Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
08/05/2018Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, a'r cwestiwn cyntaf, Gareth Bennett.
The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question, Gareth Bennett.
1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am hygyrchedd trenau ar gyfer personau â lefel symudedd is ? OAQ52130
1. Will the First Minister make a statement on the accessibility of trains for persons of reduced mobility? OAQ52130
Yes. By 31 December of next year, all trains must include provisions for people of reduced mobility, in line with European Union and United Kingdom Government standards, and the procurement documents for the Wales and borders rail services contract will mandate compliance with people of reduced mobility standards.
Gwnaf. Erbyn 31 Rhagfyr y flwyddyn nesaf, mae'n rhaid i bob trên gynnwys darpariaethau ar gyfer pobl ag anawsterau symud, yn unol â safonau'r Undeb Ewropeaidd a Llywodraeth y Deyrnas Unedig, a bydd y dogfennau caffael ar gyfer contract gwasanaethau rheilffyrdd Cymru a'r gororau yn gorchymyn cydymffurfiad â safonau pobl ag anawsterau symud.
Thanks for that. We know that we are going to have a new train operator in Wales from next year. The problem is that the new operator may not be able to get new rolling stock for perhaps four years, so it could be that, in order to comply with that legislation that you stated, we may have a tactic of the new train operator having to, or believing they have to, leave toilets locked up on the trains, meaning that nobody can use them. Do you see that as a potential problem for the new franchisee?
Diolch am hynna. Rydym ni'n gwybod ein bod ni'n mynd i gael gweithredwr trenau newydd yng Nghymru o'r flwyddyn nesaf ymlaen. Y broblem yw ei bod yn bosib na fydd y gweithredwr newydd yn gallu cael cerbydau newydd am bedair blynedd efallai, felly gallem fod â thacteg, er mwyn cydymffurfio â'r ddeddfwriaeth honno a nodwyd gennych, bod y gweithredwr trenau newydd yn gorfod, neu'n credu bod yn rhaid iddo, adael toiledau wedi eu cloi ar y trenau, sy'n golygu na all neb eu defnyddio. A ydych chi'n gweld hynny fel problem bosibl i'r sawl sy'n ennill y fasnachfraint newydd?
No, under no circumstances will toilets be allowed to be locked.
Nac ydw, ni fydd caniatâd i doiledau gael eu cloi o dan unrhyw amgylchiadau.
First Minister, one of the frustrations for disabled passengers is that many trains only have a single wheelchair space, which is too often taken up by pushchairs or luggage. Now, I've been informed that, in Australia, a whole carriage is dedicated to those passengers with reduced mobility, where there are additional spaces for wheelchair users. Can you outline a bit more detail on how the next rail franchise will cater for the needs of those with reduced mobility?
Prif Weinidog, un o'r rhwystredigaethau i deithwyr anabl yw mai dim ond un lle sydd ar gael ar gyfer cadair olwyn ar lawer o drenau, sy'n rhy aml wedi ei lenwi gan gadeiriau gwthio neu fagiau. Nawr, dywedwyd wrthyf bod, yn Awstralia, cerbyd cyfan yn cael ei neilltuo i'r teithwyr hynny ag anawsterau symud, lle ceir lleoedd ychwanegol ar gyfer defnyddwyr cadair olwyn. A allwch chi amlinellu ychydig mwy o fanylion ar sut y bydd y fasnachfraint rheilffyrdd nesaf yn diwallu anghenion y rhai sydd ag anawsterau symud?
Well, we wouldn't want a situation where those people who are in wheelchairs are effectively segragated—and the Member is not suggesting that, in fairness. It's hugely important that people are able to travel on all sections of the train. Coming back to the point I made earlier on, the technical specification, as I said, will need to be complied with by 31 December next year. I can say that agreements are already in place to modify a significant proportion of the existing rolling stock, and plans are in place to deal with the pacer trains. Some of the existing fleet already meet the compliance requirements, but, by the end of next year, all of them will have to.
Wel, ni fyddem ni eisiau sefyllfa lle mae'r bobl hynny sydd mewn cadeiriau olwyn yn cael eu gwahanu i bob pwrpas—ac nid yw'r Aelod yn awgrymu hynny, er tegwch. Mae'n bwysig dros ben bod pobl yn gallu teithio ar bob rhan o'r trên. I ddychwelyd at y pwynt a wneuthum yn gynharach, bydd angen cydymffurfio â'r fanyleb dechnegol, fel y dywedais, erbyn 31 Rhagfyr y flwyddyn nesaf. Gallaf ddweud bod cytundebau eisoes ar waith i addasu cyfran sylweddol o'r cerbydau presennol, ac mae cynlluniau ar waith i ymdrin â'r trenau pacer. Mae rhywfaint o'r fflyd bresennol yn bodloni'r gofynion cydymffurfio eisoes, ond, erbyn diwedd y flwyddyn nesaf, bydd yn rhaid i bob un ohonyn nhw wneud hynny.
I'd be grateful if the First Minister could just clarify: has the Welsh Government requested in its specification from the bidders that all trains in the metro will have toilet facilities that are compliant with the new rules on board?
Byddwn yn ddiolchgar pe gallai'r Prif Weinidog egluro: a yw Llywodraeth Cymru wedi gofyn yn ei manyleb gan yr ymgeiswyr y bydd cyfleusterau toiled sy'n cydymffurfio â'r rheolau newydd ar yr holl drenau yn y metro?
What I can say is that we're considering a number of options at the moment. If the trains don't have—[Interruption.] Well, if the trains don't have toilets on board, then we would expect the operator to provide very much enhanced services at stations in order to ensure that people feel comfortable when they are travelling. There are, of course, examples of metro services elsewhere, such as in Greater Manchester, where there are no toilets on board, and quite often there are no facilities for passengers who wish to use a toilet. That is not what we want; we want to make sure that people are able to access toilet facilities as easily as possible.
Yr hyn y gallaf ei ddweud yw ein bod ni'n ystyried nifer o ddewisiadau ar hyn o bryd. Os nad oes gan y trenau— [Torri ar draws.] Wel, os nad oes toiledau ar y trenau, yna byddem yn disgwyl i'r gweithredwr ddarparu gwasanaethau llawer iawn gwell mewn gorsafoedd i sicrhau bod pobl yn teimlo'n gyfforddus pan eu bod yn teithio. Wrth gwrs, ceir enghreifftiau o wasanaethau metro mewn mannau eraill, fel Manceinion Fwyaf, lle nad oes toiledau ar y trenau, ac yn aml nid oes unrhyw gyfleusterau i deithwyr sy'n dymuno defnyddio toiled. Nid dyna'r ydym ni ei eisiau; rydym ni eisiau gwneud yn siŵr y gall pobl gael mynediad at gyfleusterau toiled mewn modd mor hawdd â phosibl.
First Minister, Cabinet Secretary Ken Skates has been proactive in setting out the Welsh Government's ambitions for rolling stock fit for a twenty-first century rail network. In July last year, Ken Skates stated, and I quote,
'I've made no secret of the difficulty in adding good quality rolling stock in Wales',
and it's been absolutely clear that the next franchise—the Welsh Government's first—must have the passenger at its heart. First Minister, this commitment of the Welsh Labour Government can be evidenced by Wales being selected by Construcciones y Auxiliar de Ferrocarriles as the new location for its new centre of excellence for the manufacture of UK rolling stock. What opportunities, in the First Minister's opinion, will £30 million of investment, and the creation of 300 high-calibre jobs in a facility that assembles, tests, and commissions new railway vehicles, afford the railway industry to ensure the accessibility of trains for persons of reduced mobility in Wales?
Prif Weinidog, mae Ysgrifennydd y Cabinet Ken Skates wedi bod yn rhagweithiol o ran nodi uchelgeisiau Llywodraeth Cymru ar gyfer cerbydau sy'n addas ar gyfer rhwydwaith rheilffyrdd yn yr unfed ganrif ar hugain. Ym mis Gorffennaf y llynedd, dywedodd Ken Skates, a dyfynnaf,
Rwyf wedi bod yn agored iawn ynghylch yr anhawster sydd ynghlwm ag ychwanegu cerbydau o safon uchel at y stoc sydd ar gael yng Nghymru,
ac mae wedi bod yn gwbl eglur bod yn rhaid i'r teithiwr fod yn ganolog i'r fasnachfraint nesaf—sef masnachfraint gyntaf Llywodraeth Cymru. Prif Weinidog, ceir tystiolaeth o'r ymrwymiad hwn gan Lywodraeth Llafur Cymru drwy'r ffaith fod Cymru wedi cael ei dewis gan Construcciones y Auxiliar de Ferrocarriles fel y lleoliad newydd ar gyfer ei ganolfan ragoriaeth newydd i weithgynhyrchu cerbydau yn y DU. Pa gyfleoedd, ym marn y Prif Weinidog, a fydd buddsoddiad o £30 miliwn, a chreu 300 o swyddi o ansawdd uchel mewn cyfleuster sy'n cydosod, yn profi, ac yn comisiynu cerbydau rheilffordd newydd, yn eu cynnig i'r diwydiant rheilffyrdd i sicrhau hygyrchedd trenau i bobl ag anawsterau symud yng Nghymru?
Very much so. This is one of the biggest public transport projects outside of London. It will utilise, of course, some of the existing lines that are already there. They're all heavy rail at the moment, and we'll need to see which will remain as heavy rail, which will be converted to light rail, which new routes would then be rolled out using light rail, alongside some of the existing routes that have rail tracks on them but haven't been used for many, many years. These are all matters that are being considered as part of the franchise tendering process.
Yn sicr. Dyma un o'r prosiectau trafnidiaeth gyhoeddus mwyaf y tu allan i Lundain. Bydd yn defnyddio, wrth gwrs, rhai o'r rheilffyrdd presennol sydd yno eisoes. Maen nhw i gyd yn rheilffyrdd trwm ar hyn o bryd, a bydd angen i ni weld pa rai fydd yn parhau i fod yn rheilffyrdd trwm, pa rai fydd yn cael eu troi'n rheilffyrdd ysgafn, pa lwybrau newydd fyddai'n cael eu cyflwyno wedyn gan ddefnyddio rheilffyrdd ysgafn, ochr yn ochr â rhai o'r llwybrau presennol sydd â chledrau rheilffordd arnyn nhw ond nad ydyn nhw wedi cael eu defnyddio ers blynyddoedd maith. Mae'r rhain i gyd yn faterion sy'n cael eu hystyried yn rhan o'r broses dendro ar gyfer y fasnachfraint.
2. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda'r cabinet ar gyfer prifddinas-rhanbarth Caerdydd o ran cynllun datblygu strategol i dde-ddwyrain Cymru? OAQ52154
2. What discussions has the Welsh Government had with the cabinet for the Cardiff capital region with regard to a strategic development plan for south-east Wales? OAQ52154
Ministers and officials have met representatives from the Cardiff capital region cabinet several times since October 2015 to promote the preparation of a strategic development plan for the south-east of Wales. The next step now is that the cabinet must identify a responsible authority so that formal preparation of the plan for the region can begin.
Mae Gweinidogion a swyddogion wedi cyfarfod â chynrychiolwyr o gabinet prifddinas-ranbarth Caerdydd sawl gwaith ers mis Hydref 2015 i hybu'r gwaith o baratoi cynllun datblygu strategol ar gyfer y de-ddwyrain. Y cam nesaf nawr yw bod yn rhaid i'r cabinet nodi awdurdod cyfrifol fel y gall y gwaith o baratoi'r cynllun ar gyfer y rhanbarth yn ffurfiol ddechrau.
On 27 April, elected representatives of the Cardiff capital region wrote to the Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs and said they firmly believe that the best opportunity to deliver positive planning outcomes and deliver the transformational change is to prepare a strategic development plan for the region that is genuinely a regional plan, based on regional evidence, rather than a plan that simply knits together existing local development plans. They added that if the Welsh Government continues to force all seven local planning authorities with the 2021 planned expiry date to review their LDPs, there will not be sufficient resource within the region to progress the SDP and this opportunity will be lost for many years. Basically, what they're saying is that we need to move ahead with the strategic development plan, and we can't then review LDPs in the depth that the Government wants with those resources. There's a choice to be made, and I urge the Government to back a strategic development plan for south-east Wales.
Ar 27 Ebrill, ysgrifennodd cynrychiolwyr etholedig prifddinas-ranbarth Caerdydd at Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig gan ddweud eu bod yn credu'n gryf mai'r cyfle gorau i gyflawni canlyniadau cynllunio cadarnhaol a darparu'r newid gweddnewidiol yw paratoi cynllun datblygu strategol ar gyfer y rhanbarth sy'n gynllun rhanbarthol gwirioneddol, yn seiliedig ar dystiolaeth ranbarthol, yn hytrach na chynllun sy'n gwneud dim ond cyfuno cynlluniau datblygu lleol presennol. Fe wnaethom ychwanegu os bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i orfodi pob un o'r saith awdurdod cynllunio lleol â'r dyddiad terfyn arfaethedig yn 2021 i adolygu eu cynlluniau datblygu lleol, ni fydd digon o adnoddau yn y rhanbarth i fwrw ymlaen â'r CDS a bydd y cyfle hwn yn cael ei golli am flynyddoedd lawer. Yr hyn y maen nhw'n ei ddweud yn y bôn, yw bod angen i ni symud ymlaen â'r cynllun datblygu strategol, ac ni allwn wedyn adolygu'r CDLlau ar sail mor drwyadl ag y mae'r Llywodraeth yn dymuno gyda'r adnoddau hynny. Mae dewis i'w wneud, ac rwy'n annog y Llywodraeth i gefnogi cynllun datblygu strategol ar gyfer y de-ddwyrain.
First of all, we want to see a strategic development plan, but it's hugely important that there are LDPs in place because if LDPs run past their expiry date, if I can put it that way, then, of course, often you can get uncontrolled development because applications will come in in the absence of a development plan. We want to see a strategic development plan, but the ball is in the court of the region. They must identify a responsible authority now, and then, of course, we can commence the process. We want to work with them to develop a strategic development plan. That is, by far, the most sensible approach—he has said it himself in this Chamber—but it is important now that they do identify which authority is going to be responsible for its development.
Yn gyntaf oll, rydym ni eisiau gweld cynllun datblygu strategol, ond mae'n bwysig dros ben bod cynlluniau datblygu lleol ar waith oherwydd os bydd CDLlau yn mynd heibio eu dyddiad terfyn, os gallaf ei roi felly, yna, wrth gwrs, yn aml gallwch gael datblygu heb reolaeth oherwydd y bydd ceisiadau yn dod yn absenoldeb cynllun datblygu. Rydym ni eisiau gweld cynllun datblygu strategol, ond y rhanbarth sydd i benderfynu. Mae'n rhaid iddyn nhw nodi'r awdurdod cyfrifol yn awr, ac yna, wrth gwrs, gallwn gychwyn y broses. Rydym ni eisiau gweithio gyda hwy i ddatblygu cynllun datblygu strategol. Dyna, o bell ffordd, y dull mwyaf synhwyrol—mae ef ei hun wedi ei ddweud yn y Siambr hon—ond mae'n bwysig nawr eu bod yn nodi pa awdurdod sy'n mynd i fod yn gyfrifol am ei ddatblygu.
First Minister, any plan to secure the maximum economic benefit from the Cardiff capital region must include a relief road for the M4. I have been contacted by a number of business owners who have expressed their dismay that the Cabinet Secretary for Finance, and your potential successor, recently appeared to pour cold water on the proposed black route. As one business owner said,
'This is not a picture of Wales open for business.'
First Minister, in your Government's discussion with the Cardiff capital region cabinet, have you committed, and will you continue to commit, to building a relief road for the M4 in or around Newport please?
Prif Weinidog, mae'n rhaid i unrhyw gynllun i sicrhau'r budd economaidd mwyaf posibl o brifddinas-ranbarth Caerdydd gynnwys ffordd liniaru ar gyfer yr M4. Mae nifer o berchnogion busnes wedi cysylltu â mi yn mynegi eu siom iddi ymddangos yn ddiweddar bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid, a'ch darpar olynydd, wedi taflu dŵr oer ar y llwybr du arfaethedig. Fel y dywedodd un perchennog busnes,
Nid yw hwn yn ddarlun o Gymru sy'n agored ar gyfer busnes.
Prif Weinidog, yn nhrafodaeth eich Llywodraeth gyda chabinet prifddinas-ranbarth Caerdydd, a ydych chi wedi ymrwymo, ac a fyddwch chi'n parhau i ymrwymo, i adeiladu ffordd liniaru ar gyfer yr M4 yng Nghasnewydd neu'r cyffiniau os gwelwch yn dda?
Well, first of all, I think it's only fair to point out the context in which the comments were made by the Cabinet Secretary for Finance. He was saying quite properly that cost is clearly an issue. Of course it is. He would not be acting in his role as Cabinet Secretary for Finance if he didn't point that out. And that is an issue, but not the only issue, of course, that will need to be considered. Now, just to remind Members, what will happen is that when the planning inspector's report is received—we expect in the summer or the early autumn—that will be the time to give consideration to that report, and a decision will then be taken as to which route is the way ahead. What we do know is that the congestion will not improve in the Brynglas tunnels—that much is, to me, obvious. But I have to keep an open mind on which route should be taken forward because I will be the person taking the decision. And so, when the inspector's report arrives on my desk, that and any other relevant considerations will form part of my thinking.
Wel, yn gyntaf oll, credaf nad yw hi hi ond yn deg tynnu sylw at y cyd-destun y gwnaed y sylwadau ynddo gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid. Roedd yn dweud yn gwbl briodol bod cost yn amlwg yn broblem. Wrth gwrs ei fod. Ni fyddai'n gweithredu yn rhinwedd ei swydd fel Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid pe na byddai'n tynnu sylw at hynny. Ac mae honno'n broblem, ond nid yr unig broblem, wrth gwrs, y bydd angen ei hystyried. Nawr, dim ond i atgoffa'r Aelodau, yr hyn a fydd yn digwydd yw pan fyddwn ni'n cael adroddiad yr arolygydd cynllunio—yn yr haf neu ddechrau'r hydref rydym ni'n disgwyl—dyna fydd yr adeg i roi ystyriaeth i'r adroddiad hwnnw, a bydd penderfyniad yn cael ei wneud wedyn ynghylch pa lwybr yw'r ffordd orau ymlaen. Yr hyn yr ydym ni yn ei wybod yw na fydd y tagfeydd yn gwella yn nhwneli Brynglas—mae cymaint â hynny, i mi, yn amlwg. Ond mae'n rhaid i mi gadw meddwl agored ar ba lwybr y dylid bwrw ymlaen ag ef oherwydd fi fydd y sawl a fydd yn gwneud y penderfyniad. Ac felly, pan fydd adroddiad yr arolygydd yn cyrraedd ar fy nesg, bydd hynny ac unrhyw ystyriaethau perthnasol eraill yn rhan o'm hystyriaethau.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinwydd yr wrthblaid, Andrew R.T. Davies.
Questions now from party leaders. The leader of the opposition, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. First Minister, last week, we had the report into Tawel Fan up in north Wales, and many Members have had the weekend to digest the contents of that report. One of the startling conclusions of the report was the mishandling of the creation of Betsi as a health board for north Wales. It talked of lines of accountability that were impossible to track; a rift between the health board and the ward into how to deal with patient safety; clinical policy was seriously flawed; and senior nurse leaders were disrespected and ignored. All that was the language that was in the report, on their thoughts about the creation of Betsi as a health board for north Wales. You were a Minister in the Government that made the reorganisation of the health service in 2009 a possibility, and you've been First Minister for the duration of that health board's existence up in north Wales. Do you now not regret the way that that reorganisation was undertaken in north Wales, which has led to such observations and, indeed, can directly be correlated to some of the findings of the mistreatment on the Tawel Fan ward?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, yr wythnos diwethaf, cawsom yr adroddiad ar Tawel Fan i fyny yn y gogledd, ac mae llawer o Aelodau wedi cael y penwythnos i ystyried cynnwys yr adroddiad hwnnw. Un o gasgliadau syfrdanol yr adroddiad oedd camdrafod sefydliad Betsi fel bwrdd iechyd ar gyfer y gogledd. Cyfeiriodd at linellau atebolrwydd yr oedd yn amhosibl eu holrhain; anghydfod rhwng y bwrdd iechyd a'r ward ynghylch sut i ymdrin â diogelwch cleifion; roedd polisi clinigol yn ddiffygiol dros ben; ac roedd arweinwyr nyrsio uwch yn cael eu hamharchu a'u hanwybyddu. Roedd hynny i gyd yn iaith a oedd yn yr adroddiad, ar eu safbwyntiau ar greu Betsi fel bwrdd iechyd ar gyfer y gogledd. Roeddech chi'n Weinidog yn y Llywodraeth a wnaeth ad-drefnu'r gwasanaeth iechyd yn 2009 yn bosibilrwydd, ac rydych chi wedi bod yn Brif Weinidog drwy gydol bodolaeth y bwrdd iechyd hwnnw i fyny yn y gogledd. Onid ydych chi'n gresynu erbyn hyn y ffordd y cyflawnwyd yr ad-drefnu hwnnw yn y gogledd, sydd wedi arwain at sylwadau o'r fath ac, yn wir, y gellir ei gysylltu'n uniongyrchol i rai o'r canfyddiadau o'r cam-drin ar ward Tawel Fan?
Well, first of all, it's clear that the report contains findings that will need to be acted on. It's far from a whitewash, as was described by one member of his party. It's a report that does identify many of the difficulties that are rightly there for all to see and will need to be acted upon. I don't believe that, in principle, the reorganisation of the health service at that time was a bad idea. We haven't seen similar situations occurring elsewhere, but it is clear that, as far as Betsi is concerned, they will need to act on the report's findings, and as a Government we will support them in order to deliver what the people of the north of Wales would expect to see in terms of rectifying what has been found to be wanting in this report.
Wel, yn gyntaf oll, mae'n amlwg bod yr adroddiad yn cynnwys canfyddiadau y bydd angen gweithredu arnynt. Mae'n bell o fod yn wyngalchu, fel y disgrifiwyd gan un aelod o'i blaid. Mae'n adroddiad sy'n nodi llawer o'r anawsterau sydd yn gwbl briodol yno i bawb eu gweld a bydd angen gweithredu arnynt. Nid wyf i'n credu, mewn egwyddor, bod ad-drefnu'r gwasanaeth iechyd bryd hynny yn syniad gwael. Nid ydym wedi gweld sefyllfaoedd tebyg yn digwydd mewn mannau eraill, ond mae'n eglur, cyn belled ag y mae Betsi yn y cwestiwn, y bydd angen iddyn nhw weithredu ar sail canfyddiadau'r adroddiad, ac fel Llywodraeth byddwn yn eu cynorthwyo i wneud yr hyn y byddai pobl y gogledd yn disgwyl ei weld o ran datrys yr hyn a ganfuwyd fel bod yn ddiffygiol yn yr adroddiad hwn.
First Minister, I appreciate your answer, but, really, these findings in the report point clearly to that reorganisation as being the starting point of many of the problems that accumulated in the events on the Tawel Fan ward. I have asked you whether you have any regrets about that reorganisation and, if you had your time again, would you do that reorganisation differently? When you have such a report that talks about accountability being impossible to track, where you have a rift between the health board and the ward, when you have seriously flawed clinical policy, and when senior nurse leaders were disrespected and ignored, because of the process that you politically, as a Government, put in place at that time, then surely, on reflection, you can reflect on the point that all measures were not taken in the right manner to put a health board in place to deliver a first-class health service in north Wales. And is it not now incumbent on the Government to actually start delivering that first-class health service for north Wales?
Prif Weinidog, rwy'n gwerthfawrogi eich ateb, ond, mewn gwirionedd, mae'r canfyddiadau hyn yn yr adroddiad yn nodi'n eglur mai'r ad-drefnu hwnnw oedd y man cychwyn ar gyfer llawer o'r problemau a ddatblygodd yn y digwyddiadau ar ward Tawel Fan. Rwyf wedi gofyn i chi a oes gennych chi unrhyw edifeirwch ynghylch yr ad-drefnu hwnnw a, phe byddech chi'n cael eich amser eto, a fyddech chi'n ymgymryd â'r ad-drefnu hwnnw mewn ffordd wahanol? Pan fo gennych chi adroddiad o'r fath sy'n sôn ei bod yn amhosibl olrhain atebolrwydd, lle mae gennych chi anghydfod rhwng y bwrdd iechyd a'r ward, lle mae gennych chi bolisi clinigol hynod ddiffygiol, a phan yr oedd arweinwyr nyrsio uwch yn cael eu hamharchu a'u hanwybyddu, oherwydd y broses a roddwyd ar waith gennych chi yn wleidyddol, fel Llywodraeth, ar yr adeg honno, yna does bosib, o fyfyrio, y gallwch chi fyfyrio ar y pwynt na chymerwyd yr holl fesurau yn y ffordd gywir i sefydlu bwrdd iechyd i ddarparu gwasanaeth iechyd o'r radd flaenaf yn y gogledd. Ac onid yw hi'n ddyletswydd ar y Llywodraeth erbyn hyn i ddechrau darparu'r gwasanaeth iechyd o'r radd flaenaf hwnnw ar gyfer y gogledd?
First of all, I don't accept that reorganisation was a major cause in terms of what happened at Tawel Fan, although it was obviously part of it. If that were the case, then we would see problems with reorganisation across Wales and, indeed, in other wards and other hospitals across north Wales as well. That it is a factor is something to consider. Now, people will want to know what happens next, because the report is there and it needs to be acted upon. Well, the recommendations are clear. The Cabinet Secretary for Health and Social Services will be making a statement later on this afternoon, explaining to Members what the future plans are, but it is important, of course, that the plan is acted upon and that is what we intend to do as a Government.
Yn gyntaf oll, nid wyf i'n derbyn bod yr ad-drefnu yn brif achos o ran yr hyn a ddigwyddodd yn Tawel Fan, er ei fod yn amlwg yn rhan ohono. Pe byddai hynny'n wir, yna byddem ni'n gweld problemau o ran ad-drefnu ledled Cymru ac, yn wir, mewn wardiau eraill ac mewn ysbytai eraill ar draws y gogledd hefyd. Mae'r ffaith ei fod yn ffactor yn rhywbeth i'w ystyried. Nawr, bydd pobl eisiau gwybod beth sy'n digwydd nesaf, oherwydd mae'r adroddiad yno ac mae angen gweithredu ar ei sail. Wel, mae'r argymhellion yn eglur. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn gwneud datganiad yn ddiweddarach y prynhawn yma, yn esbonio i'r Aelodau beth yw'r cynlluniau ar gyfer y dyfodol, ond mae hi'n bwysig, wrth gwrs, y gweithredir ar sail y cynllun a dyna yr ydym ni'n bwriadu ei wneud fel Llywodraeth.
I regret that you couldn't identify the flaws that the report identified as being at the heart of the reorganisation that happened in 2009. The language that I used was directly taken from the report, and, obviously, that is what the investigations have unearthed.
But, moving on, First Minister, the health board has now been in special measures for three years—or nearly three years, should I say. In an interview you gave to the BBC some two weeks ago, you said that there was no unfinished business left now that your term as First Minister was coming to a close. We could debate that across this Chamber and we most probably wouldn't move much further forward, but one thing certainly residents in north Wales would appreciate an understanding of—. Given that you think there's no unfinished business, surely one of the items of business that needs to be addressed is the normalisation of the structures that Betsi operates under, rather than direct Government control. So, do you believe that by the time you step down as First Minister, Betsi will be out of special measures come December of this year?
Mae'n drueni na allech chi nodi'r diffygion a nodwyd yn yr adroddiad fel bod wrth wraidd yr ad-drefnu a ddigwyddodd yn 2009. Cymerwyd yr iaith a ddefnyddiais yn uniongyrchol o'r adroddiad, ac, yn amlwg, dyna mae'r ymchwiliadau wedi ei ddatguddio.
Ond, i symud ymlaen, Prif Weinidog, mae'r bwrdd iechyd wedi yn destun mesurau arbennig ers tair blynedd bellach—neu bron i dair blynedd, dylwn i ddweud. Mewn cyfweliad a roesoch i'r BBC tua pythefnos yn ôl, dywedasoch nad oedd unrhyw fusnes anorffenedig ar ôl nawr bod eich cyfnod fel Prif Weinidog yn dod i ben. Gallem drafod hynny ar draws y Siambr hon ac mae'n debyg na fyddem ni'n symud lawer ymhellach ymlaen, ond un peth yn sicr y byddai trigolion yn y gogledd yn gwerthfawrogi dealltwriaeth ohono—. O gofio eich bod chi'n credu nad oes unrhyw fusnes anorffenedig, does bosib mai un o'r eitemau busnes y mae angen rhoi sylw iddo yw normaleiddio'r strwythurau y mae Betsi yn gweithredu'n unol â nhw, yn hytrach na rheolaeth uniongyrchol gan y Llywodraeth. Felly, a ydych chi'n credu y bydd Betsi allan o fesurau arbennig erbyn yr amser y byddwch chi'n ymddeol fel Prif Weinidog ym mis Rhagfyr eleni?
Well, I suppose there will always be things that will need to continue to be proceeded with when you leave office. That's inevitable. But, for me, what's important is that people continue to see a continued improvement in the health service across the north of Wales. I have never been prepared to put a time limit on when Betsi should come out of special measures. It will remain in special measures for as long as is necessary to ensure continuous improvement. How long that will be will depend, of course, on us being satisfied that there is sufficient progress to enable us to release Betsi from special measures. That's not the case at the moment, and I don't think it would be wise to put a particular date on that.
Wel, mae'n debyg y bydd pethau y bydd angen parhau i fwrw ymlaen â nhw pan fyddwch chi'n gadael swydd bob amser. Mae hynny'n anochel. Ond, i mi, yr hyn sy'n bwysig yw bod pobl yn parhau i weld gwelliant parhaus yn y gwasanaeth iechyd ar draws y gogledd. Nid wyf i erioed wedi bod yn barod i roi cyfyngiad amser o ran pryd y dylai Betsi ddod allan o fesurau arbennig. Bydd yn parhau i fod yn destun mesurau arbennig cyhyd ag sy'n angenrheidiol i sicrhau gwelliant parhaus. Bydd pa mor hir yw hynny yn dibynnu, wrth gwrs, ar ein bodlonrwydd bod cynnydd digonol wedi'i wneud i'n galluogi i ryddhau Betsi o fesurau arbennig. Nid yw hynny'n wir ar hyn o bryd, ac nid wyf yn credu y byddai'n ddoeth rhoi dyddiad penodol ar hynny.
Arweinydd grŵp UKIP, Neil Hamilton.
The leader of the UKIP group, Neil Hamilton.
Diolch, Llywydd. The Welsh Government remains committed to the universal adoption of the Welsh baccalaureate, but the elite universities don't seem to be terribly interested in it as a qualification, indeed the top three universities don't require it at all. I've been written to by a school student who says that the Welsh bac is a burden for students and teachers alike and the work is tedious and not useful for more able students, and because these two subjects are compulsory for year nines it will be very difficult to compete with English pupils for jobs and university places as they'll have done two more valuable subjects. So, in the circumstances, does the First Minister not see that this is at best a distraction from more useful use of time in schools?
Diolch, Llywydd. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau'n ymrwymedig i fabwysiadu Bagloriaeth Cymru yn gyffredinol, ond nid yw'n ymddangos bod gan y prifysgolion elît fawr o ddiddordeb ynddo fel cymhwyster, yn wir nid yw'r tair prifysgol orau yn ei wneud yn ofynnol o gwbl. Mae myfyriwr ysgol wedi ysgrifennu ataf gan ddweud bod Bagloriaeth Cymru yn faich i fyfyrwyr ac athrawon a bod y gwaith yn ddiflas ac nad yw'n ddefnyddiol i fyfyrwyr mwy galluog, ac oherwydd bod y ddau bwnc hyn yn orfodol ar gyfer disgyblion blwyddyn naw, bydd yn anodd iawn cystadlu gyda disgyblion o Loegr am swyddi a lleoedd prifysgol gan y byddant wedi astudio dau bwnc mwy gwerthfawr. Felly, o dan yr amgylchiadau, a yw'r Prif Weinidog yn gweld bod hwn, o edrych arno o'r ochr orau, yn tynnu sylw oddi wrth ddefnydd mwy defnyddiol o amser mewn ysgolion?
Well, it's not correct to say that the Welsh bac is not recognised by the top universities, as he put it. People do recognise it for the breadth it gives to the skills that students are able to acquire when they're in school. My son is in school: I've seen the work that he does via the Welsh bac and, I have to say, both he and I found it extremely useful, because it takes him beyond looking at just academic subjects and enables him to develop more as an individual and therefore have a more rounded education. I believe that students, whatever level they leave full-time education, are more employable as a result of the skills that the Welsh bac gives them.
Wel, nid yw'n gywir i ddweud nad yw Bagloriaeth Cymru yn cael ei gydnabod gan y prifysgolion gorau, fel y dywedodd. Mae pobl yn ei gydnabod am yr ehangder y mae'n ei roi i'r sgiliau y gall myfyrwyr eu caffael pan fyddant yn yr ysgol. Mae fy mab i yn yr ysgol: rwyf i wedi gweld y gwaith y mae'n ei wneud trwy gyfrwng Bagloriaeth Cymru ac, mae'n rhaid i mi ddweud, roedd ef a minnau o'r farn ei fod yn ddefnyddiol iawn, gan ei fod yn mynd ag ef y tu hwnt i edrych ar bynciau academaidd yn unig ac yn ei alluogi i ddatblygu mwy fel unigolyn ac felly cael addysg mwy cytbwys. Credaf fod myfyrwyr, ar ba bynnag lefel y byddan nhw'n gadael addysg llawn amser, yn fwy cyflogadwy o ganlyniad i'r sgiliau y mae Bagloriaeth Cymru yn eu rhoi iddyn nhw.
Well, that is a debatable point in itself, I believe—it's not one I'm going to pursue at this minute, but, to take the wider point that the First Minister has raised, yes, I do agree that the Welsh baccalaureate course might have some use beyond formal learning in classrooms, making students think about wider issues in the world. That, in itself, could be a good thing. It depends on how the course is structured and how it is taught. One of the things that the Welsh bac contains is a global citizen challenge, which deals with issues such as cultural diversity, fair trade, future energy, inequality and poverty. These are all highly political topics, which need to be taught in a balanced way if education is not to degrade itself into mere propaganda. There are serious debates, for example, about the causes of poverty in other parts of the world: why is a potentially rich country like Venezuela reduced to destitution? We know that's because it has a Corbynite Government. Why is a country like Singapore, which has virtually no natural resources, now the country in the world that has the highest per capita income? None of this features in the Welsh baccalaureate course on poverty. So, does the First Minister not agree with me that we need to be very careful about the way these political subjects are taught in schools to make sure that the course is balanced and it teaches students how to think critically about issues, rather than just to swallow what they're told?
Wel, mae hwnnw'n bwynt dadleuol ynddo'i hun, rwy'n credu—nid yw'n un yr wyf i'n mynd i'w drafod ymhellach ar hyn o bryd, ond, i gymryd y pwynt ehangach a godwyd gan y Prif Weinidog, ydw, rwy'n cytuno y gallai cwrs Bagloriaeth Cymru fod â rhywfaint o ddefnydd y tu hwnt i ddysgu ffurfiol mewn ystafelloedd dosbarth, gan wneud i fyfyrwyr feddwl am faterion ehangach yn y byd. Gallai hynny, ynddo'i hun, fod yn beth da. Mae'n dibynnu sut y mae'r cwrs wedi'i strwythuro a sut y mae'n cael ei addysgu. Un o'r pethau y mae Bagloriaeth Cymru yn ei gynnwys yw her dinesydd byd-eang, sy'n ymdrin â materion fel amrywiaeth ddiwylliannol, masnach deg, ynni yn y dyfodol, anghydraddoldeb a thlodi. Mae'r rhain i gyd yn bynciau hynod wleidyddol, y mae angen eu haddysgu mewn ffordd gytbwys os nad yw addysg am ddiraddio ei hun i ddim ond propaganda. Ceir dadleuon difrifol, er enghraifft, am yr achosion o dlodi mewn rhannau eraill o'r byd: pam mae gwlad a allai fod yn gyfoethog fel Venezuela mewn amddifadedd? Rydym ni'n gwybod bod hynny oherwydd bod ganddi Lywodraeth Corbynaidd. Pam mai gwlad fel Singapôr, nad oes ganddi unrhyw adnoddau naturiol braidd, yw'r wlad yn y byd lle ceir yr incwm uchaf y pen erbyn hyn? Nid oes dim o hyn yn ymddangos yng nghwrs Bagloriaeth Cymru ar dlodi. Felly, onid yw'r Prif Weinidog yn cytuno â mi bod angen i ni fod yn ofalus iawn o ran y ffordd yr addysgir y pynciau gwleidyddol hyn mewn ysgolion i wneud yn siŵr bod y cwrs yn gytbwys a'i fod yn addysgu myfyrwyr sut i feddwl yn feirniadol am faterion, yn hytrach na dim ond llyncu'r hyn a ddywedir wrthynt?
I trust our teachers, bluntly, and I also trust our students to be able to think critically for themselves. There are education systems that, if you look at the Programme for International Student Assessment, perform better on the figures than ours, but I'm not sure they necessarily give students the ability to think critically. They can pass exams, but that's not the same as being prepared for the world of work or to think about the world around them. The issues that he has identified there are surely issues that concern us all. There'll be different views on how to address inequality, different views on how to address poverty, nevertheless, they are hugely important issues that I think every young person needs to think about. But I've seen no examples at all of any kind of bias being introduced into the curriculum, and, from my perspective, I think it's hugely important that our students do have the ability to go beyond academic subjects, because I think it makes them more rounded individuals when they do think more critically and more widely.
Rwy'n ymddiried yn ein hathrawon, i fod yn blwmp ac yn blaen, ac rwyf hefyd yn ymddiried yn ein myfyrwyr i allu meddwl yn feirniadol drostynt eu hunain. Ceir systemau addysg sydd, os edrychwch chi ar y Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr, yn perfformio'n well o ran y ffigurau na'n rhai ni, ond nid wyf yn siŵr eu bod o reidrwydd yn rhoi'r gallu i fyfyrwyr feddwl yn feirniadol. Maen nhw'n gallu llwyddo mewn arholiadau, ond nid yw hynny yr un fath â bod yn barod ar gyfer y byd gwaith nac i feddwl am y byd o'u cwmpas. Does bosib nad yw'r materion a nodwyd ganddo yn faterion sy'n berthnasol i bob un ohonom ni. Bydd gwahanol safbwyntiau ar sut i fynd i'r afael ag anghydraddoldeb, gwahanol safbwyntiau ar sut i fynd i'r afael â thlodi, serch hynny, maen nhw'n faterion hynod bwysig yr wyf i'n credu y mae angen i bob person ifanc eu hystyried. Ond nid wyf i weld gweld unrhyw enghreifftiau o gwbl o unrhyw fath o ragfarn yn cael ei gyflwyno i'r cwricwlwm, ac, o'm safbwynt i, credaf ei bod hi'n hynod bwysig bod y gallu gan ein myfyrwyr i fynd y tu hwnt i bynciau academaidd, oherwydd rwy'n credu ei fod yn eu gwneud yn unigolion mwy cyflawn pan eu bod yn meddwl yn fwy beirniadol ac yn fwy eang.
Well, all I can say is, having looked at the various materials that are used in teaching these courses, they're all from a centre-left disposition. Now, we can all—[Interruption.] Well, matter of fact—and I think the false indignation coming from the other side proves the point that I'm trying to make here, that, because they control the education system, it is being used as a tool of propaganda. There is nothing, for example, in the topic of wind energy that calls into question the efficacy of this even to deal with the problems of man-made global warming if that is held to be a problem. So, what I'm saying to the First Minister is that parents should be very worried. And, yes, the First Minister has said he trusts teachers, and, of course, I'm not saying that teachers set out in order to propagandise children, but the mindset of a teacher is very important as a background to this, and considering that 72 per cent of secondary school teachers, according to the Times Educational Supplement, vote Labour, 10 per cent vote Liberal, only 8 per cent vote Conservative, there is clearly—[Interruption.] There is—[Interruption.] Well—[Interruption.] That, of course—[Interruption.] That, of course, is a highly unrepresentative sample of the population as a whole. And, therefore, even if bias is subconscious, it must be regarded as a potential danger.
Wel, y cwbl y gallaf i ei ddweud, o edrych ar y gwahanol ddeunyddiau a ddefnyddir wrth addysgu'r cyrsiau hyn, eu bod nhw i gyd o safbwynt chwith-canol. Nawr, gall pob un ohonom—[Torri ar draws.] Wel, mater o ffaith—ac rwy'n meddwl bod y dicter ffug sy'n dod o'r ochr arall yn profi'r pwynt yr wyf i'n ceisio ei wneud yn y fan yma, sef, gan mai nhw sy'n rheoli'r system addysg, mae'n cael ei defnyddio fel arf propaganda. Nid oes dim, er enghraifft, yn y pwnc ynni gwynt sy'n cwestiynu pa mor effeithiol yw hyn hyd yn oed i ymdrin â phroblemau cynhesu byd-eang artiffisial pe ystyrir bod hynny'n broblem. Felly, yr hyn yr wyf i'n ei ddweud wrth y Prif Weinidog yw y dylai rhieni fod yn bryderus iawn. Ac, ydy, mae'r Prif Weinidog wedi dweud ei fod yn ymddiried mewn athrawon, ac, wrth gwrs, nid wyf yn dweud bod athrawon yn mynd ati i gyflwyno propaganda i blant, ond mae meddylfryd athrawon yn bwysig iawn fel cefndir i hyn, ac o ystyried bod 72 y cant o athrawon ysgol uwchradd, yn ôl y Times Educational Supplement, yn pleidleisio dros Lafur, 10 y cant yn pleidleisio dros y Rhyddfrydwyr, dim ond 8 y cant yn pleidleisio dros y Ceidwadwyr, mae'n amlwg—[Torri ar draws.] Mae—[Torri ar draws.] Wel—[Torri ar draws.] Mae hwnnw, wrth gwrs—[Torri ar draws.] Mae hwnnw, wrth gwrs, yn sampl anghynrychioliadol iawn o'r boblogaeth yn ei chyfanrwydd. Ac, felly, hyd yn oed os yw rhagfarn yn isymwybodol, mae'n rhaid ei ystyried fel perygl posibl.
You do wonder. Well, it's quite clear why teachers are reluctant to vote UKIP then, given what they've just heard. I do wonder, listening to the leader of UKIP, whether he regards, from his perspective, George W. Bush as a dangerous communist, because—. Was he somebody, for example, who backed section 28 of the Local Government Act 1988 and the demonising of gay and lesbian people as a result of that? Well, if he did, and I think I'm right in saying that he did do exactly that, then, yes, anything is centre-left from his perspective. From our perspective, we want to make sure that young people get a balanced view of the world and not a view that says, for example, well, man-made, as he put it, global warming, if such a thing exists—the vast weight of evidence supports that. The fact that a few people choose to say it differently doesn't mean that the proper weight should be given to their evidence, because there are so few of them. If he is really saying that the point of teaching young people, through the Welsh bac, information about energy, for example, is to ignore the full weight of science, then that gives us some idea of what he would like to be taught in our schools. We prefer balance; he wants right-wing revisionism.
Mae rhywun yn synnu. Wel, mae'n gwbl eglur pam mae athrawon yn amharod i bleidleisio dros UKIP felly, o ystyried yr hyn y maen nhw newydd ei glywed. Rwy'n meddwl tybed, o wrando ar arweinydd UKIP, pa un a yw'n credu, o'i safbwynt ef, bod George W. Bush yn gomiwnydd peryglus, oherwydd—. A oedd e'n rhywun, er enghraifft, a gefnogodd adran 28 Deddf Llywodraeth Leol 1988 a'r demoneiddio pobl hoyw a lesbiaidd o ganlyniad i hynny? Wel, os gwnaeth, ac rwy'n credu fy mod i'n iawn yn dweud iddo wneud yn union hynny, yna, ydy, mae unrhyw beth yn chwith-canol o'i safbwynt ef. O'n safbwynt ni, rydym ni eisiau gwneud yn siŵr bod pobl ifanc yn cael darlun cytbwys o'r byd ac nid safbwynt sy'n dweud, er enghraifft, wel, cynhesu byd-eang artiffisial, fel y mae'n dweud, os oes y fath beth yn bodoli—mae pwysau enfawr y dystiolaeth yn cefnogi hynny. Nid yw'r ffaith bod rhai pobl yn dewis dweud yn wahanol yn golygu y dylid rhoi'r pwys priodol i'w tystiolaeth, gan fod cyn lleied ohonynt. Os yw wir yn dweud mai diben addysgu pobl ifanc, trwy fagloriaeth Cymru, am wybodaeth am ynni, er enghraifft, yw anwybyddu pwysau llawn maes gwyddoniaeth, yna mae hynny'n rhoi rhyw syniad i ni o'r hyn yr hoffai iddo gael ei addysgu yn ein hysgolion. Mae'n well gennym ni gydbwysedd; mae ef eisiau adolygiadaeth asgell dde.
Arweinydd Plaid Cymru, Leanne Wood.
Plaid Cymru leader, Leanne Wood.
Diolch, Llywydd. The EU withdrawal Bill, as amended, will still allow the Assembly's competence to be restricted without its consent, and the inter-governmental agreement does not provide water-tight assurance that this will not happen. Does the First Minister agree or disagree with that statement?
Diolch, Llywydd. Bydd Bil ymadael yr EU, fel y'i diwygiwyd, yn dal i ganiatáu i gymhwysedd y Cynulliad gael ei gyfyngu heb ei ganiatâd, ac nid yw'r cytundeb rhynglywodraethol yn rhoi sicrwydd pendant na fydd hyn yn digwydd. A yw'r Prif Weinidog yn cytuno neu'n anghytuno â'r datganiad hwnnw?
I disagree with the way that it's been put, because I think we've come a long way from where the UK Government were; they have given a lot of ground. It's not ideal from our perspective, of course not, but the nature of an agreement is that you come to ground that you believe to be common ground. What the agreement says is that the UK Government will not normally legislate in devolved areas. That simply reflects what's already said in the devolved settlements across the UK. It is something, I think, that will need to be addressed in the future, but I believe we have an agreement that shows that a lot of ground has been given by the UK Government, particularly the introduction, in effect, of the Sewel convention into secondary legislation, something that didn't exist in the same way before, and I believe it gives us the protection that we need. We will, of course, be very vigilant in making sure that the UK Government keeps to the terms of the agreement.
Rwy'n anghytuno â'r ffordd y mae wedi ei roi, gan fy mod i'n credu ein bod ni wedi dod yn bell o ble'r oedd Llywodraeth y DU; maen nhw wedi ildio llawer o dir. Nid yw'n ddelfrydol o'n safbwynt ni, wrth gwrs nad ydyw, ond natur cytundeb yw eich bod chi'n cyrraedd tir yr ydych chi'n credu sy'n dir cyffredin. Yr hyn y mae'r cytundeb yn ei ddweud yw na fydd Llywodraeth y DU yn deddfu mewn meysydd datganoledig fel rheol. Y cwbl y mae hynny'n ei wneud yw adlewyrchu'r hyn a ddywedwyd eisoes yn y setliadau datganoledig ledled y DU. Mae'n rhywbeth, rwy'n credu, y bydd angen rhoi sylw iddo yn y dyfodol, ond rwy'n credu bod gennym ni gytundeb sy'n dangos bod llawer o dir wedi ei ildio gan Lywodraeth y DU, yn enwedig, mewn gwirionedd, cyflwyno confensiwn Sewel i is-ddeddfwriaeth, rhywbeth nad oedd yn bodoli yn yr un ffordd o'r blaen, ac rwy'n credu ei fod yn rhoi'r amddiffyniad i ni sydd ei angen arnom. Byddwn, wrth gwrs, yn wyliadwrus iawn o ran gwneud yn siŵr bod Llywodraeth y DU yn cadw at delerau'r cytundeb.
The words in that statement, First Minister, were not my words. They were taken from an analysis by the National Assembly for Wales's legal team that confirms the damning repercussions of the dodgy deal between the Tories in Westminster and your Labour Government. Last week, Labour frontbench Members claimed that Plaid Cymru didn't understand the outcome of this deal when it came to the powers of this Assembly and its ability to withhold consent. First Minister, the legal advice shows the opposite to be true. The advice says any indication that this Assembly will be able to block Westminster by withholding consent is, and I quote, 'misleading'. It goes on to say, and I quote again, 'the Assembly's competence can be restricted without its consent'. Does the First Minister agree with the Assembly's lawyers that Westminster can now meddle in our Assembly and there is absolutely nothing we can do about it?
Nid fy ngeiriau i oedd y geiriau yn y datganiad yna, Prif Weinidog. Fe'u cymerwyd o ddadansoddiad gan dîm cyfreithiol Cynulliad Cenedlaethol Cymru sy'n cadarnhau sgil-effeithiau damniol y fargen amheus rhwng y Torïaid yn San Steffan a'ch Llywodraeth Lafur chi. Yr wythnos diwethaf, honnodd Aelodau Llafur ar y meinciau blaen nad oedd Plaid Cymru yn deall canlyniad y cytundeb hwn o ran pwerau'r Cynulliad hwn a'i allu i wrthod rhoi cydsyniad. Prif Weinidog, mae'r cyngor cyfreithiol yn dangos bod y gwrthwyneb yn wir. Mae'r cyngor yn dweud bod unrhyw awgrym y bydd y Cynulliad hwn yn gallu rhwystro San Steffan trwy beidio â chydsynio yn, a dyfynnaf, 'gamarweiniol'. Aiff ymlaen i ddweud, a dyfynnaf eto, 'gellir cyfyngu ar gymhwysedd y Cynulliad heb ei gydsyniad'. A yw'r Prif Weinidog yn cytuno â chyfreithwyr y Cynulliad y gall San Steffan fusnesa yn ein Cynulliad erbyn hyn, ac nad oes dim gwbl y gallwn ni ei wneud am hynny?
The way she presents—. This has been the case since 1999; it's not new. The reality is that it's always been the case, both in Scotland and in Wales, that the UK Parliament—the expression is 'would not normally legislate' in devolved areas, but it's always been able to do it because of the doctrine of parliamentary sovereignty. The agreement's not going to change that. Now, in the future, I agree that there needs to be a debate about whether parliamentary sovereignty is appropriate—and I've said it before—publicly, for the future. I think we do need to move to a constitutional settlement that recognises that there are different centres of democratic legitimacy within the UK itself. But, as far as the current devolution settlement is concerned, we now have a situation where, in effect, there will be a very high political cost for any UK Government to pay if it wished just to ram through whatever it wanted to. Can I say as well, if it was the case that the UK Government wanted to ignore completely the Assembly or Scottish Parliament, it would've done so already? It hasn't done so—not for me to defend it, and I don't do it often—but, in reality, the UK Government has come to an agreement where they have conceded, I recognise, a great deal of ground. And we are in a position where—whilst we would have preferred to get rid of clause 11 completely, we are in a position where safeguards, sufficient safeguards, have been put into clause 11. A level playing field has been created in terms of the making of legislation that we were nowhere close to a year ago. I certainly pay tribute to my colleague, Mark Drakeford, for the work that he did on a week-to-week basis in coming to the agreement that we did.
Y ffordd y mae hi'n ei gyflwyno—. Mae hyn wedi bod yn wir ers 1999; nid yw'n newydd. Y gwir amdani yw y bu hynny'n wir erioed, yn yr Alban ac yng Nghymru, na fyddai Senedd y DU—na fyddai'n deddfu mewn meysydd datganoledig fel rheol yw'r ymadrodd, ond mae wedi gallu gwneud hynny erioed, oherwydd yr athrawiaeth o sofraniaeth seneddol. Nid yw'r cytundeb yn mynd i newid hynny. Nawr, yn y dyfodol, rwy'n cytuno bod angen dadl ynghylch pa un a yw sofraniaeth seneddol yn briodol—ac rwyf i wedi ei ddweud o'r blaen—yn gyhoeddus, ar gyfer y dyfodol. Rwy'n credu bod angen i ni symud i setliad cyfansoddiadol sy'n cydnabod bod gwahanol ganolfannau o gyfreithlondeb democrataidd o fewn y DU ei hun. Ond, o ran y setliad datganoli presennol, mae gennym ni sefyllfa lle, i bob pwrpas, y bydd cost wleidyddol uchel iawn i unrhyw Lywodraeth y DU ei thalu pe byddai'n dymuno hyrddio beth bynnag yr oedd ei eisiau drwodd. A gaf i ddweud hefyd, pe byddai'n wir bod Llywodraeth y DU eisiau anwybyddu'r Cynulliad neu Senedd yr Alban yn llwyr, oni fyddai wedi gwneud hynny eisoes? Nid yw wedi gwneud hynny—nid fy lle i yw ei hamddiffyn, ac nid wyf yn gwneud hynny'n aml—ond, mewn gwirionedd, mae Llywodraeth y DU wedi dod i gytundeb lle maen nhw wedi ildio, rwy'n cydnabod, llawer iawn o dir. Ac rydym ni mewn sefyllfa lle—er y byddai wedi bod yn well gennym ni gael gwared ar gymal 11 yn llwyr, rydym ni mewn sefyllfa lle mae mesurau diogelu, mesurau diogelu digonol, wedi eu rhoi yng nghymal 11. Sicrhawyd chwarae teg o ran gwneud deddfwriaeth nad oeddem yn agos ati flwyddyn yn ôl. Rwy'n sicr yn talu teyrnged i'm cyd-Aelod, Mark Drakeford, am y gwaith a wnaeth o wythnos i wythnos i ddod i'r cytundeb a wnaethom.
First Minister, this is a dodgy deal, and it's one that you have signed up to. And it's not simply created constitutional chaos. Your decision to give this Bill consent will have ramifications for our economy as well. Whilst your party is all over the place on this question, your Ministers and Labour Members continue to campaign for membership of a customs union. By advising that we consent to the withdrawal Bill, however, you are serving up a hard Brexit to the Tories on a plate. Will the First Minister confirm that he understands that by consenting to the withdrawal Bill he is ensuring that it is Westminster that will decide whether Wales leaves the customs union and the single market?
Prif Weinidog, mae hon yn fargen amheus, ac mae'n un yr ydych chi wedi cytuno iddi. Ac nid creu anhrefn cyfansoddiadol yw'r unig beth y mae wedi ei wneud. Bydd eich penderfyniad i roi cydsyniad i'r Bil hwn yn arwain at oblygiadau i'n heconomi hefyd. Er bod eich plaid mewn llanastr ar y cwestiwn hwn, mae eich Gweinidogion ac Aelodau Llafur yn parhau i ymgyrchu dros aelodaeth o undeb tollau. Trwy hysbysu ein bod yn cydsynio i'r Bil ymadael, fodd bynnag, rydych chi'n rhoi Brexit caled i'r Torïaid ar blât. A wnaiff y Prif Weinidog gadarnhau ei fod yn deall ei fod yn sicrhau, trwy gydsynio i'r Bil ymadael, mai San Steffan fydd yn penderfynu pa un a yw Cymru'n gadael yr undeb tollau a'r farchnad sengl?
Well, it was always the case that, in law, it's Westminster that decides whether we leave the customs union. In reality, as she has heard me say many, many times, that would be madness as far as the UK is concerned. It is hugely important that the UK remains within the customs union. Trade policy is not devolved—that is reality. But we have ensured that we have a voice to make sure that the voice of Wales is heard.
I have to say, last week—I listened to Plaid Cymru last week; it was almost as if there were two different debates. I listened to Rhun ap Iorwerth and what he said—a measured, detailed response. It was a measured, detailed response compared to what we had before from the leader of Plaid Cymru, where she used words like 'capitulation', 'betrayal', 'dodgy deal'. She sounds like Jacob Rees-Mogg when talking about Brexit. I don't mind criticism, but at least—[Interruption.] Let's look at the detail. Let's look at the detail. [Interruption.] Let's look at the detail. If there are disagreements on the detail, fine, but, in the answers that I gave, not once did she come back to me and say, 'Well, look, what about this? What about this? How does that provide us with reassurance?' I have to say that I thought the answer that was given by, or the speech that was given by, Rhun ap Iorwerth, certainly, last week, was measured and something, I thought, on which we could have a proper debate.
Wel, roedd hi'n wir erioed, yn ôl y gyfraith, mai San Steffan sy'n penderfynu pa un a fyddwn ni'n gadael yr undeb tollau. Mewn gwirionedd, fel y mae hi wedi fy nghlywed i'n dweud lawer, lawer gwaith, byddai hynny'n wallgofrwydd cyn belled ag y mae'r DU yn y cwestiwn. Mae'n bwysig dros ben bod y DU yn aros yn yr undeb tollau. Nid yw polisi masnach wedi'i ddatganoli—dyna'r gwirionedd. Ond rydym ni wedi sicrhau bod gennym ni lais i wneud yn siŵr bod llais Cymru yn cael ei glywed.
Mae'n rhaid i mi ddweud, yr wythnos diwethaf—gwrandewais ar Blaid Cymru yr wythnos diwethaf; roedd hi bron fel pe byddai dwy wahanol ddadl. Gwrandewais ar Rhun ap Iorwerth a'r hyn a ddywedodd ef—ymateb pwyllog a manwl. Roedd yn ymateb pwyllog a manwl o'i gymharu â'r hyn a gawsom yn gynharach gan arweinydd Plaid Cymru, pan ddefnyddiodd eiriau fel 'ildio', 'bradychu', 'bargen amheus'. Mae hi'n swnio fel Jacob Rees-Mogg wrth sôn am Brexit. Nid wyf i'n gwrthwynebu beirniadaeth, ond o leiaf—[Torri ar draws.] Gadewch i ni edrych ar y manylion. Gadewch i ni edrych ar y manylion. [Torri ar draws.] Gadewch i ni edrych ar y manylion. Os oes anghytuno ynghylch y manylion, iawn, ond, yn yr atebion a roddais, ni wnaeth hi ddod yn ôl ataf unwaith a dweud, 'Wel, edrychwch, beth am hyn? Beth am hyn? Sut mae hynny'n rhoi tawelwch meddwl i ni?' Mae'n rhaid imi ddweud fy mod i'n credu bod yr ateb a roddwyd gan Rhun ap Iorwerth, neu'r araith a wnaed ganddo, yn sicr, yr wythnos diwethaf, yn bwyllog ac yn rhywbeth, yn fy marn i, y gallem ni fod wedi cael dadl wirioneddol yn ei gylch.
3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am argaeledd meddygon y tu allan i oriau yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda? OAQ52153
3. Will the First Minister make a statement on the availability of out-of-hours doctors in the Hywel Dda University Health Board area? OAQ52153
Rwy’n disgwyl i Fwrdd Iechyd Lleol Hywel Dda ddarparu ystod o wasanaethau diogel ac effeithiol y tu allan i oriau er mwyn ymateb i anghenion gofal iechyd brys eu poblogaeth pan fydd meddygfeydd ar gau.
I expect Hywel Dda Local Health Board to provide a range of safe and effective services out of hours to respond to the urgent healthcare needs of their population when GP surgeries are closed.
Efallai bod Llywodraeth Cymru yn disgwyl iddyn nhw ei wneud e, ond, wrth gwrs, ar nifer o achlysuron eleni, mae cleifion yn Hywel Dda wedi cael eu gadael heb ofal meddygon tu allan i oriau ar benwythnosau, oherwydd beth mae'r bwrdd iechyd ei hunain yn disgrifio fel prinder meddygon teulu dybryd. Nawr, mae'n effeithio ar y tair sir o fewn eu hardal nhw ac mae’n benodol yn effeithio ar sir Gaerfyrddin, oherwydd problemau arbennig yn ysbytai Glangwili a Thywysog Philip. Mae’r bwrdd iechyd ei hunain wedi ymddiheuro sawl gwaith i gleifion. A ydy Llywodraeth Cymru’n mynd i ymddiheuro? Oherwydd roeddech chi wedi penderfynu peidio â chynnwys sir Gaerfyrddin, er enghraifft, yn y cynllun 'Hyfforddi. Gweithio. Byw.' i ddenu meddygon teulu i sir Gaerfyrddin. Onid yw peth o’r cyfrifoldeb yn syrthio arnoch chi?
Well, perhaps the Welsh Government expect them to do that, but, on a number of occasions this year, patients within Hywel Dda have been left without out-of-hours cover on weekends, because of what the health board itself describes as a dire shortage of GPs. It affects the three counties within their area, but it is specifically having an impact on Carmarthenshire, because of particular problems at Glangwili and Prince Philip hospitals. Now, the health board itself has apologised to patients on a number of occasions. Is the Welsh Government going to apologise too? You decided not to include Carmarthenshire in the 'Train. Work. Live.' programme to attract GPs to Carmarthenshire. Doesn't some of the responsibility fall on your shoulders?
Wel, rŷm ni'n moyn sicrhau, wrth gwrs, bod pobl yn dod i Gymru i weithio. Rŷm ni'n gweld y niferoedd yn codi o achos hynny. Rŷm ni'n gweld, er enghraifft, y niferoedd yn codi yng Ngheredigion a sir Benfro. Hefyd, yn sir Benfro, er enghraifft, yn 2016, roedd y ganran o ddoctoriaid yn mynd i mewn i lefydd hyfforddi ar y pryd yn sero y cant; mae wedi mynd lan i 100 y cant o fewn blwyddyn, 2017. Nawr, a ydy e'n wir bod yna bwysau? Ydy. A ydy e'n wir i ddweud nad yw rhai gwasanaethau wedi gallu cael eu cynnal? Ydy, mae hynny'n iawn. Beth, felly, sy'n digwydd nesaf? Wel, mae Hywel Dda yn cyflogi advanced paramedic practitioners, yn Saesneg—pobl sy'n mynd i allu gweithredu a gweithio yn yr ardaloedd lleol. Mae yna hysbysebion yn mynd mas gan y bwrdd iechyd sydd yn edrych i dynnu pobl i mewn i Hywel Dda. Mae yna drafodaethau yn cymryd lle ar hyn o bryd ynglŷn â'r potensial i ddatblygu gweithio rhanbarthol, yn enwedig yn y cyfnod dros nos, ac mae'r trafodaethau hynny'n cynnwys ABMU, Hywel Dda a hefyd Ymddiriedolaeth GIG Gwasanaethau Ambiwlans Cymru. Hefyd, wrth gwrs, rŷm ni'n edrych ar ffyrdd lle mae meddygon teulu, er enghraifft, yn gallu gweithio o gartref. Mae hynny'n rhywbeth sy'n cael ei ystyried ar hyn o bryd ac, wrth gwrs, bydd hynny'n gorfod cael ei ystyried i weld pa mor effeithiol yw hynny. So, ydy, mae'n wir i ddweud nad yw'r gwasanaeth wedi bod o'r safon y byddwn i'n ei erfyn o'r bwrdd iechyd, ond dyna beth mae'r bwrdd iechyd yn ei wneud er mwyn datrys y sefyllfa.
Well, what we wish to ensure, of course, is that people do come to work in Wales. We have seen the numbers increasing because of that. We've seen, for example, the numbers increase in Ceredigion and in Pembrokeshire. Also, in Pembrokeshire, for example, in 2016, in terms of doctors coming into the training places, the percentage was zero, and then it's increased to 100 per cent within a year, in 2017. Now, is it true that there are pressures? Yes. Is it true to say that some services have not been sustained? Yes, that's correct. So, what's next? Well, Hywel Dda is employing advanced paramedic practitioners—people who can work within the local area. Adverts have been placed by the health board seeking to attract people into the Hywel Dda area. There is discussion ongoing at present on the potential to develop regional working, particularly during the night hours, and those are discussions with ABMU and Hywel Dda and also the Welsh Ambulance Services NHS Trust. We are also looking at GPs working from home. That is being considered at present, and that, of course, will need to be considered to see how effective it is. So, yes, it’s true to say that the service has not been of the quality that we would expect, but the health board is working on resolving the situation.
Prif Weinidog, mae'n amlwg bod yna broblem enfawr ynglŷn â doctoriaid tu allan i oriau yn ardal bwrdd iechyd Hywel Dda, ac un o'r sgil effeithiau yw bod hyn yn rhoi pwysau difrifol ar wasanaethau A&E, er enghraifft. Mae opsiynau ymgynghoriad presennol y bwrdd iechyd yn golygu y bydd ysbyty Llwynhelyg yn cael ei israddio i ysbyty gymunedol heb wasanaethau A&E, sydd yn hollol annerbyniol. A ydych chi'n cytuno â fi, felly, ei bod hi'n bwysicach fyth bod gwasanaethau A&E ar gael i bobl yn sir Benfro o ystyried bod yna broblem enfawr gyda doctoriaid tu allan i oriau, ac y dylai bwrdd iechyd Hywel Dda o leiaf gydnabod hyn yn ei ymgynghoriad ar ad-drefnu gwasanaethau iechyd yng ngorllewin Cymru?
First Minister, there is clearly a huge problem in terms of out-of-hours doctors in the Hywel Dda health board area, and one of the impacts of this is to place significant pressures on A&E services, for example. Now, the options for the health board's current consultation mean that Withybush hospital will be downgraded to a community hospital without A&E services, which is entirely unacceptable. Would you agree with me, therefore, that it is even more important that A&E services should be available to people in Pembrokeshire, given that there is a huge problem with out-of-hours doctors, and that the Hywel Dda health board should at least recognise this in its consultation on reconfiguring health services in west Wales?
Wel, ni allaf i ddim mynegi barn, wrth gwrs, ynglŷn â'r ymgynghoriad. Mae'n bwysig bod yr ymgynghoriad yn cymryd lle. Mae'n bwysig ei fod e'n agored ac mae'n bwysig bod pobl yn cael y cyfle, wrth gwrs, i fynegi barn yn y broses ei hunan er mwyn eu bod nhw'n gallu dweud pa mor gryf maen nhw'n teimlo ynglŷn ag unrhyw issue. Ynglŷn â sir Benfro, mae yna chwe meddyg teulu sydd yn cael eu hyfforddi yn ychwanegol yn sir Benfro, ac mae hynny'n rhywbeth, wrth gwrs, sydd o help i'r ardal. Hefyd, mae yna chwe doctor ychwanegol ar rotas yr ysbytai yn yr ardal leol, achos y ffaith bod y doctoriaid hyn yn chwarae rhan yn yr ysbyty ei hunan. Felly, rydym ni wedi bod yn llwyddiannus yn denu doctoriaid i mewn i ardaloedd Ceredigion a gogledd Penfro, a byddwn i'n erfyn y bydd Hywel Dda yn sicrhau eu bod nhw'n dal i barhau i dynnu doctoriaid i mewn er mwyn sicrhau bod yna ddigon o ddoctoriaid ar gael dros nos.
Well, I cannot express a view on the consultation, of course. It's important that this takes place and that it is an open consultation where people have the opportunity to express their view on the process itself, and to say how strongly they feel about any issue. As regards Pembrokeshire, there are an additional six GPs that are being trained in Pembrokeshire, and that, of course, will be of assistance to the area. Also, there are an additional six doctors on the hospital rota in the local area, because those doctors will have a role to play in the hospital itself. So, we have succeeded in attracting doctors to the Ceredigion and northern Pembrokeshire area, and we would expect Hywel Dda to continue to attract more doctors in order to ensure that there is a sufficient number of doctors available out of hours.
4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gymorth i'r rhai sy'n gadael gofal? OAQ52156
4. Will the First Minister make a statement on support for care leavers? OAQ52156
Supporting care leavers into independent adulthood and successful futures is a key commitment in 'Prosperity for All'. Through the ministerial advisory group and investment in key initiatives, a strong collaborative approach will improve outcomes for those involved, and we're beginning to see the beneficial effects of what has already been announced.
Mae cynorthwyo’r rhai sy'n gadael gofal i annibyniaeth fel oedolyn a dyfodol llwyddiannus yn ymrwymiad allweddol yn 'Ffyniant i Bawb'. Drwy'r grŵp cynghori gweinidogol a buddsoddiad mewn mentrau allweddol, bydd dull cydweithredol cryf yn gwella canlyniadau i'r rhai dan sylw, ac rydym ni'n dechrau gweld effeithiau llesol yr hyn a gyhoeddwyd eisoes.
Thank you, First Minister. I'm very proud that, despite the challenges of austerity, Torfaen council became the first local authority in Wales to exempt care leavers from paying council tax until 21, or 25 in some circumstances. As you'll be aware, that decision was followed by six other local authorities. This exemption will provide care leavers with a vital opportunity to transition and adapt to independent living, and this peace of mind should be available to all care leavers in Wales, not just in the seven local authorities who have introduced the policy. First Minister, what can you do to assist the remaining local authorities in Wales to provide this exemption to care leavers to ensure that care leavers in Wales can access the support wherever they live?
Diolch, Prif Weinidog. Rwy'n falch iawn, er gwaethaf heriau cyni cyllidol, mai cyngor Torfaen oedd yr awdurdod lleol cyntaf yng Nghymru i eithrio pobl sy'n gadael gofal rhag talu'r dreth gyngor tan neu bod yn 21 oed, neu'n 25 oed o dan rai amgylchiadau. Fel y byddwch yn gwybod, dilynwyd y penderfyniad hwnnw gan chwe awdurdod lleol arall. Bydd yr eithriad hwn yn cynnig cyfle hollbwysig i'r rhai sy'n gadael gofal bontio ac addasu i fyw'n annibynnol, a dylai'r tawelwch meddwl hwn fod ar gael i bawb sy'n gadael gofal yng Nghymru, nid yn unig yn y saith awdurdod lleol sydd wedi cyflwyno'r polisi. Prif Weinidog, beth allwch chi ei wneud i gynorthwyo'r awdurdodau lleol eraill yng Nghymru i ddarparu'r eithriad hwn i'r rhai sy'n gadael gofal i sicrhau y gall y rhai sy'n gadael gofal yng Nghymru gael gafael ar y cymorth lle bynnag y maen nhw'n byw?
'Learn from the good example of others' is what I would say. We've already asked local authorities to use their powers to exempt care leavers from paying council tax. I would not think it's a massive financial hit on the budgets of local authorities. I very much welcome what Torfaen has done, and the other local authorities. I would very much urge the others to follow suit.
'Dysgu o esiampl da pobl eraill' yw'r hyn y byddwn i'n ei ddweud. Rydym ni eisoes wedi gofyn i awdurdodau lleol ddefnyddio eu pwerau i eithrio'r rhai sy'n gadael gofal rhag talu'r dreth gyngor. Ni fyddwn yn meddwl ei fod yn ergyd ariannol enfawr i gyllidebau awdurdodau lleol. Rwy'n croesawu'n fawr yr hyn y mae Torfaen wedi ei wneud, a'r awdurdodau lleol eraill. Byddwn yn sicr yn annog eraill i'w dilyn.
It's a really good question that's been asked here today. Because of the seven local authorities that have already introduced this—the actual cost across Wales would be £2 million. Sixty local authorities in England have implemented this, and in October it was announced for all care leavers in Scotland. So, First Minister, what commitment will you make to provide funding to local authorities here in Wales to provide a 100 per cent council tax exemption for young care leavers?
Mae'n gwestiwn da iawn a ofynnwyd yma heddiw. Oherwydd o'r saith awdurdod lleol sydd eisoes wedi cyflwyno hyn—£2 filiwn fyddai'r gost wirioneddol ledled Cymru. Mae trigain o awdurdodau lleol yn Lloegr wedi cyflwyno hyn, ac fe'i cyhoeddwyd ym mis Hydref ar gyfer pawb sy'n gadael gofal yn yr Alban. Felly, Prif Weinidog, pa ymrwymiad fyddwch chi'n ei wneud i ddarparu cyllid i awdurdodau lleol yma yng Nghymru i ddarparu eithriad treth gyngor 100 y cant i bobl ifanc sy'n gadael gofal?
Some local authorities have done it already. Because they've done it already, I can't see why others cannot follow suit. I believe, actually, that it's now eight, rather than seven, across Wales that have exempted care leavers from paying council tax until at least the age of 21. Two local authorities have exempted all care leavers up to the age of 25, and three have exempted up to the age of 25 in certain cases. Now, I understand that a further 10 local authorities have plans to move ahead with this, subject to the necessary approvals. We haven't had information back from four local authorities, but we will continue to press. If one local authority can do it, the others can do it, and so I would very much urge the other local authorities to follow the good example of those who have already committed to this policy.
Mae rhai awdurdodau lleol wedi ei wneud eisoes. Gan eu bod nhw wedi ei wneud eisoes, ni allaf weld pam na all eraill ddilyn eu hesiampl. Rwy'n credu, a dweud y gwir, mai wyth, yn hytrach na saith, ledled Cymru sydd wedi eithrio'r rhai sy'n gadael gofal rhag talu'r dreth gyngor tan eu bod yn 21 oed o leiaf, erbyn hyn. Mae dau awdurdod lleol wedi eithrio pawb sy'n gadael gofal tan eu bod yn 25 oed, ac mae tri wedi eithrio hyd at 25 oed mewn achosion penodol. Nawr, rwy'n deall bod gan 10 awdurdod lleol gynlluniau i fwrw ymlaen â hyn, yn amodol ar y cymeradwyaethau angenrheidiol. Nid ydym wedi cael gwybodaeth yn ôl gan bedwar awdurdod lleol, ond byddwn yn parhau i bwyso. Os gall un awdurdod lleol ei wneud, gall eraill ei wneud, ac felly byddwn yn sicr yn annog yr awdurdodau lleol eraill i ddilyn esiampl dda y rhai sydd eisoes wedi ymrwymo i'r polisi hwn.
First Minister, the best support we can give to care leavers is ensuring that they have the knowledge and skills needed to prepare them for an independent adult life, the skills most of us are taught by our parents. What is the Welsh Government doing to ensure that corporate parents equip those in care with the skills needed in later life and will you learn from the Roots Foundation in my region who focus on helping those in care to transition to independent living?
Prif Weinidog, y cymorth gorau y gallwn ni ei roi i'r rhai sy'n gadael gofal yw sicrhau eu bod yn meddu ar y wybodaeth a'r sgiliau sydd eu hangen i'w paratoi ar gyfer bywyd annibynnol fel oedolyn, sgiliau a addysgir i'r rhain fwyaf ohonom ni gan ein rhieni. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod rhieni corfforaethol yn rhoi'r sgiliau sydd eu hangen yn ddiweddarach mewn bywyd i'r rhai sy'n derbyn gofal ac a wnewch chi ddysgu gan y Roots Foundation yn fy rhanbarth i sy'n canolbwyntio ar helpu'r rhai sy'n derbyn gofal i bontio i fyw'n annibynnol?
I think our carers, and our foster carers particularly, do an incredible job. I've met people who have fostered many, many children and they've fostered children who have come to them in the most difficult of circumstances, sometimes more than once. I've seen foster carers who foster children at a very young age who then, of course, see them go for adoption when they're 18 months or two years old. It's very, very emotionally difficult for people, and I really take my hat off to them.
She asked what we have done as a Government. Well, we have established the £1 million St David's Day fund. That supports care leavers to access opportunities in education, training and employment. There's £625,000 for the local authorities to develop apprenticeship and traineeship opportunities within the local authority, acting as good corporate parents, and £1 million has been provided to local authorities so that personal adviser support can be provided for all care leavers up to the age of 25. Those are just some examples of what we have done as a Government in order to provide the sorts of funds that are required to give our care leavers a better start in life.
Rwy'n credu bod ein gofalwyr, a'n gofalwyr maeth yn arbennig, yn gwneud gwaith anhygoel. Rwyf i wedi cyfarfod pobl sydd wedi maethu llawer iawn o blant ac maen nhw wedi maethu plant sydd wedi dod atyn nhw o dan yr amgylchiadau anoddaf, weithiau fwy nag unwaith. Rwyf i wedi gweld gofalwyr maeth sy'n maethu plant yn ifanc iawn sydd wedyn, wrth gwrs, yn eu gweld yn cael eu mabwysiadu pan eu bod yn 18 mis neu'n ddwyflwydd oed. Mae'n anodd dros ben yn emosiynol i bobl, ac rwyf i'n llawn edmygedd ohonynt.
Gofynnodd beth yr ydym ni wedi ei wneud fel Llywodraeth. Wel, rydym ni wedi sefydlu cronfa Dydd Gwŷl Dewi gwerth £1 filiwn. Mae honno'n cynorthwyo'r rhai sy'n gadael gofal i fanteisio ar gyfleoedd ym meysydd addysg, hyfforddiant a chyflogaeth. Mae £625,000 i'r awdurdodau lleol ddatblygu cyfleoedd prentisiaeth a hyfforddeiaeth yn yr awdurdod lleol, gan weithredu fel rhieni corfforaethol da, a darparwyd £1 filiwn i awdurdodau lleol fel y gellir darparu cymorth cynghorydd personol i bob un o'r rhai sy'n gadael gofal tan y byddant yn 25 oed. Dim ond rhai enghreifftiau yw'r rhain o'r hyn yr ydym ni wedi ei wneud fel Llywodraeth i ddarparu'r math o gyllid sydd ei angen i roi dechrau gwell mewn bywyd i'n pobl ifanc sy'n gadael gofal.
5. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am effaith cynllun Cymorth i Brynu—Cymru? OAQ52155
5. Will the First Minister provide an update on the impact of the Help to Buy—Wales scheme? OAQ52155
Since its launch in 2014, Help to Buy—Wales has helped nearly 6,900 households to buy their new home, with around 75 per cent being first-time buyers. In addition, of course, the scheme is attracting development funding into Wales and providing jobs and opportunities for the Welsh supply chain.
Ers ei lansio yn 2014, mae Cymorth i Brynu—Cymru wedi helpu bron i 6,900 o aelwydydd i brynu eu cartref newydd, gan gynnwys oddeutu 75 y cant o brynwyr tro cyntaf. Hefyd, wrth gwrs, mae'r cynllun yn denu cyllid datblygu i Gymru ac yn darparu swyddi a chyfleoedd i gadwyn gyflenwi Cymru.
Thank you, First Minister. The value of homes in Newport has grown by 4.7 per cent in the last year, with the average house price now in Newport over £185,000. The Welsh Government's Help to Buy scheme has helped over 1,200 first-time buyers to purchase their homes in Newport, and that's one fifth of all Help to Buy homes purchased in Wales. With the removal of the Severn bridge tolls fast approaching, and people moving from Bristol and Cardiff to Newport, increasing rents and house prices continue to put a real strain on young people and families. Consequently, there's a real risk of young first-time buyers being priced out of the market. What more can the Welsh Government do, with the local authority and social landlords and developers, to ensure property hotspots like Newport are attainable for those who want to get on the housing ladder for the first time?
Diolch, Prif Weinidog. Mae gwerth cartrefi yng Nghasnewydd wedi cynyddu 4.7 y cant yn y flwyddyn ddiwethaf, ac mae pris cyfartalog tŷ yng Nghasnewydd yn fwy na £185,000 erbyn hyn. Mae cynllun Cymorth i Brynu Llywodraeth Cymru wedi helpu dros 1,200 o brynwyr tro cyntaf i brynu eu cartrefi yng Nghasnewydd, ac mae hynny'n un rhan o bump o'r holl gartrefi Cymorth i Brynu a brynwyd yng Nghymru.O gofio bod diddymiad tollau pont Hafren yn prysur agosáu, a phobl yn symud o Fryste a Chaerdydd i Gasnewydd, mae rhenti a phrisiau tai sy'n codi yn parhau i roi straen gwirioneddol ar bobl ifanc a theuluoedd. O ganlyniad, ceir perygl gwirioneddol y bydd prynwyr tro cyntaf ifanc yn cael eu prisio allan o'r farchnad. Beth arall all Llywodraeth Cymru ei wneud, gyda'r awdurdod lleol a landlordiaid cymdeithasol a datblygwyr, i sicrhau bod mannau poblogaidd ar gyfer prynu tai, fel Casnewydd, yn gyraeddadwy i'r rhai hynny sydd eisiau dringo ar yr ysgol dai am y tro cyntaf?
Help to Buy—Wales is part of that, but other schemes such as Rent to Own are hugely important, and also making sure, of course, that there's sufficient supply of housing in the area. That's not just about building more and more homes—although we have our target of 20,000 homes that we will reach by the end of this Assembly term—but also, of course, bringing more empty homes into use, and Newport, of course, has a good record of doing that. And, of course, it's looking at alternative ways such as shared equity schemes, such as community land trusts, in order to make housing more affordable, and particularly to make sure that the price of housing doesn't go up so fast and so far that the housing then becomes unaffordable. One way of doing that is through shared equity. One way of doing that is through community land trusts, where the land is owned by a landlord and the people who own houses on the land are leaseholders. It helps to control the price of houses. I think all these things can be looked at by house builders, in order to make sure that more and more houses become available.
Mae Cymorth i Brynu—Cymru yn rhan o hynny, ond mae cynlluniau eraill fel Rhentu i Brynu yn hynod bwysig, a gwneud yn siŵr hefyd, wrth gwrs, bod cyflenwad digonol o dai yn yr ardal. Nid yw hynny'n golygu adeiladu mwy a mwy o gartrefi yn unig—er bod gennym ni ein targed o 20,000 o gartrefi a fydd yn cael ei fodloni erbyn diwedd y tymor Cynulliad hwn—ond hefyd, wrth gwrs, dod â mwy o gartrefi gwag i ddefnydd, ac mae gan Gasnewydd, wrth gwrs, hanes da o wneud hynny. Ac, wrth gwrs, mae'n golygu ystyried ffyrdd amgen fel cynlluniau ecwiti a rennir, fel ymddiriedolaethau tir cymunedol, er mwyn gwneud tai yn fwy fforddiadwy, ac yn enwedig i wneud yn siŵr nad yw prisiau tai yn cynyddu mor gyflym a mor bell fel nad yw'r tai yn fforddiadwy wedyn. Un ffordd o wneud hynny yw drwy ecwiti a rennir. Un ffordd o wneud hynny yw drwy ymddiriedolaethau tir cymunedol, lle mae'r tir yn eiddo i landlord ac mae'r bobl sy'n berchen ar dai ar y tir yn lesddeiliaid. Mae'n helpu i reoli prisiau tai. Rwy'n credu y gall adeiladwyr tai ystyried yr holl bethau hyn, er mwyn gwneud yn siŵr bod mwy a mwy o gartrefi yn dod ar gael.
First Minister, I certainly agree that the Help to Buy scheme has been successful, as it has been in England, and the other demand-side measures that you mentioned—most of them are also in England—have also been helpful, but they're not as powerful as supply-side measures. Can I tell you, now, the latest figures? Since March 2018, just gone, the average house price in Wales is now over £181,000. That's between six and seven times the average income. That's why we have a housing crisis. It's not your fault in particular; it's all of us who have been active in politics for the last 25 to 30 years. We've got to have a complete change, starting on the supply side.
Prif Weinidog, rwy'n sicr yn cytuno bod y cynllun Cymorth i Brynu wedi bod yn llwyddiannus, fel y mae wedi bod yn Lloegr, ac mae'r mesurau eraill o ran galw a grybwyllwyd gennych—mae'r rhan fwyaf ohonynt yn Lloegr hefyd—wedi bod o gymorth hefyd, ond nid ydynt mor rymus â mesurau'r ochr gyflenwi. A gaf i ddweud wrthych chi, nawr, y ffigurau diweddaraf? Ers mis Mawrth 2018, sydd newydd fynd heibio, mae pris cyfartalog tŷ yng Nghymru dros £181,000 erbyn hyn. Mae hynny rhwng chwech a saith gwaith yr incwm cyfartalog. Dyna pam mae gennym ni argyfwng tai. Nid eich bai chi yw hynny'n arbennig; mae'n fai ar bob un ohonom ni sydd wedi bod yn weithredol ym myd gwleidyddiaeth dros y 25 i 30 mlynedd diwethaf. Mae'n rhaid i ni gael newid llwyr, gan ddechrau ar yr ochr gyflenwi.
I agree, but I think it's about more than that. The most difficult part of the housing market in the UK is that people have become used, over many, many years, to seeing a house as an asset—as something that potentially could be something where they could see an increase in their financial investment, or something for their children. It doesn't happen everywhere else, in other countries. Quite often, in some countries, renting is seen as the norm and property isn't seen as something you invest in. But it is, in reality, the case that people do invest in houses with the expectation that prices will go up. The question is getting the balance right: prices will go up, but it's making sure they don't go up at an astronomical rate, and that means increasing the supply. He's quite right about that. But it's about making sure that the supply properly matches the demand that's there. There's no point increasing the supply of high-end housing if the market isn't going to help those people who are at the lowest end of the income scale, which is why I've always emphasised the fact that, yes, we need social housing, yes, we need to make sure that there is more good private rented accommodation, yes, we need more houses for purchase, but we also need to look at other ways in which people can get a stake in property without having to buy a house outright, which would be beyond them financially.
Rwy'n cytuno, ond mae'n ymwneud â mwy na hynny. Rhan anoddaf y farchnad dai yn y DU yw bod pobl wedi dod i arfer, dros flynyddoedd lawer iawn, â gweld tŷ fel asedl—fel rhywbeth a allai o bosibl fod yn rhywbeth lle gallent weld cynnydd i'w buddsoddiad ariannol, neu'n rhywbeth i'w plant. Nid yw'n digwydd ym mhobman arall, mewn gwledydd eraill. Yn aml iawn, mewn rhai gwledydd, ystyrir mai rhentu yw'r norm ac ni ystyrir eiddo fel rhywbeth yr ydych chi'n buddsoddi ynddo. Ond mewn gwirionedd, mae'n wir bod pobl yn buddsoddi mewn tai gyda'r disgwyliad y bydd prisiau yn codi. Y cwestiwn yw cael y cydbwysedd cywir: bydd prisiau yn codi, ond mae'n fater o wneud yn siŵr nad ydynt yn codi'n aruthrol, ac mae hynny'n golygu cynyddu'r cyflenwad. Mae yn llygad ei le am hynny. Ond mae'n golygu gwneud yn siŵr bod y cyflenwad yn cyfateb yn briodol i'r galw sydd yno. Nid oes unrhyw bwynt mewn cynyddu'r cyflenwad o dai uwchraddol os nad yw'r farchnad yn mynd i helpu'r bobl hynny sydd ar ben isaf y raddfa incwm, a dyna pam yr wyf i wedi pwysleisio'r ffaith honno erioed, oes, mae angen tai cymdeithasol arnom, oes, mae angen i ni wneud yn siŵr bod mwy o lety rhent preifat da, oes, mae angen mwy o dai arnom i'w prynu, ond mae angen i ni hefyd ystyried ffyrdd eraill y gall pobl gael cyfran mewn eiddo heb orfod prynu tŷ yn llwyr, a fyddai y tu hwnt iddyn nhw yn ariannol.
6. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i gefnogi twf economaidd yng Nghwm Cynon? OAQ52157
6. What action is the Welsh Government taking to support economic growth in Cynon Valley? OAQ52157
The 'Prosperity for All' national strategy and the economic action plan sets out the actions we're taking to support economic growth in the Cynon valley and across Wales. Just some examples, of course: our Vibrant and Viable Places town centre loans fund is helping to support town-centre regeneration across Wales. Aberdare, in particular, is seeing the benefit of that. If we look, for example, at the Cynon valley, the Cynon valley has attracted four investments from foreign-owned companies and two investments from elsewhere in the UK over the past five years. And, of course, there are examples of home-grown businesses in the valley that are doing well, such as Ashwood Designs.
Mae'r strategaeth genedlaethol 'Ffyniant i Bawb' a'r cynllun gweithredu economaidd yn nodi'r camau yr ydym yn eu cymryd i gefnogi twf economaidd yng nghwm Cynon a ledled Cymru. Dim ond rhai enghreifftiau, wrth gwrs: mae ein cronfa benthyciadau canol tref Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid yn helpu i gefnogi gwaith adfywio canol trefi ledled Cymru. Mae Aberdâr, yn arbennig, yn gweld budd hynny. Os edrychwn ni, er enghraifft, ar gwm Cynon, mae cwm Cynon wedi denu pedwar buddsoddiad gan gwmnïau â pherchnogion tramor a dau fuddsoddiad o rannau eraill o'r DU dros y pum mlynedd diwethaf. Ac, wrth gwrs, ceir enghreifftiau o fusnesau cynhenid yn y cwm sy'n gwneud yn dda, fel Ashwood Designs.
Thank you, First Minister, and I agree with everything you said there. I recently visited Pontus Research, which is an award-winning aquaculture research and development business in my constituency, with a global client list. The company has done incredibly well, but they've now reached capacity and they need to grow. They've applied for funding from the European maritime and fisheries fund, but have been told that their application could take at least 120 days—that's 120 working days—just to process. This is preventing them from developing, from possibly securing match funding, from taking on new staff and thereby contributing to economic growth even further in my constituency. First Minister, will you look at how the EMFF is working in Wales to see whether improvements can be made to timescales so that other businesses like Pontus don't lose out?
Diolch, Prif Weinidog, ac rwy'n cytuno â phopeth a ddywedasoch yn y fan yna. Ymwelais yn ddiweddar â Pontus Research, sy'n fusnes ymchwil a datblygu dyframaethu arobryn yn fy etholaeth i, â chanddo restr o gleientiaid byd-eang. Mae'r cwmni wedi gwneud yn anhygoel o dda, ond maen nhw wedi cyrraedd capasiti erbyn hyn ac maen nhw angen tyfu. Maen nhw wedi gwneud cais am gyllid o gronfa'r môr a physgodfeydd Ewrop, ond fe'u hysbyswyd y gallai eu cais gymryd o leiaf 120 diwrnod—120 o ddiwrnodau gwaith yw hynny—dim ond i'w brosesu. Mae hyn yn eu hatal rhag datblygu, rhag sicrhau arian cyfatebol o bosibl, rhag cyflogi staff newydd a thrwy hynny cyfrannu at dwf economaidd hyd yn oed ymhellach yn fy etholaeth i. Prif Weinidog, a wnewch chi edrych ar sut y mae cronfa'r môr a physgodfeydd Ewrop yn gweithio yng Nghymru i weld a ellir gwneud gwelliannau i amserlenni fel nad yw busnesau eraill fel Pontus yn dioddef?
Well, first of all, the appraisal process should take up to 120 working days, not at least 120 working days. What I can say, though, in relation to Pontus is that the application is currently being appraised. The company has received a letter confirming that it can start work, at their own risk, from the point the application is submitted, and that was in January 2018, in order for that work to begin. I can also say that the company has been able to benefit as well from funding made available by the Welsh Government through the fisheries business development advisors scheme to help to pay a consultant to develop the business idea. If your constituent has been told that it's at least 120 days, let me give the assurance that it is 'up to', with the objective, of course, that the appraisal process is finished long before that.
Wel, yn gyntaf oll, dylai'r broses werthuso gymryd hyd at 120 o ddiwrnodau gwaith, nid o leiaf 120 o ddiwrnodau gwaith. Yr hyn y gallaf ei ddweud, fodd bynnag, o ran Pontus yw bod y cais wrthi'n cael ei werthuso ar hyn o bryd. Mae'r cwmni wedi derbyn llythyr yn cadarnhau y gall ddechrau gwaith, ar eu risg ei hun, o'r adeg y cyflwynir y cais, ac roedd hynny ym mis Ionawr 2018, fel y gall y gwaith hwnnw ddechrau. Gallaf hefyd ddweud bod y cwmni wedi gallu elwa hefyd ar gyllid a roddwyd ar gael gan Lywodraeth Cymru drwy'r cynllun cynghorwyr datblygu busnes pysgodfeydd er mwyn helpu i dalu i ymgynghorydd ddatblygu'r syniad busnes. Os yw eich etholwr wedi cael ei hysbysu ei fod yn 120 diwrnod o leiaf, gadewch i mi roi'r sicrwydd mai 'hyd at' yw'r achos, gyda'r nod, wrth gwrs, y bydd y broses werthuso yn cael ei gorffen ymhell cyn hynny.
David Melding.
David Melding.
Diolch yn fawr, Llywydd. I'm obviously in your good books this afternoon, and long may it continue. [Laughter.] First Minister, Cynon Valley is the third least economically active constituency in Wales, and we know the association between economic activity and prosperity. The main reason that people remain economically inactive, when they could, actually, for health reasons, be fit enough for work, is that they don't have the basic skills to enter the job market, as it changes rapidly. Therefore, investment in basic skills is as important as driving towards the great knowledge-based economy, which, of course, we also want to see in Wales. These programmes are what we really need in areas like Cynon Valley.
Diolch yn fawr, Llywydd. Rydych chi'n amlwg yn fy ffafrio i y prynhawn yma, a hir y parhaed hynny. [Chwerthin.] Prif Weinidog, Cwm Cynon yw'r drydedd etholaeth leiaf gweithgar yn economaidd yng Nghymru, a gwyddom am y cysylltiad rhwng gweithgarwch economaidd a ffyniant. Y prif reswm y mae pobl yn parhau i fod yn economaidd anweithgar, pan y gallent, mewn gwirionedd, am resymau iechyd, fod yn ddigon ffit i weithio, yw nad ydynt yn meddu ar y sgiliau sylfaenol i ymuno â'r farchnad swyddi, wrth iddi newid yn gyflym. Felly, mae buddsoddi mewn sgiliau sylfaenol mor bwysig â bwrw ymlaen tuag at yr economi seiliedig ar wybodaeth fawr, yr ydym, wrth gwrs, hefyd eisiau ei gweld yng Nghymru. Y rhaglenni hyn yw'r hyn yr ydym ni wir ei angen mewn ardaloedd fel Cwm Cynon.
I agree. The reason why, of course, productivity is historically low, not just in Wales but in the rest of the UK, is that over many years, there was a lack of investment in skills development. We know that the more skilled people are, the more productive they are and the more they can earn. I've said this before in the Chamber: why is it that, if we give a German worker a particular machine, we get far more out of it than a worker in the UK? Why? Training. That's the reason for it, and that's the lesson we must learn. How are we doing it? Working with higher education bodies, who are working hard in their communities. Further education colleges—we have new colleges that have been built across Wales, offering fantastic facilities for local people. The Valleys taskforce has, at its very heart, the desire to ensure that people can have better jobs closer to home, and that means, of course, making sure that they have access to the skills that they need. But it is hugely important as well to make sure that jobs don't leave Valleys communities, and that's why I was so disappointed to see that the Department for Work and Pensions have decided to centralise lots of jobs that have come from other valleys in Treforest. They're not new jobs; they're jobs that have simply been moved around. Unfortunately, for many people, that will mean that they will now find they have to travel further in order to keep the jobs that they have. That is the wrong direction.
Rwy'n cytuno. Y rheswm pam, wrth gwrs, mae cynhyrchiant ar ei isaf erioed, nid yn unig yng Nghymru ond yng ngweddill y DU, yw y bu diffyg buddsoddiad dros flynyddoedd lawer mewn datblygu sgiliau. Rydym ni'n gwybod mai'r mwyaf medrus yw pobl, y mwyaf cynhyrchiol ydyn nhw a'r mwyaf y gallan nhw ei ennill. Rwyf i wedi dweud hyn o'r blaen yn y Siambr: pam, os rhoddwn beiriant penodol i weithiwr o'r Almaen, yr ydym ni'n cael llawer mwy ohono na gweithiwr yn y DU? Pam? Hyfforddiant. Dyna'r rheswm am hyn, a dyna'r wers y mae'n rhaid i ni ei dysgu. Sut ydym ni'n gwneud hynny? Gweithio gyda chyrff addysg uwch, sy'n gweithio'n galed yn eu cymunedau. Colegau addysg bellach—mae gennym ni golegau newydd sydd wedi eu hadeiladu ledled Cymru, gan gynnig cyfleusterau gwych i bobl leol. Mae gan tasglu'r Cymoedd, yn gwbl greiddiol, y dymuniad i sicrhau y gall pobl gael swyddi gwell yn nes at eu cartrefi, ac mae hynny'n golygu, wrth gwrs, gwneud yn siŵr bod ganddyn nhw fynediad at y sgiliau sydd eu hangen arnynt. Ond mae'n hynod bwysig hefyd gwneud yn siŵr nad yw swyddi yn gadael cymunedau yn y Cymoedd, a dyna pam yr oeddwn i mor siomedig o weld bod yr Adran Gwaith a Phensiynau wedi penderfynu canoli llawer o swyddi sydd wedi dod o gymoedd eraill yn Nhrefforest. Nid ydynt yn swyddi newydd; swyddi ydyn nhw sydd ddim ond wedi eu symud o gwmpas. Yn anffodus, i lawer o bobl, bydd hynny'n golygu y byddan nhw'n canfod bellach bod yn rhaid iddyn nhw deithio ymhellach i gadw'r swyddi sydd ganddyn nhw. Mae hwnnw'n gyfeiriad anghywir.
7. A wnaiff y Prif Weinidog ymateb i'r galwad gan Ovarian Cancer Action am archwiliad clinigol cenedlaethol o ganser yr ofari yng Nghymru? OAQ52133
7. Will the First Minister respond to the call from Ovarian Cancer Action for a national clinical audit of ovarian cancer in Wales? OAQ52133
Tthe clinical audit and outcome review programme for the NHS doesn't include provision—that's true—for a national clinical audit of ovarian cancer services. We do, however, encourage ovarian cancer charities in Wales to approach the Wales Cancer Network to consider alternative approaches for reviewing services.
Nid yw'r rhaglen archwilio clinigol ac adolygu canlyniadau ar gyfer y GIG yn cynnwys darpariaeth—mae hynny'n wir—ar gyfer archwiliad clinigol cenedlaethol o wasanaethau canser yr ofari. Rydym ni, fodd bynnag, yn annog elusennau canser yr ofari yng Nghymru i gysylltu â Rhwydwaith Canser Cymru i ystyried dulliau amgen ar gyfer adolygu gwasanaethau.
Thank you, First Minister. You'll be aware that today, in fact, is World Ovarian Cancer Day. On Mother's Day, I joined hundreds of others on a walk in memory of Lesley Woolcock from Barry, who was a tireless campaigner on ovarian cancer who sadly passed away in 2016.
According to Ovarian Cancer Action, ovarian cancer is the UK's deadliest gynaecological cancer, and the UK has one of the lowest survival rates in western Europe. So, an ovarian cancer audit could provide the data to help find out why this is and where the challenges lie. And, of course, recognising the importance of national clinical audits—and they have improved survival rates for lung, bowel and head and neck cancers—I understand that Scotland has just completed an ovarian cancer audit, and the chief medical officer in England has called for an audit. So, I hope, indeed, there will be consideration for an audit for women in Wales.
Diolch, Prif Weinidog. Byddwch yn ymwybodol mai heddiw, mewn gwirionedd, yw Diwrnod Canser yr Ofari y Byd. Ar Sul y Mamau, ymunais â channoedd o bobl eraill ar daith gerdded er cof am Lesley Woolcock o'r Barri, a oedd yn ymgyrchydd ddiflino ar ganser yr ofari a fu farw yn 2016, yn anffodus.
Yn ôl Ovarian Cancer Action, canser yr ofari yw canser gynaecolegol mwyaf marwol y DU, ac mae gan y DU un o'r cyfraddau goroesi isaf yng ngorllewin Ewrop. Felly, gallai archwiliad canser yr ofari ddarparu'r data i helpu i ddarganfod y rheswm am hyn a ble mae'r heriau. Ac, wrth gwrs, gan gydnabod pwysigrwydd archwiliadau clinigol cenedlaethol—ac maen nhw wedi gwella cyfraddau goroesi ar gyfer canser yr ysgyfaint, y coluddyn a'r pen a'r gwddf—rwy'n deall bod yr Alban newydd gwblhau archwiliad canser yr ofari, ac mae'r prif swyddog meddygol yn Lloegr wedi galw am archwiliad. Felly, gobeithiaf, yn wir, y rhoddir ystyriaeth i archwiliad ar gyfer menywod yng Nghymru.
Well, there already exist clinical audits for a number of other cancers, as the Member clearly pointed out. We keep an open mind on whether clinical audits are appropriate for all cancers, but what I can say is that there is already a system in place in order to examine the way in which ovarian cancer is detected and, indeed, treated—that's part of the approach set out in the cancer delivery plan for Wales. We do have a significant amount of data on ovarian cancer that is provided by the Wales cancer registry, and we do learn from that in terms of what impacts cancer survival through our participation, for example, in international studies.
I can also assure Members that ovarian cancer services are subject to a peer review programme. That has taken place this year, and that is intended, of course, to support quality improvements in services.
Wel, mae archwiliadau clinigol ar gyfer nifer o fathau eraill o ganser eisoes yn bodoli , fel y soniodd yr Aelod yn eglur. Rydym yn cadw meddwl agored ynghylch a yw archwiliadau clinigol yn briodol ar gyfer pob math o ganser. Ond yr hyn y gallaf ei ddweud yw bod system eisoes ar waith sy'n edrych ar sut y mae canser yr ofari yn cael ei ganfod ac, yn wir, yn cael eu drin—mae hynny'n rhan o'r dull a nodwyd yng nghynllun cyflawni Cymru ar gyfer canser. Mae gennym lawer iawn o ddata ar ganser yr ofari a ddarperir gan gofrestrfa canser Cymru, ac rydym yn dysgu o hynny beth sy'n effeithio ar gyfraddau goroesi canser drwy ein cyfranogiad, er enghraifft, mewn astudiaethau rhyngwladol.
Gallaf hefyd roi sicrwydd i'r Aelodau bod gwasanaethau canser yr ofari yn destun rhaglen adolygiad gan gymheiriaid. Mae hynny wedi digwydd eleni, ac mae hynny, wrth gwrs, er mwyn cefnogi gwelliannau ansawdd i wasanaethau.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, Llyr Gruffydd.
And finally, question 8, Llyr Gruffydd.
8. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gaffael gwasanaethau iechyd yn Ngogledd Cymru? OAQ52117
8. Will the First Minister make a statement on the procurement of health services in North Wales? OAQ52117
Dylai pob proses gaffael gan unrhyw fwrdd iechyd gael ei chynnal yn unol â chyfarwyddiadau ariannol sefydlog y bwrdd, yr egwyddorion rheolaeth ariannol sydd wedi’u nodi yn 'Rheoli Arian Cyhoeddus Cymru', a gyda chyngor a chymorth arbenigol gwasanaethau caffael Partneriaeth Cydwasanaethau GIG Cymru, er mwyn sicrhau cydymffurfiaeth a gwerth am arian.
All procurement by any health board should be undertaken in accordance with its standing financial instructions, the principles of financial management set out in 'Managing Welsh Public Money', and with the specialist advice and support of NHS Wales Shared Services Partnership procurement services to assure compliance and value for money.
Mewn ymateb i gwestiynau gan Blaid Cymru ynglŷn â chynigion i breifateiddio gwasanaethau dialysis yng ngogledd Cymru, mi ddywedoch chi, ar 31 Ionawr, eich bod chi yn gwbl yn erbyn preifateiddio.
'We are completely against privatisation',
meddech chi. Nawr rŷm ni'n ffeindio mas, wrth gwrs, fod Betsi Cadwaladr yn gwthio ymlaen gyda chynlluniau i breifateiddio'r gwasanaethau dialysis yna ar draws y gogledd. Mae'r staff yn dweud wrthyf i nad ydyn nhw eisiau trosglwyddo o'r NHS i'r sector preifat, ac maen nhw hefyd yn dweud nad ydyn nhw'n teimlo bod yna ddigon o ymgynghori wedi bod â nhw, ac yn sicr, nid oes dim ymgynghori wedi bod â chleifion nag â'r cyhoedd yn ehangach. Ac mae gen i lythyr gan y bwrdd iechyd yn cadarnhau bod ganddyn nhw gefnogaeth eich Llywodraeth chi i'r cynnig yma. Llywodraeth Lafur yn gadael i wasanaethau cyhoeddus drosglwyddo o'r NHS i'r sector preifat—rhywbeth rŷch chi'n ei geryddu pan mae'r Ceidwadwyr yn ei wneud yn Lloegr.
Felly, pan oeddech chi'n dweud wrthym ni ar 30 Ionawr eich bod chi yn llwyr yn erbyn preifateiddio, a oedd hynny'n awgrymu efallai nad ydych chi'n gwybod beth sy'n digwydd yn y gwasanaeth iechyd yng ngogledd Cymru neu, yn wir, a oeddech chi'n trial ein camarwain ni?
In response to questions from Plaid Cymru on proposals to privatise dialysis services in north Wales, you said, on 30 January, that you were entirely opposed to privatisation:
'We are completely against privatisation'.
Those were your words. We now hear that Betsi Cadwaladr is proceeding with plans to privatise those dialysis services across north Wales. The staff tell me that they don't want to transfer from the NHS into the private sector, and they also tell me that they don't feel that there has been sufficient consultation with them. There certainly hasn't been consultation with patients or the public more generally. And I have a letter from the health board confirming that they have your Government's support for this proposal. A Labour Government allowing public services to transfer from the NHS into the private sector—it's something that you are very critical of when the Conservatives do it in England.
So, when you told us on 30 January that you were entirely opposed to privatisation, did that suggest that you didn't know what was happening within the health service in north Wales, or, indeed, were you trying to mislead us?
Na, dim o gwbl, a hoffwn i weld y llythyr y mae'r Aelod yn sôn amdano i weld beth yn gymwys sydd yn y llythyr hynny, a chaf i aros, felly, i weld beth ddigwyddith ynglŷn â hynny.
Mae hon yn broses y mae Betsi Cadwaladr wedi dechrau ac mae'n mynd i orffen erbyn mis Gorffennaf. Beth maen nhw'n trial ei wneud yw sicrhau bod y gwasanaeth gorau ar gael i'w cleifion nhw, ac mae yna ddyletswydd arnyn nhw i sicrhau eu bod hynny'n digwydd.
No, not at all, and I would like to see the letter that the Member alludes to, to see exactly the content of that letter. So, I will wait, therefore, to see what will happen on that.
This is a process that Betsi Cadwaladr trust has begun, and it will be complete by July. What they are trying to do is ensure that the best possible service is available for their patients, and they are duty-bound to ensure that that happens.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, ac rydw i wedi cael gwybod y bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig yn gwneud y datganiad heddiw ar ran arweinydd y tŷ, ac rydw i'n galw, felly, ar Lesley Griffiths.
The next item, therefore, is the business statement and announcement, and I have been informed that the Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs will make the statement today on behalf of the leader of the house. Therefore, I call on Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. Two statements by the Cabinet Secretary for Health and Social Services have been added to today's agenda on the recently published reports on Tawel Fan and the use of the vaginal synthetic mesh. Business for the next three weeks is shown on the business statement and announcement found among the meeting papers that are available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Ychwanegwyd dau ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol at yr agenda heddiw ar yr adroddiadau a gyhoeddwyd yn ddiweddar ar Tawel Fan a'r defnydd o rwyll synthetig y wain. Dangosir busnes y tair wythnos nesaf ar y datganiad a chyhoeddiad busnes ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Could I seek two statements, Cabinet Secretary, please, today, if possible? One is on the proposals to build a new road from junction 34 in the Vale of Glamorgan to Sycamore Cross. I do declare an interest in that, potentially, some of my land could be affected by it. There was a large public meeting that I was unable to attend on Thursday night, but I know that the Member for the Vale of Glamorgan was there. This has caused considerable concern in the locality of Pendoylan, and whilst the consultations have been welcomed, there is still much vagary around the dates and timelines of possible delivery, or not, as the case may be, and exactly who is driving these proposals? Is it the local authority, is it the Welsh Government, is it a combination of the two? A statement from the relevant Cabinet Secretary would benefit informing the community around the issues around this proposal.
Secondly, could we have a statement from the health Secretary around the news over the weekend from the Royal College of Physicians that there has been potentially a computer glitch that has affected 1,500 job offers to junior doctors and their placements in other parts of the United Kingdom and, indeed, I dare say, in Wales as well—how that might or might not have affected positions to be filled here in Wales? We're all aware of recruitment issues in the health service in whatever part of the United Kingdom, but to hear of this glitch from the royal college, which has potentially affected at least 1,500 job offers, is of concern. In particular, could we understand how that might or might not have affected health services here in Wales?
A gaf i ofyn am ddau ddatganiad, Ysgrifennydd y Cabinet, os gwelwch yn dda, heddiw, os yw'n bosibl? Un yw ar y cynigion i adeiladu ffordd newydd o Gyffordd 34 ym Mro Morgannwg i Sycamore Cross. Rwy'n datgan buddiant gan y gallai hyn, o bosibl, effeithio ar ryw ran o fy nhir i. Cynhaliwyd cyfarfod cyhoeddus mawr na lwyddais i fynd iddo nos Iau, ond rwy'n gwybod bod yr Aelod dros Fro Morgannwg wedi bod yno. Mae hyn wedi achosi cryn bryder yng nghyffiniau'r Pendeulwyn, ac er bod croeso wedi bod i'r ymgynghoriadau, mae llawer o amwysedd o hyd o amgylch y dyddiadau a'r amserlenni cyflwyno posibl, neu beidio, fel y bo'n berthnasol, ac o ran pwy yn union sy'n cefnogi'r cynigion hyn? Ai'r awdurdod lleol neu Lywodraeth Cymru , neu a yw'n gyfuniad o'r ddau? Byddai datganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet perthnasol o fudd i roi gwybod i'r gymuned am y materion ynghylch y cynnig hwn.
Yn ail, a gawn ni ddatganiad gan yr Ysgrifennydd dros Iechyd ynghylch y newyddion dros y penwythnos gan Goleg Brenhinol y Meddygon fod problem gyfrifiadurol wedi bod o bosibl, sydd wedi effeithio ar 1,500 o gynigion am swyddi i feddygon iau a'u lleoliadau mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig ac, yn wir, mentraf ddweud, yng Nghymru hefyd—sut y gallai hyn fod wedi effeithio neu beidio ag effeithio ar swyddi sydd i'w llenwi yma yng Nghymru? Rydym i gyd yn ymwybodol o'r problemau recriwtio yn y gwasanaeth iechyd ym mhob rhan o'r Deyrnas Unedig. Ond mae'n destun pryder clywed am y broblem hon gan y Coleg Brenhinol, sydd wedi effeithio ar o leiaf 1,500 o gynigion swyddi o bosibl. Yn benodol, a gawn i wybod sut y gallai hynny fod wedi effeithio neu beidio ag effeithio ar wasanaethau iechyd yma yng Nghymru?
Thank you, Andrew R.T. Davies, for those questions. In relation to the first one, around the proposed road at junction 34, I understand the Cabinet Secretary for Economy and Transport has already written to the constituency Member, and so he will now update all Assembly Members in relation to that.
The second part of your question: the Cabinet Secretary for Health and Social Services is aware of, I think, this very unfortunate situation, and of course it does raise concerns. His officials are now in contact with the Wales Deanery to ensure that they will be very clear about any developments and to understand what impact it will have here in Wales. We need to ensure that the situation is, obviously, rectified as soon as possible.
Diolch, Andrew R.T. Davies, am y cwestiynau hynny. O ran y cwestiwn cyntaf, y ffordd arfaethedig ar Gyffordd 34, rwy'n deall bod Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth eisoes wedi ysgrifennu at yr Aelod yn yr etholaeth, ac felly bydd ef nawr yn diweddaru holl Aelodau'r Cynulliad ar hynny.
Ail ran eich cwestiwn: mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn ymwybodol o'r sefyllfa anffodus iawn hon, rwy'n credu, ac wrth gwrs mae'n codi pryderon. Mae ei swyddogion nawr mewn cysylltiad â Deoniaeth Cymru i sicrhau y byddant yn glir iawn ynghylch unrhyw ddatblygiadau ac i ddeall pa effaith a gaiff hyn yma yng Nghymru. Mae angen inni sicrhau bod y sefyllfa, yn amlwg, yn cael ei chywiro cyn gynted â phosibl.
Today, new leader of the house, for the time being, pro tem, the House of Lords is, of course, on its last realistic opportunity on Report Stage of amending the European Union (Withdrawal) Bill, and before them is a very important amendment in the name of a Labour lord, Lord Alli, supporting remaining in the European Economic Area as a negotiating objective of the UK Government. Now, that's precisely the aim, the stated aim, of the Welsh Government—leaving the EU but remaining in the single market and customs union—and is one of the negotiating objectives in the White Paper published by the Welsh Government. The fudge of a customs partnership—for once, I think Boris Johnson's probably got it right—is not going to suit anyone, and is a ridiculous way forward, and won't work. You're either in or you're out of a customs union. So, can we have a statement from the Welsh Government on what work it is doing now to support this vital amendment, which would in turn allow the House of Commons to make a decision, because it is the stated policy of the Welsh Government? In particular, has the Government instructed the two lords who are members of the Welsh Government to attend the House of Lords today and vote in line with Welsh Government policy? [Interruption.] My question is to the leader of the house, if I may.
Secondly, can we have a debate led by the Cabinet Secretary for Economy and Transport on cycle safety? I enjoyed a glorious cycle ride myself on Sunday, from Aberystwyth to Pontarfynach and around the back lanes of Ceredigion. Much of it was on a Sustrans route, so I was disappointed to read that our own First Minister doesn't feel safe to cycle in Cardiff. What does it say to how we prioritise cars over safe routes, and how we design our cities, if our own First Minister doesn't feel safe to cycle in his own capital city? Now, I've raised cycle safety before with the First Minister directly, and perhaps now we will all take it seriously, and take action so we see a genuine change in the way we travel and live our lives. We need to get past the welcome, yes, additional resources for safe routes to debate—and that's why I'm asking for a debate—what the alternative is for car journeys in our cities, and how we make our cities more accessible for all of us, including the First Minister when he wants to cycle. If he ever does want to cycle, when he's retired from his current role, up the Rheidol valley, I would be delighted to accompany him.
Heddiw, arweinydd newydd y tŷ, am y tro, pro tem, mae Tŷ'r Arglwyddi, wrth gwrs, ar ei gyfle realistig olaf ar Gyfnod Adrodd i ddiwygio Bil yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael), a ger eu bron mae gwelliant pwysig iawn yn enw arglwydd Llafur, yr Arglwydd Alli, sy'n cefnogi aros yn yr Ardal Economaidd Ewropeaidd fel un o amcanion negodi Llywodraeth y DU. Nawr, dyna union nod, nod ddatganedig, Llywodraeth Cymru—gadael yr UE ond aros yn y farchnad sengl a'r Undeb Tollau—ac mae'n un o amcanion negodi y Papur Gwyn a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru. Ni fydd y llanast o bartneriaeth tollau—am unwaith, rwy'n credu bod Boris Johnson fwy na thebyg wedi'i gael yn iawn—yn mynd i fod yn addas i unrhyw un, ac mae'n ffordd ymlaen chwerthinllyd, ac ni fydd yn gweithio. Rydych chi naill ai y tu mewn neu'r tu allan i'r undeb tollau. Felly, a gawn ni ddatganiad gan y Llywodraeth ar ba waith y mae'n ei wneud nawr i gefnogi'r gwelliant hollbwysig hwn, a fydd yn ei dro yn caniatáu i Dŷ'r Cyffredin wneud penderfyniad, oherwydd mai hwn yw polisi datganedig Llywodraeth Cymru? Yn benodol, a yw'r Llywodraeth wedi rhoi cyfarwyddyd i'r ddau Arglwydd sy'n aelodau o Lywodraeth Cymru fynd i Dŷ'r Arglwyddi heddiw a phleidleisio yn unol â pholisi Llywodraeth Cymru? [Torri ar draws.] Mae fy nghwestiwn i arweinydd y tŷ, os caf i.
Yn ail, a gawn ni ddadl a arweinir gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth ar ddiogelwch beicio? Mwynheais daith feic ogoneddus fy hun ddydd Sul, o Aberystwyth i Bontarfynach ac o gwmpas lonydd cefn Ceredigion. Roedd llawer ohono ar lwybr Sustrans, felly roeddwn i'n siomedig o ddarllen nad yw ein Prif Weinidog yn teimlo'n ddiogel i feicio yng Nghaerdydd. Beth mae hyn yn ei ddweud o ran sut yr ydym ni'n blaenoriaethu ceir dros lwybrau diogel, a sut rydym ni'n dylunio ein dinasoedd, os nad yw ein Prif Weinidog yn teimlo'n ddiogel i feicio yn y brifddinas ei hun? Nawr, rwyf wedi codi mater ddiogelwch beicio o'r blaen gyda'r Prif Weinidog yn uniongyrchol, ac efallai y bydd pob un ohonom ni nawr yn ei gymryd o ddifrif, ac yn cymryd camau fel y gallwn weld newid gwirioneddol yn y ffordd yr ydym ni'n teithio ac yn byw ein bywydau. Mae angen inni symud ymlaen o'r adnoddau ychwanegol ar gyfer llwybrau diogel, y mae croeso iddyn nhw, oes, i gael dadl—a dyna pam rwyf yn gofyn am ddadl—ar beth yw'r dewis amgen i deithio mewn car yn ein dinasoedd, a sut rydym ni'n gwneud ein dinasoedd yn fwy hygyrch i bob un ohonom, gan gynnwys y Prif Weinidog pan mae eisiau beicio. Os bydd eisiau mynd ar ei feic unrhyw bryd, pan fydd wedi ymddeol o'i swydd bresennol, i fyny ar hyd Dyffryn Rheidol, byddwn i wrth fy modd yn mynd gydag ef.
Thank you, Simon Thomas. In relation to your first point, it has always been the Welsh Government's position that we should remain in the single market. We believe that's absolutely right for the economy of Wales, and I'm sure the Cabinet Secretary will update us at the appropriate time.
I'm not quite sure that's what the First Minister said. I only read the article very briefly, but I thought the reference was more to his age than to the fact that he didn't feel safe, but I'm sure he'll be very pleased to take you up on your offer.
Obviously, the Cabinet Secretary for Economy and Transport has made £60 million available to local authorities. It's now for local authorities to make sure that they have the cycle paths that are required by their local population.
Diolch, Simon Thomas. Mewn cysylltiad â'ch pwynt cyntaf, mae Llywodraeth Cymru bob amser wedi bod o'r farn y dylem ni barhau i fod yn y farchnad sengl. Credwn mai hynny yw'r peth iawn ar gyfer economi Cymru heb os nac oni bai, ac rwy'n siŵr y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni ar yr adeg briodol.
Nid wyf yn hollol siŵr mai hynny a ddywedodd y Prif Weinidog. Dim ond darllen yr erthygl yn fyr iawn a wnes i, ond cefais yr argraff fod y cyfeiriad yn ymwneud yn fwy â'i oedran na'r ffaith nad oedd yn teimlo'n ddiogel, ond rwy'n siŵr y bydd ef yn falch iawn o dderbyn eich cynnig.
Yn amlwg, mae Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth wedi sicrhau bod £60 miliwn ar gael i awdurdodau lleol. Bellach mae angen i'r awdurdodau lleol wneud yn siŵr bod ganddyn nhw'r llwybrau beicio sy'n angenrheidiol ar gyfer eu poblogaeth leol.
Can I just ask two questions, Cabinet Secretary? Last week, I attended the real living wage leadership group and I met the directors of the Living Wage Foundation and Cynnal Cymru, which undertakes the accreditation of real living wage employers in Wales. It's reported that there are now 143 accredited real living wage employers in Wales, drawn from the public, private and third sector, as part of 4,000 real living wage accreditations UK-wide. Can you update on whether the real living wage will be acknowledged as part of the economic action plan and the gender review?
And, secondly, can I add to the question, following Andrew R.T. Davies, regarding the proposals affecting the people living in the Pendoylan area? I did attend a PACT meeting last week regarding the Welsh transport appraisal guidance road proposals to link the M4 to the A48.FootnoteLink Ten years ago there was a consultation over similar proposals and the Welsh Government decided not to proceed, but undertook to invest in improvements to Five Mile Lane, which are taking place, and improved frequency of bus and rail services on the Vale line to half-hourly. Can the Cabinet Secretary give a statement as to why those half-hourly rail services have not been implemented? I believe those would be the best way to improve access to Cardiff Airport and the St Athan enterprise zone in the Vale of Glamorgan.
A gaf i ofyn dim ond dau gwestiwn, Ysgrifennydd y Cabinet? Yr wythnos diwethaf, ymwelais i â'r grŵp arweinyddiaeth dros gyflog byw gwirioneddol a chwrdd â Chyfarwyddwyr y Sefydliad Cyflog Byw a Cynnal Cymru, sy'n ymgymryd ag achrediad cyflogwyr cyflog byw gwirioneddol yng Nghymru. Adroddir bod 143 o gyflogwyr cyflog byw achrededig gwirioneddol yng Nghymru nawr, yn y sector cyhoeddus, preifat a'r trydydd sector, sy'n rhan o'r 4,000 o achrediadau cyflog byw gwirioneddol ledled y DU. A wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf ynghylch a fydd y cyflog byw gwirioneddol yn cael ei gydnabod yn rhan o'r cynllun gweithredu economaidd a'r adolygiad rhywedd?
Ac, yn ail, a gaf i ychwanegu at y cwestiwn, yn dilyn Andrew R.T. Davies, ynghylch y cynigion sy'n effeithio ar y bobl sy'n byw yn ardal Pendeulwyn? Es i gyfarfod o'r Bartneriaeth ar gyfer Gweithredu Cymunedol yr wythnos diwethaf ynghylch cynigion ffyrdd canllawiau arfarnu trafnidiaeth Cymru, i gysylltu'r M4 â'r A48.FootnoteLink Ddeng mlynedd yn ôl, cafwyd ymgynghoriad dros gynigion tebyg a phenderfynodd Llywodraeth Cymru beidio â bwrw ymlaen, ond addawodd y byddai'n buddsoddi mewn gwelliannau i Five Mile Lane, sydd yn mynd rhagddynt, ac yn gwella amlder y gwasanaethau bws a rheilffordd ar linell y Fro i bob hanner awr. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi datganiad ynghylch pam na weithredwyd y gwasanaethau rheilffyrdd hynny bob hanner awr? Credaf mai'r gwasanaethau hynny fyddai'r ffordd orau o wella mynediad i Faes Awyr Caerdydd ac ardal fenter Sain Tathan ym Mro Morgannwg.
Thank you, Jane Hutt, for those two questions. In relation to the real living wage being acknowledged as part of the economic action plan and the gender review, you'll be aware that when the economic action plan was launched in December 2017, that really set out Welsh Government's vision for inclusive growth to boost our wealth and well-being and the narrowing of inequalities that we have across Wales. So, absolutely at the heart of that plan is a commitment to developing a new and very dynamic relationship between Government and businesses, based on the principle of public investment with a social purpose. I think, in particular, the focus on fair work as a key element of our new economic contract really will provide an opportunity to promote and raise awareness of the business benefits of the real living wage. And what we want to see is that increasingly adopted across Wales.
In relation to your second point, around the meeting you attended and whether the half-hourly rail services—why they haven't been implemented. As you know, we will take over the full responsibility for the Wales and borders rail service later this year and that will then enable us to introduce our own improved contract, service and systems for rail users across Wales and the borders. Obviously, specific services will be for the new operator and development partner, but our minimum requirement for the bidders tendering for the contract is that services will at least be equivalent to those currently provided. Obviously, the procurement process is still ongoing, so it's not appropriate for me to comment further on the outcome.
Diolch, Jane Hutt, am y ddau gwestiwn hynny. O ran cydnabyddiaeth o'r cyflog byw gwirioneddol yn rhan o'r cynllun gweithredu economaidd a'r adolygiad rhywedd, byddwch yn ymwybodol o lansiad y cynllun gweithredu economaidd ym mis Rhagfyr 2017, sydd mewn gwirionedd yn nodi gweledigaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer twf cynhwysol i hybu ein cyfoeth a'n lles a lleihau'r anghydraddoldebau sydd gennym ledled Cymru. Felly, yn hollol wrth wraidd y cynllun hwnnw mae ymrwymiad i ddatblygu perthynas newydd a deinamig iawn rhwng y Llywodraeth a busnesau, yn seiliedig ar yr egwyddor o fuddsoddi cyhoeddus gyda diben cymdeithasol. Credaf, yn benodol, y bydd canolbwyntio ar waith teg fel elfen allweddol o'n contract economaidd newydd yn gyfle i hyrwyddo a chodi ymwybyddiaeth o fanteision busnes y cyflog byw gwirioneddol. A'r hyn yr ydym eisiau ei weld yw hynny'n cael ei fabwysiadu fwyfwy ledled Cymru.
O ran eich ail bwynt, ynghylch y cyfarfod yr aethoch chi iddo a'r gwasanaethau rheilffyrdd bob hanner awr—pam nad ydyn nhw wedi'u gweithredu. Fel y gwyddoch, byddwn yn cymryd y cyfrifoldeb llawn am wasanaeth rheilffordd Cymru a'r Gororau yn ddiweddarach eleni a bydd hyn wedyn yn ein galluogi ni i gyflwyno ein contract, ein gwasanaeth a'n systemau gwell ni ein hunain ar gyfer defnyddwyr rheilffyrdd ledled Cymru a'r Gororau. Yn amlwg, bydd gwasanaethau penodol ar gyfer y gweithredwr newydd a'r partner datblygu, ond ein gofyniad sylfaenol ar gyfer cynigwyr sy'n tendro am y contract yw y bydd y gwasanaethau o leiaf yn cyfateb i'r rhai a ddarperir ar hyn o bryd. Yn amlwg, mae'r broses gaffael yn parhau o hyd, felly nid yw'n briodol imi wneud sylwadau pellach ar y canlyniad.
Cabinet Secretary, may I ask for a statement on respite services for people affected by dementia in Wales? The older people's commissioner has produced a report claiming that traditional respite care that does not meet people's needs is detrimental to their health and well-being. The report further claims that traditional respite services often lacked flexibility and did not always deliver positive outcomes. Cabinet Secretary, could we have a statement from your colleague, another Cabinet Secretary, the Cabinet Secretary for health, providing us with a full response to the concern raised in the older people's commissioner's report, please?
Ysgrifennydd y Cabinet, a gaf i ofyn am ddatganiad ar wasanaethau gofal seibiant ar gyfer pobl yr effeithir arnynt gan ddementia yng Nghymru? Mae'r comisiynydd pobl hŷn wedi cynhyrchu adroddiad sy'n honni bod gofal seibiant traddodiadol, nad yw'n diwallu anghenion pobl, yn andwyol i'w hiechyd a'u lles. Mae adroddiad pellach yn honni nad yw gwasanaethau seibiant traddodiadol yn aml yn ddigon hyblyg ac nid oedd bob amser yn cyflawni canlyniadau cadarnhaol. Ysgrifennydd y Cabinet, a gawn ni ddatganiad gan eich cyd-Aelod, Ysgrifennydd Cabinet arall, Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, yn rhoi ymateb llawn i'r pryder a godwyd yn adroddiad y comisiynydd pobl hŷn, os gwelwch yn dda?
Thank you. Once the Cabinet Secretary for Health and Social Services has had time to consider the report from the older people's commissioner, I'm sure he will then update Members, as he sees fit.
Diolch. Ar ôl i Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol gael amser i ystyried adroddiad y comisiynydd pobl hŷn, rwy'n siŵr y bydd ef wedyn yn diweddaru'r Aelodau, fel y gwêl yn dda.
Thank you, Cabinet Secretary. I've got two issues. The first one: it was clearly a desperately disappointing day last Thursday as we learnt of the news that nearly 800 jobs are to go at the Virgin Media call centre in Llansamlet in Swansea. The loss of hundreds of jobs is clearly going to have an impact locally. It means a huge uncertain and distressing time for staff and their families. Now, I realise that written statements have been produced, but I would hope that the Welsh Government will now provide as much support as possible to those affected. But the announcement also raises questions about the level of communication between the Welsh Government and major companies such as this, because last year we had a similar announcement with a Tesco call centre moving over 1,000 jobs from Cardiff, with the Welsh Government again seemingly being made aware only when the announcement was made public. Now, given that the call centre sector is a key employer in Swansea, as in other parts of Wales, I would expect the Welsh Government to be fully aware of any difficulties faced by employers or of any planned changes before such public announcements are made. The Virgin Media announcement therefore raises questions about the type of relationship that the Welsh Government has with business and the mechanisms that you have in place to gather intelligence and to formally discuss and resolve any business pressures or planned changes. So, with all of that in mind, I'd be grateful if the Cabinet Secretary would bring forward a statement that we can debate here on the Virgin Media call-centre decision.
And my second issue is on the costs of medical indemnity for GPs. That's the cost of medical insurance that we—all GPs, all doctors—have to have. Before you can practise as a doctor, you have to have insurance to cover any possible costs of litigation, which runs into several thousands of pounds, and for GPs this is paid personally. Full-time GPs pay as much as £6,000 to £8,000 a year, and even as part-time GPs, that cost can be £3,500 or more. And that is paid personally by GPs. Hospital doctors have those costs paid for them. The situation as regards GPs increasingly going part-time, or doing locum work later in their careers, is that they are now weighing up the costs of still paying that medical indemnity insurance with the costs going up, with wanting to do one or two days' work, and finding that doing one or two days' work does not pay for the costs of the medical indemnity. So, I'd be grateful if that situation could be looked at in some detail by the Cabinet Secretary, because we are losing a valuable and experienced sector of the GP workforce through inaction on this point. Diolch yn fawr.
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae gennyf i ddau fater. Yr un cyntaf: roedd dydd Iau diwethaf yn amlwg yn ddiwrnod eithaf siomedig wrth inni glywed y newyddion y bydd bron i 800 o swyddi yn cael eu colli yng nghanolfan alw Virgin Media yn Llansamlet yn Abertawe. Mae colli cannoedd o swyddi yn amlwg yn mynd i gael effaith yn lleol. Mae'n golygu amser ansicr a thrallodus iawn i'r staff a'u teuluoedd. Nawr, rwy'n sylweddoli y cynhyrchwyd datganiadau ysgrifenedig, ond byddwn yn gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn darparu cymaint o gymorth â phosibl i'r rheini yr effeithir arnynt. Ond mae'r cyhoeddiad hefyd yn codi cwestiynau ynglŷn â lefel y cyfathrebu rhwng Llywodraeth Cymru a chwmnïau mawr fel hyn. Oherwydd y llynedd bu cyhoeddiad tebyg pan symudwyd dros 1,000 o swyddi yng nghanolfan alwadau Tesco o Gaerdydd, gyda Llywodraeth Cymru eto yn amlwg yn cael gwybod dim ond pan wnaed y cyhoeddiad cyhoeddus. Nawr, gan fod y sector canolfannau galw yn gyflogwr allweddol yn Abertawe, fel mewn rhannau eraill o Gymru, byddai disgwyl i Lywodraeth Cymru fod yn gwbl ymwybodol o unrhyw anawsterau a wynebir gan gyflogwyr neu o unrhyw newidiadau arfaethedig cyn i ddatganiadau cyhoeddus o'r fath gael eu gwneud. Mae cyhoeddiad Virgin Media felly yn codi cwestiynau am y math o berthynas sydd rhwng Llywodraeth Cymru a busnesau, a'r mecanweithiau a sefydlwyd i gasglu gwybodaeth ac i drafod yn ffurfiol a datrys unrhyw bwysau busnes neu newidiadau arfaethedig. Felly, gyda hynny i gyd mewn golwg, byddwn yn ddiolchgar pe bai Ysgrifennydd y Cabinet yn cyflwyno datganiad y gallwn ni ei drafod yma ar benderfyniad canolfan alwadau Virgin Media.
A'r ail fater yw'r costau indemniad meddygol ar gyfer meddygon teulu. Dyna'r gost yswiriant meddygol y mae'n rhaid i ni—pob meddyg teulu, pob meddyg—ei chael. Cyn y cewch ymarfer fel meddyg, mae'n rhaid chi gael yswiriant i dalu am unrhyw gostau posibl o ymgyfreitha, sy'n filoedd o bunnoedd, ac ar gyfer meddygon teulu telir hwn yn bersonol. Mae meddygon teulu llawn amser yn talu cymaint â £6,000 i £8,000 y flwyddyn, a hyd yn oed i feddygon teulu rhan-amser, gall y costau fod yn £3,500 neu fwy. A thelir hyn yn bersonol gan feddygon teulu. Telir y costau hynny ar ran meddygon ysbyty. Y sefyllfa o ran meddygon teulu sy'n mynd yn fwyfwy rhan-amser, neu'n gwneud gwaith locwm nes ymlaen yn eu gyrfaoedd, yw eu bod yn pwyso'r costau o barhau i dalu'r yswiriant indemniad meddygol hwnnw a'r costau cynyddol, gyda'r awydd i wneud un neu ddau ddiwrnod o waith, a chanfod nad yw gwneud un neu ddau ddiwrnod gwaith yn talu am gostau indemniad meddygol. Felly, byddem yn ddiolchgar pe gellid edrych yn fanwl ar y sefyllfa honno gan Ysgrifennydd y Cabinet, oherwydd ei bod yn colli sector gwerthfawr a phrofiadol o weithlu meddygon teulu drwy beidio â gweithredu ar y pwynt hwn. Diolch yn fawr.
Diolch, Dai Lloyd, for those two questions. In relation to Virgin Media, obviously we're extremely disappointed by their plans to close their customer engagement centre in Swansea, and Welsh Government was not informed of this prior to the announcement. Obviously, we can only act if we're told, but the Cabinet Secretary for Economy and Transport has set up a task and finish group, on the same model as the one that he set up in relation to Tesco, which you mentioned earlier. And, also, alongside that, the Welsh Contact Centre Forum will work, where it can, with Virgin Media and the affected employees to help them secure, obviously, employment again. One of the reasons that we provide financial support to that forum is to enable them to do that. Employment opportunities are being created at other regulated customer service centres across south Wales, so I know the Cabinet Secretary is confident, as with Tesco, that alternative employment can be found.
The Cabinet Secretary for Health and Social Services will have heard your request for a statement around medical indemnity fees for general practitioners, which I think is a very pertinent point.
Diolch, Dai Lloyd, am y ddau gwestiwn hynny. O ran Virgin Media, yn amlwg rydym ni'n siomedig iawn ynghylch eu cynlluniau i gau eu canolfan gwsmeriaid yn Abertawe, ac ni chafodd Llywodraeth Cymru wybod am hyn cyn y cyhoeddiad. Yn amlwg, ni allwn ni weithredu os nad ydym ni'n ymwybodol o'r sefyllfa, ond mae Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth wedi sefydlu grŵp gorchwyl a gorffen, ar yr un model â'r un a sefydlodd mewn perthynas â Tesco, a grybwyllwyd gennych chi yn gynharach. A, hefyd, ochr yn ochr â hynny, bydd Fforwm Canolfannau Cyswllt Cymru yn gweithio, lle y gall, gyda Virgin Media a gweithwyr a gaiff eu heffeithio gan hyn i'w helpu i sicrhau cyflogaeth eto, yn amlwg. Un o'r rhesymau pam yr ydym ni'n darparu cymorth ariannol i'r fforwm hwnnw yw er mwyn ei alluogi i wneud hynny. Mae cyfleoedd cyflogaeth yn cael eu creu mewn canolfannau gwasanaethau i gwsmeriaid rheoledig eraill ar draws De Cymru, felly rwy'n gwybod fod Ysgrifennydd y Cabinet yn ffyddiog, fel gyda Tesco, y gellir dod o hyd i waith arall.
Bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wedi clywed eich cais am ddatganiad ynghylch ffioedd indemniad meddygol ar gyfer meddygon teulu, ac rwy'n credu bod hynny'n bwynt perthnasol iawn.
Can we have a debate on the announcement that the First Minister mentioned in his questions today, that the Department for Work and Pensions plans to close five offices across south Wales and centralise those jobs in one new build, in Treforest? The plans will affect jobs in Newport, Cwmbran, Caerphilly and Merthyr, as well as 714 staff working at the Gabalfa office, in my constituency of Cardiff North—1,700 jobs altogether. Does she agree that this will take public sector jobs away from many needy communities, and will impact unfairly on staff, in increasing travel time and costs, and it will particularly affect those with caring responsibilities? And, above all, it is not supporting the Valleys taskforce, as Fiona Jones from the DWP says in her letter to Assembly Members, because these are not new jobs, and they are being moved from many needy communities. So, could we have a debate on this very important issue?
A allwn ni gael dadl ar y cyhoeddiad y soniodd y Prif Weinidog amdano yn ei gwestiynau heddiw, fod yr Adran Gwaith a Phensiynau yn bwriadu cau pum swyddfa yn y de a chanoli'r swyddi hynny mewn un adeilad newydd, yn Nhrefforest? Bydd y cynlluniau yn effeithio ar swyddi yng Nghasnewydd, Cwmbrân, Caerffili a Merthyr, yn ogystal ag ar 714 o aelodau staff sy'n gweithio yn swyddfa Gabalfa, yn fy etholaeth i, Gogledd Caerdydd—cyfanswm o 1,700 o swyddi i gyd A yw hi'n cytuno y bydd hyn yn amddifadu cymunedau anghenus o swyddi sector cyhoeddus, ac yn cael effaith annheg ar y staff, o ran cynyddu amser a chostau teithio, ac y bydd yn enwedig yn effeithio ar y rhai sydd â chyfrifoldebau gofalu? Ac, yn anad dim, nid yw'n cefnogi Tasglu'r Cymoedd, fel y dywed Fiona Jones o'r Adran Gwaith a Phensiynau yn ei llythyr at Aelodau'r Cynulliad, oherwydd nid swyddi newydd mo'r rhain, ac maen nhw'n cael eu symud o lawer o gymunedau anghenus. Felly, a gawn ni ddadl ar y mater pwysig iawn hwn?
Thank you, Julie Morgan. And you will have heard the First Minister's concern around this decision. Obviously, it's a non-devolved matter; it's been taken by the UK Government. We understand that approximately 1,400 DWP staff will be affected by the relocation proposals, which were announced by the DWP last week. As the First Minister said, these are not new jobs. We know that staff are currently based in benefit offices in Merthyr, Caerphilly, Cwmbran, Newport and Gabalfa, Cardiff, in your own constituency, and the prospect is of moving to a new building in Treforest in 2021. We do understand the DWP are working to ensure that there are no job losses for staff resulting from the relocation, and that staff will be offered alternative roles, if relocation is not an option. But, clearly, as a Government, we are very concerned about this decision by the UK Government.
Diolch i chi, Julie Morgan. A byddwch wedi clywed pryder y Prif Weinidog ynghylch y penderfyniad hwn. Yn amlwg, mae'n fater sydd heb ei ddatganoli; mae'n benderfyniad a wnaed gan Lywodraeth y DU. Rydym ni'n deall y bydd y cynigion adleoli, a gyhoeddwyd gan yr adran Gwaith a Phensiynau yr wythnos diwethaf, yn effeithio ar oddeutu 1,400 o staff yr adran. Fel y dywedodd y Prif Weinidog, nid swyddi newydd mo'r rhain. Rydym ni'n gwybod bod staff wedi'u lleoli ar hyn o bryd mewn swyddfeydd budd-daliadau ym Merthyr, Caerffili, Cwmbrân, Casnewydd a Gabalfa, Caerdydd, yn eich etholaeth chi eich hun, ac mai'r posibilrwydd yw symud i adeilad newydd yn Nhrefforest yn 2021. Rydym ni yn deall bod yr Adran Gwaith a Phensiynau yn gweithio i sicrhau nad oes unrhyw golledion swyddi ar gyfer staff o ganlyniad i adleoli, ac y bydd swyddi amgen yn cael eu cynnig i staff, os nad yw adleoli yn ddewis posibl. Ond, yn amlwg, fel Llywodraeth, rydym ni'n bryderus iawn am y penderfyniad hwn gan Lywodraeth y DU.
A gaf fi ofyn am ddatganiad buan ar ddyfodol ariannu'r cynllun SchoolBeat? Mae'n fater rwyf fi, ac eraill, wedi ei godi'n gyson dros y misoedd diwethaf. Mae yna ansicrwydd—nid yw'r gwasanaeth yn gwybod a fydd yn gallu parhau tan i'r Llywodraeth benderfynu beth sy'n digwydd. Mae yn wasanaeth pwysig, wrth gwrs, gyda heddluoedd yn mynd i mewn i ysgolion i weithio gyda disgyblion a staff ar ddatblygu adnoddau a darparu dosbarthiadau ar ddiogelwch ar y we, camddefnydd sylweddau ac yn y blaen. Ond rydym ni nawr yn y sefyllfa yng ngogledd Cymru lle mae yna swyddi gwag o fewn y rhaglen, lle nad oes posib recriwtio staff oherwydd yr ansicrwydd sy'n deillio o benderfyniad eich Llywodraeth chi. Felly, a gaf bwyso plîs am ddatganiad buan, oherwydd mae hwn yn wasanaeth sy'n cael ei werthfawrogi gan y disgyblion, gan y staff, gan yr athrawon, ac mae'n ddyletswydd ar y Llywodraeth i roi'r eglurder yna?
May I ask for an early statement on SchoolBeat and its funding? It's a matter that I and others have raised regularly over the past few months. There is some uncertainty. The service doesn't know whether it will be able to persist until the Government makes a decision on its funding. It's an important service, with police forces going into schools to work with pupils and staff on developing resources and providing classes on online security, the misuse of substances and so on and so forth. But we're now in a situation in north Wales where there are vacant posts within the programme where it isn't possible to recruit staff because of the uncertainty emerging from your Government's decision. So, can I ask you for an early statement on this because this is a service that is appreciated by pupils, by staff, by teachers, and it's the Government's duty to provide that clarity?
I am very well aware of the service and I will ask the Cabinet Secretary for Health and Social Services, whose remit it comes under, to write to the Member around that issue.FootnoteLink
Rwy'n ymwybodol iawn o'r gwasanaeth a byddaf yn gofyn i Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, sy'n gyfrifol am hyn, i ysgrifennu at yr Aelod ynghylch y mater hwnnw.FootnoteLink
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet. Pwynt o drefn—point of order—Joyce Watson.
Thank you, Cabinet Secretary. Point of order, Joyce Watson.
Llywydd, following the point of order that I made last Wednesday in this Chamber, I wish to correct the record and confirm that I did in fact use the words quoted by the leader of the UKIP group during a previous debate.
Llywydd, yn sgil y pwynt o drefn a wneuthum ddydd Mercher diwethaf yn y Siambr hon, hoffwn gywiro'r cofnod a chadarnhau y gwnes i mewn gwirionedd ddefnyddio'r geiriau a ddyfynwyd gan arweinydd y grŵp UKIP yn ystod dadl flaenorol.
Further to that point of order, Llywydd—
Ymhellach i'r pwynt hwnnw o drefn, Llywydd —
No. The point of order has been clarified and corrected, and I am satisfied with that and there is nothing further to this point of order to be made at this time. [Interruption.]
Na. Mae'r pwynt o drefn wedi'i egluro a'i gywiro, ac rwy'n fodlon ar hynny ac nid oes dim rhagor ynglŷn â'r pwynt o drefn hwn i'w wneud ar hyn o bryd. [Torri ar draws.]
Rŷm ni'n symud ymlaen, felly, i'r datganiad—
We move on, therefore, to the statement—
Your microphone is not on. The people of Wales cannot hear you, and if the people of Wales cannot hear you, then the Assembly Members in this Chamber are not to hear you. [Interruption.] Yes, thank you very much for writing to me in advance, and as I have already told you this afternoon, I met with Joyce Watson, and she has agreed and corrected and clarified the matter that was raised last week, and this matter has no place else to go. And I am moving on to next business. [Interruption.] Neil Hamilton, you will sit down at this point because you are not being asked to speak or to make any further contribution to this point [Interruption.] Nothing you have said during this point has been on the record or on microphone.
Nid yw eich microffon arnodd. Ni all pobl Cymru eich clywed, ac os na all pobl Cymru eich clywed, yna ni all yr Aelodau Cynulliad yn y Siambr hon eich clywed. [Torri ar draws.] Ie, diolch yn fawr iawn am ysgrifennu ataf ymlaen llaw, ac fel yr wyf eisoes wedi dweud wrthych chi y prynhawn yma, fe wnes i gyfarfod â Joyce Watson, ac mae hi wedi cytuno a chywiro ac egluro'r mater a grybwyllwyd yr wythnos diwethaf, a does dim byd arall i'w ddweud ynghylch y mater hwn. Rwy'n symud ymlaen i'r eitem nesaf. [Torri ar draws.] Neil Hamilton, fe wnewch chi eistedd nawr oherwydd ni ofynnir ichi siarad neu i wneud unrhyw gyfraniad pellach i'r pwynt hwn [torri ar draws.] Nid oes dim yr ydych chi wedi ei ddweud yn ystod y pwynt hwn wedi'i roi ar y cofnod nac ar y meicroffon.
I am moving on to the next point of business and that is item 3, which is the statement by the Cabinet Secretary for Health and Social Services on the report into—. I have this in Welsh in front of me, so I'm going to change to Welsh at this point.
Rwy'n symud ymlaen at yr eitem nesaf o fusnes i'w drafod, ac eitem 3 yw hwnnw, sef y datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar yr adroddiad ynghylch—. Mae hwn gennyf yn Gymraeg o'm mlaen i, felly rwy'n mynd i droi i'r Gymraeg nawr.
Adroddiad y Gwasanaeth Cynghori ar Iechyd a Gofal Cymdeithasol, HASCAS, i'r gofal a'r driniaeth a ddarparwyd ar ward Tawel Fan, ac rwy'n galw ar yr Ysgrifennydd Cabinet i wneud ei ddatganiad. Vaughan Gething.
The Health and Social Care Advisory Service Report, HASCAS, into the care and treatment provided on Tawel Fan, and I call on the Cabinet Secretary to make his statement. Vaughan Gething.
Diolch, Llywydd. On 3 May, the Health and Social Care Advisory Service published the outcome of its investigation into the care and treatment provided on the Tawel Fan ward. I am acutely aware that this has been a very difficult period for all individuals, families and staff directly affected by the concerns over care and treatment at Tawel Fan. I acknowledge the additional strain caused by the length of this investigation. It was, however, essential that the investigation remained focused on a thorough and fair process that was not compromised to achieve restrictive timescales.The report set out a range of failings that let down patients and led to real harm being caused. I am deeply sorry that this happened and I apologise for it without hesitation.
The scope of the investigation was significant and broader than the original commission. It ultimately involved reviewing 700,000 pages of documentation, 148 interviews and 108 case reviews. It also considered material provided as part of previous investigations. This was a broad remit, and unlike previous reports, it was able to have access to a comprehensive set of documentation, including clinical records, and draw in specific mental health expertise. HASCAS maintained an independent and evidence-based stance throughout, with the aim of providing as accurate an account of events as the evidence available allows. This has been done with the support of an expert panel of 16 individuals of national standing.
I do need though to address the accusation made that there was a direct link between the Welsh Government and HASCAS that affects the independence of the report. The inference of a conspiracy directing the report to protect the Government or a political party is a direct attack on the integrity of HASCAS and the individuals on the investigation panel. None of the investigation panel were practitioners in Wales. The legal advice to the HASCAS investigation was independent of the Welsh Government, and HASCAS, as an organisation, has undertaken a range of reviews, for example, into the English health and care system without fear or favour, and there is no reasonable basis to attack their integrity in this matter.
Diolch, Llywydd. Ar 3 Mai, cyhoeddodd y Gwasanaeth Cynghori ar Iechyd a Gofal Cymdeithasol ganlyniad ei ymchwiliad i'r gofal a'r driniaeth a ddarparwyd ar ward Tawel Fan. Rwy'n ymwybodol iawn y bu hyn yn gyfnod anodd iawn i'r holl unigolion, teuluoedd a staff sydd wedi eu heffeithio'n uniongyrchol gan y pryderon ynghylch gofal a thriniaeth yn Tawel Fan. Rwy'n cydnabod y pwysau ychwanegol a achoswyd gan hyd yr ymchwiliad hwn. Fodd bynnag, roedd hi'n hanfodol bod yr ymchwiliad yn parhau i ganolbwyntio ar broses deg a thrwyadl, ac na thanseiliwyd hynny er mwyn ymlynu ag amserlenni caeth. Roedd yr adroddiad yn nodi amrywiaeth o fethiannau a oedd yn siom i gleifion ac a arweiniodd at achosi niwed gwirioneddol. Mae'n ddrwg iawn gennyf fod hyn wedi digwydd ac rwy'n ymddiheuro yn ei gylch heb unrhyw betruso.
Roedd cwmpas yr ymchwiliad yn sylweddol ac yn ehangach na'r comisiwn gwreiddiol. Yn y pen draw, fe olygodd adolygu 700,000 o dudalennau o ddogfennaeth, 148 o gyfweliadau a 108 o adolygiadau achos. Roedd yr ymchwiliad yn ystyried hefyd ddeunydd a ddarparwyd yn rhan o ymchwiliadau blaenorol. Roedd hwn yn gylch gwaith eang, ac yn wahanol i adroddiadau blaenorol, roedd modd gweld set gynhwysfawr o ddogfennau, gan gynnwys cofnodion clinigol, a manteisio ar arbenigedd iechyd meddwl penodol. Seiliodd HASCAS ei safbwynt ar annibyniaeth a thystiolaeth drwy gydol y broses, â'r nod o ddarparu darlun mor gywir o ddigwyddiadau ag y caniatâ'r dystiolaeth sydd ar gael. Gwnaed hyn gyda chymorth panel arbenigol o 16 o unigolion sy'n uchel iawn eu parch yn genedlaethol.
Mae angen imi roi sylw i'r cyhuddiad a wnaed fod cysylltiad uniongyrchol rhwng Llywodraeth Cymru a'r Gwasanaeth Cynghori sy'n effeithio ar annibyniaeth yr adroddiad. Mae'r awgrym bod yna gynllwyn i lywio'r adroddiad er mwyn amddiffyn y Llywodraeth neu blaid wleidyddol yn ymosodiad uniongyrchol ar ddidwylledd HASCAS a'r unigolion ar y panel ymchwilio. Nid oedd unrhyw un ar y panel ymchwilio yn ymarferwyr yng Nghymru. Roedd y cyngor cyfreithiol a roddwyd i ymchwiliad HASCAS yn annibynnol ar y Llywodraeth, ac mae HASCAS, fel sefydliad, wedi cynnal amrywiaeth o adolygiadau, er enghraifft, yn y system iechyd a gofal yn Lloegr heb ofn na ffafriaeth, ac nid oes unrhyw sail resymol i ymosod ar eu didwylledd yn y mater hwn.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
I do understand that many will have been surprised by the findings of their report. However, anyone who has taken the time to read the report carefully should appreciate the thoroughness of the investigation and understand how the conclusions have been reached. In relation to the care on Tawel Fan the independent findings are that the levels of care and treatment provided on Tawel Fan ward were of good overall general standards and that good nursing was provided.
Whilst assurance can be taken from some of the findings, the report is a difficult read. It is far from a clean bill of health. I do not shy away from the significant issues it highlights across a number of areas, including governance and clinical leadership; service design and care pathways; and safeguarding. Many of the issues go beyond mental health services at the Tawel Fan ward.
HASCAS will be meeting individually with each family to discuss individual patient reports, which are crucial in providing the detail of the care provided. I hope that, alongside the thematic report, the individual reports will provide assurance to families about the integrity of the investigation. A similar process will also take place for staff who have been affected. I have already sought assurance that the health board is providing appropriate levels of support to both staff and families during this process.
As I have already stated, it is very clear that further, sustained improvement is still required by the health board. This will require further focused oversight under the special measures arrangements.
The report does though acknowledge the considerable journey that the health board has embarked upon, recognising that it hasn’t stood still since the period being investigated. The report states the health board has made significant progress in key areas detailed in the dementia strategy, for instance, having a designated consultant nurse in dementia care. It also recognises the steady progress that Betsi Cadwaladr has made in relation to patient and carer support, and working proactively to support the care home sector.
The report also references many areas where they saw good practice. I am keen that, despite the criticism in the report, we recognise the excellent care provided by so many staff across the health board, both then and every day since the events that this report examined. For example, the nursing team on the Bryn Hesketh mental health in-patient unit have been shortlisted for an award that recognises those who have achieved excellence in their field of nursing.
However, despite some positives, I continue to be very clear with the health board about the need to increase the pace of improvements and to deal with issues that are again highlighted in this report, and I will set out my expectations for that improvement. I will today publish a special measures improvement framework that sets out the milestones and expectations for the health bard for the next 18 months in leadership and governance, strategic and service planning, mental health and primary care, including out-of-hours services.
This improvement clearly references the work required by the organisation as a result of the recommendations from HASCAS. It may require a further update after Donna Ockenden’s governance review, which is expected shortly. This will take the form of a detailed quality and governance improvement plan to be prepared by the health board and to be available by the board’s July meeting this summer. I will continue to provide ministerial oversight with monthly accountability meetings with the chair and the chief executive. I expect Betsi Calwaladr to provide detailed progress reports against the new improvement framework and the first report will be provided in October this year.
Key to improvements is strong leadership for the organisation. I previously reported that a new chair will lead the next critical phase of the health board’s improvement journey. I am pleased to announce today that Mark Polin has been appointed to the role. He will bring a wealth of public sector leadership and governance experience, commitment to and knowledge of the communities of north Wales from his current role as the chief constable of North Wales Police. I will provide a further update on his appointment and the special measures arrangements in an oral statement in early June.
I expect strong leadership, and especially clinical leadership, from all parts of the organisation to address once and for all the issues that this report identifies. There must be a significant culture change to move from the current underlying resistance to clinical policy and consistency in practice. The board will need to give this rapid and serious consideration to determine what steps need to be taken to change ways of working. I expect, at the least, to see this demonstrated in clinical leadership and engagement to support the design and delivery of a care pathway for older people with dementia, together with the significant improvement in mental health provision that is still required.
I expect both the health board and local authority partners to carefully consider the findings in relation to the operation of safeguarding arrangements. Protecting people at risk from all forms of abuse and neglect is one of the key priorities of the Welsh Government. This is clearly reflected in the legislation and policy that we have introduced in this term and the previous one.
I expect the findings in this report to be used to hold a mirror up to all NHS organisations in Wales. I am therefore writing to all chairs and chief executives of NHS organisations in Wales, asking their boards to consider the report's recommendations and to confirm how they will use the findings to improve their organisation. I will also expect the chief medical officer and the chief nursing officer to engage with professional executive leads to ensure that lessons drawn from this report are embedded in the future planning and delivery of healthcare in Wales. These are immediate actions being taken in response to the findings of the HASCAS report. I will of course continue to update Members on the progress being made on the wider required improvement.
Rwy'n deall y bydd llawer wedi'u synnu gan ganfyddiadau eu hadroddiad. Fodd bynnag, dylai unrhyw un sydd wedi rhoi o'u hamser i ddarllen yr adroddiad yn ofalus sylweddoli pa mor drylwyr oedd yr ymchwiliad a deall sut y daethpwyd i'r casgliadau. O ran y gofal yn Tawel Fan, y canfyddiadau annibynnol yw bod graddau'r gofal a'r driniaeth a ddarparwyd ar ward Tawel Fan o safon gyffredinol da ar y cyfan ac y darparwyd gofal nyrsio da.
Er bod rhai o'r canfyddiadau yn rhoi sicrwydd inni, mae'r adroddiad yn boenus i'w ddarllen. Mae ymhell o fod yn berffaith. Nid wyf yn gwadu'r materion sylweddol y mae'n eu hamlygu mewn nifer o feysydd, gan gynnwys llywodraethu ac arweinyddiaeth glinigol; dyluniad y gwasanaethau a'r llwybrau gofal; a diogelu. Mae llawer o'r materion yn mynd y tu hwnt i wasanaethau iechyd meddwl ar ward Tawel Fan.
Bydd HASCAS yn cwrdd yn unigol â phob teulu i drafod adroddiadau cleifion unigol, sydd yn hollbwysig wrth ddarparu manylion ynglŷn â'r gofal a ddarparwyd. Rwy'n gobeithio, ochr yn ochr â'r adroddiad thematig, y bydd adroddiadau unigol yn rhoi sicrwydd i deuluoedd ynghylch didwylledd yr ymchwiliad. Cynhelir proses debyg ar gyfer staff sydd wedi cael eu heffeithio hefyd. Rwyf eisoes wedi ceisio sicrwydd bod y Bwrdd Iechyd yn darparu'r graddau priodol o gymorth i staff a theuluoedd yn ystod y broses hon.
Fel yr wyf i wedi'i ddweud eisoes, mae'n glir iawn bod angen i'r Bwrdd Iechyd ddal ati i wella'n barhaus. Bydd angen goruchwyliaeth benodol bellach o dan y trefniadau mesurau arbennig er mwyn gwneud hyn.
Mae'r adroddiad er hynny yn cydnabod y daith sylweddol y mae'r Bwrdd Iechyd wedi dechrau arni, gan gydnabod nad yw wedi sefyll yn ei unfan ers y cyfnod sy'n cael ei ymchwilio. Mae'r adroddiad yn dweud bod y Bwrdd Iechyd wedi gwneud cynnydd sylweddol mewn meysydd allweddol y manylir arnyn nhw yn y strategaeth dementia, er enghraifft, bod â nyrs ymgynghorol dynodedig ym maes gofal dementia erbyn hyn. Mae hefyd yn cydnabod y cynnydd cyson y mae Betsi Cadwaladr yn ei wneud o ran cymorth i gleifion a gofalwyr, a gweithio mewn modd rhagweithiol i gynorthwyo'r sector cartrefi gofal.
Mae'r adroddiad hefyd yn cyfeirio at nifer o feysydd lle gwelsant arfer da. Rwy'n awyddus, er gwaethaf y feirniadaeth yn yr adroddiad, ein bod yn cydnabod y gofal rhagorol a ddarperir gan gynifer o staff ar draws y Bwrdd Iechyd, bryd hynny a phob dydd ers y digwyddiadau y mae'r adroddiad hwn yn eu harchwilio. Er enghraifft, mae'r tîm nyrsio yn uned iechyd meddwl cleifion mewnol Bryn Hesketh wedi cyrraedd rhestr fer ar gyfer gwobr sy'n cydnabod y rhai sydd wedi cyflawni rhagoriaeth yn eu maes nyrsio.
Fodd bynnag, er gwaethaf rhai pethau cadarnhaol, rwy'n parhau i fod yn glir iawn gyda'r Bwrdd Iechyd ynglŷn â'r angen i gyflymu'r gwelliannau ac i ymdrin â materion a amlygwyd yn yr adroddiad hwn eto, a byddaf yn egluro fy nisgwyliadau ar gyfer y gwelliant hwnnw. Byddaf heddiw yn cyhoeddi fframwaith gwelliant mesurau arbennig sy'n nodi cerrig milltir a disgwyliadau ar gyfer y bwrdd iechyd ar gyfer y 18 mis nesaf o ran arweinyddiaeth a rheolaeth, cynllunio strategol a chynllunio gwasanaethau, iechyd meddwl a gofal sylfaenol, gan gynnwys gwasanaethau y tu allan i oriau.
Mae'r gwelliant hwn yn amlwg yn cyfeirio at y gwaith sy'n ofynnol i'r sefydliad ei wneud o ganlyniad i argymhellion HASCAS. Efallai y bydd angen diweddariad pellach ar ôl adolygiad llywodraethu Donna Ockenden, a ddisgwylir cyn bo hir. Bydd hyn ar ffurf cynllun gwella ansawdd a llywodraethu manwl a gaiff ei baratoi gan y Bwrdd Iechyd ac sydd i fod ar gael erbyn cyfarfod y Bwrdd ym mis Gorffennaf yr haf hwn. Byddaf yn parhau i ddarparu goruchwyliaeth weinidogol gyda chyfarfodydd atebolrwydd bob mis gyda'r Cadeirydd a'r Prif Weithredwr. Rwy'n disgwyl i Betsi Cadwaladr ddarparu adroddiadau cynnydd manwl o'i gymharu â'r fframwaith gwella newydd ac fe gaiff yr adroddiad cyntaf ei ddarparu ym mis Hydref eleni.
Mae arweinyddiaeth gref ar gyfer y sefydliad yn allweddol i'r gwelliannau hyn. Rwyf wedi sôn o'r blaen y bydd cadeirydd newydd yn arwain cam tyngedfennol nesaf taith y Bwrdd Iechyd tuag at welliant. Rwy'n falch o gyhoeddi heddiw fod Mark Polin wedi'i benodi i'r swyddog. Bydd yn dod â chyfoeth o brofiad o arweinyddiaeth a llywodraethu yn y sector cyhoeddus, ynghyd ag ymrwymiad a gwybodaeth am gymunedau'r gogledd o'i swydd bresennol yn Brif Gwnstabl Heddlu Gogledd Cymru. Byddaf yn rhoi diweddariad pellach ar ei benodiad a'r trefniadau mesurau arbennig mewn datganiad llafar ddechrau mis Mehefin.
Rwy'n disgwyl arweiniad cryf, ac arweinyddiaeth glinigol yn enwedig, gan bob rhan o'r sefydliad i fynd i'r afael unwaith ac am byth â materion y mae'r adroddiad hwn yn eu nodi. Mae'n rhaid cael newid diwylliant sylweddol er mwyn cefnu ar y gwrthwynebiad sylfaenol presennol i'r polisi clinigol a chysondeb o ran arferion. Bydd angen i'r Bwrdd ystyried hyn yn ddwys ac ar fyrder er mwyn penderfynu beth sydd angen ei wneud i newid ffyrdd o weithio. Rwy'n disgwyl, o leiaf, gweld arwyddion o hyn mewn arweinyddiaeth ac ymgysylltu clinigol i gefnogi'r gwaith o ddylunio a darparu llwybr gofal ar gyfer pobl hŷn sydd â dementia, ynghyd â'r gwelliant sylweddol yn y ddarpariaeth iechyd meddwl sy'n dal yn angenrheidiol.
Rwy'n disgwyl i'r Bwrdd Iechyd a phartneriaid o blith yr awdurdodau lleol ystyried y canfyddiadau yn ofalus o ran gweithrediad y trefniadau diogelu. Mae amddiffyn pobl mewn perygl rhag pob math o gam-drin ac esgeulustod yn un o flaenoriaethau allweddol Llywodraeth Cymru. Adlewyrchir hyn yn glir yn y ddeddfwriaeth a'r polisïau yr ydym ni wedi'u cyflwyno yn y tymor hwn a'r un flaenorol.
Rwy'n disgwyl y caiff y canfyddiadau yn yr adroddiad hwn eu defnyddio fel maen prawf gan holl sefydliadau'r GIG yng Nghymru. Byddaf felly yn ysgrifennu at holl gadeiryddion a Phrif Weithredwyr sefydliadau'r GIG yng Nghymru, yn gofyn i'w byrddau ystyried argymhellion yr adroddiad ac i gadarnhau sut y byddant yn defnyddio'r canfyddiadau i wella eu sefydliad. Byddaf hefyd yn disgwyl i'r Prif Swyddog Meddygol a'r Prif Swyddog Nyrsio drafod ag arweinwyr gweithredol proffesiynol i sicrhau y caiff y gwersi a geir yn yr adroddiad hwn eu hymgorffori i'r gwaith o gynllunio a darparu gofal iechyd yng Nghymru yn y dyfodol. Mae'r rhain yn gamau brys sy'n cael eu gweithredu mewn ymateb i ganfyddiadau adroddiad HASCAS. Byddaf wrth gwrs yn parhau i ddiweddaru'r Aelodau ynglŷn â'r cynnydd a wneir o ran y gwelliant ehangach angenrheidiol.
In your statement to us, you state,
'anyone who has taken the time to read the report carefully should appreciate the thoroughness of the investigation and understand how the conclusions have been reached.'
We have to disagree. But, of course, we're not alone. The chief officer in the north Wales community health council has said that dismissing the testimony of Tawel Fan families is akin to not believing survivors of sexual abuse. He insisted the evidence given by relatives of dementia patients at the Ablett unit was absolutely credible. The older person's commissioner for Wales, Sarah Rochira, said the headline findings of the report will be of little comfort to the families of the patients on the Tawel Fan ward, who had been clear that their relatives suffered standards of care that were quite simply unacceptable.
Was not your use of the word 'reassuring' in initial press reports following the publication of the report at the very best insensitive to the relatives and families, who themselves were reported as stating they found this report devastating? They were angry and in uproar over the abuse report. They again talked about how their loved ones were seen being dragged by the scruff of the neck, barricaded and left in their own mess. One spoke about how his mother was bullied and forced to sleep in an ant-infested bed. There was more than one occasion when she'd be in the same clothes for at least two days, lying in her own mess. He described the report as a huge cover-up, as reported in the press.
The Tawel Fan mental health board, in the Ablett unit report in 2013—in that report, the health board said it was alerted to serious concerns regarding patient care in December 2013. Of course, reports go back a lot, lot further. In 2009, I represented a constituent who alleged the treatment received by her husband in the unit nearly killed him and that three other patients admitted around the same time as her husband had similar experiences and that she was now worried about the treatment others may receive in this unit. Her husband suffered from Alzheimer's and terminal cancer. I was also copied in on a complaint in respect of another patient at the time who had vascular dementia, which included distressing before-and-after photographs. These were shared with both the health board and its predecessor and your predecessor. No action appears to have been taken.
Thankfully, in 2015, Welsh Government, the health board and Healthcare Inspectorate Wales all accepted the findings of Donna Ockenden's 2015 report. So, why now, when many serious allegations are peppered throughout the HASCAS report, has it come to the bizarre conclusion that care was good and that institutional abuse didn't happen? Why do the conclusions not stack up with the findings? The HASCAS report doesn't chime with concerns raised in other reports. Why doesn't it chime with the Healthcare Inspectorate Wales report in July 2013, which found a patient locked in a room sitting in a bucket chair, incontinent in their own faeces and urine. It found no activities for patients. It found the garden unkempt and inaccessible. It found insufficient staffing, and much more—HIW, July 2013.
There was internal work on dementia care mapping in October 2013, which revealed that patients were desperately trying to engage with staff, and it reported an elderly patient found to be smearing herself with her own faeces resulting from that lack of engagement. The HASCAS report on page 115 talks about this dementia care mapping, but then on page 116 says no serious concerns were raised and no poor practice was observed. Why does that not agree with the October 2013 report, which found precisely the opposite? If this was your own grandmother, your mother or your sister, would you not consider this a serious concern? Any other rational human being would consider this to be a matter of the most utter and utmost seriousness.
Page 64 of the HASCAS report says that 29 families described significant concerns with communication and dementia diagnosis, and 18 families alleged unexplained bruising and injuries. This isn't an election; it's not a poll. It's not a question of how many people had one experience or another to decide on the outcome. These are the experiences reported by dozens and dozens of families regarding the people that mattered most to them. Page 66 says that 10 families described relatives as being dirty and the ward smelling of urine. Why is this not a breach of care to these patients and, by association, to their families?
The HASCAS findings are based, quite properly, on clinical notes. You refer to the clinical notes in your statement, but they acknowledge that they understand that when they came to start their review, the clinical records they needed had not been secured. Why therefore, in breach of standard NHS practice to stop clinical notes being got at, were these notes not secured? And how, even if they weren't got at, can we have any confidence regarding their content in these circumstances, especially given the different findings of different reports I've referred to previously?
Is it not therefore the case that our colleague, Darren Millar, who can't be with us today, is right to have written to the Public Accounts Committee asking them to examine this matter, reflecting both the inconsistent evidence and the huge concerns caused to north Wales in general, but particularly to the families of these dozens of victims, I will call them, where the evidence is so strong that we have to accept that they were clearly telling the truth? I hope, Cabinet Secretary, you're going to change your tune on this, that you're going to listen, that you're not going to shoot the messenger, and that you're going to reconsider your approach, because, if not, you will have failed in your duty to these people, you will have failed in your duty to the patients and staff, and you will have failed in your duty to Wales. I look forward to your response.
Yn eich datganiad i ni, rydych chi'n dweud
y dylai unrhyw un sydd wedi rhoi o'u hamser i ddarllen yr adroddiad yn ofalus sylweddoli pa mor drylwyr oedd yr ymchwiliad a deall sut y daethpwyd i'r casgliadau.
Mae'n rhaid inni anghytuno. Ond, wrth gwrs, nid ni yw'r unig rai. Mae'r prif swyddog yng Nghyngor Iechyd Cymuned Gogledd Cymru wedi dweud bod diystyru tystiolaeth teuluoedd Tawel Fan yn gyfystyr â pheidio â chredu pobl sydd wedi goroesi cam-drin rhywiol. Mynnodd ef fod y dystiolaeth a roddwyd gan berthnasau cleifion sydd â dementia yn Uned Ablett yn gwbl gredadwy. Dywedodd Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru, Sarah Rochira, na fydd prif ganfyddiadau'r adroddiad yn fawr o gysur i deuluoedd cleifion ar ward Tawel Fan, a oedd wedi bod yn glir bod eu perthnasau wedi dioddef safonau gofal a oedd yn gwbl annerbyniol.
Onid oedd eich defnydd o'r gair 'cysuro' mewn adroddiadau cychwynnol yn y wasg yn sgil cyhoeddi'r adroddiad ar y gorau yn ansensitif i berthnasau a theuluoedd, yr adroddwyd eu bod hwy eu hunain wedi dweud eu bod cynnwys yr adroddiad hwn yn dorcalonnus? Roedden nhw'n ddig ac yn gandryll ynglŷn â'r adroddiad ar y cam-drin. Dywedasant eto ynglŷn â sut y gwelwyd eu hanwyliaid yn cael eu llusgo gerfydd eu gwar, yn cael eu carcharu a'u gadael yn eu baw eu hunain. Dywedodd un sut y cafodd ei fam ei bwlio a'i gorfodi i gysgu mewn gwely a oedd yn bla o forgrug. Roedd mwy nag un achlysur pan gadawyd hi yn yr un dillad am o leiaf dau ddiwrnod, yn gorwedd yn ei baw ei hun. Disgrifiodd yr adroddiad fel ymgais enfawr i gelu'r gwir, fel yr adroddwyd yn y wasg.
Dywedodd bwrdd iechyd meddwl Tawel Fan, yn adroddiad Uned Ablett yn 2013—yn yr adroddiad hwnnw, dywedodd y Bwrdd Iechyd y tynnwyd ei sylw at bryderon difrifol ynghylch gofal cleifion ym mis Rhagfyr 2013. Wrth gwrs, mae'r adroddiadau yn mynd yn ôl llawer, llawer pellach. Yn 2009, cynrychiolais etholwr a honnodd y gwnaeth y driniaeth a gafodd ei gŵr yn yr uned bron ei ladd a bod tri chlaf arall a dderbyniwyd tua'r un amser â'i gŵr wedi cael profiadau tebyg a'i bod hi nawr yn poeni am y driniaeth y caiff eraill o bosib yn yr uned hon. Roedd ei gŵr yn dioddef o glefyd Alzheimer a chanser angheuol. Anfonwyd ataf hefyd gŵyn ar ran claf arall ar y pryd a oedd â dementia fasgwlaidd, a oedd yn cynnwys lluniau torcalonus o'r claf cyn ac ar ôl bod yno. Rhannwyd y rhain â'r Bwrdd Iechyd a'i ragflaenydd a'ch rhagflaenydd chi. Ymddengys na wnaed unrhyw beth.
Diolch byth, yn 2015, derbyniodd Llywodraeth Cymru, y Bwrdd Iechyd ac Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru ganfyddiadau adroddiad Donna Ockenden a gyhoeddwyd y flwyddyn honno. Felly, pam yn awr, pan fo adroddiad HASCAS yn frith o honiadau difrifol, ei fod wedi dod i'r casgliad rhyfeddol y bu'r gofal yn dda ac na ddigwyddodd cam-drin sefydliadol? Pam nad yw'r casgliadau yn cyfateb i'r canfyddiadau? Nid yw adroddiad HASCAS yn cyd-fynd â'r pryderon a nodwyd mewn adroddiadau eraill. Pam nad yw yn cyd-fynd ag adroddiad Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru ym mis Gorffennaf 2013, a ganfu claf dan glo mewn ystafell yn eistedd mewn cadair bwced, yn ei faw a'i ddŵr ei hun. Canfu nad oedd unrhyw weithgareddau ar gyfer cleifion. Canfu fod yr ardd yn flêr ac yn anhygyrch. Canfu staffio annigonol, a llawer mwy—Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru, Gorffennaf 2013.
Gwnaed gwaith mewnol yn mapio gofal dementia ym mis Hydref 2013, a oedd yn dangos bod cleifion yn ymdrechu'n daer i gael sylw staff, ac adroddwyd am glaf oedrannus y canfuwyd ei bod yn taenu ei hun â'i baw ei hun oherwydd y diffyg sylw hwnnw. Mae adroddiad HASCAS ar dudalen 115 yn sôn am y gwaith hwn o fapio gofal dementia, ond wedyn ar dudalen 116 yn dweud na fynegwyd unrhyw bryderon difrifol ac na welwyd unrhyw arferion gwael. Pam nad yw hynny yn cytuno ag adroddiad mis Hydref 2013, a ganfu'r gwrthwyneb yn llwyr? Os mai eich mam-gu chi, eich mam chi neu eich chwaer chi fyddai hon, oni fyddech chi'n ystyried bod hyn yn bryder difrifol? Byddai unrhyw fod dynol rhesymol arall yn ystyried bod hwn yn fater o'r difrifoldeb mwyaf a dwysaf.
Dywed tudalen 64 o adroddiad HASCAS fod 29 o deuluoedd wedi disgrifio pryderon sylweddol ynghylch cyfathrebu a rhoi diagnosis o ddementia, a honnodd 18 o deuluoedd fod cleifion wedi dioddef cleisiau ac anafiadau anesboniadwy. Nid etholiad mo hwn; nid pleidlais mohono. Nid yw'n gwestiwn o faint o bobl gafodd rhyw brofiad neu'i gilydd i benderfynu ar y canlyniad. Dyma'r profiadau a nodwyd gan ddwsinau a dwsinau o deuluoedd, a hynny o ran y bobl a oedd o'r pwys mwyaf iddynt. Dywed tudalen 66 bod 10 o deuluoedd wedi disgrifio perthnasau yn fudr a'r ward yn drewi o wrin. Pam nad yw hyn yn dor-ddyletswydd i'r cleifion hyn o'r gofal yr oeddent i fod i'w gael, ac yn hynny o beth, i'w teuluoedd?
Seilir canfyddiadau HASCAS, yn briodol iawn, ar nodiadau clinigol. Rydych yn cyfeirio at y nodiadau clinigol yn eich datganiad, ond maen nhw'n cydnabod eu bod yn deall pan ddaeth hi'n bryd iddyn nhw ddechrau eu hadolygiad, nad oedd y cofnodion clinigol a oedd eu hangen wedi'u cadw'n ddiogel dan glo. Pam felly, yn groes i safonau safonol y GIG i rwystro nodiadau clinigol rhag cael eu gweld, nad oedd y nodiadau hyn yn cael eu cadw'n ddiogel? A sut, hyd yn oed os nad oedd neb wedi cael gafael arnynt, y gallwn ni fod ag unrhyw hyder ynghylch eu cynnwys yn yr amgylchiadau hyn, yn enwedig o ystyried canfyddiadau gwahanol yr adroddiadau gwahanol yr wyf wedi cyfeirio atyn nhw?
Onid y gwir yw bod ein cyd-Aelod, Darren Millar, nad oes modd iddo fod yma gyda ni heddiw, yn gywir i fod wedi ysgrifennu at y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yn gofyn iddyn nhw edrych ar y mater hwn, o ystyried y dystiolaeth anghyson a'r pryderon mawr a achoswyd yn y gogledd yn gyffredinol, ond yn enwedig i deuluoedd y dwsinau o ddioddefwyr hyn, ac felly y byddaf yn cyfeirio atynt, bod y dystiolaeth mor gryf fel bod yn rhaid inni dderbyn yr oeddent yn amlwg yn dweud y gwir? Rwy'n gobeithio, Ysgrifennydd y Cabinet, y byddwch yn newid eich cân ynghylch hyn, eich bod yn mynd i wrando, nad ydych chi'n mynd i geryddu'r cennad, ac y byddwch chi'n ailystyried eich ymagwedd, oherwydd, os nad ydych chi'n gwneud hynny, fe fyddwch chi wedi methu yn eich dyletswydd i'r bobl hyn, byddwch chi wedi methu yn eich dyletswydd i gleifion a staff, a byddwch chi wedi methu yn eich dyletswydd i Gymru. Rwy'n edrych ymlaen at eich ymateb.
I recognise that there'll be a range of people who won't accept the findings produced in the independent HASCAS investigation report. I recognise that there'll be a range of families who will simply not be able to accept the conclusions they have reached, and I think it's easy to understand why that might be, where people have witnessed challenges that they have reported on. But, as the report set out, it certainly does not provide a clean bill of health for the health board—far from it—and it does recount failings in the care that some people were provided with, but it says that, overall, it does not support the previous finding of institutional abuse and neglect.
And it's fair again to reflect that, whilst some families are angry and hurt, and you understand why in the conclusions reached, there are a range of families who did not wish to engage because they had no complaints about the care provided. Other families did engage and confirmed they had no concerns or complaints about the care provided. It's also true to reflect on the fact that there were disagreements within families about the care provided as well. So, in that contested environment, where people have different versions of the same events, where there's an acceptance that, on occasion, the care was not as it should have been and that people were let down when that happened, it is not surprising that there are different views on the overall conclusions of the report. But, as I say, that does not affect the integrity of this report.
It's worth again reminding you and others that, of course, this report had access to a much wider range of information. It interviewed 168 witnesses that were not available to the initial report. It considered 190 witness statements in the police report that were not available to the first report as well. There were real problems highlighted.
In terms of the response from HASCAS, we should remember what they themselves have said. They say that their report does not cast doubts on the validity of families' concerns. Indeed, it actually upholds very many of their concerns. It is important that this is a highly critical report. And that is the approach that I will take to seeking further improvement. I wish to see families that are affected, even including those who do not accept the report, being supported in the continued life that they will have. I wish to see support provided to staff directly affected, and I wish to see, for the future, real and sustained improvement that will take forward the real concerns and criticisms in what is a highly critical report.
It is for the Assembly, though, to determine whether it wishes to review the 300 pages of the HASCAS report and the 700,000 pages of documentation and witness evidence that underpin it. That is a matter for the Assembly, not the Government, to determine. For my part, I will do what I can and should to provide the reassurance that all of us, I'm sure, will wish to seek, and that is that people have their concerns listened to and that we take seriously the requirement for improvement that does exist within north Wales healthcare.
Rwy'n cydnabod y bydd amrywiaeth o bobl na fyddant yn derbyn canfyddiadau adroddiad ymchwiliad annibynnol HASCAS. Rwy'n cydnabod y bydd amrywiaeth o deuluoedd na fyddant yn gallu derbyn eu casgliadau, ac mae'n hawdd deall pam y gallai hynny fod, pan fo pobl wedi gweld heriau a chwyno amdanynt. Ond, fel y mae'r adroddiad yn nodi, yn sicr nid yw'n dweud bod y Bwrdd Iechyd yn berffaith—ddim o bell ffordd—ac mae yn sôn am fethiannau yn y gofal a gafodd rhai pobl, ond mae'n dweud, yn gyffredinol, nad yw'n cefnogi'r canfyddiad blaenorol o gam-drin ac esgeulustod sefydliadol.
Ac eto mae'n deg dweud, er bod rhai teuluoedd yn ddig ac wedi cael eu brifo, ac rydych chi'n deall pam yn y casgliadau y daethpwyd iddynt, mae yna amrywiaeth o deuluoedd nad oedd yn dymuno lleisio barn oherwydd nad oedd ganddyn nhw unrhyw gŵynion ynghylch y gofal a ddarparwyd. Mynegodd teuluoedd eraill eu barn a chadarnhau nad oedd ganddyn nhw unrhyw bryderon neu gŵynion ynghylch y gofal a ddarparwyd. Mae hefyd yn wir y dylid ystyried y ffaith y bu anghytuno mewn teuluoedd ynghylch y gofal a ddarparwyd hefyd. Felly, yn y sefyllfa gynhennus honno, lle mae gan bobl wahanol fersiynau o'r un digwyddiadau, lle derbynnir nad oedd y gofal, ar adegau, fel y dylasai fod ac y siomwyd pobl pan ddigwyddodd hynny, nid yw'n syndod bod safbwyntiau gwahanol ynglŷn â chasgliadau cyffredinol yr adroddiad. Ond, fel y dywedaf, nid yw hynny'n effeithio ar ddidwylledd yr adroddiad hwn.
Mae'n werth eto eich atgoffa chi ac eraill, wrth gwrs, fod ystod ehangach o lawer o wybodaeth ar gael wrth lunio'r adroddiad hwn. Cynhaliwyd cyfweliadau â 168 o dystion nad oeddent ar gael ar gyfer yr adroddiad cychwynnol. Ystyriwyd 190 o ddatganiadau gan dystion yn yr adroddiad i'r heddlu nad oedd ar gael ar gyfer yr adroddiad cyntaf hefyd. Amlygwyd problemau gwirioneddol.
O ran yr ymateb gan HASCAS, dylem gofio beth y maen nhw eu hunain wedi ei ddweud. Maen nhw'n dweud nad yw eu hadroddiad yn amau dilysrwydd pryderon teuluoedd. Yn wir, mewn gwirionedd mae'n cadarnhau llawer iawn o'u pryderon. Mae'n bwysig bod hwn yn adroddiad hynod feirniadol. A dyna'r ymagwedd y byddaf i yn ei harddel i geisio gwelliannau pellach. Hoffwn weld teuluoedd yr effeithiwyd arnyn nhw, gan gynnwys hyd yn oed y rhai hynny nad ydynt yn derbyn yr adroddiad, yn cael eu cefnogi weddill eu bywydau. Rwyf eisiau gweld staff yr effeithiwyd arnyn nhw yn uniongyrchol yn cael cymorth, ac rwyf eisiau gweld gwelliant gwirioneddol a pharhaus a fydd yn ystyried pryderon a beirniadaethau gwirioneddol yr adroddiad beirniadol iawn hwn.
Lle'r Cynulliad, fodd bynnag, yw penderfynu a yw eisiau adolygu'r 300 o dudalennau o adroddiad HASCAS a'r 700,000 o dudalennau o ddogfennau a thystiolaeth tystion sy'n ategu hynny. Mae hynny'n fater i'r Cynulliad, nid i'r Llywodraeth, benderfynu arno. O'm rhan i, byddaf yn gwneud popeth y gallaf ac y dylaf ei wneud i roi'r sicrwydd yr wyf yn siŵr y mae pob un ohonom ni yn chwilio amdano, a hynny yw y gwrandewir ar bryderon pobl, a'n bod o ddifrif ynglŷn â'r angen am welliannau yn y maes gofal iechyd yn y gogledd.
Thank you for your statement today, Cabinet Secretary, but you've read, I'm sure, the statement issued by the Tawel Fan families group in response to the HASCAS report's publication:
'we cannot and will not accept the findings',
they say. They say that what they've read in this report doesn't stack up compared with all else that has gone before it—the experiences of the families themselves, the public emergence of those experiences that led five years ago to the closure of the Tawel Fan ward, the previously critical reports, the apologies from the health board itself for, and I quote:
'the appalling treatment and subsequent harm...experienced'.
Of course, as you say, it still is a very damning report. We heard you say this afternoon that
'The report set out a range of failings that let down patients and led to real harm being caused. I am deeply sorry',
you say,
'that this happened and I apologise for it without hesitation.'
So, the report highlights serious failings, but, somehow, it not only concludes that this didn't amount to institutional abuse and neglect, in direct conflict with the Ockenden report, but also that some of the light that ought to be shed on what happened should be reflected back onto the families themselves. Cabinet Secretary, how do you account for the difference in conclusion between this and previous reports? How do you account for the difference between the clear description of multiple and serious failings in the way that Tawel Fan was run and the conclusion that (a) this didn't in effect mean poor care for patients and (b) that, really, the patients and their families were somehow themselves to blame, at least partly for having unrealistic expectations or for not understanding dementia or for changing their recollection of their experiences in response to media coverage.
Looking forward, I wish Mark Polin well taking over as chair of the health board. I note your planned publication today of a special measures improvement framework, but, of course, Betsi Cadwaladr has been in special measures for nearly three years and people must have confidence that lessons have been learnt about the past before they can have confidence in what the health board can provide for them in future.
Many have already concluded that this is a cover-up. Families don't find this to be a credible report. And bearing in mind what we've heard from you today—that you wish for this report, which the families don't consider to be credible, to be the basis for moving forward to better healthcare—how do you now regain those people's trust?
Diolch i chi am eich datganiad heddiw, Ysgrifennydd y Cabinet, ond rydych chi wedi darllen, rwy'n siŵr, y datganiad a gyhoeddwyd gan grŵp teuluoedd Tawel Fan mewn ymateb i gyhoeddi adroddiad HASCAS: maen nhw'n dweud
'ni allwn ni ac ni wnawn ni dderbyn y canfyddiadau',
Maen nhw'n dweud nad yw'r hyn y maen nhw wedi ei ddarllen yn yr adroddiad hwn yn gwneud synnwyr o'i gymharu â phopeth arall a ddigwyddodd cyn hynny—profiadau y teuluoedd eu hunain, rhoi cyhoeddusrwydd i'r profiadau hynny, a arweiniodd bum mlynedd yn ôl at gau ward Tawel Fan, yr adroddiadau beirniadol blaenorol, yr ymddiheuriadau gan y Bwrdd Iechyd ei hun
am y driniaeth ofnadwy a'r niwed a brofwyd yn sgil hynny.
Wrth gwrs, fel y dywedwch chi, mae'n dal i fod yn adroddiad damniol iawn. Fe glywsom ni chi'n dweud y prynhawn yma fod
yr adroddiad yn nodi amrywiaeth o fethiannau oedd yn siom i gleifion ac a arweiniodd at achosi niwed gwirioneddol,
ac rydych chi'n dweud
ei bod hi'n ddrwg iawn gennych chi y digwyddodd hynny a'ch bod yn ymddiheuro yn ei gylch heb unrhyw betruso.
Felly, mae'r adroddiad yn amlygu methiannau difrifol, ond, rhywsut, daw nid yn unig i'r casgliad nad oedd hyn yn gyfystyr â cham-drin ac esgeulustod sefydliadol, yn hollol groes i adroddiad Ockenden, ond hefyd y dylai peth o'r goleuni a ddylai gael ei daflu ar yr hyn a ddigwyddodd gael ei adlewyrchu ar y teuluoedd eu hunain. Ysgrifennydd y Cabinet, sut ydych chi'n egluro'r gwahaniaeth yng nghasgliadau'r adroddiad hwn â chasgliadau'r adroddiadau blaenorol? Sut ydych chi'n egluro'r gwahaniaeth rhwng y disgrifiad clir o ddiffygion difrifol a lluosog yn y ffordd y rheolwyd Tawel Fan a'r casgliad (a), nad yw hyn i bob diben yn golygu gofal gwael i gleifion a (b), mewn gwirionedd, fod y cleifion a'r teuluoedd rywsut eu hunain ar fai, yn rhannol o leiaf am fod â disgwyliadau afrealistig neu am beidio â deall dementia neu am newid eu barn am eu profiadau mewn ymateb i sylw yn y cyfryngau.
Gan edrych i'r dyfodol, hoffwn ddymuno'n dda i Mark Polin wrth iddo gamu i swydd Cadeirydd y Bwrdd Iechyd. Rwy'n nodi eich cyhoeddiad arfaethedig heddiw o fframwaith gwella mesurau arbennig, ond, wrth gwrs, mae Betsi Cadwaladr wedi bod mewn mesurau arbennig ers bron i dair blynedd ac mae'n rhaid i bobl gael hyder bod gwersi wedi eu dysgu am y gorffennol cyn y gallan nhw fod yn ffyddiog yn yr hyn y gall y Bwrdd Iechyd ei ddarparu ar eu cyfer yn y dyfodol.
Mae llawer eisoes wedi dod i'r casgliad mai ymgais yw hon i gelu'r gwir. Nid yw'r teuluoedd yn ystyried bod hwn yn adroddiad credadwy. Ac o gofio'r hyn yr ydym ni wedi'i glywed gennych chi heddiw—eich bod yn dymuno i'r adroddiad hwn, nad yw teuluoedd yn ei ystyried yn gredadwy, fod yn sail ar gyfer symud ymlaen at ofal iechyd gwell—sut ydych chi yn awr yn adennill ymddiriedaeth y bobl hynny?
I, again, refer back to the reality, the factual, undeniable reality, that this report by HASCAS, an independent group, an independent organisation, considered a much wider range of evidence than previous reports. And it should not be surprising that, when more evidence is available, including the 108 clinical records that were reviewed, it is possible to reach a different conclusion. That does not cast doubt on the integrity of people who previously gave evidence—far from it. And, in fact, HASCAS themselves say, 'Our report does not accuse any families of changing or elaborating on their stories. It does, however, make clear that many families had no concerns until the publicity surrounding an earlier report. They then wanted to know if their loved ones had been abused, and sought reassurance in this respect.'
And I think that's quite easy to understand. The challenge is how all of us in our different roles, including me, with my role within the Government, actually take forward the very difficult messages from this report and understand the real hurt that has already been caused to a range of families and how those people are supported through that. And that is not easy; it goes into your final point about regaining trust. Well, I think part of that is to be honest, and that is sometimes to say things that are not automatically easy to say or to hear. So, when I accept the report and its findings, and we have to work through our recommendations, that will please a range of families who will be reassured. It will also mean there are a number of families who are angry and upset and will not agree that is the right thing to do. There is no way to please everybody in this position, and you start from accepting there have been failings in the care provided and that is what we need to resolve.
I think that it also comes back to the point about the suggestion that there has been a cover-up. The more that that suggestion is made and the ferocity with which that suggestion is made will make it more difficult to regain trust. I accept there are questions people will want to ask, but the pre-emptive strike on the integrity of HASCAS and their individuals is something that I really do regret. HASCAS is an organisation that has undertaken reports like this into a range of health and care establishments and failings right across these islands. They have never yet had the same level of attack upon their integrity provided. If you look at the CV of the dozen people who are on the panel and the four different lawyers, including a Queen's Counsel who was engaged around this to provide reassurance about legal advice, to say that they are part of a cover-up is an extreme accusation to make, and I do not think any of the evidence available really honestly supports that accusation. And, in that, I think it is different to seeing how families are upset and will lash out—you understand that. How could you not have real, human sympathy for those families involved? But I think that we have to hold ourselves to a higher standard, to be more objective about what has happened. That may make us sound cold and unsympathetic, but we have to be able to do our job in understanding how people feel and then recognising what we think is right for the whole service.
And your point about the Tawel Fan families—I have seen their statement, of course I have. And the Tawel Fan families, a group of about nine or 10 families that have been the most engaged in the process—. But the challenge in this—I think all of us should be able to understand—is that some families do not wish to be engaged in that collective process. They have not themselves thought that that was an environment where they could themselves put their individual concerns. So, we've had different ways for families to engage in this report. Thirty-five families gave direct witness evidence to this investigation. A further 25 families were engaged but chose not to give direct evidence, and they made it clear that they were broadly content with the care that their loved ones had received. So, there are inherent contradictions between the events recounted by families over the same period of time, and this report is an honest attempt to understand those and to report on the evidence provided. I restate my commitment to trying to regain the trust of families across north Wales and beyond by actually making sure that we take seriously the criticisms in this report and take seriously the requirement to see further and sustained improvement in healthcare services in north Wales, especially as they refer to the older adult patients suffering with dementia, because that is the real challenge that this report sets out.
Hoffwn, unwaith eto, gyfeirio'n ôl at y realiti, y realiti ffeithiol diymwad, sef bod yr adroddiad hwn gan HASCAS, grŵp annibynnol, sefydliad annibynnol, wedi ystyried ystod lawer ehangach o dystiolaeth na'r adroddiadau blaenorol. Ac ni ddylai fod yn syndod, pan fydd mwy o dystiolaeth ar gael, gan gynnwys y 108 o gofnodion clinigol a adolygwyd, ei bod hi'n bosibl dod i gasgliad gwahanol. Nid yw hynny'n bwrw amheuaeth ar ddidwylledd y bobl a roddodd dystiolaeth yn flaenorol—ddim o gwbl. Ac, yn wir, mae HASCAS eu hunain yn dweud nad yw eu hadroddiad yn cyhuddo unrhyw deuluoedd o newid neu ymhelaethu ar eu straeon. Mae'r adroddiad, fodd bynnag, yn ei gwneud hi'n glir bod llawer o deuluoedd nad oedd ganddynt bryderon hyd nes y cafwyd y cyhoeddusrwydd yn ymwneud ag adroddiad cynharach. Yna, roedd arnyn nhw eisiau gwybod a oedd eu hanwyliaid wedi cael eu cam-drin, a cheisio sicrwydd yn hyn o beth.
Ac rwy'n credu bod hynny'n eithaf hawdd i'w deall. Yr her yw sut y mae pob un ohonom ni yn ein swyddogaethau gwahanol, gan gynnwys fi, â'm swyddogaeth i yn y Llywodraeth, mewn gwirionedd yn ymateb i'r negeseuon anodd iawn o'r adroddiad hwn ac yn deall y loes wirioneddol a achoswyd eisoes i amryw o deuluoedd a sut y mae cynorthwyo'r bobl hyn drwy hynny. Ac nid yw hynny'n hawdd; mae a wnelo hynny â'ch sylw olaf ynghylch adennill ymddiriedaeth. Wel, rwy'n credu mai rhan o hynny yw bod yn onest, ac mae hynny weithiau'n golygu dweud pethau nad ydyn nhw yn awtomatig yn hawdd i'w dweud neu i'w glywed. Felly, pan wyf i'n derbyn yr adroddiad a'i ganfyddiadau ac y mae'n rhaid inni weithio drwy ein hargymhellion, bydd hynny yn plesio ystod o deuluoedd, a fydd wedi eu calonogi gan hynny. Bydd hefyd yn golygu bod yna nifer o deuluoedd sy'n ddig ac yn ofidus ac nad ydyn nhw'n cytuno mai dyna'r peth iawn i'w wneud. Does dim modd plesio pawb yn y sefyllfa hon, ac rydych chi'n dechrau drwy dderbyn y bu methiannau yn y gofal a ddarparwyd, a dyna beth y mae angen inni ei ddatrys.
Rwy'n credu hefyd fod a wnelo hyn â'r pwynt ynghlŷn â'r awgrym y cafodd pethau eu celu. Po fwyaf y gwneir yr awgrym hwnnw a po fwyaf ffyrnig y gwneir yr awgrym hwnnw, yr anoddach i gyd y bydd hi i adennill ymddiriedaeth. Rwy'n derbyn y bydd pobl yn dymuno gofyn cwestiynau, ond mae'r ymosodiad rhag blaen ar ddidwylledd HASCAS a'u hunigolion yn rhywbeth yr wyf yn siomedig iawn yn ei gylch, yn wir. Mae HASCAS yn sefydliad sydd wedi llunio adroddiadau fel hyn i amrywiaeth o sefydliadau iechyd a gofal a methiannau ledled yr ynysoedd hyn. Ni chawsant erioed o'r blaen y fath ymosodiad ar eu didwylledd. Os edrychwch chi ar CV y dwsin o bobl sydd ar y panel a'r pedwar cyfreithiwr gwahanol, gan gynnwys Cwnsler y Frenhines a oedd yn gweithio ar hyn er mwyn rhoi sicrwydd ynghylch cyngor cyfreithiol, mae dweud eu bod yn rhan o gynllwyn i gelu gwybodaeth yn gyhuddiad eithafol i'w wneud, ac nid wyf yn credu bod unrhyw dystiolaeth ar gael sydd o ddifrif calon yn cefnogi'r cyhuddiad hwnnw. Ac, yn hynny o beth, rwy'n credu bod hynny'n wahanol i weld bod teuluoedd yn ofidus ac y byddant yn gwylltio—rydych chi'n deall hynny. Sut allech chi beidio â chael cydymdeimlad dynol, gwirioneddol â'r teuluoedd hynny sy'n rhan o hyn? Ond rwy'n credu bod yn rhaid i ni ymgyrraedd at safon uwch, i fod yn fwy gwrthrychol ynglŷn â'r hyn sydd wedi digwydd. Efallai y bydd hynny'n gwneud inni ymddangos yn oer a digydymdeimlad, ond mae'n rhaid inni allu gwneud ein gwaith er mwyn deall sut y mae pobl yn teimlo, a chydnabod wedyn beth yn ein barn ni sy'n briodol ar gyfer y gwasanaeth cyfan.
A'ch sylw ynglŷn â theuluoedd Tawel Fan—rwyf wedi gweld eu datganiad, wrth gwrs fy mod i. Ac mae Teuluoedd Tawel Fan, grŵp o ryw naw neu 10 o deuluoedd sydd wedi bod fwyaf blaenllaw yn y broses—. Ond yr her yn hyn i gyd—rwy'n credu y dylai pob un ohonom ni allu deall—yw bod yna rhai teuluoedd nad ydynt eisiau bod yn rhan o'r broses ar y cyd honno. Nid oedden nhw eu hunain yn credu fod hwnnw'n amgylchedd lle y gallent leisio eu pryderon unigol eu hunain. Felly, roedd gennym ni ffyrdd gwahanol i deuluoedd ymgysylltu a bod yn rhan o'r adroddiad hwn. Rhoddodd tri deg pump o deuluoedd dystiolaeth uniongyrchol i'r ymchwiliad hwn. Roedd 25 o deuluoedd eraill yn rhan o'r ymchwiliad ond dewisasant beidio â rhoi tystiolaeth uniongyrchol, ac roedden nhw'n glir eu bod yn fodlon ar y cyfan â'r gofal a gafodd eu hanwyliaid. Felly, ceir gwrthdaro cynhenid rhwng y digwyddiadau y mae teuluoedd yn sôn amdanynt yn ystod yr un cyfnod o amser, ac mae'r adroddiad hwn yn ymgais onest i ddeall hynny ac i adrodd ar y dystiolaeth a ddarparwyd. Rwy'n ailddatgan fy ymrwymiad i geisio adennill ymddiriedaeth teuluoedd ar draws y gogledd a thu hwnt drwy wneud yn siŵr mewn gwirionedd ein bod yn cymryd o ddifrif y feirniadaeth yn yr adroddiad hwn ac yn ystyried o ddifrif y gofyniad i weld gwelliannau pellach a pharhaus mewn gwasanaethau gofal iechyd yn y gogledd, yn enwedig o ran oedolion hŷn sy'n dioddef o ddementia, oherwydd dyna yw'r her wirioneddol y mae'r adroddiad hwn yn ei gosod.
Thank you for your statement, Cabinet Secretary, as well as your earlier written statement. Although I was not a Member of this Assembly when the Ockenden report was published, I remember the shock and outrage I felt when I learnt of what these poor people endured on the Tawel Fan ward. Listening, even last week, on the radio to families reliving their experiences and how they feel when they even have to pass the area concerned—which was more reminiscent of how people in mental ill health were treated in the eighteenth and nineteenth century, not the twenty-first.
Three years later, we now have the findings of the Health and Social Care Advisory Service investigation. No-one can dispute the independence or expertise of HASCAS, with Dr Johnstone and her team carrying out the investigation and publishing the report. HASCAS found chaotic and poor governance and problems across all mental health services in north Wales. They found nine key factors that compromised patient care. However, there is a disconnect between the HASCAS findings and the earlier investigation conducted by Donna Ockenden, and it is this disconnect that has led families to reject the findings of the HASCAS report, branding it a whitewash and a cover-up.
I agree with you, Cabinet Secretary, that we should avoid jumping to conclusions, but until we can fully address the concerns of the families involved in the Tawel Fan scandal, or those treated in the Ablett Unit at Ysbyty Glan Clwyd, we cannot move on from this. Cabinet Secretary, have you considered asking Donna Ockenden to work with HASCAS in order to address the concerns of the families? While I am pleased that Dr Johnstone and her team found no evidence of systemic abuse, they did find institutional failings in both the governance and care pathways at Betsi Cadwaladr. Cabinet Secretary, this is not the first report to highlight failings in clinical governance, not just in north Wales but across the NHS. Do you believe that the current governance model is fit for purpose in a modern healthcare system?
I welcome the announcement that you will publish a special measures improvement framework for Betsi, and I look forward to seeing the first progress report in October. Cabinet Secretary, as Betsi are already in special measures, what recourse is open to you should they fail to make progress against the improvement framework?
Finally, Cabinet Secretary, you have indicated that there are lessons for the wider NHS and that you expect NHS organisations to consider the report. With regard to social care implications, what discussions have you had with Social Care Wales, and do you expect local government to also consider the recommendations of the HASCAS report?
I look forward to working with you to ensure that the events that occurred in the Ablett Unit can never happen again. Diolch yn fawr. Thank you.
Diolch i chi am eich datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet, yn ogystal â'ch datganiad ysgrifenedig yn gynharach. Er nad oeddwn yn aelod o'r Cynulliad hwn pan gyhoeddwyd adroddiad Ockenden, rwy'n cofio'r sioc a'r dicter a deimlais pan ddysgais am yr hyn yr oedd y bobl hyn wedi ei ddioddef ar ward Tawel Fan. Wrth wrando, hyd yn oed yr wythnos diwethaf, ar y radio ar deuluoedd yn ail-fyw'r profiadau a chlywed sut y maen nhw'n teimlo pan mae hyd yn oed yn rhaid iddyn nhw fynd heibio'r ardal dan sylw—roedd yn debycach i sut y cai pobl ag afiechyd meddwl eu trin yn y ddeunawfed ganrif a'r bedwaredd ganrif ar bymtheg, nid yr unfed ganrif ar hugain.
Dair blynedd yn ddiweddarach, mae gennym ni bellach ganfyddiadau ymchwiliad y Gwasanaeth Cynghori ar Iechyd a Gofal Cymdeithasol. Ni all unrhyw un anghytuno ag annibyniaeth neu arbenigedd HASCAS, gyda Dr Johnstone a'i thîm yn cynnal yr ymchwiliad ac yn cyhoeddi'r adroddiad. Canfu HASCAS lywodraethu anhrefnus a gwael a phroblemau â holl wasanaethau iechyd meddwl y gogledd. Canfuwyd naw ffactor allweddol a oedd yn peryglu gofal cleifion. Fodd bynnag, mae diffyg cysylltiad rhwng canfyddiadau HASCAS a'r ymchwiliad cynharach a gynhaliwyd gan Donna Ockenden, ac mae'r datgysylltiad hwn wedi achosi i deuluoedd wrthod canfyddiadau adroddiad HASCAS, a dweud ei fod yn ymgais i wyngalchu ac i gelu pethau.
Rwy'n cytuno â chi, Ysgrifennydd y Cabinet, y dylem ni osgoi dod i gasgliadau byrbwyll, ond hyd nes y gallwn ni roi sylw llwyr i bryderon y teuluoedd sy'n rhan o sgandal Tawel Fan, neu'r rhai a gawsant eu trin yn Uned Ablett yn Ysbyty Glan Clwyd, ni allwn ni osod hyn o'r neilltu. Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych chi wedi ystyried gofyn i Donna Ockenden weithio gyda HASCAS er mwyn mynd i'r afael â phryderon y teuluoedd? Er fy mod yn falch na wnaeth Dr Johnstone a'i thîm ganfod unrhyw dystiolaeth o gam-drin systematig, fe wnaethon nhw ganfod methiannau sefydliadol yn nhrefniadau llywodraethu a gofal Betsi Cadwaladr. Ysgrifennydd y Cabinet, nid dyma'r adroddiad cyntaf i dynnu sylw at fethiannau mewn llywodraethu clinigol, nid yn unig yn y gogledd ond ledled y GIG. A ydych chi'n credu bod y model llywodraethu presennol yn addas at y diben mewn system gofal iechyd modern?
Rwy'n croesawu'r cyhoeddiad y byddwch yn cyhoeddi fframwaith gwella mesurau arbennig ar gyfer Bwrdd Iechyd Betsi Cadwaladr, ac rwy'n edrych ymlaen at weld yr adroddiad cynnydd cyntaf ym mis Hydref. Ysgrifennydd y Cabinet, oherwydd bod Bwrdd Iechyd Betsi Cadwaladr eisoes mewn mesurau arbennig, pa ddewisiadau sydd ar gael i chi os byddant yn methu â gwneud cynnydd yn unol â'r fframwaith gwella?
Yn olaf, Ysgrifennydd y Cabinet, rydych chi wedi nodi bod gwersi ar gyfer y GIG ehangach a'ch bod yn disgwyl i sefydliadau'r GIG ystyried yr adroddiad. O ran y goblygiadau gofal cymdeithasol, pa drafodaethau ydych chi wedi'u cael gyda Gofal Cymdeithasol Cymru, ac a ydych chi'n disgwyl i lywodraeth leol hefyd ystyried argymhellion adroddiad HASCAS?
Edrychaf ymlaen at weithio gyda chi i sicrhau na all yr hyn a ddigwyddodd yn Uned Ablett fyth ddigwydd eto. Diolch yn fawr.
I want to start again by reiterating that this report is certainly not a whitewash or a cover-up. If the report, on the basis of the evidence available, had come to a different conclusion, then, again, I would have been in a position where, of course, I would have been duty bound to accept that. There is precious little point in having an exhaustive independent investigation process, taking nearly three years, if the first response of a Government Minister is to say, 'I don't like the conclusion. Get me a different one.' This was deliberately undertaken as an independent exercise away from the health board with people who are not practitioners in Wales but with real independent expertise and integrity to get at the truth to allow us to understand what happened, but also to help set a path for the necessary improvement.
The Ockenden report, the second report, is about the governance structure of the health board, and, as I said in my statement, I expect that to be provided within the coming weeks. It will be published, it will be made available through the board, and, indeed, the response to it. That may require me to look again at the special measures improvement framework. As I've indicated in my oral statement, I will be happy to do so to make sure that all the required measures are in place and I will then transparently report back on progress made. It's an important part of the special measures framework that the health board didn't go into special measures at the convenance of a politician; there was independent and objective advice that it was the right thing to do. And in all of the progress—or lack or it—that has been made under special measures, again we have had independent assurance, both from the Wales Audit Office, from Healthcare Inspectorate Wales, and, indeed, the chief executive of NHS Wales. So, this is no one person providing advice, no one politician making decisions to benefit themselves individually. Frankly, it would have been to my own selfish interests to have seen them taken out of special measures and this report provide an entirely different conclusion. These are independent, objective and robust conclusions that have been reached both in the report, but also in the continued requirement to keep the health board in special measures, and that will continue to be the case as we report on progress or otherwise. I've indicated I'll report back on the wider improvement work that the rest of the NHS family is undertaking as a result of this report and we will have more to say on the safeguarding work to be undertaken both in north Wales and what that may mean for the rest of the country, too, involving health, local government and others working together.
Rwyf eisiau dechrau eto drwy ailadrodd nad yw'r adroddiad hwn yn sicr yn ymgais i wyngalchu neu gelu'r gwir. Pe bai'r adroddiad, ar sail y dystiolaeth oedd ar gael, wedi dod i gasgliad gwahanol, yna, unwaith eto, byddwn wedi bod mewn sefyllfa lle, wrth gwrs, y byddai'n ddyletswydd arnaf i dderbyn hynny. Nid oes unrhyw ddiben o gwbl cael proses ymchwiliad annibynnol gyflawn, a barodd bron i dair blynedd, os mai ymateb cyntaf Gweinidog Llywodraeth yw dweud, 'Nid wyf yn hoffi'r casgliad. Rhowch un arall imi.' Roedd hwn yn fwriadol yn ymarfer annibynnol heb unrhyw gyswllt â'r Bwrdd Iechyd, yn cynnwys pobl nad ydynt yn ymarferwyr yng Nghymru ond sydd ag arbenigedd gwirioneddol annibynnol a didwylledd i ganfod y gwir, i'n galluogi ni i ddeall beth ddigwyddodd, ond hefyd i helpu i osod llwybr ar gyfer y gwelliant angenrheidiol.
Mae adroddiad Ockenden, yr ail adroddiad, yn ymwneud â strwythur llywodraethu y Bwrdd Iechyd, ac, fel y dywedais yn fy natganiad, rwy'n disgwyl hwnnw o fewn yr wythnosau nesaf. Bydd yn cael ei gyhoeddi, bydd ar gael drwy'r Bwrdd, ac, yn wir, yr ymateb iddo. Efallai y bydd hynny'n golygu y bydd angen imi edrych eto ar y fframwaith gwella mesurau arbennig. Fel y dywedais yn fy natganiad llafar, rwy'n hapus i wneud hynny er mwyn gwneud yn siŵr bod yr holl fesurau gofynnol ar waith a byddaf wedyn adrodd yn ôl ar y cynnydd a wnaed, a hynny mewn modd cwbl tryloyw. Mae'n rhan bwysig o'r fframwaith mesurau arbennig hynny nad oedd y Bwrdd Iechyd yn mynd i fesurau arbennig yn ôl mympwy gwleidydd; cafwyd cyngor annibynnol a gwrthrychol yn nodi mai dyna oedd y peth cywir i'w wneud. Ac ym mhob agwedd ar y cynnydd—neu ddiffyg hynny—a wnaed o dan fesurau arbennig, unwaith eto rydym ni wedi cael sicrwydd annibynnol, gan Swyddfa Archwilio Cymru, gan Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru, ac, yn wir, Prif Weithredwr GIG Cymru. Felly, nid unigolyn yn rhoi cyngor mo hwn, nid dim ond un gwleidydd yn gwneud penderfyniadau er mantais unigol iddo'i hun. A dweud y gwir, byddai wedi bod er fy mudd hunanol fy hun i'w gweld nhw'n dod allan o fesurau arbennig ac i weld yr adroddiad hwn yn dod i gasgliad hollol wahanol. Mae'r casgliadau y daethpwyd iddyn nhw yn rhai annibynnol, gwrthrychol a chadarn, ac maent wedi'u nodi yn yr adroddiad ac yn yn y gofyniad parhaus i gadw'r Bwrdd Iechyd mewn mesurau arbennig, a dyna fydd y sefyllfa o hyd wrth inni adrodd ar gynnydd neu fel arall. Rwyf wedi dweud y byddaf yn adrodd yn ôl ar y gwaith gwella ehangach y mae gweddill teulu'r GIG yn ei wneud o ganlyniad i'r adroddiad hwn, a bydd gennym ni fwy i'w ddweud ynglŷn â'r gwaith diogelu sy'n cael ei wneud yn y gogledd a beth y gallai hynny ei olygu i weddill y wlad, hefyd, sy'n cynnwys iechyd, llywodraeth leol ac eraill yn gweithio gyda'i gilydd.
Can I thank you for your statement, Cabinet Secretary? I also welcome your recognition that the report does set out a range of failings that led to real harm being caused. I had a few specific points that I wanted to ask about in relation to the report. The first relates to the concerns that are raised about the treatment people get, with dementia, in A&E and in other medical settings in hospitals. I'm sure you'll be aware that Dr Katie Featherstone at Cardiff University has recently published a new report into the hospital care of people with dementia, and we know that 25 per cent to 50 per cent of hospital beds in Wales are going to have someone with dementia in them. So, it is absolutely critical that everybody in our NHS has the skills and awareness needed to provide person-centred care to people with dementia. So, I wanted to ask you what further lessons you feel what's been found in this report can bring for the wider NHS in Wales.
The report refers to the financial pressures, which, it says, have led to things like occupational therapists and the multi-disciplinary team not being available. I know that you are well aware that I've said to you previously that I believe that patients on older people's mental health wards in Wales are some of the most voiceless citizens in our country. They're often on locked wards; they're not wards that people go back and fore to very often. Some of them don't even have relatives to visit them. So, can I ask whether you think there are any further steps that can be taken to strengthen the profile of these patients at health board level, such as by having dementia champions on the board, et cetera, so that they are not out of sight, out of mind?
I very much welcome the reference in the report to the need for clarity on legal frameworks in relation to the Mental Health Act and the Mental Capacity Act 2005. I have to say that I think there are definitely wider lessons there for the NHS in Wales, as I genuinely don't believe that those Acts are being fully complied with across Wales. There are recommendations that there is new guidance issued, that these are kept under review and even audited on a patient-by-patient basis, which I really welcome. Can you say a bit more about how you intend to take that forward?
The report talks about the need for advocacy. A recent written answer I had off you confirmed that all health boards are currently meeting the all-age target on the provision of independent advocacy, but what I would flag is that we are well aware of the concept of an active offer of advocacy for children and young people in Wales. The current target under the Mental Health (Wales) Measure 2010 refers to people who have requested advocacy receiving it within five days, and I wonder whether you might want to say something about what more we can do to ensure that there is an active offer for older people as well, because there are real challenges in offering advocacy and ensuring advocacy take-up for older people with dementia, and I do think that particular measures need to be put into place.
Finally, I know that you are well aware of my view that we should move, at the earliest opportunity, to extend the safe staffing levels legislation to older people's mental health wards in Wales. I think that this report and the issues arising from it confirm the need for that, because many of the issues highlighted would be addressed by staff having the necessary time to do their job properly and to provide person-centred care. So, can you update us on your plans to extend the legislation? Thank you.
A gaf i ddiolch ichi am eich datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet? Rwy'n croesawu hefyd eich bod yn cydnabod bod yr adroddiad yn amlinellu'r amrywiaeth o ddiffygion a arweiniodd at achosi niwed gwirioneddol. Mae gennyf ambell bwynt penodol yr hoffwn i holi yn eu cylch mewn cysylltiad â'r adroddiad. Mae'r cyntaf yn ymwneud â'r pryderon a grybwyllwyd ynglŷn â'r driniaeth y mae pobl yn ei chael, gyda dementia, mewn unedau damweiniau ac achosion brys ac mewn lleoliadau meddygol eraill mewn ysbytai. Rwy'n siŵr y byddwch yn ymwybodol bod Dr Katie Featherstone ym Mhrifysgol Caerdydd wedi cyhoeddi adroddiad newydd yn ddiweddar ynglŷn â'r gofal a roddir mewn ysbytai i bobl â dementia, ac rydym ni'n gwybod bod rhwng 25 y cant a 50 y cant o welyau mewn ysbytai yng Nghymru yn cynnwys rhywun â dementia. Felly, mae'n gwbl hanfodol bod gan bawb yn ein GIG y sgiliau a'r ymwybyddiaeth sydd eu hangen i ddarparu gofal sy'n canolbwyntio ar y person i bobl â dementia. Felly, roeddwn i eisiau gofyn ichi, yn eich barn chi, pa wersi pellach all yr hyn a ganfuwyd yn yr adroddiad hwn ei ddysgu i'r GIG ehangach yng Nghymru.
Mae'r adroddiad yn cyfeirio at y pwysau ariannol, sydd, mae'n dweud, wedi arwain at sefyllfaoedd lle nad yw therapyddion galwedigaethol a'r tîm aml-ddisgyblaethol ar gael. Rwy'n gwybod eich bod yn ymwybodol iawn fy mod i wedi dweud wrthych chi o'r blaen fy mod i'n credu bod cleifion ar wardiau iechyd meddwl pobl hŷn yng Nghymru ymhlith y dinasyddion sydd â'r lleiaf o lais yn ein gwlad. Maen nhw yn aml ar wardiau dan glo; dydy'r rhain ddim yn wardiau lle mae pobl yn mynd a dod yn aml iawn. Does gan rai ohonyn nhw hyd yn oed ddim perthnasau i ymweld â nhw. Felly, a gaf i ofyn a ydych chi'n credu a oes unrhyw beth arall y gellir ei wneud i roi mwy o statws i'r cleifion hyn yn y Bwrdd Iechyd, er enghraifft drwy gael hyrwyddwyr dementia ar y Bwrdd, ac ati, fel nad ydyn nhw'n angof anweledig.
Rwy'n croesawu'n fawr y cyfeiriad yn yr adroddiad at yr angen am eglurder ynglŷn â fframweithiau cyfreithiol o ran y Ddeddf Iechyd Meddwl a Deddf Galluedd Meddyliol 2005. Mae'n rhaid imi ddweud fy mod i'n credu yn bendant bod gwersi ehangach i'w dysgu ar gyfer y GIG yng Nghymru, oherwydd rwy'n credu o ddifri nad oes cydymffurfiad llwyr â'r deddfau hynny ledled Cymru. Mae argymhellion i gyhoeddi canllawiau newydd, ac y caiff y rhain eu hadolygu a hyd yn oed eu harchwilio fesul claf, ac rwy'n croesawu hynny'n fawr. A allwch chi ddweud ychydig mwy wrthym ni ynglŷn â sut yr ydych chi'n bwriadu datblygu hynny?
Mae'r adroddiad yn sôn am yr angen am eiriolaeth. Roedd ateb ysgrifenedig diweddar a gefais gennych chi yn cadarnhau bod yr holl fyrddau iechyd ar hyn o bryd yn cyrraedd y targed pob oedran o ran darparu eiriolaeth annibynnol, ond yr hyn y byddwn yn tynnu sylw ato yw ein bod ni'n ymwybodol iawn o'r cysyniad o gynnig gweithredol am eiriolaeth ar gyfer plant a phobl ifanc yng Nghymru. Mae'r targed presennol o dan Fesur Iechyd Meddwl (Cymru) 2010 yn cyfeirio at bobl sydd wedi gofyn am eiriolaeth yn cael hynny o fewn pum niwrnod, ac rwy'n meddwl tybed a hoffech chi ddweud rhywbeth ynglŷn â beth mwy y gallwn ni ei wneud i sicrhau bod cynnig rhagweithiol ar gyfer pobl hŷn yn ogystal, oherwydd bod heriau gwirioneddol o ran cynnig eiriolaeth a sicrhau bod pobl hŷn â dementia yn defnyddio gwasanaethau eiriolaeth, ac rwy'n credu bod angen gweithredu mesurau penodol.
Yn olaf, rwy'n gwybod eich bod yn ymwybodol iawn o fy marn y dylem ni geisio, ar y cyfle cynharaf, ymestyn y ddeddfwriaeth ynglŷn â lefelau staffio diogel i gynnwys wardiau iechyd meddwl pobl hŷn yng Nghymru. Rwy'n credu bod yr adroddiad hwn a'r materion sy'n deillio o hynny yn cadarnhau'r angen am hynny, oherwydd gellid datrys llawer o'r materion y rhoddwyd sylw iddyn nhw pe bai gan staff yr amser angenrheidiol i wneud eu gwaith yn iawn ac i ddarparu gofal sy'n canolbwyntio ar y person. Felly, a allwch chi roi diweddariad i ni ar eich cynlluniau i ymestyn y ddeddfwriaeth? Diolch.
Thank you for the range of questions. Forgive me if I don't answer all of them now in the time available, but I'm happy to take them up with you directly after today's proceedings as well. I think, actually, the point you raise about accident and emergency shows the scale of the challenge we face in dementia care, because people with dementia are a regular feature already of care within the hospital sector, and will become more so in future. We expect more people to be diagnosed, we expect undiagnosed people to arrive in our hospitals requiring care and treatment, whether in accident and emergency or in elective care, and it will be a bigger feature of health and care delivery here in Wales. Actually, the fact that the accident and emergency issue was raised shows that the HASCAS report did listen to what the families were saying, because it wasn't part of the earlier remit, but it was raised by families during the course of the investigation, and so the remit of its investigation was broadened to allow that view of the wider care and treatment pathway, to get a broader view on what was going well, as well as what wasn't going well, in providing health and care within north Wales.
I recognise your points about the range of activities that are provided to people, the range of recovery and rehabilitation that is still possible from a physical point of view, but also the fact that these are people who are, by their nature, vulnerable and often don't have a voice. So, your point about advocacy is well made, about there being a genuinely active offer, and that is work that we are seeking to undertake to make sure that—. The focus that we often have on children's advocacy is not often there when it comes to the older adult, which is surprising, and I think that it's largely because people assume that there is a family waiting to look after that person or advocate for them, and often there isn't, either because they don't have a family or because their family is no longer around, and that is a very sad reality that many of our older citizens face.
I also recognise your point about capacity and the work we're doing on the mental health Act and the review that is taking place across England and Wales with the mental capacity Act, and in particular the deprivation of liberty safeguards. So, there is work that we recognise needs to be done right across our system, not just in Wales, and we're working with partners across the four nations to understand what our approach will need to be in the future, because that can be difficult for the individual, for their family and the health and care system itself as well. We have already provided interim annual investment of more than £300,000 to support health boards and local authorities to deal with the challenge that that has provided.
On the nurse staffing Act, I will come back to you, and I'll happily provide a statement to Members, on the work that we're doing to deliver on the commitment of the Government to extend the nurse staffing Act. There are a range of different options and potential priorities that I've previously reported on, and it probably is time for me to provide an update, whether that looks at in-patient paediatric care, whether it's community nursing or, indeed, around care for older adults as well. So, I will provide a fuller update on that, and it's a useful reminder that it is about time to provide Members with that factual written update.
Diolch i chi am yr ystod o gwestiynau. Maddeuwch imi os nad wyf yn llwyddo i ateb pob un ohonyn nhw nawr yn yr amser sydd ar gael, ond rwy'n fodlon eu trafod nhw gyda chi yn uniongyrchol ar ôl trafodion heddiw hefyd. Rwy'n credu, mewn gwirionedd, fod y sylw a wnaethoch chi am unedau damweiniau ac achosion brys yn dangos maint yr her yr ydym yn ei hwynebu o ran gofal dementia, gan fod pobl â dementia yn nodwedd reolaidd eisoes o ofal yn y sector ysbytai, a byddant yn dod yn fwy felly yn y dyfodol. Rydym ni'n disgwyl i fwy o bobl gael diagnosis, rydym ni'n disgwyl i bobl sydd heb gael diagnosis gyrraedd ein hysbytai gydag angen am ofal a thriniaeth, boed mewn adrannau damweiniau ac achosion brys neu mewn unedau gofal dewisol, a bydd yn nodwedd gynyddol o ddarparu gwasanaethau iechyd a gofal yma yng Nghymru. Mewn gwirionedd, mae'r ffaith y cyfeiriwyd at unedau damweiniau ac achosion brys yn dangos bod adroddiad HASCAS wedi gwrando ar yr hyn yr oedd y teuluoedd yn ei ddweud, oherwydd nid oedd yn rhan o'r cylch gwaith cynharach, ond yn hytrach yn fater y cyfeiriodd teuluoedd ato yn ystod yr ymchwiliad, ac felly ehangwyd cylch gorchwyl yr ymchwiliad i ganiatáu bwrw golwg ar y dilyniant gofal a thriniaeth ehangach, i gael safbwynt ehangach ynglŷn â'r hyn a oedd yn gweithio'n dda, yn ogystal â'r hyn nad oedd yn gweithio'n dda, wrth ddarparu gwasanaethau iechyd a gofal yn y gogledd.
Rwy'n cydnabod eich sylwadau am yr ystod o weithgareddau sy'n cael eu darparu i bobl, yr amrywiaeth o driniaethau adfer ac adsefydlu sy'n dal yn bosibl o safbwynt corfforol, ond hefyd y ffaith bod y rhain yn bobl sydd, o ran eu natur, yn agored i niwed ac yn aml heb lais. Felly, mae eich sylw am eiriolaeth yn un priodol iawn, o ran bod â chynnig gweithredol gwirioneddol, ac mae hynny'n waith yr ydym ni'n ceisio ei wneud er mwyn sicrhau bod—. Nid yw'r pwyslais sydd gennym ni yn aml ar eiriolaeth i blant yn aml yn bodoli gydag oedolion hŷn, sy'n syndod, ac rwy'n credu bod hynny'n bennaf oherwydd bod pobl yn tybio bod aelod o'r teulu yn aros i ofalu am yr unigolyn hwnnw neu i eiriol drostyn nhw, ac yn aml does neb, naill ai oherwydd nad oes ganddyn nhw deulu neu oherwydd nad yw eu teulu yn byw yn y cyffiniau bellach, a dyna'r realiti trist iawn y mae llawer o'n dinasyddion hŷn yn ei wynebu.
Rwyf hefyd yn cydnabod eich sylw ynglŷn â chapasiti a'r gwaith yr ydym ni'n ei wneud ar y Ddeddf Iechyd Meddwl a'r adolygiad sy'n digwydd ledled Cymru a Lloegr gyda'r Ddeddf Galluedd Meddyliol, ac yn benodol amddifadedd trefniadau diogelu rhag colli rhyddid. Felly, rydym ni'n cydnabod bod gwaith y mae angen ei wneud drwy'r system yn ei chyfanrwydd, nid dim ond yng Nghymru, ac rydym ni'n gweithio gyda phartneriaid yn y pedair gwlad i ddeall sut y bydd angen inni fynd ati yn y dyfodol, oherwydd gall hynny fod yn anodd i'r unigolyn, i'w teulu a'r system iechyd a gofal ei hun hefyd. Rydym ni eisoes wedi darparu buddsoddiad blynyddol dros dro o fwy na £300,000 i gefnogi byrddau iechyd ac awdurdodau lleol i ymdrin â'r her hon.
Ynglŷn â'r Ddeddf Lefelau Staff Nyrsio, bydd yn rhaid i mi drafod hynny â chi maes o law, ac rwy'n hapus iawn i roi datganiad i'r Aelodau, ar y gwaith yr ydym ni'n ei wneud i gyflawni ymrwymiad y Llywodraeth i ymestyn y Ddeddf Lefelau Staff Nyrsio. Mae sawl dewis gwahanol a blaenoriaethau posibl yr wyf i wedi adrodd arnyn nhw o'r blaen, ac mae'n debyg ei bod hi'n bryd imi roi'r wybodaeth ddiweddaraf, p'un a yw hynny yn canolbwyntio ar ofal pediatrig cleifion mewnol, neu'n canolbwyntio ar nyrsio cymunedol neu, yn wir, ar ofal ar gyfer oedolion hŷn yn ogystal. Felly, byddaf yn rhoi mwy o fanylion ynglŷn â hynny, ac mae'n broc defnyddiol i'r cof ei bod hi'n bryd i mi roi'r diweddariad ysgrifenedig ffeithiol hwnnw i Aelodau.
A gaf i ddiolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am ei ddatganiad y prynhawn yma? Fel nifer o Aelodau, rydw i'n teimlo ei bod hi'n anffodus bod yr adroddiad yma yn taro tôn neu'n creu tôn sydd bron iawn yn cwestiynu llais y dioddefwyr a theuluoedd y dioddefwyr. Hynny yw, rydym ni'n darllen cymalau yn yr adroddiad sy'n sôn amdanyn nhw'n ailgastio eu profiad yn sgil pethau a oedd wedi datblygu yn ddiweddarach. Mae yna godi cwestiynau ynglŷn ag ymddygiad a rhyw bethau felly. Wrth gwrs, mae'n pwyntio at rai teuluoedd sydd wedi cael profiadau da. Mae hynny'n ddigon teg, ond ni ddylai hynny, wrth gwrs, mewn unrhyw ystyr, fod yn gwneud profiadau a thystiolaeth y rhai sydd wedi cael profiad gwahanol yn llai dilys, os liciwch chi.
Un cwestiwn syml sydd gen i, ac un pwynt syml rydw i eisiau ei wneud, i bob pwrpas. Mae hanes wedi ein dysgu ni yn y gorffennol tan i lais y dioddefwyr gael ei gredu yna nid oes dim cyfiawnder. Rydw i jest eisiau gofyn i'r Ysgrifennydd Cabinet: a ydy'r Llywodraeth yn credu tystiolaeth teuluoedd y dioddefwyr? Oherwydd os nad ŷch chi, yna pa ryfedd na fydd gan nifer ohonyn nhw ffydd yn y broses yma?
May I thank the Cabinet Secretary for his statement this afternoon? Like many Members, I do feel it's unfortunate that this report does create a tone that almost questions the voice of the victims and the families of the victims. We read sections of the report that talk about them recasting their experiences in light of things that have developed later. Questions are raised on the behaviour of some families and things such as that. Of course, it points to some families who have had a positive experience, and that's fair enough, but that, in no sense, should actually invalidate the families who have had different experiences.
I have one simple question, and I want to make one simple point. History has told us that, until the victim's voice is believed, then there can be no justice. I just want to ask the Cabinet Secretary: does the Government believe the evidence of the families of the victims here? If you don't, then it's no surprise that many of them will have no faith in this process.
I think it's important that HASCAS were given a remit to independently investigate and reflect back on the evidence they found. That was the remit that they were given. You then have to accept that when that independent review is undertaken, when you accept the integrity of the people, that may well provide very difficult messages that are critical of the Government, critical of the health service, and don't always support all of the conclusions reached by individual Members of the public. That does not, though, mean that those people are not being honest. I refer back to what HASCAS themselves have said: 'Our report does not accuse any of the families of changing or elaborating on their stories. It does, however, make clear that many families had no concerns until the publicity surrounding an earlier report. They then wanted to know if their loved ones had been abused, and sought reassurance in this respect.'
When you look at the conclusions reached by HASCAS, it is very clear that they substantiate a wide range of the concerns and complaints made by families. Our challenge is how we deal with those and how we actually set out to properly improve upon those, to try and make sure that other families don't go through the same experience. That's partly about the individual care, but it is much more about the systemic failures that took place within north Wales. That's not—to go back to the point that the leader of the opposition made in a question to the First Minister—to say that, in principle, creating Betsi Cadwaladr was the wrong thing to do, but the report is very critical of the way in which the health board went about its business in those first few years, having a medically led model of delivery. The clinical programme groups in particular have been criticised previously, and it's no surprise that HASCAS, in their investigation, have criticised that model as providing a disjointed health board—so, the disconnection of the different clinical programme groups that didn't speak to each other, effectively quasi-autonomous organisations within the health board, and the three different cultures of the three provider trusts that previously existed. And it has produced challenges that are still here with us today. That is one of the significant challenges we still have to address to make sure, as I say, that once and for all those are addressed, confronted and resolved, to make it a better place for staff to work, but crucially a better place to deliver health and care for our people.
Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig y rhoddwyd cylch gwaith i HASCAS gael ymchwilio'n annibynnol ac adrodd yn ôl ar y dystiolaeth a ganfuasent. Dyna oedd y cylch gwaith a roddwyd iddynt. Mae'n rhaid ichi dderbyn wedyn pan gynhelir yr adolygiad annibynnol hwnnw, pan fyddwch chi'n derbyn didwylledd y bobl, mae'n bosib iawn y bydd hynny'n darparu negeseuon anodd iawn sy'n feirniadol o'r Llywodraeth, yn feirniadol o'r gwasanaeth iechyd, ac na fyddant bob amser yn cefnogi pob un o'r casgliadau y daethpwyd iddyn nhw gan aelodau unigol o'r cyhoedd. Nid yw hynny, fodd bynnag, yn golygu nad yw'r bobl hynny yn nod yn onest. Rwy'n cyfeirio'n ôl at yr hyn y mae HASCAS eu hunain wedi'i ddweud: nad yw eu hadroddiad yn cyhuddo unrhyw un o'r teuluoedd o newid neu ymhelaethu ar eu straeon. Mae, fodd bynnag, yn ei gwneud hi'n glir bod yna lawer o deuluoedd nad oedd ganddynt unrhyw bryderon hyd nes cafwyd cyhoeddusrwydd yn ymwneud ag adroddiad cynharach. Yna, roedden nhw eisiau gwybod a oedd eu hanwyliaid wedi cael eu cam-drin, a cheisio sicrwydd yn hyn o beth.
Pan fyddwch chi'n edrych ar y casgliadau y daethpwyd iddyn nhw gan HASCAS, mae'n glir iawn eu bod yn cadarnhau'r amrywiaeth eang o bryderon a chwynion a wnaed gan deuluoedd. Ein her ni yw sut i ymdrin â'r rheini a sut yr ydym ni'n mynd ati mewn gwirionedd i wella ar y rheini, i geisio gwneud yn siŵr nad yw teuluoedd eraill yn cael yr un profiad. Mae hynny'n ymwneud yn rhannol â gofal unigol, ond mae'n ymwneud yn fwy o lawer â'r methiannau systemig a fu yn y gogledd. Nid yw hynny—i fynd yn ôl at y sylw a wnaeth arweinydd yr wrthblaid mewn cwestiwn i'r Prif Weinidog—yn gyfystyr â dweud, mewn egwyddor, bod creu Betsi Cadwaladr yn beth anghywir i'w wneud, ond mae'r adroddiad yn feirniadol iawn o'r ffordd y bu'r Bwrdd Iechyd yn gweithredu yn ystod y blynyddoedd cyntaf hynny, gan fod â model darpariaeth oedd yn seiliedig ar yr agweddau meddygol. Mae'r grwpiau rhaglen clinigol yn arbennig wedi eu beirniadu o'r blaen, ac nid yw'n syndod bod HASCAS, yn eu hymchwiliad, wedi beirniadu'r model hwnnw fel rhywbeth sy'n creu Bwrdd Iechyd datgymalog—felly, datgysylltiad y grwpiau rhaglen clinigol gwahanol nad oedden nhw'n siarad â'i gilydd, i bob pwrpas, sefydliadau lled-ymreolaethol yn y Bwrdd Iechyd, a thri diwylliant gwahanol iawn y tair ymddiriedolaeth a oedd yn bodoli o'r blaen. Ac mae hynny wedi creu heriau sylweddol sydd yn dal i fod gyda ni heddiw. Dyna un o'r heriau y mae'n rhaid inni fynd i'r afael â hi er mwyn sicrhau, fel yr wyf yn ei ddweud, y caiff yr agweddau hynny i gyd eu hwynebu, eu trin a'u datrys unwaith ac am byth, i'w wneud yn lle gwell i staff weithio, ond yn hanfodol, yn lle gwell i ddarparu gwasanaethau iechyd a gofal ar gyfer ein pobl.
Thank you very much, Cabinet Secretary.
Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet.
Item 4 is a statement by the Cabinet Secretary for Health and Social Services on the report of the Welsh task and finish group to review the use of vaginal synthetic mesh. I call on the Cabinet Secretary for Health and Social Services, Vaughan Gething.
Eitem 4 yw datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar adroddiad y grŵp gorchwyl a gorffen i adolygu'r defnydd o rwyll synthetig y wain. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Vaughan Gething.
Diolch, Dirprwy Lywydd. On Friday, I published the report of the task and finish group that I established to review the use of vaginal synthetic mesh tape and sheets in the treatment of stress urinary incontinence and pelvic organ prolapse. This report provides a comprehensive account of the use of mesh in Wales and the problems associated with it. Importantly, it makes recommendations on what action we should now take to make necessary and rapid improvement. I thank the members of the task and finish group for the work they have undertaken. I do want to acknowledge the courage and commitment of those women who have worked tirelessly to highlight this issue. Whilst, understandably, they chose not to participate directly in the group’s work, the evidence that they provided has informed the findings and recommendations—and, of course, I've previously reported meeting a group of mesh survivors themselves.
All reviews to date have shown how difficult it has been to have a reliable assessment of the scale of the problem that can be linked to the use of vaginal mesh. However, what is clear is that while many women may have benefited from such treatment, some women have suffered serious and life-changing complications as a consequence. The report reaffirms this and provides clear advice on what needs to be done to support those who are living with the debilitating effects of mesh complications. It is also clear about the need to improve our approach to the management of pelvic health problems going forward.
There are clear limitations with the adequacy of our data to understand the level of complications. The report explains why this is the case and proposes some short term and longer term solutions to address this. However, what is clear from the data presented is the sharp downward trend in the number of patients who have had mesh procedures in Wales over past 10 years. During the course of this review, the National Institute for Health and Care Excellence published new guidance, in December 2017, stating very clearly that transvaginal mesh repair for vaginal wall prolapse should only be used in the context of research. I note the task and finish group welcomed this decision by NICE and had reached the same view. I, of course, expect that advice to be followed in Wales.
The report’s overall findings and recommendations fall within five key areas: the initial care pathway required to support women’s pelvic health and well-being, which includes access to multidisciplinary teams of clinicians incorporating continence care, physiotherapy, pain management and, where appropriate, psychology skills; providing better information for patients to ensure they can make a fully informed and shared decision about treatment options; ensuring GPs can have direct access to specialist advice, so they can better support their patients; making significant improvements in the processes associated with data capture of both procedures undertaken and any implants used; and ensuring access to specialist support for mesh removal by developing one or more fully accredited multidisciplinary specialist centres. I now want to ensure that the report’s recommendations are taken forward at pace.
What is particularly clear to me, after reading this report, is that we need to have a fundamental change in the way that the NHS supports women with pelvic health problems, moving to a focus on prevention and conservative therapies, with surgical intervention as a last resort. At the same time, we need to ensure there is early access to specialist support for those with treatment complications to prevent the worst outcomes. I am therefore establishing a ministerially directed implementation group to oversee specific areas of women’s health requiring urgent attention and improvement. In the first instance, its priority will be to oversee the implementation of the recommendations from the vaginal mesh and tape review. Alongside this, I also want the group to consider any recommendations arising from the endometriosis and faecal incontinence reviews that are in progress. The mesh and tape review highlights that we can expect there to be a number of overlapping areas that need to be brought together.
Following this initial focus, I will take advice from the chief medical officer and the chief nursing officer in determining what the group’s next priorities should be. The membership of this group will need to be flexible as, although the initial focus will be on mesh and tape, the group will require appropriate representation—both professional and lay representation—from across other areas of women’s health. I'm pleased that Tracy Myhill, the chief executive of Abertawe Bro Morgannwg university health board, has kindly agreed to chair the group.
I've made funding of up to £1 million a year available to support the improvements needed. There will, of course, be much that can be done within existing resources, through service redesign and potentially the shift of services from hospitals to communities, to ensure that a community-based pelvic health and well-being pathway is put in place in each health board across Wales. This resource should help these pathways becoming the norm across Wales on a consistent basis. In the meantime, I expect all health boards to consider the report’s findings and recommendations to consider what local improvements can be made immediately. Our aim must be to ensure women receive the best possible care and treatment when they present with stress urinary incontinence or pelvic organ prolapse, or any other complications as a result of existing treatment.
I've asked my officials to set up the implementation group without delay, and I will expect regular updates on progress. It will, of course, be important for the work to be underpinned by a range of measures in order to be able to demonstrate improvements in patient outcomes and experience. The group will also need to keep its work under regular review in line with any new evidence that emerges. I have also shared the report of the task and finish group with the chairs of the Medicines and Healthcare Products Regulatory Agency and NICE, and asked that it informs their ongoing work in this area. I believe these steps provide the opportunity to have a much-needed focus on women’s health and enable the NHS to tackle key areas that have long needed improvement.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Ddydd Gwener, cyhoeddais adroddiad y grŵp gorchwyl a gorffen a sefydlais i adolygu'r defnydd o dâp a llieiniau rhwyll synthetig y wain i drin anymataliaeth wrinol sy'n gysylltiedig â straen a phrolaps organau'r pelfis. Mae'r adroddiad hwn yn rhoi cyfrif cynhwysfawr o'r defnydd o rwyll yng Nghymru a'r problemau sy'n gysylltiedig ag ef. Yn bwysig, mae'n gwneud argymhellion ar y camau y dylem ni yn awr eu cymryd i wneud gwelliannau angenrheidiol a chyflym. Diolch i aelodau'r grŵp gorchwyl a gorffen am eu gwaith. Hoffwn gydnabod dewrder ac ymrwymiad y menywod hynny sydd wedi gweithio'n ddiflino i dynnu sylw at y mater hwn. Er iddynt ddewis peidio, yn ddealladwy, â chymryd rhan uniongyrchol yng ngwaith y grŵp, mae'r dystiolaeth y maen nhw wedi'i darparu wedi hysbysu'r canfyddiadau a'r argymhellion—ac, wrth gwrs, rwyf wedi dweud o'r blaen fy mod wedi cyfarfod â grŵp o oroeswyr rhwyll.
Mae pob adolygiad hyd yn hyn wedi dangos pa mor anodd fu cael asesiad dibynadwy o faint y broblem a all fod yn gysylltiedig â defnyddio rhwyll y wain. Fodd bynnag, yr hyn sy'n glir, er y gallai fod llawer o fenywod wedi elwa o driniaeth o'r fath, yw bod rhai menywod wedi dioddef cymhlethdodau difrifol sydd wedi newid eu bywydau o ganlyniad i hyn. Mae'r adroddiad hwn yn ailddatgan hyn ac yn darparu cyngor clir ar beth sydd angen ei wneud i gefnogi'r rhai hynny sy'n byw gydag effeithiau gwanychol cymhlethdodau rhwyll. Mae hefyd yn glir bod angen gwella ein dull o reoli problemau iechyd y pelfis wrth symud ymlaen.
Ceir cyfyngiadau clir o ran digonolrwydd ein data er mwyn deall lefel y cymhlethdodau. Mae'r adroddiad yn egluro pam mae hyn yn wir ac yn cynnig rhai atebion tymor byr a thymor hwy i fynd i'r afael â hyn. Fodd bynnag, yr hyn sy'n amlwg o'r data a gyflwynwyd yw'r gostyngiad sydyn yn nifer y cleifion sydd wedi cael triniaethau rhwyll yng Nghymru dros y 10 mlynedd diwethaf. Yn ystod yr adolygiad hwn, cyhoeddodd y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal ganllawiau newydd, ym mis Rhagfyr 2017, yn datgan yn glir iawn na ddylid atgyweirio prolaps wal y wain â rhwyll drwy'r wain ond yng nghyd-destun ymchwil. Rwy'n nodi bod y grŵp gorchwyl a gorffen wedi croesawu'r penderfyniad hwn gan NICE a'u bod wedi dod i'r un farn. Rwyf i, wrth gwrs, yn disgwyl i'r cyngor hwnnw gael ei ddilyn yng Nghymru.
Mae canfyddiadau cyffredinol ac argymhellion yr adroddiad yn dod o fewn pum maes allweddol: y llwybr gofal cychwynnol gofynnol i gefnogi menywod o ran iechyd a lles y pelfis, sy'n cynnwys mynediad at dimau amlddisgyblaethol o glinigwyr sy'n ymgorffori gofal ymataliaeth, ffisiotherapi, rheoli poen a, phan fo'n briodol, sgiliau seicoleg; rhoi gwybodaeth well i gleifion er mwyn sicrhau y gallan nhw wneud penderfyniad cytbwys a rennir am opsiynau triniaeth; sicrhau bod gan feddygon teulu y gallu uniongyrchol i gael cyngor arbenigol, fel y gallan nhw gefnogi eu cleifion yn well; gwneud gwelliannau sylweddol yn y prosesau sy'n gysylltiedig â chasglu data o'r triniaethau a roddir ac unrhyw fewnblaniadau a ddefnyddir; a sicrhau mynediad at gymorth arbenigol ar gyfer tynnu rhwyll drwy ddatblygu un neu fwy o ganolfannau amlddisgyblaethol arbenigol wedi'u hachredu'n llawn. Rwyf nawr eisiau sicrhau ein bod yn bwrw ymlaen ag argymhellion yr adroddiad yn gyflym.
Yr hyn sy'n arbennig o glîr i mi, ar ôl darllen yr adroddiad hwn, yw bod angen inni gael newid sylfaenol yn y ffordd y mae'r GIG yn cefnogi menywod sydd â phroblemau iechyd y pelfis, gan symud ymlaen i ganolbwyntio ar atal a therapïau ceidwadol, gydag ymyrraeth lawfeddygol fel dewis olaf. Ar yr un pryd, mae angen inni sicrhau bod cymorth arbenigol ar gael yn gynnar i'r rhai hynny â chymhlethdodau triniaeth er mwyn atal y canlyniadau gwaethaf. Rwyf felly yn sefydlu grŵp gweithredu dan gyfarwyddyd gweinidogol i oruchwylio'r meysydd penodol o iechyd menywod sydd angen sylw a'u gwella ar frys. Yn y lle cyntaf, ei flaenoriaeth fydd goruchwylio'r gwaith o weithredu'r argymhellion o'r adolygiad o dâp a rhwyll y wain. Ochr yn ochr â hyn, rwyf hefyd eisiau i'r grŵp ystyried unrhyw argymhellion sy'n codi o'r adolygiadau endometriosis ac anymataliaeth ysgarthol sydd ar y gweill. Mae'r adolygiad tâp a rhwyll yn amlygu y gallwn ni ddisgwyl y bydd nifer o feysydd sy'n gorgyffwrdd y mae angen eu dwyn ynghyd.
Yn dilyn y pwyslais cychwynnol hwn, byddaf yn cymryd cyngor gan y prif swyddog meddygol a'r prif swyddog nyrsio wrth benderfynu beth ddylai fod yn flaenoriaethau nesaf i'r grŵp. Bydd angen i aelodaeth y grŵp hwn fod yn hyblyg oherwydd, er y bydd y pwyslais cychwynnol ar rwyll a thâp, bydd angen cynrychiolaeth briodol ar y grŵp—cynrychiolaeth broffesiynol a lleyg—ar draws meysydd eraill iechyd menywod. Rwy'n falch bod Tracy Myhill, prif weithredwr Bwrdd Iechyd Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg, wedi cytuno'n garedig i gadeirio'r grŵp.
Rwyf wedi sicrhau bod hyd at £1 miliwn y flwyddyn o gyllid ar gael i gefnogi'r gwelliannau sydd eu hangen. Wrth gwrs, bydd llawer y gallwn ni ei wneud o fewn yr adnoddau presennol, drwy ailgynllunio gwasanaethau ac o bosib symud gwasanaethau o ysbytai i gymunedau, i sicrhau bod llwybr iechyd a lles y pelfis yn y gymuned yn cael ei roi ar waith ym mhob bwrdd iechyd ledled Cymru. Dylai'r adnodd hwn helpu'r llwybrau hyn i fod y drefn arferol ledled Cymru ar sail gyson. Yn y cyfamser, rwy'n disgwyl i bob bwrdd iechyd ystyried canfyddiadau ac argymhellion yr adroddiad i ystyried pa welliannau lleol y gellir eu gwneud ar unwaith. Yn sicr, ein nod yw sicrhau bod menywod yn cael y gofal a'r driniaeth orau bosib pan fyddan nhw'n dod atom yn dioddef o anymataliaeth wrinol sy'n gysylltiedig â straen neu brolaps organau'r pelfis, neu unrhyw gymhlethdodau eraill o ganlyniad i driniaeth bresennol.
Rwyf wedi gofyn i fy swyddogion sefydlu grŵp gweithredu yn ddi-oed, a byddaf yn disgwyl diweddariadau rheolaidd ar y cynnydd. Wrth gwrs, bydd yn bwysig i'r gwaith gael ei ategu gan amrywiaeth o fesurau er mwyn gallu dangos gwelliannau yng nghanlyniadau a phrofiad cleifion. Bydd angen i'r grŵp hefyd barhau i adolygu ei waith yn rheolaidd yn unol ag unrhyw dystiolaeth newydd a ddaw i'r amlwg. Rwyf hefyd wedi rhannu adroddiad y grŵp gorchwyl a gorffen gyda chadeiryddion yr Asiantaeth Rheoleiddio Meddyginiaethau a Chynhyrchion Gofal Iechyd a NICE, ac wedi gofyn iddo lywio'r gwaith parhaus yn y maes hwn. Rwy'n credu bod y camau hyn yn gyfle i roi pwyslais mawr ei angen ar iechyd menywod a galluogi'r GIG i fynd i'r afael â meysydd allweddol yr oedd angen eu gwella ers amser.
I'd like to begin by thanking the Cabinet Secretary for taking many of the concerns forward by commissioning this work in the first place and then, again, through your statement here today. Because I've got to be honest, I was totally, myself, oblivious to this issue until it started presenting to me in my own constituency office. Some of the numbers that I've had, and the harrowing experiences by, I have to say, predominantly women, have being quite, quite startling. Then, of course, I've been well aware that many patients that have suffered are now taking to social media, and trying to—you know, we've all been copied in. I admire these people because many of them are patients who have suffered, and they're not suffering in silence. They are getting out there and trying to put out the warnings about just how unpleasant—if things go wrong—this mesh is.
Of course, I need to remind the Chamber that the issue of synthetic vaginal mesh, or the tape, is not one that just affects women, because I think there has been a tendency for it to appear that it's just an issue affecting women. I understand that where it could apply to affecting men hasn't been part of the review. But, of course, it can be used as a hernia mesh for male and female patients. The side effects of the problems caused by mesh are wide-ranging. We're not only talking about the physical pain that patients are constantly in, but also the associated mental issues related as a consequence. Confidence is lost and many people suffer depression whilst struggling to cope, and evidence does suggest that the numbers are increasing as the years roll by, because it is, actually, after a number of years post operation that problems can start. Many patients are calling for an overall ban on this procedure, and I worry that this is something that you will not confirm from your statement today. The National Institute for Health and Care Excellence in England have called for a ban of the use of vaginal mesh, an action that has been taken in New Zealand and Australia, and where it has been referred to as the biggest health scandal since thalidomide. Across the UK, about one in 11 women have experienced problems. In Scotland, former Scottish health Secretary, Alex Neil, requested a suspension of mesh implants by the NHS in 2014, but figures obtained by the BBC in December 2016 showed that hundreds of operations have been performed since. And it is worth noting that a number of Scottish health boards have stopped using mesh implants all together.
Cabinet Secretary, we are grateful for this statement, but it doesn't go far enough. There is clearly the evidence, the public support and examples of where this mesh treatment is causing horrendous, life-changing problems. Therefore, why will you not commit to following the examples of Australia and New Zealand and bring in an outright ban at the earliest possible opportunity? Now, the dilemma for me here today is that in my own constituency I have a number of patients who have approached me, and I'm dealing with their casework, who are, as they describe, living in agony. But at the same time, I have cases where the mesh procedure is to be implemented quite soon on patients who are suffering. Now, they've raised concerns, or tried to, with the consultants, and it has to be said, they get fobbed off. They raised their concerns with GPs, and there just isn't a clear line on this, and I do think that we need something more definite from you as the health Cabinet Secretary responsible for the health our women and men across Wales.
So, would you explain why the report has based all its figures on mesh implants, mesh removal and over-sewing. Why have outpatient appointments, covering all documented side effects, been omitted? In recommendation 3.2, you state:
'Meaningful estimates of complication rates related to mesh procedures
would require a retrospective audit'.
Does this mean you will instruct an audit to take place? If not, why not? I certainly would if I was in your shoes.
In recommendation 3.21, do you not agree that the low numbers reported in Wales could be due to it not being mandatory for clinicians to report adverse incidents to the MHRA, and also the difficult nature that may mean that the numbers held by the MHRA are inaccurate? You really should be going all out on this now to establish the absolute and exact state of play here.
What can be done to rectify this? Recommendation 5(c) states that
'Only one health board in Wales currently has a multi-disciplinary pelvic
pain clinic.'
So, you know the natural progression there is to make sure that we've got that available again for everybody in Wales. However, in a response provided to Neil McEvoy in Plenary on December 13 last year, you stated:
'My understanding is that, yes, we do have multidisciplinary teams around each surgical procedure. '
Can you now clarify which is accurate—your report or your response to Neil six months ago in Plenary?
Recommendation 6(a) states that
'Ways for GPs to have direct access to specialist advice should be
established.'
How will this be monitored and how soon will it be rolled out?
Finally, Cabinet Secretary, why, when the UK Government has conducted an audit into the effects of vaginal mesh implants, is your Government still stubbornly refusing to do so? What are you worried about? Why are you not putting the interests of Welsh patients first? And I respond to you today on behalf of myself, but also on behalf of Angela Burns, Assembly Member, who sadly cannot be with us today. She is very concerned about this. She is speaking to the people, like I am, on this. We have this issue approaching us as Assembly Members on a very regular basis. It is down to you, Cabinet Secretary, to make sure that you have a very steadfast approach to these concerns. Thank you.
Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am fwrw ymlaen â llawer o'r pryderon drwy gomisiynu'r gwaith hwn yn y lle cyntaf ac yna, unwaith eto, drwy eich datganiad chi yma heddiw. Mae'n rhaid i mi fod yn onest, doeddwn i ddim yn ymwybodol o'r mater hwn o gwbl, fy hun, hyd nes y dechreuodd pobl ddod ataf yn fy swyddfa etholaeth. Mae rhai o'r niferoedd yr wyf i wedi'u cael, a'r profiadau dirdynnol gan fenywod yn bennaf, mae'n rhaid i fi ddweud, wedi bod yn bur frawychus. Ac yna, wrth gwrs, rwyf wedi bod yn ymwybodol iawn bod llawer o gleifion sydd wedi dioddef yn awr yn mynd at y cyfryngau cymdeithasol, ac yn ceisio—wyddoch chi, rydym ni i gyd wedi cael ein cynnwys. Rwy'n edmygu'r bobl hyn oherwydd mae llawer ohonyn nhw'n gleifion sydd wedi dioddef, ac nid ydyn nhw'n dioddef yn dawel. Maen nhw'n mynd allan yno ac yn ceisio rhybuddio pa mor annymunol—os bydd pethau'n mynd o'i le—yw'r rhwyll hwn.
Wrth gwrs, mae angen imi atgoffa'r Siambr nad yw'r mater rhwyll synthetig y wain, neu'r tâp, yn un sy'n effeithio ar fenywod yn unig, oherwydd rwy'n credu y bu tuedd iddo ymddangos yn fater sy'n effeithio ar fenywod yn unig. Rwy'n deall nad yw'r meysydd lle y gallai fod yn berthnasol i effeithio ar ddynion wedi bod yn rhan o'r adolygiad. Ond, wrth gwrs, gellir ei ddefnyddio fel rhwyll torgest ar gyfer cleifion gwrywaidd a benywaidd. Mae sgîl-effeithiau problemau a achosir gan rwyll yn eang. Nid ydym yn sôn yn unig am y boen gorfforol y mae cleifion ynddo'n gyson, ond hefyd y problemau iechyd meddwl cysylltiedig o ganlyniad i hynny. Mae'n fater o golli hyder ac mae llawer o bobl yn dioddef iselder wrth ei chael yn anodd ymdopi, ac mae'r dystiolaeth yn awgrymu bod y niferoedd yn cynyddu wrth i'r blynyddoedd fynd yn eu blaen, oherwydd gall y problemau ddechrau, mewn gwirionedd, nifer o flynyddoedd ar ôl y llawdriniaeth. Mae llawer o gleifion yn galw am waharddiad cyffredinol ar y driniaeth hon, ac rwy'n poeni bod hyn yn rhywbeth na fyddwch chi'n ei gadarnhau o'ch datganiad heddiw. Mae'r Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal yn Lloegr wedi galw am wahardd y defnydd o rwyll y wain, cam a gymerwyd yn Seland Newydd ac Awstralia, a lle y cyfeiriwyd ato fel y sgandal iechyd fwyaf ers thalidomid. Ledled y DU, mae tua un ym mhob 11 o fenywod wedi cael problemau. Yn yr Alban, gofynnodd cyn Ysgrifennydd iechyd yr Alban, Alex Neil, am atal dros dro fewnblaniadau rhwyll gan y GIG yn 2014. Ond dangosodd ffigurau a gafwyd gan y BBC ym mis Rhagfyr 2016 bod cannoedd o lawdriniaethau wedi'u cynnal ers hynny. Ac mae'n werth nodi bod nifer o fyrddau iechyd yr Alban wedi stopio defnyddio mewnblaniadau rhwyll yn gyfan gwbl.
Ysgrifennydd y Cabinet, rydym ni'n ddiolchgar am y datganiad hwn, ond nid yw'n mynd yn ddigon pell. Mae'n amlwg bod tystiolaeth, cefnogaeth y cyhoedd, ac enghreifftiau o'r driniaeth rhwyll hon yn achosi problemau erchyll, sy'n newid bywydau. Felly, pam na wnewch chi ymrwymo i ddilyn esiampl Awstralia a Seland Newydd a chyflwyno gwaharddiad llwyr ar y cyfle cynharaf posibl? Nawr, y cyfyng-gyngor i mi yma heddiw yw bod gennyf nifer o gleifion sydd wedi cysylltu â mi yn fy etholaeth i fy hun, sydd, fel y maen nhw'n ei ddisgrifio, yn byw mewn poen, ac rwy'n ymdrin â'u gwaith achos. Ond ar yr un pryd, mae gen i achosion syn golygu bod y driniaeth rhwyll i'w gweithredu yn fuan iawn ar gleifion sy'n dioddef. Nawr, maen nhw wedi codi pryderon, neu wedi ceisio codi pryderon, gyda'r meddygon ymgynghorol, ac mae'n rhaid dweud eu bod wed cael eu troi ymaith. Maen nhw wedi codi eu pryderon gyda meddygon teulu, a does dim barn glir ar hyn, a chredaf fod angen rhywbeth mwy pendant arnom gennych chi fel Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd sy'n gyfrifol am iechyd ein menywod a'n dynion ledled Cymru.
Felly, a wnewch chi egluro pam mae'r adroddiad wedi seilio ei ffigurau ar fewnblaniadau rhwyll, tynnu rhwyll a gor-wnïo. Pam mae apwyntiadau cleifion allanol, sy'n cwmpasu'r holl sgil-effeithiau a gofnodwyd, wedi'u hepgor? Yn argymhelliad 3.2, rydych chi'n nodi
y byddai angen archwiliad ôl-weithredol ar amcangyfrifon ystyrlon o gyfraddau cymhlethdod sy'n gysylltiedig â thriniaethau rhwyll.
A yw hyn yn golygu y byddwch chi'n gofyn i archwiliad gael ei gynnal? Os na, pam ddim? Byddwn i yn sicr yn gwneud hynny pe byddwn i yn eich sefyllfa chi.
Yn argymhelliad 3.21, a ydych chi'n cytuno y gallai'r niferoedd isel yr adroddwyd arnynt yng Nghymru fod oherwydd nad yw'n orfodol i glinigwyr adrodd am ddigwyddiadau andwyol i'r Asiantaeth Rheoleiddio Meddyginiaethau a Chynhyrchion Gofal Iechyd, a hefyd natur anodd y pwnc a allai olygu bod y niferoedd sydd gan yr Asiantaeth Rheoleiddio Meddyginiaethau a Chynhyrchion Gofal Iechyd yn anghywir? Dylech mewn gwirionedd fod yn gwneud popeth posib nawr i sefydlu beth yw'r union sefyllfa absoliwt yn y fan yma.
Beth y gellir ei wneud i unioni hyn? Mae argymhelliad 5(c) yn dweud
mai dim ond un bwrdd iechyd yng Nghymru ar hyn o bryd sydd â chlinig poen y pelfis aml-ddisgyblaethol.
Felly, fe wyddoch chi mai'r dilyniant naturiol yw gwneud yn siŵr bod hynny ar gael eto ar gyfer pawb yng Nghymru. Fodd bynnag, mewn ymateb a roddwyd i Neil McEvoy yn y cyfarfod llawn ar 13 Rhagfyr y llynedd, dywedasoch hyn:
'Fy nealltwriaeth i yw, oes, mae gennym ni dimau amlddisgyblaethol i bob triniaeth lawfeddygol.'
A allwch chi egluro nawr pa un sy'n gywir—eich adroddiad neu eich ymateb i Neil chwe mis yn ôl yn y cyfarfod llawn?
Dywed argymhelliad 6(a) y dylid
sefydlu ffyrdd y gallai meddygon teulu gael mynediad uniongyrchol at gyngor arbenigol.
Sut bydd hyn yn cael ei fonitro a pha mor fuan y caiff ei gyflwyno?
Yn olaf, Ysgrifennydd y Cabinet, pam, pan fo Llywodraeth y DU wedi cynnal archwiliad i effeithiau mewnblaniadau rhwyll y wain, fod eich Llywodraeth chi yn dal i fod yn ystyfnig ac yn gwrthod gwneud hynny? Beth sy'n eich poeni? Pam nad ydych chi'n blaenoriaethu buddiannau cleifion Cymru? Ac rwy'n ymateb i chi heddiw o'm rhan fy hun, ond hefyd ar ran Angela Burns, Aelod Cynulliad, na all yn anffodus fod gyda ni heddiw. Mae hi'n bryderus iawn am hyn. Mae hi'n siarad gyda phobl, fel yr wyf i, am hyn. Mae'r mater hwn yn dod atom ni fel Aelodau Cynulliad yn rheolaidd iawn. Eich cyfrifoldeb chi, Ysgrifennydd y Cabinet, yw gwneud yn siŵr bod gennych chi ddull cadarn iawn o ymdrin â'r pryderon hyn. Diolch i chi.
Thank you for those questions and comments. I make no apology for saying that the hernia issues are separate matters, with a different group of surgeons and a different process in place to understand the level of complications that exists. This has been unashamedly focused on women's health issues, and, bluntly, if the same level of complications had affected men's health issues, I suspect we would have heard about them much sooner.
I'll deal with your final point first about the multidisciplinary teams. Of course, recommendation 5 deals with multidisciplinary teams for pelvic pain clinics, as opposed to broader multidisciplinary teams that are in place around surgery. There's a challenge here about making sure that we have the right number of multidisciplinary teams in place, including, of course, for a specialist centre for mesh removal, and to look at one or more of those, and in particular about what happens currently in south Wales and having an accredited multidisciplinary surgical removal centre, but also about the continued use of Manchester for patients in north Wales.
On your points around the banning of—. No, I'll deal with your audit point first, before I come back to the point about banning mesh, which has featured very heavily in what we've been asked to do over a period of time. If we look at the auditing that's taken place in England, they're looking at it on an experimental basis in England to try and retrospectively audit what has happened. What's been helpful is that, between officials in the Welsh Government and the Department for Health for the UK Government, acting for England, there has been a really constructive transfer of information about the audit taking place, and there are similarities in the range of challenges that we expect the audit in England to reveal. Before I look to undertake retrospective action, where we can't be sure of the exact value of that, I am interested, though, in understanding what happens in England and what lessons we can learn from that, as well as looking more proactively at the issues for new implants of medical devices.
There is a European Union directive, due to be implemented in 2020 or 2021. Of course, that will still be an issue for us, regardless of what the transitional deal is or isn't agreed by the United Kingdom Government and our relationship with the European Union. But that is looking at being able to understand and have a proper register what devices have been implanted into people more generally. Now, there is a challenge there about understanding whether they're able to scan that and understand how that's done, and that is covered in the recommendations in the report. In taking forward these recommendations, we'll need to determine what our approach to that will be. That is not something that is simply covered over or about to be forgotten. And that will help us to deal with some of the requests from the women involved. In the requests they gave us, I think on pretty much every area we're going to be able to show progress, apart from the issue of a ban.
You mentioned Scotland, and the request for a suspension made by the Scottish health Secretary. Well, it's a matter for the Scottish health Secretary to answer for themselves about their approach, but, as you say, a range of people have still undergone mesh implants since that time. That's because the Scottish health Secretary, just like me, doesn't have the power to ban mesh implants. The challenge is that whilst these are regulated devices that are available, and are available for use, it is an issue of consent between the health provider and the individual citizen about whether they wish to have the surgery provided.
Now, as I say, there are a number of women who have had the surgery without complication. Part of what the women asked us to look at, and part of the terms of reference for the task and finish group, was about properly informed consent to make sure that people really did have the challenges and the risks explained to them, to make sure it really is a very last resort. And even then, some women will choose not to have the surgery, and that should be an informed choice to make, just as women who do choose to have surgery, if that is their choice—it must be their choice on a properly informed basis.
I have, though, written to the MHRA asking them to reflect on the regulated decisions in Australia and New Zealand in particular to ban mesh. The MHRA have responded and said that they do not intend to do so. However, since then, the Cumberlege review is in place to look again at a number of these issues, and there will be engagement both from the NHS and the Government in that review, and I expect women from across Wales will engage in that review too. So, this is not an issue that's about to go away. Whilst I don't have the power—and you'll understand why politicians don't have the power to ban in particular surgical devices or equipment available for the health service—we are fixed with a proper division between a regulator's power and the power that a politician has. But as I say, I have provided them with a copy of this review, and I look forward to the Cumberlege review and what that will tell us and about this decision being kept properly under review in light of the evidence available.
Diolch ichi am y sylwadau a'r cwestiynau hynny. Dydw i ddim yn mynd i ymddiheuro am ddweud bod y materion torgest yn faterion ar wahân, gyda grŵp gwahanol o lawfeddygon a phroses wahanol ar waith i ddeall lefel y cymhlethdodau sy'n bodoli. Mae hwn wedi canolbwyntio yn ddiedifar ar faterion iechyd menywod, ac, yn blwmp ac yn blaen, pe byddai'r lefel hon o gymhlethdodau wedi effeithio ar faterion iechyd dynion, rwy'n tybio y byddem wedi clywed amdanyn nhw'n gynt o lawer.
Fe wnaf i ymdrin â'ch pwynt olaf yn gyntaf am y timau amlddisgyblaethol. Wrth gwrs, mae argymhelliad 5 yn ymdrin â thimau amlddisgyblaethol ar gyfer clinigau poen y pelfis, yn hytrach na thimau amlddisgyblaethol ehangach sydd ar waith mewn llawdriniaeth. Mae her yma i wneud yn siŵr fod gennym y nifer gywir o dimau amlddisgyblaethol ar waith, gan gynnwys, wrth gwrs, ganolfan arbenigol ar gyfer tynnu rhwyllau, ac i ystyried un neu fwy o'r rheini, ac yn benodol yr hyn sy'n digwydd ar hyn o bryd yn y de a chael canolfan lawfeddygol amlddisgyblaethol achrededig, ond hefyd am barhau i ddefnyddio Manceinion ar gyfer cleifion yn y gogledd.
O ran eich pwyntiau ynghylch gwahardd—. Na, fe wnaf ymdrin â'ch pwynt am archwilio yn gyntaf, cyn imi ddod yn ôl at y pwynt am wahardd rhwyll, sydd wedi ymddangos yn amlwg iawn yn yr hyn y gofynnwyd i ni ei wneud dros gyfnod o amser. Os edrychwn ni ar yr archwilio hynny sydd wedi digwydd yn Lloegr, maen nhw'n ei ystyried ar sail arbrofol yn Lloegr i geisio archwilio'n ôl-weithredol yr hyn sydd wedi digwydd. Yr hyn sydd wedi bod yn ddefnyddiol yw, rhwng swyddogion yn Llywodraeth Cymru ac Adran Iechyd Llywodraeth y DU, sy'n gweithredu ar ran Lloegr, y cafwyd trosglwyddiad adeiladol iawn o wybodaeth am yr archwiliad sy'n digwydd, ac mae tebygrwydd yn yr ystod o heriau yr ydym yn disgwyl i'r archwiliad yn Lloegr eu datgelu. Cyn i mi ystyried cymryd camau ôl-weithredol, lle na allwn ni fod yn siŵr o union werth hynny, mae gennyf ddiddordeb, er hynny, mewn deall beth sy'n digwydd yn Lloegr a pha wersi y gallwn ni eu dysgu o hynny, yn ogystal ag edrych yn fwy rhagweithiol ar y materion ar gyfer mewnblaniadau newydd o ddyfeisiau meddygol.
Mae yna gyfarwyddeb yr Undeb Ewropeaidd, a fydd yn cael ei rhoi ar waith yn 2020 neu 2021. Wrth gwrs, bydd hwnnw'n dal i fod yn fater i ni, ni waeth pa fargen drosiannol y mae Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn cytuno arni neu ddim yn cytuno arni a'n perthynas ni gyda'r Undeb Ewropeaidd. Ond mae hynny'n ystyried gallu deall a bod â chofrestr briodol o ba ddyfeisiau sydd wedi'u mewnblannu mewn pobl yn fwy cyffredinol. Nawr, mae yna her yn y fan honno ynghylch deall a ydyn nhw'n gallu sganio hynny a deall sut y gwneir hynny, a chaiff hynny ei gynnwys yn yr argymhellion yn yr adroddiad. Wrth ddatblygu'r argymhellion hyn, bydd angen inni benderfynu beth fydd ein dull o wneud hynny. Nid yw hynny'n rhywbeth a gaiff ei guddio neu sydd ar fin cael ei anghofio. A bydd hynny'n ein helpu ni i ymdrin â rhai o'r ceisiadau gan y menywod dan sylw. Yn y ceisiadau a roddwyd i ni, rwy'n credu y byddwn yn gallu dangos cynnydd ym mhob maes fwy neu lai, ar wahân i fater y gwaharddiad.
Soniasoch am yr Alban, a'r cais i atal dros dro a wnaed gan Ysgrifennydd Iechyd yr Alban. Wel, mater i Ysgrifennydd Iechyd yr Alban yw ateb drosto ei hun am ei ddull gweithredu, ond, fel y dywedwch chi, mae amrywiaeth o bobl yn dal wedi cael mewnblaniadau rhwyll ers yr amser hwnnw. Mae hynny oherwydd nad oes gan Ysgrifennydd Iechyd yr Alban, fel fi, y grym i wahardd mewnblaniadau rhwyll. Yr her yw, er bod y rhain yn ddyfeisiau a reoleiddir sydd ar gael, ac maen nhw ar gael i'w defnyddio, ei bod yn fater o ganiatâd rhwng y darparwr iechyd a'r dinesydd unigol ynghylch a yw'n dymuno cael y llawdriniaeth.
Nawr, fel y dywedaf, mae yna nifer o fenywod sydd wedi cael y llawdriniaeth heb gymhlethdod. Rhan o'r hyn y gofynnodd y menywod inni ei ystyried, a rhan o gylch gorchwyl y grŵp gorchwyl a gorffen, oedd cael cydsyniad gwybodus priodol i wneud yn siŵr bod pobl mewn gwirionedd yn cael eglurhad o'r heriau a'r risgiau, i wneud yn siŵr mai hwn yw'r dewis olaf un. A hyd yn oed wedyn, bydd rhai menywod yn dewis peidio â chael y llawdriniaeth, a dylai hwnnw fod yn ddewis gwybodus i'w wneud, yn yr un modd ag y mae menywod sy'n dewis cael llawdriniaeth, os dyna yw eu dewis—mae'n rhaid iddyn nhw ddewis hynny ar sail gwybodaeth briodol.
Er hynny, rwyf wedi ysgrifennu at yr Asiantaeth Rheoleiddio Meddyginiaethau a Chynhyrchion Gofal Iechyd yn gofyn iddyn nhw ystyried y penderfyniadau a reoleiddiwyd yn Awstralia a Seland Newydd yn benodol i wahardd rhwyll. Mae'r Asiantaeth Rheoleiddio Meddyginiaethau a Chynhyrchion Gofal Iechyd wedi ymateb ac wedi dweud nad ydyn nhw'n bwriadu gwneud hynny. Fodd bynnag, ers hynny, mae arolwg Cumberlege yn mynd i edrych eto ar nifer o'r materion hyn, a bydd ymgysylltiad gan y GIG a'r Llywodraeth yn yr adolygiad hwnnw, ac rwy'n disgwyl y bydd menywod ledled Cymru yn cymryd rhan yn yr adolygiad hwnnw hefyd. Felly, nid yw hwn yn fater sy'n mynd i ddiflannu. Er nad oes gennyf i'r grym—a byddwch chi'n deall pam nad oes gan wleidyddion y grym i wahardd yn benodol ddyfeisiau neu gyfarpar llawfeddygol sydd ar gael ar gyfer y gwasanaeth iechyd—mae gennym ni sefyllfa sydd â rhaniad priodol rhwng grym y rheoleiddiwr a grym y gwleidydd. Ond fel rwy'n dweud, rwyf wedi rhoi copi o'r adolygiad hwn iddyn nhw, ac edrychaf ymlaen at adolygiad Cumberlege a'r hyn y bydd ganddo i'w ddweud, ac am barhau i adolygu'r penderfyniad hwn yn briodol ar sail y dystiolaeth sydd ar gael.
A gaf i ddiolch am y datganiad? A diolch hefyd, wrth gwrs, i'r merched hynny a wnaeth ddangos y dewrder a'r ymroddiad i weithio'n ddiflino, fel y dywedasoch chi, i danlinellu’r mater hwn. A, do, mae merched wedi dioddef cymhlethdodau sydd wedi eu bywydau nhw. Rydw i'n croesawu’r elfennau yn yr adroddiad sy’n ymwneud â sawl elfen o hyn: yr angen i weithio’n rhagweithiol ar yr elfen ymataliol i atal merched rhag bod angen triniaeth a llawdriniaeth yn y lle cyntaf; yr angen i gadw at ganllawiau NICE a chynyddu ymwybyddiaeth o’r canllawiau hynny—fel efo cymaint o bethau, mae o’n wendid mawr yn y ffordd y mae’r Llywodraeth yma’n gweithio yn gyffredinol, y methiant i gadw’r math o ddata sydd yn caniatáu inni gynllunio gwasanaeth iechyd gwell; a hefyd y ganolfan ar gyfer cael gwared ar y mesh—canolfan arbenigol, felly—a’r arian a fydd yn mynd ar hynny, wrth gwrs, ac mae hynny i’w groesawu. Mae gen i nifer o gwestiynau, serch hynny.
May I thank the Cabinet Secretary for the statement? And I thank those women as well who showed such bravery and commitment in working tirelessly, as you said, to underline this issue. And, yes, women have suffered complications that have changed their lives. I welcome elements in the report relating to several elements of this: the need to work proactively on the preventative aspect to prevent women from having to have surgery in the first instance; the need to stick to NICE guidelines and increase awareness of those guidelines—as with so many things, there's a weakness in the way that this Government operates in general, the failure to keep the kind of data that allows us to plan better health services; and also the specialist centre for tackling the mesh issue—the funding for that is to be welcomed, of course. But, I have several questions, nevertheless.
The report highlights that some women, having described their symptoms, were dismissed by medical professionals who had wrongly ascribed symptoms to normal post-operative pain, perhaps. Many women felt they were patronised as a result of that, describing their battles, frankly, to be taken seriously. And this isn't the first time that we've seen this kind of thing; we remember, back in the 1990s, with chronic fatigue syndrome. Can you, as Cabinet Secretary, be a little bit more specific about how that particular issue can be addressed, how awareness, for example, can be raised, and how attitudes can be changed, so that people with unexplained symptoms are regarded as patients first and foremost, with symptoms that need investigating, rather than as people who should frankly just accept a little bit of pain? Because we know now, through the hard work of people who have campaigned for change here, that what was dismissed now has to quite rightly be taken very, very seriously.
The report also highlights the weaknesses with the adverse reaction reporting system for medical equipment, for the medicines healthcare regulatory authority. It's not something that is devolved, but can you describe how your department is going to try to improve that system so that we have earlier warnings?
Finally, regarding the specialist centre for mesh removal, whilst welcome in itself, we could do with something a little bit more concrete in terms of timescales, so I'd be grateful for a proper timescale for that development, so that people can see that words now will turn into action in the not distant future.
Mae'r adroddiad yn tynnu sylw at y ffaith y diystyriwyd rhai menywod, ar ôl iddyn nhw ddisgrifio eu symptomau, gan weithwyr meddygol proffesiynol a oedd wedi priodoli yn anghywir y symptomau i boen ar ôl llawdriniaeth arferol, o bosib. Roedd llawer o fenywod o'r farn eu bod wedi'u trin yn nawddoglyd o ganlyniad i hynny, wrth ddisgrifio eu brwydrau, a dweud y gwir, i gael eu cymryd o ddifrif. Ac nid dyma'r tro cyntaf yr ydym ni wedi gweld y math hyn o beth; rydym ni'n cofio, yn ôl yn yr 1990au, syndrom blinder cronig. A allwch chi, fel Ysgrifennydd y Cabinet, fod ychydig yn fwy penodol ynghylch sut y gellir mynd i'r afael â'r mater penodol hwnnw, sut, er enghraifft, y gellir codi ymwybyddiaeth, a sut y gellir newid agweddau, fel bod pobl sydd â symptomau anesboniadwy yn cael eu hystyried yn gleifion yn gyntaf ac yn bennaf oll, â symptomau y mae angen ymchwilio iddynt, yn hytrach na fel pobl a ddylai, a dweud y gwir, fod yn fodlon derbyn ychydig o boen? Oherwydd rydym yn gwybod yn awr, drwy waith caled pobl a fu'n ymgyrchu dros newid yma, fod angen ystyried yn ddifrifol iawn, iawn bellach, yn gwbl briodol, yr hyn a ddiystyriwyd.
Mae'r adroddiad hefyd yn tynnu sylw at wendidau yn y system adrodd am adwaith andwyol ar gyfer cyfarpar meddygol, ar gyfer yr Asiantaeth Rheoleiddio Meddyginiaethau a Chynhyrchion Gofal Iechyd. Nid yw'n rhywbeth sydd wedi'i ddatganoli, ond a allwch chi ddisgrifio sut y mae eich adran yn mynd i geisio gwella'r system honno fel ein bod yn cael rhybuddion cynharach?
Yn olaf, ynghylch y ganolfan arbenigol ar gyfer tynnu rhwyllau, er bod croeso iddi, gallem wneud â rhywbeth ychydig yn fwy pendant o ran amserlenni, felly byddwn yn ddiolchgar am amserlen briodol ar gyfer y datblygiad hwnnw, fel y gall pobl weld y bydd geiriau yn awr yn troi'n weithred yn y dyfodol agos.
Thank you for those comments. There are broadly three questions provided in there. On the point about whether women who were not believed, and the battle to be believed, and how that will be overcome, well, the significant publicity around this—again generated by, as I said in my initial statement, the courageous and determined women who raised the isue—is part of that. The patient safety notice that was issued by the chief medical officer in 2014 is a part of that. The work undertaken by NICE is all a part of that. These are a range of different measures that are being undertaken to try and make sure that people are believed.
And there's also a broader challenge here about the way in which health and care are delivered, and it goes back to prudent healthcare, a concept started in the middle of the last Assembly term here in Wales. It's about understanding what matters to the patient, and about having a much more equal relationship with that person and the healthcare professional. And when that person raises concerns, rather than simply dismissing them and taking a rather more paternalistic approach, it's actually about listening to that person to understand what is happening and to recognise that they do have a continuing health and care need.
In addition to your point about GPs, I think it's worth while referring to recommendation 6 and how we take it forward in ensuring that there is access to specialist advice for GPs. It was part of the concern by the GP representative on the task and finish group to make sure that GPs themselves are properly equipped in being able to understand, not just potential symptoms, but then where they could go for that specialist advice, help and support. That comes back again to the opening of this that there was not a high level of awareness of the problems as they were being reported, and I do think, bluntly, that if there'd been a men's health issue, there'd have been a higher level of awareness and higher and more immediate acceptance of the challenges that people were facing in reality.
In terms of your point about when and how we'll be able to take forward the recommendations, including the specialist centres, well that's why I've announced there'll be an implementation group to take that forward, with the requisite level of weight within the health service. So, that's why there'll be a chief executive of one of our larger health boards taking forward and chairing that group, and understanding the right number of people who will need to be on that to understand how we draw up those service plans and then to make sure there is funding to try and advance that as well, rather than simply asking people to eat into current resources. You will understand that, in the financial position that we are in, adding new money to this area is a significant commitment when we're looking to make compromises in other areas of delivery.
So, this is a real priority, and I do recognise there is more that we will need to do. I mentioned the endometriosis review that is coming in as well, and the faecal incontinence review that is coming in as well, to make sure that we don't just see these issues in isolation, but understand them together, and make sure that we do see a real improvement. When I have more definite timescales, I will of course report back to you and other Assembly Members.
Diolch ichi am y sylwadau hynny. Yn fras mae yma dri chwestiwn. Ar y pwynt ynghylch menywod na chawsant eu credu, a'r frwydr i gael eu credu, a sut y bydd hynny'n cael ei oresgyn, wel, mae'r cyhoeddusrwydd sylweddol i hyn—eto a gynhyrchwyd gan, fel y dywedais yn fy natganiad cychwynnol, y menywod dewr a phenderfynol a gododd y mater—yn rhan o hynny. Mae'r rhybudd diogelwch cleifion a gyhoeddwyd gan y prif swyddog meddygol yn 2014 yn rhan o hynny. Mae'r holl waith a wnaed gan NICE yn rhan o hynny. Mae ystod o wahanol gamau gwahanol yn cael eu cymryd i geisio gwneud yn siŵr bod pobl yn cael eu credu.
Ac mae hefyd her ehangach yn y fan yma am y modd y darperir iechyd a gofal, ac mae'n mynd yn ôl i ofal iechyd darbodus, cysyniad a ddechreuodd yng nghanol tymor diwethaf y Cynulliad yma yng Nghymru. Mae'n ymwneud â deall yr hyn sy'n bwysig i'r claf, ac am gael perthynas llawer mwy cyfartal gyda'r person hwnnw a'r gweithiwr gofal iechyd proffesiynol. A phan fo'r person hwnnw yn codi pryderon, yn hytrach na dim ond ei ddiystyru a chymryd agwedd nawddoglyd, mewn gwirionedd mae'n ymwneud â gwrando ar y person hwnnw i ddeall beth sy'n digwydd ac i gydnabod bod angen iechyd a gofal parhaus arno.
Yn ychwanegol at eich pwynt am feddygon teulu, rwy'n credu ei bod yn werth cyfeirio at argymhelliad 6 a sut yr ydym yn bwrw ymlaen ag ef wrth sicrhau bod cyngor arbenigol ar gael i feddygon teulu. Roedd yn rhan o'r pryder gan gynrychiolydd y meddygon teulu yn y grŵp gorchwyl a gorffen i wneud yn siŵr bod gan feddygon teulu eu hunain y gallu i ddeall, nid dim ond y symptomau posib, ond yna ble y gallent fynd i gael y cyngor, cymorth a chefnogaeth arbenigol hwnnw. Daw hynny'n ôl eto at sylwadau agoriadol hyn nad oedd lefel uchel o ymwybyddiaeth o'r problemau wrth iddyn nhw gael eu hadrodd, ac rwy'n credu, yn blwmp ac yn blaen, pe byddai mater iechyd dynion wedi bod, byddai lefel uwch o ymwybyddiaeth a mwy o dderbyn ar unwaith bod pobl yn wynebu heriau mewn gwirionedd.
O ran eich pwynt ynghylch pryd a sut y byddwn ni'n gallu bwrw ymlaen â'r argymhellion, gan gynnwys y canolfannau arbenigol, wel dyna pam yr wyf i wedi cyhoeddi y bydd yna grŵp gweithredu i fwrw ymlaen â hynny, gyda'r lefel ofynnol o bwysoli yn y gwasanaeth iechyd. Felly, dyna pam y bydd prif weithredwr un o'n byrddau iechyd mwyaf yn bwrw ymlaen ac yn cadeirio'r grŵp hwnnw, ac yn deall y nifer cywir o bobl y bydd angen iddynt fod yn rhan o hwnnw i ddeall sut yr ydym ni'n cynllunio'r gwasanaeth hynny ac yna gwneud yn siŵr bod cyllid ar gael i geisio datblygu hynny hefyd, yn hytrach na dim ond gofyn i bobl ddefnyddio'r adnoddau presennol. Byddwch chi'n deall, yn y sefyllfa ariannol sydd ohoni, fod ychwanegu cyllid newydd i'r maes hwn yn ymrwymiad sylweddol pan rydym yn ceisio gwneud arbedion mewn meysydd darparu eraill.
Felly, mae hyn yn flaenoriaeth wirioneddol, ac rwy'n cydnabod y bydd angen inni wneud mwy. Soniais am yr adolygiad endometriosis sy'n digwydd a'r adolygiad anymataliaeth ysgarthol sydd hefyd yn digwydd. Bydd yn rhain yn gwneud yn siŵr nad ydym yn gweld y materion hyn fel materion ar wahân yn unig, ond yn eu deall gyda'i gilydd, ac yn gwneud yn siŵr ein bod yn gweld gwelliant gwirioneddol. Pan fydd gennyf amserlenni mwy pendant, fe wnaf wrth gwrs adrodd yn ôl i chi ac Aelodau eraill y Cynulliad.
Thank you for this and your earlier statement, Cabinet Secretary. Complications relating to vaginal mesh implants have left thousands of women, worldwide, living in constant, debilitating, chronic pain, and it is therefore welcome that the Welsh Government undertook a review of the use of such implants. I would like to thank Professor Emery and his team for their report.
Whilst survivor groups would like an immediate ban on all use of such mesh and tape implants, I accept that these implants have benefits for some women, but their use should not be widespread and should be controlled. I therefore welcome the task and finish group’s recommendations to improve the pathway, to encourage greater informed choice and to affirm that mesh surgery should be a last resort.
Cabinet Secretary, the task and finish group made a number of recommendations and I am grateful that you have indicated that you support their implementation. When do you expect the implementation group to complete its work and ensure that all recommendations are put in place?
Cabinet Secretary, are you aware of the research being undertaken at the University of Sheffield, published in the journal 'Neurourology and Urodynamics', which supports the use of a softer and more elastic material, better suited for use in the pelvic floor, and one that releases oestrogen into the surrounding pelvic tissue to form new blood vessels and ultimately speed up the healing process? They concluded that a different material, polyurethane, would be a much better material to use as a vaginal mesh due to its flexibility and its likeness to human tissue. The next step is clinical trials. Cabinet Secretary, can you ensure that Welsh patients have access to these trials?
I look forward to seeing the details of the new care pathway and support available to women who have stress urinary incontinence or pelvic organ prolapse. Diolch yn fawr, thank you very much.
Diolch i chi am hwn ac am eich datganiad cynharach, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae cymhlethdodau sy'n ymwneud â mewnblaniadau rhwyll y wain wedi gadael miloedd o fenywod, ledled y byd, yn byw mewn poen cyson, gwanychol a chronig. Felly mae croeso i'r ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi cynnal adolygiad o'r defnydd o fewnblaniadau o'r fath. Hoffwn ddiolch i'r Athro Emery a'i dîm am eu hadroddiad.
Er bod grwpiau goroeswyr yn dymuno cael gwaharddiad ar unwaith ar bob defnydd o fewnblaniadau rhwyll a thâp o'r fath, rwy'n derbyn bod y mewnblaniadau hyn o fudd i rai menywod. Serch hynny, ni ddylai eu defnydd fod yn eang a dylid ei reoli. Felly rwy'n croesawu argymhellion y grŵp gorchwyl a gorffen i wella'r llwybr, i annog mwy o ddewis gwybodus ac i gadarnhau y dylai llawdriniaeth rhwyll fod yn ddewis olaf.
Ysgrifennydd y Cabinet, gwnaed nifer o argymhellion gan y grŵp gorchwyl a gorffen ac rwy'n ddiolchgar eich bod wedi dweud eich bod yn cefnogi eu rhoi ar waith. Pryd ydych chi'n disgwyl i'r grŵp gweithredu gwblhau ei waith a sicrhau bod yr holl argymhellion yn cael eu rhoi ar waith?
Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych chi'n ymwybodol o'r ymchwil a wnaed ym Mhrifysgol Sheffield, a gyhoeddwyd yn y cyfnodolyn 'Neurourology and Urodynamics', sy'n cefnogi'r defnydd o ddeunydd meddalach a mwy elastig, sy'n fwy addas i'w defnyddio yn llawr y pelfis, ac un sy'n rhyddhau oestrogen i'r meinweoedd pelfis cyfagos i ffurfio pibelli gwaed newydd a chyflymu'r broses o wella yn y pen draw? Daethant i'r casgliad y byddai deunydd gwahanol, sef polywrethan, yn ddeunydd gwell i'w ddefnyddio fel rhwyll y wain oherwydd ei hyblygrwydd a'i debygrwydd i feinwe dynol. Y cam nesaf yw treialon clinigol. Ysgrifennydd y Cabinet, a allwch chi sicrhau bod cleifion yng Nghymru yn cael mynediad at y treialon hyn?
Rwy'n edrych ymlaen at weld manylion y llwybr gofal newydd, a'r cymorth sydd ar gael i fenywod sydd ag anymataliaeth wrinol sy'n gysylltiedig â straen neu brolaps organau'r pelfis. Diolch yn fawr, diolch yn fawr iawn.
I'll try to deal with the point the first question raised about the implementation group and the timescale to complete their work. I will of course report back to Members, but as the group has yet to meet, and to consider how to take forward those recommendations, I'm not in a position to give an undertaking or commitment on that today, which I hope Members will understand. But I will report back about that.
On your second point about the research published by Sheffield, there's a variety of research that is carrying on about alternative surgical options, whether that is artificial or biological material to be implanted. But I can't really comment on the clinical trial that they're looking to undertake. I will, though, look to discuss with my officials to see if there is something useful that we can come back to Members with. But of course the Government isn't in control of those clinical trials and access to patients.
What's interesting in the task and finish group report is that I think there are some people they can identify who are more likely to be at greater risk of complications or having significant pain after the event. There's something about understanding and having that conversation about generally informed consent will be women that are involved. Because, as I say, whilst mesh has not been banned, whilst I do not have the power to ban mesh—even if I were minded to do so, I don't have the power to do it—we do need to make sure that consent is generally informed and that people understand the nature of what the current problem is and the treatment available for that, but also the risks and the potential benefits of any form of surgery, whether it involves mesh or not. And that was a really clear part of both the task and finish group's report, but also Members who wish to see a change in practice said, 'If we didn't have a ban, we need to make sure there was a real change in consent.' One of the more upsetting things that I heard about this particular issue was where people said that they just weren't told properly what the risks were, and that there was no problem at all with it. And that can't be a way to practice healthcare in the here-and-now today, let alone in the future.
Fe wnaf geisio ymdrin â phwynt y cwestiwn cyntaf a godwyd am y grŵp gweithredu a'r amserlen i gwblhau eu gwaith. Byddaf wrth gwrs yn adrodd yn ôl i'r Aelodau, ond gan nad yw'r grŵp wedi cyfarfod eto, ac nad ydynt wedi ystyried sut i ddatblygu'r argymhellion hynny, nid wyf mewn sefyllfa i roi sylwadau nac ymrwymiad ar hynny heddiw, a gobeithio y bydd yr Aelodau yn deall. Ond byddaf yn adrodd yn ôl ar hynny.
Ar eich ail bwynt am yr ymchwil a gyhoeddwyd gan Sheffield, mae yna amrywiaeth o waith ymchwil sy'n cael ei wneud ar opsiynau llawfeddygol amgen, boed hynny'n ddeunydd biolegol neu artiffisial i'w fewnblannu. Ond ni allaf wneud sylwadau ar y cynllun treialu clinigol y maen nhw'n gobeithio eu cynnal. Byddaf, er hyn, yn ceisio trafod gyda'm swyddogion i weld a oes rhywbeth defnyddiol y gallwn ni roi gwybod i'r Aelodau amdano. Ond wrth gwrs nid yw'r Llywodraeth yn rheoli'r treialon clinigol hynny a mynediad i gleifion.
Yr hyn sy'n ddiddorol yn adroddiad y grŵp gorchwyl a gorffen yw bod rhai pobl y gallan nhw eu nodi sydd yn fwy tebygol o fod mewn mwy o berygl o gymhlethdodau neu o gael poen sylweddol ar ôl y llawdriniaeth. Mae rhywbeth ynghylch deall, a'r menywod sy'n cymryd rhan fydd yn cael y sgwrs honno ynghylch cydsyniad deallus cyffredinol. Oherwydd, fel y dywedaf, er na chafodd rhwyll ei wahardd, ac er nad oes gennyf y pŵer i wahardd rhwyll—hyd yn oed pe byddai gennyf fwriad i wneud hynny, nid oes gennyf y pŵer i wneud hynny—mae angen i ni wneud yn siŵr bod cydsyniad yn seiliedig yn gyffredinol ar ddealltwriaeth a bod pobl yn deall natur y broblem bresennol a'r driniaeth sydd ar gael ar gyfer hynny, ond hefyd y risgiau a manteision posibl unrhyw fath o lawdriniaeth, boed hynny'n cynnwys rhwyll ai peidio. Ac roedd hynny'n rhan amlwg iawn o adroddiad y grŵp gorchwyl a gorffen, ond hefyd dywedodd yr Aelodau sy'n dymuno gweld newid mewn arfer, 'Os nad oedd gwaharddiad gennym, mae angen i ni sicrhau bod newid gwirioneddol mewn cydsyniad.' Un o'r pethau tristaf a glywais am y mater penodol hwn oedd pan ddywedodd pobl nad oedden nhw wedi cael gwybod yn iawn beth oedd y risgiau, ac nad oedd unrhyw broblem gydag ef. Ni all hynny fod yn ffordd o arfer gofal iechyd ar hyn o bryd, heb sôn am yn y dyfodol.
Can I thank the Cabinet Secretary for your statement today and can I welcome the recognition, at long last, of the adverse impact of the use of synthetic tape and surgical vaginal mesh sheets for treating pelvic organ prolapse and stress urinary incontinence, leading to appalling, long-term and life-changing consequences for women's health? I welcome the recommendations in your report that relate to preventative measures and conservative management of these conditions and with surgery as a last resort. I welcome also, for example, the recommendation for a new pelvic health and well-being pathway. And can I thank the Cabinet Secretary for meeting with my constituents, Jemima Williams and Nicola Hobbs, whose lives have been so adversely affected by vaginal mesh implants? I'd like to praise them for their courage and their leadership in the Welsh Mesh Survivors group. But can I clarify, Cabinet Secretary, the position regarding my constituents, Jemima and Nicola, and the task and finish group? Because in your written statement you said that they chose not to take part in the group, but can I draw attention to the context of their decision not to take engage? They were deeply concerned about the membership of the group, the papers presented to the group and the lack of notice and draft terms of reference, because both also are suffering from constant pain and severe ill-health.
But it was very helpful that you agreed to meet them, with me. Can you confirm that you took full account of their full and harrowing evidence at that meeting? They did provide an extensive folder of patient experience of adverse impact. And also, can you confirm and clarify, Cabinet Secretary, what cross-border engagement is taking place to share clinical expertise, evidence from patients, mesh sufferers and funding also that could be available for referral to mesh removal experts?
Finally, as you are aware, the Welsh Mesh Survivors group are calling for mesh use to be suspended until a full audit has been carried out. And it's hard to believe that the procedure can still take place in Wales, despite the point that you made today in your statement, that all reviews to date have shown how difficult it has been to have a reliable assessment of the scale of the problem that can be linked to the use of vaginal mesh. That is as we are today. So, Cabinet Secretary, will you consider holding a retrospective audit of the use of mesh in Wales and consider suspending the use of vaginal mesh until this takes place? Thank you.
A gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am eich datganiad heddiw ac a gaf i groesawu'r gydnabyddiaeth, o'r diwedd, o effaith andwyol defnyddio tâp synthetig a llieiniau rhwyll y wain llawfeddygol i drin prolaps organau’r pelfis ac anymataliath wrinol sy'n gysylltiedig â straen, gan arwain at ganlyniadau ofnadwy a hirdymor i iechyd menywod, sy'n newid bywydau? Rwy'n croesawu'r argymhellion yn eich adroddiad sy'n ymwneud â mesurau ataliol a rheoli ceidwadol o'r cyflyrau hyn, ac â llawdriniaeth fel dewis olaf. Croesawaf hefyd, er enghraifft, yr argymhelliad ar gyfer llwybr iechyd a lles pelfis newydd. Ac a gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am gyfarfod â'm hetholwyr, Jemima Williams a Nicola Hobbs, yr effeithiwyd ar eu bywydau mewn modd andwyol gan fewnblaniadau rhwyll y wain? Hoffwn i eu canmol am eu dewrder a'u harweinyddiaeth yn Grŵp Goroeswyr Rhwyll Cymru. Ond a gaf i egluro, Ysgrifennydd y Cabinet, y sefyllfa o ran fy etholwyr, Jemima a Nicola, a'r grŵp gorchwyl a gorffen? Oherwydd yn eich datganiad ysgrifenedig, dywedasoch eu bod wedi dewis peidio â chymryd rhan yn y grŵp, ond a gaf i dynnu sylw at gyd-destun eu penderfyniad i beidio â chymryd rhan? Roedden nhw'n pryderu'n fawr am aelodaeth y grŵp, y papurau a gyflwynwyd i'r grŵp a'r diffyg rhybudd a chylch gorchwyl drafft, oherwydd mae'r ddwy hefyd yn dioddef o boen cyson a salwch difrifol.
Ond roedd yn ddefnyddiol iawn eich bod wedi cytuno i gyfarfod â nhw, gyda fi. A allwch chi gadarnhau ichi roi ystyriaeth lawn i'w tystiolaeth lawn a dirdynnol nhw yn y cyfarfod hwnnw? Roeddent wedi darparu ffolder helaeth o brofiad cleifion o effeithiau andwyol. A hefyd, a allwch chi gadarnhau ac egluro, Ysgrifennydd y Cabinet, pa ymgysylltu trawsffiniol sy'n digwydd i rannu arbenigedd clinigol, tystiolaeth gan gleifion, dioddefwyr rhwyll a'r arian hefyd a allai fod ar gael ar gyfer atgyfeirio i arbenigwyr tynnu rhwyll?
Yn olaf, fel y byddwch yn gwybod, mae Grŵp Goroeswyr Rhwyll Cymru yn galw am atal dros dro y defnydd o rwyll hyd nes y cynhelir archwiliad llawn. Anodd yw credu y gall y driniaeth hon ddigwydd yng Nghymru o hyd, er gwaethaf y pwynt a wnaed gennych heddiw yn eich datganiad, fod yr holl adolygiadau hyd yn hyn wedi dangos pa mor anodd oedd cael asesiad dibynadwy o faint y broblem sy'n gysylltiedig â'r defnydd o rwyll y wain. Dyna'r sefyllfa fel ag y mae heddiw. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi ystyried cynnal archwiliad ôl-weithredol o'r defnydd o rwyll yng Nghymru ac ystyried atal dros dro y defnydd o rwyll y wain hyd nes y bydd hyn yn digwydd? Diolch.
Thank you. I can confirm that in relation to your last point, and I'll link that to the cross-border work on evidence and progress, as I indicated in response to the first set of questions, the audit being undertaken in England is on an experimental basis and has not been undertaken in that way before. And I will, of course, be interested in the evidence provided by that and officials are engaged around the review being undertaken by the Department of Health. I would not expect there to be a significant difference in the number of problems that arise from these procedures. So, we have to start by recognising that there is a problem here in Wales. We know that because we have people who have survived complications and are living with them now. And part of our challenge is understanding the number of people and understanding the reluctance of some people to come forward. It is quite easy to understand why some people do not wish to highlight the problems that they have, particularly if they feel that they've not been believed at an early stage when complications were arising. And removal can be complicated and difficult and not always completely successful surgery. There are risks in that too.
As I've said in response to a number of people already and I tried to say at the outset, I'm not in a position to ban mesh. I'm not in a position to suspend its use either. What the report, though, does make clear is it should be a last resort. As I said, people then say, 'Well, what is a last resort?' Well, it's something about making sure that all of those conservative non-surgical treatment options are exhausted first, and that's why there has to be a proper focus on making sure that we have a more consistent arrangement surrounding the multidisciplinary teams to make sure those options are provided early, and then, when going through any treatment options, that the potential consequences of each of them are highlighted to the women involved. Because as I've said, I do recognise that some of the real challenges that we have understood are not that the risks have been explained and people have gone in with their eyes open about those risks, many women have said they were simply not given a genuinely informed basis upon which to make that choice about whether to consent to surgery or not.
In terms of the attempt that was made in attempting to try and have people who were living with the complications of mesh engaged in the task and finish group, having decided to set up the task and finish group, I wanted to make sure that there were people living with those complications who could input into that work. That meant the invitation was at relatively short notice, with the terms of reference, the people involved and indeed the evidence they would be considering. It wasn't just at that early stage, though, that an attempt was made to involve women in that work. Throughout the life of the task and finish group, for a number of months, we've tried to find a way in which they could have a real input, either to the whole group or to members of it. That proved not to be possible. I absolutely do not wish there to be any kind of criticism inferred or taken from that at all as to the decision that those women made not to engage directly in the work of the task and finish group. I think it's easy to understand why they chose not to do that. But, they did however continue to have an input around that.
As you are aware, we met your constituents to have that conversation and their accounts and the written evidence they provided were taken into account and were provided to the task and finish group, and it's part of the reason why the work of the task and finish group was extended, because they did consider the evidence that was provided by both Jemima Williams and Nicola Hobbs, and it's referenced in the report. So, I hope that does help provide some assurance that their evidence was taken seriously. And in taking forward the work of the implementation group, we need to find a way for women themselves who are living with complications to actually have an input into the work of that implementation group, as well as those people who are on the pathway already and are undergoing conservative treatment options in the here and now. So, there is much more for us to do and, as I've said in an earlier response, I will happily report back to Members on the work that is being undertaken and the progress that we're making.
Diolch. Gallaf gadarnhau o ran eich pwynt olaf, a byddaf yn cysylltu hwnnw â'r gwaith trawsffiniol ar dystiolaeth a chynnydd, fel y nodais mewn ymateb i'r gyfres gyntaf o gwestiynau, fod yr archwiliad a gynhelir yn Lloegr ar sail arbrofol ac ni chafodd ei gynnal yn y ffordd honno o'r blaen. Wrth gwrs, bydd gennyf ddiddordeb yn y dystiolaeth a ddarperir ac mae swyddogion yn cymryd rhan yn yr adolygiad a gynhelir gan yr Adran Iechyd. Ni fyddwn yn disgwyl y byddai gwahaniaeth sylweddol yn nifer y problemau sy'n deillio o'r triniaethau hyn. Felly, mae'n rhaid inni ddechrau drwy gydnabod bod yna broblem yma yng Nghymru. Rydym ni'n gwybod hynny oherwydd bod gennym ni bobl sydd wedi goroesi cymhlethdodau ac sy'n byw gyda nhw yn awr. A rhan o'r her i ni yw deall nifer y bobl a deall amharodrwydd rhai pobl i ddod ymlaen. Mae'n ddigon hawdd deall pam nad yw rhai pobl am dynnu sylw at y problemau sydd ganddyn nhw, yn enwedig os ydyn nhw'n teimlo nad ydyn nhw wedi cael eu credu ar gam cynnar pan oedd cymhlethdodau'n codi. A gall tynnu rhwyll fod yn llawdriniaeth gymhleth ac anodd nad yw bob amser yn gwbl lwyddiannus. Mae yna risgiau yn hynny hefyd.
Fel yr wyf wedi dweud mewn ymateb i nifer o bobl eisoes a cheisiais ddweud ar y dechrau, nid wyf mewn sefyllfa i wahardd rhwyll. Nid wyf mewn sefyllfa i atal ei ddefnydd dros dro ychwaith. Yr hyn y mae'r adroddiad yn ei egluro yw y dylai fod yn ddewis olaf. Fel y dywedais, mae pobl yn dweud wedyn, 'Wel, beth yw dewis olaf?' Wel, mae'n ymwneud â sicrhau y rhoddir cynnig ar bob un o'r opsiynau triniaeth ceidwadol hynny nad ydynt yn llawfeddygol yn gyntaf, a dyna pam y mae'n rhaid rhoi pwyslais priodol ar sicrhau bod gennym drefniant mwy cyson â'r timau amlddisgyblaethol i wneud yn siŵr y darperir yr opsiynau hynny yn gynnar, ac yna, wrth fynd trwy unrhyw opsiynau triniaeth, y tynnir sylw'r menywod hynny at ganlyniadau posibl pob un opsiwn. Fel y dywedais, rwy'n cydnabod mai rhai o'r heriau gwirioneddol yr ydym ni wedi'u deall yw nid fod y risgiau wedi'u hegluro a bod pobl wedi bwrw ymlaen yn gwbl ymwybodol o'r risgiau hynny, ond bod llawer o fenywod wedi dweud na roddwyd sail wirioneddol ddeallus iddyn nhw er mwyn gwneud y dewis hwnnw ynghylch rhoi caniatâd i lawdriniaeth neu beidio.
O ran yr ymgais a wnaed i geisio cael pobl a oedd yn byw gyda chymhlethdodau rhwyll i gymryd rhan yn y grŵp gorchwyl a gorffen, ar ôl penderfynu sefydlu'r grŵp hwnnw, roeddwn i eisiau gwneud yn siŵr bod pobl sy'n byw gyda rhai o'r cymhlethdodau hynny a allai gyfrannu at y gwaith hwnnw. Roedd hynny'n golygu bod y gwahoddiad wedi bod yn fyr rybudd, gyda'r cylch gorchwyl, y bobl dan sylw ac yn wir y dystiolaeth y byddent yn ei hystyried. Nid dim ond yn y cyfnod cynnar hwnnw yn unig, er hynny, y gwnaed ymgais i gynnwys menywod yn y gwaith hwnnw. Trwy gydol oes y grŵp gorchwyl a gorffen, am nifer o fisoedd, ceisiwyd dod o hyd i ffordd y gallen nhw gael mewnbwn gwirioneddol, naill ai i'r grŵp cyfan neu i aelodau ohono. Nid oedd hynny'n bosibl. Yn sicr, nid wyf yn dymuno gweld unrhyw fath o feirniadaeth o gwbl ynghylch penderfyniad y menywod hynny i beidio ag ymwneud yn uniongyrchol â gwaith y grŵp gorchwyl a gorffen. Rwy'n credu ei bod hi'n hawdd deall pam y gwnaethon nhw ddewis peidio â gwneud hynny. Ond fe wnaethon nhw, er hynny, barhau i gyfrannu.
Fel y gwyddoch chi, cawsom gyfarfod â'ch etholwyr i gael y sgwrs honno a chymerwyd i ystyriaeth eu straeon a'r dystiolaeth ysgrifenedig a ddarparwyd ganddyn nhw a'u rhoi i'r grŵp gorchwyl a gorffen, ac mae'n rhan o'r rheswm pam yr estynnwyd gwaith y grŵp gorchwyl a gorffen. Oherwydd fe wnaethon nhw ystyried y dystiolaeth a ddarparwyd gan Jemima Williams a Nicola Hobbs, a chyfeirir ati yn yr adroddiad. Gobeithio felly bod hynny yn helpu i roi rhywfaint o sicrwydd bod eu tystiolaeth yn cael ei ystyried o ddifrif. Ac wrth ddatblygu gwaith y grŵp gweithredu, mae angen inni ddod o hyd i ffordd y gall y menywod eu hunain sy'n byw gyda'r cymhlethdodau gyfrannu mewn gwirionedd i waith y grŵp gweithredu, yn ogystal â'r bobl hynny sydd ar y llwybr eisoes ac sy'n ymgymryd ag opsiynau triniaeth geidwadol ar hyn o bryd. Felly, mae llawer mwy i ni ei wneud ac, fel y dywedais mewn ateb cynharach, byddaf yn hapus i adrodd yn ôl i'r Aelodau ar y gwaith a wneir a'r cynnydd yr ydym ni'n ei wneud.
Thank you, Cabinet Secretary, for your statement today, and I'm glad the Welsh Government's task and finish group have now completed their report. The Cabinet Secretary is aware that I, like many other Members here, have heard the heart-breaking experiences of constituents suffering from the impact of surgical pelvic mesh implants—experiences of women being left in agonising pain and with extreme worries about the future. For women like my constituent who first brought this to my attention, financial and professional worry still come with the long-term physical and emotional pain. Indeed, my constituent has said that this has had a devastating effect on both her and her family. I'd like to take this opportunity to pay tribute to my constituents and all the other women who have come forward to bravely share their harrowing experiences. So, whilst I welcome the task and finish group's report, can the Cabinet Secretary provide reassurances that any new pelvic health and well-being pathway will include listening to patients' ongoing concerns?
Diolch ichi, Ysgrifennydd y Cabinet, am eich datganiad heddiw, ac rwy'n falch bod grŵp gorchwyl a gorffen Llywodraeth Cymru bellach wedi cwblhau ei adroddiad. Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol fy mod i, fel llawer o'r Aelodau eraill yn y fan yma, wedi clywed am brofiadau torcalonnus etholwyr yn dioddef o effaith mewnblaniadau llawfeddygol rhwyll y pelfis—profiadau menywod yn cael eu gadael mewn poen arteithiol ac yn gofidio'n fawr iawn am y dyfodol. I fenywod fel un o fy etholwyr a ddaeth â hyn at fy sylw i am y tro cyntaf, mae gofid ariannol a phroffesiynol yn dal i ddod gyda'r poen corfforol ac emosiynol hirdymor. Yn wir, mae fy etholwraig wedi dweud bod hyn wedi cael effaith ddinistriol arni hi a'i theulu. Hoffwn achub ar y cyfle hwn i dalu teyrnged i'm hetholwyr a'r holl fenywod eraill sydd wedi dod ymlaen i rannu eu profiadau dirdynnol yn ddewr. Felly, er fy mod yn croesawu adroddiad y grŵp gorchwyl a gorffen, a all Ysgrifennydd y Cabinet roi sicrwydd y bydd unrhyw lwybr newydd o ran iechyd a lles y pelfis yn cynnwys gwrando ar bryderon parhaus cleifion?
Yes, I really do recognise the life-changing consequences that mesh complications have had for a number of women, including the correspondence and your questions in this Chamber and the conversations we've had outside it, about the physical, social and financial consequences, but also about the very real impact on people's relationships, not just with partners, but with a whole range of other people that the pain and discomfort has caused, and also a lack of trust with people who they trusted at the outset about the advice given, and indeed trust between healthcare professionals as well about the treatment options that have been provided.
Your point about listening to people directly engaged and involved is essential, not just as part of our continued improvement and prudent healthcare and what the parliamentary review has told us we will be taking forward in particular; this really highlights where, if you don't understand what matters to the person and what risks they're prepared to accept, how they have genuinely informed consent, where information is made available to them not hidden from them, but genuinely made available to them so they can make choices about their treatment options, then you understand why people end up in this position where they don't trust everything that is done around them.
It is essential, therefore, that in taking forward the work of the implementation group and taking this report forward, the patient voice is absolutely central to what is done and how that is then explained. Much of the task and finish group's report does focus on how information is provided to people to make choices and for them to say what matters to them. So, I take on board the point, and I can give that reassurance that that will be an essential part of our work moving forward.
Ydw, rwy'n sicr yn cydnabod y canlyniadau y mae cymhlethdodau rhwyll wedi eu hachosi i nifer o fenywod, gan newid eu bywydau. Rwy'n cydnabod hefyd yr ohebiaeth a'ch cwestiynau yn y Siambr hon a'r sgyrsiau yr ydym ni wedi'u cael y tu allan iddo, am y canlyniadau corfforol, cymdeithasol ac ariannol, ond hefyd yr effaith wirioneddol ar berthynas pobl, nid yn unig gyda'u phartneriaid, ond gyda llu o bobl eraill y mae'r poen a'r anghysur wedi'i achosi, a hefyd y diffyg ymddiriedaeth mewn pobl yr oeddent yn ymddiried ynddynt ar y cychwyn am y cyngor a roddwyd, ac yn wir ymddiriedaeth rhwng gweithwyr gofal iechyd proffesiynol yn ogystal ag opsiynau triniaeth a ddarparwyd.
Mae eich pwynt ynghylch gwrando ar bobl sy'n cymryd rhan ac sydd wedi'u cynnwys yn uniongyrchol yn hanfodol, nid yn unig fel rhan o'n gwelliant parhaus a gofal iechyd darbodus a'r hyn a ddywedodd yr arolwg seneddol wrthym y byddwn yn ei ddatblygu yn benodol; mae hyn mewn gwirionedd yn amlygu, os nad ydych chi'n deall yr hyn sy'n bwysig i'r unigolyn a pha risgiau y mae'n barod i'w derbyn, sut mae ganddyn nhw gydsyniad deallus, pan fo gwybodaeth ar gael iddyn nhw ac nid yw'n cael ei chuddio rhagddynt fel y gallant wneud dewisiadau ynghylch eu triniaeth, yna byddwch yn deall pam mae pobl yn canfod eu hunain yn y sefyllfa hon yn y pen draw pan nad ydyn nhw'n ymddiried ym mhopeth sy'n cael ei wneud o'u cwmpas.
Mae'n hanfodol, felly, bod llais y claf, wrth ddatblygu gwaith y grŵp gweithredu ac yn bwrw ymlaen â'r adroddiad hwn, yn gwbl ganolog i'r hyn a wneir a sut y caiff hyn ei esbonio wedyn. Mae llawer o adroddiad y grŵp gorchwyl a gorffen yn canolbwyntio ar sut y darperir gwybodaeth i bobl i wneud dewisiadau ac iddyn nhw ddweud beth sy'n bwysig iddyn nhw. Felly, rwy'n derbyn y pwynt, a gallaf roi'r sicrwydd hwnnw y bydd hynny yn rhan hanfodol o'n gwaith wrth symud ymlaen.
Cabinet Secretary, on 13 December I asked you:
'Given the growing number of mesh implant survivors, England has adopted multidisciplinary teams of specialists who support patients who have had issues with mesh and advise them on treatments. Do these multidisciplinary teams exist in Wales and, if so, where are they?'
You commented, as was mentioned earlier, that
'we do have multidisciplinary teams around each surgical procedure.'
Now, that is simply not the case, and I'd like you to correct the record today.
Moving on, if we look at pages 6 and 7 of the report, people were informed incorrectly about the potential risks and life-changing effects in consequences. People were not warned of the potential devastating life-changing complications. There was an inadequate consent process. People's problems after operations were disregarded and put down to just simply post-operative symptoms. People were turned away and made to feel like they were making a fuss, and I read here that consultants reduced some people to tears, and that there were inappropriate referrals to other specialist areas, and so on. It's a pretty grim report, and people have been permanently disabled. So, another question that I have is: what is going to be done to compensate these people?
Thirdly, an expert panel was set up in Scotland on this matter in 2013, in England in 2014. The Welsh NHS was invited to take part then. In December 2014, an oversight group was set up in Engand with no Welsh NHS input. Action was taken in the United States in 2014. So, why did the people of Wales have to wait until October 2017 for the task and finish group to be set up? Was it your negligence or was it the negligence of your predecessor? I don't understand why it's not mandatory to report on problems that have been reported to doctors after surgery has taken place.
I want to move on now to your—
Ysgrifennydd y Cabinet, ar 13 Rhagfyr, gofynnais i i chi:
'O ystyried nifer cynyddol goroeswyr mewnblaniad rhwyll, mae Lloegr wedi mabwysiadu timau amlddisgyblaethol o arbenigwyr sy'n cefnogi cleifion sydd wedi cael problemau â rhwyll a rhoi cyngor iddynt ar driniaethau. A yw'r timau amlddisgyblaethol hyn yn bodoli yng Nghymru ac, os felly, ble maen nhw?'
Eich sylw chi, fel y soniwyd yn gynharach, oedd bod
gennym dimau amlddisgyblaethol ar gyfer pob triniaeth lawfeddygol.
Nawr, nid yw hynny'n wir, a hoffwn ichi gywiro'r cofnod heddiw.
Gan symud ymlaen, os edrychwn ni ar dudalennau 6 a 7 o'r adroddiad, rhoddwyd gwybodaeth anghywir i bobl ynghylch y risgiau posibl ac effeithiau sy'n newid bywydau. Ni rybuddiwyd pobl am y cymhlethdodau trychinebus posibl sy'n gallu newid bywydau. Roedd yn broses ganiatâd annigonol. Diystyrwyd problemau pobl ar ôl y llawdriniaethau a'u priodoli i symptomau ôl-driniaethol. Cafodd pobl eu troi ymaith a'u gwneud i deimlo eu bod yn gwneud ffwdan, a darllenais yma fod meddygon ymgynghorol wedi gwneud i rai pobl grio, a bod yna atgyfeiriadau amhriodol i feysydd arbenigol eraill, ac ati. Mae'n adroddiad eithaf digalon, ac mae rhai pobl bellach yn anabl yn barhaol. Felly, cwestiwn arall sydd gennyf i yw: beth fydd yn cael ei wneud i ddigolledu'r bobl hyn?
Yn drydydd, cafodd panel arbenigol ei sefydlu yn yr Alban ar y mater hwn yn 2013, ac yn Lloegr yn 2014. Gwahoddwyd GIG Cymru i gymryd rhan wedyn. Ym mis Rhagfyr 2014, sefydlwyd grŵp goruchwylio yn Lloegr heb unrhyw gyfraniad gan GIG Cymru. Cymerwyd camau yn yr Unol Daleithiau yn 2014. Felly, pam y bu'n rhaid i bobl Cymru aros tan fis Hydref 2017 i'r grŵp gorchwyl a gorffen gael ei sefydlu? Ai eich esgeulustod chi neu esgeulustod eich rhagflaenydd oedd hynny? Nid wyf yn deall pam nad yw'n orfodol adrodd am y problemau y soniwyd amdanynt wrth feddygon ar ôl y llawdriniaeth.
Rwyf eisiau symud ymlaen yn awr at eich—
No, sorry. You can't be moving on—
Na, mae'n ddrwg gen i. Allwch chi ddim symud ymlaen—
It's a question.
Mae'n gwestiwn.
A question then, please, because we're short of time as well. Thank you.
Cwestiwn felly, os gwelwch yn dda, oherwydd rydym ni'n brin o amser hefyd. Diolch.
So, that was a question. My next question is: what about men? You seem to dismiss hernia operations. People suffer the same problems using these meshes. I spoke to a constituent just before walking in this Chamber earlier, and he still does not know what material was put inside his body. That's an absolute scandal. Will you undertake to make sure that my constituent is told exactly what was put into his body without his consent? Will you undertake to do that?
Felly, cwestiwn oedd hwnnw. Fy nghwestiwn nesaf yw: beth am ddynion? Mae'n ymddangos eich bod yn diystyru llawdriniaeth torgest. Mae pobl yn dioddef yr un problemau gan ddefnyddio'r rhwyllau hyn. Bûm i'n siarad ag etholwr ychydig cyn cerdded i mewn i'r Siambr hon yn gynharach, a dydy e'n dal ddim yn gwybod pa ddeunydd a roddwyd y tu mewn i'w gorff. Mae hynny'n gwbl warthus. A wnewch chi ymrwymo i wneud yn siŵr bod fy etholwr yn cael gwybod yn union beth a roddwyd yn ei gorff heb ei ganiatâd? A wnewch chi ymrwymo i wneud hynny?
Thank you. Cabinet Secretary.
Diolch. Ysgrifennydd y Cabinet.
Obviously, I can't comment on individual matters that I'm not aware of, but your constituent should approach the health board where the procedure was undertaken. I would expect that information to be made readily available to him.
I also need to deal with the point about hernia that I mentioned in response to Janet Finch-Saunders at the outset. Of course, hernia operations are undertaken on men and women, and I've indicated previously in answer, I believe, to questions from Jenny Rathbone that we would be looking to undertake, and we are looking to undertake, a review of hernia procedures to understand if the same level of complications exist. But it is the case that people do react differently. It is the case that between men and women there are procedures undertaken that simply don't affect men. And, as I say—I make no apologies for saying it again—if a similar issue had affected men uniquely, then I do not believe that it would have taken this long for that problem to have been highlighted and for further action to be taken. I set up the implementation group to look at this issue and the issues that arise on the record for improvement and the range of linked women's health issues that I've mentioned, both endometriosis and faecal incontinence.
There is, of course, more that we need to do, to do consistently and at pace. That's why the implementation group that I have directed be created. And I certainly don't defend a failure to provide genuinely informed consent. I've made that very clear, both before today and on a number of occasions during today as well. I go back to multidisciplinary teams. Multidisciplinary teams do exist as a matter of course around surgical procedures. Our challenge that this report lays out for us is whether we have the requisite amount of expertise within those teams, whether they're as consistent as they need to be, and how we actually recommit ourselves to improvement. That does not mean that there is a widespread failure to do what is right. It does mean you need to take the opportunity to improve, and that means that you have to accept that there is a challenge to be resolved in the first place to be able to set yourselves out on a path to improve on current process and current action. So, I see no reason to correct the record. I'm accepting the recommendations that we have, and I look forward to reporting back to Members in the future on the action that the NHS will undertake to deliver that required improvement.
Yn amlwg, ni allaf wneud sylw ar faterion unigol nad wyf yn ymwybodol ohonyn nhw, ond dylai eich etholwr gysylltu â'r bwrdd iechyd lle cynhaliwyd y llawdriniaeth. Byddwn i'n disgwyl i'r wybodaeth honno fod ar gael yn rhwydd iddo.
Mae angen imi hefyd ymdrin â'r pwynt am dorgest a grybwyllais wrth ymateb i Janet Finch-Saunders ar y cychwyn. Wrth gwrs, cynhelir llawdriniaeth torgest ar ddynion a menywod, ac rwyf eisoes wedi dweud wrth ateb, rwy'n credu, gwestiynau gan Jenny Rathbone y byddem ni'n gobeithio cynnal, ac rydym ni yn gobeithio cynnal, adolygiad o lawdriniaeth torgest er mwyn deall a yw'r un lefel o gymhlethdodau yn bodoli. Ond mae'n wir fod pobl yn ymateb mewn ffordd wahanol. Mae'n wir, rhwng dynion a menywod, bod yna lawdriniaethau nad ydynt yn effeithio ar ddynion. Ac, fel y dywedaf—nid wyf yn ymddiheuro am ei ddweud eto—pe byddai mater tebyg wedi effeithio ar ddynion yn unig, yna nid wyf yn credu y byddai wedi cymryd cymaint â hyn o amser i'r broblem honno gael sylw ac i gamau pellach gael eu cymryd. Sefydlais y grŵp gweithredu i ystyried y mater hwn a'r materion sy'n codi ar y cofnod i'w gwella a'r amrywiaeth o faterion iechyd menywod cysylltiedig y soniais amdanyn nhw, endometriosis ac anymataliaeth ysgarthol.
Wrth gwrs, mae angen inni wneud mwy, a'i wneud yn gyson ac yn gyflym. Dyna pam yr wyf wedi gofyn i'r grŵp gweithredu gael ei greu. Ac yn sicr dydw i ddim yn amddiffyn methiant i roi cydsyniad deallus gwirioneddol. Rwyf wedi gwneud hynny'n glir iawn, cyn heddiw ac ar nifer o achlysuron heddiw hefyd. Af yn ôl at y timau amlddisgyblaethol. Mae timau amlddisgyblaethol yn bodoli fel mater o drefn ar gyfer triniaethau llawfeddygol. Yr her yn yr adroddiad hwn i ni yw a oes gennym ddigon o'r arbenigedd angenrheidiol yn y timau hynny, a ydyn nhw mor gyson ag y mae angen iddyn nhw fod, a sut yr ydym ni mewn gwirionedd yn ailymrwymo i sicrhau gwelliant. Nid yw hynny'n golygu bod methiant cyffredinol i wneud yr hyn sy'n iawn. Mae'n golygu bod angen ichi achub ar y cyfle i wella, ac mae hynny'n golygu bod yn rhaid ichi dderbyn bod yna her i'w datrys yn y lle cyntaf er mwyn gallu rhoi eich hunain ar lwybr i wella'r broses bresennol a'r camau gweithredu presennol. Felly, ni welaf unrhyw reswm i gywiro'r cofnod. Rwy'n derbyn yr argymhellion sydd gennym, ac edrychaf ymlaen at adrodd yn ôl i'r Aelodau yn y dyfodol ar y camau y bydd y GIG yn ymgymryd â nhw i gyflawni'r gwelliant gofynnol hwnnw.
Thank you. Finally, Jenny Rathbone.
Diolch. Yn olaf, Jenny Rathbone.
Thank you very much. I'm particularly interested in prevention and causes, because, obviously, prevention is much better than treatment, and we need to obviously ensure that the treatment is appropriate. We have to remember that thalidomide was once prescribed as a way of dealing with morning sickness. So, clearly, this has been latched onto as something for dealing with incontinence and prolapse. The issue really is what we can do to support people not to have incontinence and prolapse—things like preventing third and fourth degree tears and, where possible, ensuring they're sutured by an appropriately qualified, appropriately skilled doctor.
I'm interested that other European countries systematically refer all women who've had babies to a physiotherapist prophylactically because, often, the problems that are later encountered by women aren't immediately evident but could be detected by a physiotherapist. So, a thought to bear in mind as we're considering future treatment. Of course, how much of this is something that women previously used to put up with because, before the NHS, women had to put up with incontinence and prolapse because they didn't have the money to get it rectified—.
One of the issues that concerns me about the report is where we are told that the task and finish group approached both the British Society of Urogynaecology and the British Association of Urological Surgeons for data on the numbers who had undergone this procedure and, to date, they have not had a reply nor, indeed, the clarification that not all surgeons in Wales are necessarily registered with these bodies and, therefore, wouldn't have been able to record their data anyway. So, there's a clear indication there that we need to use digital technology to ensure that we have the data that my colleague Jane Hutt is now calling for retrospectively to be arrived at.
I'm very pleased that you're taking forward the task group in association with the anal sphincter injuries task group and the endometriosis task group, because, clearly, these are related matters, and I look forward to the linked reports when they're ready to be published. Thank you.
Diolch yn fawr iawn. Mae gen i ddiddordeb arbennig mewn atal ac achosion, oherwydd, yn amlwg, mae atal yn well o lawer na thriniaeth, ac, yn amlwg, mae angen inni sicrhau bod y driniaeth yn briodol. Mae'n rhaid inni gofio bod thalidomid yn cael ei ragnodi ar un adeg fel modd o drin salwch bore yn ystod beichiogrwydd. Felly, yn amlwg, mae hyn wedi'i ddefnyddio fel rhywbeth ar gyfer trin anymataliaeth a phrolaps. Y mater mewn gwirionedd yw'r hyn y gallwn ni ei wneud i gefnogi pobl rhag cael anymataliaeth a phrolaps—pethau fel atal rhwygiadau trydydd a phedwerydd gradd a, phan fo hynny'n bosibl, sicrhau eu bod nhw'n cael pwythau gan feddyg sydd â'r cymwysterau a'r sgiliau priodol.
Mae'n ddiddorol bod gwledydd eraill yn Ewrop yn atgyfeirio pob menyw sydd wedi cael baban, fel mater o drefn, at ffisiotherapydd mewn modd proffylactig oherwydd, yn aml, nid yw'r problemau a gaiff menywod yn ddiweddarach yn amlwg ar unwaith ond gallai ffisiotherapydd eu canfod. Felly, rhywbeth i'w gadw mewn cof wrth inni ystyried triniaeth yn y dyfodol. Wrth gwrs, faint o hyn sy'n rhywbeth yr oedd menywod yn dygymod ag ef yn y gorffennol oherwydd, cyn y GIG, roedd yn rhaid i fenywod ddioddef anymataliaeth a phrolaps gan nad oedd ganddyn nhw yr arian i'w gywiro—.
Un o'r materion sy'n peri pryder i mi ynghylch yr adroddiad yw pan ddywedir wrthym bod y grŵp gorchwyl a gorffen wedi cysylltu â'r British Society of Urogynaecology a'r British Association of Urological Surgeons i gael data am y niferoedd sydd wedi cael y driniaeth hon a, hyd yma, dydyn nhw heb gael ateb nac, yn wir, yr eglurhad nad yw pob llawfeddyg yng Nghymru, o reidrwydd, wedi'i gofrestru ag un o'r mudiadau hyn ac, felly, ni fyddent wedi gallu cofnodi eu data beth bynnag. Felly, mae arwydd clir yn y fan yna bod angen inni ddefnyddio technoleg ddigidol i sicrhau bod gennym y data y mae fy nghyd-Aelod Jane Hutt bellach yn galw amdano'n ôl-weithredol.
Rwy'n falch iawn eich bod chi'n bwrw ymlaen â'r grŵp gorchwyl ar y cyd â'r grŵp gorchwyl anafiadau sphincter yr anws a'r grŵp gorchwyl endometriosis, oherwydd, yn amlwg, mae'r rhain yn faterion cysylltiedig, ac edrychaf ymlaen at yr adroddiadau cysylltiedig pan fyddan nhw'n barod i'w cyhoeddi. Diolch.
I'll deal with—I think there are three particular points coming from that. The first is on a point you've made previously about physiotherapy, and what I'll do is I'll try and make sure that someone from the chief nurse's office is able to provide us with a note on care for women after pregnancy and to understand the role of physiotherapy. I know you've made the point in particular about France, for example, where physiotherapy is offered as a matter of course after birth.
I recognise the point you make about voluntary registries by the two relevant professional bodies, and it is disappointing that those two bodies did not provide information when requested to in the way that it was requested.
That leads into the point around medical coding and recommendation 7, which looks at the coding that we should have available, the improvements that we could and should make in the here and now, as well as the longer term choices we have to make about understanding which implants are put into people—of whatever form, not just in this area—and understanding where that is made available, but, crucially, the requirement will be that that information is publicly available, and so I think will provide real transparency about what has been implanted and where and allow us greater transparency and audit for the efficacy both of those operations and any post-operative complications. So, there is more work for us to do, and that is definitely covered by the recommendations the report has made, and, as I say, I look forward to reporting back to this place on the progress that has been made at a future point.
Byddaf yn ymdrin â—rwy'n credu bod tri phwynt penodol yn codi o hynny. Y cyntaf ar bwynt yr ydych chi wedi'i wneud o'r blaen am ffisiotherapi, a'r hyn yr wyf yn mynd i'w wneud yw sicrhau bod rhywun o swyddfa'r prif nyrs yn gallu rhoi nodyn inni ar y gofal i fenywod ar ôl beichiogrwydd a deall swyddogaeth ffisiotherapi. Gwn eich bod wedi gwneud y pwynt yn benodol am Ffrainc, er enghraifft, lle cynigir ffisiotherapi fel mater o drefn ar ôl y geni.
Rwy'n cydnabod y pwynt yr ydych chi'n ei wneud am gofrestru gwirfoddol gan y ddau gorff proffesiynol perthnasol, ac mae'n siomedig na wnaeth y ddau gorff hwnnw ddarparu gwybodaeth pan ofynnwyd amdani yn y modd y gofynnwyd amdani.
Mae hynny'n arwain at y pwynt ynghylch codio meddygol ac argymhelliad 7. Mae'r pwynt hwn yn edrych ar y codio a ddylai fod ar gael i ni, y gwelliannau y gallem ni ac y dylem ni eu gwneud nawr, yn ogystal â'r dewisiadau tymor hwy y mae'n rhaid inni eu gwneud ynghylch deall pa fewnblaniadau sy'n cael eu gosod mewn pobl—o ba bynnag ffurf, nid dim ond yn y maes hwn—a deall ymhle y sicrheir bod hwnnw ar gael. Ond, yn hollbwysig, mae'n ofynnol bod yr wybodaeth honno ar gael i'r cyhoedd. Ac felly rwy'n credu y bydd yn darparu tryloywder gwirioneddol am yr hyn sydd wedi'i fewnblannu ac ymhle, ac yn caniatáu mwy o dryloywder ac archwilio i effeithiolrwydd y llawdriniaethau hynny ac unrhyw gymhlethdodau ôl-driniaethol. Felly, mae mwy o waith inni ei wneud, ac mae hynny yn bendant wedi'i gwmpasu gan yr argymhellion yn yr adroddiad, ac, fel y dywedais, rwy'n edrych ymlaen at adrodd yn ôl i'r lle hwn ar y cynnydd a wnaed rywbryd yn y dyfodol.
Thank you very much, Cabinet Secretary.
Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet.
Item 5 on the agenda is a statement by the Cabinet Secretary for Economy and Transport, ambitions for Great Western and north Wales main lines, and I call on the Cabinet Secretary for the Economy and Transport, Ken Skates.
Eitem 5 ar yr agenda yw datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth, uchelgeisiau ar gyfer prif reilffyrdd y Great Western a gogledd Cymru, a galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth, Ken Skates.
Diolch, Dirprwy Llywydd.
Following the cancellation of electrification on the Great Western main line between Cardiff and Swansea, the Secretary of State for Transport announced the development of business cases for rail enhancement schemes across Wales, including improvements to the main lines in south and north Wales, enhancements to the line between Wrexham and Bidston, and improvements around Swansea and to Cardiff Central station. This commitment is welcome. I have made it clear to the Secretary of State my expectation that development and delivery now needs to happen at pace to implement early in the next decade improvements for passengers in Wales who are experiencing slow speeds, poor reliability and inadequate network facilities on a daily basis.
Electrification of the Great Western main line is a starting point for future enhancements; it is not the final destination. The next Wales and borders rail services contract—the first to be designed and delivered in Wales—will deliver transformational change to passengers. However, our train services rely on efficient and reliable railway infrastructure to deliver the speeds and capacities that meet the connectivity needs of people in our cities, towns and rural communities.
I have also recently shared my ambitions for the new Great Western franchise with Members and reiterated my expectations for the west coast partnership franchise procurement with the Secretary of State. Back in 1977, it was possible to get from London to Cardiff on the then new high-speed train services in one hour and 45 minutes, 15 minutes shorter than the current fastest journey times. At that time, the service to Manchester from London took 2.5 hours. As a result of the £9 billion west coast main line upgrade in the early 2000s, Manchester is now just two hours and five minutes from London, the same as London to Cardiff, even though Manchester, of course, is 50 km further away. This investment has also allowed journeys from Stafford to London in one hour and 20 minutes—a similar distance to Newport to London, which is 30 minutes slower.
Following the curtailed electrification of the Great Western main line, Cardiff to London journey times will, at best, be one hour and 45 minutes, the same as 30 years ago, and Swansea will still be two hours and 45 minutes. Similarly, the train journey from Cardiff Central to Bristol Temple Meads is slow and infrequent, hindering the development of stronger cross-border economic bonds.
Meanwhile, the UK Government is investing £55 billion in high speed 2 line to further reduce journey times to Manchester to just over one hour and to provide significant improvements in journey times across the midlands, the north of England and Scotland. If the UK Government make the right choices on HS2, particularly around the Crewe hub and proposed service patterns, it will provide significant economic benefit to north Wales.
Connectivity across the south-east of England is being further enhanced by the £15 billion Crossrail scheme and across the north of England through the £3 billion trans-Pennine route programme, while ambitious plans are being developed for Northern Powerhouse rail and Crossrail 2. Whilst these investments will deliver much-needed capacity on the UK rail network, their impact on journey times will be even more significant. Those places being directly served by HS2 will benefit from significantly faster journey times to London, potentially reducing the competitiveness of locations in Wales for inward investment. The UK Government's own figures suggest that HS2 will have a negative impact of up to £200 million per annum on the economy of south Wales.
Diolch, Dirprwy Lywydd.
Yn dilyn canslo trydaneiddio prif reilffordd y Great Western rhwng Caerdydd ac Abertawe, cyhoeddodd yr Ysgrifennydd Gwladol dros Drafnidiaeth ddatblygiad achosion busnes ar gyfer cynlluniau gwella rheilffyrdd ledled Cymru, gan gynnwys gwelliannau i'r prif reilffyrdd yn y de a'r gogledd, gwelliannau i'r lein rhwng Wrecsam a Bidston, a gwelliannau o gwmpas Abertawe a gorsaf Caerdydd Canolog. Croesewir yr ymrwymiad hwn. Gwneuthum yn glir i'r Ysgrifennydd Gwladol fy mod i'n disgwyl i'r datblygiad a'r cyflawniad ddigwydd yn gyflym i'w roi ar waith yn gynnar yn y degawd nesaf er mwyn cyflawni gwelliannau ar gyfer teithwyr yng Nghymru sy'n profi cyflymder araf, dibynadwyedd gwael a chyfleusterau rhwydwaith annigonol yn ddyddiol.
Mae trydaneiddio prif reilffordd y Great Western yn fan cychwyn i welliannau yn y dyfodol; nid dyma'r gyrchfan terfynol. Bydd contract gwasanaethau rheilffyrdd nesaf Cymru a'r Gororau—y cyntaf i gael ei gynllunio a'i ddarparu yng Nghymru—yn cyflawni newid gweddnewidiol i deithwyr. Fodd bynnag, mae ein gwasanaethau trenau yn dibynnu ar seilwaith rheilffyrdd effeithlon a dibynadwy i ddarparu'r cyflymderau a'r galluoedd sy'n diwallu anghenion cysylltedd pobl yn ein dinasoedd, ein trefi a'n cymunedau gwledig.
Yn ddiweddar hefyd rwyf wedi rhannu fy uchelgais ar gyfer y fasnachfraint Great Western newydd gydag Aelodau ac wedi ailadrodd fy nisgwyliadau ar gyfer caffael masnachfraint partneriaeth arfordir y gorllewin gyda'r Ysgrifennydd Gwladol. Yn ôl ym 1977, roedd hi'n bosibl mynd o Lundain i Gaerdydd ar y gwasanaethau trên cyflym newydd bryd hynny mewn awr a 45 munud, 15 munud yn fyrrach na'r amseroedd teithio cyflymaf presennol. Bryd hynny, cymerai'r gwasanaeth i Fanceinion o Lundain 2.5 awr. O ganlyniad i £9 biliwn o uwchraddio prif reilffordd arfordir y gorllewin yn y 2000au cynnar, nid yw Manceinion bellach ond dwy awr a phum munud o Lundain, yr un fath ag o Lundain i Gaerdydd, er bod Manceinion, wrth gwrs, 50 cilometr ymhellach i ffwrdd. Mae'r buddsoddiad hwn hefyd wedi caniatáu siwrneiau o Stafford i Lundain mewn awr ac 20 munud—pellter tebyg i'r un o Gasnewydd i Lundain, sydd 30 munud yn arafach.
Yn dilyn cwtogi'r trydaneiddio ar brif reilffordd y Great Western, bydd amserau teithio o Gaerdydd i Lundain, ar y gorau, yn awr a 45 munud, yr un fath â 30 mlynedd yn ôl, a bydd Abertawe yn dal i fod yn ddwy awr a 45 munud. Yn yr un modd, mae'r daith trên o orsaf Caerdydd Canolog i Temple Meads Bryste yn araf ac yn anaml, gan rwystro datblygiad cysylltiadau economaidd trawsffiniol cryfach.
Yn y cyfamser, mae Llywodraeth y DU yn buddsoddi £55 biliwn mewn rheilffordd cyflymder uchel 2 i leihau ymhellach yr amseroedd teithio i Fanceinion i ychydig dros un awr a darparu gwelliannau sylweddol yn yr amseroedd teithio ar draws canolbarth Lloegr, gogledd Lloegr a'r Alban. Os bydd Llywodraeth y DU yn gwneud y dewisiadau iawn ar HS2, yn arbennig o amgylch canolfan Crewe a'r patrymau gwasanaeth arfaethedig, bydd yn darparu budd economaidd sylweddol i ogledd Cymru.
Mae cysylltedd ledled de-ddwyrain Lloegr yn cael ei wella ymhellach gan y cynllun Crossrail £15 biliwn ac ar draws gogledd Lloegr drwy'r rhaglen £3 biliwn llwybr traws-Penwynion, ac mae cynlluniau uchelgeisiol yn cael eu datblygu ar gyfer rheilffyrdd Northern Powerhouse a Crossrail 2. Er y bydd y buddsoddiadau hyn yn darparu capasiti mawr ei angen ar rwydwaith rheilffyrdd y DU, bydd eu heffaith ar amseroedd teithio hyd yn oed yn fwy sylweddol. Bydd y lleoedd hynny sy'n cael eu gwasanaethu'n uniongyrchol gan HS2 yn elwa ar amseroedd teithio sylweddol gyflymach i Lundain, gan leihau o bosibl cystadleurwydd lleoliadau yng Nghymru ar gyfer buddsoddiad o'r tu allan. Mae ffigurau Llywodraeth y DU ei hunan yn awgrymu y bydd HS2 yn cael effaith negyddol o hyd at £200 miliwn y flwyddyn ar economi de Cymru.
Now, as we look beyond Brexit, Wales's connectivity with Britain's economic hubs and international gateways becomes even more important. We in Wales cannot afford to be sidelined and must develop a positive and compelling case for major transport investment that addresses both our economic ambitions and our broader well-being objectives. We rely on the UK Government to provide funding for enhancements to rail networks in Wales, but we cannot stand in the margins complaining; we need to set out our expectations for the network and be clear about the anticipated social and economic benefits.
As a starting point, we will set out some overarching needs, which include: improving connectivity and reducing journey time between cities in Wales; expanding the city region areas across Wales; growing cross-border economies; enhancing connectivity from Wales to London; improving access to airports; maximising the potential benefits and offset negative consequences of HS2; providing compelling journey choices to users of the congested M4 at Swansea; and meeting trans-European network standards. These requirements have many inter-dependencies. The solutions will include multiple complementary projects. A strategic outline programme case is a way to pull these strands together, ensuring that the economic, geographical and social context within the potential schemes are developed and are consistent and universally understood. I have asked Professor Mark Barry to lead on this, working with my department and Transport for Wales.
Since HS2's impact is different across Wales, Professor Barry will be producing one case for north Wales and another for south Wales, and we will not be neglecting the Cambrian line through mid Wales, which also provides important connectivity within Wales and across the border. This work will inform the individual scheme strategic outline business cases currently being developed by Transport Wales and the Department for Transport, and the purpose of these programme business cases is to establish the need for investment and to articulate high-level outcomes. They will establish an overall vision for the future of the north and south Wales networks that meets the Welsh Government's and, indeed, other key stakeholders' aspirations. They'll also identify and consider options for investment that complement the ongoing work to design and deliver metro systems in north and south Wales.
From this, those options that merit more detailed investigation will be identified and developed through a detailed business case process where we rely on the UK Government to take decisions in the interests of travellers in Wales in order to complement the investment that the Welsh Government is making in improving its own transport infrastructure. At this early stage, no options have been ruled in or ruled out. To determine the most appropriate interventions requires a strategic approach and a long-term plan and one that builds upon Network Rail's route studies, local authorities' and city regions' plans and ambitions, and which also complements the enhancement plans of the Department for Transport and wider UK Government.
We are committed to work with agencies on both sides of the border to deliver an integrated transport system. This means links with our major city regions, between them, and across the border to England, building on my recent meetings with the metro mayors of Manchester and Liverpool, our memorandum of understanding with Transport for the North, our work with Growth Track 360, Merseytravel, Midlands Connect and the West of England Combined Authority. This work is being undertaken using our own WelTAG guidance and will meet UK Government requirements. I want to see an ambitious programme of improvements that deliver a step change for passengers and that, regardless of final deal reached in respect of Britain's exit from the European Union, result in the main lines in north and south Wales developed as trans-European corridors by meeting standards currently applying to them under regulations.
It is my intention, Deputy Presiding Officer, to subject some of the emerging proposals and choices to a public consultation in the second half of this year. We are determined that, in the future, schemes coming forward will be robust, deliverable and based on a sound strategic imperative and economic analysis. I want to see enhancements to the rail network that deliver on the broader objectives I described earlier and, in doing so, provide a firm foundation for the Welsh economy and its future development.
Nawr, wrth inni edrych y tu hwnt i Brexit, mae cysylltedd Cymru gyda chanolfannau economaidd a phyrth rhyngwladol Prydain yn dod hyd yn oed yn fwy pwysig. Ni allwn ni yng Nghymru fforddio cael ein rhoi o'r neilltu ac mae'n rhaid datblygu achos cadarnhaol a grymus ar gyfer buddsoddiad mawr mewn trafnidiaeth sy'n mynd i'r afael â'n huchelgais economaidd ac amcanion ehangach ein lles. Rydym ni'n dibynnu ar Lywodraeth y DU i ddarparu cyllid ar gyfer gwelliannau i rwydweithiau rheilffyrdd yng Nghymru, ond ni allwn sefyll ar yr ymylon yn cwyno; mae angen inni nodi ein disgwyliadau ar gyfer y rhwydwaith a bod yn glir ynghylch y manteision cymdeithasol ac economaidd a ragwelir.
Fel man cychwyn, byddwn yn nodi rhai anghenion cyffredinol, sy'n cynnwys: gwella cysylltedd a lleihau'r amser teithio rhwng dinasoedd yng Nghymru; ehangu ardaloedd yr ardaloedd dinas-ranbarth ledled Cymru; tyfu economïau trawsffiniol; gwella cysylltedd o Gymru i Lundain; gwella mynediad i feysydd awyr; cynyddu i'r eithaf fanteision posibl a gwrthbwyso canlyniadau negyddol HS2; darparu dewisiadau teithio cymhellol i ddefnyddwyr yr M4 lle y ceir tagfeydd yn Abertawe; a bodloni safonau rhwydwaith traws-Ewropeaidd. Mae gan y gofynion hyn lawer o ryng-ddibyniaeth. Bydd yr atebion yn cynnwys prosiectau cydategol lluosog. Mae achos rhaglen amlinellol strategol yn ffordd i dynnu'r llinynnau hyn ynghyd, gan sicrhau bod y cyd-destun economaidd, daearyddol a chymdeithasol o fewn y cynlluniau posibl yn cael eu datblygu ac yn gyson ac wedi eu deall gan bawb. Rwyf wedi gofyn i'r Athro Mark Barry arwain ar hyn, gan weithio gyda fy adran i a Thrafnidiaeth Cymru.
Gan fod effaith HS2 yn wahanol ar draws Cymru, bydd yr Athro Barry yn cynhyrchu un achos ar gyfer y gogledd ac un arall ar gyfer y de, ac nid ydym yn esgeuluso rheilffordd y Cambrian drwy'r Canolbarth, sydd hefyd yn darparu cysylltedd pwysig o fewn Cymru ac ar draws y ffin. Bydd y gwaith hwn yn llywio achosion busnes amlinellol strategol y cynlluniau unigol sy'n cael eu datblygu ar hyn o bryd gan Trafnidiaeth Cymru a'r Adran Drafnidiaeth, a diben y rhaglenni achosion busnes hyn yw sefydlu'r angen am fuddsoddiad a mynegi canlyniadau lefel uchel. Byddant yn sefydlu gweledigaeth gyffredinol ar gyfer y dyfodol i rwydweithiau'r gogledd a'r de sy'n bodloni dyheadau Llywodraeth Cymru ac, yn wir, dyheadau rhanddeiliaid allweddol eraill. Byddant hefyd yn nodi ac yn ystyried dewisiadau ar gyfer buddsoddi sy'n ategu gwaith parhaus i gynllunio a chyflwyno systemau metro yn y gogledd a'r de.
O hyn, bydd y dewisiadau hynny sy'n haeddu ymchwiliad manylach yn cael eu nodi a'u datblygu drwy broses achos busnes manwl lle'r ydym yn dibynnu ar Lywodraeth y DU i wneud penderfyniadau er budd teithwyr yng Nghymru er mwyn ategu'r buddsoddiad y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud mewn gwella ei seilwaith trafnidiaeth ei hun. Ar y cam cynnar hwn, nid oes unrhyw ddewisiadau wedi eu cadarnhau na'u diystyru. Mae penderfynu ar yr ymyraethau mwyaf priodol yn gofyn am ymagwedd strategol a chynllun tymor hir ac un sy'n adeiladu ar astudiaethau o lwybrau Network Rail, cynlluniau ac uchelgeisiau awdurdodau lleol a dinas-ranbarthau, ac sydd hefyd yn ategu cynlluniau gwella yr Adran Drafnidiaeth a Llywodraeth y DU ehangach hefyd.
Rydym wedi ymrwymo i weithio gydag asiantaethau ar ddwy ochr y ffin i ddarparu system drafnidiaeth integredig. Mae hyn yn golygu cysylltiadau gyda'n dinas-ranbarthau mawr, rhyngddynt, ac ar draws y ffin i Loegr, gan adeiladu ar fy nghyfarfodydd diweddar â meiri metro Manceinion a Lerpwl, ein memorandwm o gyd-ddealltwriaeth gyda Transport for the North, ein gwaith gyda Growth Track 360, Merseytravel, Midlands Connect a'r West of England Combined Authority. Mae'r gwaith hwn yn cael ei wneud gan ddefnyddio ein canllawiau WelTAG ein hunain ac fe fydd yn ateb gofynion Llywodraeth y DU. Rwyf eisiau gweld rhaglen uchelgeisiol o welliannau sy'n cyflawni newid sylweddol i deithwyr ac a fydd, waeth beth fo'r fargen derfynol a geir ynglŷn ag ymadawiad Prydain o'r Undeb Ewropeaidd, yn arwain at y prif reilffyrdd yn y gogledd a'r de yn cael eu datblygu fel coridorau traws-Ewropeaidd drwy fodloni'r safonau sy'n berthnasol iddynt ar hyn o bryd o dan y Rheoliadau.
Mae'n fwriad gennyf, Dirprwy Lywydd, i wneud rhai o'r cynigion a'r dewisiadau sy'n dod i'r amlwg yn destun ymgynghoriad cyhoeddus yn ystod ail hanner eleni. Rydym yn benderfynol, yn y dyfodol, y bydd cynlluniau a gyflwynir yn gadarn, yn gyflawnadwy ac yn seiliedig ar ddadansoddiad strategol ac economaidd cadarn. Rwyf i eisiau gweld gwelliannau i'r rhwydwaith rheilffordd sy'n cyflawni'r amcanion ehangach a ddisgrifiais yn gynharach ac, wrth wneud hynny, darparu sylfaen gadarn ar gyfer economi Cymru a'i ddatblygiad yn y dyfodol.
Can I also thank the Cabinet Secretary for his detailed statement this afternoon? I can agree with much of what the Cabinet Secretary has outlined. It's interesting that he mentioned that journey times in 1977 were actually faster between London and Cardiff than they are today.
With regard to your list of overarching needs, I was pleased to note that you've made reference to access to airports. Particularly, I'm thinking of Manchester, Birmingham and Liverpool—all important airports, of course, for mid and north Wales. I'm sure I don't need to tell you, Cabinet Secretary, about that. But it'd be interesting if you could, perhaps, expand on your ambition in that regard. From what I've understood, you've outlined that Mark Barry is going to undertake a strategic outline programme case, and two cases are being proposed, for the north and the south. It would be useful to have some timelines on that for when those cases and reports will be reported to you and when you'll be able to report back to Members. Will this happen before the consultation that you have outlined that will take place later this year? I was pleased to see that you made reference to the Cambrian line and mid Wales not being neglected, but I'd be interested to see if that does sit in your north Wales case or your south Wales case. It's surely got to fit in one or the other.
I'd also like to ask you, Cabinet, Secretary, how your plans dovetail with existing policy documents that the Welsh Government has already published. How, for example, do you intend for your ambitions that you've outlined today to complement the existing economic action plan? And also, how are the proposals that you've outlined today going to directly complement the growth deals, which, of course, have a huge potential to drive forward economic growth right across Wales?
Can you also specifically outline how your ambitions will benefit Welsh commuters based in both urban and rural communities across Wales? Now, it's my view that it is, of course, vital that we build an integrated transport system that can support a host of wider economic and social policy objectives. I don't think you mentioned at all plans for how rail will be integrated with bus services to ensure that improvements will result in benefits for passengers across Wales, so can you give some views on this?
Finally, Cabinet Secretary, can you outline how the delivery of these proposals, or your ambitions, will be supported by the two new bodies that have been created to help drive forward the creation of new transport infrastructure in Wales? I don't think you mentioned the national infrastructure commission for Wales in your statement, which I'm surprised about, and if that's the case, perhaps you could just explain some rationale behind that. And with regard to Transport for Wales, I think at one point that you mentioned that Mark Barry will be working with your department and Transport for Wales, so I'm just keen to understand the relationships between Transport for Wales and your department and how they work together. And finally, does the national infrastructure commission for Wales have the resources and support that are required to deliver your ambition?
A gaf innau hefyd ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ddatganiad manwl y prynhawn yma? Gallaf gytuno â llawer o'r hyn yr amlinellodd Ysgrifennydd y Cabinet. Mae'n ddiddorol ei fod wedi sôn bod amseroedd teithio ym 1977 yn gyflymach mewn gwirionedd rhwng Llundain a Chaerdydd nag y maen nhw heddiw.
O ran eich rhestr o anghenion cyffredinol, roeddwn i'n falch o nodi eich bod wedi gwneud cyfeiriad at fynediad i feysydd awyr. Yn arbennig, rwy'n meddwl am Fanceinion, Birmingham a Lerpwl—i gyd yn feysydd awyr pwysig, wrth gwrs, ar gyfer canolbarth a gogledd Cymru. Nid oes angen imi ddweud wrthych chi, Ysgrifennydd y Cabinet, am hynny. Ond byddai'n ddiddorol pe gallech, efallai, ymhelaethu ar eich uchelgais yn hynny o beth. O'r hyn a ddeallaf, rydych wedi amlinellu y bydd Mark Barry yn cynnal achos rhaglen amlinellol strategol, a bod dau achos yn cael eu cynnig, ar gyfer y gogledd a'r de. Byddai'n ddefnyddiol cael rhai amserlenni ar hynny ar gyfer pan fydd yr achosion a'r adroddiadau hynny yn cael eu hadrodd i chi, a phryd y byddwch yn gallu adrodd yn ôl i'r Aelodau. A fydd hyn yn digwydd cyn yr ymgynghoriad y nodwyd gennych y bydd yn digwydd yn ddiweddarach eleni? Roeddwn yn falch o weld eich bod wedi cyfeirio at reilffordd y Cambrian a'r Canolbarth ddim yn cael eu hesgeuluso, ond byddai gennyf ddiddordeb mewn gweld os yw hynny'n gorwedd yn eich achos ar gyfer y gogledd neu yn eich achos ar gyfer y de. Mae'n rhaid bod hynny yn rhan o'r naill neu'r llall.
Hoffwn hefyd ofyn i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, sut y mae eich cynlluniau yn cydweddu â'r dogfennau polisi presennol hynny y mae Llywodraeth Cymru eisoes wedi eu cyhoeddi. Sut, er enghraifft, yr ydych chi'n bwriadu i'r uchelgais yr ydych chi wedi ei amlinellu heddiw ategu'r cynllun gweithredu economaidd presennol? A hefyd, sut y mae'r cynigion yr ydych chi wedi eu hamlinellu heddiw yn mynd i ategu'n uniongyrchol y bargeinion twf, sydd, wrth gwrs, â photensial enfawr i sbarduno twf economaidd ym mhob rhan o Gymru?
A allwch chi amlinellu hefyd yn benodol sut y bydd eich uchelgais chi o fantais i gymudwyr Cymru sydd wedi eu lleoli mewn cymunedau trefol a gwledig ledled Cymru? Nawr, fy marn i yw, wrth gwrs, ei bod yn hanfodol ein bod yn adeiladu system drafnidiaeth integredig a all gefnogi llu o amcanion polisi economaidd a chymdeithasol ehangach. Nid wyf i'n credu eich bod chi wedi crybwyll cynlluniau o gwbl ar gyfer sut y bydd rheilffyrdd yn cael eu hintegreiddio â gwasanaethau bysiau i sicrhau y bydd gwelliannau yn arwain at fanteision ar gyfer teithwyr ledled Cymru, felly a allwch chi roi rhai sylwadau ar hyn?
Yn olaf, Ysgrifennydd y Cabinet, a allwch chi amlinellu sut y bydd cyflawni'r cynigion hyn, neu eich uchelgais, yn cael eu cefnogi gan ddau gorff newydd sydd wedi'u creu i helpu i sbarduno creu seilwaith trafnidiaeth newydd yng Nghymru? Nid wyf yn credu eich bod wedi crybwyll y comisiwn seilwaith cenedlaethol i Gymru yn eich datganiad, ac rwy'n synnu at hynny, ac os mai dyna'r sefyllfa, efallai y gallech chi esbonio rhywfaint o'r rhesymeg y tu ôl i hynny. Ac o ran trafnidiaeth ar gyfer Cymru, rwy'n credu ar un pwynt eich bod wedi sôn y bydd Mark Barry yn gweithio gyda'ch adran chi a Thrafnidiaeth Cymru, felly rwy'n awyddus i ddeall y berthynas rhwng Trafnidiaeth Cymru a'ch adran chi a sut y maen nhw'n gweithio gyda'i gilydd. Ac yn olaf, a oes gan y comisiwn seilwaith cenedlaethol ar gyfer Cymru yr adnoddau a'r cymorth sydd eu hangen arnynt i gyflawni eich uchelgais?
Can I thank the Member for his questions and for welcoming the statement today? I'll deal with the last of the points that you made first, specifically the role that the national infrastructure commission will have. Clearly, the work that I've announced today in this statement is designed to provide, at the earliest stage, compelling reasons for investment to be forthcoming from the Department for Transport. Longer term, the national infrastructure commission and the experts who will sit on that commission will have a role in influencing, informing and scrutinising any proposals from Welsh Government and Transport for Wales.
In terms of Transport for Wales and the role that Mark Barry has in informing the work that Transport for Wales is doing, and where the Department for Transport is concerned, Professor Barry brings expertise that currently complements what Transport for Wales has to offer. It's my view that Professor Barry is able to inform Transport for Wales in an objective way and inform the UK Government's decisions in an objective way by offering us expert views, expert analysis and an evidence-based approach to the projects that should be prioritised in the early stages. I think it's fair to say that there is good complementarity between what I've announced today and the economic action plan. Indeed, if you look at the programme for government, we have a united and connected Wales at the very heart of our desire to drive up prosperity. Equally, the Department for Transport's investment strategy highlights the need to build a stronger, more balanced economy by enhancing productivity and responding to local growth priorities. Both that strategy and 'Prosperity for All' have better connectivity right at the heart of their objectives.
I do believe that the Member is absolutely right in talking about the need to enhance integration of public transport services, particularly in rural areas. Although this statement today does not concern, necessarily, buses, the Member is right to state that the success of trains in the future in serving passenger needs will be dependent on better integration with bus services. It's also important to point out that the success in recent times of the TrawsCymru network should not be underestimated. It's a long-distance network, often connecting communities not served by rail services. It, along with reform of local bus services that will come through legislation and, hopefully, through Welsh Government and local authorities working with the sector, will deliver better integration, not just in terms of timetables, not just in terms of physical infrastructure and hubs, but also in terms of ticketing. That work is being taken forward in parallel with the work that Professor Barry is undertaking in identifying the early projects that require investment.
Regarding mid Wales, it sits within both. Mid Wales is crucially important in connecting the whole of Wales, in ensuring that we deliver at the heart of 'Prosperity for All' a truly united and connected Wales. So, it will be essential that the Cambrian line is considered in all of the work that's undertaken and that we go on working with partners across the border to develop cross-border transport links, both in terms of rail and bus services. It's my expectation that the early work that will be completed by Professor Barry will be with me by July. I've already stated that it's my intention to go out to consultation in the second half of this year, and so I would hope to have his early findings on my desk in the coming two to three months.
I think access to airports is absolutely critical. The Member is right. Liverpool airport—connectivity to it from north Wales will be enhanced through investment in the Halton curve, but there will also be investment through the new franchise in service provision. We've signed the memorandum of understanding with Transport for the North, the aim of which is to ensure that consideration given to transport proposals on the English side of the border respects and reflects passenger needs and individuals' needs in Wales. So, in the future, I would expect better connectivity between north Wales and Manchester Airport to be a key consideration for Transport for the North. Indeed, it's fair to say, given the critical role of Chester station as a major hub serving north Wales, its role in providing transport provision for people living in north Wales will be even more important. So, it's absolutely vital that, in my view, the Department for Transport invests in service provision at Chester station. It requires considerable work, and I think it deserves the investment that Cheshire West and Chester have been calling for for many years.
A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei gwestiynau ac am groesawu'r datganiad heddiw? Byddaf yn ymdrin â'r olaf o'r pwyntiau a wnaethoch yn gyntaf, yn benodol y swyddogaeth a fydd gan y comisiwn seilwaith cenedlaethol. Yn amlwg, mae'r gwaith yr wyf wedi'i gyhoeddi heddiw yn y datganiad hwn yn darparu, ar y cam cynharaf, rhesymau cymhellol i gael buddsoddiad gan yr adran drafnidiaeth. Yn y tymor hwy, bydd gan y comisiwn seilwaith cenedlaethol ac arbenigwyr sydd yn eistedd ar y comisiwn hwnnw swyddogaeth mewn dylanwadu ar unrhyw gynigion gan Lywodraeth Cymru a Thrafnidiaeth Cymru, a'u llywio a chraffu arnynt.
O ran Trafnidiaeth Cymru a'r swyddogaeth sydd gan Mark Barry mewn llywio'r gwaith y mae Trafnidiaeth Cymru yn ei wneud, a lle mae'r Adran Drafnidiaeth yn y cwestiwn, mae'r Athro Barry yn dod ag arbenigedd sy'n ategu'r hyn y mae Trafnidiaeth Cymru yn ei gynnig ar hyn o bryd. Fy marn i yw bod yr Athro Barri yn gallu llywio Trafnidiaeth Cymru mewn modd gwrthrychol a llywio penderfyniadau Llywodraeth y DU mewn ffordd wrthrychol drwy gynnig barn arbenigol, dadansoddiadau arbenigol a dull seiliedig ar dystiolaeth i ni o ran y prosiectau a ddylai gael blaenoriaeth yn y camau cynnar. Rwy'n credu ei bod yn deg i ddweud bod cyfatebolrwydd da rhwng yr hyn yr wyf i wedi'i gyhoeddi heddiw a'r cynllun gweithredu economaidd. Yn wir, os edrychwch chi ar y rhaglen ar gyfer llywodraethu, mae gennym ni Gymru unedig a chysylltiedig yn ganolog i'n hawydd i wella ffyniant. Yn yr un modd, mae strategaeth buddsoddi'r Adran Drafnidiaeth yn tynnu sylw at yr angen i adeiladu economi gryfach, fwy cytbwys drwy wella cynhyrchiant ac ymateb i flaenoriaethau twf lleol. Mae cysylltedd gwell wrth wraidd amcanion y strategaeth honno a 'Ffyniant i bawb'.
Rwy'n credu bod yr Aelod yn llygad ei le wrth sôn am yr angen i wella integreiddio gwasanaethau trafnidiaeth gyhoeddus, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig. Er nad yw'r datganiad hwn heddiw yn ymwneud, o reidrwydd, â bysiau, mae'r Aelod yn iawn i ddweud y bydd llwyddiant trenau yn y dyfodol mewn gwasanaethu anghenion teithwyr yn dibynnu ar well integreiddio â gwasanaethau bysiau. Hefyd, mae'n bwysig nodi na ddylid tanbrisio llwyddiant diweddar rhwydwaith TrawsCymru. Mae'n rhwydwaith pellter hir, yn aml yn cysylltu cymunedau na wasanaethir gan wasanaethau rheilffyrdd. Ynghyd â diwygio gwasanaethau bysiau lleol a fydd yn dod drwy ddeddfwriaeth a, gobeithio, drwy Lywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol yn gweithio gyda'r sector, bydd yn cyflawni gwell integreiddio, nid yn unig o ran amserlenni, nid yn unig o ran seilwaith ffisegol a chanolfannau, ond hefyd o ran tocynnau. Mae'r gwaith hwnnw yn mynd rhagddo ochr yn ochr â'r gwaith y mae'r Athro Barri yn ei gynnal i nodi prosiectau cynnar sydd angen buddsoddiad.
O ran y canolbarth, mae'n gorwedd o fewn y ddau. Mae'r Canolbarth yn hollbwysig o ran cysylltu Cymru gyfan, mewn sicrhau ein bod yn darparu Cymru wirioneddol unedig a chysylltiedig wrth wraidd 'Ffyniant i bawb'. Felly, bydd yn hanfodol bod rheilffordd y Cambrian yn cael ei hystyried yn yr holl waith a wneir a'n bod yn parhau i weithio gyda phartneriaid ar draws y ffin i ddatblygu cysylltiadau trafnidiaeth trawsffiniol, o ran gwasanaethau rheilffyrdd a bysiau. Rwy'n disgwyl y bydd y gwaith cynnar y bydd yr Athro Barry wedi'i gwblhau yn fy meddiant erbyn mis Gorffennaf. Rwyf eisoes wedi datgan mai fy mwriad yw cael ymgynghoriad yn ystod ail hanner eleni, ac felly byddwn yn gobeithio cael ei ganfyddiadau cynnar ar fy nesg yn y ddau neu dri mis nesaf.
Credaf fod mynediad i feysydd awyr yn gwbl hanfodol. Mae'r Aelod yn iawn. Maes awyr Lerpwl—bydd gwell cysylltedd iddo o ogledd Cymru drwy fuddsoddi yn nhrofa Halton, ond bydd hefyd fuddsoddiad drwy'r fasnachfraint newydd mewn darpariaeth gwasanaeth. Rydym wedi llofnodi memorandwm o gyd-ddealltwriaeth gyda Transport for the North, y nod yw sicrhau bod yr ystyriaeth a roddir i gynigion trafnidiaeth ar ochr Lloegr i'r ffin yn parchu ac yn adlewyrchu anghenion teithwyr ac anghenion unigolion yng Nghymru. Felly, yn y dyfodol, byddwn yn disgwyl i well cysylltedd rhwng y gogledd a maes awyr Manceinion fod yn ystyriaeth allweddol ar gyfer Transport for the North. Yn wir, mae'n deg i ddweud, o gofio swyddogaeth hollbwysig gorsaf Caer fel canolbwynt mawr sy'n gwasanaethu gogledd Cymru, y bydd ei swyddogaeth o ddarparu darpariaeth trafnidiaeth ar gyfer pobl sy'n byw yn y gogledd yn bwysicach fyth. Felly, mae'n gwbl hanfodol, yn fy marn i, bod yr Adran Drafnidiaeth yn buddsoddi mewn darpariaeth gwasanaeth yng ngorsaf Caer. Mae angen gwaith sylweddol arni, a chredaf ei bod yn haeddu'r buddsoddiad y mae Cheshire West a Chaer wedi galw amdano ers blynyddoedd lawer.
What Wales needs, of course, is a national railway. My fear is—and it's really underlined by the fact that we are going to get one business case for north Wales and a separate one for south Wales and then something fuzzy in the middle—that the Welsh Government really is a prisoner of the old map and the old thinking, whereby our infrastructure wasn't actually about moving our people around our communities, it was mostly about moving goods west to east, and, in the coalfield, it was about moving coal south to the ports. We have to reverse that thinking. We have to have a national, integrated vision. And while there were many things in the Cabinet Secretary's long list of overarching needs, which is difficult to disagree with, it's the omission that was glaring. We're a country that is defined by our gaps, the things that aren't there, more than the things that are there. The one thing you didn't talk about—with the exception of connecting cities—is connecting Wales, a country whose railway map is a reverse 'E'. It's a trident that runs across our country, and nothing at the western end, and yet there are ambitious proposals to create a national western link. Indeed, the Government has commissioned itself a feasibility study to reopen the link between Carmarthen and Aberystwyth—nothing about that, at all, in this proposal, in this statement. Shouldn't there be, as part of Mark Barry's work, a commitment to looking at a western seaboard railway link, so that we can actually move from the south to the north of our country by rail without having to go into another country. It's a pretty modest demand, Cabinet Secretary.
Now, you said that we shouldn't be standing in the margins complaining, and I heartily agree with that. The Cabinet Secretary for Finance recently announced that the Welsh Government will soon be able to issue bonds in order to fund infrastructure projects in the future. As part of this overarching analysis, will Professor Barry be looking at the possibility of using bonds, as Transport for London has done very successfully, as Professor Gerry Holtham has suggested, in terms of the cancelled electrification link? Rather than just complaining about those projects that Westminster's refusing to fund, shouldn't we be looking creatively at our own financial means of meeting our own requirements?
Finally, it was, of course, Mark Barry's big idea for reducing journey times between Cardiff and Swansea, shared as part of his vision for the Swansea bay and western Valleys metro, to take the Neath station off the Great Western main line, running that connection, then, instead, along a new direct line from Port Talbot to Swansea. Can I therefore invite you to say clearly whether or not you are ruling out any proposal that would remove Neath from the Great Western main line? Your Counsel General said that he would not support any proposal that included this. He is ruling this idea out. Can you say whether you are ruling this out at this stage, given that it was actually Professor Barry's idea?
Yr hyn y mae Cymru ei angen, wrth gwrs, yw rheilffordd genedlaethol. Fy ofn i yw—ac mewn gwirionedd mae'n cael ei danlinellu gan y ffaith ein bod ni'n mynd i gael un achos busnes ar gyfer y gogledd ac un ar wahân ar gyfer y de ac yna rhywbeth niwlog yn y canol—bod Llywodraeth Cymru mewn gwirionedd yn garcharor yr hen fap a'r hen dybiaeth, lle nad oedd ein seilwaith yn ymwneud â symud ein pobl o amgylch ein cymunedau mewn gwirionedd, roedd yn ymwneud yn bennaf â symud nwyddau o'r gorllewin i'r dwyrain, ac yn y maes glo, roedd yn ymwneud â symud glo i'r de i borthladdoedd. Mae'n rhaid inni wrthdroi'r dybiaeth honno. Mae'n rhaid inni gael gweledigaeth genedlaethol, integredig. Ac er bod llawer o bethau ar restr hir Ysgrifennydd y Cabinet o anghenion cyffredinol, sydd yn anodd anghytuno â nhw, yr hepgoriad sy'n amlwg. Rydym ni'n wlad a ddiffinnir gan ein bylchau, pethau nad ydynt yno, yn fwy na'r pethau sydd yno. Yr un peth na wnaethoch chi sôn amdano—ac eithrio cysylltu dinasoedd—yw cysylltu Cymru, gwlad y mae ei map rheilffyrdd fel 'E' wedi'i gwrthdroi. Mae'n dridant sy'n rhedeg ar draws ein gwlad, ac nid oes dim yn y pen gorllewinol, ac eto mae cynigion uchelgeisiol i greu cyswllt gorllewinol cenedlaethol. Yn wir, mae'r Llywodraeth wedi comisiynu astudiaeth ddichonoldeb i ailagor y cysylltiad rhwng Caerfyrddin ac Aberystwyth—nid oes dim am hynny, o gwbl, yn y cynnig hwn, yn y datganiad hwn. Oni ddylai fod, fel rhan o waith Mark Barry, ymrwymiad i edrych ar gysylltiad rheilffordd arfordir gorllewinol, fel y gallwn mewn gwirionedd symud o'r de i ogledd ein gwlad ar drên heb orfod mynd i wlad arall. Mae'n alw eithaf cymedrol, Ysgrifennydd y Cabinet.
Nawr, dywedasoch chi na ddylem ni fod yn sefyll yn yr ymylon yn cwyno, a chytunaf yn llwyr â hynny. Cyhoeddodd Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid yn ddiweddar y bydd Llywodraeth Cymru yn gallu cyhoeddi bondiau cyn bo hir er mwyn ariannu prosiectau seilwaith yn y dyfodol. Fel rhan o'r dadansoddiad cyffredinol hwn, a fydd yr Athro Barry yn ystyried y posibilrwydd o ddefnyddio bondiau, fel y gwnaeth Transport for London yn llwyddiannus iawn, fel yr awgrymodd yr Athro Gerry Holtham, o ran canslo'r cysylltiad trydaneiddio? Yn hytrach na dim ond cwyno am y prosiectau hynny y mae San Steffan yn gwrthod eu hariannu, oni ddylem ni fod yn edrych yn greadigol ar ein dulliau ariannol ein hunain o fodloni ein gofynion ein hunain?
Yn olaf, wrth gwrs, syniad mawr Mark Barry oedd i leihau amserau teithio rhwng Caerdydd ac Abertawe, a rannwyd yn rhan o'i weledigaeth ar gyfer metro Bae Abertawe a'r Cymoedd gorllewinol, i dynnu Castell-nedd oddi ar brif reilffordd y Great Western, gan redeg y cysylltiad hwnnw, wedyn, yn hytrach, ar hyd llinell uniongyrchol newydd o Bort Talbot i Abertawe. A gaf i felly eich gwahodd i ddweud yn glir p'un a ydych yn diystyru unrhyw gynnig a fyddai'n dileu Castell-nedd o brif reilffordd y Great Western? Dywedodd eich Cwnsler Cyffredinol na fyddai'n cefnogi unrhyw gynnig fyddai'n cynnwys hwn. Mae ef yn diystyru'r syniad hwn. Allwch chi ddweud p'un a ydych chi'n diystyru hwn ar hyn o bryd, o gofio mai syniad yr Athro Barri ydoedd mewn gwirionedd?
With regard to that specific point that the Member spoke about last, I can confirm that our position is still that we are not looking at any reductions in services into Wales, or any reductions in station accessibility, and we'll be working with the UK Government and with Network Rail to that end. That includes Neath station.
Now, if we look at how you can improve journey times whilst maintaining stations such as Neath on the main line, you can first of all look at station improvements, you can look at signalling improvements, points improvements—it's a fact of the matter that the trains that are currently operating on the Great Western line have the potential to travel up to 140 mph, but because of poor signalling, poor points and so forth—those factors that I've already identified—and too many level crossings, there's only one point on the entire line that they're able to travel at 125 mph. So, before you even look at the major components of rail infrastructure, you should first look at signalling, points and crossings, in order to improve the speed at which trains can travel. That would reduce journey times between London and Cardiff, and beyond into west Wales, before any consideration would need to be given to the actual track or stations. So, I can say we're not looking at any reductions. We don't just wish to protect stations and services and the provision of services to stations in Wales; we wish to see them enhanced, and that includes to Neath station.
In terms of the promotion of a national railway, I'm not sure whether the Member was referring to a national railway in terms of track and train—a vertically integrated national railway. I think that's what the Member is referring to. The fact is that, at the moment, though, as the Member pointed out, we do not have devolution of responsibility or funding for rail infrastructure. I'd be very concerned about taking forward the idea of using our own money, in whatever way, shape or form it might be, to supplement for historic underfunding of rail infrastructure in Wales. To me, that would be akin to raising a white flag to a Government that has underinvested in our railway infrastructure to the tune of it being only 1 per cent of investment across the UK in the latest control period, in spite of the fact we've got 10 to 11 per cent of track miles. Now, I know that the Member's suggestion for a national railway might look attractive, but is he also proposing, as part of a national railway, given that he's spoken about the need to have connectivity within Wales that does not necessarily have to include connectivity outside of Wales—? Is the Member suggesting that we therefore have new tracks constructed in parallel to the existing network, for example between north and south Wales, in Powys, that actually run in parallel to existing infrastructure? Because I think, actually, for the most part, people are content with the infrastructure that is in place. What people are not content with is the quality of the infrastructure, which is holding back not just the availability of frequent services but also holding back the speed at which trains travel. I think most people in Wales would wish to see investment channelled into the existing infrastructure to ensure that trains travel more frequently and travel faster, whilst at the same time making sure that franchise agreements are in place that drive up the quality of services that run on the track.
The Member suggested that the statement doesn't speak of connecting Wales internally. Well, the whole point of our metro developments in the north, in the south-east and in the south-west is to better connect communities within Wales. These are hugely ambitious. Indeed, the committee that the Member sits on called them heroically ambitious proposals that we're taking forward, and later this month we'll be considering, at Cabinet, the preferred bidder for the next franchise, and the development partner for the metro, which is, as I say, designed to ensure that our communities are better connected within Wales. Also, in terms of better connecting communities, the ambitious proposals that will be consulted on in the coming months, concerning reform of local bus services, will again demonstrate our determination to ensure that, whether it might be rail or buses, active travel or a combination of all, we are investing more heavily than before, and have more ambition than ever before in terms of connecting together our communities in Wales.
O ran y pwynt penodol hwnnw y siaradodd yr Aelod amdano olaf, gallaf gadarnhau mai ein safbwynt yn dal i fod yw nad ydym yn edrych ar unrhyw ostyngiadau mewn gwasanaethau yng Nghymru, neu unrhyw ostyngiadau mewn hygyrchedd gorsafoedd, a byddwn yn gweithio gyda Llywodraeth y DU a Network Rail i'r perwyl hwnnw. Mae hynny'n cynnwys gorsaf Castell-nedd.
Nawr, os ydym ni'n edrych ar sut y gallwch chi wella amserau teithio tra'n cynnal gorsafoedd fel Castell-nedd ar y brif lein, gallwch chi edrych yn gyntaf ar wella gorsafoedd, gallwch chi edrych ar welliannau i'r signalau, gwelliannau i'r pwyntiau—mae'n ffaith bod gan y trenau hynny sy'n gweithredu ar hyn o bryd ar lein y Great Western y potensial i deithio hyd at 140 milltir yr awr, ond oherwydd signalau gwael, pwyntiau gwael ac ati—y ffactorau hynny a nodais eisoes—a gormod o groesfannau, dim ond un pwynt sydd ar y lein gyfan lle maen nhw'n gallu teithio ar 125 mya. Felly, cyn i chi hyd yn oed edrych ar brif elfennau seilwaith rheilffyrdd, dylech yn gyntaf edrych ar signalau, pwyntiau a chroesfannau, er mwyn gwella cyflymder y trenau sy'n teithio. Byddai hynny'n lleihau'r amserau teithio rhwng Llundain a Chaerdydd, a thu hwnt i orllewin Cymru, cyn y byddai angen rhoi unrhyw ystyriaeth i drac neu orsafoedd. Felly, gallaf ddweud nad ydym ni'n edrych ar unrhyw ostyngiadau. Nid dim ond amddiffyn gorsafoedd a gwasanaethau a darpariaeth gwasanaethau i orsafoedd yng Nghymru yr ydym yn ei ddymuno; rydym ni'n dymuno eu gweld yn cael eu gwella, ac mae hynny'n cynnwys gorsaf Castell-nedd.
O ran hyrwyddo rheilffordd genedlaethol, nid wyf yn siŵr a oedd yr Aelod yn cyfeirio at reilffordd genedlaethol o ran trenau a thrac—rheilffordd genedlaethol wedi'i hintegreiddio'n fertigol. Credaf mai dyna beth yr oedd yr Aelod yn cyfeirio ato. Y ffaith yw, ar hyn o bryd, fodd bynnag, fel y nododd yr Aelod, nid oes gennym ni ddatganoli cyfrifoldeb neu gyllid ar gyfer seilwaith rheilffyrdd. Byddem yn bryderus iawn am ddatblygu'r syniad o ddefnyddio ein harian ein hunain, ym mha bynnag ffordd neu ffurf y gallai hynny fod, i atodi'r tanariannu hanesyddol ar seilwaith rheilffyrdd yng Nghymru. I mi, byddai hynny fel codi baner wen i Lywodraeth sydd wedi tanfuddsoddi yn ein seilwaith rheilffyrdd o ddim ond 1 y cant o fuddsoddiad ar draws y DU yn y cyfnod rheoli diweddaraf, er gwaethaf y ffaith fod gennym 10 i 11 y cant o filltiroedd trac. Nawr, gwn y gallai awgrym yr aelod am reilffordd genedlaethol edrych yn ddeniadol, ond a yw hefyd yn cynnig, fel rhan o'r rheilffordd genedlaethol, o gofio ei fod yn siarad am yr angen i gael cysylltedd o fewn Cymru nad oes o reidrwydd raid cynnwys cysylltedd tu allan i Gymru—? A yw'r Aelod yn awgrymu felly ein bod yn cael traciau newydd wedi'u hadeiladu ochr yn ochr â'r rhwydwaith presennol, er enghraifft rhwng y gogledd a'r de, ym Mhowys, sy'n rhedeg ochr yn ochr â seilwaith sydd eisoes yn bodoli mewn gwirionedd? Oherwydd credaf, mewn gwirionedd, yn gyffredinol, mae pobl yn fodlon ar y seilwaith sydd ar waith. Yr hyn nad yw pobl yn fodlon ag ef yw ansawdd y seilwaith, sy'n dal yn ôl nid dim ond argaeledd gwasanaethau aml ond hefyd yn dal yn ôl cyflymder y trenau. Credaf y byddai'r rhan fwyaf o bobl yng Nghymru yn dymuno gweld buddsoddiad yn cael ei sianelu i'r seilwaith presennol i sicrhau bod trenau yn teithio yn fwy aml ac yn teithio yn gynt, tra ar yr un pryd yn gwneud yn siŵr bod cytundebau masnachfraint ar waith i godi ansawdd y gwasanaethau sy'n rhedeg ar y trac.
Awgrymodd yr Aelod nad yw'r datganiad yn siarad am gysylltu Cymru yn fewnol. Wel, holl bwynt ein datblygiadau metro yn y gogledd, yn y de-ddwyrain ac yn y de-orllewin yw cysylltu cymunedau o fewn Cymru yn well. Mae'r rhain yn eithriadol o uchelgeisiol. Yn wir, galwyd nhw gan y Pwyllgor y mae'r Aelod yn eistedd arno yn gynigion uchelgeisiol arwrol yr ydym yn eu datblygu, ac yn ddiweddarach y mis hwn byddwn yn ystyried, yn y Cabinet, y cynigydd a ffafrir ar gyfer y fasnachfraint nesaf, a'r partner datblygu ar gyfer y metro, a'r nod yw, fel y dywedaf, sicrhau bod ein cymunedau wedi'u cysylltu yn well o fewn Cymru. Hefyd, o ran cysylltu cymunedau yn well, bydd y cynigion uchelgeisiol yr ymgynghorir arnyn nhw yn y misoedd i ddod, ynghylch diwygio gwasanaethau bws lleol, unwaith eto yn dangos ein penderfyniad i sicrhau, boed yn drenau neu'n fysiau, yn deithio llesol neu'n gyfuniad o bob un, ein bod yn buddsoddi mwy nag o'r blaen, ac mae gennym uchelgais mwy nag erioed o'r blaen o ran cysylltu ein cymunedau yng Nghymru gyda'i gilydd.
Can I thank the Cabinet Minister for his statement which, in the wake of the Secretary of State for Transport's announcements, updates us on the Welsh Government's ambitions for the Great Western and north Wales main lines? You say, Cabinet Minister, that this commitment is welcomed, but it appears that this announcement simply deals with the development of business cases for rail improvements in Wales. In light of the decision on the Swansea line electrification, and comments made recently on the Swansea bay developments, one has to ask: do these announcements really amount to firm commitments?
It is all too apparent that the UK Government is committed to some mouthwatering improvements to the rail network in England. You mentioned yourself the £15 billion Crossrail investment and the £3 billion trans-Pennine scheme. You also, of course, referred to the vastly expensive high speed 2 project, which is likely to swallow up £55 billion, at least, and, curiously, you point out its possible negative impact on the Welsh economy, which is in sharp contrast to the Welsh Government's view when UKIP debated it in this Chamber, where you maintained, against UKIP analysis, that it would be a great boost to the Welsh economy.
UKIP agrees with the ambitions stated in the overarching needs you lay out, and we will continue to support the Government in its attempts to secure the infrastructure improvements outlined in those needs. But in light of these announcements, is there not a need to have a full debate on Westminster spending on the rail infrastructure in Wales, where cross-party support for Welsh Government demands could be aired, with the effect of strengthening your hand in any negotiations with the UK Government?
A gaf i ddiolch i Weinidog y Cabinet am ei ddatganiad sydd, yn sgil cyhoeddiadau'r Ysgrifennydd Gwladol dros Drafnidiaeth, yn ein diweddaru ar uchelgeisiau Llywodraeth Cymru ar gyfer prif reilffyrdd y Great Western a'r gogledd? Rydych chi'n dweud, Gweinidog y Cabinet, fod yr ymrwymiad hwn i'w groesawu, ond mae'n ymddangos bod y cyhoeddiad hwn yn ymdrin dim ond â datblygu achosion busnes ar gyfer gwelliannau rheilffyrdd yng Nghymru. Yng ngoleuni'r penderfyniad ar drydaneiddio lein Abertawe, a sylwadau a wnaed yn ddiweddar ar ddatblygiadau Bae Abertawe, rhaid i rywun ofyn: a yw'r cyhoeddiadau hyn mewn gwirionedd yn gyfystyr ag ymrwymiadau cadarn?
Mae'n amlwg iawn fod Llywodraeth y DU wedi ymrwymo i rai gwelliannau deniadol i'r rhwydwaith rheilffyrdd yn Lloegr. Gwnaethoch chi sôn eich hun am y £15 biliwn o fuddsoddiad Crossrail a chynllun £3 biliwn traws y Penwynion. Roeddech chi hefyd, wrth gwrs, yn cyfeirio at y prosiect drud iawn cyflymder uchel 2, sydd yn debygol o lyncu hyd at £55 biliwn, o leiaf, ac, yn rhyfedd iawn, rydych chi'n nodi ei effaith negyddol bosibl ar economi Cymru, sydd mewn gwrthgyferbyniad llwyr â barn Llywodraeth Cymru pan oedd UKIP yn ei drafod yn y Siambr hon, pan oeddech chi'n mynnu, o'i gymharu â dadansoddiad UKIP, y byddai yn hwb mawr i economi Cymru.
Mae UKIP yn cytuno â'r uchelgeisiau cyffredinol a nodwyd gennych, a byddwn yn parhau i gefnogi'r Llywodraeth yn ei hymdrechion i sicrhau gwelliannau seilwaith a amlinellir yn yr anghenion hynny. Ond yng ngoleuni'r cyhoeddiadau hyn, onid oes angen cael dadl lawn ar wariant San Steffan ar seilwaith y rheilffyrdd yng Nghymru, lle gellid gwyntyllu'r gefnogaeth drawsbleidiol ar gyfer gofynion Llywodraeth Cymru, gyda'r effaith o gryfhau eich grym mewn unrhyw drafodaethau gyda Llywodraeth y DU?
Can I thank David Rowlands for his questions, and say that I'd very much welcome a cross-party debate on the level of investment from the UK Government in rail infrastructure in recent times? I think that would assist in strengthening our hand at the negotiating table, and ensure that Network Rail and the UK Government recognise that there is demand across all parties in the National Assembly for Wales for fairer funding when it concerns rail transport in Wales.
In terms of HS2, yes, there is the potential for HS2 to have an adverse impact on the economy of south Wales, and that's why we're arguing that we need to see investment in the south Wales main line come as soon as possible, to ensure that south Wales, and, indeed, this applies to the south-west of England, remain competitive and go on being competitive on a UK and global stage. In north Wales and, potentially, in mid Wales, HS2 offers the opportunity for those regional economies to be significantly strengthened and boosted, but it will require the right outcome, specifically with regard to the Crewe hub, ensuring that there's the right outcome, the right infrastructure in place to the north of Crewe station.
In terms of HS2 as a whole, what I would say is that—and this goes for the regions within Wales as well—what we should not do is argue that we should hold back the prosperity of one region in order to maintain current levels of prosperity for another, whereas actually what we should be arguing for is enhancements across all regions. That's why, again, I clearly state that HS2, whilst it could have an adverse impact on south Wales, if we get the right level of investment into south Wales and the main line into and from south Wales, then the adverse impact could be mitigated. So, my consultation response to the Secretary of State concerning the Great Western Railway franchise clearly stated the need to ensure that there were mitigating proposals that could be adopted that would then guarantee current levels of prosperity for south Wales and ensure that the south Wales economy can prosper in the future.
In terms of the business cases, the commitment for taking forward business cases rests with the UK Government, but we need to ensure that there are irresistible cases put forward to UK Government. I outlined in my statement how there is significant spend taking place elsewhere in the UK. What I don't want to see happen is for us to just rely on business cases designed elsewhere. What I wish to see happen is for us to influence those cases at the earliest opportunity, and that's why we have experts and that's why we have Transport for Wales working on those cases right now.
A gaf i ddiolch i David Rowlands am ei gwestiynau, a dweud y byddwn yn fawr iawn yn croesawu dadl drawsbleidiol ar lefel y buddsoddi gan Lywodraeth y DU yn y seilwaith rheilffyrdd yn ddiweddar? Credaf y byddai hynny'n helpu i gryfhau ein grym wrth negodi, ac yn sicrhau bod Network Rail a Llywodraeth y DU yn cydnabod bod galw ar draws yr holl bleidiau yng Nghynulliad Cenedlaethol Cymru am ariannu tecach pan fo'n ymwneud â thrafnidiaeth rheilffyrdd yng Nghymru.
O ran HS2, oes, mae potensial i HS2 gael effaith andwyol ar economi'r de, a dyna pam yr ydym ni'n dadlau bod angen inni weld buddsoddiad ym mhrif reilffordd y de yn dod mor fuan â phosibl, er mwyn sicrhau bod y de, ac, yn wir, mae hyn yn berthnasol i dde-orllewin Lloegr, yn parhau'n gystadleuol ac yn dal i fod yn gystadleuol ar lwyfan y DU ac yn fyd-eang. Yn y gogledd ac, o bosibl, yn y canolbarth, mae HS2 yn cynnig cyfle i'r economïau rhanbarthol hynny gryfhau a chael hwb sylweddol, ond bydd angen y canlyniad cywir, yn benodol o ran canolfan Crewe, gan sicrhau y ceir y canlyniad cywir, y seilwaith iawn ar waith i'r gogledd o orsaf Crewe.
O ran HS2 yn ei gyfanrwydd, yr hyn a ddywedwn i yw—ac mae hyn yn wir am ranbarthau yng Nghymru hefyd—beth na ddylem ni ei wneud yw dadlau y dylem ni ddal yn ôl ffyniant un rhanbarth er mwyn cynnal y lefelau cyfredol o ffyniant ar gyfer un arall, ond mewn gwirionedd yr hyn y dylem ni fod yn dadlau o'i blaid yw gwelliannau ar draws pob rhanbarth. Dyna pam, unwaith eto, fy mod yn datgan yn glir o ran HS2, er y gallai gael effaith andwyol ar y de, os byddwn yn cael y lefel gywir o fuddsoddiad i'r de a'r brif lein ac o'r de, yna gellid lliniaru'r effaith andwyol. Felly, roedd fy ymateb i'r ymgynghoriad at yr Ysgrifennydd Gwladol ynghylch masnachfraint Rheilffordd y Great Western yn nodi'n glir yr angen i sicrhau bod cynigion lliniaru y gellid eu mabwysiadu fyddai wedyn yn gwarantu lefelau presennol o ffyniant ar gyfer y de a sicrhau y gall economi'r de ffynnu yn y dyfodol.
O ran yr achosion busnes, saif yr ymrwymiad ar gyfer datblygu achosion busnes gyda Llywodraeth y DU, ond mae angen inni sicrhau bod achosion cymhellol yn cael eu cyflwyno i Llywodraeth y DU. Amlinellais yn fy natganiad sut mae gwariant sylweddol yn digwydd mewn mannau eraill yn y DU. Yr hyn nad wyf i eisiau ei weld yn digwydd yw i ni ddibynnu'n unig ar achosion busnes a gynlluniwyd mewn mannau eraill. Yr hyn y dymunaf ei weld yn digwydd yw i ni i ddylanwadu ar yr achosion hynny ar y cyfle cyntaf, a dyna pam mae gennym arbenigwyr a dyna pam mae gennym Drafnidiaeth Cymru ar hyn o bryd yn gweithio ar yr achosion hynny.
Thank you, Cabinet Secretary, for setting out the threats and the opportunities that face Wales, and also for appointing Mark Barry, who is a fantastic enthusiast of public transport and therefore, I think, will be a great bonus to setting out our stall. But, clearly, we don't hold all the levers. One of the big concerns of some of my constituents is the rise and rise of rail fares, which far outweighs the rise in wages. For those who need to travel outside Wales for work, it is quite punitive, what is being charged. If it was that the massive price increases were then being reflected in increased investment in carriages and extra Wi-Fi and more trains, that would, I'm sure, be accepted, but the fact is that that's not what is happening.
We do have an enormous challenge in that our UK Government is so south-east England-focused. If they'd started HS2 in Manchester, rather than in the south-east, you might be convinced that they were beginning to look at a transport system that covered the whole of the UK, but, clearly, that's not about to happen.
One of the big issues for my constituents is the necessary upgrading of Cardiff Central station, which is quickly going to have insufficient capacity to manage the increased number of trains that people want us to be delivering. That is something that we can't do unless the UK Government gives GWR or Network Rail money to do something about it. So, I fear it's a good illustration of how dependent we are on the largesse of the UK Government.
I do recall that when Chris Grayling cancelled the Swansea electrification, he immediately started talking about all the things that he might do with the money to go to south-west England, which is just disgraceful. So, we absolutely have to have a fit-for-purpose rail and bus link, and I look forward to the day in which we have these joined up together.
Diolch ichi, Ysgrifennydd y Cabinet, am nodi'r bygythiadau a'r cyfleoedd sy'n wynebu Cymru, a hefyd am benodi Mark Barry, sydd yn frwd iawn o blaid trafnidiaeth gyhoeddus ac felly, credaf, bydd o fudd mawr i nodi ein safbwynt. Ond, yn amlwg, nid yw'r holl ysgogiadau gennym ni. Un o bryderon mawr rhai o'm hetholwyr yw codiad cynyddol prisiau tocynnau trên, sy'n llawer mwy na'r cynnydd mewn cyflogau. Ar gyfer y rhai sydd angen teithio y tu allan i Gymru ar gyfer gwaith, mae'n dipyn o gosb, yr hyn a godir. Pe byddai'r cynnydd mewn prisiau yn cael ei adlewyrchu wedyn mewn buddsoddi cynyddol mewn cerbydau a Wi-Fi ychwanegol a mwy o drenau, byddai, rwy'n siŵr, wedi'i dderbyn, ond y ffaith yw nad dyna beth sy'n digwydd.
Mae gennym her anferth yn y ffaith bod ein Llywodraeth y DU yn canolbwyntio cymaint ar dde-ddwyrain Lloegr. Pe byddent wedi dechrau HS2 ym Manceinion, yn hytrach nag yn y de-ddwyrain, efallai y byddech yn argyhoeddedig eu bod yn dechrau edrych ar system drafnidiaeth sy'n cynnwys y DU gyfan, ond, yn amlwg, nid yw hynny am ddigwydd.
Un o'r materion mawr i'm hetholwyr yw'r uwchraddio angenrheidiol ar orsaf Caerdydd Canolog, a fydd yn fuan heb ddigon o gapasiti i reoli'r nifer cynyddol o drenau y mae pobl am inni eu darparu. Mae hynny'n rhywbeth na allwn ni ei wneud oni bai bod Llywodraeth y DU yn rhoi arian i GWR neu Network Rail i wneud rhywbeth yn ei gylch. Felly, mae arnaf ofn ei bod yn enghraifft dda o pa mor ddibynnol yr ydym ni ar haelioni Llywodraeth y DU.
Rwy'n cofio pan wnaeth Chris Grayling ganslo trydaneiddio Abertawe, ar unwaith dechreuodd siarad am y pethau y gallai ef ei wneud gyda'r arian i fynd i dde-orllewin Lloegr, sy'n warthus. Felly, mae'n rhaid cael cyswllt rheilffyrdd a bws addas ar gyfer y diben, ac rwy'n edrych ymlaen at y diwrnod y mae'r rhain gennym wedi'u hymuno â'i gilydd.
I thank Jenny Rathbone for her questions. It's always a pleasure to answer Jenny Rathbone because she has such a keen passion for public transport, in particular the integration of rail and bus services, and of course active travel services. The Member is absolutely right that Professor Barry is a rail heavyweight. We're very pleased that he has agreed to undertake this work, and I'm sure that the work will be carried out apace. I also hope that work on Cardiff Central will now take place at pace. The Secretary of State announced that Cardiff Central improvements would be a priority after the cancellation of the electrification programme beyond Cardiff, and I hope to see that work take place without delay.
In terms of fares, it's a tragic fact that, in parts of Wales, 20 per cent of young people don't even turn up to their job interviews when trying to find work, because they cannot afford public transport to get there. This is in part as a consequence of relatively high fares on rail. It's also in part as a consequence of infrequent and sometimes excessively expensive bus transport as well. The answer, of course, in Wales, as far as the Wales and borders franchise is concerned, is with the new franchise agreement. We set out in our high-level objectives the need for bidders to ensure that their profits would be minimised and that any excess would be reinvested into service provision. It's also absolutely right that we look at maintaining, wherever and whenever possible, the lowest possible fares on rail services, and that's what I hope to be talking about a little more once the Cabinet has considered the outcome of the procurement process.
But equally it's absolutely vital moving forward that a greater degree of integration of rail and bus ticketing takes place. I've seen in parts of the UK—in the Merseyside area in particular—excellent examples of how bus and rail integrated ticketing has acted as an enabler, particularly for young people facing unemployment, in ensuring that they can get into work and stay in work. That's what I wish to see replicated through the new franchise and through additional services in the future being managed by Transport for Wales. That's what I wish to see happen here.
Diolch i Jenny Rathbone am ei chwestiynau. Mae bob amser yn bleser gennyf ateb Jenny Rathbone oherwydd mae ganddi angerdd mor aruthrol am drafnidiaeth gyhoeddus, yn benodol integreiddio gwasanaethau rheilffordd a bws, a gwasanaethau teithio llesol wrth gwrs. Mae'r Aelod yn hollol iawn bod yr Athro Barry yn un o hoelion wyth y rheilffyrdd. Rydym yn falch iawn ei fod wedi cytuno i wneud y gwaith hwn, ac rwy'n siŵr y bydd y gwaith yn cael ei wneud yn gyflym. Gobeithiaf hefyd y bydd gwaith ar Caerdydd Canolog bellach yn digwydd yn gyflym. Cyhoeddodd yr Ysgrifennydd Gwladol y byddai gwelliannau Caerdydd Canolog yn flaenoriaeth ar ôl diddymu trydanu'r rheilffordd y tu hwnt i Gaerdydd, ac rwy'n gobeithio gweld y gwaith hwnnw yn digwydd yn ddi-oed.
O ran tocynnau, mae'n ffaith drasig, mewn rhannau o Gymru, mae 20 y cant o bobl ifanc ddim hyd yn oed yn dod i'w cyfweliadau swydd wrth geisio dod o hyd i waith, gan nad ydynt yn gallu fforddio trafnidiaeth gyhoeddus i gyrraedd yno. Mae hyn yn rhannol o ganlyniad i brisiau cymharol uchel ar reilffyrdd. Mae hefyd yn rhan o ganlyniad trafnidiaeth bws anfynych ac sydd weithiau yn rhy ddrud hefyd. Mae'r ateb, wrth gwrs, yng Nghymru, o ran masnachfraint Cymru a'r Gororau, yng nghytundeb y fasnachfraint newydd. Nodwyd gennym yn ein hamcanion lefel uchel yr angen i gynigwyr sicrhau y byddai eu helw yn cael ei leihau ac y byddai ail-fuddsoddi unrhyw swm dros ben i ddarparu gwasanaethau. Hefyd, mae'n hollol iawn y byddwn yn edrych ar gadw, lle bynnag a phryd bynnag y bo'n bosibl, y prisiau isaf posibl ar wasanaethau rheilffyrdd, a dyna beth yr wyf yn gobeithio bod yn siarad ychydig yn fwy amdano unwaith y mae'r Cabinet wedi ystyried canlyniad y broses gaffael.
Ond yn yr un modd, mae'n gwbl hanfodol bod mwy o integreiddio tocynnau rheilffyrdd a bysiau yn digwydd yn y dyfodol. Rwyf wedi gweld mewn rhannau o'r DU—yn ardal Glannau Mersi yn benodol—enghreifftiau rhagorol o sut y mae tocynnau bysiau a rheilffyrdd integredig wedi gweithredu fel galluogwr, yn arbennig ar gyfer pobl ifanc sy'n wynebu diweithdra, wrth sicrhau y gallant fynd i'r gwaith ac aros mewn gwaith. Dyna'r hyn yr wyf i am ei weld yn cael ei ailadrodd drwy'r fasnachfraint newydd a thrwy wasanaethau ychwanegol yn y dyfodol yn cael eu rheoli gan Trafnidiaeth Cymru. Dyna'r hyn y dymunaf ei weld yn digwydd yma.
Thank you. Can I just gently remind the next set of speakers that you are the second and possibly the third speaker for your party, and therefore it should be a brief statement and a question, and then we'll get you all in? Suzy Davies.
Diolch. A gaf i yn garedig atgoffa'r set nesaf o siaradwyr mai chi yw'r ail a'r trydydd siaradwr o bosibl ar ran eich plaid chi, ac felly dylai fod datganiad byr a cwestiwn, ac yna fe gawn ni chi i gyd i mewn? Suzy Davies.
Thank you, Dirprwy Lywydd. An interesting statement there of 1,200 words, Cabinet Secretary, although it took you until page 3 of your statement to say that you cannot stand in the margins complaining when, actually, you did spend over half your statement, over four minutes of it, complaining about exactly that. I must admit I don't feel hugely better informed about what your plans are, but I am grateful to you for the information regarding the broader objectives for my region, especially looking at alternatives for those heavily polluting parts of the M4 at the same time as expanding, I think it was, the city region's transport—you know that some of us have been talking about that here for some time. You'll also be aware that my constituents in Neath are particularly excited about the offer made by Professor Barry in his original schematic, which I've been reassured is just a starting point.
Briefly, I just wanted to ask you about the omission from your statement of a Swansea parkway. I did a very quick and dirty survey in the area that could benefit from a Swansea parkway, and whereas 89 per cent of respondents thought that would help the city deal, less than 20 per cent of them said that they were happy with the current situation, and more than half of them said they would support the idea of a parkway. When you're continuing to share your ambitions with the Secretary of State, will you be offering in-principle support for a parkway?
Diolch ichi, Dirprwy Lywydd. Datganiad diddorol yn y fan yna o 1,200 o eiriau, Ysgrifennydd y Cabinet, er y cymerodd tan dudalen 3 eich datganiad i chi ddweud na allwch chi sefyll yn yr ymylon yn cwyno pan, mewn gwirionedd, fe wnaethoch chi dreulio dros hanner eich datganiad, dros bedair munud ohono, yn cwyno am yr union beth hwnnw. Mae'n rhaid imi gyfaddef nad wyf yn teimlo'n llawer mwy gwybodus am beth yw eich cynlluniau, ond rwy'n ddiolchgar i chi am wybodaeth ynghylch yr amcanion ehangach ar gyfer fy rhanbarth, yn enwedig edrych ar ddewisiadau eraill ar gyfer y rhai sy'n llygru rhannau o'r M4 yn drwm ar yr un pryd ag yn ehangu, credaf mai dyna oedd, trafnidiaeth y ddinas-ranbarth—gwyddoch chi fod rhai ohonom ni wedi bod yn siarad am hynny yn y fan yma ers peth amser. Byddwch chi hefyd yn ymwybodol bod fy etholwyr yng Nghastell-nedd yn arbennig o gyffrous am y cynnig a wnaed gan yr Athro Barry yn ei amlinelliad gwreiddiol, a thawelwyd fy meddwl mai dim ond man cychwyn ydyw.
Yn fyr, roeddwn i eisiau gofyn i chi am hepgor parcffordd Abertawe o'ch datganiad. Gwneuthum arolwg cyflym a budr iawn yn yr ardal a allai gael budd o barcffordd Abertawe, a thra bod 89 y cant o ymatebwyr o'r farn y byddai hynny'n helpu'r fargen ddinesig, dywedodd llai na 20 y cant ohonyn nhw eu bod yn hapus â'r sefyllfa bresennol, a dywedodd mwy na hanner ohonyn nhw y bydden nhw'n cefnogi'r syniad o barcffordd. Pan ydych chi'n parhau i rannu eich uchelgais chi gyda'r Ysgrifennydd Gwladol, byddwch yn cynnig cefnogaeth mewn egwyddor ar gyfer parcffordd?
Yes. We've spoken about this already, and I think that merits a good degree of consideration. I think it's also important just to point out that during the first few minutes of my statement I wasn't complaining, I was simply stating a fact, and the fact is that we have not had the level of investment that we should have expected in the current control period. That said, Swansea parkway, as with some other major proposals, I think should be taken forward at pace.
Ydw. Rydym ni wedi siarad am hyn eisoes, ac rwy'n credu bod hynny yn haeddu tipyn o ystyriaeth. Rwy'n credu ei bod yn bwysig hefyd nodi yn ystod ychydig funudau cyntaf fy natganiad nad oeddwn yn cwyno, dim ond datgan ffaith yr oeddwn i, a'r ffaith yw nad ydym ni wedi cael y lefel o fuddsoddiad y dylem ni fod wedi'i ddisgwyl yn y cyfnod rheoli presennol. Wedi dweud hynny, dylai parcffordd Abertawe, fel rhai cynigion mawr eraill, fod wedi ei ddatblygu yn gyflym.
Cabinet Secretary, one missing link, which has been the subject of a great deal of frustration for quite some time in my area, a missing link in terms of joining up south-east Wales is the Newport to Ebbw Vale passenger rail link. It's long been eagerly awaited and I wonder if you can, in responding to questions on this statement today, provide any further information on when we can expect that link to be established and its continuing importance, I hope, to Welsh Government reflecting the views of local people.
Also, services to Bristol, Cabinet Secretary, which I know you are aware of, leave much to be desired in terms of overcrowded trains and reliability, problems with cancellation, the general quality of the rolling stock, and indeed the time that journeys take. So, on a whole range of factors as to what makes train travel desirable or otherwise, that service from Newport, Cardiff and other areas to Bristol is problematic, and particularly problematic for commuters. So, given the need to join up around border services between Arriva Trains Wales and the Great Western operation, Cabinet Secretary, I wonder what you can say in terms of comfort to those long-suffering commuters and others that those problems will be addressed, hopefully in the near future, so that they can have a much better experience and we can get more people out of their cars and onto public transport.
Ysgrifennydd y Cabinet, un ddolen goll, sydd wedi bod yn destun llawer iawn o rwystredigaeth am gryn amser yn fy ardal i, dolen goll o ran cydgysylltu'r de-ddwyrain yw'r cyswllt rheilffordd i deithwyr rhwng Casnewydd a Glynebwy. Bu aros hir amdano a tybed os gallwch chi, wrth ymateb i gwestiynau ar y datganiad hwn heddiw, ddarparu unrhyw wybodaeth bellach ar ba bryd y gallwn ddisgwyl i'r cysylltiad hwnnw gael ei sefydlu a'i bwysigrwydd parhaus, gobeithio, yn adlewyrchu barn y bobl leol i Lywodraeth Cymru.
Hefyd, mae gwasanaethau i Fryste, Ysgrifennydd y Cabinet, a gwn y byddwch chi'n ymwybodol o hyn, yn bell o fod yn foddhaol o ran trenau gorlawn a dibynadwyedd, problemau gyda chanslo, ansawdd cyffredinol y cerbydau, ac yn wir yr amser y mae teithiau yn eu cymryd. Felly, ar amrywiaeth o ffactorau ynglŷn â beth sy'n gwneud teithio ar drenau yn ddymunol neu fel arall, mae'r gwasanaeth hwnnw o Gasnewydd, Caerdydd ac ardaloedd eraill i Fryste yn achosi problemau, ac yn achosi problemau yn arbennig i gymudwyr. Felly, o ystyried yr angen i gydgysylltu o amgylch gwasanaethau trawsffiniol rhwng Trenau Arriva Cymru a gweithrediad y Great Western, Ysgrifennydd y Cabinet, tybed beth y gallwch ei ddweud o ran cysur i'r cymudwyr hirymaros hynny ac eraill y bydd y problemau hynny yn cael sylw, gobeithio yn y dyfodol agos, fel y gallant gael llawer gwell profiad ac y gallwn gael mwy o bobl allan o'u ceir ac ar drafnidiaeth gyhoeddus.
Can I thank John Griffiths for his questions? Of course, I'll have more to say with regard to the Ebbw link and the potential to stop at Newport when we announce the preferred franchise operator and development partner and when we take forward the metro planning.
With regard to Bristol and connectivity on a cross-border basis, it's my view that we should be encouraging UK Government to work with us in terms of remapping franchise agreements to ensure that a similar agreement is in place on those franchises that are operating and managed by UK Government as there is with the Wales and borders franchise, whereby we are able to influence and we have a role in deliberations at a UK Government level, just as UK Government Ministers will retain an interest in some services as part of the Wales and borders franchise.
I've set out in my letters to the Secretary of State a proposal for remapping franchise arrangements that would, I believe, (a) meet the needs of passengers in Wales far more than the current arrangements, but also enable the Welsh Government to have a role, the role that it needs to ensure that services are designed and delivered in a way that takes full account of Wales's interest, and which I also think would result in real competition and genuine choice for passengers across the border as well. We wish to see more services between south Wales and the south of England, in particular Bristol Temple Meads, and I think a remapping programme of the franchise would assist in this.
A gaf i ddiolch i John Griffiths am ei gwestiynau? Wrth gwrs, bydd gennyf fwy i'w ddweud o ran cysylltiad Glynebwy a'r potensial i aros yng Nghasnewydd pan gyhoeddwn y gweithredwr masnachfraint dewisol a'r partner datblygu a phan fyddwn yn datblygu'r cynllunio metro.
O ran Bryste a chysylltedd ar draws y ffin, fy marn i yw y dylem ni fod yn annog Llywodraeth y DU i weithio gyda ni o ran ailfapio cytundebau masnachfraint i sicrhau bod cytundeb tebyg ar waith ar y masnachfreintiau hynny sy'n gweithredu ac yn cael eu rheoli gan Lywodraeth y DU fel ag y ceir â masnachfraint Cymru a'r Gororau, lle'r ydym ni'n gallu dylanwadu ac mae gennym ni ran mewn trafodaethau ar lefel Llywodraeth y DU, yn union fel y bydd Gweinidogion Llywodraeth y DU yn cadw buddiant mewn rhai gwasanaethau fel rhan o fasnachfraint Cymru a'r Gororau.
Rwyf wedi nodi cynnig yn fy llythyrau at yr Ysgrifennydd Gwladol ar gyfer ailfapio trefniadau masnachfraint a fyddai, rwy'n credu, (a) yn diwallu anghenion teithwyr yng Nghymru yn llawer mwy na'r trefniadau cyfredol, ond hefyd yn galluogi Llywodraeth Cymru i fod â rhan, y rhan sydd ei hangen arni i sicrhau bod gwasanaethau wedi'u cynllunio a'u darparu mewn ffordd sy'n ystyried budd Cymru yn llawn, ac yr wyf yn meddwl hefyd a fyddai'n arwain at gystadleuaeth go iawn a dewis go iawn i deithwyr ar draws y ffin hefyd. Rydym ni eisiau gweld mwy o wasanaethau rhwng de Cymru a de Lloegr, yn benodol Temple Meads Bryste, ac rwy'n credu y byddai rhaglen ailfapio'r fasnachfraint yn helpu gyda hyn.
Finally, Mark Isherwood.
Yn olaf, Mark Isherwood.
Thank you, Dirprwy Lywydd. You referred to the 1 per cent expenditure. The Office of Rail and Road annual report on UK rail industry financial information, published last year, found that Wales actually receives 9.6 per cent of net UK Government funding for franchised train operations and Network Rail, and 6.4 per cent of total net UK Government funding for Network Rail routes, as submitted in evidence to the Economy, Infrastructure and Skills Committee after we highlighted similar concerns.
I endorse your statement fully that if the UK Government makes the right choices on the Crewe hub, et cetera, then HS2 will have a significant economic benefit for north Wales. But, my question—I only have one—given your reference in your statement to working with Growth Track 360, which of course I also fully support, you've made no reference to the north Wales growth board, established to finalise the growth deal and manage its delivery once it's agreed with the two Governments. So, what work, in the context of transport connectivity with the rail network, are you undertaking directly with the growth board?
Diolch ichi, Dirprwy Lywydd. Gwnaethoch chi gyfeirio at yr 1 y cant o wariant. Canfu adroddiad blynyddol y Swyddfa Rheilffyrdd a Ffyrdd ar wybodaeth ariannol diwydiant rheilffyrdd y DU, a gyhoeddwyd y llynedd, bod Cymru mewn gwirionedd yn cael 9.6 y cant o arian net Llywodraeth y DU ar gyfer gweithrediadau trenau masnachfraint a Network Rail, a 6.4 y cant o gyfanswm cyllid net Llywodraeth y DU ar gyfer llwybrau Network Rail, fel y cyflwynwyd yn y dystiolaeth i'r Pwyllgor Economi, Seilwaith a Sgiliau ar ôl inni dynnu sylw at bryderon tebyg.
Rwy'n ategu eich datganiad yn llawn os yw Llywodraeth y DU yn gwneud y dewisiadau cywir ar Ganolfan Crewe, ac ati, yna bydd HS2 yn cael budd economaidd sylweddol ar gyfer y gogledd. Ond, fy nghwestiwn i—dim ond un sydd gennyf—o ystyried eich cyfeiriad yn eich datganiad at weithio gyda Growth Track 360, yr wyf wrth gwrs yn ei gefnogi'n llwyr, nid ydych chi wedi gwneud unrhyw gyfeiriad at fwrdd twf y gogledd, a sefydlwyd i gwblhau'r fargen dwf a rheoli ei darparu, unwaith y bydd y ddwy Lywodraeth yn cytuno. Felly, pa waith, yng nghyd-destun cysylltedd trafnidiaeth gyda rhwydwaith y rheilffyrdd, yr ydych chi'n ei wneud yn uniongyrchol gyda'r bwrdd twf?
I've met with the board. I've met at a political level and at an official level with leaders of local authorities and with chief executives. At an official level within Government, we're also engaged on a regular basis insofar as the projects are concerned within the growth deal bid, and it's my view that the ask for the establishment of a transport authority in the north would be very welcome. I look forward to scrutinising precisely what it is that the bid proposes, and with a view to supporting that bid.
What I wish to see happen with the growth deal in north Wales is that in 20 years' time, we can look back and identify that deal as having been transformational for the region. And in order to be truly transformational, I think it must focus on key components that drive productivity and economic growth—investment in skills, investment in transport and infrastructure, and in ensuring that there's the right regional vehicle in place long term to serve economic development in north Wales. On all three of those key components, we're making good progress, but I wish the deal and I wish people proposing all of the projects within the deal to have heroic ambition in this regard.
Rydw i wedi cyfarfod â'r bwrdd. Rydw i wedi cyfarfod ar lefel wleidyddol ac ar lefel swyddogol gydag arweinwyr awdurdodau lleol a phrif weithredwyr. Ar lefel swyddogol o fewn y Llywodraeth, rydym ni hefyd yn gweithio ar sail reolaidd cyn belled â bod y prosiectau dan sylw o fewn cynnig y fargen dwf, a fy marn i yw y byddai croeso mawr i'r cais i sefydlu awdurdod trafnidiaeth yn y gogledd. Edrychaf ymlaen at graffu ar beth yn union y mae'r cais yn ei gynnig, a gyda'r bwriad o gefnogi'r cais hwnnw.
Yr hyn yr wyf i'n dymuno ei weld yn digwydd gyda'r fargen dwf yn y gogledd yw ymhen 20 mlynedd, y gallwn ni edrych yn ôl a nodi cod y fargen honno wedi bod yn un drawsnewidiol ar gyfer y rhanbarth. Ac er mwyn bod yn wirioneddol drawsnewidiol, rwy'n credu bod yn rhaid iddi ganolbwyntio ar elfennau allweddol sy'n llywio cynhyrchiant a thwf economaidd—buddsoddi mewn sgiliau, buddsoddi mewn trafnidiaeth a seilwaith, ac mewn sicrhau bod y cerbyd rhanbarthol cywir ar waith yn hir dymor i wasanaethu datblygiadau economaidd yn y gogledd. Ar bob un o'r cydrannau allweddol hynny, rydym ni'n gwneud cynnydd da, ond rwy'n dymuno i'r fargen ac rwy'n dymuno i'r bobl sy'n cynnig yr holl brosiectau o fewn y fargen gael uchelgais arwrol yn hyn o beth.
Thank you very much, Cabinet Secretary.
Diolch yn fawr ichi, Ysgrifennydd y Cabinet.
Item 6 is a statement by the Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs on the future of land management, and I call on the Cabinet Secretary, Lesley Griffiths.
Eitem 6 yw Datganiad Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig ar ddyfodol rheoli tir, ac rwy'n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet, Lesley Griffiths.
Thank you, Deputy Presiding Officer. For decades, the management of our land has been shaped by the European Union. This has greatly influenced the structure and performance of our agricultural sector. Brexit brings significant and swift changes. The combination of leaving the common agricultural policy and new trading arrangements mean simply maintaining the status quo is untenable.
This matters greatly to Wales. The vast majority of our land is owned and managed by farmers, foresters and environmental bodies. Farming is a vital part of our rural economy. It is the social anchor of communities and land managers are the custodians of the land that underpins our natural environment.
The case for devolution is stronger than ever. The composition of our farming sector is very different to the rest of the UK, particularly England. Our landscape is more varied, our rural communities are a much greater share of the population, and our agriculture is more integrated into the fabric of our culture, especially the Welsh language. We have a once-in-a-generation chance to redesign our policies in a manner consistent with Wales's unique integrated approach, delivering for our economy, society and natural environment.
I am grateful for the help and support of all stakeholders who have come together at my ministerial Brexit roundtable. Drawing on those discussions, I have composed five core principles for the future of our land and the people who manage it.
The first principle is we must keep land managers on the land. To produce maximum benefit, land must be actively managed by those who know it best. This is also what is best for our environment and communities. However, this does not mean land use and the people who manage it should not change over time.
My second principle is that food production remains vital for our nation. There are many good reasons for Government support, but the basic payment scheme is not the best tool for providing it. There is a significant role for Government to play in helping land managers become economically sustainable after the UK exits the European Union.
Reform is also a significant opportunity to dramatically increase the benefits the broader Welsh public can receive from our land. So, my third principle is future support will centre on the provision of public goods that deliver for all the people of Wales. The richness and diversity of the Welsh landscape means there is no paucity of public goods to procure, from clean air, to flood management, to better habitats.
Fourth, all land managers should have the opportunity to benefit from new schemes. We will not restrict our support to current recipients of CAP. However, land managers may need to do things differently in return for support. This is the only way we can ensure our land delivers greater benefits.
Finally, we need a prosperous and resilient agricultural sector in Wales, whatever the nature of Brexit. To make this a reality, we need to change the way we support farmers. We intend, therefore, to have two elements of support—one for economic activities and one for public goods production. There are clearly important links between the production of food and public goods, so the support must be complementary. Many land managers will be able to produce both, but support for food production must not undermine our natural environment.
Through my roundtable, I have launched a new phase of intensive stakeholder engagement to work collaboratively on the details of how best to deliver the five principles. These groups are providing valuable ideas that will help the Welsh Government bring forward proposals for reform. These proposals will be included in a consultation document to be published in early July.
The reputation of Welsh produce rests on high standards, so this document will also consider the implications of reform for our regulatory framework. We have the opportunity to design a more modern, streamlined and flexible framework. This is relevant for the quality of our water, our soils, our air and our animal health. In order to deliver this support, we will need the correct legislation in place. My officials and I continue to work with DEFRA and the other UK Governments to determine how best to legislate. I am considering both a Welsh agricultural Bill and including temporary provisions for transition in the UK's planned agriculture Bill.
Leaving the European Union brings significant changes, and we must have a well-planned and multi-year transition. I learned the importance of avoiding a cliff-edge removal of subsidies during my recent trip to New Zealand. I will continue to fight to protect a full and fair allocation of funding to support land management in Wales. However, the UK Government has so far failed to provide any detail or commitment beyond 2022. I was very pleased that Fergus Ewing, Cabinet Secretary for the Rural Economy and Connectivity in Scotland, joined me in writing to Michael Gove, Secretary of State for Environment, Food and Rural Affairs, to ask for further clarity on future funding. Despite this uncertainty, I want to set a clear timetable for Welsh farmers.
The basic payment scheme will continue as planned for 2018, and I can confirm today that I will also continue to operate the basic payment scheme for the 2019 scheme year. From 2020, powers will return from Europe. I then envisage a gradual and multi-year transition from existing to new schemes. By 2025, I want to have completed implementation, and I will set out further details in July and can guarantee that changes will be subject to explicit consultation.
The great challenge of Brexit is to ensure that its impact does not undermine the true value land management provides to Wales. The great opportunity is to put in place new Welsh policy to help it adjust to future market forces. I am confident our land managers can adapt, and it is this Government’s role to provide time and support.
Diolch ichi, Dirprwy Lywydd. Ers degawdau, mae rheoli tir wedi ei lunio gan yr Undeb Ewropeaidd. Cafodd hyn ddylanwad mawr ar strwythur a pherfformiad ein sector amaethyddol. Gyda Brexit fe ddaw newidiadau sylweddol a chyflym. Mae'r cyfuniad o adael y polisi amaethyddol cyffredin a threfniadau masnachu newydd yn golygu na ellir cynnal y sefyllfa bresennol yn unig.
Mae hyn o bwys mawr i Gymru. Mae mwyafrif llethol ein tir dan berchnogaeth a rheolaeth y ffermwyr, y coedwigwyr a'r cyrff amgylcheddol. Mae ffermio yn rhan hanfodol o'n heconomi wledig, yn angor cymdeithasol i gymunedau, a'r rheolwyr tir yw ceidwaid y tir sydd yn sail i'n hamgylchedd naturiol.
Mae'r achos dros ddatganoli yn gryfach nag erioed o'r blaen. Mae cyfansoddiad ein sector ffermio ni yn wahanol iawn i weddill y DU, Lloegr yn arbennig felly. Mae ein tirwedd ni yn fwy amrywiol, mae ein cymunedau gwledig yn gyfran fwy o'r boblogaeth, ac mae amaethyddiaeth yn rhan fwy gyfannol o we ein diwylliant, yn enwedig o'r iaith Gymraeg. Mae gennym gyfle sy'n codi unwaith mewn cenhedlaeth i ailgynllunio ein polisau mewn modd sy'n gyson â dull cyfannol unigryw Cymru, gan ddarparu ar gyfer ein heconomi, ein cymdeithas a'r amgylchedd naturiol.
Rwy'n ddiolchgar am gymorth a chefnogaeth yr holl randdeiliaid sydd wedi dod at ei gilydd yn fy Grŵp Bord Gron gweinidogol ar Brexit. Gan dynnu ar y trafodaethau hynny, rwyf wedi llunio pum egwyddor graidd ar gyfer dyfodol ein tir a'r bobl sy'n ei reoli.
Yr egwyddor gyntaf yw bod yn rhaid inni gadw rheolwyr tir ar y tir. Er mwyn cael y budd mwyaf, mae'n rhaid i dir gael ei reoli'n weithredol gan y rhai sy'n ei adnabod orau. Mae hyn yn well ar gyfer ein hamgylchedd a'n cymunedau hefyd. Fodd bynnag, nid yw hynny'n golygu na ddylai defnydd tir na'r bobl sy'n ei reoli gael eu newid dros amser.
Fy ail egwyddor yw fod cynhyrchu bwyd yn parhau i fod yn hanfodol i'n cenedl. Ceir llawer o resymau da dros roi cymorth gan y Llywodraeth, ond nid y cynllun taliad sylfaenol yw'r dull gorau o ddarparu hyn. Mae gan Lywodraeth swyddogaeth bwysig i'w chwarae i helpu rheolwyr tir i fod yn economaidd gynaliadwy wedi i'r DU adael yr Undeb Ewropeaidd.
Mae'r diwygio yn gyfle mawr hefyd i gynyddu manteision ein tir i'r cyhoedd ehangach yng Nghymru mewn ffordd ddramatig. Felly, fy nhrydedd egwyddor yw y bydd y cymorth yn y dyfodol yn canolbwyntio ar ddarparu nwyddau cyhoeddus sy'n cyflenwi ar gyfer holl bobl Cymru. Mae cyfoeth ac amrywiaeth tirwedd Cymru yn golygu nad oes prinder nwyddau cyhoeddus i'w caffael, o'r awyr lân i reoli llifogydd a chynefinoedd gwell.
Yn bedwerydd, dylai pob un o'r rheolwyr tir gael y cyfle i elwa ar y cynlluniau newydd. Ni fyddwn yn cyfyngu ar ein cefnogaeth i dderbynwyr presennol y PAC. Serch hynny, efallai y bydd angen i reolwyr tir wneud pethau mewn ffordd wahanol yn gyfnewid am gymorth. Dyma'r unig ffordd y gallwn sicrhau bod ein tir yn cyflenwi mwy o fanteision.
Yn olaf, mae angen inni gael sector amaethyddol ffyniannus a chydnerth yng Nghymru, beth bynnag fyddo natur y Brexit. Er mwyn gwireddu hynny, mae angen inni newid y ffordd yr ydym yn cefnogi ffermwyr. Ein bwriad, felly, yw cael dwy elfen o gymorth—un ar gyfer gweithgareddau economaidd ac un ar gyfer cynhyrchu nwyddau cyhoeddus. Ceir cysylltiadau amlwg bwysig rhwng cynhyrchu bwyd a nwyddau cyhoeddus, felly bydd raid i'r cymorth fod yn gyflenwol. Bydd llawer o reolwyr tir yn gallu cynhyrchu'r naill a'r llall, ond ni ddylai cymorth ar gyfer cynhyrchu bwyd danseilio ein hamgylchedd naturiol.
Drwy gyfrwng y grŵp bord gron, rwyf wedi lansio cam newydd o ymgysylltiad dwys â rhanddeiliaid i weithio ar y cyd ar y manylion o sut i gyflenwi'r bum egwyddor yn y ffordd orau. Mae'r grwpiau hyn yn cyflwyno syniadau gwerthfawr a fydd yn helpu Llywodraeth Cymru i ddod â chynigion gerbron ar gyfer diwygio. Caiff y cynigion hyn eu cynnwys yn y ddogfen ymgynghori a gyhoeddir ddechrau mis Gorffennaf.
Mae enw da cynnyrch o Gymru yn dibynnu ar safonau uchel. Felly bydd y ddogfen hon yn ystyried goblygiadau diwygio ein fframwaith rheoleiddio hefyd. Mae gennym gyfle i ddylunio fframwaith mwy cyfoes, syml a hyblyg. Mae hyn yn berthnasol i ansawdd ein dŵr, ein priddoedd, yr aer ac iechyd ein hanifeiliaid. I gyflenwi'r cymorth hwn, bydd angen y ddeddfwriaeth gywir yn ei lle. Mae fy swyddogion a minnau'n parhau i weithio gyda DEFRA a llywodraethau eraill y DU i bennu'r ffordd orau o ddeddfu. Rwy'n ystyried Bil amaethyddol Cymreig ac hefyd yn ystyried cynnwys darpariaethau dros dro ar gyfer pontio ym Mil amaethyddiaeth arfaethedig y DU.
Mae gadael yr Undeb Ewropeaidd yn dod â newidiadau sylweddol, a bydd yn rhaid inni gael cyfnod pontio sydd wedi'i gynllunio'n dda a thros sawl blwyddyn. Dysgais am bwysigrwydd osgoi dilead cymorthdaliadau ar ymyl y dibyn, yn ystod fy ymweliad diweddar â Seland Newydd. Byddaf yn parhau i ymladd i amddiffyn y dyraniad llawn a theg o ariannu i gefnogi rheoli tir yng Nghymru. Fodd bynnag, hyd yn hyn mae Llywodraeth y DU wedi methu â rhoi unrhyw fanylion neu ymrwymiad y tu hwnt i 2022. Roeddwn yn falch iawn fod Fergus Ewing, Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi Wledig a Chysylltedd yn yr Alban, wedi ymuno â mi i ysgrifennu at Michael Gove, Ysgrifennydd Gwladol yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig, i ofyn am eglurhad pellach ar ddyfodol cyllid. Er gwaethaf yr ansicrwydd hwn, rwy'n awyddus i bennu amserlen glir ar gyfer ffermwyr Cymru.
Bydd y cynllun taliad sylfaenol yn parhau fel 'i cynlluniwyd yn 2018, a gallaf gadarnhau heddiw y byddaf yn parhau hefyd i weithredu cynllun y taliad sylfaenol ar gyfer y flwyddyn gynllun 2019. O 2020 ymlaen, bydd y pwerau yn dychwelyd o Ewrop. Yna, rwy'n rhagweld pontio graddol dros sawl blwyddyn o'r cynlluniau presennol i rai newydd. Erbyn 2025, hoffwn weld y broses wedi'i chwblhau, a byddaf yn nodi manylion pellach ym mis Gorffennaf a gallaf warantu y bydd newidiadau yn destun ymgynghoriad manwl.
Her fawr Brexit yw sicrhau nad yw ei effaith yn tanseilio'r gwerth gwirioneddol y mae rheoli tir yn ei roi i Gymru. Y cyfle mawr yw sefydlu polisi Cymreig newydd i'w helpu i addasu i rymoedd marchnad y dyfodol. Rwy'n hyderus y gall ein rheolwyr tir addasu, a swyddogaeth y Llywodraeth hon yw rhoi digon o amser a chefnogaeth i hyn.
Can I thank the Cabinet Secretary for her statement this afternoon? I'm pleased that the Cabinet Secretary has brought forward this important statement, particularly in light of the agreement between the Welsh and UK Governments over the European Union (Withdrawal) Bill, which means that we're one step closer to a new future for British and Welsh agriculture.
Of course, we all agree to the five core principles that were set out in February, particularly around the idea of food production remaining vital. Indeed, farmers have continued to raise with me their concerns regarding the future of their subsidies if Britain decides to adopt an approach that prioritises environmental protections rather than food production. I'm pleased that today's statement recognises that Welsh farmers continue to be excellent custodians of our countryside and that it's crucial that the right balance is struck between environmental protections and food production. Whilst I accept that a consultation will be held later this year, can she give us a little more information from the outset about how the Welsh Government intends to strike that balance so that Welsh farmers can be assured of the direction of travel post Brexit?
Of course, a transition system must be in place for future funding arrangements, and the Welsh Government has been quick to point out that engagement has already taken place with stakeholders and other Governments on this point. In light of the representations that the Cabinet Secretary has already made on this issue, can she provide some more information about exactly what future funding arrangements the Welsh Government want to see in the future, given that the UK Government has committed funding until 2022 but in her statement today she has only confirmed that the basic payment scheme will continue to operate until 2020?
A gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei datganiad y prynhawn yma? Rwy'n falch fod y Ysgrifennydd y Cabinet wedi cyflwyno'r datganiad pwysig hwn, yn enwedig yn ngoleuni'r cytundeb rhwng Llywodraethau Cymru a'r DU o ran Bil yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael), sy'n golygu ein bod ni gam yn nes at ddyfodol newydd i amaethyddiaeth Cymru a Phrydain.
Wrth gwrs, rydym ni i gyd yn cytuno ar y bum egwyddor graidd a nodwyd ym mis Chwefror, yn enwedig o ran y syniad fod cynhyrchu bwyd yn parhau i fod yn hanfodol. Yn wir, mae ffermwyr yn dal i godi'u pryderon gyda mi am ddyfodol eu cymorthdaliadau pe byddai Prydain yn penderfynu mabwysiadu dull sy'n rhoi blaenoriaeth i amddiffyn yr amgylchedd yn hytrach na chynhyrchu bwyd. Rwy'n falch bod y datganiad heddiw yn cydnabod bod ffermwyr Cymru yn dal i fod yn geidwaid cefn gwlad rhagorol a'i bod yn hanfodol fod y cydbwysedd yn gywir rhwng amddiffyn yr amgylchedd a chynhyrchu bwyd. Er fy mod yn derbyn y cynhelir ymgynghoriad yn ddiweddarach eleni, a oes modd iddi roi mwy o wybodaeth inni o'r cychwyn cyntaf am sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu sicrhau'r cydbwysedd hwnnw fel y gall ffermwyr Cymru fod yn sicr o'r llwybr a ddilynir wedi Brexit?
Wrth gwrs, bydd yn rhaid cael system bontio ar waith ar gyfer y trefniadau ariannu i'r dyfodol, ac mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn barod i nodi bod ymgysylltu wedi digwydd yn barod gyda rhanddeiliaid a llywodraethau eraill yn hyn o beth. Yng ngoleuni'r sylwadau a wnaed eisoes gan Ysgrifennydd y Cabinet ar y mater hwn, a oes modd iddi roi rhywfaint rhagor o wybodaeth am ba drefniadau cyllido yn union y mae Llywodraeth Cymru eisiau eu gweld yn y dyfodol, o gofio bod Llywodraeth y DU wedi ymrwymo cyllid tan 2022? Yn ei datganiad heddiw mae hi wedi cadarnhau y bydd y cynllun taliad sylfaenol ond yn parhau i fod yn weithredol tan 2020.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Of course, we know that the Welsh agricultural industry is closely integrated with the European market, and we all recognise that the imposition of tariffs between the UK and the EU would be hugely damaging to Welsh farmers. I know that that is the Welsh Government's position on the matter, but perhaps in her response the Cabinet Secretary could provide an update on her discussions with her UK counterparts and, indeed, her European counterparts on ways in which to protect the industry for the future.
Now, in March last year, the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee undertook an inquiry into the future of land management in Wales, and, as part of the consultation, the Farmers' Union of Wales made it clear that Governments should proactively support UK food and farming through their own procurement policies. In the circumstances, perhaps the Cabinet Secretary can now tell us about the Welsh Government's procurement practices in relation to farming and explain what new action the Welsh Government has taken since the committee's inquiry to specifically address this point.
Whilst there are clearly many land management challenges for Wales post Brexit, there are also plenty of opportunities too. Developing a domestic Welsh agricultural policy can now offer the Welsh Government the opportunity to seriously look at the current regulatory landscape for farmers, and I'm pleased that today's statement confirms that the Welsh Government will now look at a new, flexible framework. This has long been championed by the industry. Indeed, NFU Cymru tell us that poor regulation is often cited as a reason for a lack of farm business confidence, and that it adds significantly to farmers' workloads. Now the Welsh Government has the opportunity to overhaul this landscape and ensure that more voluntary approaches are adopted so that, where regulations are introduced, they are supported by informed and sound evidence.
We know that the Welsh Government has yet to firmly close the door on proposed nitrate vulnerable zones in Wales, and this is a clear example of where the Welsh Government can better support Welsh farmers. Given the burdens that poor and excessive regulation can have on Welsh farmers, perhaps the Cabinet Secretary could tell us about her initial thoughts on tackling the regulatory landscape to better support land management.
Today's statement suggests a move towards introducing legislation, and perhaps the Cabinet Secretary can tell us when she intends to make a more concrete decision on this, along with what initial feedback she has already received from the industry on this particular agenda.
I'd like to briefly reiterate to the Cabinet Secretary the importance of access to a stable and productive workforce for the farming sector, and I'll be grateful for any updates to the discussions she's had with the rest of the UK and the EU regarding Wales's labour needs.
Finally, Presiding Officer—and by no means least—I'd like to put on record the significance of the Welsh agricultural industry, not just to our economy, but to our culture too, and I'm pleased that the Cabinet Secretary has also reiterated the importance of farming to our rural communities and the Welsh language today. Therefore, in closing, can I thank the Cabinet Secretary for her statement? I look forward to scrutinising the Welsh Government's progress on its land management policies in the coming weeks and coming months. Thank you.
Wrth gwrs, gwyddom fod y diwydiant amaethyddol yng Nghymru wedi cael ei integreiddio yn agos â'r farchnad Ewropeaidd, ac rydym i gyd yn cydnabod y byddai gosod tariffau rhwng y DU a'r UE yn niweidiol iawn i ffermwyr Cymru. Rwy'n gwybod mai dyna yw safbwynt Llywodraeth Cymru ar y mater, ond efallai yn ei hymateb y gallai Ysgrifennydd y Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ei thrafodaethau gyda'i chymheiriaid yn y DU ac, yn wir, ei chymheiriaid yn Ewrop ar sut i amddiffyn y diwydiant i'r dyfodol.
Nawr, ym mis Mawrth y llynedd, cynhaliodd y Pwyllgor Newid yn yr Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig ymchwiliad i ddyfodol rheoli tir yng Nghymru. Yn rhan o'r ymgynghoriad, roedd Undeb Amaethwyr Cymru yn ei gwneud yn glir y dylai Llywodraethau fynd ati'n rhagweithiol i gefnogi bwyd a ffermio yn y DU drwy eu polisïau caffael eu hunain. Yn yr amgylchiadau, efallai y gall Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrthym yn awr am arferion caffael Llywodraeth Cymru o ran ffermio ac egluro pa gamau newydd y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cymryd ers ymchwiliad y Pwyllgor i fynd i'r afael â'r pwynt hwn yn benodol.
Er ei bod yn amlwg fod yna lawer o heriau o ran rheoli tir i Gymru ar ôl Brexit, ceir digonedd o gyfleoedd hefyd. Gall datblygu polisi amaethyddol domestig i Gymru bellach fod yn gyfle i Lywodraeth Cymru edrych o ddifrif ar y tirlun rheoleiddio presennol ar gyfer ffermwyr, ac rwy'n falch fod y datganiad heddiw yn cadarnhau y bydd Llywodraeth Cymru yn edrych ar fframwaith newydd a hyblyg. Cafodd hyn ei hyrwyddo gan y diwydiant ers tro. Yn wir, mae NFU Cymru yn dweud wrthym mai rheoliad gwael yn aml sy'n cael ei nodi'n rheswm dros ddiffyg hyder busnes mewn fferm, a'i fod yn ychwanegu at lwyth gwaith y ffermwyr yn sylweddol. Bellach mae gan Lywodraeth Cymru y cyfle i adfer y tirlun hwn a sicrhau bod dulliau mwy gwirfoddol yn cael eu mabwysiadu i sicrhau, pan gyflwynir rheoliadau, y cânt eu cefnogi gan dystiolaeth ddeallus a chadarn.
Rydym yn gwybod nad yw Llywodraeth Cymru wedi cau'r drws yn glep eto ar barthau arfaethedig o nitradau peryglus yng Nghymru, ac mae hon yn enghraifft glir o'r hyn y gallai Llywodraeth Cymru ei wneud yn well i gefnogi ffermwyr Cymru. O ystyried y beichiau y gall rheoleiddio sâl ac anghymesur eu rhoi ar ffermwyr Cymru, efallai y gall Ysgrifennydd y Cabinet sôn wrthym ni am ei syniadau cychwynnol ar fynd i'r afael â'r tirlun rheoleiddio i gefnogi rheoli tir yn well.
Mae datganiad heddiw yn awgrymu symudiad tuag at gyflwyno deddfwriaeth, ac efallai y gall Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrthym pa bryd y mae hi'n bwriadu gwneud penderfyniad mwy cadarn ar hynny, ynghyd â pha adborth cychwynnol y mae hi wedi'i dderbyn eisoes gan y diwydiant ar yr agenda benodol hon.
Hoffwn fynegi eto'n fyr i Ysgrifennydd y Cabinet bwysigrwydd cael gweithlu sefydlog a chynhyrchiol ar gyfer y sector ffermio, a byddaf yn ddiolchgar am unrhyw ddiweddariadau i'r trafodaethau a gafodd gyda gweddill y DU a'r UE am anghenion gwaith Cymru.
Yn olaf, Llywydd—ac nid yn lleiaf—hoffwn roi ar gofnod pa mor arwyddocaol yw diwydiant amaethyddol Cymru, nid yn unig i'n heconomi ni, ond i'n diwylliant ni hefyd, ac rwy'n falch bod Ysgrifennydd y Cabinet hefyd wedi mynegi pa mor bwysig yw ffermio i'n cymunedau gwledig a'r iaith Gymraeg heddiw. Gan hynny, wrth gloi, a gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei datganiad? Edrychaf ymlaen at graffu ar gynnydd Llywodraeth Cymru gyda'i pholisïau rheoli tir yn ystod yr wythnosau a'r misoedd sydd i ddod. Diolch.
Thank you, Paul Davies, for those comments and questions.
I think you're absolutely right: it is about getting the right balance, and so that was why I started right at the beginning to have the stakeholder group, and I did pay tribute to them. I'm very grateful for their input and those meetings are always a really good discussion, and certainly the sub-groups that have broken out from that stakeholder group have been incredibly helpful in getting where we are now and will continue to be very important going forward.
You're right, we will be going out to consultation. I mentioned we'll be launching the consultation document at the beginning of July. I think it's very important to get it out there ahead of the Royal Welsh Show and the other summer shows where I, myself, my officials and front-line staff will be able to talk to many farmers and foresters and, obviously, people working for environmental organisations.
You asked what sort of things we were considering ahead of the consultation. So, in relation to public goods, I think it's very important that we continue to look at reducing ongoing carbon emissions and we're able to increase carbon sequestration. I want to continue to, obviously, manage water supply, improve water quality, improve air quality, look at our landscape and our heritage, and I'm also very keen to look at health and access and education opportunities.
Food production will come under economic resilience and, again, alongside that, we'll be looking at support for sustainable improvement, particularly around precision agriculture and support for diversification. I've seen some excellent examples of diversification: I was up in Pennal last Thursday where I saw probably one of the best hydroelectricity schemes I've seen on a farm, and what really struck me was that that was there. Okay, it needed somebody to come along and innovate and put in the scheme, but that water was there, and now we've got this fantastic hydro scheme. So, it's about supporting diversification also.
I think, in relation to future funding, you're right, we have had that assurance that the funding is there until 2022, and we've made it very clear that that funding will be available to the sector up until 2022. But, after that, we have no idea what funding we will be getting. So, you'll be aware of the quadrilateral meetings that I have—we've got one on Monday in Edinburgh—we keep inviting the Chief Secretary to the Treasury to come along; unfortunately, she's not been able to do so yet. But it has to be a standing item because we need to know what's there from 2022. But that funding will be available. Although I've only stated what will happen up until 2020, that amount of funding will be available until 2022. But we need to look at how we then, obviously, support our farmers and land managers.
It is about making our agricultural sector as resilient as possible for what's going to come. One of the things we've been doing—we did it with the dairy sector last year—we had some European funding that we used to benchmark so that dairy farmers could see how resilient they were and where they needed to improve. I'd be very keen—I am very keen—to do it for sheep and beef as well, and I'm looking to see if I can access some funding to do that. So, those are the sort of things that we're doing to assist.
You mentioned 'The future of land management in Wales' report from the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee, and there were some very interesting recommendations in there, which my officials and I are currently considering. Again, there were some recommendations that don't actually fit specifically into land management policy, but I thought the report was certainly very good.
In relation to regulation, I mentioned that this is really our opportunity—it's a big opportunity—to look at the full range of available measures we have for a future regulatory regime, and that, obviously, includes regulation, it includes investments, and it also includes voluntary approaches. Again, we need to have a look at who they will apply to. They will apply to all land managers, obviously, but we need to look at that going forward. There are still existing regulations currently in force that must be complied to, and I think everybody recognises that.
In relation to legislation, I've always made it very clear we would have our own Wales agricultural policy, but I mentioned that I'm keeping all options open in relation to the UK agriculture Bill. Unfortunately, we haven't had a draft shared with us, which we had hoped to have had by this time, but it hasn't been shared. So, again, we will ask on Monday.
Workforce is incredibly important because I'm sure, like myself, you've been told that a lot of EU nationals work in the sector and there's a huge amount of concern, not just from land managers and farmers, but also from processing plants. So, it's a conversation that I'm having and also other ministerial colleagues are having in relation to Brexit discussions. But it is a huge area of concern.
I absolutely agree with you, and I'm glad you picked up what I said around communities and the Welsh language and how important—. The Welsh language within agriculture—it's the most used by any sector, the agricultural sector. And another lesson I learned in New Zealand was, when they had that cliff edge and that huge change to their way of life in New Zealand back in 1984, they lost a lot of communities because farms became much bigger. So, therefore, the communities had huge upheaval, and I'm very keen that that doesn't happen here in Wales.
Diolch ichi, Paul Davies, am y sylwadau a'r cwestiynau yna.
Rwy'n credu eich bod yn hollol gywir: mae'n golygu cael y cydbwysedd cywir, ac felly dyna pam y dechreuais o'r cychwyn cyntaf fod â grŵp rhanddeiliaid, ac fe roddais i deyrnged iddyn nhw. Rwy'n ddiolchgar iawn am eu mewnbwn a cheir yn y cyfarfodydd hynny bob amser drafodaeth dda iawn, ac mae'r is-grwpiau sydd wedi deillio o'r grŵp rhanddeiliaid hwnnw yn sicr wedi bod yn hynod ddefnyddiol o ran cyrraedd y man yr ydym ynddo nawr ac yn sicr bydd yn dal i fod yn bwysig iawn wrth fynd ymlaen.
Rydych chi'n iawn, byddwn ni yn mynd allan i ymgynghoriad. Soniais y byddwn yn lansio dogfen ymgynghori ddechrau mis Gorffennaf. Credaf ei bod yn bwysig iawn inni ei gael allan yno cyn Sioe Frenhinol Cymru a'r sioeau haf eraill lle gallaf i fy hunan, fy swyddogion a'm staff rheng flaen siarad â llawer o ffermwyr a choedwigwyr ac, yn amlwg, â phobl sy'n gweithio i'r sefydliadau amgylcheddol.
Roeddech chi'n gofyn pa fath o bethau yr oeddem yn eu hystyried o flaen yr ymgynghoriad. Felly, o ran nwyddau cyhoeddus, credaf ei bod yn bwysig iawn ein bod yn dal i edrych ar leihau allyriadau carbon parhaus a'n bod yn gallu parhau i ddal a storio carbon yn gynyddol. Rwy'n awyddus, mae'n amlwg, inni barhau i reoli'r cyflenwad dŵr, gwella ansawdd dŵr, gwella ansawdd yr aer, ac edrych ar ein tirwedd a'n treftadaeth ni. Rwy'n awyddus iawn hefyd i edrych ar iechyd a hygyrchedd a chyfleoedd am addysg.
Bydd cynhyrchu bwyd yn dod o dan gydnerthedd economaidd. Ac eto, ochr yn ochr â hynny, byddwn yn edrych ar gymorth i welliant cynaliadwy, yn enwedig o ran amaethyddiaeth fanwl a chymorth i arallgyfeirio. Rwyf wedi gweld rhai enghreifftiau ardderchog o arallgyfeirio: roeddwn i ym Mhennal ddydd Iau diwethaf lle gwelais i un o'r cynlluniau trydan dŵr gorau a welais i ar fferm, mae'n debyg, a'r hyn a'm trawodd i oedd fod y ffasiwn beth i'w gael yno. Rwy'n cyfaddef bod rhywun wedi bod yno ac arloesi a rhoi'r cynllun yn ei le, ond roedd y dŵr yno, ac erbyn hyn mae gennym y cynllun ynni dŵr gwych hwn. Felly, mae'n ymwneud â chefnogi arallgyfeirio hefyd.
Rydych chi'n iawn, yn fy marn i, o ran ariannu i'r dyfodol, ein bod wedi cael sicrwydd y bydd yr arian ar gael tan 2022, ac rydym wedi'i gwneud yn glir iawn y bydd yr arian hwnnw ar gael i'r sector tan 2022. Ond, wedi hynny, nid oes gennym syniad faint o arian y byddwn yn ei gael. Felly, byddwch yn ymwybodol o'r cyfarfodydd pedairochrog sydd gennyf—bydd gennym ni un ddydd Llun yng Nghaeredin—rydym yn parhau i estyn gwahoddiad i Brif Ysgrifennydd y Trysorlys ddod yno; yn anffodus, nid yw wedi gallu gwneud hynny hyd yma. Ond mae'n rhaid i hyn fod yn eitem sefydlog gan fod angen inni wybod beth fydd gennym o 2022 ymlaen. Ond bydd yr arian hwnnw ar gael. Er nad wyf i ond wedi nodi'r hyn fydd yn digwydd tan 2020, bydd y swm hwnnw o arian ar gael tan 2022. Ond mae angen inni edrych wedyn, yn amlwg, ar sut y byddwn ni'n cefnogi ein ffermwyr a'n rheolwyr tir.
Mae'n golygu gwneud ein sector amaethyddol mor gydnerth â phosibl ar gyfer yr hyn a ddaw. Un o'r pethau yr ydym wedi'u gwneud—fe'i gwnaethom gyda'r sector llaeth y llynedd—roedd gennym rywfaint o gyllid Ewropeaidd yr oeddem yn arfer ei feincnodi fel y gallai ffermwyr llaeth weld sut pa mor gydnerth yr oedden nhw ac ym mhle yr oedd yr angen iddyn nhw wella. Byddwn yn awyddus iawn—rwy'n awyddus iawn—i wneud hynny ar gyfer defaid a chig eidion hefyd, ac rwy'n ceisio dod o hyd i rywfaint o gyllid i wneud hynny. Felly, dyna'r mathau o bethau y byddwn yn eu gwneud i roi cymorth.
Roeddech chi'n sôn am adroddiad 'Dyfodol rheoli tir yng Nghymru' gan y Pwyllgor Newid yn yr Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig. Roedd rhai argymhellion diddorol ynddo, y mae fy swyddogion a minnau wrthi'n eu hystyried ar hyn o bryd. Eto, roedd rhai argymhellion nad oedden nhw mewn gwirionedd yn perthyn i bolisi rheoli tir yn benodol, ond roeddwn i o'r farn bod yr adroddiad yn dda iawn yn wir.
O ran rheoliad, soniais mai ein cyfle ni yw hwn mewn gwirionedd—mae'n gyfle mawr—i edrych ar yr ystod lawn o fesurau sydd ar gael inni ar gyfer cyfundrefn reoleiddio'r dyfodol. Mae hynny, wrth gwrs, yn cynnwys rheoliad, yn cynnwys buddsoddiadau, a bydd hefyd yn cynnwys triniaethau gwirfoddol. Eto, mae angen inni edrych i weld i bwy y byddan nhw'n berthnasol. Byddant yn berthnasol i'r holl reolwyr tir, mae'n amlwg, ond mae angen inni edrych ar hynny wrth inni fwrw ymlaen. Mae rheoliadau cyfredol mewn grym o hyd sydd yn rhaid cydymffurfio â nhw, a chredaf fod pawb yn cydnabod hynny.
O ran deddfwriaeth, rwyf bob amser wedi egluro'n fanwl y byddai gennym ein polisi amaethyddol ein hunain i Gymru, ond soniais fy mod yn cadw'r holl ddewisiadau yn agored o ran Bil Amaethyddiaeth y DU. Yn anffodus, ni chawsom ddrafft, ac roeddem wedi gobeithio ei gael erbyn hyn, ond ni chafodd ei rannu. Felly, byddwn yn gofyn unwaith eto ddydd Llun.
Mae'r gweithlu yn hynod bwysig, oherwydd rwy'n siŵr eich bod chi, fel minnau, wedi cael gwybod bod llawer o wladolion yr UE yn gweithio yn y sector ac mae pryder enfawr, nid yn unig ymysg y rheolwyr tir a'r ffermwyr, ond hefyd y ffatrïoedd prosesu. Felly, sgwrs yw honno yr wyf i'n ei chael ac y mae cyd-Weinidogion eraill yn ei chael hefyd mewn cysylltiad â thrafodaethau Brexit. Ond mae'n destun pryder mawr iawn.
Cytunaf yn llwyr â chi, ac rwy'n falch eich bod wedi nodi'r hyn a ddywedais am gymunedau a'r iaith Gymraeg a pha mor bwysig—. Yr iaith Gymraeg oddi mewn i amaethyddiaeth—fe'i defnyddir yn amlach nag yn unrhyw sector arall, yn y sector amaethyddol. A gwers arall a ddysgais yn Seland Newydd oedd, pan welson nhw ymyl y dibyn yno a'r newid enfawr yn eu ffordd o fyw yn Seland Newydd yn ôl ym 1984, collwyd llawer o'r cymunedau gan fod y ffermydd wedi mynd yn fwy o faint. Felly, gan hynny, gwelodd y cymunedau newid anferthol, ac rwy'n awyddus iawn na fydd hynny'n digwydd yma yng Nghymru.
Diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet am ei datganiad. Roedd nifer o gwestiynau ynglŷn â’r datganiad yma’n cael eu codi yn sioe Nefyn ddoe. Nid oes yn y datganiad yr atebion i gyd, ond o leiaf gall pobl edrych ymlaen at haf arall o ymgynghori dros y manylion yma.
Nawr, wrth gwrs, cyn belled ag y mae Plaid Cymru yn y cwestiwn, byddwch chi’n ymwybodol ein bod ni’n anghytuno yn sylfaenol â’r cytundeb sydd gyda chi rhwng y Llywodraeth fan hyn a’r Llywodraeth yn San Steffan, a’r ffaith bod cymaint o’r pwerau sydd yn dod ac yn llifo o’r Undeb Ewropeaidd bellach wedi cael eu rhoi o’r neilltu, neu i gadw yn y rhewgell, beth bynnag yw’r disgrifiad rydych chi am ei wneud ohono fe. Mae’n anodd, felly, cyfallu’r hyn sydd gyda chi yn eich datganiad ynglŷn â’r ffaith eich bod chi’n dweud bod achos datganoli yn gryfach nac erioed, eich bod yn dweud bod datganoli yn rhoi
Thank you to the Cabinet Secretary for her statement. There were a number of questions about this statement raised in the Nefyn show yesterday. The statement doesn't contain all of the answers, but at least people can look forward to another summer of consultation on these particular details.
Now, as far as Plaid Cymru is concerned, you will be aware that we disagree fundamentally with the agreement that you have made with the Government in Westminster, and the fact that so many of the powers that will flow from the European Union will now have been put in the freezer, or whatever description you choose for that process. It is difficult to equate what you have in your statement about the fact that you say that the case for devolution is stronger than ever, that you say that devolution gives
'significant control over our policies and actions'
rheolaeth arwyddocaol ar ein polisïau a'n gweithredoedd'
pan, i bob pwrpas, rŷch chi wedi ildio’r rheolaeth yna i benderfyniadau sy’n cael eu cymryd, yn gyntaf, gan y Llywodraeth yn San Steffan, ac, yn ail, yn cael eu harwain gan Lywodraeth San Steffan, ac nid drwy'r broses rŷm ni wedi bod yn ei thrafod fan hyn ac sydd wedi cael ei gosod allan yn adroddiad y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig—o gydweithio fel cyd-Aelodau o'r un statws fel Llywodraethau yn y wlad yma. Felly, a gaf i ofyn cwestiynau i chi ar sut yn union y mae hyn nawr yn mynd i weithio yn ymarferol?
Rŷch chi wedi gosod allan eich pum egwyddor yn yr adroddiad yma ac yn yr adroddiad y gwnaethoch chi ym mis Mawrth yn ogystal. A ydych chi wedi trafod y pum egwyddor yma gyda George Eustice, gyda Michael Gove? A ydych chi wedi cael sicrhad ganddyn nhw y bydd modd gweithredu ar sail yr egwyddorion hyn yma yng Nghymru, o ystyried bod y cynsail deddfwriaethol rŷch chi’n ei ystyried yn cynnwys naill ai Bil amaeth yn San Steffan neu Fil amaeth penodol yn fan hyn? Gan ein bod ni, bellach, yn gwybod bod Llywodraeth San Steffan â’r llaw uchaf ym meysydd mor amrywiol â GMOs, ffermio organig, taliadau fferm a chaffael cyhoeddus—sydd mor bwysig ar gyfer dyfodol bwyd yng Nghymru—a hefyd labelu bwyd o Gymru, pa sicrwydd ydych chi wedi'i dderbyn gan Lywodraeth San Steffan na fyddan nhw’n mynnu eu dulliau nhw o fynd i’r afael â’r problemau hyn, yn hytrach na gwrando ar yr ymgynghoriad a’r ffordd gwaelod i fyny rydych chi wedi'i disgrifio wrthym ni heddiw?
Wrth sôn am yr arian sydd yn dod yn sgil gadael yr Undeb Ewropeaidd, rwy’n sylwi—ac mae wedi cael ei grybwyll eisoes, rwy’n meddwl—eich bod chi dim ond wedi rhoi addewid tan ddiwedd y flwyddyn ariannol 2019. Wrth gwrs, mae’r Trysorlys wedi’i wneud yn glir y bydd y cyfanswm yn dal ar gael tan 2022. Pan fuodd y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig i fyny yn Llundain yr wythnos diwethaf, fe wnaethom ni gwrdd wyneb yn wyneb gyda Michael Gove a threulio awr gyda George Eustice, yn trafod gyda nhw’r angen i sicrhau’r arian yma. Roedd hi’n ddigon clir i fi y byddan nhw’n cadw’r arian hyd at 2022, ond, wrth gwrs, ar ôl hynny, mae’n mynd i mewn i’r adolygiad cynhwysfawr gwariant—y comprehensive spending review. Felly, mae natur y peth yn newid ar ôl hynny. Ond, tan hynny, bydd Cymru yn dal i dderbyn yr un swm, felly pam nad ŷch chi’n gallu addo heddiw y bydd hynny yn cael ei glustnodi yn llwyr tan o leiaf yr etholiad Cynulliad nesaf, yn hytrach na fesul blwyddyn, fel rŷch chi wedi ei roi mewn dogn y prynhawn yma?
Wrth drafod yr arian yna, mae’n amlwg eich bod chi am gadw rhyw fath o siâp ar biler 1 a philer 2, yn y datganiad sydd gennych chi: y gwahaniaeth rhwng y daioni cyhoeddus a’r taliadau economaidd. Ond, ar yr un pryd, rŷch chi’n dweud yn eich datganiad nad yw'r taliad fferm sengl bresennol yn ffordd dda o roi’r gefnogaeth economaidd yna. Nawr, mae adroddiad y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig wedi gwneud un argymhelliad—y dylech chi o leiaf ymateb iddo fe, rwy’n gobeithio, y prynhawn yma—na ddylid cael un piler a dau biler, ond yn hytrach uno’r ffrwd gyllidol nes eich bod chi, fesul cam yn y ffrwd yna, yn mesur y daioni cyhoeddus, yn mesur y gwerth economaidd, ymlaen at, efallai, rhywbeth o werth uwch. Rŷch chi newydd sôn am brosiect ym Mhennal a phrosiectau eraill sydd i gael yng Nghymru; pam nad ŷch chi ddim wedi ystyried yr argymhellion hynny? Pam ydych chi am gadw’r gwahaniaeth braidd yn artiffisial yma rhwng piler 1 a philer 2 yn y ffordd newydd o fynd o gwmpas cyllido yng Nghymru?
Felly, er ein bod ni’n croesawu’r ffaith eich bod chi’n trafod y materion hyn yn gyhoeddus yng Nghymru, a bod cyfle, nawr, i’r ffermwyr a’r undebau a phawb sydd â diddordeb mewn bod yn rhan o’r sgwrs yma, mae Plaid Cymru yn dal o’r farn ein bod ni wedi colli grym yn ystod y pythefnos diwethaf, a bod rhai o’r pethau rydych chi’n sôn amdanyn nhw yn y datganiad yma yn mynd i fod bron yn amhosib i’w cyrraedd, oherwydd na fydd dymuniad gan Lywodraeth San Steffan i'w gweld nhw’n cael eu gwirioneddu. Nid, bellach, Plaid Cymru yw’r unig rai sy’n dweud hynny. Rydw i’n gweld heddiw bod y cyn-Aelodau Seneddol Gwynoro Jones ac Elystan Morgan wedi ymuno gyda ni yn eu beirniadaeth nhw o’r cytundeb rhynglywodraethol yma. Mae geiriau teg yn y datganiad heddiw, ond rydw i’n ofni mai geiriau gau y byddan nhw ar ddiwedd y dydd.
when, to all intents and purposes, you have given up that control to decisions taken, first of all, by the Government in Westminster, and, secondly, which are led by the Westminster Government, and not through the process that we've been discussing here and that is set out in the climate change committee's report—of collaboration, as members of equal status, between the two Governments. So, may I ask you some questions about how exactly this is going to work in practice?
You have set out your five principles in this statement and in the statement that you made in March also. Have you discussed those five principles with George Eustice and Michael Gove? Have you been given assurances by them that you will be able to operate on the basis of these principles here in Wales, given that the legislative precedent includes either an agriculture Bill in Westminster or a specifically Welsh Bill here? As we now know, the Westminster Government has the upper hand in areas as varied as GMOs, organic farming, farm payments, public procurement—which is so important for the future of food in Wales—and also food labelling. What assurances have you been given by the Westminster Government that they will not insist on their approaches to these problems, rather than listening to the consultation on the bottom-up approach that you have described to us here today?
In talking of the funds that will emerge from Brexit, I note—and it's already been mentioned—that you have only given a pledge until the end of the 2019 financial year. Now, the Treasury has made it clear that the total will still be available until 2022. When the climate change and rural affairs committee visited London last week, we met face to face with Michael Gove and spent an hour with George Eustice, and of course we discussed with them the need to secure this funding. It was clear to me that they would maintain the funding up until 2022, but after that, it goes into the comprehensive spending review. So, the nature of it will change after that, but until then, Wales will continue to receive the same funds. So, why can't you pledge today that that will be allocated in full, at least until the next Assembly elections, rather than on a year-by-year basis, as you have set out this afternoon?
In discussing that funding, it is clear that you want to retain some sort of sense of pillar 1 and pillar 2: the difference between public good and economic payments. But, at the same time, you say in your statement that the current single farm payment isn't an effective way of providing that economic support. Now, the climate change and rural affairs committee report has made a recommendation—which you should respond to, at least, this afternoon—that there shouldn't be a pillar 1 and pillar 2 approach, but that the funding source should be merged until you measure the public good and the economic benefits, and working towards something of a higher value. You just mentioned a project in Pennal and other projects in Wales. So, why haven't you considered that recommendation? Why do you want to maintain this rather artificial distinction between pillar 1 and pillar 2 in this new approach to funding in Wales?
So, although we welcome the fact that you are discussing these issues publicly in Wales, and that there will be an opportunity now for farmers and the unions and everyone who is interested to participate in this conversation, Plaid Cymru remains of the view that we have seen powers lost over the past fortnight, and that some of the things that you are talking about in this statement will be almost impossible to deliver because it won't be the Westminster Government's aspiration to see them brought about. And it's not just Plaid Cymru that is saying that. I now see today that former MPs Gwynoro Jones and Elystan Morgan have joined with us in their criticism of the inter-governmental agreement reached. There are some warm words in today's statement, but I fear that it will be empty rhetoric at the end of the day.
Diolch, Simon Thomas. I absolutely accept your view around the EU withdrawal Bill. I don't agree with you, and obviously the comments of both the First Minister and the Cabinet Secretary for Finance have been very well rehearsed. You ask whether I've discussed the five principles with Michael Gove and George Eustice—no, not explicitly. However, we do meet, as I say, monthly, six-weekly in quadrilaterals, and they're very well aware, and agree, that we will be bringing forward a Wales agricultural policy. I mentioned in my statement that I'm keeping options open around the UK agricultural Bill, but still, until we see even a draft Bill, I don't think we can say exactly what we will do in relation to legislation.
I hope you heard my answer to Paul Davies around the funding. You're quite right; the Treasury have said that funding is there until 2022. I committed to keep to the basic payment scheme till the end of 2019. However, I absolutely pledge that that funding—and the First Minister has also done this—will be allocated specifically to the agricultural sector and our land managers et cetera until 2022, and certainly—again, you will have heard me say this before—until the end of this Assembly term. But that will be part of the consultation also. And we have about 25,000 farm businesses in Wales, of which probably 10,000 don't access any basic payment scheme at all. So, we need to look at how we share that funding out, and that, as I say, will be part of the consultation.
I mentioned the report from your committee, and we're considering all the recommendations. It's not that we're not taking any specific—. And, obviously, I will be coming forward with the response. It's absolutely for our farmers to decide how they use their land, how they get the best out of their land. They're the ones who can tell me how they feel about that, but then it's up to Welsh Government to be able to facilitate that. Certainly, one of the things I'm hearing from them is that they want to diversify. I mentioned, again, about the hydro scheme, et cetera, and I want to be able to be in a position to help them. I think this really is a big opportunity to get our policy right, and I'm afraid I don't share the fears that you have around powers.
Diolch, Simon Thomas. Rwy'n derbyn yn llwyr eich barn chi am y Bil i ymadael â'r UE. Nid wyf yn cytuno â chi, ac mae'n amlwg fod sylwadau Prif Weinidog Cymru ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid fel ei gilydd wedi'u gwyntyllu'n ddigon aml. Roeddech yn gofyn a ydwyf i wedi trafod y bum egwyddor gyda Michael Gove a George Eustice—nac ydwyf, ddim yn benodol. Er hynny, byddwn ni yn cyfarfod, fel y dywedais, bob mis, bob chwe wythnos mewn cyfarfodydd pedairochrog, ac maen nhw'n ymwybodol iawn, ac yn cytuno, y byddwn ni'n cyflwyno polisi amaethyddol i Gymru. Soniais yn fy natganiad fy mod yn cadw fy newisiadau yn agored o ran Bil amaethyddol y DU. Ond eto, hyd nes y gwelwn hyd yn oed Fil drafft, ni chredaf y gallwn ddweud yn union beth fyddwn yn ei wneud o ran deddfwriaeth.
Rwy'n gobeithio ichi glywed fy ateb i Paul Davies o ran y cyllid. Rydych chi yn llygad eich lle; mae'r Trysorlys wedi dweud y bydd y cyllid yno tan 2022. Rwyf wedi ymrwymo i gadw at y cynllun taliad sylfaenol tan ddiwedd 2019. Eto i gyd, rwy'n mynd ar fy llw y bydd y cyllid hwnnw—ac mae Prif Weinidog Cymru wedi gwneud hynny hefyd— yn cael ei ddyrannu'n benodol i'r sector amaethyddol a'n rheolwyr tir ac ati tan 2022, ac yn sicr—eto, byddwch wedi fy nghlywed yn dweud hyn o'r blaen—tan ddiwedd y tymor Cynulliad hwn. Ond bydd hynny'n rhan o'r ymgynghoriad hefyd. Mae gennym tua 25,000 o fusnesau fferm yng Nghymru, ac mae'n debyg nad yw 10,000 ohonyn nhw'n cael unrhyw gynllun taliad sylfaenol o gwbl. Felly, mae angen inni edrych ar sut y byddwn ni'n dosbarthu'r arian hwnnw, ac, fel y dywedais, bydd hynny'n rhan o'r ymgynghoriad.
Soniais am yr adroddiad gan eich pwyllgor, ac rydym yn ystyried yr argymhellion i gyd. Nid yw hynny oherwydd nad ydym yn cymryd unrhyw fath benodol—. Ac, yn amlwg, byddaf yn cyflwyno'r ymateb. Ein ffermwyr sydd i benderfynu yn gyfan gwbl sut y maen nhw am ddefnyddio eu tir, a sut maen nhw'n cael y gorau o'u tir. Y nhw yw'r rhai sy'n gallu dweud wrthyf i sut y maen nhw'n teimlo am hynny, ond yna Llywodraeth Cymru sydd â'r gallu i hwyluso hynny. Yn sicr, un o'r pethau yr wyf yn eu clywed gan y ffermwyr yw eu hawydd i arallgyfeirio. Soniais, eto, am y cynllun ynni dŵr, ac ati, ac rwyf eisiau gallu bod mewn sefyllfa i'w helpu. Credaf fod hwn yn gyfle mawr i fireinio ein polisi, ac rwy'n ofni nad wyf yn rhannu'r ofnau sydd gennych chi o ran y pwerau.
Neil Hamilton.
Neil Hamilton.
Thank you, Llywydd. It's always a pleasure to be called by you.
I hope it'll bring joy to the heart of the Cabinet Secretary when I say I could have written this statement myself, because I agree with every single word of it. I think it's a practical, forward-looking and optimistic statement. Of course, I recognise that, at this early stage, she can't give a great deal of detail about how agricultural policy is going to be reformed in Wales, but I was very pleased to hear her say that it gives us an opportunity to reconsider the whole corpus of regulation that we've inherited from predecessor generations. That must be the right policy—to look at everything that is currently in place, as we have the opportunity to change it, if that's beneficial to farmers and, indeed, to the public at large. Hopefully, she'll agree with me that we should base our regulation in the future securely on a science base and that we shouldn't impose huge costs upon the agricultural industry for any marginal benefits to society generally. So, I think, in detail, that we'll be able to make many significant changes that will not imperil environmental interests, for example, on the one hand, by improving the economic circumstances of farmers.
I was very pleased to see also that she says the basic payment scheme is not the best tool for providing farm security. It's certainly true that the impact of the basic payment scheme has been to substantially increase the price of land, rather than to improve the incomes of farmers. Farm incomes, generally, are still very, very low, and we need to do as much as we can to make farmers' incomes more secure and, indeed, higher in future. It must be right to say that future support for agriculture will centre on the provision of public goods that deliver for all the people of Wales.
I personally think, from what I've read and what Michael Gove and George Eustice have been saying, that there isn't a great deal of disagreement between the Cabinet Secretary and the Welsh Government and what the UK Government wants to achieve. It's a great opportunity for us to have a British and, indeed, a Welsh agricultural policy that is more attuned to the peculiar circumstances of our own country. She is absolutely right to point out the almost unique combination of circumstances that we have to devise an agricultural policy for in Wales, with a high proportion of upland farms, for example, a greater dependence upon sheep farming, and so on and so forth. So, I do hope that she will be able to come back to us, at an early date, with a little more flesh on the bones of this agricultural policy, but in general terms I welcome the principles upon which it's going to be based.
One of the opportunities that we've had, even within the current scheme of regulation, is to show that we can have a different policy in Wales. I've quoted before the habitats directive and the fact that we can cut hedges in Wales in August, whereas they can't in England; they've got to wait until September. I believe that our policy is a better one than we have in England, and there may be other ways in which Wales can lead the rest of the United Kingdom by example in the way that our agricultural policy for the future is devised.
Marketing is going to be at the heart, I think, of future prosperity for farmers in Wales, and I wonder if she can give us any further information on what the Welsh Government will do to promote a brand for Wales's agricultural sector as a means of securing the food and drink industry's interests, as well as farmers' interests, post Brexit. It must be sensible for a developed western country like the United Kingdom to concentrate upon the production not just of raw materials but the high-value products that richer consumers around the world want to buy. There is nothing to be gained from a race to the bottom in terms of price competition. It's improvement of quality that's going to be the best way forward, in my view.
I was pleased to see her mention New Zealand, as well—a country that I know quite well. I remember very well talking to Labour Ministers in New Zealand in the 1980s, who introduced the overnight abolition of agricultural protection, subsidies and the whole regulatory regime. It's one of the paradoxes of the 1980s that it was the New Zealand Government, under the Labour Party, that was more Thatcherite than the Thatcher Government in the United Kingdom. And it's true that, during the transitional period, there were very severe difficulties, although the New Zealand Government did actually soften the blow by having funding for restructuring of farms, and also for social welfare payments and so on in the interim, but it's true there were massive changes in the industry. But land prices fell 60 per cent, and the use of fertiliser fell by 50 per cent, so there were significant improvements in biodiversity as a result of those rather dramatic reforms, and now agriculture is actually bigger, as a proportion of a larger economy today, than it was 30 years ago.
So, there are opportunities for us in deregulation and, indeed, I believe, by controlling and maybe even cutting subsidies, if we can ensure that farm incomes, which is the key factor here, can improve. There's no point in subsidising for no reason. What we want is a prosperous farming industry and prosperous farmers. If that can be done at a lesser cost to the taxpayer, that must be in everybody's interest.
Diolch ichi, Llywydd. Mae bob amser yn bleser i gael fy ngalw gennych chi.
Rwy'n gobeithio y bydd yn dod â llawenydd i galon Ysgrifennydd y Cabinet pan ddywedaf y gallwn i fod wedi ysgrifennu'r datganiad hwn fy hunan, oherwydd fy mod yn cytuno â phob un gair ohono. Credaf ei fod yn ddatganiad ymarferol, optimistaidd a blaengar. Wrth gwrs, rwy'n cydnabod, yn ystod y cam cynnar hwn, nad yw hi'n gallu roi llawer o fanylion am sut y bydd polisi amaethyddol yn cael ei ddiwygio yng Nghymru, ond roeddwn yn falch iawn o'i chlywed yn dweud ei fod yn gyfle i ailystyried y corff cyfan o reoliadau a etifeddwyd oddi wrth genedlaethau blaenorol. Mae'n rhaid mai hwnnw yw'r polisi iawn—edrych ar bopeth sydd ar waith ar hyn o bryd, fel bod gennym gyfle i newid, pe byddai hynny'n fuddiol i'r ffermwyr ac, yn wir, i'r cyhoedd. Gyda gobaith, bydd hi'n cytuno â mi y dylid seilio ein rheoleiddio yn y dyfodol yn gadarn ar sail gwyddoniaeth ac na ddylem osod costau enfawr ar y diwydiant amaethyddol oherwydd rhyw fanteision ymylol i gymdeithas yn gyffredinol. Felly, rwy'n credu, yn fanwl, y byddwn yn gallu gwneud nifer o newidiadau sylweddol na fyddant yn peryglu buddiannau amgylcheddol, er enghraifft, ar y naill law, drwy wella amgylchiadau economaidd y ffermwyr.
Roeddwn yn falch iawn o weld hefyd ei bod yn dweud nad y cynllun taliad sylfaenol yw'r dull gorau o sicrhau diogelwch i ffermydd. Mae'n sicr yn wir fod effaith y cynllun taliad sylfaenol wedi cynyddu pris tir yn sylweddol, yn hytrach na gwella incwm y ffermwyr. Mae incwm ffermydd, yn gyffredinol, yn isel iawn, iawn o hyd ac mae angen inni wneud cymaint ag y gallwn i wneud incwm ffermwyr yn fwy sicr ac, yn wir, i'w godi yn y dyfodol. Mae'n rhaid ei bod yn iawn dweud y bydd cymorth ar gyfer amaethyddiaeth yn y dyfodol yn canolbwyntio ar ddarparu nwyddau cyhoeddus sy'n cyflenwi ar gyfer holl bobl Cymru.
Rwy'n credu yn bersonol, o'r hyn yr wyf yn ei ddarllen a'r hyn y mae Michael Gove a George Eustice yn ei ddweud, nad oes llawer o anghytundeb rhwng Ysgrifennydd y Cabinet a Llywodraeth Cymru a'r hyn y mae Llywodraeth y DU yn dymuno ei gyflawni. Mae hwn yn gyfle gwych inni gael polisi amaethyddol Prydeinig, ac yn wir, i Gymru sy'n fwy addas i amgylchiadau neilltuol ein gwlad ein hunain. Mae hi'n hollol iawn i dynnu sylw at y cyfuniad unigryw o amgylchiadau sydd gennym i lunio polisi amaethyddol ar gyfer Cymru, sydd â chyfran uchel o ffermydd yn yr ucheldir, er enghraifft, ac sy'n fwy dibynnol ar ffermio defaid, ac yn y blaen. Felly, rwy'n gobeithio y bydd yn gallu dod yn ôl atom, yn fuan, gydag ychydig mwy o gnawd ar esgyrn y polisi amaethyddol hwn, ond yn gyffredinol, rwy'n croesawu'r egwyddorion sydd yn mynd i fod yn sail iddo.
Un o'r cyfleoedd a gafwyd, hyd yn oed gyda'r cynllun rheoleiddio presennol, yw dangos bod modd inni allu cael polisi gwahanol yng Nghymru. Rwyf wedi dyfynnu cyn heddiw o'r Gyfarwyddeb Cynefinoedd a'r ffaith ein bod yn gallu torri gwrychoedd yng Nghymru ym mis Awst, ond na allan nhw ddim yn Lloegr; mae'n rhaid iddyn nhw aros tan fis Medi. Credaf fod ein polisi ni yn well na'r polisi yn Lloegr, ac efallai fod ffyrdd eraill y gall Cymru arwain gweddill y Deyrnas Unedig drwy esiampl yn y modd y bydd ein polisi amaethyddol ar gyfer y dyfodol yn cael ei lunio.
Rwyf i o'r farn y bydd marchnata wrth galon ffyniant i'r dyfodol ar gyfer ffermwyr yng Nghymru. Tybed a wnewch chi roi unrhyw wybodaeth bellach inni ar yr hyn y bydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hyrwyddo brand ar gyfer sector amaethyddol Cymru fel ffordd o sicrhau buddiannau'r diwydiant bwyd a diod, yn ogystal â buddiannau'r ffermwyr, ar ôl Brexit. Mae'n rhaid ei bod yn synhwyrol i wlad orllewinol ddatblygedig fel y Deyrnas Unedig ganolbwyntio ar gynhyrchu nid yn unig ddeunyddiau crai ond y cynhyrchion gwerth uchel y byddai ddefnyddwyr mwy cefnog ledled y byd yn dymuno eu prynu. Wrth rasio tua'r gwaelod nid oes dim i'w ennill o ran cystadleuaeth prisiau. Gwella'r ansawdd fyddai'r ffordd orau ymlaen, yn fy nhyb i.
Roeddwn yn falch o'i chlywed yn sôn am Seland Newydd hefyd—gwlad yr wyf yn ei hadnabod yn lled dda. Cofiaf yn dda siarad â Gweinidogion Llafur yn Seland Newydd yn yr 1980au, a oedd wedi cyflwyno dros nos gamau i ddiddymu diogelwch amaethyddol, cymorthdaliadau a'r gyfundrefn reoleiddiol gyfan. Un o baradocsau'r 1980au yw mai Llywodraeth Lafur Seland Newydd, o dan y Blaid Lafur, a wnaeth hynny a'i bod yn fwy Thatcheraidd na Llywodraeth Thatcher yn y Deyrnas Unedig. Ac mae'n wir fod anawsterau difrifol iawn wedi bod, yn ystod y cyfnod trosiannol. Serch hynny, fe wnaeth Llywodraeth Seland Newydd leddfu'r ergyd mewn gwirionedd drwy sicrhau cyllid i ailstrwythuro ffermydd, a hefyd gyllid ar gyfer taliadau lles cymdeithasol ac ati yn y cyfamser, ond mae'n wir y bu newidiadau enfawr yn y diwydiant. Gwelwyd gostyngiad o 60 y cant ym mhris tir a gostyngiad o 50 y cant yn y defnydd o wrtaith. Felly cafwyd gwelliannau sylweddol i fioamrywiaeth o ganlyniad i'r diwygiadau eithaf dramatig hynny, ac erbyn hyn mae amaethyddiaeth mewn gwirionedd yn fwy, fel cyfran o economi fwy o faint heddiw, nag yr oedd 30 mlynedd yn ôl.
Felly, mae cyfleoedd inni yn sgil dadreoleiddio ac, yn wir, rwy'n credu, drwy reoli a hyd yn oed dorri cymorthdaliadau, pe gallwn sicrhau bod incwm ffermydd, sef y ffactor allweddol yma, yn gallu cynyddu. Does dim pwynt rhoi cymhorthdal yn ddireswm. Yr hyn yr ydym yn ei ddymuno yw diwydiant amaethyddol ffyniannus a ffermwyr llewyrchus. Pe gellid gwneud hynny ar lai o gost i'r trethdalwr, dichon y byddai hynny er lles pawb.
Thank you, Neil Hamilton, for that contribution. Indeed, I think I told you when you came into this Chamber that I do try to be optimistic and look for opportunities, and I do think this is a huge opportunity for us now.
I am determined that the consultation will be meaningful, so I haven't got any fixed ideas. I mentioned that we've had a lot of sub-groups from the Brexit ministerial round-table, which has come forward with a trade paper, for instance, and their views are very important to me. One of the things that they told me, right from the start, was that the status quo is not an option, and that CAP does contain perverse rules, and that does discourage delivery of public goods. Whilst the basic payment scheme does provide important support—of course it does—for many of our farmers, it wouldn't help them withstand the changes that they recognise would come following the UK leaving the European Union.
You're absolutely right around regulation. It must be done when we've got evidence from science, and I very much welcome you saying that. I've made it very clear that environmental standards must not drop, and you will have heard me say, in previous answers, that one of the things I want to do is help farmers and land managers become much more resilient to withstand the difficulties that are going to come. I think even before Brexit, the case for change was strong, and I think after Brexit, reform is absolutely unavoidable, and I think that is recognised.
The current policy we've got I don't think prepares our farmers for change in the long term. The scale of income subsidies paid to sheep farmers in particular is insufficient to keep the majority of them afloat when combined with price drops. The price of lamb at the moment is very high. I was talking to a farmer last week who told me he was getting £30 more this year than he was last year, but, obviously, due to the value of the pound, and it's not a trend that will continue, and I don't want them to be lulled into a sense of false security.
You mentioned that you didn't think there was much to choose from between us and England. I think all four UK countries would say we wouldn't have wildly different agricultural policies, but I can assure you there won't be a British agricultural policy. Each country will have their own individual one.
You mentioned New Zealand, and it was very good to be talking to Labour Ministers again. Of course, there's a coalition Government that came in last November. Certainly, the farmers that I spoke to—I did some farm visits and spoke to the sector and to other aspects of the sector, and whilst they said that, of course, it was incredibly painful and the lesson that they would want me to take away was that you needed that multi-year transition rather than that cliff edge, it was interesting that, although there'd been incredible hardship and a lot of pain, which lasted for many, many years, they wouldn't go back. They wouldn't go back to the system that was there, and I think that was something that I certainly took away.
Diolch ichi, Neil Hamilton, am y cyfraniad hwnnw. Yn wir, rwy'n credu imi ddweud wrthych pan ddaethoch i'r Siambr hon fy mod yn ceisio bod yn optimistaidd a chwilio am gyfleoedd, a chredaf fod hwn yn gyfle enfawr i ni nawr.
Rwy'n benderfynol y bydd yr ymgynghoriad yn ystyrlon, felly nid oes gennyf unrhyw syniadau sefydlog. Roeddwn yn sôn ein bod wedi gweld llawer o is-grwpiau yn deillio o'r grŵp bord gron gweinidogol ar Brexit, sydd wedi cyflwyno papur masnach, er enghraifft, ac mae eu barn yn bwysig iawn i mi. Un o'r pethau y maen nhw wedi'i ddweud wrthyf i, o'r cychwyn cyntaf, yw nad yw'r sefyllfa gyfredol yn opsiwn, a bod y PAC yn cynnwys rheolau sy'n wrthnysig, a bod hynny yn atal cyflenwad nwyddau cyhoeddus. Er bod y cynllun taliad sylfaenol yn rhoi cymorth pwysig—wrth gwrs ei fod—i lawer o'n ffermwyr, ni fyddai yn eu helpu i wrthsefyll y newidiadau y maen nhw'n sylweddoli fyddai'n dod yn dilyn ymadawiad y DU â'r Undeb Ewropeaidd.
Rydych chi'n hollol gywir ynglŷn â rheoliad. Mae'n rhaid gwneud hynny pan fo gennym dystiolaeth wyddonol, ac rwy'n croesawu'n fawr iawn eich bod wedi dweud hynny. Rwyf wedi egluro na ddylai safonau amgylcheddol ostwng, a byddwch wedi fy nghlywed yn dweud, mewn atebion blaenorol, mai un o'r pethau yr wyf yn dymuno'u gwneud yw helpu ffermwyr a rheolwyr tir i fod yn llawer mwy cydnerth i allu gwrthsefyll yr anawsterau sy'n mynd i ddod. Rwy'n credu, hyd yn oed cyn Brexit, fod yr achos dros newid yn gryf, ac rwy'n credu ar ôl Brexit, fod diwygio yn gwbl anochel, a chredaf fod hynny'n hysbys.
Nid wyf i'n credu bod y polisi sydd gennym ar hyn o bryd yn paratoi ein ffermwyr ar gyfer newid yn y tymor hir. Nid yw'r cymorthdaliadau a delir i ffermwyr defaid, yn enwedig, yn ddigon i gadw'r rhan fwyaf ohonynt i ddal ati pan fo hynny'n cyd-fynd â gostyngiad mewn prisiau. Mae pris cig oen yn uchel iawn ar hyn o bryd. Roeddwn yn siarad â ffermwr yr wythnos diwethaf a dywedodd wrthyf ei fod yn cael £30 eleni yn fwy na'r llynedd, yn amlwg oherwydd gwerth y bunt, ac nid yw honno'n duedd a fydd yn parhau, ac nid wyf i'n dymuno iddyn nhw adeiladu eu tŷ ar y tywod.
Roeddech yn sôn nad oeddech o'r farn bod llawer o wahaniaeth rhyngom ni a Lloegr. Rwy'n credu y byddai pob un o bedair gwlad y DU yn dweud bod gennym ni bolisïau amaethyddol sy'n wahanol iawn, ond gallaf eich sicrhau na fydd yna bolisi amaethyddol ar gyfer Prydain. Bydd gan bob gwlad ei pholisi ei hun.
Roeddech yn sôn am Seland Newydd, ac roedd yn dda iawn siarad â Gweinidogion Llafur unwaith eto. Wrth gwrs, Llywodraeth glymblaid a ddaeth i rym fis Tachwedd diwethaf sydd yno. Yn sicr, roedd y ffermwyr y siaradais i â nhw—bûm yn ymweld â rhai ffermydd a siaradais â'r sector ac agweddau eraill ar y sector, ac roeddent yn dweud, wrth gwrs, ei bod yn boenus ofnadwy. A'r wers y bydden nhw'n hoffi i mi ei chofio oedd bod yn rhaid ichi gael cyfnod pontio dros sawl blwyddyn yn hytrach na mynd dros y dibyn, ac yn ddiddorol iawn, er eu bod wedi gweld caledi anhygoel a llawer o boen, a barodd am flynyddoedd lawer, ni fydden nhw'n dymuno mynd yn ôl i'r hen drefn. Ni fydden nhw'n barod i fynd yn ôl i'r hen system a oedd yno, ac roedd hynny, yn sicr, yn rhywbeth y byddaf i'n ei gofio.
I was very pleased to hear you say that the support for food production must not undermine our natural environment, and I think that's absolutely crucial. Given that the numbers of species across Europe are crashing, it's very concerning to all of us that the common agricultural policy has obviously not been successful in preventing the numbers of wildlife from being eliminated in lots of cases. So, I know it's something that, in this Chamber, we feel quite strongly about, and, clearly, we're going to need to ensure that farming takes place without actually causing environmental degradation. Indeed, we need to build up the numbers that have been lost.
I'd just like to ask, in the light of the new circumstances, what support there will be for horticulture, because most horticulture is produced on fewer than 8 hectares, which is therefore not eligible for CAP. Given that some of the Tory Taliban are wanting to get us out of the customs union, it's obviously going to make it more difficult for us to import fruit and vegetables if that were to occur. So, I'd be keen to understand a bit more about what we can do to grow the sort of vegetables that don't need to be produced on an industrial scale, like potatoes. Freshness, locality and seasonality are hugely important. A limp lettuce nobody's going to want to eat. I remember Gareth Wyn Jones struggling to source vegetables within 50 miles of the school in west Cardiff, where he was trying to develop a meal for children on that basis.
I know that the LEADER programme has produced a lot of really excellent horticultural schemes, which local businesses have been falling over themselves to buy local produce for their cafes, restaurants and pubs. We know that polytunnels can extend the growing season and the range of produce we can grow up in the Valleys. We need more fruit trees, please. Lots of fruit trees can be grown in the harshest of climates. Just think of the Bardsey apple and the damsons that were historically grown for their dye. So, I'd be very keen to hear a bit more about how you think we can produce that for the well-being of our nation, as well as enriching our local food cultures that were spoken about in the land management report.
Roeddwn yn falch iawn o'ch clywed yn dweud ei bod yn rhaid i'r cymorth ar gyfer cynhyrchu bwyd beidio â thanseilio ein hamgylchedd naturiol, ac rwy'n credu bod hynny'n gwbl hanfodol. O gofio bod nifer y rywogaethau ledled Ewrop yn disgyn yn enbyd, mae'n achos pryder mawr i bawb ohonom nad yw'r polisi amaethyddol cyffredin yn amlwg wedi llwyddo i atal niferoedd yr anifeiliaid gwyllt rhag cael eu dileu mewn llawer o achosion. Felly, gwn ei fod yn rhywbeth, yn y Siambr hon, yr ydym yn gryf ein barn yn ei gylch, ac, yn amlwg, bydd yn rhaid inni sicrhau bod ffermio yn digwydd heb achosi dirywiad amgylcheddol. Yn wir, mae angen inni adeiladu ar y niferoedd sydd wedi'u colli.
A gaf i ofyn, yng ngoleuni'r amgylchiadau newydd, pa gefnogaeth a roddir i arddwriaeth, oherwydd mae'r rhan fwyaf o arddwriaeth yn cael ei gynhyrchu ar lai nag 8 hectar, ac felly nid yw'n gymwys ar gyfer y PAC. O gofio bod rhai o'r Taliban Torïaidd yn dymuno ein tynnu ni allan o'r Undeb Tollau, mae'n amlwg y bydd hynny'n ei gwneud yn fwy anodd inni fewnforio ffrwythau a llysiau pe bai hynny'n digwydd. Felly, byddwn yn awyddus i ddeall ychydig mwy am yr hyn y gallasem ei wneud i dyfu'r math o lysiau nad oes angen eu cynhyrchu ar raddfa ddiwydiannol, fel tatws. Mae ffresni, lleoliad a'r tymhorau yn hynod bwysig. Nid yw unrhyw un eisiau bwyta letysen lipa. Cofiaf fod Gareth Wyn Jones wedi cael anhawster i ddod o hyd i ffynhonnell o lysiau o fewn 50 milltir i ysgol yng Ngorllewin Caerdydd, pan oedd yn ceisio datblygu pryd o fwyd i blant ar y sail honno.
Gwn fod y rhaglen LEADER wedi cynhyrchu llawer o gynlluniau garddwriaethol gwirioneddol ardderchog. Mae busnesau lleol wedi bod yn awyddus iawn i brynu cynnyrch lleol ar gyfer eu caffis, eu bwytai a'u tafarndai. Gwyddom y gall twnelau polythen ymestyn y tymor tyfu a'r amrywiaeth o gynnyrch y gallwn ni ei dyfu yn y Cymoedd. Mae angen inni gael mwy o goed ffrwythau, os gwelwch yn dda. Gellir tyfu llawer o goed ffrwythau yn yr hinsoddau llymaf. Meddyliwch am afal Enlli a'r eirin duon a dyfwyd yn hanesyddol ar gyfer eu lliw. Felly, byddwn yn awyddus iawn i glywed ychydig mwy am sut yr ydych chi'n credu y gallwn sicrhau hynny er lles ein cenedl, yn ogystal â chyfoethogi ein diwylliant bwyd lleol yr oedd yr adroddiad ar reoli tir yn sôn amdanynt.
Thank you, Jenny Rathbone, for those points. I think you're right about horticulture, and I mentioned in an earlier answer that there are 10,000 farms that don't have access to any funding under the basic payment scheme, and I'm sure some of them will be included in relation to horticulture. So, again, I go back: we've got that blank piece of paper now, and we can make sure that we have a look at if there is a way to obviously include them in the funding.
Reducing food miles is very important to me, and I think you're absolutely right about schools, for instance, trying to source food within a smaller radius. I've had discussions with Cabinet colleagues around the National Procurement Service improving opportunities for sourcing that Welsh food and drink, and, again, I think that's a really big opportunity here. And we've got a food category forum that is committed to providing opportunities for all suppliers to compete for tenders, for instance. So, I want to see schools and other aspects of the public sector able to do that.
Food and drink is very important—I realise that I didn't answer Neil Hamilton's questions around food and drink. We've got a fantastic food and drink sector here in Wales. You'll be aware that our target was to increase turnover to £7 billion by 2020. At the end of 2016 we were already at £6.9 billion, so I'm looking at what target we need to do next. So, again, I need to make sure that the schemes that we do bring forward under our new agricultural policy enable us to do that.
I'd like to see other schemes. I know that, previously, under the rural development programme, for instance, we've supported community growing spaces in Wales, working with community farms, community gardens, community orchards, and you're right, we do need to plant more—we need to plant more trees, but we certainly need to plant more fruit trees also. So, I want to look at how we can support schemes like that. Also, community allotments are very, very important to the food and drink sector. Again, I go back to that blank piece of paper where we can start again and we can look at how we support everybody—you know, SMEs, micro food businesses. I'd like to be able to facilitate market engagement, which I don't think we've done enough of.
Diolch ichi, Jenny Rathbone, am y pwyntiau yna. Rwy'n credu eich bod chi'n iawn am arddwriaeth, ac roeddwn i'n crybwyll mewn ateb ynghynt bod yna 10,000 o ffermydd nad ydyn nhw'n derbyn unrhyw arian dan gynllun y taliad sylfaenol, ac rwy'n siŵr y bydd rhai ohonyn nhw'n gynwysedig o ran garddwriaeth. Felly, unwaith eto, rwy'n mynd yn ôl: mae gennym ni'r darn gwag o bapur hwnnw ar hyn o bryd, a gallwn wneud yn siŵr ein bod yn edrych am ffordd o'u cynnwys, yn amlwg, yn y cyllid.
Mae lleihau milltiroedd bwyd yn bwysig iawn yn fy ngolwg i, a chredaf eich bod yn llygad eich lle am ysgolion, er enghraifft, sy'n ceisio dod o hyd i ffynhonnell bwyd o fewn eu hardal. Rwyf wedi cael trafodaethau gyda chydweithwyr yn y Cabinet am y gwasanaeth caffael cenedlaethol a gwella cyfleoedd ar gyfer defnyddio cynnyrch bwyd a diod Cymru, ac, unwaith eto, credaf fod hwnnw'n gyfle mawr iawn yma. Mae gennym fforwm categori bwyd sydd wedi ymrwymo i ddarparu cyfleoedd i bob cyflenwr gystadlu am dendrau, er enghraifft. Felly, rwy'n awyddus i weld ysgolion ac agweddau eraill ar y sector cyhoeddus yn gallu gwneud hynny.
Mae bwyd a diod yn bwysig iawn—rwy'n sylweddoli nad atebais gwestiynau Neil Hamilton am fwyd a diod. Mae gennym sector bwyd a diod gwych yma yng Nghymru. Byddwch yn ymwybodol o'n targed i gynyddu trosiant i £7 biliwn erbyn 2020. Ar ddiwedd 2016 roeddem eisoes wedi cyrraedd £6.9 biliwn, ac rwy'n edrych am darged arall i'w osod nesaf. Felly, eto, mae angen imi wneud yn siŵr bod y cynlluniau hynny yr ydym yn eu cyflwyno dan ein polisi amaethyddol newydd yn ein galluogi ni i wneud hynny.
Hoffwn weld cynlluniau eraill. Gwn ein bod, yn flaenorol, dan y rhaglen datblygu gwledig, er enghraifft, wedi cefnogi mannau i dyfu bwyd yn gymunedol yng Nghymru, gan weithio gyda ffermydd cymunedol, gerddi cymunedol, perllannau cymunedol, ac rydych chi'n iawn, mae angen inni blannu mwy—mae angen inni blannu mwy o goed, ond yn sicr mae angen inni blannu mwy o goed ffrwythau. Felly, rwy'n dymuno edrych ar sut y gallwn ni gefnogi cynlluniau fel hyn. Hefyd, mae rhandiroedd cymunedol yn bwysig iawn, iawn i'r sector bwyd a diod. Unwaith eto, af yn f'ôl at y darn gwag o bapur hwnnw lle gallwn ddechrau o'r newydd ac y gallwn edrych ar sut i gefnogi pawb—wyddoch chi, busnesau bach a chanolig, microfusnesau bwyd. Hoffwn allu hwyluso ymgysylltiad y farchnad, nad wyf yn credu ein bod wedi gwneud digon ohono.
Cabinet Secretary, can I say—[Inaudible.]—I do not believe that there needs to be a tension between productive agriculture and care for the environment. So, we can certainly combine these very important public goods and aspirations. There clearly are some areas where we could have a broader range of produce, and horticulture I think is a very interesting one.
There are some areas where we would want more radical diversification, but perhaps going back to our roots, and one area I would suggest is woodland and forestry, which would, I think, provide an alternative income stream for many farmers in combination with their food production. Now, you will know—I'm sorry to rehearse these figures again—but since 2010, Wales has managed to plant just 3,500 hectares of woodland, and it should be planting something like 5,000 a year to meet our target of 100,000 hectares by 2030—that's of new woodland and forestry.
So, we are where we are, and we need to revisit this, I think, quite radically. But I think, post Brexit, it does offer a really good example of a win-win, and the economic return on forestry and woodland is really quite considerable once you're over that initial 12 to 15-year period when the trees are maturing. So, I think that's an area we should certainly look at, and I would commend the committee report, 'Branching out', which I think is a very good source of information on this, and it does ask us to be a bit more ambitious in our woodland and forestry policy, and I hope to see that come to fruition.
Ysgrifennydd y Cabinet, a gaf i ddweud—[Anhyglyw.]—nid wyf i o'r farn fod yn rhaid cael tyndra rhwng amaethyddiaeth gynhyrchiol a gofal am yr amgylchedd. Felly, gallwn yn sicr gyfuno'r nwyddau cyhoeddus a'r dyheadau hyn sydd yn bwysig iawn. Yn amlwg, ceir rhai meysydd lle mae modd inni gael mwy o amrywiaeth o ran cynnyrch, ac mae garddwriaeth yn un maes diddorol iawn yn fy marn i.
Ceir rhai meysydd lle byddem yn dymuno gweld arallgyfeirio mwy radical, ond gan fynd yn ôl efallai at ein gwreiddiau, un maes y byddwn yn ei awgrymu yw coetiroedd a choedwigaeth, sydd, rwy'n credu, yn cynnig ffrwd incwm amgen i lawer o ffermwyr i gyd-fynd â'r bwyd y maent yn ei gynhyrchu. Nawr, byddwch yn gwybod—mae'n ddrwg gennyf i ailadrodd y ffigurau hyn eto—ond ers 2010, nid yw Cymru ond wedi llwyddo i blannu 3,500 hectar o goetir. Dylai fod yn plannu rhywbeth fel 5,000 y flwyddyn i gyrraedd ein targed o 100,000 hectar erbyn 2030—o goetir newydd a choedwigaeth, hynny yw.
Felly, rydym yn y sefyllfa yr ydym ynddi, ac mae angen inni edrych eto ar hyn, yn mewn ffordd radical iawn, rwy'n credu. Ond yn fy marn i, ar ôl Brexit, bydd hyn yn rhoi enghraifft dda iawn inni o bawb ar eu hennill, ac mae elw economaidd ar goedwigaeth a choetiroedd yn sylweddol iawn pan fyddwch chi wedi aros mwy na'r cyfnod cychwynnol o 12 i 15 mlynedd pan fydd y coed yn aeddfedu. Felly, credaf y dylem yn sicr edrych ar y maes hwnnw, a chymeradwyaf adroddiad y Pwyllgor, 'Heb Gyrraedd Gwreiddyn y Mater'. Mae'n ffynhonnell dda iawn o wybodaeth am hyn, ac mae'n gofyn inni fod ychydig yn fwy uchelgeisiol yn ein polisi coetiroedd a choedwigaeth, a gobeithio y byddaf yn gweld hynny'n dwyn ffrwyth.
Thank you, David Melding. I absolutely agree that it doesn't have to be either-or. It doesn't have to be public goods or food production—it can be both, and that's the message that I certainly make sure everyone is absolutely onside around.
I absolutely agree with you around planting trees and, obviously, this is now in the portfolio of Hannah Blythyn, the Minister for Environment, but you will remember that when I came to committee, I absolutely held my hands up and said that we were not planting enough trees. We should have been doing 5,000 hectares a year if we were going to reach our target of 2030, and I know that this is something that Hannah Blythyn is looking at—how we can get that strategy on target.
Certainly, farmers and land managers are telling me that this is an area where they want to help. I think there is a reluctance by some who feel that if they plant a forest on their farm, that that land is gone for a long time—it's a very long-term idea, so they're reluctant to do so. But I think, in general, farmers and land managers are very keen to look at what they can do, particularly in relation to diversification, which I mentioned before.
Certainly, the committee's report 'Branching out'—I think, again, there were some very good recommendations that came forward, and, again, myself and officials are looking at what we consider. I think there were a couple around using tree planting as a natural solution to reducing flood risk and trapping atmospheric carbon. We want to extend opportunities for community access to woodland. From a well-being point of view we want to be able to do that. And also, I think we need to find mechanisms to increase woodland planting, and I think that includes commercial plantation as well. So, these are all things that we can look at going forward.
Diolch ichi, David Melding. Rwy'n cytuno'n llwyr nad oes raid iddi fod y naill beth neu'r llall. Nid oes raid iddi fod yn nwyddau cyhoeddus neu gynhyrchu bwyd—gall fod y naill a'r llall fel ei gilydd, a dyna'r neges yr wyf yn gwneud yn siŵr bod pawb yn gwbl gytûn yn ei chylch.
Cytunaf yn llwyr â chi am blannu coed ac, yn amlwg, mae hynny nawr ym mhortffolio Hannah Blythyn, y Gweinidog dros yr Amgylchedd. Ond byddwch yn cofio pan ddeuthum i'r pwyllgor, fy mod wedi syrthio ar fy mai a dweud nad oeddem yn plannu digon o goed. Dylem fod yn plannu 5,000 hectar y flwyddyn os ydym eisiau cyrraedd ein targed ar gyfer 2030, a gwn fod hyn yn rhywbeth y mae Hannah Blythyn edrych arno—sut y gallwn gael y strategaeth hon ar y trywydd iawn.
Yn sicr, mae ffermwyr a rheolwyr tir yn dweud wrthyf i bod hwn yn faes y maen nhw'n awyddus i'w helpu. Credaf fod amharodrwydd ymhlith rhai sy'n teimlo pe bydden nhw'n plannu coedwig ar eu fferm, y byddai'r tir hwnnw yn diflannu am amser maith—mae'n syniad hirdymor iawn, ac felly maen nhw'n amharod i wneud felly. Ond rwy'n credu, yn gyffredinol, fod ffermwyr a rheolwyr tir yn awyddus iawn i edrych ar yr hyn y gallant ei wneud, yn arbennig o ran arallgyfeirio, y soniais amdano ynghynt.
Yn sicr, mae adroddiad y pwyllgor 'Heb Gyrraedd Gwreiddyn y Mater'—rwy'n credu, unwaith eto, y cafodd rhai argymhellion da iawn eu cyflwyno, ac, unwaith eto, mae fy swyddogion a minnau yn edrych ar yr hyn yr ydym yn ei ystyried. Rwy'n credu bod un neu ddau yn ymwneud â defnyddio plannu coed fel ateb naturiol i leihau'r perygl o lifogydd a dal carbon atmosfferig. Rydym yn dymuno gallu gwneud hynny o safbwynt llesiant. A chredaf hefyd fod angen inni ddod o hyd i ffyrdd o blannu mwy o goetiroedd, a chredaf fod hynny'n cynnwys planhigfeydd masnachol. Felly, mae'r rhain i gyd yn bethau y gallwn ni edrych arnyn nhw i'r dyfodol.
Finally, Joyce Watson.
Yn olaf, Joyce Watson.
David has done exactly what I was going to do, so I'm not going to reiterate everything that he's said, but I do think that there has been a view in the past about crops and trees competing for space. So, what I would like to see is a joined-up approach between those two parts of agriculture, and looking at agroforestry, where the trees can be planted alongside the crops, and that in turn would boost production, and challenge that orthodoxy, which you reiterated here today.
You mentioned, quite rightly, the fact that, by putting trees on the land, you can also manage the floods that very often happen, and we've seen an awful lot of evidence of that. But it can also create a greater biodiversity and soil conservation. When we talk about nitrous vulnerability, if trees were planted alongside, you might not have the same level of run-off that is poisoning our rivers. So, it's about an imaginative approach, and the carbon capture and storage hasn't been mentioned yet, but it is significant.
I'm glad that you do recognise, Cabinet Secretary, the need to plant more trees. We on the committee, and others here, look forward to seeing the green shoots of that. And since David has said most of the things I was going to say, I will end there. Thank you.
Mae David wedi gwneud yn union beth yr oeddwn i am ei wneud, felly nid wyf yn mynd i ailadrodd popeth a ddywedodd, ond rwyf yn credu y bu barn yn y gorffennol ynglŷn â chnydau a choed yn cystadlu am le. Felly, yr hyn yr hoffwn i ei weld yw dull cydgysylltiedig rhwng y ddwy elfen hynny o amaethyddiaeth, ac edrych ar amaeth-goedwigaeth, lle y gellir plannu coed ochr yn ochr â'r cnydau, a byddai hynny yn ei dro yn hybu cynhyrchu a herio'r uniongrededd hwnnw, y gwnaethoch chi ei grybwyll yma heddiw.
Fe wnaethoch chi sôn, yn gwbl briodol, am y ffaith, drwy roi coed ar y tir, y gallwch chi hefyd reoli'r llifogydd sy'n digwydd yn aml iawn, ac rydym ni wedi gweld llawer iawn o dystiolaeth o hynny. Ond gall hefyd greu gwell bioamrywiaeth a chadwraeth pridd. Pan soniwn am fod yn agored i nitradau, os plannwyd coed ochr yn ochr, efallai na chewch chi'r un lefel o ddŵr ffo yn gwenwyno ein hafonydd. Felly, mae'n ymwneud â mynd ati yn llawn dychymyg, ac ni fu sôn hyd yn hyn am ddal a storio carbon, ond mae yn arwyddocaol.
Rwy'n falch eich bod yn cydnabod, Ysgrifennydd y Cabinet, yr angen i blannu mwy o goed. Rydym ni ar y pwyllgor, ac eraill yma, yn edrych ymlaen at weld egin gwyrdd hynny. A, gan fod David wedi dweud y rhan fwyaf o'r pethau yr oeddwn i'n mynd i'w dweud, dof i ben gyda hynny. Diolch.
Thank you very much, Joyce Watson. I do think, as I said in my answer to David Melding, that some farmers don't want to plant trees on their land because they are concerned about losing it when they may need it for crops. But I think they are now starting to think about it more from a diversification point of view, and I think it's important that we're able to help them and to facilitate that going forward.
I thought, as I say, the report was very good, and it does come up with many recommendations. I did mention about reducing ongoing carbon emissions and increasing carbon sequestration as one of the public goods that we could look at. I think that will help us as part of our response to climate change. There are other things within public goods that I think, again, planting more trees would help around. I mentioned access—again, people think that farmers don't want people on their land. Well, that's not my experience. Farmers are very proud to show what they do on their land to the public, but I think landscape is very important.
Another thing that's come forward from the Brexit round-table is that they want to increase that habitat resilience and really underpin biodiversity and our landscape—so, great opportunities here to be able to do that.
Diolch yn fawr iawn, Joyce Watson. Rwyf yn credu, fel y dywedais yn fy ateb i David Melding, nad yw rhai ffermwyr yn dymuno plannu coed ar eu tir oherwydd eu bod yn gofidio am ei golli pan fydd ei angen arnyn nhw efallai ar gyfer cnydau. Ond rwy'n credu eu bod yn dechrau meddwl amdano erbyn hyn yn fwy o safbwynt arallgyfeirio, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod ni'n gallu eu helpu a hwyluso'r broses honno wrth fynd ymlaen.
Roeddwn i'n meddwl, fel y dywedais, bod yr adroddiad yn dda iawn, ac mae yn cynnig llawer o argymhellion. Fe wnes i sôn am leihau allyriadau carbon parhaus a chynyddu faint o garbon gaiff ei ddal a'i storio fel un o'r nwyddau cyhoeddus y gallwn ei ystyried. Rwy'n credu y bydd hynny'n ein helpu yn rhan o'n hymateb i'r newid yn yr hinsawdd. Mae pethau eraill yn gysylltiedig â nwyddau cyhoeddus rwy'n credu, unwaith eto, y byddai plannu mwy o goed yn helpu â nhw. Soniais am fynediad—unwaith eto, mae pobl o'r farn nad yw ffermwyr yn dymuno bod pobl ar eu tir. Wel, nid dyna fy mhrofiad i. Mae ffermwyr yn falch iawn o ddangos i'r cyhoedd beth maen nhw'n ei wneud ar eu tir, ond rwy'n credu bod tirwedd yn bwysig iawn.
Peth arall sydd wedi'i gyflwyno o drafodaethau bwrdd crwn Brexit yw bod arnynt eisiau cynyddu gallu cynefin i wrthsefyll ac ategu ein tirwedd a bioamrywiaeth yn wirioneddol—felly, mae yma gyfleoedd mawr i allu gwneud hynny.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
Thank you, Cabinet Secretary.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan Weinidog yr Amgylchedd ar gyfrifoldeb cynhyrchydd estynedig, ac rydw i'n galw ar y Gweinidog i wneud ei datganiad. Hannah Blythyn.
The next item is the statement by the Minister for the Environment on extended producer responsibility, and I call on the Minister to make the statement. Hannah Blythyn.
Diolch, Llywydd. Wales is a world leader in recycling. We are best in the UK, second in Europe, and third in the world. This is a direct result of policies made in Wales. We have invested heavily in kerbside recycling infrastructure and have long-held statutory targets for local authorities, with fines if they're not met. I am proud of our record and the level of commitment to reducing, reusing and recycling right across the country that has got us where we are today.
Diolch, Llywydd. Mae Cymru'n arwain y byd o ran ailgylchu. Ni yw'r gorau yn y DU, yr ail yn Ewrop, a'r trydydd yn y byd. Mae hyn o ganlyniad uniongyrchol i bolisïau a wnaed yng Nghymru. Rydym ni wedi buddsoddi'n helaeth mewn seilwaith ailgylchu wrth ymyl y ffordd ac wedi bod â thargedau statudol ar gyfer awdurdodau lleol ers tro, ac wedi rhoi dirwyon os nad chyrhaeddir hynny. Rwy'n falch o'n record a lefel yr ymrwymiad i leihau, ailddefnyddio ac ailgylchu ar hyd a lled y wlad sydd wedi ein harwain at ein llwyddiant heddiw.
But, there is still much more to do. We have seen a shift in culture in terms of people sorting their waste and recycling at home, but this behaviour is not reflected when people are out and about, even when recycling bins are available. I am clear that our on-the-go recycling levels need to improve. In recent months, we have seen a rise in the public consciousness and community action when it comes to the need to tackle single-use plastic waste, thanks in large part to the BBC’s Blue Planet programme. But long before that, back in January 2017, the Welsh Government commissioned the Eunomia report on extended producer responsibility—EPR for short.
The researchers were asked to evaluate a range of methods to increase waste prevention and recycling and reduce litter. The focus was on six types of food and drink packaging, including drinks bottles and cans and single-use coffee cups. The summary report, published today, provides information on a range of options including deposit-return schemes, taxes or charges on single-use cups and changes to current EPR regulations. Since this report was commissioned, there have been developments at a UK level, and in some areas it makes sense for us to work together with DEFRA and the other devolved administrations.
I am currently considering a UK-wide deposit-return scheme and will meet my counterparts from the UK and Scottish Governments about this issue next week. Any scheme must, of course, take account of the risks and benefits to existing provision and recycling levels and build on the work we have already done here in Wales. In addition, I am considering amendments to the producer responsibility obligations regulations so that producers and retailers pay a larger share of waste management costs. Messages from our recent stakeholder workshops will feed into this. We continue to work with HM Treasury on a UK single-use plastics tax. At the same time, we will continue to consider a tax, levy or charge on single-use beverage cups for Wales, as recommended in the Eunomia report. The mandatory use of reusable cups and a potential pilot is also something I am considering.
Developing approaches on a UK-wide basis can be less complicated for consumers and better for businesses, who have told us they prefer this approach, particularly as we prepare for Brexit. We want to take a comprehensive, well-thought-out, long-term approach that has a positive long-term impact. The Eunomia study has helped paint a picture of what is best for Wales. Building on this work, further feasibility studies will be commissioned to assess how a deposit-return scheme might impact on municipal recycling performance and to look at the composition and sources of litter in Wales.
The Volvo Ocean Race summit visits Cardiff in June and will focus the world’s attention on what we are doing to tackle plastic in Wales. Last month, I announced that Wales will become the first Refill nation in the world. I know there has been much interest in this area from Members and I am working with Refill to further develop their app and work with Welsh businesses, charities and major events to help make Wales single-use plastic bottle free, with refill points and stations across the country. This will include work with Dŵr Cymru to build the Welsh brand, and develop a behavioural change campaign to help people see the value of our water, and make tap water the top choice for hydration.
Today, I can announce that the Welsh Government has signed up to WRAP's UK plastics pact. This is a collaboration of Governments, businesses, local authorities, non-governmental organisations and consumers who are committed to playing their part in reducing the amount of plastic waste generated in the UK. WRAP Cymru, funded by the Welsh Government, is producing a plastics recycling route-map for Wales. This will recommend action to increase the use of recyclate in plastic manufactured in Wales. The £6.5 million circular economy capital investment fund for 2019-20 will contribute to this goal.
I also announced last month an additional £15 million of capital funding over three years for the collaborative change programme. This will further improve local authority recycling collection systems and infrastructure, including for plastics. In the coming weeks, I will meet organisers of major events in Wales to increase the recycling of plastic and reduce the use of single-use plastics.
But, I am clear we must practice what we preach on this, and I am committed to ensuring Welsh Government offices are single-use plastic free by the end of this Assembly term. We are already taking significant steps towards this. As a result of the 25p charge for the use of disposable cups, around 75 per cent of hot drinks sold in our canteens are sold in a reusable cup. We do not use plastic straws, stirrers or cutlery in our canteens. In addition, Welsh Government will continue to influence the broader public sector in Wales, for example through catering disposables procurement contracts across the Welsh Government estate, working with Value Wales.
Later this year, I will consult on regulations to implement Part 4 of the Environment (Wales) Act 2016 that will require businesses and public sector bodies to separate different types of waste, just like households in Wales have been doing for years. This will significantly contribute to recycling rates in Wales, and it is only right that the onus is on all of us to take action.
I make no apologies for our pride in our record on recycling and tackling waste in Wales. I want to take this opportunity to make clear my thanks to partners and public alike: without your hard work, commitment and enthusiasm we wouldn’t be where we are today.
Llywydd, I am keen to build on this success. We were the first in the UK to bring in a plastic carrier bag charge. We can lead the way once again and make Wales the first in the world when it comes to recycling. Diolch yn fawr.
Ond, mae llawer mwy i'w wneud o hyd. Rydym ni wedi gweld newid diwylliant o ran pobl yn didoli eu gwastraff ac ailgylchu yn y cartref, ond ni chaiff yr ymddygiad hwn ei adlewyrchu pan fydd pobl yn mynd allan, hyd yn oed pan fo biniau ailgylchu ar gael. Rwyf yn glir bod angen gwella ein lefelau ailgylchu pan fyddwn ni allan. Yn ystod y misoedd diwethaf, rydym ni wedi gweld cynnydd yn ymwybyddiaeth y cyhoedd a gweithredu cymunedol o ran yr angen i fynd i'r afael â gwastraff plastig untro, o ganlyniad i raglen Blue Planet y BBC yn fwy na dim. Ond ymhell cyn hynny, yn ôl ym mis Ionawr 2017, comisiynodd Llywodraeth Cymru adroddiad Eunomia ar gyfrifoldeb estynedig cynhyrchwyr—EPR yn fyr.
Gofynnwyd i'r ymchwilwyr werthuso amrywiaeth o ddulliau i gynyddu prosesau atal gwastraff ac ailgylchu a lleihau sbwriel. Cafwyd pwyslais ar chwe math o becynnau bwyd a diod, gan gynnwys poteli a chaniau diodydd a chwpanau coffi untro. Mae'r adroddiad crynhoi, a gyhoeddwyd heddiw, yn rhoi gwybodaeth am amrywiaeth o ddewisiadau, gan gynnwys cynlluniau dychwelyd blaendal, trethi neu gostau am gwpanau untro a newidiadau i'r rheoliadau EPR cyfredol. Ers comisiynu'r adroddiad hwn, bu datblygiadau ar lefel y DU, ac mewn rhai meysydd mae'n gwneud synnwyr i ni gydweithio â DEFRA a'r gweinyddiaethau datganoledig eraill.
Ar hyn o bryd rwyf yn ystyried cynllun dychwelyd blaendal ledled y DU a byddaf yn cwrdd â fy nghymheiriaid o'r DU a Llywodraeth yr Alban ynglŷn â'r mater hwn yr wythnos nesaf. Wrth gwrs, mae'n rhaid i unrhyw gynllun ystyried risgiau a buddion y ddarpariaeth bresennol a lefelau ailgylchu ac adeiladu ar y gwaith yr ydym ni wedi'i wneud eisoes yma yng Nghymru. Hefyd, rwyf i'n ystyried diwygiadau i reoliadau rhwymedigaethau cyfrifoldeb cynhyrchwyr fel bod cynhyrchwyr a manwerthwyr yn talu cyfran fwy o gostau rheoli gwastraff. Bydd negeseuon o'n gweithdai rhanddeiliaid diweddar yn cyfrannu at hyn. Rydym yn parhau i weithio gyda Thrysorlys EM ar dreth plastig untro i'r DU. Ar yr un pryd, byddwn yn parhau i ystyried treth, ardoll neu godi tâl am gwpanau diod untro i Gymru, fel yr argymhellwyd yn adroddiad Eunomia. Mae defnydd gorfodol o gwpanau amldro a chynllun treialu posibl yn rhywbeth arall rwyf i'n ei ystyried.
Gall datblygu dulliau gweithredu ar lefel y DU gyfan fod yn llai cymhleth i ddefnyddwyr ac yn well i fusnesau, sydd wedi dweud wrthym fod yn well ganddyn nhw'r dull hwn, yn arbennig wrth i ni baratoi ar gyfer Brexit. Rydym ni'n dymuno sefydlu dull cynhwysfawr, wedi'i chynllunio, hirdymor sy'n arwain at effaith hirdymor gadarnhaol. Mae astudiaeth Eunomia wedi helpu i greu darlun o'r hyn sydd orau i Gymru. Drwy adeiladu ar y gwaith hwn, caiff astudiaethau dichonoldeb eraill eu comisiynu i asesu sut y gallai cynllun dychwelyd blaendal effeithio ar berfformiad ailgylchu trefol ac i edrych ar gyfansoddiad a ffynonellau sbwriel yng Nghymru.
Mae uwchgynhadledd Ras Hwylio Volvo yn ymweld â Chaerdydd ym mis Mehefin, a bydd yn hoelio sylw'r byd cyfan ar yr hyn yr ydym ni'n ei wneud i fynd i'r afael â phlastig yng Nghymru. Fis diwethaf, cyhoeddais mai Cymru fydd y wlad Ail-lenwi gyntaf yn y byd. Rwy'n gwybod y bu llawer o ddiddordeb yn y maes hwn gan yr Aelodau ac rwyf yn gweithio gydag Ail-lenwi i ddatblygu ap a gweithio gyda busnesau Cymru, elusennau a digwyddiadau mawr i helpu i glirio poteli plastig untro o Gymru, drwy osod mannau a gorsafoedd ail-lenwi ledled y wlad. Bydd hyn yn cynnwys gweithio gyda Dŵr Cymru i adeiladu brand Cymreig, a datblygu ymgyrch newid ymddygiad i helpu pobl i weld gwerth ein dŵr, a gwneud dŵr o'r tap yn ddewis cyntaf ar gyfer diod.
Heddiw, gallaf gyhoeddi bod Llywodraeth Cymru wedi llofnodi cytundeb plastigau y DU WRAP. Cydweithrediad yw hwn rhwng Llywodraethau, busnesau, awdurdodau lleol, sefydliadau anllywodraethol a defnyddwyr sydd wedi ymrwymo i chwarae eu rhan i leihau faint o wastraff plastig a gynhyrchir yn y DU. Mae WRAP Cymru, a ariennir gan Lywodraeth Cymru, yn llunio map llwybr ailgylchu plastigau i Gymru. Bydd hyn yn argymell camau gweithredu i gynyddu'r defnydd o ddeunydd ailgylchu mewn plastig a weithgynhyrchwyd yng Nghymru. Bydd y gronfa buddsoddi cyfalaf economi gylchol gwerth £6.5 miliwn ar gyfer 2019-20 yn cyfrannu at y nod hwn.
Cyhoeddais hefyd fis diwethaf £15 miliwn ychwanegol o gyllid cyfalaf dros dair blynedd ar gyfer y rhaglen newid cydweithredol. Bydd hyn yn gwella seilwaith a systemau casglu ailgylchu awdurdodau lleol ymhellach, gan gynnwys ar gyfer plastigau. Yn ystod yr wythnosau nesaf, byddaf yn cwrdd â threfnwyr digwyddiadau mawr yng Nghymru i gynyddu prosesau ailgylchu plastig a lleihau'r defnydd o blastig untro.
Ond, rwyf yn glir bod yn rhaid i ni weithredu ar ein geiriau, ac rwyf i wedi ymrwymo i sicrhau nad oes plastig untro i'w weld yn swyddfeydd Llywodraeth Cymru erbyn diwedd tymor y Cynulliad hwn. Rydym ni eisoes yn cymryd camau sylweddol tuag at hyn. O ganlyniad i'r tâl o 25c ar gyfer defnyddio cwpanau untro, gwerthir rhyw 75 y cant o'r diodydd poeth yn ein ffreuturau mewn cwpanau amldro. Nid ydym yn defnyddio gwellt, trowyr na chyllyll a ffyrc plastig yn ein ffreuturau. Hefyd, bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i ddylanwadu ar y sector cyhoeddus ehangach yng Nghymru, er enghraifft drwy ddarparu contractau caffael deunyddiau tafladwy yn holl adeiladau Llywodraeth Cymru, drwy weithio gyda Gwerth Cymru.
Yn ddiweddarach eleni, byddaf yn ymgynghori ar reoliadau i weithredu Rhan 4 o Ddeddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016, a fydd yn ei gwneud hi'n ofynnol i fusnesau a chyrff y sector cyhoeddus wahanu'r gwahanol fathau o wastraff, yn union fel y mae aelwydydd yng Nghymru yn ei wneud ers blynyddoedd. Bydd hyn yn cyfrannu'n sylweddol at gyfraddau ailgylchu yng Nghymru, ac mae'n briodol bod y cyfrifoldeb ar bob un ohonom i weithredu.
Nid wyf yn ymddiheuro am ein balchder yn ein henw da o ran ailgylchu a mynd i'r afael â gwastraff yng Nghymru. Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i fynegi fy niolch yn glir i bartneriaid a'r cyhoedd fel ei gilydd: heb eich gwaith caled, eich ymrwymiad a'ch brwdfrydedd chi, ni fyddem ni lle'r ydym ni heddiw.
Llywydd, rwyf yn awyddus i adeiladu ar y llwyddiant hwn. Ni oedd y cyntaf yn y DU i gyflwyno tâl am fagiau siopa plastig. Gallwn arwain y ffordd unwaith eto a rhoi Cymru ar y blaen yn y byd o ran ailgylchu. Diolch yn fawr.
Can I say I welcome this report and the Welsh Government's commitment to a wider plastics strategy? We've been calling for this for some time. I think a UK approach to many of the policy levers to manage plastic waste and increase recycling is definitely the best way forward, although there are initiatives we can take as well, as was indicated in what the Minister said about the renewed ambition of the Government. And retailers and producers tend to favour approaches that are on a UK basis for, I think, reasons that we can understand.
If I can look at a deposit-return scheme first, and it's interesting that this is now widely favoured, I think. The public are ahead of us, as they are on many of these issues, and the report demonstrates that a 90 per cent plus recycling rate could be achieved in this area. Also—this was very important in the report—high-quality data would be created on recycling rates by the formality of such a scheme. But my direct question on this is: are you open to an industry-led scheme, though monitored, such as the system in Norway where reported recycling rates have been as high as 97 per cent? I do think it's important that industry is taken along with us and is part of the solution. I think the term 'extended producer responsibility' is appropriate, but, you know, they are partners too, and I think they can be very much part of the solution, as retailers can as well.
Can I just say on the drinking water initiative and the Refill initiative, I do think this is imaginative? It's remarkable that in our culture we've not had—. If you go to the United States, I remember when I was first a student there just being amazed by the water fountains everywhere—absolutely everywhere—and I think we only have one water fountain in the Assembly building, Llywydd. Sorry, I'm not here to question you. [Laughter.] Oh, there are two; I'm sorry. But this sort of scheme, or encouraging people to use reusable bottles and having points where they can go into places around town where they can be refilled, I think that's excellent and that's definitely part of the solution.
I do believe wider interventions are needed on plastic waste, and as the report points out, only a quarter of 1 per cent—this is amazingly low—of single-use plastic cups are recycled, and they are a significant source of litter. And I would say here that there is consumer responsibility for a lot of it—not all that litter would be because of consumers, but a lot of it would be. So, I think we need to remember that.
Seventy two million single-serve sachets are used in Wales each year and, Minister, I'm so old that you won't remember these times, but when I was brought up it was completely normal for condiments to come in bottles and pots, and then you suddenly entered this world of often unopenable plastic sachets where what's inside them suddenly squirts where perhaps you don't want it go. [Laughter.] It is a preposterous world where we are reduced to that indignity, and so bring back the ketchup bottles and the like of salt and pepper pots, that's what I say. [Interruption.] I heard Dai Lloyd was keen to back me in all this change to the past, as it were.
The Welsh Government has extensive powers through regulations and guidance, as the report says, to control and reduce packaging in restaurants and takeaways in Wales, and I do think that might be an area to look at. Again, I think there would be a lot of public support, but again we would want to work with the outlets. I hope that you will have something to say on that fairly soon.
I was pleased to hear what you said about the Welsh Government practising what it preaches, of course, in terms of its consumption of plastics. A plastic-free July, of course, is nearly upon us. I'm pleased to say that 19 people have signed my statement of opinion to widely recognise that, and I do hope the Welsh Government will be doing that too.
Can I finally say that the report makes interesting points on the quality of data and I think these need to be followed up? I particularly note that Wales's adjusted municipal solid waste recycling rate is 52.2 per cent, or 11.6 per cent below the published figure. I know that's because of the form of calculation—I'm not in any way suggesting anything underhand here—but I think that, as we drive towards zero waste, we do need data that is fully robust, transparent and capable of comparison with other nations. But, broadly, I do welcome what you said this afternoon.
A gaf i ddweud fy mod i'n croesawu'r adroddiad hwn ac ymrwymiad Llywodraeth Cymru i strategaeth blastigau ehangach? Rydym ni wedi bod yn galw am hyn ers peth amser. Rwy'n credu mai mynd ati ar lefel y DU i ymdrin â llawer o'r ysgogiadau polisi i reoli gwastraff plastig a chynyddu ailgylchu yw'r ffordd orau ymlaen yn sicr, er bod mentrau y gallwn ni eu rhoi ar waith hefyd, fel y nodwyd yn yr hyn a ddywedodd y Gweinidog am uchelgais newydd y Llywodraeth. Ac mae tuedd i fanwerthwyr a chynhyrchwyr ffafrio dulliau ar lefel y DU am, yn fy marn i, resymau y gallwn ni eu deall.
Os caf i droi at y cynllun dychwelyd blaendal yn gyntaf, ac mae'n ddiddorol bod hyn yn cael ei ffafrio'n eang erbyn hyn, rwy'n credu. Mae'r cyhoedd o'n blaenau ni, fel sy'n wir am lawer o'r materion hyn, ac mae'r adroddiad yn dangos y gellid cyflawni cyfradd ailgylchu o fwy na 90 y cant yn y maes hwn. Hefyd—roedd hyn yn bwysig iawn yn yr adroddiad—byddai ffurfioldeb cynllun o'r fath yn arwain at ddata o safon ar gyfraddau ailgylchu. Ond fy nghwestiwn uniongyrchol i ynghylch hyn yw: a fyddech chi'n ystyried cynllun lle byddai diwydiant wrth y llyw, er y cai ei fonitro, fel y system yn Norwy, lle mae cyfraddau ailgylchu a gofnodwyd wedi bod mor uchel â 97 y cant? Rwyf yn credu ei bod yn bwysig ein bod yn tywys diwydiant gyda ni a'i fod yn rhan o'r ateb. Rwy'n credu bod y term 'cyfrifoldeb estynedig cynhyrchwyr' yn briodol, ond, wyddoch chi, maen nhw'n bartneriaid hefyd, ac rwy'n credu y gallan nhw fod yn rhan o'r ateb, yn yr un modd ag y gall manwerthwyr hefyd.
A gaf i ddweud rhywfaint am y fenter dŵr yfed a'r fenter Ail-lenwi? Rwyf yn credu bod dychymyg i hyn. Mae'n rhyfeddol yn ein diwylliant nad ydyn ni wedi cael—. Os ewch chi i'r Unol Daleithiau, rwy'n cofio pan oeddwn i'n fyfyriwr yna gyntaf yn rhyfeddu ar y ffynhonnau dŵr ym mhob man—ym mhob man—ac rwy'n credu bod gennym ni un ffynnon ddŵr yn adeilad y Cynulliad, Llywydd. Mae'n ddrwg gen i, nid wyf yma i'ch cwestiynu chi. [Chwerthin.] O, mae yna ddau; mae'n ddrwg gen i. Ond mae'r math hwn o gynllun, neu annog pobl i ddefnyddio poteli y gellir eu hailddefnyddio a chael mannau y gallan nhw fynd iddyn nhw o amgylch y dref i'w hail-lenwi, rwy'n credu bod hynny'n ardderchog a bod hynny'n sicr yn rhan o'r ateb.
Rwyf yn credu bod angen ymyriadau ehangach ar wastraff plastig, ac fel y nodir yn yr adroddiad, dim ond chwarter o 1 y cant—mae hyn yn anhygoel o isel—o gwpanau plastig untro a gaiff eu hailgylchu, ac maen nhw'n ffynhonnell sylweddol o sbwriel. A byddwn i'n dweud yma mai cyfrifoldeb defnyddwyr yw llawer ohono—ni fyddai'r holl sbwriel hynny o ganlyniad i ddefnyddwyr, ond byddai llawer ohono. Felly, rwy'n credu bod angen i ni gofio hynny.
Defnyddir saith deg dau miliwn o godenni gweini sengl yng Nghymru bob blwyddyn a, Gweinidog, rwyf i mor hen fyddwch chi ddim yn cofio'r dyddiau hyn, ond pan gefais i fy magu yr oedd yn gwbl arferol i sawsiau ddod mewn poteli a photiau, ac yna yn sydyn dechreuodd yr arfer hon o godenni plastig nad oes modd eu hagor yn aml iawn lle mae'r hyn sydd tu mewn iddyn nhw yn saethu allan yn sydyn i le nad oeddech chi o reidrwydd eisiau iddo fynd. [Chwerthin.] Mae'n fyd hurt lle cawn ni ein diraddio i'r math hwnnw o amharch, felly dewch yn ôl â'r poteli sôs coch a photiau halen a phupur ac ati, dyna ddywedaf i. [Torri ar draws.] Clywais fod Dai Lloyd yn awyddus i fy nghefnogi i â'r newid hwn i'r gorffennol, fel petai.
Mae gan Lywodraeth Cymru bwerau helaeth drwy reoliadau a chanllawiau, fel y dywed yr adroddiad, i reoli a lleihau deunydd pacio mewn bwytai a siopau bwyd parod yng Nghymru, ac rwyf yn credu y gallai hynny fod yn faes fyddai'n werth ei ystyried. Unwaith eto, rwy'n credu y byddai llawer o gefnogaeth gan y cyhoedd, ond eto byddai eisiau i ni weithio gyda'r siopau. Rwyf yn gobeithio y bydd gennych rywbeth i'w ddweud ynghylch hynny yn weddol fuan.
Roeddwn i'n falch o glywed yr hyn y gwnaethoch chi ei ddweud am Lywodraeth Cymru yn troi ei geiriau yn weithredoedd, wrth gwrs, o ran ei defnydd o blastigau. Mae mis Gorffennaf di-blastig, wrth gwrs, bron ar ein gwarthaf. Rwy'n falch o ddweud bod 19 o bobl wedi llofnodi fy natganiad o farn i roi cydnabyddiaeth helaeth i hynny, ac rwyf yn gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn gwneud hynny hefyd.
A gaf i gloi trwy ddweud bod yr adroddiad yn gwneud pwyntiau diddorol ynglŷn ag ansawdd data ac rwy'n credu bod angen gweithredu ar y rhain? Sylwaf yn arbennig mai cyfradd ailgylchu gwastraff solet trefol diwygiedig Cymru yw 52.2 y cant, neu 11.6 y cant yn is na'r ffigur a gyhoeddwyd. Gwn fod hyn oherwydd ffurf y cyfrifo—nid wyf i mewn unrhyw ffordd yn awgrymu unrhyw beth dan din yma—ond rwy'n credu, wrth i ni weithio tuag at ddyfodol diwastraff, bod angen data arnom ni sy'n gwbl gadarn, yn dryloyw ac y gellir ei gymharu â gwledydd eraill. Ond, yn fras, rwyf yn croesawu'r hyn yr ydych chi wedi'i ddweud y prynhawn yma.
I don't know if I can take the questions on the Assembly estate now. I welcome—
Wn i ddim a fedraf i dderbyn cwestiynau ynglŷn ag ystad y Cynulliad ar hyn o bryd. Rwy'n croesawu—
Well, having reflected on it, I think it's two. [Laughter.]
Wel, wedi meddwl am y peth, rwy'n credu bod dau. [Chwerthin.]
Okay, well that's 100 per cent more than I thought we had.
Iawn, wel mae hynny 100 y cant yn fwy nag y tybiais yr oedd gennym.
Diolch, Llywydd. I welcome the Member's broad support for the statement today and the recommendations of the report. You touch on the wider litter issue too. That's why looking at how we tackle on-the-go waste—. We're not only going to tackle litter but actually increase our recycling rate and tackle the use of single-use plastics, whether that be bottles or beverage containers. I think that's why it's really important that we look at these things as a whole and don't just focus on—although single-use plastic is the one that is prevalent and making headlines in the news—one area and inadvertently divert the issue to another. You make a very interesting point about the condiment cups and the way things have changed, and I think we have started almost to reach somewhat of a tipping point now in terms of the public's awareness of these things. I won't mention any outlets' names, but I've noticed that a few fast-food retailers are starting to use—so you have a paper sachet and you put it in from a dispenser rather than the individual sachets.
I think you're absolutely right in terms of the approach of working with stakeholders, with business, because I think there is a responsibility on all of us and we have seen, actually, not only the public's perception of this shift, but also I think we're seeing it from businesses now. They know that it's being consumer-driven, and I think you've seen the range of announcements from various supermarkets and retailers saying that they're going to change their behaviour and practices. Absolutely we all have a part to play in this. We can legislate and take action as a Government, but there are community initiatives that are so important in terms of driving this agenda forward, and businesses should play their part as well because the whole point of extended producer responsibility is that producers and manufacturers aren't just responsible for things at the point of sale that they produce; they're responsible in terms of what happens at the end of life and reuse after that.
In terms of a deposit-return system, in terms of an industry-led scheme, in terms of the detail, that is something I hope to start to work out with my counterparts. Actually, at the moment, that is open, depending on the evidence—the call for evidence and what we get from that—and we'll take a decision on that and make the best decision in terms of having the optimum benefits for us in Wales.
On Refill water, somebody described it today as 'revolutionary', but it's something that you would see as quite obvious, really, that we can do and should be doing. Again, I think it's a relatively new phenomenon, perhaps in the last decade, that we see people walking around with bottles of water and coffee cups. Again, it's about seeing how we can embrace the public mood now in terms of how we tackle that and actually start to tackle the use of single-use plastics. So, there are different ways we can do it as well as looking at taxation and deposit-return schemes. Actually, the indirect impact, potentially, of a Refill scheme across the country is that people will use less single-use plastics as well. So, I look forward to being able to update Members on that in due course.
Diolch, Llywydd. Rwy'n croesawu cefnogaeth gyffredinol yr Aelod i ddatganiad heddiw ac argymhellion yr adroddiad. Rydych chi'n crybwyll y mater ehangach o ran sbwriel hefyd. Dyna pam mae edrych ar sut rydym yn mynd i'r afael â gwastraff ar grwydr—. Yn ogystal â mynd i'r afael â sbwriel, rydym ni hefyd mewn gwirionedd yn cynyddu ein cyfradd ailgylchu ac yn mynd i'r afael â defnyddio plastig untro, boed hynny'n boteli neu gynwysyddion diodydd. Yn fy marn i, dyna pam mae'n bwysig iawn ein bod ni'n ystyried y pethau hyn yn eu cyfanrwydd ac nid yn canolbwyntio dim ond ar—er mai plastig untro yw'r un sy'n gyffredin ac sydd yn y penawdau newyddion—un maes a dargyfeirio'r mater drwy amryfusedd i un arall. Rydych chi'n gwneud pwynt diddorol iawn am y cwpanau saws a sut y mae pethau wedi newid, ac rwy'n credu ein bod ni wedi dechrau cyrraedd ychydig o drobwynt erbyn hyn o ran ymwybyddiaeth y cyhoedd o'r pethau hyn. Wnaf i ddim sôn am enwau unrhyw siopau, ond rwyf i wedi sylwi bod rhai manwerthwyr bwyd cyflym yn dechrau defnyddio—felly fe gewch chi gwpan papur i'w lenwi o botel fawr yn hytrach na chodenni unigol.
Rydych chi'n llygad eich lle yn fy marn i o ran y dull o weithio gyda rhanddeiliaid, gyda byd busnes, oherwydd rwy'n credu bod cyfrifoldeb ar bob un ohonom ni, ac rydym ni wedi gweld, mewn gwirionedd, nid canfyddiad y cyhoedd yn unig yn newid yn hyn o beth, ond rwy'n credu ein bod yn ei weld gan fusnesau hefyd erbyn hyn. Maen nhw'n gwybod ei fod wedi'i yrru gan ddefnyddwyr, ac rwy'n credu eich bod wedi gweld yr amrywiaeth o gyhoeddiadau gan amryw archfarchnadoedd a manwerthwyr yn dweud y byddan nhw'n newid eu hymddygiad a'u harferion. Yn bendant mae gan bob un ohonom ni ran i'w chwarae yn hyn o beth. Gallwn ddeddfu a gweithredu fel Llywodraeth, ond mae mentrau cymunedol sydd mor bwysig o ran hyrwyddo'r agenda hon, a dylai busnesau chwarae eu rhan hefyd, oherwydd holl ddiben cyfrifoldeb estynedig cynhyrchwyr yw bod cynhyrchwyr a gweithgynhyrchwyr yn gyfrifol am bethau nid dim ond ar adeg gwerthu eu cynnyrch; maen nhw hefyd yn gyfrifol am beth sy'n digwydd ar ddiwedd oes y cynnyrch, ac ailddefnyddio ar ôl hynny.
O ran system dychwelyd blaendal, o ran cynllun dan arweiniad diwydiant, o ran y manylion, mae hynny'n rhywbeth rwy'n gobeithio dechrau gweithio arno gyda fy nghymheiriaid. Mewn gwirionedd, ar hyn o bryd, mae hynny'n agored, yn dibynnu ar y dystiolaeth—yr alwad am dystiolaeth a'r hyn a gawn o hynny—a byddwn yn gwneud penderfyniad ar hynny ac yn gwneud y penderfyniad gorau o ran cyflawni'r buddion gorau posibl i ni yng Nghymru.
O ran dŵr ail-lenwi, disgrifiodd rhywun y cynllun heddiw yn un 'chwyldroadol', ond mae'n rhywbeth y byddech yn ei weld yn gwbl amlwg, mewn gwirionedd, y gallem ni ac y dylem ni ei wneud. Unwaith eto, rwy'n credu ei bod yn ffenomen gymharol newydd, efallai yn y degawd diwethaf, rydym yn gweld pobl yn cerdded o gwmpas gyda photeli dŵr a chwpanau coffi. Unwaith eto, mae'n ymwneud â gweld sut y gallwn ni fanteisio ar deimladau'r cyhoedd yn awr o ran sut yr ydym ni'n mynd i'r afael â hynny a dechrau mynd i'r afael â defnyddio plastig untro mewn gwirionedd. Felly, mae gwahanol ffyrdd o'i wneud yn ogystal ag edrych ar drethu a chynlluniau dychwelyd blaendal. Mewn gwirionedd, effaith anuniongyrchol, o bosibl, cynllun Ail-lenwi ledled y wlad yw y bydd pobl yn defnyddio llai o blastig untro hefyd. Felly, edrychaf ymlaen at allu rhoi diweddariad i'r Aelodau ynglŷn â hynny maes o law.
Can I say to David Melding that, if he comes to the Ship Inn in Aberporth, the first plastic-free community in Wales, he will find his condiments served to him in lovely little pots and not in those awful little sachets—
A gaf i ddweud wrth David Melding, os daw i'r Ship Inn yn Aberporth, y gymuned di-blastig gyntaf yng Nghymru, bydd ei sawsiau yn cael eu gweini iddo mewn potiau bach hyfryd, nid yn y codenni bach ofnadwy yna—
I'd be pleased to join you.
Byddwn i'n falch o ymuno â chi.
It just shows that the public are ahead of us in many ways on this and they want to see some significant changes, and I know the Minister, before she made her statement today, has been to visit the weigh shop in Crickhowell, which is an excellent example—Natural Weigh—of how some businesses are also responding to this. So, this is not about Government telling people what to do; this is about the people going themselves and Government chasing after them to try and catch up with the things that we can do in Wales, and everything that the Minister set out I broadly agree with, though I have some questions, as you might expect, on how we might get there, particularly in the context of where the powers now lie.
Mae'n dangos bod y cyhoedd o'n blaenau ni mewn sawl ffordd yn hyn o beth ac maen nhw'n dymuno gweld newidiadau sylweddol, a gwn fod y Gweinidog, cyn iddi wneud ei datganiad heddiw, wedi bod i ymweld â'r siop bwyso yng Nghrucywel, sy'n enghraifft ardderchog—Natural Weigh—o sut y mae rhai busnesau hefyd yn ymateb i hyn. Felly, nid yw hyn yn ymwneud â'r Llywodraeth yn dweud wrth bobl beth i'w wneud; mae hyn yn ymwneud â phobl yn mynd ati eu hunain a'r Llywodraeth yn eu cwrso i geisio dal i fyny â'r pethau y gallwn ni eu gwneud yng Nghymru, ac rwy'n cytuno, yn fras, â phopeth y mae'r Gweinidog wedi'i nodi, ond mae gen i rai cwestiynau, fel y byddech yn ei ddisgwyl, ynghylch sut y gallem ni gyflawni hynny, yn arbennig yng nghyd-destun ble y gorwedd pwerau bellach.
I think, first of all, just to say, though, that the Eunomia report is quite radical in its way. It has lots of refreshing ideas there, it has some astonishing facts and figures. So, beverage containers, drink containers: 40 per cent of the litter on the ground are basically drinks containers. If we could raise our recycling rate, which varies between 65 and 70 per cent around various drinks containers—although I think those are only the ones that actually get into the stream, rather than everything—and if we get to an 80 or 90 per cent recycling rate of these containers, we will actually halve—that's halve—the requirement for primary materials. So, recycling isn't just about keeping the goods going, if you like, and helping the environment, but you're talking about less use of resources in the first place, less energy going into them, you're talking about better economy, you're talking about that zero-waste economy and the benefits to us more widely that we have all, I think, tried to embrace in the Assembly. So, in that regard, I very much welcome the report and some of the ideas within it.
My difficulty, as previously, Cabinet Secretary, is that waste packaging and product regulations is indeed one of the 24 areas, following leaving the EU from 29 March, that will be reserved, in effect, under the reserved-powers, devolution-not model, to the UK Government. We wait to see how this actually will pan out. Let's put it no stronger than that now. At the moment, we have a UK Government and a particular Secretary of State who has expressed an interest in some of these ideas in Michael Gove. I don't know how long he'll last there; I think he's certainly looking to go somewhere else and to do something else in the next year or so, but, while he's there, we have an opportunity. I agree with the general tenor of the report and what the Minister said, that some of this stuff is better done at a UK level because cross-border, working together, working with our partners, I have no problem with that whatsoever. The question is: do we have powers to pursue it if there's a change of environment Minister at UK level or a change of attitude at UK level?
So, the first question must be around a deposit-return scheme, now working with the UK Government on these ideas. Are you clear, Minister, that if the UK Government either drags its feet on this, or drags out a long consultation or gets caught up in Brexit or whatever it might be, that you can still go ahead with a deposit-return scheme in Wales? The report makes it clear you could do that, and it sets out three options for that: a voluntary, industry-led one has been mentioned; tax on all beverage containers, again very much industry led; or some kind of legislation that we could introduce here in Wales. So, can you give an indication of where you might think it may go?
Secondly, of course, we have to look at all kinds of extended producer responsibility plans. We hear from the UK Government sort of headline stuff: straws. We hear from the UK Government about stirrers and this kind of thing. Is there a package there that we can work in? Do you have a sense that there's a package of extended producer responsibility that you can work with? I don't think the UK Government's proposals are actually ambitious enough and I think we can go further here in Wales. One of the things suggested in the report is not only a 25p charge in Welsh Government for coffee cups, but one for consumers in Wales—to introduce a charge like that. Is this something that we could go ahead with whether the UK Government want to do it or not, because I think it's something that could be usefully done in the Welsh context and change people's behaviour, and help the UK Government, if it's so minded, to move along there? I would not like to see some of these good ideas in this report caught up in the wider considerations of where the next UK Government moves, because I think there are things here we can do now, or at least in the next six months or so, and move on to that.
And, of course, in that regard, can I talk about the £0.5 million in the budget agreement, which initially was for a feasibility study on deposit-return schemes? There are ideas in the report about how that money might be used, and I won't enter into a debate about how it might be used across the floor here, but just to say we accept, of course, that the days of a feasibility study as such are passed; we're now into some actions that can be taken and I very much welcome the opportunity to discuss with you and the Government how that might be achieved. One of the things that I still think that we have a real chance to do here as well is a plastics tax, or plastics levy of some sort. Again, this is something that's been taken up at a UK Government level, but, again, just to express my concern that we don't see that, in some ways, watered down. I think you can water down plastics; they certainly turn up in the bottles of water that we buy. There are traces of plastic in every bottle of water now, so it just shows how ridiculous this situation has become. But this plastics tax idea is something that we can own here. If the UK Government again is not keen on pursuing it, let's see that happen.
And, as a final point, we have heard previously from you and the Welsh Government about how you want to work with partners to change the way we use plastics. You talk about a potential for procurement in this regard. Also, Welsh Government funds an awful lot of bodies that undertake an awful lot of activities in Wales. Some of that involves an awful lot of plastic, whether it's a beer festival tent or something similar, or an event or whatever it may be. Can you consider how you use your funding going forward to change behaviour in these events and in these kinds of institutions as well so that the public themselves can see that you're leading the way?
Rwy'n credu, yn gyntaf, dim ond i ddweud, fodd bynnag, bod yr adroddiad Eunomia yn eithaf radical yn ei ffordd. Mae'n cynnwys llawer o syniadau newydd, mae'n cynnwys ffeithiau a ffigurau syfrdanol. Felly, cynwysyddion diodydd: mae 40 y cant o'r sbwriel ar lawr gwlad yn gynwysyddion diodydd yn y bôn. Pe gallem ni gynyddu ein cyfradd ailgylchu, sy'n amrywio rhwng 65 a 70 y cant o ran gwahanol gynwysyddion diodydd—er mai'r rheini sy'n cyrraedd y llif ailgylchu yw'r rhain, yn hytrach na phob dim—ac os cawn ni gyfradd ailgylchu o 80 neu 90 y cant o'r cynwysyddion hyn, byddwn yn haneru—ie, haneru—y gofyniad am ddeunyddiau crai. Felly, mae ailgylchu yn ymwneud â mwy na chadw'r cylch nwyddau yn troi, os mynnwch chi, a helpu'r amgylchedd, rydych chi'n sôn am ddefnyddio llai o adnoddau yn y lle cyntaf, llai o ynni i'w cynhyrchu, rydych chi'n sôn am well economi, rydych chi'n sôn am economi ddiwastraff a'r buddion i ni yn ehangach, yr ydym ni i gyd, rwy'n credu, wedi ceisio'u cefnogi yn y Cynulliad. Felly, yn hynny o beth, croesawaf yr adroddiad yn fawr a rhai o'r syniadau ynddo.
Fy anhawster i, fel y nodwyd eisoes, Ysgrifennydd y Cabinet, yw bod rheoliadau gwastraff deunydd pacio a chynnyrch yn wir yn un o'r 24 maes, ar ôl gadael yr Undeb Ewropeaidd o 29 Mawrth ymlaen, a gaiff ei gadw, mewn gwirionedd, o dan y model cadw pwerau, nid datganoli, i Lywodraeth y DU. Rydym ni'n aros i weld sut y bydd hyn yn datblygu mewn gwirionedd. Gadewch i ni ddweud dim mwy na hynny am y tro. Ar hyn o bryd, mae gennym ni Lywodraeth y DU ac Ysgrifennydd Gwladol penodol sydd wedi mynegi diddordeb mewn rhai o'r syniadau hyn ar ffurf Michael Gove. Ni wn i ba mor hir y bydd yn para yno; rwy'n credu ei fod yn sicr yn ystyried mynd i rywle arall a gwneud rhywbeth arall yn y flwyddyn nesaf, ond, tra'i fod yno, mae gennym ni gyfle. Rwyf yn cytuno â sylwedd cyffredinol yr adroddiad a'r hyn y dywedodd y Gweinidog, ei bod yn well gwneud rhai o'r pethau hyn ar lefel y DU oherwydd gwaith traws-ffiniol, cydweithio, gweithio gyda'n partneriaid, nid oes gen i broblem â hynny o gwbl. Y cwestiwn yw: a oes gennym ni bwerau i fynd ar drywydd hyn os bydd Gweinidog yr amgylchedd yn newid ar lefel y DU neu os bydd newid agweddau ar lefel y DU?
Felly, mae'n rhaid i'r cwestiwn cyntaf ymwneud â chynllun dychwelyd blaendal, gan weithio gyda Llywodraeth y DU ar y syniadau hyn. A ydych chi'n glir, Gweinidog, os bydd Llywodraeth y DU naill ai'n llusgo'i thraed yn hyn o beth, neu'n cynnal ymgynghoriad hir neu'n cael ei dal mewn materion Brexit neu beth bynnag y gallai fod, y gallwch chi barhau â'r cynllun dychwelyd blaendal yng Nghymru? Mae'r adroddiad yn ei gwneud yn glir y gallech chi wneud hynny, ac mae'n nodi tri dewis ar gyfer hynny: soniwyd am un gwirfoddol, dan arweiniad diwydiant; treth ar bob cynhwysydd diod, eto dan arweiniad diwydiant i raddau helaeth; neu ryw fath o ddeddfwriaeth y gellid ei chyflwyno yma yng Nghymru. Felly, a wnewch chi roi syniad o sut y tybiwch chi y gallai hynny ddatblygu?
Yn ail, wrth gwrs, mae'n rhaid i ni edrych ar bob math o gynlluniau cyfrifoldeb estynedig cynhyrchwyr. Rydym ni'n clywed gan Lywodraeth y DU am y penawdau: gwellt. Rydym ni'n clywed gan Lywodraeth y DU am drowyr a'r math hwn o beth. A oes pecyn yno y gallwn ni weithio ag ef? A oes gennych chi ryw syniad bod pecyn o gyfrifoldeb estynedig cynhyrchwyr y gallwch chi weithio ag ef? Nid wyf yn credu bod cynigion Llywodraeth y DU mewn gwirionedd yn ddigon uchelgeisiol, ac rwy'n credu y gallwn ni wneud mwy yma yng Nghymru. Un o'r pethau a awgrymir yn yr adroddiad yw, yn ogystal â thâl o 25c yn Llywodraeth Cymru ar gyfer cwpanau coffi, tâl ar gyfer defnyddwyr yng Nghymru hefyd—i gyflwyno tâl o'r fath. A yw hyn yn rhywbeth y gallwn ei wneud pa un a yw Llywodraeth y DU yn dymuno gwneud hynny ai peidio, oherwydd rwy'n credu ei bod yn rhywbeth y gellid ei wneud mewn modd defnyddiol yng nghyd-destun Cymru a newid ymddygiad pobl, a helpu Llywodraeth y DU, os yw'n dymuno gwneud hynny, i weithredu hynny? Ni fyddwn i'n hoffi gweld rhai o'r syniadau da hyn yn yr adroddiad hwn yn cael eu dal mewn ystyriaethau ehangach o ran camau nesaf Llywodraeth y DU, oherwydd yn fy marn i, mae yna bethau y gallwn ni eu gwneud yma yn awr, neu o leiaf yn y chwe mis nesaf, a symud ymlaen at hynny.
Ac, wrth gwrs, yn hynny o beth, a gaf i sôn am y £0.5 miliwn yng nghytundeb y gyllideb, a oedd yn wreiddiol ar gyfer astudiaeth ddichonoldeb ar gynlluniau dychwelyd blaendal? Mae syniadau yn yr adroddiad ynghylch sut y gellid defnyddio'r arian hwnnw, ac ni fyddaf yn cychwyn dadl ynghylch sut y gellid ei ddefnyddio yn y lle hwn, ond dweud yr wyf i ein bod yn derbyn, wrth gwrs, bod dyddiau astudiaeth ddichonoldeb wedi mynd; rydym ni erbyn hyn wedi cyrraedd cyfnod ble mae modd gweithredu ac rwy'n croesawu'n fawr y cyfle i drafod â chi a'r Llywodraeth sut y gellid cyflawni hynny. Un o'r pethau rwy'n dal i feddwl bod gennym gyfle gwirioneddol i'w wneud yma hefyd yw cyflwyno treth plastigau, neu ardoll plastigau o ryw fath. Unwaith eto, mae hyn yn rhywbeth sydd wedi cael sylw gan Lywodraeth y DU, ond, unwaith eto, rwy'n mynegi fy mhryder nad ydym ni'n gweld hynny, mewn rhai ffyrdd, yn cael ei ddadelfennu. Rwy'n credu y gallwch chi ddadelfennu plastigau; maen nhw'n sicr mewn poteli dŵr yr ydym ni'n eu prynu. Ceir olion o blastig ym mhob potel ddŵr erbyn hyn, felly mae'n dangos mor chwerthinllyd yw'r sefyllfa hon. Ond mae'r syniad hwn o dreth plastigau yn rhywbeth y gallwn ni fod yn berchen arni yma. Os na fydd Llywodraeth y DU eto yn awyddus i fynd ar drywydd hynny, gadewch i ni weld hynny'n digwydd.
Ac, yn olaf, rydym ni wedi clywed o'r blaen gennych chi a Llywodraeth Cymru ynghylch sut yr hoffech chi weithio gyda phartneriaid i newid y ffordd yr ydym ni'n defnyddio plastigau. Rydych chi'n sôn am botensial ar gyfer caffael yn y cyswllt hwn. Hefyd, mae Llywodraeth Cymru yn ariannu llawer iawn o gyrff sy'n ymgymryd â llawer iawn o weithgareddau yng Nghymru. Mae rhywfaint o hynny'n cynnwys llawer iawn o blastig, boed hynny mewn pabell mewn gŵyl gwrw neu rywbeth tebyg, neu ddigwyddiad neu beth bynnag. A wnewch chi ystyried sut yr ydych chi'n defnyddio eich arian wrth fynd ati i newid ymddygiad yn y digwyddiadau hyn ac yn y mathau hyn o sefydliadau hefyd er mwyn i'r cyhoedd eu hunain allu gweld eich bod chi'n arwain y ffordd?
Can I thank the Member for his numerous contributions? He makes a number of really important points. You actually started off by mentioning The Ship Inn in Aberporth. I managed to stay there when I went to the launch of the New Quay plastic-free community as well. And it was brilliant to go Natural Weigh last week to have a look at what they've learned from others elsewhere, and now they're getting people in Wales coming to them to see how they can learn. I managed to make the most of the visit and took my own container and bought some nice chocolates and also invested in some bamboo toothbrushes. [Inaudible.] I'm not sure whether that's approval or not.
In terms of the facts and figures in the report, one of the things that struck me is the 237 million coffee cups that are disposed of every year in Wales. Across the UK, it's 13 billion single-use plastic bottles, which is an astonishing number, and I think only 7.5 billion of those are actually recycled. Actually, the point I'm talking about is the headline stuff that we're getting, and, for want of a better phrase, they come with a package on packaging, and looking at it in the whole, which I think has always been our position. I said to my colleague David Melding that we don't want to focus on one area of concern, as I find that the unintended consequence is that we tackle that one issue and then find we've got a similar issue elsewhere.
One of the things we need to look at as part of the UK Government's call to evidence is that it does look at different types of—what is single-use plastic? What is the problematic nature? I would hope from that—we will see when that closes on 18 May—and feed into that about—. Actually, it isn't just about single-use plastic bottles or singling out a particular issue; it's also about looking at it in the whole, how we tackle it to actually have the best long-term difference and make that change that we want to make, not just for the environment, but, as you said, for our economy too.
I thought you'd definitely mention the money, the £500,000 and, clearly, there are some ideas outlined in the Eunomia report, but that is something I'm sure that we will discuss further outside of this debate today. Looking at a UK approach in terms of a DRS, and also on a single-use plastics tax, I've made clear previously, and hopefully, if we are still—. Plastic tax was one of the four options to potentially test that power. It's not the one that's going forward because we've opted to work with the UK Exchequer to try and have a UK-wide single-use plastic tax. At the moment, those discussions are ongoing and positive.
We've always said from the outset, should that not be a possibility, then we're keen to explore solutions on a Wales-wide basis as well. That's why in this statement today I also brought up the potential of looking at how we tackle all those single-use coffee cups and beverage containers as well.
Diolch i'r Aelod am ei gyfraniadau niferus. Mae'n gwneud nifer o bwyntiau pwysig iawn. Mewn gwirionedd fe ddechreuoch chi drwy sôn am y Ship Inn yn Aberporth. Llwyddais i aros yno pan euthum i lansiad cymuned ddi-blastig Cei Newydd hefyd. Ac yr oedd yn wych i fynd i Natural Weigh yr wythnos ddiwethaf i edrych ar yr hyn y maen nhw wedi ei ddysgu oddi wrth eraill mewn mannau eraill, a nawr mae pobl yng Nghymru yn dod atynt i weld sut y gallan nhw ddysgu. Llwyddais i wneud yn fawr o'r ymweliad ac fe es i â fy nghynhwysydd fy hun gyda mi a phrynais siocledi hyfryd a buddsoddi mewn brwsys dannedd bambŵ. [Anhyglyw.] Nid wyf yn siŵr a yw hynny'n gymeradwyaeth ai peidio.
O ran y ffeithiau a'r ffigurau yn yr adroddiad, un o'r pethau a'm tarodd yw'r 237 miliwn o gwpanau coffi sy'n cael eu gwaredu yng Nghymru bob blwyddyn, a ledled y DU, 13 biliwn o boteli plastig untro, sy'n nifer syfrdanol, ac rwy'n credu mai dim ond 7.5 biliwn o'r rheini sy'n cael eu hailgylchu. Mewn gwirionedd, y pwynt yr wyf yn sôn amdano yw'r penawdau mawr a welwn ni, ac, o ddiffyg gwell ymadrodd, maen nhw'n cyflwyno pecyn ar bacio, ac o edrych ar y mater yn ei gyfanrwydd, a dyna rwy'n credu fu ein sefyllfa ni erioed. Dywedais wrth fy nghyd-Aelod, David Melding nad ydym ni eisiau canolbwyntio ar un maes sy'n peri pryder, oherwydd rwy'n sylwi mai canlyniad anfwriadol hyn yw ein bod yn mynd i'r afael ag un mater ac yna darganfod bod gennym ni fater tebyg yn rhywle arall.
Un o'r pethau y mae angen inni edrych arno yn rhan o alwad Llywodraeth y DU am dystiolaeth yw ei bod hi'n edrych ar wahanol fathau o—beth yw plastig untro? Beth yw ei natur broblemus? Byddwn yn gobeithio o hynny—y byddwn yn gweld pan ddaw i ben ar 18 Mai—a chyfrannu iddo—. Mewn gwirionedd, nid yw ynghylch poteli plastig untro yn unig neu ynghylch dewis un mater penodol; mae a wnelo hefyd ag edrych ar y broblem yn ei chyfanrwydd, sut yr awn ni i'r afael â hynny mewn gwirionedd, i wneud y gwahaniaeth gorau yn y tymor hir, a gwneud y newid hwnnw y mae arnom ni eisiau ei wneud, nid yn unig ar gyfer yr amgylchedd, ond, fel y dywedoch chi, ar gyfer ein heconomi hefyd.
Roeddwn yn sicr y byddech yn crybwyll yr arian, y £500,000 ac, yn amlwg, mae rhai syniadau yn cael eu hamlinellu yn adroddiad Eunomia, ond mae hynny'n rhywbeth yr wyf yn siŵr y byddwn yn trafod ymhellach y tu hwnt i ffiniau'r ddadl hon heddiw. Gan edrych ar ymagwedd y DU o ran y cynllun dychwelyd blaendal, a hefyd ar y dreth ar blastig untro, rwyf wedi egluro o'r blaen, a gobeithio, os ydym yn dal i—. Y dreth ar blastig oedd un o'r pedwar dewis i brofi o bosib y pŵer hwnnw. Nid hwn yw'r dewis a gaiff ei ddatblygu oherwydd rydym ni wedi dewis gweithio gyda Thrysorlys y DU i geisio cael treth ar blastig untro ledled y DU. Ar hyn o bryd, mae'r trafodaethau hynny yn mynd rhagddyn nhw ac maen nhw'n gadarnhaol.
Rydym ni wedi dweud o'r cychwyn cyntaf, os na fydd hyn yn bosibl yna rydym ni'n awyddus i ganfod atebion ar sail Cymru gyfan hefyd. Dyna pam yn y datganiad hwn heddiw y gwnes i grybwyll y potensial o edrych ar sut yr awn i'r afael â'r holl gwpanau coffi untro a chynwysyddion diodydd hefyd.
Thanks to the Minister for today's statement. I think we all accept here that there is a big problem of plastic entering the sea, which volunteers who clean up our beaches have been aware of for some time. And now it's become a major national talking point, partly because of the tv programme that you mentioned—the Blue Planet tv series—which demonstrates that, even in today's multi-channel era, a tv programme can still have a major effect in raising public consciousness, although I also appreciate what you state—that the Welsh Government had already commissioned your report prior to the tv programme.
The question, as ever, is how best to tackle this problem of plastic, and it's good that there are some very specific ideas that we are discussing here today. Wales as a Refill nation, is a good objective, but, of course, we have to look at the practicalities. One practical suggestion that seems to be arising is that we move towards a greater provision of public drinking fountains. The proposal seems to me a little bit similar to another idea that we've sometimes discussed here of keeping open more public toilets, which we were discussing at some length during the public health Bill debates last year. The problem may come down largely to cost, because we used to have more public fountains. We used to have a lot more public toilets, but many have fallen into disuse due to the cost of providing them. We know that there is a large ongoing cost to councils of providing these kinds of facilities, so, with the provision of public fountains, would the Welsh Government be providing ongoing funding to councils to help with this kind of service?
A related issue is that fountains would need to be well maintained so that there is a public perception that the fountains are clean and hygienic, otherwise many people simply won't use them. Now, we could, alternatively, have businesses providing water dispensers in their premises. Again, this is kind of connected to the discussions about public toilets, because we have had schemes where pubs and cafes have been given financial assistance for signing up to have registered public toilets—in other words, for allowing people to come in and use the facility even if they aren't buying any food or drink. So, I wonder if this kind of scheme could also be extended to water dispensers and if that's the kind of scheme that may be under consideration as you go forward with your plans for the Refill nation.
You also mention other aspects, such as food packaging, which is another big issue, and I tend to agree with Simon Thomas: lots of people do talk about this, and why do supermarkets put so much packaging around stuff? People don't really want all of the packaging. It takes time to rip it all off and sometimes you end up cutting your hand open. I have similar problems with sachets as David Melding seems to have. Now, most towns have something of a waste issue around late-night fast-food outlets and the associated discarded containers. Well, if we used trading standards rules, we could enforce the use of biodegradable containers, which would be better, so I think the move to biodegradable packaging is a good idea.
But one thing I do wonder whether you would take up is wet wipes, because there is recent evidence that some 93 per cent of fatbergs blocking up the sewage system come from wet wipes being flushed down the toilet. A big problem is that many wet wipes are labelled as flushable. Well, they may flush down the toilet, but many do actually block the sewage pipes, so that is misleading the people who buy these products. So, I wonder if we could do something and use Trading Standards to alter the labelling of bogus so-called flushable wet wipes. Diolch yn fawr.
Diolch i'r Gweinidog am y datganiad heddiw. Credaf ein bod i gyd yn derbyn bod problem fawr ynghylch plastig yn mynd i'r môr, problem y bu gwirfoddolwyr sy'n glanhau ein traethau yn ymwybodol ohoni ers peth amser. A bellach mae'n bwynt trafod cenedlaethol mawr iawn, yn rhannol oherwydd y rhaglen deledu a grybwyllwyd gennych—y gyfres deledu Blue Planet—sy'n dangos, hyd yn oed yn yr oes aml-sianel sydd ohoni, ei bod hi'n bosib i raglen deledu gael effaith fawr drwy godi ymwybyddiaeth y cyhoedd, er, fy mod yn gwerthfawrogi hefyd yr hyn a ddywedwch chi—fod Llywodraeth Cymru wedi comisiynu eich adroddiad cyn i'r rhaglen deledu gael ei darlledu.
Y cwestiwn, fel arfer, yw beth yw'r ffordd orau i fynd i'r afael â'r broblem a achosir gan blastig, ac mae'n dda o beth fod rhai syniadau penodol iawn yn cael eu trafod yma heddiw. Mae cael Cymru yn genedl ail-lenwi, yn nod da, ond, wrth gwrs, mae'n rhaid inni edrych ar yr hyn sy'n ymarferol. Un awgrym ymarferol sy'n datblygu yw ein bod yn ystyried darparu mwy o ffynhonnau dŵr yfed cyhoeddus. Mae'r cynnig yn ymddangos i mi yn debyg i syniad arall yr ydym ni wedi ei drafod yma'n achlysurol sef y syniad o gadw mwy o doiledau cyhoeddus yn agored, syniad y buom yn ei drafod yn helaeth yn ystod dadleuon Bil iechyd y cyhoedd y llynedd. Efallai mai'r broblem, i raddau helaeth yw cost, oherwydd roedd gennym ni fwy o ffynhonnau cyhoeddus ar un adeg. Roedd gennym ni lawer mwy o doiledau cyhoeddus, ond ni ddefnyddir llawer bellach oherwydd y gost o'u cynnal. Gwyddom ei bod hi'n gostus iawn i gynghorau ddarparu'r mathau hyn o gyfleusterau, felly, o ran darparu ffynhonnau cyhoeddus, a fyddai Llywodraeth Cymru yn darparu cyllid parhaus i gynghorau i helpu gyda'r math hwn o wasanaeth?
Mater sy'n gysylltiedig â hyn yw y byddai angen i ffynhonnau gael eu cynnal a'u cadw'n dda er mwyn i'r cyhoedd weld eu bod yn ffynhonnau glanwaith a hylan neu fel arall ni fyddai neb yn eu defnyddio. Ar y llaw arall gallai busnesau ddarparu peiriannau dŵr yn eu hadeiladau. Unwaith eto, mae hyn yn gysylltiedig i raddau â'r trafodaethau ynghylch toiledau cyhoeddus, oherwydd cafwyd cynlluniau ble rhoddwyd cymorth ariannol i dafarndai a chaffis i ddarparu toiledau cyhoeddus cofrestredig—mewn geiriau eraill, i ganiatáu pobl i ddod i mewn a defnyddio'r cyfleusterau hyd yn oed os nad oeddynt yn prynu unrhyw fwyd neu ddiod. Felly, tybed a ellid gwneud rhywbeth tebyg gyda pheiriannau cyflenwi dŵr a tybed ai dyma'r math o gynllun y byddech yn ei ystyried wrth i chi ddatblygu'ch cynlluniau ar gyfer y Genedl Ail-lenwi.
Rydych hefyd yn sôn am agweddau eraill, megis deunydd pacio bwyd, sy'n fater pwysig arall, ac rwy'n tueddu i gytuno â Simon Thomas: mae llawer o bobl yn siarad am hyn, a pham mae archfarchnadoedd yn rhoi cymaint o ddeunydd pacio o amgylch pethau? 'Dyw pobl mewn gwirionedd ddim eisiau'r holl becynnu. Mae'n cymryd amser i'w rwygo, ac weithiau gallwch dorri'ch llaw. Rwy'n cael problemau tebyg gyda chodennau bychain ag y mae David Melding yn tueddu i'w cael. Nawr, mae gan y rhan fwyaf o drefi broblemau yn ymwneud â gwastraff o amgylch siopau bwyd cyflym gyda'r nos a'r cynwysyddion a deflir o'r neilltu. Wel, pe baem yn defnyddio rheolau safonau masnachu, fe allem ni orfodi busnesau i ddefnyddio cynwysyddion pydradwy, a fyddai'n well, felly credaf fod ffafrio deunydd pacio pydradwy yn syniad da.
Ond tybed a fyddech chi'n ystyried hancesi gwlyb, oherwydd mae tystiolaeth ddiweddar yn honni fod 93 y cant o dalpiau saim sy'n blocio'r systemau trin carthion yn cael eu hachosi gan hancesi gwlyb sy'n cael eu golchi i lawr y tŷ bach. Y broblem fawr yw bod llawer o labeli hancesi gwlyb yn honni eu bod yn addas i'w taflu i'r tŷ bach. Wel efallai eu bod yn cael eu golchi i lawr y tŷ bach yn iawn, ond mewn gwirionedd mae llawer ohonynt yn rhwystro'r pibellau carthion, felly mae'r rhai sy'n prynu'r cynhyrchion hyn yn cael eu camarwain. Felly, tybed allwn ni wneud rhywbeth a defnyddio Safonau Masnach i newid y ffordd y mae'r hancesi gwlyb ffug hyn yr honnir eu bod yn addas i'w taflu i'r tŷ bach yn cael eu labelu. Diolch yn fawr.
I thank the Member for his contributions. [Inaudible.] talking about the Refill nation proposals and the use of water fountains. I think you're right to raise that the issue of water fountains brings with it some complexity in terms of maintenance and upkeep and also issues around maintenance in terms of hygiene, as well. Although there are existing water fountains in a number of places, some of them are of an age when they had lead pipes, so, for that reason, it would be very problematic; you wouldn't want to bring them into use.
So, I think the idea of the Refill nation is to develop refill stations as much as we can, and that detail will come along in due course. But actually, to my mind, they're essentially more robust versions of what we see as a water fountain, which enables somebody to put their bottle on there and have it refilled. I've already spoken to representatives from local authorities on how we can work collectively both with partners at a local government level and with businesses to sign up to become part of the Wales Refill nation, and about what existing facilities we can use to create this network—can we use leisure centres, community centres and businesses? I've also written to my colleague the Cabinet Secretary for Economy and Transport on how we can actually make more of our transport network in terms of providing refill stations at major hubs in the first instance, as well.
Fast-food packaging—yes, it's, you know, looking at wider EPR regulations in terms of can we encourage a consumer shift in terms of acceptance for using more environmentally friendly materials. I know, in terms of polystyrene takeaway packages, from the reports, that, actually, the percentage of that in terms of overall litter is extremely low, but, actually, the density of how we find it in certain areas around certain takeaway establishments or shops, it does give an image of prevalence there, and the more, the more—you know, notwithstanding, we do need to look at how we tackle that, because I know, like anybody here, that litter is one of the biggest issues in terms of constituencies and people contacting AMs, MPs and councillors alike.
On wet wipes, I see that's been in the news today, actually. I think one of the things around that too is looking at, actually, better packaging and labelling in terms of flushability, and investing in the technology to actually get more environmentally friendly materials. I'm told Water UK has a saying—I don't know whether I'm allowed to say it in the Chamber, but I'm going to—that the sewer system is only designed for the three Ps, paper, poo and pee, not plastics. So, if there's one thing for Members to take home—. But Dŵr Cymru have a Let's Stop the Block campaign, so I think it does come back to what we do in our work on education and behavioural change, coupled with, actually, how we address packaging and labelling to make sure people are clear on what can and can't go down the toilet, and actually not just saying, 'You can't do it,' but the reasons behind it, the impact it has on the environment—actually, not only on the environment, but it has an economic consequence in terms of—. I know that Dŵr Cymru spend around £7 million per year flushing out sewers as a consequence.
Diolch i'r Aelod am ei gyfraniadau. [Anhyglyw.] Wrth sôn am y cynigion ynglŷn â bod yn genedl ail-lenwi a'r defnydd o ffynhonnau dŵr. Credaf eich bod yn iawn i ddweud fod gan fater y ffynhonnau dŵr rai elfennau cymhleth megis cynnal a chadw a hefyd y gwaith o gynnal a chadw o safbwynt hylendid. Er y ceir ffynhonnau dŵr mewn nifer o leoedd heddiw, mae rhai ohonynt yn perthyn i gyfnod pibellau plwm, felly, am y rheswm hwnnw, mae'n broblemus iawn. Ni fyddech eisiau i'r rheini gael eu defnyddio eto.
Felly, credaf mai'r syniad y tu ôl i genedl ail-lenwi yw datblygu cymaint o orsafoedd ail-lenwi ag y gallwn ni, a bydd manylion ynghylch hynny yn amlygu eu hunain ames o law. Ond mewn gwirionedd, yn fy marn i, maen nhw'n fersiynau mwy cadarn na'r ffynhonnau dŵr a welwn ni fel arfer, fersiwn ble gall rhywun osod ei botel arno a'i hail-lenwi. Rwyf eisoes wedi siarad â chynrychiolwyr awdurdodau lleol ynghylch y ffordd y gallwn ni weithio ar y cyd gyda phartneriaid ar lefel Llywodraeth Leol a chyda busnesau i ymrwymo i ddod yn rhan o Gymru, y Genedl ail-lenwi, ac ynghylch pa gyfleusterau sydd eisoes yn bodoli y gallwn ni eu defnyddio i greu'r rhwydwaith hwn—a allwn ni ddefnyddio canolfannau hamdden, canolfannau cymunedol a busnesau? Rwyf wedi ysgrifennu hefyd at fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth i drafod sut y gallwn ni fanteisio'n fwy helaeth ar ein rhwydwaith trafnidiaeth o ran darparu gorsafoedd ail-lenwi mewn canolfannau mawr yn y lle cyntaf.
Deunydd pacio bwyd cyflym—ie, wyddoch chi, wrth edrych ar Reoliadau Caniatáu Amgylcheddol ehangach o ran allwn ni annog defnyddwyr i ddefnyddio mwy o ddeunyddiau ecogyfeillgar. Rwy'n gwybod, o ran pecynnau tecawê polystyren, yn ôl yr adroddiadau, bod y ganran o'r rheini o ran sbwriel cyffredinol yn isel iawn, ond, mewn gwirionedd, mae'r nifer sylweddol a welwn ni mewn rhai mannau o amgylch rhai busnesau neu siopau tecawê, yn creu'r argraff ei bod hi'n broblem sylweddol yno, a pho fwyaf, po fwyaf—wyddoch chi, mae'n rhaid inni weld sut allwn ni fynd i'r afael â hyn, oherwydd rwy'n gwybod, fel pawb yma, fod sbwriel yn un o'r problemau mwyaf yn yr etholaethau a phobl sy'n cysylltu ag Aelodau'r Cynulliad, yr ASau a chynghorwyr fel ei gilydd.
Ynghylch hancesi gwlyb, gwelaf fod y rhain wedi bod yn y newyddion heddiw. Credaf mai un o'r pethau ynghylch y rhain yw pecynnu gwell a labelu o ran nodi a ydyn nhw'n addas i'w gwaredu yn y tŷ bach, a buddsoddi yn y dechnoleg i sicrhau mwy o ddeunyddiau ecogyfeillgar. Dywedwyd wrthyf fod gan Water UK ddywediad—wn i ddim a gaf i ddweud hyn yn y Siambr, ond mi wnaf—cynlluniwyd y system ffosydd carthion ar gyfer y tri P yn unig, papur, pŵ a phi-pi, nid plastig. Felly, os oes un neges i Aelodau—. Ond mae gan Dŵr Cymru ymgyrch Stop Cyn Creu Bloc, felly credaf ei fod yn ymwneud â'r hyn a wnawn ni yn ein gwaith o ran addysg a newid ymddygiad, ynghyd â sut ydym ni'n mynd i ymdrin â phecynnu a labelu i sicrhau ei bod hi'n glir ac amlwg i bobl beth sy'n iawn i'w roi yn y tŷ bach, nid dim ond dweud 'chewch chi ddim gwneud hynna,' ond rhoi'r rhesymau dros beidio â gwneud hynny, esbonio sut mae'n effeithio ar yr amgylchedd—mewn gwirionedd, nid yn unig ar yr amgylchedd; ceir canlyniadau economaidd o ran—. Rwy'n gwybod fod Dŵr Cymru yn gwario tua £7 miliwn y flwyddyn yn clirio'r pibellau carthffosiaeth.
I've two questions. Just a couple of comments before that: I think it's worth looking at where we've come from, and when we started, for example, with the plastic bags, the impact that had—almost 400 million bags a year in Wales alone not being utilised, 8 billion in the UK, which followed on from the Welsh example. I remember raising this at the Committee of the Regions in Brussels, because a whole series of countries in Europe were also thinking of following the example, which has resulted in, potentially, around 80 billion a year not being used. So, we mustn't underestimate the importance of the leading role that we play within Wales and the impact that can have, not just within our country, but within other countries as well.
Can I also just put on record how important it is to congratulate those councils who have been making so much progress, in particular my own council of Rhondda Cynon Taf, who've achieved now a 64 per cent recycling target, really leading the way, way ahead of Government targets, and continuing to do so?
Can I then also just refer to some of the matters you raise with regard to water, bottles, straws and so on, the Back to the Future items, which create an awful lot of nostalgia in my own mind? My misspent youth was spent hanging round building sites collecting those bottles for the returns of money, which normally went to finance five Park Drive in the local shop, I'm ashamed to say. The paper straws—I mean, I don't remember what a plastic straw was. We had paper straws that doubled up as peashooters, went with the school milk—they came with the school milk, which, of course, Maggie Thatcher then abolished; that was another matter. It was an anathema, and still is an anathema to many of us, the idea of not drinking tap water, or 'council pop', as we knew it, and it's still much better than the bottled stuff. I never understood that.
So, coming to the two questions, really, one is in terms of jobs. There's a tremendous opportunity here in terms of the transformation that is going to take place from the billions of straws that are used, the billions of paper cups and so on, and I wonder what, perhaps, we're doing to look at the business opportunities that exist around that.
The second one—you talked about culture change and, of course, education. Of course, in order to achieve that change, we have to educate the young people coming after us, the six, seven, eight, nine-year-olds. I can only then refer you perhaps to some of the fantastic educational information in terms of Tiki the Penguin, the kid's guide to the problems with plastic. I'm not going to put you totally on the spot now, but, apparently, if all the plastic humans make every year was weighed in elephants, how many elephants would you need? I don't expect an answer from you, but apparently it is 30 million, and, if you stood them in a line, they would go around the earth five times. That sort of educational information that's coming out I think is fantastic, because, to some extent, the actions we take now are for the generations that follow after us, and the work that's going in to actually change that whole culture within those generations, it just seems to me so important, and I think some of those imaginative ways of putting it over, of educating children now, are absolutely fantastic.
Mae gennyf ddau gwestiwn. Ychydig o sylwadau cyn hynny: mae'n werth edrych yn ôl a gweld y cynnydd yr ydym ni wedi ei wneud, a phan ddechreuon ni, er enghraifft, gyda'r bagiau plastig, yr effaith a gafodd hynny—bron i 400 miliwn o fagiau'r flwyddyn yng Nghymru yn unig nad ydynt yn cael eu defnyddio, 8 biliwn yn y DU, a ddilynodd esiampl Cymru. Cofiaf sôn am hyn ym Mhwyllgor y Rhanbarthau ym Mrwsel, gan fod nifer sylweddol o wledydd yn Ewrop yn ystyried dilyn yr esiampl. Canlyniad hyn, o bosibl, yw tua 80 biliwn o fagiau plastig y flwyddyn nad ydynt yn cael eu defnyddio. Felly, ddylem ni ddim tanbrisio pwysigrwydd y rhan arweiniol yr ydym yn ei chwarae yng Nghymru a'r effaith y gall hynny ei gael, nid yn unig yn ein gwlad ni, ond o fewn gwledydd eraill hefyd.
A gaf i ddweud ar goedd hefyd pa mor bwysig yw hi i longyfarch y cynghorau hynny sydd wedi gwneud cymaint o gynnydd, yn enwedig fy nghyngor fy hun, cyngor Rhondda Cynon Taf, sydd wedi cyrraedd eu targed ailgylchu o 64 y cant erbyn hyn, sy'n arwain y ffordd heb amheuaeth, ymhell o flaen targedau'r Llywodraeth, ac yn parhau i wneud hynny.
A gaf i hefyd gyfeirio at rai o'r materion rydych chi'n eu crybwyll ynghylch dŵr, poteli, gwellt ac ati, eitemau atgofus o'r gorffennol, sy'n codi hiraeth mawr arnaf? Treuliais fy ieuenctid ffôl yn sefyllian o amgylch safleoedd adeiladu yn casglu'r poteli hynny y cewch chi arian am eu dychwelyd nhw i'r siop, arian oedd yn caniatáu imi brynu pum Park Drive yn y siop leol, mae gennyf gywilydd i ddweud. Y gwellt papur—hynny yw, nid wyf yn cofio beth oedd gwelltyn plastig. Roedd gennym wellt papur oedd yn cael eu defnyddio'n aml fel gynnau pys—ond eu prif swyddogaeth oedd ar gyfer yfed llaeth ysgol, wrth gwrs fe gafodd Maggie Thatcher wared ar hwnnw; mater arall oedd hwnnw. Roedd yn wrthyn, ac mae'n dal i fod yn wrthun i lawer ohonom, sef y syniad o beidio ag yfed dŵr tap, neu 'pop y cyngor', fel yr oeddem ni yn ei alw, ac mae'n dal yn llawer gwell na'r stwff potel. Dydw i erioed wedi deall hynny.
Felly, dof at y ddau gwestiwn, mae un ynghylch swyddi. Mae cyfle aruthrol yma o ran y trawsnewid sy'n mynd i ddigwydd gyda biliynau o wellt a ddefnyddir, biliynau o gwpanau papur ac ati, a tybed beth ydym ni'n ei wneud ynglŷn â'r cyfleoedd busnes sydd ar gael yn gysylltiedig â hynny.
Yr ail un—fe sonioch chi am newid diwylliant ac, wrth gwrs, addysg. Yn naturiol, er mwyn cyflawni'r newid hwnnw, mae'n rhaid inni addysgu'r bobl ifanc sy'n dod ar ein hôl ni, y rhai chwech, saith, wyth, naw mlwydd oed. Gallaf ond eich cyfeirio efallai at rywfaint o'r wybodaeth addysgol wych o safbwynt Tiki y Pengwin, canllaw plant ynghylch problemau plastig. Nid wyf am eich rhoi mewn picil nawr, ond, mae'n debyg, petai'r holl blastig y mae bodau dynol yn ei gynhyrchu bob blwyddyn yn cael ei bwyso yn nhermau eliffantod, faint o eliffantod fyddai eu hangen? Nid wyf yn disgwyl ateb gennych chi, ond mae'n debyg mai 30 miliwn yw'r ateb, a phetai'r eliffantod hynny yn sefyll mewn rhes, yna fe fyddent yn amgylchynu'r ddaear bum gwaith. Mae'r math yna o wybodaeth addysgol sy'n cael ei chyflwyno yn wych, oherwydd, i ryw raddau, mae'r pethau a wnawn ni yn awr ar gyfer y cenedlaethau sy'n dod ar ein hôl ni, ac mae'r gwaith sy'n digwydd i newid y diwylliant cyfan yn y cenedlaethau hynny, yn ymddangos i mi mor bwysig, ac mae rhai o'r ffyrdd llawn dychymyg o drosglwyddo'r neges, o addysgu plant heddiw, yn hollol wych.
I thank the Member for his very illuminating and entertaining contribution then, taking us down memory lane as well. I'm not sure whether the reason you're committed to us bringing DRS in is so you can actually have a sideline of collecting all the bottles, or encouraging the nation's youth to that. I think you're absolutely right to say, 'Look at where we've come from.' So, I think our earliest recycling figures—in 1999, it was on 5.2 per cent, and we're now at 64 per cent in Wales. That has come, not from generating headlines, but from hard work and a sustained strategic approach to driving that change, and it's driving that cultural change too. We know that a lot of people now take it as the norm to separate and do their recycling and have separate waste collection.
In terms of your second question, in terms of the education, that's such a huge part of it, and one of the most enjoyable things I've found in this portfolio so far is doing the eco-schools work. The children, they are so well informed. I went to one school, and they all explained to me what a global citizen was, and global responsibility. They will tell you why they need to do this recycling and up it to the next level. I did ask them if they wanted to come and do my questions for me, perhaps, and stand in. But they're also—. What you see, it's not actually within the school; it's going outside of that, because they take what they've learnt and they use that pester power, and they'll tell their parents and their grandparents and their relatives, 'Why aren't you doing that? You need to do that'. And they can tell them, 'This is about me in the future; I want my environment to be in a good state for me when I'm your age as well'. So, I think, really, the education things and the fun things you talked about like that—. We just recently did a—it was a campaign on what will Wales look like in 2050, and we had some great contributions from primary schools across Wales coming back about what they thought Wales could look like, and what we needed to do to stop it getting that way in 2050 to make sure that we still had a brilliant country for us all to enjoy.
You're absolutely right. As well as this being an environmental issue, and having environmental reasoning and a positive impact from us making these changes, there are huge economic benefits for us as well. That's why it's important in terms of the role the circular economy can play. And at the same time as we're looking at the measures to tackle single-use plastic waste, we also as the Welsh Government are committed to looking at actually how we drive the inward investment to here, to make sure that we can actually do more of the reuse and recycle within Wales. So, at the same time, actually playing our part in terms of the recycling model and the circular economy, but also at the same time creating multiple jobs as a consequence of that.
Diolch i'r Aelod am ei gyfraniad difyr a dadlennol iawn, ac am ddod ag atgofion lu yn ôl hefyd. Nid wyf yn siŵr ai'r rheswm yr ydych chi wedi ymrwymo i ni gyflwyno'r Cynllun Dychwelyd Breindal yw oherwydd y gallwch chi gael ail fusnes yn casglu'r poteli, neu annog ieuenctid y genedl i wneud hynny? Credaf eich bod yn hollol gywir wrth ddweud, 'Edrychwch ar y cynnydd rydym ni wedi ei wneud.' Felly, credaf mai ein ffigurau ailgylchu cynharaf—ym 1999, roedd yn 5.2 y cant ar y pryd a heddiw mae'n 64 y cant yng Nghymru. Cyflawnwyd hyn, nid drwy greu penawdau, ond drwy waith caled a dull gweithredu strategol parhaus i wthio'r newid hwnnw. Ac mae'n gwthio'r newid diwylliannol hwnnw hefyd. Rydym ni'n gwybod bod llawer o bobl erbyn hyn yn ystyried gwahanu gwastraff ac ail gylchu yn beth hollol normal.
O ran eich ail gwestiwn, o ran addysg, mae hynny'n rhan enfawr ohono, ac un o'r pethau sydd wedi rhoi pleser mawr imi yn y portffolio hwn yw'r gwaith sy'n ymwneud ag eco-ysgolion. Mae'r plant mor wybodus. Euthum i un ysgol, ac fe esboniodd y plant i gyd wrthyf beth oedd dinesydd byd-eang, a beth oedd cyfrifoldeb byd-eang. Fe ddywedant wrthych chi pam fod angen iddyn nhw ailgylchu, a'i gynyddu i'r cam nesaf. Fe wnes i ofyn iddyn nhw os byddent yn dymuno dod draw i ofyn fy nghwestiynau ar fy rhan i. Ond maen nhw hefyd—. Fe welwch chi nad yw hyn wedi ei gyfyngu i'r ysgol yn unig, mae'n ehangach. Maen nhw'n mynd â'r hyn maen nhw wedi ei ddysgu gartref a defnyddio pŵer plagio a gofyn i'w rhieni, eu neiniau a'u teidiau a'u perthnasau, 'pam nad ydych chi'n gwneud hynny? Mae angen ichi wneud hynny'. A gallant ddweud wrthynt, 'Mae hyn yn ymwneud â mi yn y dyfodol; rwyf eisiau i fy amgylchedd i fod mewn cyflwr da i mi pan fyddaf yr un oedran a chithau hefyd'. Felly, rwy'n credu fod y pethau addysgol a'r hwyl a sbri y sonioch chi amdanynt—. Yn ddiweddar fe wnaethom ni—ymgyrch oedd hi ynghylch sut olwg fydd ar Gymru yn 2050, ac fe gawsom ni gyfraniadau gwych gan ysgolion cynradd ledled Cymru yn dychmygu sut fath o le y gallai Cymru fod, a datgan beth oedd angen i ni ei wneud i atal hyn rhag digwydd erbyn 2050 a sicrhau y byddai gennym ni wlad wych o hyd y cawn i gyd ei mwynhau.
Rydych chi'n hollol gywir. Yn ogystal â bod yn fater amgylcheddol gyda rhesymu amgylcheddol a chydag effaith gadarnhaol oherwydd y newidiadau hyn, mae manteision economaidd enfawr i ni hefyd. Dyna pam ei bod hi'n bwysig o safbwynt y rhan y gall yr economi gylchol ei chwarae. Wrth inni edrych ar y mesurau i fynd i'r afael â gwastraff plastig untro, rydym ni, Lywodraeth Cymru, hefyd yn ymrwymo i ganfod sut i yrru'r mewnfuddsoddiad i'r cyfeiriad hwn, i sicrhau y gallwn ni mewn gwirionedd sicrhau bod mwy o ailddefnyddio ac ailgylchu yng Nghymru. Felly, ar yr un pryd byddwn yn gwneud ein rhan o ran y model ailgylchu a'r economi gylchol, a hefyd yn creu nifer o swyddi yn sgil hynny.
I welcome the Minister's statement. It's a very wide-ranging statement, I think, and covers many aspects, so I think it's very welcome. You spoke, at the end of your speech, about the enthusiasm from the public and how they are leading us. In my constituency, I recently attended the launch of a plastic-free Rhiwbina initiative, started by a constituent and supported by our MP, Anna McMorrin. This took place in Snails, a cafe in Rhiwbina, which is going plastic-free. Incidentally, there was a stall there that was selling bamboo toothbrushes. The constituent plans to go round to businesses in the village offering a plastic audit and advice on how to reduce single-use plastic items such as straws, stirrers, and generally spread the plastic-free message. We're hoping to extend this across the whole of the constituency, looking for community champions to come forward. So, I thought the Minister would be interested to hear of that public initiative that was taking place in Rhiwbina.
Then, to move on to the deposit-return scheme and the single-use plastics tax, I support those initiatives. And I understand the reasons why it is acceptable to do it on a UK-wide level, that there may be some advantages in that. But I do think it's very important that we do retain the flexibility for any changes that we want to make to the legislation. And Mick Antoniw mentioned the fact that we did lead on the plastic bags initiative and England followed some time afterwards and, I think, took some time to get to—they are now reaching a similar scheme to us. So, although we've had headline things coming forward from the Government in Westminster, from Michael Gove, I don't think we should be inhibited in any way in doing any initiatives that we would want to do ourselves.
The other issue I wanted to raise—it's been raised a few times—is about the water fountains. I think it's great to make Wales a Refill nation. I personally feel it would be very good if we could re-introduce some public drinking water fountains. I did notice, actually, going to London recently, that they do seem to be re-introducing new fountains in the parks there, which I thought was interesting. But I just wondered if money from plastic taxes could possibly be used to invest in water fountain infrastructure across Wales, because it must be one way of reducing the use of plastic bottles.
Then, finally, I'm very glad that you're going to look at the big events that are taking place, because we're just coming to all the summer events now. So, that's a key place to concentrate on recycling.
Rwy'n croesawu datganiad y Gweinidog. Mae'n ddatganiad eang iawn, ac mae'n cwmpasu llawer o agweddau, felly rwy'n credu bod croeso mawr iddo. Fe sonioch chi, ar ddiwedd eich araith, am frwdfrydedd y cyhoedd a sut y maen nhw yn ein harwain. Yn fy etholaeth yn ddiweddar, fe es i lansiad menter Rhiwbeina di-blastig a ddechreuwyd gan un o'r etholwyr a'i gefnogi gan ein AS, Anna McMorrin. Cynhaliwyd y digwyddiad yng Nghaffi Snails, Rhiwbeina, sy'n troi'n ddi-blastig. Gyda llaw, roedd stondin yno a oedd yn gwerthu brwsys dannedd bambŵ. Mae'r etholwr yn bwriadu ymweld â busnesau yn y pentref a chynnig archwiliad plastig a chyngor ynglŷn â sut i leihau'r nifer o eitemau plastig untro fel gwellt a throwyr, a lledaenu'r neges ddi-blastig yn gyffredinol. Rydym yn gobeithio ehangu hyn ledled yr etholaeth, gan chwilio am hyrwyddwyr cymunedol. Felly, roeddwn yn credu y byddai clywed am y fenter gyhoeddus hon yn Rhiwbeina o ddiddordeb i'r Gweinidog.
Symudaf ymlaen at y cynllun dychwelyd blaendal a'r dreth plastig untro, cefnogaf y mentrau hynny. Ac rwyf yn deall y rhesymau pam ei bod hi'n dderbyniol i wneud hynny ar lefel y DU gyfan; gallai hynny fod yn fanteisiol. Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod yn parhau'n hyblyg ynghylch unrhyw newidiadau y byddwn eisiau eu gwneud i'r ddeddfwriaeth. A soniodd Mick Antoniw ein bod ni wedi arwain y fenter bagiau plastig gyda Lloegr yn dilyn beth amser wedyn ac, rwy'n credu, y cymerodd hi gryn amser iddyn nhw wneud hynny—mae ganddyn nhw erbyn hyn, gynllun tebyg i'n cynllun ni. Felly, er ein bod ni wedi clywed datganiadau ac ati o gyfeiriad y Llywodraeth yn San Steffan, gan Michael Gove, nid wyf yn credu y dylai unrhyw beth ein rhwystro mewn unrhyw ffordd rhag mabwysiadu mentrau y byddem ni ein hunain yn dymuno eu sefydlu.
Y mater arall roedd arnaf i eisiau sôn amdano—soniwyd amdano ambell waith yn barod—yw ffynhonnau dŵr. Credaf fod gwneud Cymru yn genedl ail-lenwi yn wych. Teimlaf y byddai'n beth da iawn ailgyflwyno rhai ffynhonnau dŵr yfed cyhoeddus. Sylwais yn Llundain yn ddiweddar eu bod yn ail-gyflwyno ffynhonnau newydd yn y parciau, ac roedd hyn yn ddiddorol yn fy marn i. Ond meddwl oeddwn i tybed a ellid buddsoddi arian o drethi plastig mewn adeiladu seilwaith ar gyfer ffynhonnau dŵr ledled Cymru, oherwydd mae'n rhaid ei fod yn un ffordd o leihau'r defnydd o boteli plastig.
Yna, yn olaf, rwy'n falch iawn eich bod yn mynd i roi sylw i'r digwyddiadau mawr sy'n cael eu cynnal, oherwydd mae tymor digwyddiadau'r haf wedi cyrraedd erbyn hyn. Felly, dyna leoliadau allweddol i ganolbwyntio ar ailgylchu.
I thank the Member for her contribution there, and I think you're right to raise—. You raise some really interesting points that we'll take away in terms of water fountains and our approach to that. And also, actually, I think, what I said before, we'll retain that flexibility—look at and explore the potential of DRS or single-use plastic tax at a UK level, because we know that that's less complex and less complicated for both consumers and businesses, but I've made it clear from the outset that that is the direction of travel, but we'll always retain that option in terms of if we are in a position where we would need to do something ourselves Wales-wide.
The Member mentioned headlines, and, you know, there are announcements, but it's action that makes the real difference. I know that people roll their eyes when I keep saying about our record, but I think we should recognise too that we do come at this from a very good starting point to perhaps some of our colleagues elsewhere in the UK in terms of the point where we're at of our recycling. But, nonetheless, we know that we want to take action to tackle single-use plastics. We know that's in our environmental and economic interest as well.
I've actually seen on social media the plastic-free Rhiwbina initiative, and I just want to congratulate your constituent on the work that they're doing to get that off the ground. It sounds a great idea to sign up kind of community-wide champions to take that message forward. Because, what I saw when I visited Natural Weigh last week was that they'd got the idea from something else they'd seen online, and now they're offering advice to others in Wales to try and do the same thing as well. One of the things I hope to do during—. I think the community aspect in that action is a real driver, a real powerful force for change, and I think the message coming from the public, in some ways, is probably far more powerful than coming from politicians. One of the things I'm keen to do in the summer recess is to visit a number of communities and places who are taking their own actions. So, perhaps, if the Member would like to write to me, we can see if we could factor in doing something in Rhiwbina as well.
Diolch i'r Aelod am ei chyfraniad, ac rwy'n credu eich bod yn iawn i grybwyll—. Rydych chi'n gwneud rhai sylwadau diddorol iawn y byddwn yn eu hystyried ynghylch ffynhonnau dŵr a'n hymagwedd tuag atynt. A hefyd, mewn gwirionedd, yr hyn a ddywedais o'r blaen, byddwn yn parhau'n hyblyg—ymchwilio ac ystyried potensial y Cynllun Dychwelyd Breindal neu'r dreth plastig untro ar lefel y DU, oherwydd fe wyddom ni fod hynny'n llai cymhleth a llai dyrys i ddefnyddwyr a busnesau, ond rwyf wedi bod yn glir o'r dechrau mai dyna yw'r ffordd i fynd ati, ond bydd y dewis gennym ni bob amser i wneud rhywbeth ein hunain ledled Cymru os byddwn mewn sefyllfa i wneud hynny.
Soniodd yr Aelod am ddatganiadau, a, wyddoch chi, fe wneir cyhoeddiadau, ond gweithredu sy'n gwneud y gwahaniaeth mawr. Rwy'n gwybod fod pobl yn troi eu llygaid bob tro rwy'n sôn am ein henw da, ond credaf y dylem ni gydnabod hefyd ein bod yn dynesu at hyn o sefyllfa dda iawn o'i gymharu â'n cydweithwyr mewn mannau eraill yn y DU o ran ein cyflawniadau ailgylchu. Ond, serch hynny, rydym ni'n gwybod ein bod eisiau gweithredu i fynd i'r afael â phlastig untro. Gwyddom y bydd hynny er budd ein hamgylchedd ac er budd yr economi hefyd.
Rwyf wedi gweld hanes menter Rhiwbeina di-blastig ar y cyfryngau cymdeithasol, a hoffwn longyfarch eich etholwr am y gwaith y mae yn ei wneud i gael y fenter ar ei thraed. Mae'n swnio'n syniad gwych cael cefnogwyr a hyrwyddwyr ledled y gymuned i ledaenu'r neges. Oherwydd yr hyn a welais pan ymwelais â Natural Weigh yr wythnos ddiwethaf oedd eu bod wedi cael y syniad gan rywbeth arall yr oeddent wedi ei weld ar-lein, a bellach maen nhw'n cynnig cyngor i eraill yng Nghymru i wneud yr un peth hefyd. Un o'r pethau yr wyf yn gobeithio ei wneud yn ystod—. Credaf fod yr agwedd gymunedol yn sbardun cryf; yn rym pwerus iawn ar gyfer unrhyw newid, a chredaf fod neges y cyhoedd, mewn rhai ffyrdd, yn llawer mwy pwerus na'r hyn a ddaw o gyfeiriad gwleidyddion. Un o'r pethau yr wyf yn awyddus i wneud yn ystod toriad yr haf yw ymweld â nifer o leoedd a chymunedau sy'n gweithredu dros eu hunain. Felly, efallai, os hoffai'r Aelod ysgrifennu ataf, cawn weld a allwn ni wneud rhywbeth yn Rhiwbeina hefyd.
Finally, Joyce Watson.
Yn olaf, Joyce Watson.
Diolch, Llywydd. I welcome the report, and I'm going to focus in on the £15 million capital funding that we're giving for over three years for the collaborative change programme to increase recycling. What I want to ask, Minister, is if we could use some initiative when we're investing in capital projects, whether it's a new-build school, whether it's an addition to an existing building, or whether it's refurbishing a town centre, because we put public money into all of these schemes, and, at the point of building, it is a real opportunity to ensure that we put some water fountains inside those buildings at that point so that we prevent plastic being used.
I've been looking on the BBC news, and it's been wonderful news for tourism this weekend. People have gone to beaches and places of natural beauty and left their rubbish behind. Barry focuses very prominently in that story, and it took schoolchildren to go behind and clean up. I think Porthcawl was another area, in Bridgend, and I live in Pembrokeshire and I have no doubt that it would be the same there. So, I think there's a whole programme here of education about people coming and enjoying our scenery. We want them to do that because they bring in huge amounts of income, but what we don't want is for them to leave their rubbish behind, which then costs the local authority significant sums of money. I think there's a piece of work that might be worth doing—and perhaps it is being done—when we look at the disposable cups. I think that they make up a significant amount of litter that is then having a cost implication to be picked up, which the taxpayer is actually forking out for.
Whilst we're on the subject of congratulating, I want to congratulate people in Harlech, who are looking towards moving to a plastic-free area, and the chip shop in Cardigan that gave me a cardboard container instead of a polystyrene one, and offered it as a choice. Everybody that was given that choice whilst I was there took that option.
Diolch, Llywydd. Rwy'n croesawu'r adroddiad, ac rwy'n mynd i ganolbwyntio ar y £15 miliwn o arian cyfalaf yr ydym yn ei roi dros dair blynedd ar gyfer y rhaglen newid gydweithredol i gynyddu ailgylchu. Yr hyn yr wyf eisiau ei ofyn, Gweinidog, yw a allwn ni bod yn fentrus pan fuddsoddwn ni mewn prosiectau cyfalaf, pa un a yw'n adeilad ysgol newydd, yn ychwanegiad i'r adeilad presennol, neu'n gynllun adnewyddu canol trefi, oherwydd rydym yn rhoi arian cyhoeddus i'r cynlluniau hyn, ac wrth i'r adeiladu fynd rhagddo ceir cyfle gwych i sicrhau ein bod yn gosod ffynhonnau dŵr yn yr adeiladau hynny i sicrhau na fydd plastig yn cael ei ddefnyddio.
Rwyf wedi bod yn gwylio'r newyddion ar y BBC, a bu'n newyddion gwych i dwristiaeth y penwythnos hwn. Aeth pobl i'r traethau ac ardaloedd o harddwch naturiol gan adael sbwriel ar eu hôl. Mae'r Bari yn cael cryn sylw yn y stori hon a bu raid i blant ysgol fynd draw i dacluso a glanhau. Rwy'n credu fod Porthcawl yn ardal arall, ym Mhen-y-bont ar Ogwr, ac rwyf i'n byw yn Sir Benfro ac nid oes amheuaeth gennyf mai'r un yw'r sefyllfa yno. Felly, rwy'n credu bod rhaglen gyfan o addysgu yma, i ymdrin â phobl yn dod i fwynhau ein golygfeydd. Rydym ni eisiau eu gweld nhw yma oherwydd eu bod yn dod ag incwm sylweddol yn eu sgil, ond does arnom ni ddim eisiau iddyn nhw adael eu sbwriel ar ôl, sy'n creu cost sylweddol i'r awdurdod lleol. Efallai bod rhywfaint o waith a fyddai'n werth ei wneud—ac efallai ei fod yn digwydd—o ystyried cwpanau untro. Rwy'n credu bod y rhain yn cyfrannu'n helaeth at y sbwriel ac mae'n costio'n sylweddol i'w gasglu a'r trethdalwr sy'n gorfod rhoi ei law yn ei boced.
Gan ein bod yn llongyfarch, hoffwn longyfarch pobl yn Harlech sy'n ystyried creu ardal ddi-blastig, a'r siop sglodion yn Aberteifi a roddodd flwch cardbord imi yn hytrach nag un polystyren, a'i gynnig fel dewis. Tra roeddwn i yno fe gymerodd pawb a gafodd y dewis y blwch cardbord.
I thank the Member for her questions and her observations as well. I think that's really interesting what you said, although anecdotally—that when people were given the option, they choose to have the environmentally friendly alternative. I'll join you in congratulating Harlech as well, and well done on that chip shop in Cardigan. Maybe I might regret saying I'm going to visit all of these communities as the list gets longer and longer, as it should do. It will certainly keep me very busy during the summer months.
I think that's right in terms of tackling the two together—litter and on-the-go recycling—because a lot of what is littered can be recycled on the go if we have the right infrastructure in place. But also I think those educational and behavioural campaigns are at the core. That will be one of the things that we will be exploring as part of this going forward, too, but also, actually, how it takes in a range of factors as well, not just in terms of your behavioural change, but recycling in the household as well. We know that litter is a blight on our communities as well, and I think it is actually how we strike the right balance in terms of what we would call a carrot-and-stick approach going forward.
Hoffwn ddiolch i'r Aelod am ei chwestiynau ac am ei sylwadau hefyd. Rwy'n credu bod yr hyn a ddywedasoch chi yn ddiddorol iawn, er ei bod yn dystiolaeth anecdotaidd—pan oedd pobl yn cael dewis, roeddent yn ffafrio'r dewis amgen ecogyfeillgar. Fe ymunaf â chi wrth longyfarch Harlech hefyd, a da iawn hefyd i'r siop sglodion yn Aberteifi. Efallai y byddaf yn difaru dweud y byddaf yn ymweld â phob un o'r cymunedau wrth i'r rhestr dyfu a thyfu, fel y dylai. Bydd yn sicr yn fy nghadw i'n brysur iawn yn ystod misoedd yr haf.
Rwy'n credu bod hynny'n iawn o ran mynd i'r afael â'r ddau beth gyda'i gilydd—sbwriel ac ailgylchu ar y pryd—oherwydd gallai llawer o'r hyn a gaiff ei daflu fel sbwriel gael ei ailgylchu ar y pryd pe byddai gennym ni'r seilwaith iawn ar waith. Ond rwy'n credu hefyd fod yr ymgyrchoedd addysgol ac ymddygiadol wrth wraidd y mater. Yr ymgyrchoedd hynny fydd un o'r pethau y byddwn ni'n eu hystyried yn rhan o hyn wrth inni fwrw ymlaen, hefyd, ond yn ogystal â hynny, mewn gwirionedd, sut y mae'n ystyried amrywiaeth o ffactorau hefyd, nid yn unig o ran newid ymddygiad, ond ailgylchu yn y cartref hefyd. Rydym ni'n gwybod bod sbwriel yn falltod ar ein cymunedau hefyd, a chredaf ei bod hi'n fater mewn gwirionedd o sut yr ydym ni'n sicrhau'r cydbwysedd cywir o ran yr hyn y byddem ni'n ei alw'n ymagwedd anogol wrth inni fwrw ymlaen.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r ddadl ar Gyfnod 4 y Bil Rheoleiddio Landlordiaid Cymdeithasol Cofrestredig (Cymru). Galwaf ar y Gweinidog Tai ac Adfywio i wneud y cynnig—Rebecca Evans.
The next item is the Stage 4 debate on the Regulation of Registered Social Landlords (Wales) Bill. I call on the Minister for Housing and Regeneration to move the motion—Rebecca Evans.
Cynnig NDM6717 Rebecca Evans
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 26.47:
Yn cymeradwyo Bil Rheoleiddio Landlordiaid Cymdeithasol Cofrestredig (Cymru).
Motion NDM6717 Rebecca Evans
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 26.47:
Approves the Regulation of Registered Social Landlords (Wales) Bill.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Llywydd. I'm very pleased to move the motion and to open the Stage 4 debate for the Regulation of Registered Social Landlords (Wales) Bill. I'd like to thank Assembly Members for the cross-party support for this Bill, and for the scrutiny that has taken place throughout the passage of the Bill. I'd like to thank the sub-committee of the External Affairs and Additional Legislation Committee, and the committee itself, and the Constitutional and Legislative Affairs Committee and the Finance Committee for their measured scrutiny of the Bill. Many stakeholders also provided an important contribution to the legislative process, and last, but certainly not least, I would like to place on record my thanks to the dedicated team of Welsh Government officials who have supported me so diligently to progress the Bill this far.
This Bill was introduced to respond to the Office for National Statistics's decision to reclassify RSLs as public non-financial corporations for statistical purposes in 2016. This technical accounting decision could have jeopardised the Welsh Government's target of building 20,000 much-needed new affordable homes this Assembly term. The reclassification means RSL borrowing, both historical and current, will be brought onto the public accounts, and scores against Welsh Government budgets. This would mean we would have to find an extra £1 billion of additional funding over this Assembly term to meet these costs, which would have a serious impact on our existing spending plans, or we would have to cut our affordable housing programme, therefore delivering significantly fewer homes.
Neither of these options was acceptable to the Welsh Government, which is committed to increasing the number of affordable homes available in Wales. This Bill makes changes that will allow the ONS to review its classification decision, and the current funding arrangements for RSLs in Wales can be maintained. Similar legislation has been passed in England. The Bill introduces provisions that amend central and local government controls identified by the ONS. These include provisions on the disposal of land by RSLs, certain constitutional and structural changes to RSLs and local authority influence over RSLs, and it clarifies when Welsh Ministers can use powers in respect of inquiries, enforcement and intervention in relation to RSLs.
The scrutiny process has been very thorough and the requirements for RSLs to consult with their tenants before making certain structural changes has been strengthened as a result. This is an important restatement of my commitment to tenants being at the heart of regulation and of the importance of RSLs listening to their tenants. And tenants are at the heart of regulation. In December 2016, a new regulatory framework was launched that took into account the changes that this Bill would introduce. Tenants, Assembly Members and other stakeholders can be assured that robust regulation, including intervention and enforcement powers, continues and will not be going away.
Finally, Llywydd, I'd like to say how pleased Carl Sargeant would be to see this Bill reach its final stage, having been the Minister who introduced the Bill to the Assembly. So, I am delighted to be able to help steer it through its final stages towards the Welsh statute book.
Diolch ichi, Llywydd. Rwy'n falch iawn o gael cynnig y cynnig ac agor dadl Cyfnod 4 ar gyfer Bil Rheoleiddio Landlordiaid Cymdeithasol Cofrestredig (Cymru). Hoffwn ddiolch i Aelodau'r Cynulliad am y gefnogaeth drawsbleidiol ar gyfer y Bil hwn, ac am y gwaith craffu sydd wedi ei wneud drwy gydol hynt y Bil. Hoffwn ddiolch i is-bwyllgor y Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol, yn ogystal â'r pwyllgor ei hun, ac i'r Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol a'r Pwyllgor Cyllid am eu gwaith craffu ystyriol o'r Bil. Roedd llawer o randdeiliaid hefyd wedi gwneud cyfraniad pwysig at y broses ddeddfwriaethol, ac yn olaf, ond yn sicr nid y lleiaf, hoffwn gofnodi fy niolch i'r tîm ymrwymedig o swyddogion Llywodraeth Cymru sydd wedi bod mor ddiwyd yn eu cefnogaeth, ac wedi fy ngalluogi i ddatblygu'r Bil i'r pwynt hwn.
Cafodd y Bil ei gyflwyno mewn ymateb i benderfyniad y Swyddfa Ystadegau Gwladol i ailddosbarthu landlordiaid cymdeithasol cofrestredig yn gorfforaethau anariannol cyhoeddus at ddibenion ystadegol yn 2016. Fe allai'r penderfyniad cyfrifyddu technegol hwn fod wedi peryglu targed Llywodraeth Cymru o adeiladu 20,000 o gartrefi fforddiadwy newydd yr oedd angen dybryd amdanyn nhw yn ystod y tymor Cynulliad hwn. Mae'r ailddosbarthiad yn golygu bod benthyca gan landlordiaid cymdeithasol cofrestredig, a hwnnw'n fenthyca hanesyddol a chyfredol, yn cael ei gynnwys yn y cyfrifon cyhoeddus ac yn sgorio yn erbyn cyllidebau Llywodraeth Cymru. Byddai hyn yn golygu y byddai'n rhaid inni ddod o hyd i £1 biliwn o gyllid ychwanegol dros y tymor Cynulliad hwn i dalu'r costau hyn, a fyddai wedi cael effaith ddifrifol ar ein cynlluniau gwario presennol, neu fe fyddai'n rhaid inni fod wedi cwtogi ein rhaglen tai fforddiadwy, ac felly darparu llai o lawer o gartrefi.
Nid oedd yr un o'r dewisiadau hyn yn dderbyniol i Lywodraeth Cymru, sydd yn ymrwymedig i gynyddu nifer y tai fforddiadwy sydd ar gael yng Nghymru. Mae'r Bil hwn yn gwneud newidiadau a fydd yn caniatáu i'r Swyddfa Ystadegau Gwladol adolygu ei phenderfyniad dosbarthu, ac yn caniatáu i'r trefniadau ariannu cyfredol ar gyfer landlordiaid cymdeithasol cofrestredig gael eu cynnal yng Nghymru. Mae deddfwriaeth debyg wedi ei phasio yn Lloegr. Mae'r Bil yn cyflwyno darpariaethau sy'n diwygio'r rheolaethau llywodraeth ganolog a llywodraeth lleol a nodwyd gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol. Mae'r rhain yn cynnwys darpariaethau ar gyfer gwaredu tir gan landlordiaid cymdeithasol cofrestredig, newidiadau cyfansoddiadol a strwythurol penodol i landlordiaid cymdeithasol cofrestredig a dylanwad awdurdodau lleol dros landlordiaid cymdeithasol cofrestredig, ac mae'n egluro pryd y gall Gweinidogion Cymru ddefnyddio pwerau yn ymwneud ag ymchwiliadau, gorfodi ac ymyrraeth mewn cysylltiad â landlordiaid cymdeithasol cofrestredig.
Mae'r broses graffu wedi bod yn drylwyr iawn ac mae'r gofynion i landlordiaid cymdeithasol cofrestredig ymgynghori â'u tenantiaid cyn gwneud newidiadau strwythurol penodol wedi'u cryfhau o ganlyniad. Rwy'n ailddatgan drwy hyn fy ymrwymiad i sicrhau bod tenantiaid wrth wraidd y broses reoleiddio, a pha mor bwysig yw hi i landlordiaid cymdeithasol cofrestredig wrando ar eu tenantiaid. Ac mae tenantiaid wrth wraidd y broses reoleiddio. Ym mis Rhagfyr 2016, lansiwyd fframwaith rheoleiddio newydd sy'n cymryd i ystyriaeth y newidiadau y byddai'r Bil hwn yn eu cyflwyno. Gall tenantiaid, Aelodau'r Cynulliad a rhanddeiliaid eraill fod yn sicr y bydd rheoleiddio cadarn, gan gynnwys ymyrraeth a phwerau gorfodi, yn parhau ac na fydd yn diflannu.
Yn olaf, Llywydd, hoffwn ddweud pa mor falch y byddai Carl Sargeant o weld y Bil hwn yn cyrraedd ei gyfnod terfynol, gan mai ef oedd y Gweinidog a gyflwynodd y Bil i'r Cynulliad. Felly, rwyf wrth fy modd o allu helpu i'w lywio drwy ei gamau terfynol tuag at y llyfr statud i Gymru.
Llywydd, it is in the public interest that this Bill receives support today. Given the decision of the ONS on the classification of RSLs, we must act. We've always accepted the principle of this Bill on this side of the Assembly, however we have sought to scrutinise it as a piece of significant, if necessary, deregulation. Consequently, it requires rigorous risk management. Our amendments at Stage 3 sought to strengthen the Bill in this regard and I regret that they did not receive the support of the Assembly. While I welcome the moves made by the Welsh Government, under our scrutiny, to improve tenant participation, they still fall far short of our proposals.
It is time to move on and accept that a 'good enough' Bill should be accepted. The Bill, as now presented, will secure the needed status of independence to reverse the ONS's previous classification decision. With this, the way is once more open for RSLs to continue their important work of building more social homes. By clarifying the status of RSLs, investors will be confident that governance arrangements do not permit public interference. On this basis, I urge Members to vote for the motion before the Assembly today.
Llywydd, mae hi er budd y cyhoedd fod y Bil hwn yn cael cefnogaeth heddiw. O ystyried penderfyniad y Swyddfa Ystadegau Gwladol ar ddosbarthiad landlordiaid cymdeithasol cofrestredig, mae'n rhaid inni weithredu. Ers y cychwyn cyntaf, rydym wedi derbyn egwyddor y Bil hwn ar yr ochr hon i'r Cynulliad, fodd bynnag, rydym wedi ceisio craffu arno fel darn o ddadreoleiddio sylweddol, ond angenrheidiol. O ganlyniad, mae'n ofynnol i sicrhau rheolaeth risg drylwyr. Nod ein gwelliannau yng Nghyfnod 3 oedd cryfhau'r Bil yn hyn o beth, ac mae'n ofid i mi na chawsant gefnogaeth y Cynulliad. Er fy mod i'n croesawu'r camau a gymerwyd gan Lywodraeth Cymru, yn unol â'n gwaith craffu ni, i wella cyfranogiad tenantiaid, maen nhw'n methu o bell ffordd â diwallu ein cynigion ni.
Mae'n amser symud ymlaen a bodloni ar y dylid derbyn Bil sy'n 'ddigon da'. Bydd y Bil, fel y caiff ei gyflwyno yn awr, yn sicrhau'r statws annibynnol sydd ei angen i wrthdroi penderfyniad dosbarthu blaenorol y Swyddfa Ystadegau Gwladol. Drwy hyn, bydd y ffordd yn glir unwaith yn rhagor i landlordiaid cymdeithasol cofrestredig barhau â'u gwaith pwysig o adeiladu mwy o gartrefi cymdeithasol. Drwy wneud statws y landlordiaid cymdeithasol cofrestredig yn glir, bydd buddsoddwyr yn hyderus nad yw trefniadau llywodraethu yn caniatáu ar gyfer ymyrraeth gyhoeddus. Ar y sail hon, rwy'n annog yr Aelodau i bleidleisio dros y cynnig hwn sydd gerbron y Cynulliad heddiw.
We are going to support the passing of this Bill in the final stage today. We recognise that, due to ONS reclassification, this is a necessary piece of legislation and we note that the Bill, in its final form, resembles similar legislation, as has been mentioned by the Minister, undertaken in England and in Scotland respectively. Although in crafting this legislation the Welsh Government had to be wary of the restrictions placed upon it by reclassification requirements, I believe that a number of amendments, particularly surrounding tenant consultations, could have been stronger, and that was reflected in David Melding's very noble efforts in that regard.
Technically, we are turning housing associations into private companies or something potentially resembling social enterprises. There is no guarantee that the fundamental nature of housing associations in Wales couldn't change over the next few years as a result of elements of this Bill, so I was disappointed that there wasn't a greater emphasis on post-legislative scrutiny as part of the final Bill, but I'm sure that Assembly Members on this side of the Chamber, and others I'm sure, will keep a close eye on developments and would like to track what happens emanating from the passing of this Bill. We would like to ensure that no unintended consequences creep into this particular element of legislation. Particularly, in this last week, I've heard concerns raised by Shelter, for example, about 3 per cent salary increases by a certain social landlord every year while rents are actually going up for those struggling to survive, especially with regard to welfare reform. So, we wouldn't want to see too much of that happening if the rents are going to continue to rise, so that's something we'd have to keep a close eye on with changes to legislation.
But, as I've said, we are minded to support this particular piece of legislation, hoping, though, that the Minister will continue her conversations with people like myself on the opposition benches in relation to tenant rights, in relation to how we can engage more positively with them so that they can feel part of the process, and ownership of the processes, because they are integral to how we develop the sector.
Byddwn ni'n cefnogi pasio'r Bil hwn yn y cyfnod olaf heddiw. Rydym yn cydnabod, oherwydd ailddosbarthiad y Swyddfa Ystadegau Gwladol, fod hwn yn ddarn angenrheidiol o ddeddfwriaeth ac rydym yn nodi bod y Bil, ar ei ffurf derfynol, yn ymdebygu, fel y soniodd y Gweinidog, i ddeddfwriaeth debyg a luniwyd yn Lloegr ac yn yr Alban hefyd. Er y bu'n rhaid i Lywodraeth Cymru, wrth lunio'r ddeddfwriaeth hon, fod yn wyliadwrus o'r cyfyngiadau a osodwyd arni gan ofynion ailddosbarthu, rwy'n credu y gallai nifer o welliannau, yn arbennig gwelliannau yn ymwneud ag ymgynghori â thenantiaid, fod yn gryfach, ac adlewyrchwyd hynny yn ymdrechion clodwiw iawn David Melding yn hynny o beth.
Yn dechnegol, rydym yn troi cymdeithasau tai yn gwmnïau preifat neu rywbeth sy'n ymdebygu o bosibl i fentrau cymdeithasol. Nid oes unrhyw sicrwydd na allai natur sylfaenol y cymdeithasau tai yng Nghymru newid dros y blynyddoedd nesaf o ganlyniad i elfennau yn y Bil hwn, felly roeddwn yn siomedig nad oedd mwy o bwyslais ar graffu ar ôl deddfu yn rhan o'r Bil terfynol, ond rwy'n siŵr y bydd Aelodau'r Cynulliad ar yr ochr hon i'r Siambr, ac eraill mae'n siŵr, yn cadw llygad barcud ar y datblygiadau, ac yn hoffi monitro'r hyn sy'n digwydd yn sgil pasio'r Bil hwn. Hoffem sicrhau nad oes unrhyw ganlyniadau anfwriadol yn ymdreiddio i'r elfen benodol hon o'r ddeddfwriaeth. Yn arbennig, yn ystod yr wythnos ddiwethaf, rwyf wedi clywed pryderon a godwyd gan Shelter, er enghraifft, o ran y codiadau cyflog blynyddol o oddeutu 3 y cant gan landlord cymdeithasol penodol, tra bod rhenti mewn gwirionedd yn cynyddu i'r rhai sy'n ei chael hi'n anodd ymdopi, yn enwedig yn sgil diwygio lles. Felly, ni fyddwn yn dymuno gweld gormod o hynny'n digwydd os yw rhenti yn mynd i barhau i godi, felly mae hynny'n rhywbeth y bydd yn rhaid i ni gadw llygad arno o ran newidiadau i ddeddfwriaeth.
Ond, fel yr wyf wedi'i ddweud, rydym yn bwriadu cefnogi'r darn penodol hwn o ddeddfwriaeth, gan obeithio, fodd bynnag, y bydd y Gweinidog yn parhau i sgwrsio gyda phobl fel fi ar feinciau'r wrthblaid ynghylch hawliau tenantiaid, o ran sut y gallwn ni ymgysylltu'n fwy cadarnhaol â nhw er mwyn iddyn nhw deimlo'n rhan o'r broses, a pherchnogaeth o'r broses, oherwydd maen nhw yn rhan annatod o'r modd y byddwn ni'n datblygu'r sector.
Galwaf ar y Gweinidog Tai ac Adfywio i ymateb i'r ddadl. Rebecca Evans.
I call on the Minister for Housing and Regeneration to reply to the debate. Rebecca Evans.
Thank you very much. I think this final debate has shown just how robust the scrutiny process has been throughout the passage of the Bill so far and the level of interest there's been and the seriousness with which Members have taken their roles in terms of scrutinising this Bill. I very much welcome that. So, I would ask Members to support the motion and support the Bill, which, as David Melding and Bethan Sayed would both acknowledge, and have both said, will certainly allow RSLs to continue not only to borrow to invest in new homes and their existing stock, but also to do that important work and investment that they make in communities: providing vital training, employment, social and economic benefits and so on. And I give my commitment to continue with Members the discussion that we've started in terms of tenant participation. Diolch.
Diolch yn fawr iawn. Credaf fod y ddadl derfynol hon wedi dangos pa mor gadarn y bu'r broses graffu drwy gydol hynt y Bil hyd yma, a lefel y diddordeb a gafwyd, a difrifoldeb yr Aelodau wrth gyflawni eu swyddogaethau o ran craffu ar y Bil hwn. Rwy'n croesawu hynny'n fawr iawn. Felly, rwyf yn gofyn i'r Aelodau gefnogi'r cynnig a chefnogi'r Bil, sydd, fel y byddai David Melding a Bethan Sayed ill dau yn cydnabod, ac fel y mae'r ddau wedi'i ddweud, yn sicr yn caniatáu i landlordiaid cymdeithasol cofrestredig barhau i fenthyca er mwyn buddsoddi mewn cartrefi newydd ac yn eu stoc bresennol, ond yn ogystal â hynny, i barhau i wneud y gwaith a'r buddsoddiad pwysig a wnânt mewn cymunedau hefyd: darparu hyfforddiant hanfodol, cyflogaeth, buddion cymdeithasol ac economaidd ac ati. A rhoddaf fy ymrwymiad i barhau gydag Aelodau y drafodaeth yr ydym ni wedi'i dechrau o ran cyfranogiad tenantiaid. Diolch.
Diolch i'r Gweinidog. Yn unol â Rheol Sefydlog 26.5, rhaid cynnal pleidlais wedi'i chofnodi ar gynigion Cyfnod 4, felly rydw i'n symud i'r bleidlais ar y cynnig yma. Oni bai fod tri Aelod yn dymuno i fi ganu'r gloch, fe wnawn ni agor y bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans ar Gyfnod 4 y Bil Rheoleiddio Landlordiaid Cymdeithasol Cofrestredig (Cymru). Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 49, neb yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, mae'r cynnig yn cael ei gymeradwyo.
I thank the Minister. In accordance with Standing Order 26.5, a recorded vote must be taken on Stage 4 motions, so I move to the vote on this motion. Unless three Members wish for the bell to be rung, we will open the vote on the motion put forward in the name of Rebecca Evans on Stage 4 of the Regulation of Registered Social Landlords (Wales) Bill. Open the vote. Close the vote. In favour 49, no abstentions, none against. Therefore, the motion is agreed.
NDM6717 - Dadl Cyfnod 4 y Bil Rheoleiddio Landlordiaid Cymdeithasol Cofrestredig (Cymru): O blaid: 49, Yn erbyn: 0, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
NDM6717 - Debate on Stage 4 of the Regulation of Registered Social Landlords (Wales) Bill: For: 49, Against: 0, Abstain: 0
Motion has been agreed
Dyna ddiwedd ein trafodion am y dydd.
That brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:42.
The meeting ended at 18:42.