Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

13/03/2018

Cynnwys

Contents

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog 1. Questions to the First Minister
2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes 2. Business Statement and Announcement
3. Datganiad gan Weinidog yr Amgylchedd: Tirweddau Dynodedig 3. Statement by the Minister for Environment: Designated Landscapes
4. Datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Diweddariad ar Ymchwiliad y DU i Waed wedi'i Heintio 4. Statement by the Cabinet Secretary for Health and Social Services: Update on the UK Inquiry on Infected Blood
5. Dadl: Egwyddorion Cyffredinol y Bil Cyfraith sy’n Deillio o’r Undeb Ewropeaidd (Cymru) 5. Debate: The General Principles of the Law Derived from the European Union (Wales) Bill
6. Cynnig i gymeradwyo'r Penderfyniad Ariannol ynghylch y Bil Cyfraith sy’n Deillio o’r Undeb Ewropeaidd (Cymru) 6. Motion to approve the financial resolution in respect of the Law Derived from the European Union (Wales) Bill
7. Dadl: Egwyddorion Cyffredinol Bil Iechyd y Cyhoedd (Isafbris am Alcohol) (Cymru) 7. Debate: The General Principles of the Public Health (Minimum Price for Alcohol) (Wales) Bill
8. Cynnig i gymeradwyo'r penderfyniad ariannol ynghylch Bil Iechyd y Cyhoedd (Isafbris am Alcohol) (Cymru) 8. Motion to approve the financial resolution in respect of the Public Health (Minimum Price for Alcohol) (Wales) Bill
9. Cyfnod pleidleisio 9. Voting Time
Neges gan Ei Mawrhydi Y Frenhines, Pennaeth y Gymanwlad A Message from Her Majesty The Queen, Head of the Commonwealth

Mae hon yn fersiwn ddrafft o’r Cofnod sy’n cynnwys yr iaith a lefarwyd a’r cyfieithiad ar y pryd. 

This is a draft version of the Record that includes the floor language and the simultaneous interpretation. 

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, a'r cwestiwn cyntaf, David Rees. 

The first item on the agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question, David Rees.

Pynciau STEM
STEM Subjects

1. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o'r nifer sy'n astudio pynciau STEM yng Nghymru? OAQ51913

1. What assessment has the Welsh Government made of the take-up of STEM subjects in Wales? OAQ51913

GCSE entries were up across all individual science subjects last year. That increase is encouraging because we know that more young people will be equipped with the science skills and knowledge they need to progress to study post 16.

Bu cynnydd i'r niferoedd a safodd arholiadau TGAU ar draws pob pwnc gwyddoniaeth unigol y llynedd. Mae'r cynnydd hwnnw'n galonogol gan ein bod ni'n gwybod y bydd mwy o bobl ifanc yn meddu ar y sgiliau a'r wybodaeth wyddonol sydd eu hangen arnynt i symud ymlaen i astudiaeth ôl-16.

Thank you for that answer, First Minister. This week is actually British Science Week, which reminds us of the importance of science, engineering and technology to the Welsh economy. You were with me last week at the Tata works, where again they highlighted the roles they had for apprentices and that they want to take more engineering apprentices on. But there's a take-up reduction in girls taking science subjects and engineering subjects. What can you do to actually encourage more young females to take up science, take up engineering, so that they can be involved in the agenda and our economy for engineering, science and become apprenticeships and graduates to actually take us forward?

Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Mae hi'n Wythnos Gwyddoniaeth Prydain yr wythnos hon, sy'n ein hatgoffa o bwysigrwydd gwyddoniaeth, peirianneg a thechnoleg i economi Cymru. Roeddech chi gyda mi yr wythnos diwethaf yng ngweithfeydd Tata, pryd yr amlygwyd ganddynt eto y swyddi sydd ganddynt ar gyfer prentisiaid a'u bod nhw eisiau cyflogi mwy o brentisiaid peirianneg. Ond bu gostyngiad i nifer y merched sy'n astudio pynciau gwyddoniaeth a phynciau peirianneg. Beth allwch chi ei wneud i annog mwy o fenywod ifanc i astudio gwyddoniaeth, i astudio peirianneg, fel y gallant gymryd rhan yn yr agenda a'n heconomi ar gyfer peirianneg, gwyddoniaeth a dod yn brentisiaid ac yn raddedigion i'n symud ni ymlaen mewn gwirionedd?

Well, we know we need to ensure that greater numbers of young women go into science, technology, engineering and mathematics subjects. We are working to address the actions that were identified in 'Talented Women for a Successful Wales'. Improved gender balance in STEM has been highlighted in work on curriculum reform, in professional learning provision, and through enrichment and engagement programmes. The national networks for excellence have also been tasked to consider gender equity, and we know teachers have a big influence on young people's study choices, so it's essential that our schools are supported to enhance girls' experiences of STEM learning. 

Wel, rydym ni'n gwybod bod angen i ni sicrhau bod mwy o fenywod ifanc yn mynd i astudio pynciau gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg. Rydym ni'n gweithio i fynd i'r afael â'r camau a nodwyd gennym yn 'Menywod Dawnus ar gyfer Cymru Lwyddiannus'. Amlygwyd gwell cydbwysedd mewn pynciau STEM mewn gwaith ar ddiwygio'r cwricwlwm, yn y ddarpariaeth dysgu proffesiynol, a thrwy raglenni cyfoethogi ac ymgysylltu. Gofynnwyd hefyd i'r rhwydweithiau cenedlaethol ar gyfer rhagoriaeth ystyried cydraddoldeb rhwng y rhywiau, a gwyddom fod gan athrawon ddylanwad mawr ar ddewisiadau astudio pobl ifanc, felly mae'n hanfodol bod ein hysgolion yn cael eu cynorthwyo i wella profiadau merched o ddysgu STEM.

First Minister, I was intrigued to hear your response there, because you didn't mention the positive contribution that the further education sector is making to encourage STEM careers and STEM learning. Will you congratulate me, for example—.Will you congratulate Coleg Cambria rather [Laughter.] and me for raising it? [Laughter.] Will you congratulate Coleg Cambria, for example, for the excellent work that it is doing in promoting STEM careers? It's got some fantastic work going on with its chemistry students, which is encouraging people to be ambassadors for jobs in the chemistry industry, and, in addition to that, it's doing some great work with science and maths societies that host competitions and bring in speakers to enthuse young people in order to take advantage of the STEM careers that are offered in north-east Wales and elsewhere.

What work are you doing with the further education sector in particular to promote vocational routes into STEM careers?

Prif Weinidog, roedd yn ddiddorol iawn clywed eich ymateb nawr, oherwydd wnaethoch chi ddim sôn am y cyfraniad cadarnhaol y mae'r sector addysg bellach yn ei wneud i annog gyrfaoedd STEM a dysgu STEM. A wnewch chi fy llongyfarch i, er enghraifft—. A wnewch chi longyfarch Coleg Cambria yn hytrach [Chwerthin.] a minnau am ei godi? [Chwerthin.] A wnewch chi longyfarch Coleg Cambria, er enghraifft, ar y gwaith rhagorol y mae'n ei wneud i hyrwyddo gyrfaoedd STEM? Mae'n gwneud gwaith rhagorol gyda'i fyfyrwyr cemeg, sydd yn annog pobl i fod yn genhadon ar gyfer swyddi yn y diwydiant cemeg, ac, yn ogystal â hynny, mae'n gwneud gwaith gwych gyda chymdeithasau gwyddoniaeth a mathemateg sydd yn cynnal cystadlaethau ac yn dod â siaradwyr i mewn i ennyn brwdfrydedd pobl ifanc i fanteisio ar yrfaoedd STEM a gynigir yn y gogledd-ddwyrain ac mewn mannau eraill.

Pa waith ydych chi'n ei wneud gyda'r sector addysg bellach yn arbennig i hyrwyddo llwybrau galwedigaethol i yrfaoedd STEM?

Well, I will offer him congratulations, if any are due. I will also offer congratulations to Coleg Cambria because we know that FE is hugely important, particularly when it comes to looking at apprenticeships. And we know that we need to grasp everybody in terms of the talent they have available. No talent should be allowed to go to waste. It's important as well to engage girls before they go to the FE college, so that's why it's so important to look at ways in which science teachers particularly can make sure that girls feel they are fully part of lessons. It's why we're talking to physics teachers about how they can make their lessons more gender inclusive, so that they are ready at 16 to look at science subjects in FE college and then move on to apprenticeships. But, certainly, I'm happy to join him in offering a word of congratulations for the work that's being done in Coleg Cambria. 

Wel, mi wnaf i gynnig fy llongyfarchiadau iddo, os ydynt yn ddyledus. Byddaf hefyd yn cynnig llongyfarchiadau i Goleg Cambria gan ein bod ni'n gwybod bod addysg bellach yn aruthrol o bwysig, yn enwedig pan ddaw i ystyried prentisiaethau. A gwyddom fod angen i ni gael gafael ar bawb o ran y doniau sydd ar gael ganddynt. Ni ddylid caniatáu i unrhyw ddawn fynd yn ofer. Mae'n bwysig hefyd ymgysylltu â merched cyn iddyn nhw fynd i goleg addysg bellach, felly dyna pam mae hi mor bwysig edrych ar ffyrdd y gall athrawon gwyddoniaeth yn arbennig wneud yn siŵr bod merched yn teimlo eu bod yn rhan lawn o wersi. Dyna pam yr ydym ni'n siarad ag athrawon ffiseg am sut y gallant wneud eu gwersi yn fwy cynhwysol o ran y rhywiau, fel eu bod yn barod yn 16 oed i ystyried pynciau gwyddoniaeth mewn coleg addysg bellach ac yna symud ymlaen i brentisiaethau. Ond, yn sicr, rwy'n hapus i ymuno ag ef i gynnig llongyfarchiadau am y gwaith sy'n cael ei wneud yng Ngholeg Cambria.

Wrth gwrs, un o'r problemau sydd efallai yn gwneud y sefyllfa yma'n waeth yw methiant eich Llywodraeth chi i recriwtio digon o bobl i gyrsiau ymarfer dysgu ar gyfer rhai o'r pynciau STEM yma. Mae adroddiad blynyddol diweddaraf Estyn yn dangos yn glir mai dim ond tri chwarter y targed ar gyfer mathemateg a chemeg sydd wedi'i gyrraedd o ran denu pobl i gofrestru ar gyfer cyrsiau ymarfer dysgu yn y pynciau yna—dwy ran o dair yn ffiseg, a phrin hanner y targed wedi'i gwrdd o ran pobl yn dod i ddysgu bioleg. Felly, pa obaith sydd yna i ysbrydoli cenhedlaeth newydd o safbwynt y pynciau STEM pan rŷm ni'n methu hyd yn oed recriwtio'r athrawon i'r dysgu nhw?

Of course, one of the problems that makes the situation worse is your Government’s failure to recruit sufficient numbers to teacher training courses for some of these STEM subjects. The recent Estyn report shows that only three quarters of the target for maths and chemistry has been achieved in terms of attracting people to register for teacher training, with two thirds in physics and barely half the target met in terms of those coming to teach biology. So, what hope is there to inspire a new generation from the point of view of STEM subjects when we can’t even recruit the teachers to teach them?

Wel, mae'n wir i ddweud bod cefnogi'r proffesiwn dysgu yn rhywbeth sydd yn hollbwysig i'r newidiadau sy'n mynd i gymryd lle yn y byd addysg, ac, wrth gwrs, rydym ni'n sicrhau bod y gefnogaeth sydd ar gael ar hyn o bryd ynglŷn â'r safon o ddysgu mathemateg, gwyddoniaeth a thechnoleg, yn para i wella ymhlith y gweithlu o ran athrawon. Felly, mae'n wir i ddweud, tra'n bod ni'n symud ymlaen i'r cwricwlwm newydd, ein bod ni'n deall ei bod hi'n hollbwysig i sicrhau bod digon o bobl ar gael er mwyn dysgu nid dim ond gwyddoniaeth mewn ysgolion Saesneg, ond beth sydd weithiau yn fwy anodd, sef dysgu drwy gyfrwng y Gymraeg o ran gwyddoniaeth. Wnawn ni ddim cyrraedd y targed, er enghraifft, o filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn canol y ganrif hon os nad ydym ni, wrth gwrs, hefyd yn sicrhau bod digon o athrawon gyda ni er mwyn inni allu ehangu addysg trwy gyfrwng y Gymraeg. 

Well, it’s true to say that supporting the teaching profession is vital to the changes that will be taking place in the world of education. And, of course, we do ensure that the support available at present as regards the standard of teaching science, technology and maths continues to improve in the teaching workforce. So, yes, while we say it’s important that we move on to the new curriculum, we must also ensure that there is a sufficient number of people available, not only to teach through the medium of English, but to teach science through the medium of Welsh, which is sometimes more difficult to achieve. We won’t attain the target, for example, of a million Welsh speakers by the middle of this century unless we can also ensure that we have a sufficient number of teachers in order to expand Welsh-medium education.

13:35
Brexit
Brexit

2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddatganoli pellach i Gymru yn sgil trosglwyddo pwerau yn ôl o Frwsel yn dilyn Brexit? OAQ51879

2. Will the First Minister make a statement on further devolution to Wales in light of powers that will be transferred back from Brussels following Brexit? OAQ51879

The UK Government language on further devolution or new powers is not quite accurate, because those powers would come to us anyway. Our immediate priority is to protect areas that are already devolved, such as agriculture and environment. And, as has been well documented, we do not agree with any attempt, without agreement, to remove powers from this National Assembly as they come here from Brussels.

Nid yw iaith Llywodraeth y DU ar ddatganoli pellach na phwerau newydd yn gwbl gywir, oherwydd byddai'r pwerau hynny'n dod i ni beth bynnag. Ein blaenoriaeth gyntaf yw diogelu meysydd sydd eisoes wedi'u datganoli, fel amaethyddiaeth a'r amgylchedd. Ac, fel y nodwyd yn helaeth, nid ydym yn cytuno ag unrhyw ymgais, heb gytundeb, i gymryd pwerau oddi ar y Cynulliad Cenedlaethol hwn wrth iddyn nhw ddod yma o Frwsel.

Thank you for that answer. First Minister, you and I both agree that the powers currently resting with the European Union should come to Wales in their entirety. For this to happen, the UK and Wales must be out of the EU single market. Will you now, finally, outline your Government's position: single market membership or full control over devolved areas?

Diolch am yr ateb yna. Prif Weinidog, rydych chi a minnau yn cytuno y dylai'r pwerau sydd gan yr Undeb Ewropeaidd ar hyn o bryd ddod i Gymru yn eu cyfanrwydd. Er mwyn i hyn ddigwydd, mae'n rhaid i'r DU a Chymru fod allan o farchnad sengl yr UE. A wnewch chi nawr, o'r diwedd, amlinellu safbwynt eich Llywodraeth: aelodaeth o'r farchnad sengl neu reolaeth lawn dros feysydd datganoledig?

Well, I'm not sure I've been particularly silent about what the Government's view is. Our view is quite simply this: we need to have full and unfettered access to the single market. There's a debate as to whether you can be a member of the single market or not. What's important is that our businesses are able to access the single market in the same way as they do now. But, surely, we don't want to see barriers put up between ourselves and our single biggest market. So, from our perspective, what we have said is that, where powers would return from Brussels, they come here, naturally—that's what would happen in a constitutional sense—and they shouldn't be diverted down towards Whitehall unless and until there is agreement between the Governments—plural—of the UK to do so.

Wel, nid wyf i'n siŵr fy mod i wedi bod yn arbennig o dawel ynghylch beth yw safbwynt y Llywodraeth. Dyma ein safbwynt yn syml: rydym ni angen mynediad llawn a dilyffethair at y farchnad sengl. Ceir dadl ynghylch pa un a allwch chi fod yn aelod o'r farchnad sengl ai peidio. Yr hyn sy'n bwysig yw bod ein busnesau'n gallu cael mynediad at y farchnad sengl yn yr un modd ag y maen nhw nawr. Ond, yn ôl pob rheswm, nid ydym ni eisiau gweld rhwystrau yn cael eu codi rhyngom ni a'n marchnad unigol fwyaf. Felly, o'n safbwynt ni, yr hyn yr ydym ni wedi ei ddweud yw, pan fyddai pwerau yn dychwelyd o Frwsel, y dylen nhw ddod yma, yn naturiol—dyna fyddai'n digwydd mewn ystyr cyfansoddiadol—ac ni ddylent gael eu dargyfeirio i lawr tuag at Whitehall oni bai a hyd nes bod cytundeb rhwng Llywodraethau—lluosog—y DU i wneud hynny.

First Minister, after having so closely allied yourself with the Scottish Government, can you assure this Assembly that, when you meet the Prime Minister tomorrow, you will not be deflected from seeking the most constructive option now available to Wales?

Prif Weinidog, ar ôl closio mor agos at Lywodraeth yr Alban, a allwch chi sicrhau'r Cynulliad hwn, pan fyddwch chi'n cyfarfod â Phrif Weinidog y DU yfory, na fyddwch chi'n cael eich gwyro oddi wrth geisio'r dewis mwyaf adeiladol sydd ar gael i Gymru nawr?

Well, as it happens, the Scottish Government and ourselves are as one on this, because the challenge we face is exactly the same. We have offered a way forward. We understand the UK Government's view that there needs to be no disruption to the UK's internal single market—we understand that. There needs to be certainty for businesses—we understand that. The difference is this: we want to create that certainty through agreement and not by imposition. And that's where we need the UK Government to be, to recognise that there is no one Government in the UK that controls Brexit; there are different Governments, who will be representing their different nations. And ourselves and Scotland have been in the same position, and we have jointly put forward suggestions that we think would help create the certainly that everybody wants to see.

Wel, fel y mae'n digwydd, mae Llywodraeth yr Alban a ninnau yn unfrydol ar hyn, gan fod yr her yr ydym ni'n ei hwynebu yn union yr un fath. Rydym ni wedi cynnig ffordd ymlaen. Rydym ni'n deall safbwynt Llywodraeth y DU nad oes angen unrhyw darfu ar farchnad sengl fewnol y DU—rydym ni'n deall hynny. Mae angen cael sicrwydd i fusnesau—rydym ni'n deall hynny. Y gwahaniaeth yw hyn: rydym ni eisiau creu'r sicrwydd hwnnw trwy gytundeb ac nid trwy orfod. A dyna lle'r ydym ni angen Llywodraeth y DU i fod yn, i gydnabod nad un Llywodraeth yn unig yn y DU sy'n rheoli Brexit; ceir gwahanol Lywodraethau, a fydd yn cynrychioli eu gwahanol wledydd. Ac rydym ni a'r Alban wedi bod yn yr un sefyllfa, ac rydym ni wedi gwneud awgrymiadau ar y cyd y credwn y byddent yn helpu i greu'r sicrwydd y mae pawb eisiau ei weld.

Wrth gwrs, cyn i ni siarad am bwerau newydd i Gymru ar ôl gadael yr Undeb Ewropeaidd, mae'r mater bach o bwerau yn cael eu tynnu yn ôl o Gymru yn y cyfamser, rhywbeth y mae Llywodraeth San Steffan wedi cyfaddef fydd yn digwydd dros y penwythnos. Nawr ein bod ni wedi gweld gwelliannau Llywodraeth San Steffan i gymal 11 y Mesur, rydym ni'n gwybod y bydd gan Lywodraeth San Steffan yr hawl i ddod â Gorchmynion newydd i Senedd San Steffan, heb ganiatâd y Senedd hon, a fydd yn ymyrryd â materion sydd wedi eu datganoli, a gallai'r Gorchmynion hynny hyd yn oed droi mewn i ffurfio rhannau o fframweithiau Prydeinig yn y dyfodol, eto heb ganiatâd y Senedd yma. Ac rwyf wedi sylwi y bore yma fod iaith y Llywodraeth yma yng Nghymru wedi dechrau meddalu ynglŷn â'r materion yma, a hoffwn i gael sicrwydd gan y Prif Weinidog nad yw e ar fin cytuno i gyfaddawdu a fydd yn dirywio ar gyfansoddiad Cymru.

Before we talk about new powers for Wales after leaving the European Union, there’s the small issue of power is being rolled back from Wales in the meantime, something that the Westminster Government has admitted will happen, and they admitted that over the weekend. Now that we have seen the Westminster Government’s amendment to clause 11 of the Bill, and we know that the Westminster Government will have the right to bring new Orders to the Westminster Parliament without the consent of this Assembly, which will have an impact on devolved issues, and those Orders could even become part of UK-wide frameworks for the future, again without the consent of this Parliament. And I noticed this morning that the language of the Government here in Wales has started to soften on these issues, and I would like an assurance from the First Minister that he isn’t about to agree to a compromise that will have a negative impact on the Welsh constitution.

Na, ni fyddai'r sefyllfa yna yn dderbyniol i ni, ac fe wnes i drafod hwn gyda Nicola Sturgeon ddoe. Rydym ni yn gwmws yn yr un lle, sef nad yw hi'n ddigonol bod y pwerau yn aros mewn un lle, gan wedyn gweld y pwerau hynny yn cael eu defnyddio mewn ffordd sydd ddim o les i Gymru na'r Alban. Felly, nid oes yna obaith o gwbl ein bod ni'n cytuno i unrhyw beth a fyddai'n rhoi unrhyw fath o ganiatâd, neu law rydd, i Lywodraeth San Steffan newid cyfreithiau eilradd heb unrhyw fath o ganiatâd gan Gymru neu'r Alban.

No, that situation wouldn’t be acceptable to us, and I discussed this with Nicola Sturgeon yesterday. We are both in the same place, which is that it’s not adequate that the powers should remain in one place and that we then see those powers used in a way that is not of benefit to Scotland or Wales. Therefore, there is no possibility that we would agree to something that would give any kind of consent or a free hand to the Government in Westminster to amend secondary legislation without so much as a by your leave or permission from Wales or Scotland.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd yr wrthblaid, Andrew R.T. Davies.

Questions now from the party leaders. The leader of the opposition, Andrew R.T. Davies.

Thank you, Presiding Officer. First Minister, in relation to ambulance response times, with the new categories, the Government does seem to have made progress. But we do know over the last couple of months, across the United Kingdom, ambulance response times have been under pressure. Recently in the press, there have been examples of extreme waits that patients and people have had to wait for ambulances. I cite a gentleman in Dinas Powys, who waited 16 hours to receive an ambulance, I cite an example yesterday in the South Wales Evening Post, where a lady was taken to hospital after such a long wait for an ambulance, and returned home only to find the ambulance turning up 20 hours later in west Wales. In my own region, yesterday, in Cowbridge, a lady waited 10 and a half hours for the ambulance to turn up on Sunday, getting admitted to A&E at 01:15 in the morning on Monday morning. I hope that you can recognise that there are these cases out there. I don't look to you to comment on those individual cases, because I appreciate that you can't do that, but does the Government recognise that there is a real issue when it comes to certain waiting times across the whole of Wales for the Welsh ambulance service to respond? And, if you do recognise that, what measures are you putting in place to address those deeply distressing wait times that families, patients and, indeed, the paramedics and operators of the ambulance service have to deal with?

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, o ran amseroedd ymateb ambiwlansys, gyda'r categorïau newydd, mae'n ymddangos bod y Llywodraeth wedi gwneud cynnydd. Ond rydym ni'n gwybod dros y ddeufis diwethaf, ledled y Deyrnas Unedig, bod amseroedd ymateb ambiwlansys wedi bod o dan bwysau. Yn y wasg yn ddiweddar, bu enghreifftiau o arosiadau eithafol y bu’n rhaid i gleifion a phobl aros am ambiwlansys. Cyfeiriaf at ŵr bonheddig yn Ninas Powys, a arhosodd 16 awr am ambiwlans, cyfeiriaf at enghraifft ddoe yn y South Wales Evening Post, lle'r aethpwyd â gwraig i'r ysbyty ar ôl aros mor hir am ambiwlans, a dychwelyd adref dim ond i ganfod ambiwlans yn ymddangos 20 awr yn ddiweddarach yn y gorllewin. Yn fy rhanbarth fy hun, ddoe, yn y Bont-faen, bu gwraig yn aros 10 awr a hanner i'r ambiwlans ymddangos ddydd Sul, gan gael ei derbyn i'r adran damweiniau ac achosion brys am 01:15 yn y bore fore dydd Llun. Rwy'n gobeithio y gallwch chi gydnabod bod yr achosion hyn yn bodoli. Nid wyf yn disgwyl i chi wneud sylwadau ar yr achosion unigol hynny, gan fy mod i'n sylweddoli na allwch chi wneud hynny, ond a yw'r Llywodraeth yn cydnabod bod problem wirioneddol pan ddaw i amseroedd aros penodol ar draws Cymru gyfan i wasanaeth ambiwlans Cymru ymateb? Ac, os ydych chi'n cydnabod hynny, pa fesurau ydych chi'n eu rhoi ar waith i fynd i'r afael â'r amseroedd aros gofidus dros ben y mae'n rhaid i deuluoedd, cleifion ac, yn wir, parafeddygon a gweithredwyr y gwasanaeth ambiwlans ymdopi â nhw?

13:40

Well, I have no reason to doubt the examples that have been cited by the leader of the opposition, and those examples need to be investigated, of course, and investigated fully. Can I say that the ambulance response times model was devised by clinicians. It is designed to ensure that those who are most in need of an ambulance get an ambulance. We know that ambulance response times have improved greatly over the past few months, indeed now for more than a year, but there will be examples that he has detailed that need to be looked at to see why such a situation has arisen.

It is right to say that there has been a great deal of pressure on the NHS and, indeed, on ambulances across the UK over the past few months particularly, and, of course, the cold snap of last week did have an effect, particularly on admissions of strokes, where there was a substantial increase in the number of people who had had strokes because of the cold weather.

So, what we do, of course, is to look to ensure that individual cases are looked at. When it comes to the actual model that's used, it is a model that was devised by clinicians.

Wel, nid oes gen i unrhyw reswm i amau yr enghreifftiau a nodwyd gan arweinydd yr wrthblaid, ac mae angen ymchwilio i'r enghreifftiau hynny, wrth gwrs, ac ymchwilio iddynt yn llawn. A gaf i ddweud bod y model amseroedd ymateb ambiwlansys wedi ei ddyfeisio gan glinigwyr? Bwriedir iddo sicrhau bod y rhai sydd fwyaf angen ambiwlans yn cael ambiwlans. Rydym ni'n gwybod bod amseroedd ymateb ambiwlansys wedi gwella'n fawr dros yr ychydig fisoedd diwethaf, ers dros flwyddyn erbyn hyn, yn wir, ond bydd enghreifftiau y mae wedi cyfeirio atynt y bydd angen eu hystyried i weld pam mae sefyllfa o'r fath wedi codi.

Mae'n iawn i ddweud y bu llawer iawn o bwysau ar y GIG ac, yn wir, ar ambiwlansys ledled y DU dros yr ychydig fisoedd diwethaf yn arbennig, ac, wrth gwrs, cafodd y cyfnod oer yr wythnos diwethaf effaith, yn enwedig ar dderbyniadau strôc , lle bu cynnydd sylweddol i nifer y bobl a oedd wedi cael strôc oherwydd y tywydd oer.

Felly, yr hyn yr ydym ni'n ei wneud, wrth gwrs, yw ceisio sicrhau bod achosion unigol yn cael eu hystyried. Pan ddaw i'r model gwirioneddol a ddefnyddir, mae'n fodel a ddyfeisiwyd gan glinigwyr.

I made this specific point when I opened my remarks by saying that there has been progress on ambulance response times in certain categories, but it is undeniable that, week after week, we are seeing cases, both in the press and reported here in the Chamber, of extreme waits that are hugely distressing to the paramedics, the teams who manage the ambulance service and, importantly, the patients and families who have called the ambulances to come in their hour of need.

The issue that I highlighted with you with the constituent in Cowbridge—actually, on Monday morning, at the Princess of Wales Hospital, they were actually using the bereavement room to stack trolleys with patients on because the pressure in A&E was so great. Now, we highlighted to you over the weekend that, over the last three years, the equivalent of 1,000 nurses have been lost to the Welsh NHS, from freedom of information request information that we've received from the local health boards. If you haven't got the staff on the front line, how on earth are you able to deal with the patients coming through the front door and the increased demand on the NHS, so that, ultimately, the 999 service can respond instead of being parked in car parks around the country?

Gwneuthum y pwynt penodol hwn wrth agor fy sylwadau gan ddweud y bu cynnydd o ran amseroedd ymateb ambiwlansys mewn rhai categorïau, ond ni ellir gwadu, wythnos ar ôl wythnos, ein bod ni'n gweld achosion, yn y wasg ac a adroddir yma yn y Siambr, o amseroedd aros eithafol sy'n peri gofid aruthrol i'r parafeddygon, i'r timau sy'n rheoli'r gwasanaeth ambiwlans ac yn bwysicach, i'r cleifion a'r teuluoedd sydd wedi galw'r ambiwlans i ddod ar eu hadeg o angen.

Y mater a godais gyda chi ynghylch yr etholwr yn y Bont-faen—a dweud y gwir, fore dydd Llun, yn Ysbyty Tywysoges Cymru, roedden nhw'n defnyddio'r ystafell profedigaeth i bentyrru trolïau â chleifion arnynt gan fod y pwysau yn yr adran damweiniau ac achosion brys mor fawr. Nawr, tynnwyd eich sylw gennym dros y penwythnos bod nifer sy'n cyfateb i 1,000 o nyrsys wedi cael eu colli i GIG Cymru dros y tair blynedd diwethaf, a daw hynny o gais rhyddid gwybodaeth yr ydym ni wedi ei dderbyn gan y byrddau iechyd lleol. Os nad oes gennych chi'r staff ar y rheng flaen, sut ar y ddaear ydych chi'n gallu ymdrin â'r cleifion sy'n dod drwy'r drws ffrynt a'r galw cynyddol ar y GIG, er mwyn sicrhau, yn y pen draw, y gall y gwasanaeth 999 ymateb yn lle parcio mewn meysydd parcio ledled y wlad?

Well, I can say to the leader of the opposition that more registered nurses are working in the NHS than ever before. For example, since 2014, the number of nurse training places commissioned has risen by 68 per cent. That, alongside our international recruitment campaign, demonstrates our commitment to ensuring that the NHS continues to have a high-quality workforce. We are aware of cases where nurses have left the profession. The reasons around that are varied and complex. Numbers will fluctuate year on year, but we know that, as I said, there are more registered nurses than ever. We are investing this year £107 million in education and training programmes for healthcare professionals. That has resulted in a 10 per cent increase in commissioned nurse training places over the course of the last year.

So, the nurses are there, but I think we have to understand that, of course, when it comes to A&E admissions, A&E admissions are affected indirectly by delayed transfers of care, for example. Where people are unable to leave a hospital when they are ready to do so and therefore able to—I put it in a way that's perhaps harsh—vacate a bed, that, of course, means that pressure is relieved all the way through the system to the very front of the hospital in A&E. So, it is hugely important to recruit healthcare professionals—I've illustrated how we're planning to do that—but also to focus on moving people through the hospital when they're ready, and out of hospital when they're ready, in order to make sure that there is space available for others who need those beds.

Wel, gallaf ddweud wrth arweinydd yr wrthblaid bod mwy o nyrsys cofrestredig yn gweithio yn y GIG nag erioed o'r blaen. Er enghraifft, ers 2014, mae nifer y lleoedd hyfforddi nyrsys a gomisiynwyd wedi cynyddu gan 68 y cant. Mae hynny, ochr yn ochr â'n hymgyrch recriwtio ryngwladol, yn dangos ein hymrwymiad i sicrhau bod y GIG yn parhau i fod â gweithlu o ansawdd uchel. Rydym ni'n ymwybodol o achosion lle mae nyrsys wedi gadael y proffesiwn. Mae'r rhesymau sy'n gysylltiedig â hynny yn amrywiol ac yn gymhleth. Bydd niferoedd yn amrywio o flwyddyn i flwyddyn, ond rydym ni'n gwybod, fel y dywedais, bod gennym fwy o nyrsys cofrestredig nag erioed o'r blaen. Rydym ni'n buddsoddi £107 miliwn mewn rhaglenni addysg a hyfforddiant ar gyfer gweithwyr gofal iechyd proffesiynol eleni. Mae hynny wedi arwain at gynnydd o 10 y cant i'r lleoedd hyfforddi nyrsys a gomisiynwyd yn ystod y flwyddyn ddiwethaf.

Felly, mae'r nyrsys yno, ond rwy'n credu bod yn rhaid i ni ddeall, wrth gwrs, pan ddaw i dderbyniadau adrannau damweiniau ac achosion brys, eu bod nhw'n cael eu heffeithio'n uniongyrchol gan oedi wrth drosglwyddo gofal, er enghraifft. Pan na all pobl adael ysbyty pan eu bod yn barod i wneud hynny ac felly'n gallu—rwy'n ei roi mewn ffordd sy'n llym efallai—gadael gwely, mae hynny, wrth gwrs, yn golygu bod pwysau yn cael ei leddfu drwy'r system gyfan yr holl ffordd i flaen yr ysbyty yn yr adran damweiniau ac achosion brys. Felly, mae'n hynod bwysig recriwtio gweithwyr gofal iechyd proffesiynol—rwyf i wedi nodi sut yr ydym ni'n bwriadu gwneud hynny—ond hefyd i ganolbwyntio ar symud pobl drwy'r ysbyty pan eu bod yn barod, ac allan o'r ysbyty pan eu bod yn barod, er mwyn gwneud yn siŵr bod lle ar gael i bobl eraill sydd angen y gwelyau hynny.

My first question highlighted the dilemma, the crisis that some people do face when they ring for an ambulance here in Wales. And that was my very point: the system isn't allowing the flow of patients so that, instead of being parked in hospital car parks with patients on board, the ambulances are out in the community dealing with the 999 calls that are requesting their help. I've highlighted, from FOI requests from the LHBs—these are their own figures—that 1,000 nurses have been lost to the NHS here in Wales through not being able to retain the nurses within our service. The health board that's under your direct control, Betsi Cadwaladr, has lost 493 nurses in that period. They had the highest number of nurses not being replaced out of all the seven health boards here in Wales. It's not unreasonable, First Minister, to put to you, and it has been put to me over the last couple of days in particular by this family from Cowbridge: has the Welsh Labour Government run out of ideas when it comes to addressing the pressure points within our NHS? So, can you give me something to take back to my constituents, and many other people in Wales, to understand what exactly the timeline is for seeing progress in the Welsh NHS, so that these 10, 12, 14, 16-hour waits are not a regular occurrence within our ambulance service?

Amlygodd y cwestiwn cyntaf fy nghyfyng-gyngor, yr argyfwng y mae rhai pobl yn ei wynebu pan fyddant yn ffonio am ambiwlans yma yng Nghymru. A dyna oedd fy mhwynt yn union: nid yw'r system yn caniatáu'r llif cleifion fel bod yr ambiwlansys, yn hytrach na'u bod wedi parcio mewn meysydd parcio ysbytai gyda chleifion ynddynt, allan yn y gymuned yn ymdrin â galwadau 999 sy'n gofyn am eu cymorth. Rwyf i wedi nodi, o geisiadau rhyddid gwybodaeth gan y BILlau—eu ffigurau eu hunain yw'r rhain—y collwyd 1,000 o nyrsys i'r GIG yma yng Nghymru trwy fethu â gallu cadw nyrsys yn ein gwasanaeth. Mae'r bwrdd iechyd sydd o dan eich rheolaeth uniongyrchol chi, Betsi Cadwaladr, wedi colli 493 o nyrsys yn y cyfnod hwnnw. Nhw oedd â'r nifer uchaf o nyrsys na chawsant rai eraill yn eu lle o bob un o'r saith bwrdd iechyd yma yng Nghymru. Nid yw'n afresymol, Prif Weinidog, i ofyn i chi, ac fe'i gofynnwyd i mi yn ystod y ddiwrnod neu ddau diwethaf, yn enwedig gan y teulu hwn o'r Bont-faen: a yw Llywodraeth Lafur Cymru wedi rhedeg allan o syniadau pan ddaw i fynd i'r afael â'r pwyntiau o bwysau yn ein GIG? Felly, a allwch chi roi rhywbeth i mi i fynd yn ôl ag ef at fy etholwyr, a llawer o bobl eraill yng Nghymru, i ddeall beth yn union yw'r amserlen ar gyfer gweld cynnydd yn GIG Cymru, fel nad yw'r arosiadau 10, 12, 14, 16 awr hyn yn ddigwyddiad rheolaidd yn ein gwasanaeth ambiwlans?

13:45

Well, if we look at the figures, we see that ambulance response times have improved, and he has acknowledged that. We see improvements in delayed transfers of care, we see improvements in terms of diagnostics, we see improvements in terms of referral-to-treatment times, but there will be occasions where some people are affected adversely, and they need to be looked at very carefully and investigated, and lessons learned from those occasions. I have to say that the financial pressures on the NHS are always considerable, and they are financial pressures that exist across the whole of the UK. We have to make sure that there is sufficient funding available for the Welsh NHS. We are in a position where, fairly soon, the NHS would consume half of our resources, and, as political parties, I believe we have to look very carefully—and the parliamentary review, in fairness, has done this—at how we allocate resources to the NHS in the future, how we remove log jams, if there are any, and how we develop an NHS that commands public support across political parties.

Wel, os edrychwn ni ar y ffigurau, fe welwn fod amseroedd ymateb ambiwlansys wedi gwella, ac mae ef wedi cydnabod hynny. Rydym ni'n gweld gwelliannau o ran oedi wrth drosglwyddo gofal, yn gweld gwelliannau o ran diagnosteg, yn gweld gwelliannau o ran amseroedd atgyfeirio i driniaeth, ond bydd adegau pan fydd rhai pobl yn cael eu heffeithio'n andwyol, ac mae angen edrych arnyn nhw'n ofalus iawn a'u hymchwilio, a dysgu gwersi o'r achlysuron hynny. Mae'n rhaid i mi ddweud bod y pwysau ariannol ar y GIG yn sylweddol bob amser, ac mae'r rhain yn bwysau ariannol sy'n bodoli ar draws y DU gyfan. Mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr bod digon o arian ar gael ar gyfer GIG Cymru. Rydym ni mewn sefyllfa lle, yn weddol fuan, y byddai'r GIG yn cymryd hanner ein hadnoddau, ac, fel pleidiau gwleidyddol, rwy'n credu bod yn rhaid i ni edrych yn ofalus iawn—ac mae'r arolwg seneddol, a bod yn deg, wedi gwneud hyn—ar sut yr ydym ni'n dyrannu adnoddau i'r GIG yn y dyfodol, sut yr ydym ni'n cael gwared ar dagfeydd, os oes rhai, a sut yr ydym ni'n datblygu GIG sydd â chefnogaeth y cyhoedd ar draws y pleidiau gwleidyddol.

Diolch, Llywydd. All Members will have been horrified by the recent nerve agent attack in Salisbury. The general consensus of opinion appears to be that the exchange in the House of Commons yesterday by Jeremy Corbyn and the Prime Minister fell well below the level of events. Chris Leslie, a former Labour shadow Chancellor, said it wasn't appropriate to make party political points when

'our country is potentially under attack'.

Another Labour MP, John Woodcock, said

'it would put our national security at significant risk if we were led by anyone who did not understand the gravity of the threat which Russia poses to this nation.'

Does the First Minister think that Jeremy Corbyn is such a person?

Diolch, Llywydd. Bydd yr holl Aelodau wedi eu dychryn gan yr ymosodiad asiant nerfol diweddar yn Nghaersallog. Mae'n ymddangos mai'r farn gyffredinol yw bod y ddadl yn Nhŷ'r Cyffredin ddoe rhwng Jeremy Corbyn a Phrif Weinidog y DU ymhell islaw lefel y digwyddiadau. Dywedodd Chris Leslie, cyn Ganghellor yr wrthblaid dros y blaid Lafur, nad oedd yn briodol gwneud pwyntiau gwleidyddol pleidiol pan

fo'n gwlad o bosibl yn destun ymosodiad.

Dywedodd AS Llafur arall, John Woodcock,

Byddai'n rhoi ein diogelwch cenedlaethol mewn perygl sylweddol pe byddem ni'n cael ein harwain gan unrhyw un nad oedd yn deall difrifoldeb bygythiad Rwsia i'r wlad hon.

A yw'r Prif Weinidog yn credu bod Jeremy Corbyn yn unigolyn o'r math hwnnw?

I'm not here to answer for anybody else, any more, I'm sure, than he's here to explain how it is that Nigel Farage thinks that a trade deal with the US is possible in 48 hours, which is what he said yesterday. This is a hugely serious matter. We have people who have been badly affected, we have a police officer who was badly affected. Fortunately, it seems as if he is on the road to recovery. Of course there needs to be a full investigation, and the investigating authorities will have the support, I'm sure, of politicians, not just in Westminster, but of politicians on all sides here in this Chamber.

Nid wyf i yma i ateb dros unrhyw un arall, ddim mwy, rwy'n siŵr, nag y mae ef yma i esbonio sut y mae Nigel Farage yn credu bod cytundeb masnach gyda'r Unol Daleithiau yn bosibl mewn 48 awr, sef yr hyn a ddywedodd ddoe. Mae hwn yn fater difrifol iawn. Mae gennym ni bobl sydd wedi cael eu heffeithio'n ofnadwy, mae gennym ni swyddog heddlu sydd wedi cael ei effeithio'n ofnadwy. Yn ffodus, mae'n ymddangos fel pe byddai'n gwella. Wrth gwrs mae angen ymchwiliad llawn, a bydd gan yr awdurdodau ymchwilio gefnogaeth, rwy'n siŵr, gwleidyddion, nid yn unig yn San Steffan, ond gwleidyddion ar bob ochr yn y Siambr hon.

I noticed that the First Minister sidestepped the question. But Nicola Sturgeon has said

'Cool heads certainly required but also a firm response. Russia simply cannot be allowed to launch attacks on our streets with impunity.'

Does the First Minister agree with that?

Sylwais fod y Prif Weinidog wedi ochrgamu'r cwestiwn. Ond mae Nicola Sturgeon wedi dweud

Mae angen pennau pwyllog yn sicr, ond ymateb cadarn hefyd. Ni ellir caniatáu i Rwsia lansio ymosodiadau ar ein strydoedd yn ddi-gosb.

A yw'r Prif Weinidog yn cytuno â hynny?

Of course I agree with that. He's trying here to suggest that, in some way, I do not accept there has to be a full investigation or do not accept there's any Russian involvement. Of course those factors come into play. It's hugely important that there is a full investigation. I know that, on a non-partisan basis, there is support for that, both in the House of Commons and, indeed, I'm sure, here in the Assembly. It cannot be right that people are injured or worse as a result of the use of what appears to be a military-grade nerve agent. Whoever was responsible for that needs to be brought to justice.

Wrth gwrs fy mod i'n cytuno â hynny. Mae'n ceisio awgrymu yn y fan yma nad wyf i, rywsut, yn derbyn bod yn rhaid cael ymchwiliad llawn neu nad wyf i'n derbyn bod Rwsia yn rhan o hyn. Wrth gwrs bod y ffactorau hynny ar waith. Mae'n bwysig dros ben bod ymchwiliad llawn yn cael ei gynnal. Gwn, ar sail amhleidiol, fod cefnogaeth i hynny, yn Nhŷ'r Cyffredin ac, yn wir, rwy'n siŵr, yma yn y Cynulliad. Ni all fod yn iawn bod pobl yn cael eu hanafu neu waeth o ganlyniad i'r defnydd o'r hyn sy'n ymddangos fel asiant nerfol gradd milwrol. Mae angen cosbi pwy bynnag oedd yn gyfrifol am hynny.

Well, I thank the First Minister for that very reasonable reply. One thing that I did agree with Jeremy Corbyn on as a result of yesterday's exchange was this: he said there must be

'a robust dialogue with Russia on all the issues—both domestic and international—currently dividing our countries, rather than simply cutting off contact'.

If that is true of Russia, it is perhaps even more true of our relations with the United States. The United States is our most important ally, and although the Secretary of State has changed during the course of today, Rex Tillerson said recently

'We stand in solidarity with our allies in the United Kingdom'

and that what happened in Salisbury was a 'a really egregious act' and he was extremely concerned by Russia becoming more aggressive. There's no reason to believe that the policy of the American administration will change with a new Secretary of State.

Is it not, therefore, incumbent upon all senior Labour politicians to have the closest regard to our interests with the United States and our diplomatic relations with them, and to stop the puerile name-calling of the President and others in his administration with whom they happen to have political disagreements? It's the interests of Britain that should be first and foremost.

Wel, diolchaf i'r Prif Weinidog am yr ateb rhesymol iawn yna. Un peth yr oeddwn i'n cytuno â Jeremy Corbyn yn ei gylch o ganlyniad i'r ddadl ddoe oedd hyn: dywedodd fod yn rhaid cael

deialog gadarn â Rwsia ar yr holl faterion—domestig a rhyngwladol—sy'n rhannu ein gwledydd ar hyn o bryd, yn hytrach na thorri cysylltiad.

Os yw hynny'n wir am Rwsia, mae'n fwy gwir fyth efallai am ein perthynas â'r Unol Daleithiau. Yr Unol Daleithiau yw ein cynghreiriad pwysicaf, ac er bod yr Ysgrifennydd Gwladol wedi newid yn ystod heddiw, dywedodd Rex Tillerson yn ddiweddar

Rydym ni'n sefyll fel un gyda'n cynghreiriaid yn y Deyrnas Unedig

a bod yr hyn a ddigwyddodd yn Nghaersallog yn weithred ddybryd iawn a bod Rwsia'n dod yn fwy ymosodol yn peri gofid mawr iddo. Nid oes unrhyw reswm i gredu y bydd polisi gweinyddiaeth America yn newid gydag Ysgrifennydd Gwladol newydd.

Onid yw'n ddyletswydd, felly, ar bob gwleidydd Llafur uwch roi'r ystyriaeth fwyaf gofalus i'n buddiannau gyda'r Unol Daleithiau a'n perthynas ddiplomataidd â nhw, ac i roi terfyn ar y galw enwau plentynnaidd ar yr Arlywydd ac eraill yn ei weinyddiaeth y maen nhw'n digwydd anghytuno â nhw yn wleidyddol? Buddiannau Prydain ddylai ddod yn gyntaf.

13:50

Well, I have to say that I do not approve of the methods of the President of the US and the way he communicates. The office of the presidency of the United States of America is one that should command respect, even amongst those who did not vote for the current President, and I'm not sure the current President is in that situation. I am troubled at the fact that Rex Tillerson, as the Secretary of State, was supportive of the UK and was wholly supportive of the Prime Minister's position, and he has been sacked as a result of it. That does trouble me. What does that mean in terms of what support will come from the US Government for the position of the UK Government in terms of this horrific attack? And there are many questions that are asked as a result of that. I have never taken the view that we should in some way cut off our ties with the US. I was there a fortnight ago, and spent time both in the US and in Canada. My view is that we should reach out to all democratic nations and entities, including the European Union, of course—an entity that he is less keen to keep ties with.

Wel, mae'n rhaid i mi ddweud nad wyf i'n cymeradwyo dulliau Arlywydd yr Unol Daleithiau a'r ffordd y mae'n cyfathrebu. Mae swydd arlywyddiaeth Unol Daleithiau America yn un a ddylai ennyn parch, hyd yn oed ymhlith y rhai na wnaethant bleidleisio dros yr Arlywydd presennol, ac nid wyf i'n siŵr bod yr Arlywydd presennol yn y sefyllfa honno. Mae'r ffaith fod Rex Tillerson, fel yr Ysgrifennydd Gwladol, yn cefnogi'r DU ac yn gwbl gefnogol o safbwynt y Prif Weinidog, a'i fod wedi cael ei ddiswyddo o ganlyniad i hynny, yn peri gofid i mi. Mae hynny'n peri gofid i mi. Beth mae hynny'n ei olygu o ran pa gymorth fydd yn dod gan Lywodraeth yr Unol Daleithiau i safbwynt Llywodraeth y DU o ran yr ymosodiad erchyll hwn? A cheir llawer o gwestiynau sy'n cael eu gofyn o ganlyniad i hynny. Nid wyf i erioed wedi bod o'r farn y dylem ni dorri cysylltiad â'r Unol Daleithiau mewn rhyw ffordd. Roeddwn i yno bythefnos yn ôl, a threuliais amser yn yr Unol Daleithiau ac yng Nghanada. Fy marn i yw y dylem ni estyn allan i bob gwlad ac endid democrataidd, gan gynnwys yr Undeb Ewropeaidd, wrth gwrs—endid y mae e'n llai awyddus i gadw cysylltiadau ag ef.

Diolch, Llywydd. First Minister, can you outline the role of Assembly Members—the role that we have—in terms of scrutiny of the south Wales metro plan and the next rail franchise?

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, a allwch chi amlinellu swyddogaeth Aelodau'r Cynulliad—y swyddogaeth sydd gennym ni—o ran craffu ar gynllun metro de Cymru a'r fasnachfraint rheilffyrdd nesaf?

Well, it's open to Members, of course, to scrutinise the Government's plans in the normal way.

Wel, mae'n agored i'r Aelodau, wrth gwrs, i graffu ar gynlluniau'r Llywodraeth yn y ffordd arferol.

Well, the comparison of the south Wales metro to the Loch Ness monster by one of your backbenchers sums up how many of us feel about it. Your Government won't explain what's going on, and people want clarity. You won't even publish the invitation to tender document, and that's something that's been done by every other country that makes up the UK, and it's now been confirmed that Transport for Wales believes that the electrification of the Ebbw Vale line has been, and I quote, 'discontinued from further consideration'. Can you confirm that you no longer have any intention to electrify the Ebbw Vale line by 2023?

Wel, mae'r gymhariaeth o fetro de Cymru ag anghenfil Loch Ness gan un o aelodau eich meinciau cefn yn crynhoi sut y mae llawer ohonom ni'n teimlo amdano. Ni wnaiff eich Llywodraeth esbonio beth sy'n digwydd, ac mae pobl eisiau eglurder. Nid ydych chi'n fodlon cyhoeddi'r ddogfen gwahoddiad i dendro hyd yn oed, ac mae hynny'n rhywbeth sydd wedi ei wneud gan bob gwlad arall yn y DU, a chadarnhawyd erbyn hyn bod Trafnidiaeth Cymru yn credu bod trydaneiddio rheilffordd Glynebwy, a dyfynnaf, wedi cael ei ddiystyru o unrhyw ystyriaeth bellach. A allwch chi gadarnhau nad oes gennych chi unrhyw fwriad i drydaneiddio rheilffordd Glynebwy erbyn 2023 erbyn hyn?

Well, the Ebbw Vale line was not included in the original spec for electrification. That does not mean, of course, that there won't be more frequent services on the line. That will happen. Now, when it comes to the metro itself, as I'm sure Members are sick of me saying, the metro was something that I first mooted, many years ago, in—of all places—Bedwas rugby club. There is a map that's been published, including different phases of how the metro will be developed. It's not simply a question of upgrading what is already there. It does mean looking at, for example, new light rail links, particularly where there are existing heavy rail lines that are not in use. It does mean looking at the way buses interact with both light rail and heavy rail. We've shown our commitment, of course, by making sure that we have control of the track itself, to make sure that we're not in the hands of Network Rail, over whom we have no powers to direct. We fully intend to move forward—and we've allocated money for this purpose—with better trains, more convenient trains, a reasonable price, an integrated network and, of course, more frequent trains, and that's exactly what the metro will deliver.

Wel, nid oedd rheilffordd Glynebwy wedi ei chynnwys yn y fanyleb wreiddiol ar gyfer trydaneiddio. Nid yw hynny'n golygu, wrth gwrs, na fydd gwasanaethau amlach ar y rheilffordd. Bydd hynny'n digwydd. Nawr, pan ddaw i'r Metro ei hun, fel yr wyf yn siŵr y mae'r Aelodau wedi cael llond bol o fy nghlywed i'n dweud, mae'r metro yn rhywbeth a godais gyntaf, flynyddoedd lawer yn ôl, yng nghlwb rygbi Bedwas—o bobman. Mae map wedi ei gyhoeddi, sy'n cynnwys y gwahanol gamau o sut y bydd y metro yn cael ei ddatblygu. Nid yw'n fater syml o uwchraddio'r hyn sydd yno eisoes. Mae'n golygu ystyried, er enghraifft, cysylltiadau rheilffordd ysgafn newydd, yn enwedig lle ceir rheilffyrdd trwm eisoes, nad ydynt yn cael eu defnyddio. Mae'n golygu ystyried y ffordd y mae bysiau yn rhyngweithio â rheilffyrdd ysgafn a rheilffyrdd trwm. Rydym ni wedi dangos ein hymrwymiad, wrth gwrs, trwy wneud yn siŵr bod gennym ni reolaeth dros y trac ei hun, i wneud yn siŵr nad ydym ni yn nwylo Network Rail, nad oes gennym ni unrhyw rym drostynt o gwbl i'w cyfeirio. Rydym ni'n bwriadu bwrw ymlaen—ac rydym ni wedi dyrannu arian i'r diben hwn—gyda threnau gwell, trenau mwy cyfleus, pris rhesymol, rhwydwaith integredig ac, wrth gwrs, trenau amlach, a dyna'n union y bydd y metro yn ei ddarparu.

This sounds to me very much like a reverse gear, First Minister. Your original business case included the Ebbw Vale line. It said, and I quote:

'the case for electrification of the Valley Lines rail network is, first and foremost, on the basis that all lines are included from Ebbw Vale to Maesteg and with the Vale of Glamorgan line also included.'

Now, the documents published by Transport for Wales are based on the latest available information, which was published in November 2017—two months after the final invitation to tender. So, I ask you, First Minister: what information did Transport for Wales receive, which led to them stating that the Ebbw Vale line, the Maesteg line and the Vale of Glamorgan schemes have been discontinued?

Mae hyn yn swnio llawer iawn i mi fel gêr tuag at yn ôl, Prif Weinidog. Roedd eich achos busnes gwreiddiol yn cynnwys rheilffordd Glynebwy. Roedd yn dweud, a dyfynnaf:

yn gyntaf ac yn bwysicaf oll, mae'r achos dros drydaneiddio rhwydwaith Rheilffyrdd y Cymoedd, ar y sail bod yr holl reilffyrdd yn cael eu cynnwys o Lynebwy i Faesteg a chyda rheilffordd Bro Morgannwg wedi ei chynnwys hefyd.

Nawr, mae'r dogfennau a gyhoeddwyd gan Trafnidiaeth Cymru yn seiliedig ar yr wybodaeth ddiweddaraf sydd ar gael, a gyhoeddwyd ym mis Tachwedd 2017—ddau fis ar ôl y gwahoddiad terfynol i dendro. Felly, gofynnaf i chi, Prif Weinidog: pa wybodaeth wnaeth Trafnidiaeth Cymru ei chael, a arweiniodd atyn nhw'n ddatgan bod rheilffordd Glynebwy, rheilffordd Maesteg a chynlluniau Bro Morgannwg wedi eu terfynu?

Well, they haven't been discontinued, because there will be more frequent services on those lines, as we've said. For example, if you look at Maesteg—. [Interruption.] If you look at Maesteg, for example—. If you look at Maesteg, for example—. [Interruption.] If you want to ask me about trains, then good luck. If you look at Maesteg, for example, a twice-hourly service is what is being proposed, whether that means through to Cardiff or that means one to Bridgend and one to Cardiff. Of course, the problem with Maesteg is that the main line electrification has gone west of Cardiff. That adds significantly to the cost of electrifying to Maesteg. Originally, when we looked at the metro plans, the UK Government had said it would electrify as far as Swansea. Now that has disappeared.

But let's be quite clear about this. Two things to emphasise here: firstly, whatever is the method of traction, there will be a better service and a more frequent service; and secondly, to suggest what was suggested last week, that you can divorce Cardiff from the rest of the Valleys lines, clearly doesn't work. Many, many people come to work in Cardiff from the Valleys. That means when they get to Cardiff it's hugely important that they can get around Cardiff properly, and get around Cardiff in the easiest way possible, and that means, of course, integrating the system in Cardiff with those of the Valleys lines. Again, let me be absolutely clear: there will be more frequent services; there will be better services. 

Wel, dydyn nhw ddim wedi eu terfynu, oherwydd bydd gwasanaethau amlach ar y rheilffyrdd hynny, fel yr ydym ni wedi ei ddweud. Er enghraifft, os edrychwch chi ar Faesteg—. [Torri ar draws.] Os edrychwch chi ar Faesteg, er enghraifft—. Os edrychwch chi ar Faesteg, er enghraifft—. [Torri ar draws.] Os ydych chi eisiau fy holi am drenau, yna pob lwc. Os edrychwch chi ar Faesteg, er enghraifft, gwasanaeth ddwywaith yr awr yw'r hyn sy'n cael ei gynnig, pa un a yw hynny'n golygu yr holl ffordd i Gaerdydd neu'n golygu un i Ben-y-bont ar Ogwr ac un i Gaerdydd. Wrth gwrs, y broblem gyda Maesteg yw bod trydaneiddio'r prif reilffordd wedi diflannu i'r gorllewin o Gaerdydd. Mae hynny'n ychwanegu'n sylweddol at y gost o drydaneiddio i Faesteg. Yn wreiddiol, pan edrychasom ar y cynlluniau metro, roedd Llywodraeth y DU wedi dweud y byddai'n trydaneiddio cyn belled ag Abertawe. Mae hynny wedi diflannu erbyn hyn.

Ond gadewch i ni fod yn gwbl eglur am hyn. Mae dau beth i'w pwysleisio yn y fan yma: yn gyntaf, beth bynnag yw'r dull tynnu, bydd gwasanaeth gwell a gwasanaeth amlach; ac yn ail, mae'n amlwg nad yw awgrymu'r hyn a awgrymwyd yr wythnos diwethaf, y gallwch chi wahanu Caerdydd oddi wrth gweddill rheilffyrdd y Cymoedd, yn gweithio. Mae llawer iawn o bobl yn dod i weithio i Gaerdydd o'r Cymoedd. Mae hynny'n golygu pan eu bod yn cyrraedd Caerdydd ei bod hi'n bwysig iawn eu bod nhw'n gallu symud o gwmpas Caerdydd yn briodol, a symud o gwmpas Caerdydd yn y ffordd rwyddaf bosibl, ac mae hynny'n golygu, wrth gwrs, integreiddio'r system yng Nghaerdydd gyda rheilffyrdd y Cymoedd. Unwaith eto, gadewch i mi fod yn gwbl eglur: bydd gwasanaethau amlach; bydd gwasanaethau gwell.

13:55

Some lines will be electrified first. The business case for others will be looked at in the future. We can't electrify them all at once. We're looking at the lines and developing electrification as time goes on.

But the point that Plaid Cymru are trying to make is this: that somehow—I know they're not listening—there has been a move away from providing people in the south Wales metro area with a better train service. That's not the case. The trains will be better, more frequent. In the first phases, some will be electrified, and there will be a rolling programme for doing that. People will be able to catch buses that connect with train services. They will be part of an integrated network in a way that's never been possible before. The metro will happen. It will move forward along the lines we've suggested, along the plans that we've suggested, and the people in the south Wales metro area will get a better service.

Bydd rhai rheilffyrdd yn cael eu trydaneiddio yn gyntaf. Bydd yr achos busnes dros eraill yn cael ei ystyried yn y dyfodol. Ni allwn drydaneiddio'r cwbl ar unwaith. Rydym ni'n edrych ar y rheilffyrdd ac yn datblygu trydaneiddio wrth i amser fynd yn ei flaen.

Ond y pwynt y mae Plaid Cymru yn ceisio ei wneud yw hyn: y bu, rywsut—rwy'n gwybod nad ydyn nhw'n gwrando—symudiad oddi wrth ddarparu gwasanaeth trenau gwell i bobl yn ardal metro de Cymru. Nid yw hynny'n wir. Bydd y trenau'n well ac yn amlach. Yn y camau cyntaf, bydd rhai'n cael eu trydaneiddio, a bydd rhaglen barhaus ar gyfer gwneud hynny. Bydd pobl yn gallu dal bysiau sy'n cysylltu â gwasanaethau trên. Byddant yn rhan o rwydwaith integredig mewn ffordd na fu erioed yn bosibl o'r blaen. Bydd y metro yn digwydd. Bydd yn symud ymlaen ar hyd y rheilffyrdd yr ydym ni wedi eu hawgrymu, yn unol â'r cynlluniau yr ydym ni wedi eu hawgrymu, a bydd y bobl yn ardal metro de Cymru yn cael gwasanaeth gwell.

Rheilffyrdd Treftadaeth
Heritage Railways

3. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o'r manteision economaidd sy'n deillio o reilffyrdd treftadaeth i Gymru? OAQ51884

3. What assessment has the Welsh Government made of the economic benefits that heritage railways bring to Wales? OAQ51884

We fully recognise the economic value of all our heritage railways and we have helped support the extension and development of a number of heritage railways across Wales.

Rydym ni'n llwyr gydnabod gwerth economaidd ein holl reilffyrdd treftadaeth ac rydym ni wedi helpu i gefnogi estyniad a datblygiad nifer o reilffyrdd treftadaeth ledled Cymru.

Thank you. Well, writing in last November's edition of the 'Heritage Railway' magazine, its editor, Robin Jones, referred to the Llangollen Railway big push into Corwen Central, as well as the Bala Lake Railway extension, highlighting the multiple economic benefits to local councils and others that heritage railways can guarantee. What action will you therefore take to ensure better understanding, at all levels of government and business activity, of the benefit that heritage railways, such as Llangollen Railway, can bring to the areas they serve?

Diolch. Wel, wrth ysgrifennu yn rhifyn mis Tachwedd diwethaf o gylchgrawn 'Heritage Railway', cyfeiriodd ei olygydd, Robin Jones, at ymgyrch fawr Rheilffordd Llangollen i Gorwen Canolog, yn ogystal â'r estyniad i Reilffordd Llyn Tegid, gan amlygu'r manteision economaidd lu i gynghorau lleol ac eraill y gall rheilffyrdd treftadaeth eu sicrhau. Pa gamau fyddwch chi'n eu cymryd felly i sicrhau gwell dealltwriaeth, ar bob lefel o weithgarwch llywodraeth a busnes, y manteision y gall rheilffyrdd treftadaeth, fel Rheilffordd Llangollen, eu cynnig i'r ardaloedd y maen nhw'n eu gwasanaethu?

I couldn't quite hear most of the question. You mentioned the Llangollen Railway, I think, at the end. Well, Llangollen Railway is really important, not just in terms of the tourist attraction that's there, but also as a mode of transport. But the apprenticeships that I saw when I was there—there are maintenance operations for a number of other heritage railways as well, and they, of course, are able to provide employment opportunities. We often think of heritage railways as employing mainly volunteers. Well, that's no longer the case, and particularly what I saw in Llangollen.

We know that heritage railways are an enormous tourist attraction, marketed, of course, at one time, as the great little trains of Wales. Well, Llangollen is a standard gauge line, as opposed to a narrow gauge line. We know, of course, that Snowdon Mountain Railway is hugely important and a massive tourist attraction there. We see, of course, the link between the Ffestiniog Railway and the Welsh Highland Railway and the way that's been done. So, from our perspective, we have funded heritage railways in the past. For example, the Welsh Highland Railway has had £420,000, Snowdon Mountain Railway £300,000 and Llanberis Lake Railway £400,000 for a line extension. So, we do understand how important heritage railways are, and we'll look to support them in the future.

Ni allwn i glywed y rhan fwyaf o'r cwestiwn yn iawn. Soniasoch am Reilffordd Llangollen, rwy'n meddwl, ar y diwedd. Wel, mae Rheilffordd Llangollen yn bwysig iawn, nid yn unig o ran yr atyniad twristiaid sydd yno, ond hefyd fel modd o deithio. Ond y prentisiaethau a welais pan oeddwn i yno—ceir gweithrediadau cynnal a chadw ar gyfer nifer o reilffyrdd treftadaeth eraill hefyd, ac maen nhw, wrth gwrs, yn gallu cynnig cyfleoedd cyflogaeth. Rydym ni'n meddwl yn aml bod rheilffyrdd treftadaeth yn cyflogi gwirfoddolwyr yn bennaf. Wel, nid yw hynny'n wir mwyach, ac yn enwedig yr hyn a welais yn Llangollen.

Rydym ni'n gwybod bod rheilffyrdd treftadaeth yn atyniad enfawr i dwristiaid, wedi eu marchnata, wrth gwrs, ar un adeg, fel trenau bach gwych Cymru. Wel, mae Llangollen yn reilffordd safonol, yn hytrach na rheilffordd gul. Rydym ni'n gwybod, wrth gwrs, bod Rheilffordd yr Wyddfa yn aruthrol o bwysig ac yn atyniad enfawr i dwristiaid yn y fan honno. Rydym ni'n gweld, wrth gwrs, y cysylltiad rhwng Rheilffordd Ffestiniog a Rheilffordd Ucheldir Cymru a'r ffordd y gwnaed hynny. Felly, o'n safbwynt ni, rydym ni wedi ariannu rheilffyrdd treftadaeth yn y gorffennol. Er enghraifft, mae Rheilffordd Ucheldir Cymru wedi cael £420,000, Rheilffordd yr Wyddfa £300,000 a Rheilffordd Llyn Llanberis £400,000 ar gyfer estyniad i'r rheilffordd. Felly, rydym ni yn deall pa mor bwysig yw rheilffyrdd treftadaeth, a byddwn yn mynd ati i'w cefnogi yn y dyfodol.

Papur Gwyn ar Ddiwygio Llywodraeth Leol
White Paper on Local Government Reform

4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y papur gwyn ar ddiwygio llywodraeth leol? OAQ51890

4. Will the First Minister make a statement on the white paper on local government reform? OAQ51890

Fel y dywedais i wrth yr Aelod, pan ofynnodd hi gwestiwn tebyg yr wythnos diwethaf, mae’r dull gweithredu o ran cryfhau llywodraeth leol yn cael ei ystyried, a bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus yn gwneud datganiad maes o law.

Well, as I said, when the Member asked a similar question last week, the approach to strengthening local government is under consideration, and the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services will make a statement on the way forward in due course.

Roeddech chi’n sôn fy mod i wedi gofyn yr wythnos diwethaf. Pan wnes i ofyn am hyn, am yr u-bedol y mae eich Llywodraeth chi wedi ei wneud, fe ddywedoch chi

'nid yw'r sefyllfa wedi newid ynglŷn â'r ffordd ymlaen.'

Roedd hyn yn awgrymu i mi nad oeddech chi’n ymwybodol o ddatganiadau diweddar eich Ysgrifennydd Cabinet Alun Davies, ac mae hyn yn rhyfeddol i mi, ac yn awgrymu 1) nad ydych chi’n cymryd llawer o ddiddordeb mewn llywodraeth leol, sef y rhwyd sy’n cadw ein pobl fwyaf bregus yn ddiogel, a 2) nad oedd unrhyw drafod wedi bod yn eich Cabinet chi am y newid cyfeiriad presennol. Felly, a fedrwch chi ein goleuo ni ychydig bach yn fwy nag yr ydych chi wedi ei wneud yn barod ynglŷn â’r cyfeiriad y byddwch chi’n ei gymryd fel Llywodraeth?

You mentioned that I'd asked this question last week. When I asked about the u-turn that your Government has made, you said that

'the situation hasn’t changed with regard to the way forward.' 

This suggested to me that you weren't aware of the recent statements made by your Cabinet Secretary Alun Davies, and this is shocking to me, and it suggests to me 1) that you're not taking a great deal of interest in local government, which is the net that safeguards our most vulnerable people, and 2) that there hadn't been any discussion within your Cabinet on the current change of direction. So, can you enlighten us a little further than you've done already on the direction of travel for you as a Government?

Wel, fel un a oedd yn gynghorydd ar un adeg, cyn dod i’r lle yma, rwy’n gwybod pa mor bwysig yw llywodraeth leol a’r gwaith, wrth gwrs, y mae aelodau yn ei wneud yn lleol i gynrychioli eu cymunedau. Ond, os caf ddweud, un peth sydd ddim yn mynd i newid yw na all y system bresennol barhau fel y mae ar hyn o bryd. Yn ail, mae’n hollbwysig sicrhau bod cydweithio rhanbarthol yn dal i ddigwydd. Mae hynny wedi gwneud gwahaniaeth mawr, er enghraifft, i addysg, lle'r ydym wedi gweld gweithredu ynglŷn â myfyrwyr yn gwella’n fawr iawn dros y blynyddoedd diwethaf. Ond mae yna ddadl i’w chael, wrth gwrs, ynglŷn â beth y dylai’r ffordd ymlaen fod yn y pen draw. Ni allwn sefyll lle'r ydym ni, ond dyna beth fydd y ddadl dros y misoedd nesaf, sef beth, felly, yw’r cyfeiriad gorau ymlaen. Ac, wrth gwrs, mae hynny’n agored i Aelodau fynegi barn amdano.

Well, as a former councillor, before I came to this place, I know how important local government is and the work that members carry out locally to represent their communities. But may I say, one thing that hasn't changed is that the status quo cannot continue? Secondly, it's vital to ensure that regional collaboration still happens. That has made a huge difference to education, for example, where we've seen the action taken in terms of learners improving very much in past years. But there is an argument, of course, to be had as regards what the way forward should be in the future. We can't stand still, and that is what the debate will be over the next few months, that is, what is the best way forward. And, of course, it's open to Members to give their views on that.

First Minister, the Cabinet Secretary for local government has said that local democracy is all about participation—the usual pearls of wisdom we've come to expect from my friend Alun Davies. Alun Davies has also said that he wants councils to pilot innovative ways of voting that reflect people's busy lives, something that I would certainly agree with in principle. Of course, in practice, when you alter voting systems, it does open up the possibility of greater fraud. So, how are you going to make sure that the new system of local government elections that follows on from these reforms doesn't open the door to a greater amount of fraud that we can't keep track of in the same way that we can with the current voting patterns?

Prif Weinidog, mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol wedi dweud bod cymryd rhan yn hollbwysig i ddemocratiaeth leol—y perlau arferol o ddoethineb yr ydym ni wedi dod i'w disgwyl gan fy ffrind Alun Davies. Mae Alun Davies hefyd wedi dweud ei fod eisiau i gynghorau dreialu ffyrdd arloesol o bleidleisio sy'n adlewyrchu bywydau prysur pobl, rhywbeth y byddwn i'n sicr yn cytuno ag ef mewn egwyddor. Wrth gwrs, yn ymarferol, pan fyddwch chi'n newid systemau pleidleisio, mae'n ehangu'r posibilrwydd o fwy o dwyll. Felly, sut ydych chi'n mynd i wneud yn siŵr na fydd y system newydd o etholiadau llywodraeth leol a fydd yn dilyn y diwygiadau hyn yn agor y drws i fwy o dwyll na allwn gadw golwg arno yn yr un modd ag y gallwn ni gyda'r patrymau pleidleisio presennol?

14:00

I think that, on the issue of electronic voting, the issue of security is an important one. We don't have a situation in this country where people have to produce ID when they vote, and I hope that that never has to happen in the future. So, when it comes to postal votes and when it comes to people voting in person, I think we have as robust a system as we can get. Now, in principle, I favour the idea of electronic voting, but I'm not convinced that the security yet exists to make sure that that system is robust, and I think that's where we need to go. So, I wouldn't object to electronic voting in the future, but I think the public would need to be reassured, especially in the present day, that there would be no prospect of systems being hacked or, indeed, any prospect of somebody impersonating another voter. That, I think, is where the work needs to be done over the next few years.

Rwy'n credu, o ran y mater o bleidleisio electronig, fod y mater o ddiogelwch yn un pwysig. Nid oes gennym ni sefyllfa yn y wlad hon lle mae'n rhaid i bobl ddangos prawf adnabod pan eu bod yn pleidleisio, ac rwy'n gobeithio na fydd yn rhaid i hynny fyth ddigwydd yn y dyfodol. Felly, pan ddaw i bleidleisiau post a phan ddaw i bobl yn pleidleisio yn bersonol, rwy'n credu bod gennym ni system mor gadarn ag y gallwn ni ei chael. Nawr, mewn egwyddor, rwyf o blaid y syniad o bleidleisio electronig, ond nid wyf wedi fy argyhoeddi bod y diogelwch yn bodoli eto i wneud yn siŵr bod y system honno'n gadarn, ac rwy'n credu mai dyna lle mae angen i ni fynd. Felly, ni fyddwn i'n gwrthwynebu pleidleisio electronig yn y dyfodol, ond rwy'n credu y byddai angen argyhoeddi'r cyhoedd, yn enwedig yn y byd sydd ohoni, na fyddai unrhyw siawns y byddai systemau yn cael ei hacio neu, yn wir, unrhyw siawns o rywun yn esgus bod yn bleidleisiwr arall. Dyna lle, yn fy marn i, y mae angen gwneud y gwaith dros yr ychydig flynyddoedd nesaf.

First Minister, as you've just said in reply, local government reform is under consultation at this point—or will be under consultation. But the boundary changes for ABMU were premised upon one local authority saying that they wanted a change to suit their services better. Do you think it's now wise to actually go ahead with any changes with that boundary change whilst we await the reconsideration of reform for local authorities, and therefore should it actually now be put on hold whilst the local authority reform is considered?

Prif Weinidog, fel yr ydych chi newydd ei ddweud yn eich ateb, mae diwygio llywodraeth leol yn destun ymgynghoriad ar hyn o bryd—neu bydd yn destun ymgynghoriad. Ond seiliwyd y newidiadau i ffiniau PABM ar un awdurdod lleol yn dweud ei fod eisiau newid i gyd-fynd yn well â'i wasanaethau. A ydych chi'n meddwl ei bod hi'n ddoeth nawr mewn gwirionedd i fwrw ymlaen ag unrhyw newidiadau o ran y newid i'r ffin honno tra ein bod ni'n aros am yr ailystyriaeth o ddiwygio awdurdodau lleol, ac felly y dylid ei ohirio nawr tra bod diwygio awdurdodau lleol yn cael ei ystyried?

Well, the consultation has ended. We will look, of course, at the responses to that consultation, and that will form part of our thinking in terms of local government.

Wel, mae'r ymgynghoriad wedi dod i ben. Byddwn yn edrych, wrth gwrs, ar yr ymatebion i'r ymgynghoriad hwnnw, a bydd hynny'n rhan o'n hystyriaethau ar gyfer llywodraeth leol.

First Minister, I'm sure that one thing that every AM in this Chamber would agree on is the need to increase people's engagement in the democratic process and increase turnout at elections. I know that one idea that's been considered as part of the Welsh Government's package of reforms is electronic voting. In framing my supplementary today, I wanted to cite an example where electronic voting had improved turnout. But, actually, looking at the experiences of Norway and Estonia, electronic voting actually had little effect on increasing participation. Instead, it was noted that we need to emphasise why voting is important. What are the First Minister's reflections on this evidence, and how best can we highlight the reasons why political participation is so crucial? 

Prif Weinidog, rwy'n siŵr mai un peth y byddai pob AC yn y Siambr hon yn cytuno ag ef yw'r angen i gynyddu ymgysylltiad pobl â'r broses ddemocrataidd a chynyddu nifer y pleidleiswyr mewn etholiadau. Gwn fod pleidleisio electronig yn un syniad a ystyriwyd yn rhan o becyn Llywodraeth Cymru o ddiwygiadau. Wrth lunio fy nghwestiwn atodol heddiw, roeddwn i eisiau cyfeirio at enghraifft lle'r oedd pleidleisio electronig wedi cynyddu nifer y pleidleiswyr. Ond, mewn gwirionedd, o edrych ar brofiadau Norwy ac Estonia, prin yw'r effaith a gafodd pleidleisio electronig ar gynyddu cyfranogiad. Yn hytrach, nodwyd bod angen i ni bwysleisio pam mae pleidleisio'n bwysig. Beth yw myfyrdodau'r Prif Weinidog ar y dystiolaeth hon, a sut orau allwn ni amlygu'r rhesymau pam mae cyfranogiad gwleidyddol mor hollbwysig?

Yes, it's difficult to know, without looking fully at the evidence, why that situation occurred in Norway and Estonia. I think what's important is to offer people as many methods of voting as is reasonable, to give them as much chance as possible to vote. We have historically, in this country, voted on a Thursday—not always, as the Member for Alyn and Deeside knows. But, for example, other countries vote on the weekend. The reason why we've never had votes on a Sunday is that my grandfather wouldn't have voted on a Sunday, bluntly—Sabbatarianism. I'm not sure we are in a similar position to that now. So, I think we do need to look at whether weekend voting is the way forward. Of course, there are some people who are working on a Saturday or Sunday, but flexibility there, electronic voting, postal voting—it's important, I think, that we look at as many means as possible of enabling people to vote as long as those means are secure.

Ydy, mae'n anodd gwybod, heb edrych ar y dystiolaeth yn llawn, pam y cafwyd y sefyllfa honno yn Norwy ac Estonia. Rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysig yw cynnig cymaint o ddulliau pleidleisio i bobl ag sy'n rhesymol, i roi cymaint o gyfle â phosibl iddyn nhw bleidleisio. Rydym ni wedi pleidleisio ar ddydd Iau yn y wlad hon yn hanesyddol—nid bob amser, fel y mae'r Aelod dros Alun a Glannau Dyfrdwy yn gwybod. Ond, er enghraifft, mae gwledydd eraill yn pleidleisio ar y penwythnos. Y rheswm pam nad ydym ni erioed wedi cael pleidleisiau ar ddydd Sul yw na fyddai fy nhad-cu wedi pleidleisio ar ddydd Sul, i fod yn blwmp ac yn blaen—Sabathyddiaeth. Nid wyf i'n siŵr ein bod ni mewn sefyllfa debyg i honno nawr. Felly, rwy'n meddwl bod angen i ni ystyried pa un ai pleidleisio ar y penwythnos yw'r ffordd ymlaen. Wrth gwrs, ceir rhai pobl sy'n gweithio ar ddydd Sadwrn neu ddydd Sul, ond byddai hyblygrwydd yno, pleidleisio electronig, pleidleisio drwy'r post—mae'n bwysig, rwy'n credu, ein bod ni'n edrych ar gynifer o ddulliau â phosibl i alluogi pobl i bleidleisio cyn belled â bod y dulliau hynny yn ddiogel.

Gwasanaethau Iechyd i Fenywod
Women's Health Services

5. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i wella mynediad i wasanaethau iechyd i fenywod? OAQ51918

5. What plans does the Welsh Government have to improve access to women's health services? OAQ51918

We expect Welsh health boards to provide a full range of safe and sustainable health services to women, taking account of National Institute for Health and Care Excellence guidance and waiting-time targets.

Rydym ni'n disgwyl i fyrddau iechyd Cymru ddarparu ystod lawn o wasanaethau iechyd diogel a chynaliadwy i fenywod, gan gymryd canllawiau a thargedau amseroedd aros y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal i ystyriaeth.

Thank you for that response. More than three out of four abortions in Wales—nearly 80 per cent—are medical rather than surgical procedures, which involve taking two doses of tablets within 72 hours of each other. Currently, in Wales, both of these tablets have to be taken in a clinic, whereas, in Scotland, women are now allowed to take the second dose of misoprostol at home. Would the First Minister agree that women in Wales would be better off if they could take this second dose at home, avoiding unnecessary medical appointments and also the risks of travelling, often on public transport, after taking the second dose?

Diolch am yr ateb yna. Mae mwy na thri o bob pedwar erthyliad yng Nghymru—bron i 80 y cant—yn driniaethau meddygol yn hytrach na llawfeddygol, sy'n golygu cymryd dau ddos o dabledi o fewn 72 awr i'w gilydd. Ar hyn o bryd, yng Nghymru, mae'n rhaid cymryd y ddwy dabled hyn mewn clinig, tra, yn yr Alban, caniateir i fenywod gymryd yr ail ddos o misoprostol gartref erbyn hyn. A yw'r Prif Weinidog yn cytuno y byddai menywod yng Nghymru yn well eu byd pe bydden nhw'n cael cymryd yr ail ddos hwn gartref, gan osgoi apwyntiadau meddygol diangen a hefyd y peryglon o deithio, yn aml ar gludiant cyhoeddus, ar ôl cymryd yr ail ddos?

Well, I can inform my friend the Member for Cardiff North that clinicians have approached the Welsh Government about this issue. We are considering the evidence, in particular, of course, about the possibility for a more efficient service, and, of course, safer, improved outcomes for women, before committing to any future plans. She is right to point to what is happening in Scotland. There is a judicial review, by the way, in Scotland that is ongoing that challenges that policy. Obviously, we're taking an interest in that. So, what I can say to her is that we're looking at the Scottish situation, looking to see, in terms of safety, whether that should apply to Wales, and of course looking to make sure that the judicial review—looking to see what the outcome of the judicial review actually is.

Wel, gallaf hysbysu fy ffrind, yr Aelod dros Ogledd Caerdydd fod clinigwyr wedi cysylltu â Llywodraeth Cymru ynghylch y mater hwn. Rydym ni'n ystyried y dystiolaeth, yn enwedig, wrth gwrs, am y posibilrwydd o wasanaeth mwy effeithlon, ac, wrth gwrs, mwy diogel, gwell canlyniadau i fenywod, cyn ymrwymo i unrhyw gynlluniau ar gyfer y dyfodol. Mae hi'n iawn i dynnu sylw at yr hyn sy'n digwydd yn yr Alban. Ceir adolygiad barnwrol, gyda llaw, yn yr Alban sy'n parhau ac sy'n herio'r polisi hwnnw. Yn amlwg, rydym ni'n cymryd diddordeb yn hwnnw. Felly, yr hyn y gallaf ei ddweud wrthi yw ein bod ni'n edrych ar y sefyllfa yn yr Alban, yn edrych i weld, o ran diogelwch, pa un a ddylai hynny fod yn berthnasol yng Nghymru, ac wrth gwrs, yn edrych i wneud yn siŵr bod yr adolygiad barnwrol—edrych i weld beth fydd canlyniad yr adolygiad barnwrol mewn gwirionedd.

14:05

First Minister, over the last decade, approximately 70 per cent of women who've been called forward to have breast test screenings have actually taken forward that invitation and have had the screenings that have sometimes saved their lives. However, there is a hardcore 30 per cent that we are unable to reach to persuade them of the benefit of taking up this kind of screening. Do you think it would be an appropriate time now, after a decade, that we actually conduct some kind of survey to try to understand what the barriers are to that 30 per cent accessing what could be potentially a life-saving screening service, and how we can then address their concerns so that we can have a better uptake for this very vital element of women's health?

Prif Weinidog, dros y degawd diwethaf, mae tua 70 y cant o fenywod a alwyd i gael profion sgrinio'r fron wedi derbyn y gwahoddiad hwnnw ac wedi cael y profion sgrinio sydd weithiau wedi achub eu bywydau. Fodd bynnag, ceir cnewyllyn caled o 30 y cant nad ydym ni'n gallu eu cyrraedd i'w darbwyllo am y budd o fanteisio ar y math hwn o sgrinio. A ydych chi'n credu y byddai'n adeg briodol nawr, ar ôl degawd, i ni gynnal rhyw fath o arolwg i geisio deall beth yw'r rhwystrau sy'n atal y 30 y cant hynny rhag manteisio ar wasanaeth sgrinio a allai achub bywydau o bosibl, a sut y gallwn ni wedyn roi sylw i'w pryderon fel y gallwn ni gael mwy i gymryd rhan yn yr elfen hanfodol iawn hon o iechyd menywod?

I think the Member makes a perfectly sensible suggestion, and one that needs to inform the work that we are doing with public health teams, health boards and primary care clusters to improve the screening uptake. She is quite correct in the figures that she quotes. More worryingly, Breast Test Wales have observed a gradual decline in uptake since 2007, which is a worrying—not quite a long-term trend, but enough for it to be concerning in terms of our trend over the past nine years. More than 110,000 tests are conducted as part of the programme. There need to be more, and examining why women don't take the opportunity of going through screening has to be an important part of making sure we go past that 70 per cent figure.

Rwy'n credu bod yr Aelod yn gwneud awgrym hollol synhwyrol, ac un y mae ei angen iddo hysbysu'r gwaith yr ydym ni'n ei wneud gyda thimau iechyd y cyhoedd, byrddau iechyd a chlystyrau gofal sylfaenol i gynyddu'r nifer sy'n cael eu sgrinio. Mae hi'n gwbl gywir yn y ffigurau y mae hi'n eu dyfynnu. Yn fwy pryderus, mae Bron Brawf Cymru wedi gweld gostyngiad graddol i'r niferoedd ers 2007, sy'n peri pryder—nid yw'n duedd tymor hir eto, ond yn ddigon iddo beri pryder o ran ein tuedd dros y naw mlynedd diwethaf. Cynhelir mwy na 110,000 o brofion yn rhan o'r rhaglen. Mae angen mwy ohonynt, ac mae'n rhaid i archwilio pam nad yw menywod yn manteisio ar y cyfle o gael eu sgrinio fod yn rhan bwysig o wneud yn siŵr ein bod ni'n mynd y tu hwnt i'r ffigur hwnnw o 70 y cant.

Cynghorau Cymuned a Thref
Town and Community Councils

6. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am rôl cynghorau cymuned a thref yng Nghymru yn y dyfodol? OAQ51912

6. Will the First Minister make a statement on the future role of community and town councils in Wales? OAQ51912

Well, an independent review is looking at the future role of community and town councils and what needs to be in place to enable them to play that role, and it will be reporting later this year.

Wel, mae adolygiad annibynnol yn ystyried swyddogaeth cynghorau cymuned a thref yn y dyfodol a'r hyn y mae angen iddo fod ar waith i'w galluogi i gyflawni'r swyddogaeth honno, a bydd yn adrodd yn ddiweddarach eleni.

Thank you. Over the past seven years, I've had many concerns raised with me regarding the functions of community and town councils, and in that time also I've raised them here. There have been two other reviews, so we're now finding ourselves in the middle of a review going forward.

Now, the Wales Audit Office has found 65 community councils have not even yet adopted a code of conduct for members—99 unable to provide evidence that they maintain and publish a register of interests. Eighty-one failed to comply with the statutory timetable for publishing audited accounts, 260 submitted annual returns that were incomplete or contained simple errors, and 108 do not have a website and have not made other arrangements to publish information, and we know that 81 per cent of town and community council seats last year were uncontested or vacant.

Now, I and many others consider community councils to be a very important level in our five layers, currently, of democratic governance. How can we be assured, First Minister, that you will actually show some sort of involvement in this and that this review will actually deliver a new way of moving forward for our community councils so that our residents and our community councillors can be assured that all those relevant processes are in place in terms of transparency, democratic accountability and financial probity?

Diolch. Dros y saith mlynedd diwethaf, codwyd llawer o bryderon gyda mi ynghylch swyddogaethau'r cynghorau cymuned a thref, ac rwyf i hefyd wedi eu codi nhw yma yn ystod y cyfnod hwnnw. Bu dau adolygiad arall, felly rydym ni'n canfod ein hunain yng nghanol adolygiad wrth symud ymlaen.

Nawr, mae Swyddfa Archwilio Cymru wedi canfod bod 65 o gynghorau cymuned nad ydynt hyd yn oed wedi mabwysiadu cod ymddygiad i'w haelodau eto—ni all 99 gynnig tystiolaeth eu bod nhw'n cadw ac yn cyhoeddi cofrestr o fuddiannau. Methodd wyth deg wyth â chydymffurfio â'r amserlen statudol ar gyfer cyhoeddi cyfrifon wedi eu harchwilio, cyflwynodd 260 ddatganiadau blynyddol a oedd yn anghyflawn neu'n cynnwys gwallau syml, ac nid oes gan 108 wefan ac nid ydynt wedi gwneud trefniadau eraill i gyhoeddi gwybodaeth, ac rydym ni'n gwybod bod 81 y cant o seddi cynghorau tref a chymuned yn ddiwrthwynebiad neu'n wag y llynedd.

Nawr, rwyf i a llawer o bobl eraill o'r farn bod cynghorau cymuned yn lefel bwysig iawn yn ein pum haen, ar hyn o bryd, o lywodraethu democrataidd. Sut gallwn ni fod yn sicr, Prif Weinidog, y byddwch chi'n dangos rhyw fath o gyfranogiad yn hyn ac y bydd yr adolygiad hwn wir yn darparu ffordd newydd o symud ymlaen i'n cynghorau cymuned fel y gall ein trigolion a'n cynghorwyr cymuned fod yn dawel eu meddwl bod yr holl brosesau perthnasol hynny ar waith o ran tryloywder, atebolrwydd democrataidd a gonestrwydd ariannol?

Well, as somebody who was once a community councillor, some time ago, I know how important community councils are. I think there are several issues there that the Member raises that will need to be looked at as part of the process. First of all, we have a lot of community councils. There are 700 of them. They vary wildly in size. Some represent barely more than 100 people, others many thousands of people. I don't think it's realistic for us to expect the same of all of them, given their differences in size. For example, Barry Town Council compared to Merthyr Mawr Community Council in my part of the world has an enormous difference in size, and there are some parts of Wales, the Rhondda, for example, where there are no community councils at all. So, as part of the review, I think it's hugely important to look at numbers, to look at capacity, to look at how we can give more powers to town and community councils—it may be asymmetric, because of the size difference—and how we can empower them in the future. All that will form, is forming, part of the review that's moving forward.

I think I'm right in saying—the Member for Monmouth will enlighten me on this—there is one, I think, community council in Monmouthshire where literally one in eight of the population have to be on the council in order for the council to have a full quota of members. That's what I've been told. Well, in those circumstances it is hugely difficult to have a situation where all seats are contested. And it's right to say that in a vigorous democracy—not necessarily on party political grounds, but, in a vigorous democracy, you want as many people to stand for community councils as possible. 

Wel, fel rhywun a oedd yn gynghorydd cymuned ar un adeg, beth amser yn ôl, gwn pa mor bwysig yw cynghorau cymuned. Rwy'n credu bod sawl mater yn y fan yna y mae'r Aelod yn eu codi y bydd angen eu hystyried yn rhan o'r broses. Yn gyntaf oll, mae gennym ni lawer o gynghorau cymuned. Ceir 700 ohonyn nhw. Maen nhw'n amrywio'n eang o ran maint. Mae rhai yn cynrychioli fawr mwy na 100 o bobl, eraill miloedd lawer o bobl. Nid wyf i'n meddwl ei bod hi'n realistig i ni ddisgwyl yr un peth gan bob un ohonynt, o ystyried eu gwahaniaethau o ran maint. Er enghraifft, ceir gwahaniaeth enfawr o ran maint rhwng Cyngor Tref y Barri o'i gymharu â Chyngor Cymuned Merthyr Mawr yn fy rhan i o'r byd, a cheir rhai rhannau o Gymru, y Rhondda, er enghraifft, lle nad oes unrhyw gynghorau cymuned o gwbl. Felly, yn rhan o'r adolygiad, rwy'n credu ei bod hi'n hynod bwysig edrych ar niferoedd, edrych ar gapasiti, edrych ar sut y gallwn ni roi mwy o bwerau i gynghorau tref a chymuned—gallai fod yn anghymesur, oherwydd y gwahaniaeth o ran maint—a sut y gallwn eu grymuso yn y dyfodol. Bydd hyn i gyd yn ffurfio, mae yn ffurfio, rhan o'r adolygiad sy'n symud ymlaen.

Rwy'n credu fy mod i'n iawn yn dweud—bydd yr Aelod dros Drefynwy yn fy ngoleuo ar hyn—ceir un Cyngor Cymuned, rwy'n credu, yn Sir Fynwy lle mae'n rhaid i un o bob wyth o'r boblogaeth yn llythrennol fod yn aelodau o'r cyngor er mwyn i'r cyngor gael cwota llawn o aelodau. Dyna ddywedwyd wrthyf i. Wel, o dan yr amgylchiadau hynny, mae'n hynod anodd cael sefyllfa lle ceir cystadleuaeth am bob sedd. Ac mae'n iawn i ddweud, mewn democratiaeth fywiog—nid ar sail pleidiau gwleidyddol o reidrwydd, ond, mewn democratiaeth fywiog, eich bod chi eisiau cymaint â phosibl o bobl i sefyll etholiad i gynghorau cymuned.

14:10

First Minister, in Taff Ely and Pontypridd, of course, we have six very well-run, exemplary community councils who've put forward this submission towards the consultations under way—that's Llantrisant, Llantwit Fardre, Pontyclun, Pontypridd, Taffs Well and Nantgarw, and Tonyrefail. They've put forward a number of recommendations in terms of how they see the role of community councils developing. I'm going to ask you about one of those, because one of the things they suggest is that well-run town and community councils could well be a very effective facilitator for local heritage, sport and cultural projects. Do you think this is an area that we should be examining with regard to community councils endorsing, supporting and upholding the local community, the local heritage, where they have real grass-roots knowledge?

Prif Weinidog, yn Nhaf Elái a Phontypridd, wrth gwrs, mae gennym ni chwech o gynghorau cymuned ardderchog sy'n cael eu rhedeg yn dda iawn sydd wedi gwneud y cyflwyniad hwn tuag at yr ymgynghoriadau sydd ar y gweill—Llantrisant, Llanilltud Faerdref, Pontyclun, Pontypridd, Ffynnon Taf a Nantgarw, a Thonyrefail. Maen nhw wedi cyflwyno nifer o argymhellion o ran sut y maen nhw'n gweld swyddogaeth cynghorau cymuned yn datblygu. Rwy'n mynd i ofyn i chi am un o'r rheini, oherwydd un o'r pethau y maen nhw'n eu hawgrymu yw ei bod yn bosibl iawn y gallai cynghorau tref a chymuned sy'n cael eu rhedeg yn dda fod yn hwyluswyr effeithiol iawn ar gyfer prosiectau treftadaeth, chwaraeon a diwylliannol lleol. A ydych chi'n meddwl bod hwn yn faes y dylem ni fod yn ei archwilio o ran cynghorau cymuned yn cymeradwyo, yn cefnogi ac yn cynnal y gymuned leol, y dreftadaeth leol, lle mae ganddyn nhw wybodaeth lawr gwlad wirioneddol?

Absolutely. I think active and activist community and town councils are a hugely important part of our democracy. Local knowledge can't be underestimated. For example, when I was a community councillor, we had people on there with an encyclopedic knowledge of the local footpaths. We were responsible for them and they were maintained as a result of that. That was very well felt in the community, because they could see the footpaths being maintained. So, it is important to see what we can do, first of all, to have consistency in terms of the sustainability of community and town councils, and then look to see what powers they can be given—as I've said, there are bound to be big differences in size—to see what powers are appropriate for whatever size community or town council they might be.

Yn sicr. Rwy'n credu bod cynghorau tref a chymuned gweithgar a gweithredol yn rhan eithriadol o bwysig o'n democratiaeth. Ni ellir tanbrisio gwybodaeth leol. Er enghraifft, pan oeddwn i'n gynghorydd cymuned, roedd gennym ni bobl yno â gwybodaeth drwyadl am lwybrau troed lleol. Roeddem ni'n gyfrifol amdanyn nhw ac roedden nhw'n cael eu cynnal o ganlyniad i hynny. Roedd y gymuned yn teimlo'n dda iawn am hynny, gan eu bod yn gallu gweld y llwybrau troed yn cael eu cynnal a'u cadw. Felly, mae'n bwysig gweld beth allwn ni ei wneud, yn gyntaf oll, i sicrhau cysondeb o ran cynaliadwyedd y cynghorau cymuned a thref, ac edrych wedyn i weld pa bwerau y gellir eu rhoi iddynt—fel y dywedais, mae'n siŵr y bydd gwahaniaethau mawr o ran maint—i weld pa bwerau sy'n briodol ar gyfer pa bynnag faint o gyngor cymuned neu dref y gallen nhw fod.

Rhwydwaith Mamolaeth Cymru
Maternity Network Wales

7. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am Rwydwaith Mamolaeth Cymru? OAQ51916

7. Will the First Minister provide an update on Maternity Network Wales? OAQ51916

Since its launch in 2015, the maternity network has brought together health professionals to work on three priority areas: reducing stillbirth, improving the quality and safety of services, and working in partnership with women and their families. There are plans this year to align this network with the neonatal network.

Ers ei lansio yn 2015, mae'r rhwydwaith mamolaeth wedi dod â gweithwyr iechyd proffesiynol ynghyd i weithio ar dri maes blaenoriaeth: lleihau marw-enedigaethau, gwella ansawdd a diogelwch gwasanaethau, a gweithio mewn partneriaeth â menywod a'u teuluoedd. Mae cynlluniau ar y gweill eleni i gyfochri'r rhwydwaith hwn â'r rhwydwaith newyddenedigol.

Thank you, First Minister. Stillbirth can have a devastating and long-lasting impact on families. The safer pregnancy campaign, launched by maternity network in March last year, has sought to reduce the risk of stillbirth. A study conducted by Emma Mills of St Woolos Hospital's clinical research and innovation centre found that interventional care led to a marked decrease in stillbirth rates. Emma was instrumental in bringing the study to Gwent and stillbirth rates dropped between 25 per cent and 50 per cent in the first year. The stillbirth rate in Aneurin Bevan health board last year was 4.3 per 1,000 births, notably lower than the national average of 5.8. Can the First Minister commend the work by Emma Mills and ensure that this work is disseminated to all health boards across Wales? And can he join with me in praising the excellent support provided by midwives and volunteers such as Sands, who help families from the early hours after a baby's death through to the weeks, months and years ahead?

Diolch, Prif Weinidog. Gall marw-enedigaeth gael effaith ddinistriol a hirfaith ar deuluoedd. Mae'r ymgyrch beichiogrwydd mwy diogel, a lansiwyd gan y rhwydwaith mamolaeth ym mis Mawrth y llynedd, wedi ceisio lleihau'r risg o farw-enedigaeth. Canfu astudiaeth a gynhaliwyd gan Emma Mills o ganolfan ymchwil ac arloesedd clinigol ysbyty Gwynllyw bod gofal ymyraethol yn arwain at ostyngiad pendant i gyfraddau marw-enedigaeth. Chwaraeodd Emma ran hollbwysig i ddod â'r astudiaeth i Went a gostyngodd cyfraddau marw-enedigaeth rhwng 25 y cant a 50 y cant yn y flwyddyn gyntaf. 4.3 o bob 1,000 o enedigaethau oedd y gyfradd marw-enedigaeth ym mwrdd iechyd Aneurin Bevan y llynedd, sy'n sylweddol is na'r cyfartaledd cenedlaethol o 5.8. A all y Prif Weinidog ganmol y gwaith gan Emma Mills a sicrhau bod y gwaith hwn yn cael ei ddosbarthu i bob bwrdd iechyd ledled Cymru? Ac a all ef ymuno â mi i ganmol y gefnogaeth ragorol a ddarperir gan fydwragedd a gwirfoddolwyr fel Sands, sy'n helpu teuluoedd o'r oriau cynnar yn dilyn marwolaeth babi drwy'r wythnosau, y misoedd a'r blynyddoedd i ddod?

We know the causes of stillbirth are multifaceted, with some factors still not clearly understood. So, the work done by Emma Mills and others is vital if we're going to achieve a significant reduction in stillbirths. There is collaborative work, involving the maternity network, Sands, and maternity services across Wales, and that has resulted in a range of interventions being taken forward. Early indications do show a reduction in the numbers of stillbirths—early signs yet, but they seem to give us a picture that is improving.

One thing I think is important as well is it's important that people who experience the effects of a stillbirth have bereavement support services available to them. I've seen this with my own eyes, where people do feel that they have lost somebody—they do not see it in terms of a stillbirth, they see it in terms of a child. It's hugely important then that bereavement services are available. It is now part of the core part of maternity services in Wales, and that is something I think is hugely important for those who suffer so much as a result of experiencing stillbirth.

Rydym ni'n gwybod bod achosion marw-enedigaeth yn amlochrog, gyda rhai ffactorau nad ydym yn eu deall o hyd. Felly, mae'r gwaith a wnaed gan Emma Mills ac eraill yn hanfodol os ydym ni'n mynd i sicrhau gostyngiad sylweddol i nifer y marw-enedigaethau. Ceir gwaith ar y cyd, sy'n cynnwys y rhwydwaith mamolaeth, Sands a gwasanaethau mamolaeth ledled Cymru, ac mae hynny wedi arwain at ddatblygu amrywiaeth o ymyraethau. Mae'r arwyddion cynnar yn dangos gostyngiad i nifer y marw-enedigaethau—arwyddion cynnar ar hyn o bryd, ond mae'n ymddangos eu bod nhw'n rhoi darlun sy'n gwella i ni.

Un peth yr wyf i'n ei gredu sy'n bwysig hefyd yw ei bod hi'n bwysig bod gan bobl sy'n dioddef effeithiau marw-enedigaeth wasanaethau cymorth profedigaeth ar gael iddynt. Rwyf i wedi gweld hyn gyda'm llygaid fy hun, lle mae pobl yn teimlo eu bod nhw wedi colli rhywun—nid ydyn nhw'n ei weld fel marw-enedigaeth, maen nhw'n ei weld fel plentyn. Mae'n hynod bwysig felly bod gwasanaethau profedigaeth ar gael. Mae'n rhan o'r rhan graidd o wasanaethau mamolaeth yng Nghymru erbyn hyn, ac mae hynny'n rhywbeth yr wyf i'n credu sy'n aruthrol o bwysig i'r rheini sy'n dioddef cymaint o ganlyniad i farw-enedigaeth.

Is it right for women so often to be guided to midwife-led birthing units as a default option, rather than to consultant-led labour wards?

A yw'n hi'n iawn i fenywod gael eu cyfeirio mor aml at unedau geni dan arweiniad bydwragedd fel dewis diofyn, yn hytrach nag at wardiau esgor dan arweiniad meddygon ymgynghorol?

Well, the women around me on the front bench have all said 'yes' to that. They're more than happy to be in the hands of a midwife, and midwives, of course, are fully qualified to deal with the vast majority of births. Where there are occasions when births are more difficult, then, of course, mothers are usually—it's planned, actually; this is usually planned—taken to maternity units that have more specialised services. But midwives provide us with a fantastic service.

Wel, mae'r menywod o'm hamgylch ar y fainc flaen i gyd wedi dweud 'ydy' i hynny. Maen nhw'n fwy na hapus i fod yn nwylo bydwraig, ac mae bydwragedd, wrth gwrs, yn hollol gymwys i ymdrin â'r mwyafrif llethol o enedigaethau. Pan fo achosion pan fydd genedigaethau yn fwy anodd, yna, wrth gwrs, bydd mamau fel rheol—mae'n cael ei gynllunio, a dweud y gwir; mae hyn yn cael ei gynllunio fel rheol—yn cael eu trosglwyddo i unedau mamolaeth sydd â gwasanaethau mwy arbenigol. Ond mae bydwragedd yn darparu gwasanaeth ardderchog i ni.

14:15
Dull Ataliol o Ymdrin â Iechyd Gwael
A Preventative Approach to Ill Health

8. Pa gamau pellach y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd tuag at ddull mwy ataliol o ymdrin ag iechyd gwael yng Nghymru? OAQ51891

8. What further steps will the Welsh Government take towards a more preventative approach to ill-health in Wales? OAQ51891

Prevention will continue to be central to our approach for improving and protecting population health. What does that mean? Well, looking at programmes such as smoking cessation, immunisation programmes and healthy schools and workplace programmes.

Bydd dulliau ataliol yn parhau i fod yn ganolog i'n dull gweithredu ar gyfer gwella a diogelu iechyd y boblogaeth. Beth mae hynny'n ei olygu? Wel, edrych ar raglenni fel rhoi'r gorau i ysmygu, rhaglenni imiwneiddio ac ysgolion iach, a rhaglenni yn y gweithle.

First Minister, a few weeks ago, Sophie Howe as Future Generations Commissioner for Wales gave evidence in facing scrutiny to the committee I chair, the Equality, Local Government and Communities Committee. She mentioned that she's proposing to Welsh Government that new money for health should be earmarked for the preventative agenda, and subject to joint work between health and non-health bodies in an attempt to get the health service in Wales onto a more preventative and proactive footing, in accordance with the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. There seems to be a consensus that we do need to get onto the front foot in preventing ill health, while also, of course, meeting day-to-day, week-to-week and month-to-month health pressures that people rightly expect to be met. Would you support that proposal to use new moneys in that way?   

Prif Weinidog, ychydig wythnosau yn ôl, rhoddodd Sophie Howe yn ei swydd fel Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru dystiolaeth wrth wynebu craffu gan y Pwyllgor yr wyf i'n ei gadeirio, y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol. Soniodd ei bod yn cynnig i Lywodraeth Cymru y dylid clustnodi arian newydd i faes iechyd ar gyfer yr agenda ataliol, ac yn amodol ar waith ar y cyd rhwng cyrff iechyd a chyrff eraill mewn ymgais i roi'r gwasanaeth iechyd yng Nghymru ar sylfaen mwy ataliol a rhagweithiol, yn unol â Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Ymddengys bod consensws fod angen i ni fod yn fwy rhagweithiol ar gyfer atal iechyd gwael, gan hefyd, wrth gwrs, ymdrin â phwysau iechyd o ddydd i ddydd, o wythnos i wythnos y mae pobl yn disgwyl i ni ymdrin â nhw. A fyddech chi'n cefnogi'r cynnig hwnnw i ddefnyddio arian newydd yn y ffordd honno?

I don't think we can use all new money that way because, of course, there are pressures elsewhere in the NHS. Sensibly, of course, I don't disagree with what he's saying. Prevention, as they say, is better than cure, but we do also have to deal with the pressures that are put on the NHS, particularly pressures in acute services, and look to fund them. That said, £88 million has been allocated in the last financial year to Public Health Wales to provide—this financial year, I beg your pardon—a range of measures aimed at preventing ill health. That means smoking cessation—we know that smoking is a significant factor in ill health, particularly as people get older, and quite often where people stop smoking the effects are still there; it depends how long they've been smoking and on them as individuals. Screening—we've already mentioned screening in the Chamber, and how important screening is to prevent and detect the early stages of serious illnesses. Vaccination, childhood immunisation—that's hugely important. And also active travel—being able to give people the easiest opportunities to be able to walk, to be able to cycle. It's good to see authorities—if I can put in a plug for Bridgend here—investing in cycle routes, to make sure that people are able to cycle from the town centre in Bridgend all the way up the Ogmore valley and the Garw valley on the cycle routes that exist, without ever having to go on a busy road. And being able to encourage people to be active and to maintain that habit of being active is hugely important in terms of prevention. And I know that with him, I'm preaching to the converted. 

Nid wyf yn credu y gallwn ni ddefnyddio'r holl arian newydd yn y ffordd honno oherwydd, wrth gwrs, mae yna bwysau mewn mannau eraill yn y GIG. Yn synhwyrol, wrth gwrs, nid wyf yn anghytuno â hyn y mae e'n ei ddweud. Mae atal clefydau, fel y dywedir, yn well na'u hiacháu, ond mae'n rhaid inni hefyd ymdrin â phwysau sy'n cael eu roi ar y GIG, yn enwedig pwysau mewn gwasanaethau aciwt, a gwneud ymdrech i dalu amdanyn nhw. Wedi dweud hynny, dyrannwyd £88 miliwn yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf i Iechyd Cyhoeddus Cymru i ddarparu — y flwyddyn ariannol hon, mae'n ddrwg gennyf i—amrywiaeth o fesurau â'r nod o atal afiechydon. Mae hynny'n golygu rhoi'r gorau i ysmygu— rydym ni'n gwybod bod ysmygu yn ffactor sylweddol mewn iechyd gwael, yn arbennig wrth i bobl fynd yn hŷn, ac yn aml iawn pan fo pobl yn rhoi'r gorau i ysmygu mae'r effeithiau yn dal yno; mae'n dibynnu ar ba mor hir y maen nhw wedi bod yn ysmygu ac arnyn nhw fel unigolion. Sgrinio—rydym ni eisoes wedi sôn am sgrinio yn y Siambr, a pha mor bwysig yw sgrinio i atal a chanfod y cyfnodau cynnar o salwch difrifol. Brechu, imiwneiddio plant—mae hynny'n bwysig iawn. A hefyd teithio llesol—y gallu i roi'r cyfleoedd hawddaf i bobl allu cerdded, gallu seiclo. Mae'n dda gweld awdurdodau—os caf i sôn am Ben-y-bont ar Ogwr yn y fan yma—yn buddsoddi mewn llwybrau seiclo, i wneud yn siŵr bod pobl yn gallu seiclo o ganol tref Pen-y-bont ar Ogwr yr holl ffordd ar hyd Cwm Ogwr a Chwm Garw ar y llwybrau seiclo sy'n bodoli, heb fyth orfod mynd ar ffordd brysur. Ac mae'r gallu i annog pobl i fod yn egnïol ac i gynnal yr arfer hwnnw o fod yn egnïol yn eithriadol o bwysig ar gyfer atal clefydau. Ac rwy'n gwybod fy mod yn pregethu i'r cadwedig o'i ran ef.

Thank you, Madam Presiding Officer. First Minister, the number of people living with diabetes in Wales has almost doubled in the last 10 years. Gwent has the highest prevalence in Wales, with research showing that 8 per cent of the population of the Aneurin Bevan health board area is living with diabetes. Can the First Minister confirm that the national obesity strategy covers both prevention and treatment, and will he commit his Government to particularly target funds at diabetes hotspots such as South Wales East?  

Diolch i chi, Madam Llywydd. Prif Weinidog, mae nifer y bobl sy'n byw gyda diabetes yng Nghymru wedi dyblu bron yn ystod y 10 mlynedd diwethaf. Gwent sydd â'r nifer uchaf o achosion yng Nghymru, gan fod gwaith ymchwil yn dangos bod 8 y cant o boblogaeth ardal Bwrdd Iechyd Aneurin Bevan yn byw â diabetes. A all y Prif Weinidog gadarnhau bod y strategaeth gordewdra genedlaethol yn cwmpasu dulliau atal yn ogystal â thriniaeth, ac a wnaiff ef ymrwymo ei Lywodraeth i dargedu arian yn enwedig i ardaloedd â chanran uchel o ddiabetes fel y de-ddwyrain?

The Member will know, of course, that the Public Health (Wales) Act 2017 does give clear legislative focus to action to address the priority public health issue of obesity, which, of course, is such a cause of type 1 diabetes. The obesity strategy will—. Type 2 diabetes, I think I'm right in saying. I'll be corrected by the medics in the Chamber, or, indeed, fellow lawyers. Our obesity strategy will bring together all the work the Welsh Government supports to tackle what is a major public health challenge and put it on a statutory footing. A strategy development board, chaired by the chief medical officer, is overseeing delivery, and a consultation will be launched in the early summer.  

Bydd yr Aelod yn gwybod, wrth gwrs, nad yw Deddf Iechyd y Cyhoedd (Cymru) 2017 yn rhoi pwyslais deddfwriaethol clir ar gymryd camau i fynd i'r afael â'r mater iechyd y cyhoedd â blaenoriaeth, sef gordewdra, sydd, wrth gwrs, yn achosi diabetes math 1. Bydd y strategaeth ar ordewdra —. Diabetes math 2, rwy'n credu fy mod yn iawn yn dweud. Byddaf yn cael fy nghywiro gan y meddygon yn y Siambr, neu, yn wir, gan gyd-gyfreithwyr. Bydd ein strategaeth gordewdra yn dwyn ynghyd yr holl waith y mae Llywodraeth Cymru yn ei gefnogi i fynd i'r afael â'r hyn sy'n her fawr i iechyd y cyhoedd a'i roi ar sail statudol. Mae bwrdd datblygu strategaeth, dan gadeiryddiaeth y Prif Swyddog Meddygol, yn goruchwylio cyflawniad, a bydd ymgynghoriad yn cael ei lansio yn gynnar yn yr haf.

2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf felly yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, ac rwy'n galw ar arweinydd y tŷ, Julie James, i wneud y datganiad. 

The next item is the business statement and announcement, and I call on the leader of the house, Julie James, to make the statement. 

Diolch, Llywydd. There are no changes to this week's business. Business for the next three weeks is shown on the business statement and announcement found amongst the meeting papers, which are available to Members electronically.  

Diolch, Llywydd. Nid oes unrhyw newidiadau i fusnes yr wythnos hon. Dangosir busnes y tair wythnos nesaf ar y datganiad a chyhoeddiad busnes sydd i'w gweld ymhlith y papurau cyfarfod, sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.

Leader of the house, could I ask for a statement on the Welsh Government's support for fair trade? It's currently Fairtrade Fortnight, as I'm sure—. I can see Jeremy Miles is nodding vigorously. I was pleased to offer my own support to the initiative by attending a fair-trade breakfast in Abergavenny Community Centre in my constituency last Friday. The breakfast was extremely well supported by members of the public, and also by community groups, such as Abergavenny's Love Zimbabwe, set up by Dave and Martha Holman—Martha is from Zimbabwe. This is a great community event, which I know many other AMs support as well, which brings together communities across Wales, and I would be grateful if we could have an update from you on how you're supporting that.

Secondly and finally, some time ago, the Cabinet Secretary for Economy and Transport's predecessor, Edwina Hart, committed during the last Assembly to a trunk road review. I wonder if we could have an update on where we are with that review or, I should say, the follow-up to that review. As part of that, I seem to recall that she said to me that she would be looking at the potential de-trunking of the A40 through Abergavenny. I know that there was supposed to be a meeting with the local authority about that. I'd be grateful if we could hear from the Cabinet Secretary on whether any progress has been made in that area on making our roads through that particular town centre a little bit safer.

Arweinydd y tŷ, a gaf i ofyn am ddatganiad ar gefnogaeth Llywodraeth Cymru i fasnach deg? Ar hyn o bryd mae'n bythefnos masnach deg, fel yr wyf yn siŵr—. Gallaf weld Jeremy Miles yn nodio ei ben yn frwd. Roeddwn yn falch o gynnig fy nghefnogaeth fy hun i'r fenter drwy fynd i frecwast masnach deg yng Nghanolfan Gymuned y Fenni yn fy etholaeth i ddydd Gwener diwethaf. Cafodd y brecwast gefnogaeth eithriadol o dda gan aelodau o'r cyhoedd, a hefyd gan grwpiau cymunedol, megis Love Zimbabwe y Fenni, a sefydlwyd gan Dave a Martha Holman—mae Martha'n dod o Zimbabwe. Mae hwn yn ddigwyddiad cymunedol gwych, y gwn fod llawer o Aelodau Cynulliad eraill yn ei gefnogi hefyd, sy'n dwyn ynghyd cymunedau ledled Cymru, a byddwn i'n ddiolchgar pe gallem ni gael diweddariad gennych chi ar sut yr ydych chi'n cefnogi hynny.

Yn ail ac yn olaf, beth amser yn ôl, ymrwymodd rhagflaenydd yr Ysgrifennydd Cabinet ar gyfer Economi a Thrafnidiaeth, Edwina Hart, yn ystod y Cynulliad diwethaf i gynnal adolygiad o gefnffyrdd. Tybed a gawn ni ddiweddariad ar ble'r ydym ni arni gyda'r adolygiad hwnnw neu, dylwn i ddweud, y gwaith dilynol ar yr adolygiad hwnnw. Yn rhan o hynny, rwy'n credu fy mod i'n cofio ei bod wedi dweud wrthyf y byddai hi'n ystyried y posibilrwydd o dynnu statws cefnffordd oddi ar yr A40 drwy'r Fenni. Rwy'n gwybod bod cyfarfod i fod wedi ei gynnal gyda'r awdurdod lleol am hynny. Byddwn i'n ddiolchgar pe gallem ni glywed gan Ysgrifennydd y Cabinet ar ba un a wnaed unrhyw gynnydd yn y maes hwnnw ar wneud ein ffyrdd drwy'r canol  tref penodol hwnnw ychydig yn fwy diogel.

14:20

On fair trade, I absolutely concur. It's a great initiative, and we're very supportive of it indeed. Indeed, Llywydd, I'll indulge myself by saying that, if it weren't for fair-trade products, my family would be very scarce on presents at Christmas as I'm very keen on supporting the fair-trade movement. Indeed, it's a very important part of being one of the advanced democracies of the world that we support people who are not in such a good economic position as ourselves with good, fair work practices in order to make sure that they have a better standard of living, and we, of course, have the huge enjoyment of sharing a lot of their creativity and productivity, which that brings. I will certainly make sure that the Government brings forward an update on where we are with our support for fair trade. Llywydd, I think the Commission has a fair amount to do with fair trade. We have events on the Commission estate quite often as well, so I'll make sure that we have a look at how we can bring more of those events forward in the future.

In terms of the trunk road review, the Cabinet Secretary is due to make a statement on transport matters generally during the summer term of this Assembly, and I'll make sure that he includes some of the specifics that you mentioned in that statement when it comes forth.

Ar fasnach deg, rwy'n cytuno'n llwyr. Mae'n fenter wych, ac rydym ni'n gefnogol iawn ohoni, yn wir. Yn wir, Llywydd, byddaf yn plesio fy mympwy fy hun drwy ddweud, pe na byddai cynhyrchion masnach deg, y byddai fy nheulu yn brin iawn o ran anrhegion Nadolig gan fy mod i'n awyddus iawn i gefnogi'r mudiad masnach deg. Yn wir, mae'n rhan bwysig iawn o fod yn un o'r democratiaethau datblygedig y byd ein bod ni'n cefnogi pobl nad ydynt mewn sefyllfa economaidd cystal â ni drwy ddefnyddio arferion gwaith da a theg, er mwyn gwneud yn siŵr bod ganddyn nhw safon byw well, ac rydym ninnau, wrth gwrs, cael y pleser mawr o rannu llawer o'u creadigrwydd a'u cynhyrchiant, a ddaw drwy hynny. Byddaf yn sicr yn gwneud yn siŵr bod y Llywodraeth yn cyflwyno diweddariad ar ble'r ydym ni arni gyda'n cymorth i fasnach deg. Llywydd, rwy'n credu bod y Comisiwn yn gwneud cryn dipyn gyda masnach deg. Mae gennym ni ddigwyddiadau ar ystâd y Comisiwn yn eithaf aml hefyd, felly byddaf yn gwneud yn siŵr ein bod ni'n edrych ar sut y gallwn ni gynnal mwy o'r digwyddiadau hynny yn y dyfodol.

O ran yr adolygiad o gefnffyrdd, mae Ysgrifennydd y Cabinet i fod i wneud datganiad ar faterion trafnidiaeth yn gyffredinol yn ystod tymor haf y Cynulliad hwn, a byddaf yn gwneud yn siŵr ei fod yn cynnwys rhai o'r materion penodol a grybwyllwyd gennych chi yn y datganiad hwnnw pan ddaw ymlaen.

Just to remember, of course, that fair trade is not just for Christmas, but for Easter chocolate as well.

Can I ask for two items from the business manager? First of all, it's been widely reported in the press this morning that the terms of the inquiry led by Paul Bowen QC regarding the actions of the First Minister around the dismissal of Carl Sargeant from the Government have now been agreed. However, I haven't seen any letter or statement made to Members yet. I'd be interested to know what the timetable is for informing Members that the terms of the inquiry—if indeed they have been agreed—have been agreed, and a timetable for the inquiry as well. I'd be particularly keen to know whether the inquiry will include in its terms of reference not only the First Minister's actions but the actions of people acting on behalf and at the behest of the First Minister, as I think that's a very important element when we examine how the whole Government approached this issue. So, I'd like confirmation of what the next steps are in terms of informing Members around that inquiry.

The second matter has arisen today, as it happens, in the House of Commons, as well, which is a response by Greg Clark on the Swansea Bay tidal lagoon. He said that it is twice as expensive as Hinkley Point C nuclear power station. It's obvious that Greg Clark doesn't know his own department's budget. Otherwise, he'd know that he spends an awful lot of his own money on cleaning up after nuclear power stations, which isn't reflected in the electricity price at all, or the subsidy that's looked at from the point of view of the tidal lagoon. But also, Greg Clark's figures do not take into account the Welsh Government's own offer of capital support for this project. Now, we don't know publicly, of course, how much the Welsh Government has offered, though it's said to be considerable or substantial. We don't know how that is going to be progressed, but we do know that the Welsh Government is interested in getting an innovative development off the ground and embedding a tidal energy industry here in Wales, not just for the lagoon but for the industry going forward. So, in order for us to perhaps illuminate Greg Clark and others who are tardy in coming forward with a decision on this, could we have a Government debate, not only on the tidal lagoon but on the opportunity of the whole technology for Wales, led, of course, by the Government's own interest in this matter? I also note that Greg Clark also said to the House of Commons today that he thinks that the best way forward is to recognise the constraints—whatever he quite means about them—and then he says,

'That is what I have committed to with colleagues in the Welsh Government.'

However, we haven't heard, actually, whether there are serious discussions currently taking place between the Welsh Government and the Westminster Government at a senior official level regarding this substantial offer that you have made. There was an initial discussion; however, I'm keen to understand whether that's now ongoing. In effect, is Westminster taking you seriously and are they seriously engaging with the offer that you have made? I think we've all come to a position where we don't care which Government takes credit for getting this off the ground at the end of the day. What we want to see is dialogue and commitment from both sides, and I think Welsh Government has shown that, to be fair. We want dialogue and commitment from both sides. So, can you confirm that talks are now taking place, that there is serious engagement happening and, as I say, perhaps table a debate so that we can all—? In the past, over a year ago, we joined together in our support for the lagoon. It would be good to reinforce that once again.

Dim ond i gofio, wrth gwrs, nad yw masnach deg ar gyfer y Nadolig yn unig, ond ar gyfer siocled y Pasg hefyd.

A gaf i ofyn am ddwy eitem gan y rheolwr busnes? Yn gyntaf oll, mae nifer o adroddiadau yn y wasg y bore yma  bod cylch gorchwyl wedi'i gytuno ar gyfer yr ymchwiliad a arweinir gan Paul Bowen QC ynghylch gweithredoedd y Prif Weinidog o ran diswyddiad Carl Sargeant o'r Llywodraeth. Fodd bynnag, nid wyf wedi gweld unrhyw lythyr na datganiad a wnaed i Aelodau hyd yn hyn. Byddai gennyf ddiddordeb mewn cael gwybod beth yw'r amserlen ar gyfer hysbysu'r Aelodau bod cylch gorchwyl yr ymchwiliad—os yw wedi ei gytuno mewn gwirionedd—wedi ei gytuno, a'r amserlen ar gyfer yr ymchwiliad hefyd. Rwy'n arbennig o awyddus i gael gwybod a fydd yr ymchwiliad yn cynnwys yn ei gylch gorchwyl nid yn unig gweithredoedd y Prif Weinidog ond gweithredoedd pobl sy'n gweithredu ar ran, ac ar gais y Prif Weinidog, gan fy mod yn credu bod honno'n elfen bwysig iawn wrth inni edrych ar sut y gwnaeth y Llywodraeth gyfan ymdrin â'r mater hwn. Felly, hoffwn i gael cadarnhad o ran beth yw'r camau nesaf i hysbysu'r Aelodau ynglŷn â'r ymchwiliad hwnnw.

Mae'r ail fater wedi codi heddiw, fel mae'n digwydd, yn Nhŷ'r Cyffredin, hefyd, a hynny yw'r ymateb gan Greg Clark ar forlyn llanw Bae Abertawe. Dywedodd ei bod ddwywaith cyn ddryted â gorsaf bŵer niwclear Hinkley Point C. Mae'n amlwg nad yw Greg Clark yn gwybod beth yw cyllideb ei adran ei hun. Neu fel arall, byddai'n gwybod ei fod yn gwario llawer iawn o'i arian ei hun ar lanhau ar ôl gorsafoedd ynni niwclear, nad yw'n cael ei adlewyrchu yn y pris trydan o gwbl, na'r cymhorthdal sy'n cael ei ystyried o safbwynt y morlyn llanw. Ond hefyd, nid yw ffigurau Greg Clark yn cymryd i ystyriaeth y cynnig o gymorth cyfalaf gan Lywodraeth Cymru ar gyfer y prosiect hwn. Nawr, nid ydym yn gwybod yn gyhoeddus, wrth gwrs, faint y mae Llywodraeth Cymru wedi'i gynnig, er y dywedir ei fod yn swm sylweddol. Nawr, nid ydym ni'n gwybod sut y caiff hynny ei ddatblygu, ond rydym yn gwybod bod gan Lywodraeth Cymru ddiddordeb mewn cyflwyno datblygiad arloesol a sefydlu diwydiant ynni llanw yma yng Nghymru, nid yn unig ar gyfer y morlyn ond ar gyfer y diwydiant yn y dyfodol. Felly, er mwyn i ni efallai oleuo Greg Clark ac eraill sydd yn araf i fwrw ymlaen â phenderfyniad ar hyn, a gawn ni ddadl y Llywodraeth, nid yn unig ar y morlyn llanw ond ar y cyfle technoleg cyfan i Gymru, wedi ei harwain, wrth gwrs, gan ddiddordeb y Llywodraeth ei hun yn y mater hwn? Rwy'n nodi bod Greg Clark hefyd wedi dweud wrth Dŷ'r Cyffredin heddiw ei fod yn credu mai'r ffordd orau ymlaen yw cydnabod y cyfyngiadau—beth bynnag yn union y mae'n ei olygu ynglŷn â nhw—ac yna mae'n dweud

Dyna'r hyn yr wyf i wedi ymrwymo iddo gyda chydweithwyr yn Llywodraeth Cymru.

Fodd bynnag, nid ydym ni wedi clywed, mewn gwirionedd, pa un a oes trafodaethau o ddifrif yn cael eu cynnal rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth San Steffan ar hyn o bryd ar lefel uwch swyddogion ynghylch y cynnig sylweddol hwn yr ydych wedi'i wneud. Bu trafodaeth gychwynnol; er hynny, rwy'n awyddus i ddeall pa un a yw hynny nawr yn parhau. Mewn gwirionedd, a yw San Steffan yn eich cymryd o ddifrif ac a yw'n ymdrin â'r cynnig a wnaed gennych chi o ddifrif? Rwy'n credu ein bod ni i gyd wedi cyrraedd sefyllfa lle nad ydym ni'n poeni pa Lywodraeth sy'n cymryd y clod am wireddu hyn ar ddiwedd y dydd. Yr hyn yr ydym ni eisiau ei weld yw trafodaeth ac ymrwymiad gan y ddwy ochr, ac rwy'n credu bod Llywodraeth Cymru wedi dangos hynny, i fod yn deg. Rydym ni eisiau deialog ac ymrwymiad gan y ddwy ochr. Felly, a allwch chi gadarnhau bod trafodaethau yn cael eu cynnal ar hyn o bryd, a bod ymgysylltu o ddifrif yn digwydd ac, fel y dywedaf, efallai cyflwyno dadl fel y gallwn ni i gyd—? Yn y gorffennol, dros flwyddyn yn ôl, fe wnaethom ymuno â'n gilydd yn ein cefnogaeth ar gyfer y morlyn. Byddai'n dda atgyfnerthu hynny unwaith eto.

14:25

In terms of the QC-led inquiry, the Member has the advantage of me, I'm afraid. My understanding is that those are being agreed with the family, and I'm sure that once the family are happy and so on, we will be updated, but he appears to know more than I do, so I'll make sure the Chamber is updated as soon we're in a position to do that.

In terms of the tidal lagoon, I have to declare an interest, Llywydd, and say, obviously, that I'm a Swansea Assembly Member, and I'm absolutely enraged by the comments that were made today in the House of Commons. They are misinformed. The Government is ignoring its own report by Charles Hendry into the efficacy and efficiency of stimulating a tidal lagoon industry here in Wales. Clearly, it's about the energy. We have made the offer to support it, but, also, clearly, it's about the industry that goes with that and all that comes from having the start of a worldwide industry here in Wales. We have been having a robust conversation with Westminster, although it has to be said, it's robust on our side and not so much on theirs. The First Minister is, in fact, seeing the Prime Minister tomorrow and we'll be sure to get him to raise the remarks made in the House of Commons today.

But I would like to take this opportunity to say that they're clearly not taking into account the fact that this is also a pilot project and that it can't—. The Hendry report made it very clear that looking at it only as a contract for difference and not as a pilot project was clearly erroneous, and we'll be making those points again very forcibly. I also think that—the Cabinet Secretary is nodding—it would be very useful to have a debate around the whole issue of renewable and base-load renewable energy and its importance in world energy markets.

O ran yr ymchwiliad dan arweiniad QC, mae gan yr Aelod fantais arnaf, mae arna' i ofn. Fy nealltwriaeth i yw bod hynny yn cael eu cytuno gyda'r teulu, ac rwy'n siŵr, pan fydd y teulu'n hapus ac ati, y byddwn ni'n cael yr wybodaeth ddiweddaraf, ond ymddengys ei fod ef yn gwybod mwy na mi, felly byddaf yn gwneud yn siŵr bod y Siambr yn cael ei diweddaru cyn gynted ag y byddwn ni mewn sefyllfa i wneud hynny.

O ran y morlyn llanw, mae'n rhaid imi ddatgan buddiant, Lywydd, a dweud, yn amlwg, fy mod yn Aelod Cynulliad dros Abertawe, ac rwy'n hollol gandryll oherwydd y sylwadau a wnaethpwyd heddiw yn Nhŷ'r Cyffredin. Maen nhw'n cyflwyno gwybodaeth anghywir. Mae'r Llywodraeth yn anwybyddu ei hadroddiad ei hun gan Charles Hendry i effeithiolrwydd ac effeithlonrwydd ysgogi'r diwydiant morlyn llanw yma yng Nghymru. Yn amlwg, mae'n ymwneud ag ynni. Rydym ni wedi gwneud y cynnig i'w gefnogi, ond, hefyd, yn amlwg, mae'n ymwneud â diwydiant sy'n cyd-fynd â hynny ac mae hynny i gyd yn deillio o gael dechrau diwydiant byd-eang yma yng Nghymru. Rydym ni wedi bod yn cael sgwrs gadarn gyda San Steffan, er bod yn rhaid dweud, mai ar ein hochr ni y mae'r sgwrs yn gadarn ac nid cymaint ar eu hochr nhw. Mewn gwirionedd, mae Prif Weinidog Cymru yn gweld Prif Weinidog y DU yfory, a byddwn ni'n gwneud yn siŵr ei fod yn codi'r pwynt am y sylwadau a wnaed yn Nhŷ'r Cyffredin heddiw.

Ond hoffwn i achub ar y cyfle hwn i ddweud ei bod chi'n amlwg nad ydyn nhw'n cymryd i ystyriaeth y ffaith mai prosiect arbrofol yw hwn hefyd ac na all—. Mae adroddiad Hendry wedi ei gwneud yn glir iawn bod edrych arno fel contract ar gyfer gwahaniaeth ac nid fel prosiect arbrofol yn amlwg yn wallus, a byddwn ni'n gwneud y pwyntiau hynny eto yn rymus iawn. Rwy'n credu hefyd—mae Ysgrifennydd y Cabinet yn nodio ei ben—y byddai'n ddefnyddiol iawn cael dadl ynglŷn â'r holl fater o ynni adnewyddadwy ac ynni adnewyddadwy darpariaeth barhaus a'i bwysigrwydd ym marchnadoedd ynni'r byd.

Firstly, I would like to ask for the Cabinet Secretary for Economy and Transport to provide a statement indicating how the Welsh Government is going to support medium-sized businesses in Wales to grow into large businesses. We know that, in Wales, we have very few large companies, and when companies become medium sized, they either sell or stay medium sized, whereas in the most successful areas of the world, they continue to grow.

Can I also raise the tidal lagoon as it's mainly in my constituency? Does the leader of the house think that we'd never have had nuclear energy if the same rules that we now have to meet for the building of the tidal lagoon had been set for Calder Hall in the first place?

Yn gyntaf, hoffwn i ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth ddarparu datganiad sy'n nodi sut y mae Llywodraeth Cymru yn mynd i gefnogi busnesau o faint canolig yng Nghymru i dyfu i fod yn fusnesau mawr. Rydym ni'n gwybod, yng Nghymru, mai ychydig iawn o gwmnïau mawr sydd gennym, a phan ddaw cwmnïau yn ganolig eu maint, maen nhw naill ai yn cael eu gwerthu neu'n aros yn ganolig eu maint, ond yn ardaloedd mwyaf llwyddiannus y byd, maen nhw'n parhau i dyfu.

A gaf i hefyd godi'r morlyn llanw gan ei fod yn bennaf yn fy etholaeth i? A yw arweinydd y tŷ yn credu na fyddem ni erioed wedi cael ynni niwclear pe byddai'r un rheolau y mae'n rhaid i ni eu bodloni nawr ar gyfer adeiladu'r morlyn llanw wedi'u pennu ar gyfer Calder Hall yn y lle cyntaf?

In terms of SMEs, we're committed to supporting entrepreneurs, microbusinesses and SMEs, as well as social enterprises; that's why we're investing £86 million up to 2020 to ensure that entrepreneurs and businesses in Wales have access to information, guidance and business support through the European-funded programmes, through Business Wales and through Social Business Wales. We're including business support advice from Business Wales in investment for medium-sized entities through the Development Bank of Wales. We have a bilingual business support service, launched in January 2013 and refreshed in January 2016, to make it easier for Welsh businesses and aspiring entrepreneurs to access the information, advice and support they require to start and grow their businesses. We've also enhanced the dedicated relationship management of specialised, targeted support such as succession planning, and we're also looking to ensure growth and stability.

Mike Hedges is quite right; there are two bits of growth—the first initial commercialisation and getting together as a business, and then when a business gets to somewhere just under 30 employees, when they need an injection of cash to grow at that stage. So, we'll be concentrating and looking very much at how we get businesses through those two crucial growth stages and, more importantly, make sure that they don't offshore at that point, which is a big issue for a lot of countries around the world, so that we have good access to equity investment for our businesses of that sort. So, we have a large number of schemes in place to do just that, as well as to commercialise some of our excellent scientific research in Wales.

In terms of the tidal lagoon, it's just one of the frustrations, isn't it, that a different rule is being applied to the tidal lagoon than has ever been applied to any other viable energy scheme, and yet the Government isn't prepared to take forward the Charles Hendry suggestion of applying a completely different funding model if they think that it's such a risky pilot. We've made that point repeatedly to them. I'll make it again here in the Senedd: this should not be being regarded as simply a scheme that needs a contract for difference; this should be regarded as a scheme that is a pilot of a worldwide industry that the British Government ought to be supporting. 

O ran busnesau bach a chanolig, rydym ni'n ymrwymedig i gefnogi entrepreneuriaid, microfusnesau a busnesau bach a chanolig, yn ogystal â mentrau cymdeithasol; dyna pam yr ydym ni'n buddsoddi £86 miliwn hyd at 2020 er mwyn sicrhau bod gwybodaeth, arweiniad a chefnogaeth busnes ar gal i entrepreneuriaid a busnesau yng Nghymru, drwy raglenni a ariennir gan Ewrop, drwy Busnes Cymru a thrwy Busnes Cymdeithasol Cymru. Rydym ni'n cynnwys cyngor cymorth busnes gan Busnes Cymru mewn buddsoddiad ar gyfer endidau canolig drwy Banc Datblygu Cymru. Mae gennym ni wasanaeth cymorth busnes dwyieithog, a gafodd ei lansio ym mis Ionawr 2013 a'i adnewyddu ym mis Ionawr 2016, i'w gwneud yn haws i fusnesau Cymru a darpar entrepreneuriaid gael gafael ar yr wybodaeth, y cyngor a'r cymorth sydd eu hangen arnynt i ddechrau a thyfu eu busnesau. Rydym ni hefyd wedi gwella'r rheolaeth perthynas benodedig o gymorth arbenigol, wedi'i dargedu, megis cynllunio ar gyfer olyniaeth, ac rydym hefyd yn ceisio sicrhau twf a sefydlogrwydd.

Mae Mike Hedges yn hollol iawn; ceir dau ddarn o ran twf—y masnacheiddio cychwynnol cyntaf a dod ynghyd fel busnes, ac yna wrth i fusnes gyrraedd rhywle sydd ychydig o dan 30 o weithwyr, pan eu bod angen chwistrelliad o arian i dyfu yn y cyfnod hwnnw. Felly, byddwn ni'n canolbwyntio ac yn edrych o ddifrif ar y modd o gael busnesau drwy'r ddau gam twf hollbwysig hynny ac, yn bwysicach, yn gwneud yn siŵr nad ydyn nhw'n mynd alltraeth ar yr adeg honno, sydd yn broblem fawr i lawer o wledydd ledled y byd, fel bod gennym ni fynediad da at fuddsoddiad ecwiti ar gyfer ein busnesau o'r fath. Felly, mae gennym ni nifer fawr o gynlluniau ar waith i wneud hynny, yn ogystal â masnacheiddio peth o'n gwaith ymchwil gwyddonol rhagorol yng Nghymru.

O ran y morlyn llanw, mae'n un o'r rhwystredigaethau, onid yw, bod rheol wahanol yn cael ei chymhwyso i'r morlyn llanw nag sydd erioed wedi'i chymhwyso i unrhyw gynllun ynni dichonol arall, ac eto nid yw'r Llywodraeth yn fodlon bwrw ymlaen gydag awgrym Charles Hendry i gymhwyso model ariannu hollol wahanol os ydyn nhw'n credu ei fod yn gynllun arbrofol â chymaint o risg iddo. Rydym ni wedi gwneud y pwynt hwnnw dro ar ôl tro iddynt. Byddaf yn gwneud hynny eto yma yn y Senedd: ni ddylid ystyried hyn dim ond fel cynllun sydd angen contract ar gyfer gwahaniaeth; dylid ystyried hwn fel cynllun arbrofol sydd ar gyfer diwydiant byd-eang y dylai Llywodraeth Prydain fod yn ei gefnogi.

14:30

Cabinet Secretary, I would like to ask for a statement from the Cabinet Secretary for Economy and Transport on the potential benefit of Welsh waterways on tourism in Wales. The Canal and River Trust has announced plans to reopen a disused part of the Monmouthshire and Brecon canal, between Five Locks in Cwmbran, to Barrack Hill in Newport. This is forecasted to increase visitors and tourists from aboard visiting the canal from 3 million to 4.5 million, and an increased number of visitors would spend from £17 million to nearly £25 million, which would be a great benefit to the area. Please could the Cabinet Secretary make a statement on what the Welsh Government is doing to capitalise on Wales's historic waterways as a significant tourist attraction?

Ysgrifennydd y Cabinet, hoffwn i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth am y budd posibl a gynigir gan ddyfrffyrdd Cymru i dwristiaeth yng Nghymru. Mae'r Ymddiriedolaeth Camlesi ac Afonydd wedi cyhoeddi cynlluniau i ailagor rhan segur o gamlas Sir Fynwy ac Aberhonddu, rhwng Five Locks yng Nghwmbrân, i Barrack Hill yng Nghasnewydd. Rhagwelir y bydd hyn yn cynyddu nifer yr ymwelwyr a thwristiaid o dramor sy'n ymweld â'r gamlas o 3 miliwn i 4.5 miliwn, a byddai nifer fwy o ymwelwyr yn gwario o £17 miliwn i bron i £25 miliwn, a fyddai o fudd mawr i'r ardal. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet wneud datganiad ar yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i fanteisio ar ddyfrffyrdd hanesyddol Cymru fel atyniad sylweddol i dwristiaid os gwelwch yn dda?

The Member makes a very good point. I was delighted to see that a new section of the Monmouthshire, or the Mon and Brec, as it's affectionately known to canal aficionados—. Again, Llywydd, I seem to be declaring an interest all the time as a business manager, but those of you who know me will know that I'm a complete canal boat buff. I'm very fond of the Mon and Brec canal, and have had very many happy family holidays on canal boats in those parts. So, I'm very delighted to see the announcement of the reopening of a new section of the canal, and, indeed, one of the tragedies of us not looking after our history at the beginning of the twentieth century was the filling in of many of the canal routes when people didn't really understand what benefits they brought across many communities. I've fought a worthy battle in my own patch to keep the Neath and Tennant canal running, and I'm delighted to see that investment being made. The Canal and River Trust is to be applauded for it. 

Mae'r Aelod yn gwneud pwynt da iawn. Roeddwn i'n falch o weld bod darn newydd yn Sir Fynwy, neu y Mon a Brec, fel y'i gelwir yn annwyl gan y rhai sy'n hoff o gamlesi—. Unwaith eto, Llywydd, mae'n ymddangos fel fy mod i'n datgan buddiant bob amser fel rheolwr busnes, ond bydd y rhai ohonoch chi sy'n fy adnabod yn gwybod fy mod i'n hynod frwdfrydig o ran cychod camlas. Rwy'n hoff iawn o gamlas Mon a Brec, ac wedi cael llawer iawn o wyliau teuluol hapus ar gychod camlas yn yr ardaloedd hynny. Felly, rwy'n falch iawn o weld y cyhoeddiad am ailagor darn newydd y gamlas, ac, yn wir, un o drasiedïau'r ffaith na wnaethom ni edrych ar ôl ein hanes ar ddechrau'r ugeinfed ganrif oedd llenwi llawer o'r llwybrau camlas pan nad oedd pobl yn deall mewn gwirionedd y manteision yr oeddent yn eu cynnig ar draws llawer o gymunedau. Rwyf wedi cymryd rhan mewn brwydr deilwng yn fy ardal fy hun i gadw camlesi Castell-nedd a Thennant i fynd, ac rwy'n falch iawn o weld y buddsoddiad hwnnw yn cael ei wneud. Dylid cymeradwyo'r Ymddiriedolaeth Camlesi ac Afonydd am hynny.

A allaf i ddechrau drwy hefyd gefnogi sylwadau Simon Thomas, a hefyd Mike Hedges, ar y morlun llanw ym mae Abertawe? Mae'n hen bryd i'r prosiect yna gymryd lle.

Ond, yn sylfaenol, arweinydd y tŷ, yn ogystal â diolch i chi am eich datganiad, mi fyddwch chi hefyd yn ymwybodol bod yr ymgynghoriad ynglŷn â lleoli canolfan trawma difrifol de Cymru wedi cau fis diwethaf. Mae hyn yn benderfyniad pwysig iawn, yn enwedig i drigolion de-orllewin, gorllewin a chanolbarth Cymru. Mae yna ddadl gref, fel rydych chi'n gwybod, gan fod Ysbyty Treforys mewn man canolog yn ne Cymru, taw yn y fan hyn y dylai'r ganolfan drawma gael ei lleoli. Oherwydd pwysigrwydd y penderfyniad yma i Abertawe, ac i holl dde-orllewin a chanolbarth Cymru, byddwn i'n ddiolchgar petai'r Ysgrifennydd Cabinet dros iechyd yn fodlon dod â dadl gerbron y Siambr yma, er mwyn i ni fel Aelodau etholedig gael cyfle i drafod y mater, ac i drafod gweledigaeth y Llywodraeth yma ar gyfer safle Ysbyty Treforys fel canolfan feddygol ranbarthol. 

May I start by supporting the comments made by Simon Thomas and Mike Hedges on the Swansea bay tidal lagoon? It’s about time that that project proceeded.

Leader of the house, in addition to thanking you for your statement, you will also be aware that the consultation on the location of the serious trauma unit for south Wales closed last month. This is a very important issue for people in south-west, west and mid Wales. There is a strong argument, as you will know, that as Morriston is in a central part of south Wales, that’s where the trauma centre should be located. Because of the importance of this decision for Swansea, and the whole of west and mid Wales, I’d be grateful if the Cabinet Secretary for health was willing to bring a debate forward in this Chamber, so that we, as elected Members, could have an opportunity to discuss the issue, and to discuss the Government’s vision for the Morriston Hospital site as a regional medical centre.

Thank you. Yes, the Member's quite right—the very important consultation on the siting of the new service for major trauma in south Wales has just closed, and I was very anxious to make sure that a very large number of responses was received by the Government. The Cabinet Secretary will be bringing forward a statement on the outcome of that consultation and the content of the consultation responses shortly. 

Diolch. Ie, mae'r Aelod yn hollol iawn—mae'r ymgynghoriad pwysig iawn ar leoliad y gwasanaeth newydd ar gyfer trawma mawr yn ne Cymru newydd gau, ac roeddwn i'n awyddus iawn i wneud yn siŵr bod y Llywodraeth wedi cael nifer fawr iawn o ymatebion. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn cyflwyno datganiad ar ganlyniadau'r ymgynghoriad hwnnw a chynnwys yr ymatebion i'r ymgynghoriad, cyn bo hir.

People in Cardiff, and in several other cities around the UK, received Islamaphobic letters yesterday about a so-called 'punish a Muslim day', inciting violence and verbal abuse. I understand that the police are treating this as a possible hate crime. What can be done to reassure people in Wales, as Cardiff was one of the places mentioned? Is there anything the Government could do, either to issue a statement, or something to reassure people who are perhaps now afraid to go out because of the fear of this so-called 'punish a Muslim day'?

Cafodd pobl yng Nghaerdydd, ac mewn sawl dinas arall ledled y DU, lythyrau Islamoffobig ddoe ynglŷn â'r hyn a elwir yn 'diwrnod cosbi Mwslimiad', sy'n annog trais a cham-drin geiriol. Rwy'n deall bod yr heddlu yn trin hyn fel trosedd casineb bosibl. Beth ellir ei wneud i dawelu meddyliau pobl yng Nghymru, gan mai Caerdydd oedd un o'r mannau a grybwyllir? A oes unrhyw beth y gallai'r Llywodraeth ei wneud, naill ai i gyhoeddi datganiad, neu rywbeth i dawelu meddyliau pobl sydd efallai bellach yn ofni mynd allan oherwydd yr ofn o'r hyn a elwir yn 'diwrnod cosbi Mwslimiad'?

It's an absolutely appalling campaign. The letter is horrific. Counter-terrorism police are investigating it and taking it very seriously indeed, and are calling on all recipients to hold the letter and the envelope and handle it minimally to preserve evidence and to get the police involved as soon as they possibly can, so that we can have the best chance of catching the perpetrators of this absolutely appalling communication. They should contact their local police force on 101, or contact Tell MAMA via their website or on 0800 4561226, Llywydd.

We take Islamaphobia and hate crime extremely seriously. We're working with all four police forces, and the hate crime criminal justice board Cymru. We have robust systems and legislation in place to investigate the hate crime, and we will be pursuing this one vigorously, as it is a particularly appalling example.

Mae'n ymgyrch gwbl warthus. Mae'r llythyr yn erchyll. Mae Heddlu Gwrthderfysgaeth yn ymchwilio iddo ac yn ei gymryd yn hynod o ddifrif, ac yn galw ar bawb sy'n cael llythyrau i gadw'r llythyr a'r amlen a chyffwrdd cyn lleied â phosib â nhw i gadw tystiolaeth ac i fynd at yr heddlu cyn gynted ag y gallant, er mwyn i ni gael y cyfle gorau o ddal y drwgweithredwyr sydd wedi dosbarthu'r neges hollol echrydus hon. Dylen nhw gysylltu â'u heddlu lleol ar 101, neu gysylltu â Tell MAMA drwy eu gwefan neu ar 0800 4561226, Llywydd.

Rydym ni'n cymryd Islamoffobia a throseddau casineb yn hynod o ddifrif. Rydym ni'n gweithio gyda'r pedwar heddlu, a chyda bwrdd cyfiawnder troseddol troseddau casineb Cymru. Mae gennym ni ddeddfwriaeth a systemau cadarn ar waith i ymchwilio i droseddau casineb, a byddwn ni'n mynd drywydd yr un yma yn rymus, gan fod hon yn enghraifft arbennig o echrydus.

14:35

Could I call for a single Welsh Government statement providing an update on the integrated autism service, following the Welsh Government's publication of 1 March 2018, 'Evaluation of the Integrated Autism Service and Autistic Spectrum Disorder Strategic Action Plan: Interim Report'? The findings in this include weaknesses and inconsistencies in both assessment and diagnostic services for adults with autism, and in support services for adults and children with autism. It says the focus upon co-production and prevention is expected to help improve effectiveness and reduce demand, and integration is expected to help maximise synergies and create more seamless services. However, evidence of the impact and efficiencies generated by integration remain weak. And a final quote:

'Success requires a co-productive approach involving staff, service users and carers in the design, implementation and evaluation'

of the service, but there are

'concerns that the "top down" approach...has stifled this.'

Recognising that people living in the autism community, whether they are on the spectrum, or their families or carers, are the real experts in their own lives, and although each is unique as an individual, as everybody else is, only they can truly deliver effective autism awareness to help public sector providers, and others, see the world through their eyes. I call for a statement accordingly, because this report is significant, and merits proper scrutiny by this house.

A gaf i alw am un datganiad gan Lywodraeth Cymru i roi diweddariad ar y gwasanaeth awtistiaeth integredig, yn dilyn y cyhoeddiad gan Lywodraeth Cymru ar 1 Mawrth 2018, ' Gwerthusiad o'r Gwasanaeth Awtistiaeth Integredig a Chynllun Gweithredu Strategol ar gyfer Anhwylderau ar y Sbectrwm Awtistig: Adroddiad Interim'? Mae'r canfyddiadau yn hwn yn cynnwys gwendidau ac anghysondebau yn y gwasanaethau asesu diagnostig i oedolion ag awtistiaeth, ac mewn gwasanaethau cymorth ar gyfer oedolion a phlant ag awtistiaeth. Mae'n nodi y disgwylir i'r pwyslais ar gyd-gynhyrchu ac atal yn helpu i wella effeithiolrwydd a lleihau galw, a disgwylir y bydd integreiddio yn helpu i sicrhau'r cydweithrediad gorau posibl a chreu gwasanaethau mwy di-dor. Fodd bynnag, mae tystiolaeth o'r effaith a'r effeithlonrwydd a gynhyrchir gan integreiddio yn dal i fod yn wan. A dyma ddyfyniad terfynol:

'Mae llwyddiant yn gofyn am ddull cyd-gynhyrchiol sy'n cynnwys staff, defnyddwyr gwasanaeth a gofalwyr i ddylunio, gweithredu a gwerthuso'

y gwasanaeth, ond ceir

'pryderon bod y dull "o'r brig i lawr" ... wedi mygu hyn.'

Gan gydnabod mai pobl sy'n byw yn y gymuned awtistiaeth, pa un a ydynt ar y sbectrwm, neu eu teuluoedd neu eu gofalwyr, yw'r arbenigwyr go iawn yn eu bywydau eu hunain, ac er bod pob un yn unigryw fel unigolyn, fel pawb arall, dim ond nhw sy'n gallu wir gyflawni ymwybyddiaeth effeithiol o awtistiaeth i helpu darparwyr y sector cyhoeddus, ac eraill, i weld y byd trwy eu llygaid hwy. Galwaf am ddatganiad yn unol â hynny, gan fod yr adroddiad hwn yn sylweddol, ac yn haeddu craffu priodol gan y tŷ hwn.

Yes, it's a very important report, and the Member quite rightly draws attention to the need for co-production for all services affecting individuals and their families. The Member knows that I have a nephew who's on the autistic spectrum, and so I'm very well acquainted with many of the issues that he raises. I'm sure that the Minister responsible will be looking very carefully at the report, and will be updating the Chamber on the Government's response in due course.

Ydy, mae'n adroddiad pwysig iawn, ac mae'r Aelod yn gwbl briodol yn tynnu sylw at yr angen am gyd-gynhyrchu ar gyfer yr holl wasanaethau sy'n effeithio ar unigolion a theuluoedd. Mae'r Aelod yn gwybod bod gennyf i nai sydd ar y sbectrwm awtistig, ac felly rwy'n gyfarwydd iawn â llawer o'r materion a godir ganddo. Rwyf yn siŵr y bydd y Gweinidog â chyfrifoldeb yn edrych yn ofalus iawn ar yr adroddiad, ac y bydd yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr ar ymateb y Llywodraeth maes o law.

Mae yna beth pryder ynglŷn â'r amserlen ar gyfer craffu, ac yna i bleidleisio, ar y rheoliadau ar gyfer safonau'r Gymraeg ym maes iechyd. Rydym ni wedi bod yn disgwyl dros ddwy flynedd bellach ers i Gomisiynydd y Gymraeg gyflwyno'r rheoliadau i'r Llywodraeth yn y maes iechyd. Mae hynny wedi digwydd, ac maen nhw wedi cael eu cyhoeddi bythefnos yn ôl. Ond mae'r amserlen o hyn ymlaen yn dynn iawn. Rydym ni angen eu craffu nhw yr wythnos yma, ac wedyn cynnal pleidlais yn fan hyn yr wythnos nesaf.

Mae yna gonfensiwn, ond nid rheol, fod disgwyl i'r rheoliadau gael eu cadarnhau gan y Cynulliad o leiaf 28 diwrnod cyn y dyddiad dod i rym, gan olygu cynnal y ddadl a'r bleidlais o leiaf 28 diwrnod cyn y dyddiad hwnnw. Y dyddiad sydd wedi cael ei roi ar gyfer i'r safonau yma ddod i rym ydy 29 Mehefin, sydd felly yn rhoi ffenest o bron i ddau fis ar gyfer eu craffu nhw yn iawn, a chael tystiolaeth gan ystod eang o arbenigwyr, a defnyddwyr gwasanaeth hefyd. Felly, a gaf i ofyn i chi: a fyddwch chi'n fodlon ailystyried yr amserlen bresennol, er mwyn sicrhau bod y safonau pwysig yma yn cael eu craffu mewn ffordd drwyadl ac effeithiol?

There is some concern about the timetable for scrutinising and voting on the regulations on Welsh language standards in the area of health. We’ve been waiting over two years now since the Welsh Language Commissioner introduced those regulations to the Government in the area of health. That happened, and the standards were published a fortnight ago. But the timetable from here on in is very tight indeed. We need to scrutinise them this week and then vote in this place next week.

There is a convention, but not a rule, that regulations are to be confirmed by the Assembly at least 28 days before the coming-into-force date, which means that the debate and vote will have to happen at least 28 days before then. Now, the date provided for these standards to be introduced is 29 June, which does therefore give a window of almost two months for proper scrutiny, and to take evidence from a broad range of experts in the areas, as well as service users. So, may I ask: will you be willing to reconsider the current timetable, in order to ensure that these important standards are scrutinised thoroughly and efficiently?

The Member makes a good point. I understand that there was some extensive consultation when Alun Davies was the Minister in charge of this. The scrutiny timetable is short. We are having some real business timetabling difficulties in the Senedd at the moment, but I will discuss it with the Cabinet Secretary for health, and, indeed, with the Llywydd and business managers, next Tuesday, to see what can be done, in view of the Member's comments.

Mae'r Aelod yn gwneud pwynt da. Rwy'n deall y bu ymgynghori helaeth pan mai Alun Davies oedd y Gweinidog â chyfrifoldeb am hyn. Mae'r amserlen ar gyfer craffu yn brin. Rydym ni'n dioddef gwir anawsterau o ran  amserlennu busnes yn y Senedd ar hyn o bryd, ond byddaf yn trafod hyn ag Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd, ac, yn wir, gyda'r Llywydd a rheolwyr busnes, ddydd Mawrth nesaf, i weld beth y gellir ei wneud, yng sgil sylwadau'r aelod.

Leader of the house, can I welcome again the statement made by Jayne Bryant, the Chair of the Standards of Conduct Committee, last week on the dignity and respect policy? And can you clarify whether a date has been allocated for the debate on the policy, for all Members to support? And will the leader of the house consider funding a Wales-wide survey on sexual harassment, as proposed by Siân Gwenllian, as part of a national conversation on sexual harassment, which also Jayne Bryant welcomed last week in her response to her statement?

And, secondly, can you clarify with the Minister for Environment whether the environmental impact assessment has been instigated, which she agreed would be required for the latest planning application for the biomass incinerator in Barry? Residents were severely disturbed over the weekend by noisy pre-commissioning work at the incinerator, with a plume discharge. And has the biomass company replied to the letter of 14 February from the Welsh Government regarding the environmental impact assessment requiring response by 7 March 2018?

Arweinydd y tŷ, a gaf i groesawu unwaith eto y datganiad a wnaed gan Jayne Bryant, Cadeirydd y Pwyllgor Safonau Ymddygiad, yr wythnos diwethaf ar y polisi urddas a pharch? Ac a wnewch chi egluro pa un a oes dyddiad wedi'i neilltuo ar gyfer y ddadl ar y polisi, er i'r holl Aelodau ei chefnogi? Ac a fydd arweinydd y tŷ yn ystyried cyllido arolwg Cymru gyfan ar aflonyddu rhywiol, fel a gynigiwyd gan Siân Gwenllian, yn rhan o'r sgwrs genedlaethol ar aflonyddu rhywiol, a groesawyd gan Jayne Bryant hefyd yr wythnos diwethaf yn ei hymateb i'w datganiad?

Ac, yn ail, a wnewch chi egluro gyda Gweinidog yr Amgylchedd pa un a yw'r asesiad o'r effaith amgylcheddol wedi ei ddechrau, y cytunodd hi y byddai'n ofynnol ar gyfer y cais cynllunio diweddaraf ar gyfer y llosgydd biomas yn y Barri? Tarfwyd yn ddifrifol ar drigolion dros y penwythnos gan waith cyn-gomisiynu swnllyd ar y llosgydd, a ryddhaodd fwg. Ac a yw'r cwmni biomas wedi ateb i lythyr 14 Chwefror gan Lywodraeth Cymru ynghylch asesiad o'r effaith amgylcheddol sy'n gofyn am ymateb erbyn 7 Mawrth 2018?

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

14:40

Taking those in reverse order: the developer, I understand, has responded to the letter issued by the Welsh Government. Officials are currently considering the representations made before a final decision on the need for an EIA is made. Residents who have been affected by the activities that Jane Hutt has mentioned several times in this Chamber—our advice is for them to raise their concerns with the Vale of Glamorgan Council, who will be able to investigate them.

In terms of the statement by the Chair of the standards committee, I don't think we have a definitive date, but we are considering that as part of the Government timetable for the next term, as we're now only a week away from the Easter recess. I have actually commissioned a study into sexual harassment and misogynistic hate crimes via the police and crime commissioners of Wales. When we've had that back, we will be looking to see what we can do in terms of a wider survey around sexual harassment, and I'll be working very closely with the Chair of the standards committee to make sure that we can factor that into any of the actions that we take in the future.

Gan ddechrau â'r olaf o'r rheini yn gyntaf: mae'r datblygwr, rwy'n deall, wedi ymateb i'r llythyr a anfonwyd gan Lywodraeth Cymru. Mae swyddogion wrthi'n ystyried y sylwadau a wnaed cyn gwneud penderfyniad terfynol ar yr angen am asesiad o'r effaith amgylcheddol. O ran y trigolion yr effeithiwyd arnynt gan y gweithgareddau y mae Jane Hutt wedi eu crybwyll sawl gwaith yn y Siambr hon—ein cyngor ni yw y dylent godi eu pryderon gyda Chyngor Bro Morgannwg, a fydd yn gallu ymchwilio iddynt.

O ran y datganiad gan Gadeirydd y pwyllgor safonau, nid wyf yn credu bod gennym ddyddiad pendant, ond rydym yn ystyried hynny yn rhan o amserlen y Llywodraeth ar gyfer y tymor nesaf, gan nad oes ond wythnos cyn toriad y Pasg. Rwyf mewn gwirionedd wedi comisiynu astudiaeth o aflonyddu rhywiol a throseddau casineb gwreig-gasaol drwy gomisiynwyr heddlu a throseddu Cymru. Pan ddaw'r astudiaeth honno i law, byddwn yn ystyried yr hyn y gallwn ni ei wneud o ran arolwg ehangach ynghylch aflonyddu rhywiol, a byddaf yn gweithio'n agos iawn gyda Chadeirydd y pwyllgor safonau i wneud yn siŵr y gallwn ni gynnwys hynny yn unrhyw un o'r camau a gymerwn yn y dyfodol.

Diolch, Dirprwy Lywydd. A ydym ni'n gallu cael datganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet dros Addysg ynglŷn â'r anghydfod o fewn ein prifysgolion ar hyn o bryd? Bydd nifer o Aelodau y Cynulliad wedi mynychu'r rali a oedd wedi cael ei gynnal y prynhawn yma gan aelodau Undeb y Colegau a Phrifysgolion, ac mae'r Llywodraeth wedi mynegi cydymdeimlad a chefnogaeth i'w hachos nhw, ond gyda'r anghydfod nawr o bosib yn mynd mewn i bennod newydd—fel ddigwyddodd yng Nghaerdydd y bore yma—gyda changhennau lleol yn gwrthod y ddêl ddiweddaraf, a ydyw'n amser i Lywodraeth Cymru symud o ddweud i wneud, ac efallai cynnig cynnull, er enghraifft, gyfarfod brys o'r holl is-gangellorion yng Nghymru? Rŷm ni'n ariannu'r sector, felly mae modd inni ddylanwadu arnyn nhw a dweud, 'Beth am ddangos mwy o arweiniad nag yr ydych yn ei wneud ar hyn o bryd?', a gwneud yr un peth wedyn ar draws y Deyrnas Gyfunol drwy gynnull cyfarfod o'r Gweinidogion addysg ar draws Prydain.

Thank you, Deputy Presiding Officer. Can we have a statement from the Cabinet Secretary for Education on the dispute in our universities at the moment? Many Members will have attended a rally that was staged this afternoon by the University and College Union, and the Government has expressed sympathy and support for their case, but with the dispute now entering a new chapter—as happened in Cardiff this morning with local branches rejecting the latest deal—is it now time for the Welsh Government to move from a position of saying to doing, and perhaps offering to hold an urgent meeting of all vice-chancellors in Wales? We fund the sector, so we can have an influence on them and say, ‘What about showing more leadership than you have done to date’, and to do the same across the UK by convening such meetings across the UK. 

Yes, it's very much to be regretted that we're still in this situation. The Cabinet Secretary for Education has stated her willingness to facilitate any such meeting—to host it and to do anything necessary to bring it together. I'm sure she'd be able to restate that commitment in the light of what happened in Cardiff this morning, and I'll be sure to ask her to do so as soon as possible.

Ie, gresynus iawn yw ein bod yn y sefyllfa hon o hyd. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg wedi datgan ei pharodrwydd i hwyluso unrhyw gyfarfod o'r fath—i'w lywyddu a gwneud unrhyw beth angenrheidiol i'w ddwyn ynghyd.  Rwy'n siwr y buasai hi'n gallu ailddatgan yr ymrwymiad hwnnw yng ngoleuni'r hyn a ddigwyddodd yng Nghaerdydd y bore yma, a byddaf yn siŵr o ofyn iddi wneud hynny cyn gynted â phosibl.

3. Datganiad gan Weinidog yr Amgylchedd: Tirweddau Dynodedig
3. Statement by the Minister for Environment: Designated Landscapes

Item 3 on this afternoon's agenda is a statement by the Minister for the Environment on designated landscapes and I call on the Minister for the Environment, Hannah Blythyn.

Eitem 3 ar yr agenda y prynhawn yma yw datganiad gan Weinidog yr Amgylchedd ar dirweddau dynodedig ac rwy'n galw ar Weinidog yr Amgylchedd, Hannah Blythyn.

Thank you, Deputy Presiding Officer. Back in June 2017, this Assembly debated the role of areas of outstanding natural beauty and national parks, when Members spoke with passion about what these landscapes mean to them and to their constituents. We agreed unanimously that our designated landscapes should play their part in the sustainable management of natural resources to protect nature and support vibrant rural communities. 

During both that debate and preceding reviews, the future protection of these areas under this Government has been called into question. Today, I confirm unequivocally that all the existing designated landscapes will be retained and their purpose of conserving and enhancing natural beauty will not be weakened. 

I welcome the thorough and thought-provoking reviews and reports of Professor Marsden and his panel and Lord Elis-Thomas and the Future Landscapes working group. On behalf of both myself and my predecessors, I wish to place on record today my thanks to them and all stakeholders for their significant time and efforts.

Designated landscapes have been in a state of review since a draft policy statement was consulted on in 2013. Today I want to begin answering some of the key questions on the Government’s position and to give this Assembly the opportunity to gain a sense of my priorities. In the coming months, I intend to publish a policy statement that will bring the review process to a close.

Withdrawal from the European Union brings considerable uncertainty, but with it comes the opportunity to improve our land management and the resilience of our landscapes. It changes the context for our designated landscapes and how we must now interpret the findings of these past reviews.

The Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs has set out the Welsh Government’s principles for future land management support and there is an important role for both AONB partnerships and national park authorities. They need to play their part in supporting farmers and other land managers to remain on the land, as well as making a key contribution to the priorities within the natural resources policy.  

Diolch ichi, Dirprwy Lywydd. Yn ôl ym mis Mehefin 2017, trafododd y Cynulliad hwn swyddogaeth ardaloedd o harddwch naturiol eithriadol a pharciau cenedlaethol, pan siaradodd Aelodau gydag angerdd am yr hyn y mae'r tirweddau hyn yn ei olygu iddyn nhw a'u hetholwyr. Roeddem yn cytuno'n unfrydol y dylai ein tirweddau dynodedig chwarae eu rhan yn y gwaith o reoli adnoddau naturiol mewn modd cynaliadwy er mwyn gwarchod natur a chefnogi cymunedau gwledig llewyrchus.

Yn ystod y ddadl honno a'r adolygiadau blaenorol, taflwyd amheuaeth ar ddyfodol diogelu'r ardaloedd hyn o dan y Llywodraeth hon. Heddiw, gallaf gadarnhau yn ddigamsyniol y bydd tirweddau dynodedig yn cael eu cadw ac na fydd eu diben o warchod a gwella harddwch naturiol yn cael ei wanhau.

Rwy'n croesawu adolygiadau ac adroddiadau trylwyr ac ysgogol yr Athro Marsden a'i banel ac Arglwydd Elis-Thomas a gweithgor Tirweddau'r Dyfodol. Ar fy rhan fy hun a'm rhagflaenwyr, hoffwn fynegi ar goedd heddiw fy niolch iddyn nhw a'r holl randdeiliaid am eu hamser a'u hymdrechion pwysig.

Mae tirweddau dynodedig mewn cyflwr o adolygiad ers ymgynghori ar ddatganiad polisi drafft yn 2013. Heddiw rwy'n awyddus i ddechrau ateb rhai o'r cwestiynau allweddol ar safbwynt y Llywodraeth a rhoi cyfle i'r Cynulliad hwn gael syniad o fy mlaenoriaethau i. Yn y misoedd nesaf, rwy'n bwriadu cyhoeddi datganiad polisi a fydd yn dwyn y broses adolygu i ben.

Mae tynnu'n ôl o'r Undeb Ewropeaidd yn dod â chryn ansicrwydd yn ei sgil, ond gyda hynny daw cyfle i wella ein rheolaeth o dir a gwydnwch ein tirweddau. Mae'n newid y cyd-destun ar gyfer ein tirweddau dynodedig a sut y mae'n rhaid inni fynd ati nawr i ddehongli canfyddiadau'r adolygiadau hyn sydd wedi bod.

Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig wedi nodi egwyddorion Llywodraeth Cymru ar gyfer cymorth i reoli tir yn y dyfodol a cheir swyddogaeth bwysig i bartneriaethau AHNE ac awdurdodau Parciau Cenedlaethol. Mae angen iddyn nhw chwarae eu rhan i gefnogi ffermwyr a rheolwyr tir eraill i aros ar y tir, yn ogystal â gwneud cyfraniad allweddol at y blaenoriaethau o fewn y polisi adnoddau naturiol.

If we are to address the environmental challenges we face, we must recognise that designated landscapes must do more to identify, safeguard and realise the benefits from the public goods they protect for all the people of Wales. And when I say, 'for all the people of Wales', I mean for all the people of Wales; I want to see a more diverse and wide-ranging cross-section of Welsh society feeling they have a stake in these nationally important landscapes and recognising the benefits we derive from them.

I have been able to see first-hand how this can happen. The Clwydian Range and Dee Valley AONB sits on the edge of my constituency and, with Welsh Government funding, they have supported the Actif Woods project. This partnership with the Alzheimer's Society and Macmillan has used woodland activities across Denbighshire, Flintshire and Wrexham to improve the physical, mental and social well-being of vulnerable people who wouldn't otherwise have had the opportunity to engage with this landscape. This is only one example of the wide range of opportunities that can be realised and the importance of our environment's contribution to our health and prosperity as a nation.

All parks and AONBs can and must do more to reach out beyond their traditional audience and realise their full potential. It is in this context I have considered the proposals in Marsden and 'Future Landscapes', and I have based my consideration on three principles. First, any proposals must not undermine the standard of protection given to these valued landscapes and should provide for greater parity for AONBs with national parks. Second, any change should reduce the administrative burden on authorities and partnerships, letting them focus energy and resources on delivery. Third, they should support continued development of effective collaboration.

The weight of comment triggered by the review has been on whether there should be a change to the statutory purposes of Wales’s designated landscapes. This has led to a significant debate on the place of the Sandford principle. The Sandford principle, which applies only in national parks, gives primacy to the conservation of natural beauty in the event there is a conflict with the promotion of the enjoyment of the parks' special qualities. The debate has focused on the continued relevance of this principle in the context of our legal framework within the Environment (Wales) Act 2016 and the principles for the sustainable management of natural resources.

There has been widespread support during the review for the Welsh ambition on the sustainable management of natural resources within the legislation that is recognised as world leading. Designated landscapes are best placed to take this forward in their areas. The designated landscapes have a diversity of natural resources. They also have considerable expertise, experience and extensive connections with communities of interest, including people who live and work within their boundaries. However, no consensus has emerged on whether it is necessary to change the purposes of parks or AONBs to achieve this.

Whilst I do not discount the symbolism of a new economic purpose, I have seen insufficient evidence that the existing purposes are a barrier to practical delivery. For that reason, and given the uncertain context, I am not prepared to pursue a change of this nature now without broader support. Therefore, I intend to retain the existing purposes of national parks, along with the Sandford principle and retain the existing purpose of AONB. This doesn't mean there is not a need for park authorities or AONB partnerships to pursue activity that supports the social and economic resilience of communities in their areas. They should, and there is no barrier to them doing so within their existing purpose. That said, there is a need to improve the connection between the existing purposes, including biodiversity conservation and the framework within the environment Act.To achieve this, I am minded to introduce legislation at a future opportunity to require the park authorities and AONBs to apply the principles of the sustainable management of natural resources, in particular when preparing their statutory management plans.

I also wish to strengthen the status and scrutiny of the management plans, requiring the plans to identify the special qualities. I believe this approach will align the parks and AONBs with our legislation here in Wales, and the international obligations from which it is drawn, in a way that brings them fully on board with the contemporary understanding of ecosystems and landscapes whilst recognising the enduring value of their original purpose. It will strengthen the importance of the special qualities in decision making across all activities in both national parks and AONBs.

With a difficult financial settlement to manage, I am sympathetic to the argument put forward by the park authorities to reduce their administration costs, and I intend to remove some of this burden insofar as is consistent with good governance. In addition, I will support their efforts to maximise their revenue from appropriate commercial activity. Our national parks can do more to reach out without compromising their principles.

Parity for AONBs with national parks broadly exists in terms of planning policy, but is lacking when it comes to status, profile and resourcing. Both Marsden and 'Future Landscapes' observe this. Whilst I acknowledge that flexibility of governance and partnerships in AONBs may be a strength, it is also a potential weakness in terms of the stewardship of these equally valuable landscapes. I intend to continue the discussion with AONBs on what can be done here. My intention in the next few months is to set out the detail on improving delivery and accountability in ways consistent with the environment Act and the national natural resources policy in Wales.

The process of the review has ingrained a new way of working between parks, areas of outstanding natural beauty and stakeholders, where they now share a much greater understanding of the challenges and priorities that they can help to address by working together, particularly bringing their collective experience to bear to halt the decline in nature, whilst recognising the need for economic resilience in our rural communities. 

Deputy Presiding Officer, I am committed to ensuring areas of outstanding natural beauty and national parks are valued for their natural beauty by our people, our communities and our country, and that our designated landscapes deliver rich ecosystems, vibrant and resilient communities, and opportunities for outdoor recreation for all of the people of Wales. Diolch yn fawr.

Os ydym am fynd i'r afael â'r heriau amgylcheddol yr ydym yn eu hwynebu, mae'n rhaid inni gydnabod bod yn rhaid i dirweddau dynodedig wneud mwy i nodi, diogelu a gwireddu'r manteision sy'n deillio o'r nwyddau cyhoeddus y maent yn eu amddiffyn ar gyfer holl bobl Cymru. A phan wyf yn dweud, 'ar gyfer holl bobl Cymru', rwy'n golygu ar gyfer holl bobl Cymru; rwy'n awyddus i weld trawstoriad mwy amrywiol ac eang o gymdeithas yng Nghymru yn teimlo bod ganddyn nhw gyfran yn y tirweddau cenedlaethol pwysig hyn ac yn adnabod y manteision a gawn yn eu sgil. 

Rwyf wedi gallu gweld â'm llygaid fy hun sut y gall hyn ddigwydd. Mae AHNE Bryniau Clwyd a Dyffryn Dyfrdwy yn gorwedd ar fin fy etholaeth i a, chyda chyllid gan Lywodraeth Cymru, maen nhw wedi cefnogi'r prosiect Actif Woods. Mae'r bartneriaeth hon gyda'r Gymdeithas Alzheimer a Macmillan wedi defnyddio gweithgareddau coetir ar draws Sir Ddinbych, Sir y Fflint a Wrecsam i wella lles corfforol, meddyliol a chymdeithasol pobl agored i niwed na fydden nhw wedi cael y cyfle fel arall i ymgysylltu â'r tirlun hwn. Dim ond un enghraifft yw hon o ystod eang o gyfleoedd y gellir eu gwireddu a phwysigrwydd cyfraniad yr amgylchedd i'n hiechyd a'n ffyniant fel cenedl.

Fe all, ac fe fydd yn rhaid i holl barciau ac AHNE wneud mwy i estyn allan y tu hwnt i'w cynulleidfa draddodiadol a gwireddu eu llawn botensial. Yn y cyd-destun hwn yr wyf wedi ystyried y cynigion a geir yn Marsden a 'Thirweddau'r Dyfodol', ac rwyf wedi seilio fy ystyriaeth ar dair egwyddor. Yn gyntaf, mae'n rhaid i unrhyw gynigion beidio â thanseilio safon y warchodaeth a roddir i'r tirweddau gwerthfawr hyn a dylent ddarparu ar gyfer mwy o gydraddoldeb rhwng yr AHNE a'r Parciau Cenedlaethol. Yn ail, dylai unrhyw newid leihau'r baich gweinyddol ar awdurdodau a phartneriaethau, gan eu galluogi i ganolbwyntio eu hegni a'u hadnoddau ar gyflawni. Yn drydydd, dylen nhw fynd ati'n barhaus i gynnal datblygiad cydweithrediad effeithiol.

Prif destun y sylwadau a ddeilliodd o'r adolygiad ydoedd pa un a ddylid newid dibenion statudol tirweddau dynodedig Cymru ai peidio. Mae hyn wedi arwain at ddadl sylweddol ar swyddogaeth egwyddor Sandford, sydd yn gymwys i barciau cenedlaethol yn unig, yn rhoi uchafiaeth i gadwraeth harddwch naturiol pe byddai unrhyw wrthdaro rhwng hynny â hybu mwynhad o nodweddion arbennig y parciau. Mae'r ddadl wedi canolbwyntio ar berthnasedd parhaus yr egwyddor hon yng nghyd-destun ein fframwaith cyfreithiol o fewn Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016 a'r egwyddorion ar gyfer rheoli adnoddau naturiol yn gynaliadwy.

Bu cefnogaeth eang yn ystod yr adolygiad i uchelgais Cymru o sicrhau bod adnoddau naturiol yn cael eu rheoli'n gynaliadwy o fewn y ddeddfwriaeth, a chydnabyddir ei bod ar flaen y gad yn hynny o beth ar lefel fyd-eang. Mae tirweddau dynodedig yn y sefyllfa orau i ddatblygu hyn yn eu hardaloedd. Mae gan dirweddau dynodedig amrywiaeth fawr o adnoddau naturiol. Mae ganddyn nhw hefyd arbenigedd, profiad a cysylltiadau helaeth â chymunedau buddiant, gan gynnwys pobl sy'n byw ac yn gweithio y tu mewn i'w ffiniau. Fodd bynnag, nid chafwyd unrhyw gonsensws o ran pa un a oes angen newid dibenion Parciau neu AHNE er mwyn cyflawni hyn.

Er nad wyf i'n dibrisio arwyddocâd diben economaidd newydd, nid wyf wedi gweld digon o dystiolaeth bod y dibenion presennol yn rhwystr i ddarpariaeth ymarferol. Am y rheswm hwnnw, ac o ystyried y cyd-destun ansicr, nid wyf yn barod i fynd ar drywydd newid o'r fath ar hyn o bryd heb gefnogaeth ehangach. Gan hynny, rwy'n bwriadu cadw dibenion presennol parciau cenedlaethol, ynghyd â'r egwyddor Sandford a chadw diben presennol yr AHNE. Nid yw hyn yn golygu nad oes angen i awdurdodau'r parciau neu bartneriaethau AHNE fynd ar drywydd gweithgarwch sy'n cynorthwyo cydnerthedd cymdeithasol ac economaidd cymunedau yn eu hardaloedd. Fe ddylen nhw wneud hynny, ac nid oes rhwystr rhag iddynt wneud hynny o fewn eu diben presennol. Wedi dweud hynny, mae angen gwella'r cysylltiad rhwng y dibenion presennol, gan gynnwys cadwraeth bioamrywiaeth a'r fframwaith o fewn Deddf yr amgylchedd. I gyflawni hyn, fy mwriad yw cyflwyno deddfwriaeth rywbryd eto i'w gwneud yn ofynnol i awdurdodau'r parciau a'r AHNE i gymhwyso egwyddorion rheolaeth gynaliadwy o adnoddau naturiol, yn arbennig wrth baratoi eu cynlluniau rheoli statudol.

Hoffwn hefyd weld cryfhâd yn statws cynlluniau rheoli, a'r gwaith o graffu arnynt, gan ei gwneud yn ofynnol i'r cynlluniau nodi'r nodweddion arbennig. Credaf y bydd y dull hwn yn alinio'r parciau a'r AHNE â'n deddfwriaeth ni yma yng Nghymru, a'r rhwymedigaethau rhyngwladol y mae'n deillio ohonynt, mewn ffordd sy'n dod â nhw yn gwbl gydnaws â'r  ddealltwriaeth gyfoes o ecosystemau a thirweddau, a hynny gan barhau i gydnabod gwerth parhaus eu diben gwreiddiol. Bydd yn cryfhau pwysigrwydd y nodweddion arbennig wrth wneud penderfyniadau ynghylch holl weithgareddau parciau cenedlaethol ac AHNE.

Gyda setliad ariannol anodd i'w reoli, rwy'n cydymdeimlo â'r ddadl a gyflwynwyd gan awdurdodau'r parciau i leihau eu costau gweinyddu, ac rwyf yn bwriadu tynnu rhywfaint o'r baich hwn oddi arnynt cyn belled ag y bo'n gyson â llywodraethu da. Yn ogystal â hynny, byddaf yn cefnogi eu hymdrechion i gael y refeniw mwyaf o weithgarwch masnachol priodol. Gall ein Parciau Cenedlaethol wneud mwy i estyn allan heb gyfaddawdu ar eu hegwyddorion.

Ceir cydraddoldeb bras rhwng yr AHNE a'r Parciau Cenedlaethol o ran polisi cynllunio, ond mae yna ddiffyg pan ddaw i statws, proffil ac adnoddau. Mae Marsden a 'Thirweddau'r Dyfodol' fel ei gilydd yn sylwi ar hyn. Er fy mod yn cydnabod y gall hyblygrwydd o ran llywodraethu a phartneriaethau gydag AHNE fod yn gryfder, y mae hefyd yn wendid posibl o ran stiwardiaeth y tirweddau hyn, sydd yr un mor werthfawr. Rwy'n bwriadu parhau i drafod ag AHNE ar yr hyn y gellir ei wneud yma. Fy mwriad yn yr ychydig fisoedd nesaf yw nodi'r manylion ar wella cyflawniad ac atebolrwydd mewn ffyrdd sy'n gyson â Deddf yr amgylchedd a'r polisi adnoddau naturiol cenedlaethol yng Nghymru.

Mae'r broses adolygu wedi ymgorffori ffordd newydd o weithio rhwng parciau, ardaloedd o harddwch naturiol eithriadol a rhanddeiliaid, ac maent erbyn hyn yn rhannu dealltwriaeth lawer gwell o'r heriau a'r blaenoriaethau y gallant helpu i fynd i'r afael â nhw drwy weithio gyda'i gilydd, gan fanteisio'n arbennig ar y profiad sydd gan y naill a'r llall i atal y dirywiad ym myd natur, gan gydnabod yr angen am wydnwch economaidd yn ein cymunedau gwledig.

Dirprwy Lywydd, rwyf wedi ymrwymo i sicrhau bod ardaloedd o harddwch naturiol eithriadol a'r parciau cenedlaethol yn cael eu gwerthfawrogi am eu harddwch naturiol gan ein pobl, ein cymunedau a'n gwlad, a bod ein tirweddau dynodedig yn darparu ecosystemau cyfoethog, cymunedau bywiog a gwydn, a chyfleoedd ar gyfer gweithgareddau hamdden awyr agored ar gyfer holl bobl Cymru. Diolch yn fawr. 

14:50

Can I thank the Minister for her statement this afternoon? I'm pleased to respond to this statement, as a Member whose constituency lies in the heart of the Pembrokeshire coast national park area. Wales's designated landscapes are beacons of natural beauty and conservation. They host millions of visitors, promote and protect our culture, help foster more cohesive communities, and play a significant role in creating a more healthy and resilient Wales, as outlined in the well-being of future generations Act. Therefore, it's crucial that their management and oversight is considered carefully, and that the Welsh Government moves forward in conjunction with these landscapes and the communities within them. 

Now, today's statement rightly recognises that designated landscapes have been in a state of review since 2013, and so it's important that the Welsh Government now brings forward plans to manage these landscapes. It is disappointing that the Welsh Government's statement only confirms that another statement will be published in a few months' time. Therefore, my first question is to ask the Minister: why is this process taking so long, and does the Minister agree with me that the constant reviewing of designated landscapes in recent years has done nothing to help them plan and co-ordinate their activities for the medium and longer term?

Of course, I am pleased that the Minister has at least confirmed for the time being that the Sandford principle will continue to be applied across all designated landscapes. The concern over the removal of the Sandford principle has been overwhelming from stakeholders, and so perhaps the Minister could clarify the permanency of the Sandford principle, so that those stakeholders can be confident that the Welsh Government won't revisit this matter in the near future.

Today's statement also refers to the option of introducing legislation at a future opportunity to require the designated landscapes to apply the principles of sustainable management. Therefore, perhaps in responding to this statement the Minister will confirm what timescales she is currently considering to introduce legislation, and whether she intends to bring forward primary legislation or enact other regulatory measures to address this issue. 

The Welsh Government's consultation last year also considered enabling governance arrangements to better reflect local circumstances, including a wide range of delivery models, such as partnerships and shared or delegated responsibilities. Of course, designated landscapes must engage with a level of community consultation and representation, and it's important that any new governance arrangements work for each individual area and are not just a one-size-fits-all approach. In light of the views expressed by stakeholders on this specific issue, perhaps the Minister could tell us what initial plans she has to facilitate this local engagement further, and perhaps she could confirm whether the Welsh Government intends to implement a system of directly elected national park authority members as a way of strengthening local democracy and accountability.

Today's statement also recognises the need to support the national park authorities to reduce their administration costs insofar as is consistent with good governance. Therefore, I would be grateful if the Minister could explain how she intends to go about reducing these costs, particularly if the Welsh Government is intending to bring forward legislation in the future, which could add more burdens on national park authorities. 

Now, the Marsden review also recommended actions in relation to the economies of national landscapes. For example, it recommended that national landscapes needed to better understand their local and regional economies, and especially their tourism economies, which is something I wholeheartedly agree with. In my own designated landscape area, the local tourism industry currently generates in excess of £570 million per year and underpins the economic viability of so many local services and businesses, which, in turn, are important to the sustainability and well-being of local communities. Indeed, that supply chain of business activity is an essential component of all designated landscapes, and so perhaps the Minister could tell us a bit more about her vision for the economies of designated landscapes, and also how her vision fits alongside other flagship Government policies and programmes.

I'm pleased that today's statement recognises the challenges that leaving the European Union could have for our designated landscapes and the opportunities it may present too. So, my final question, Deputy Presiding Officer is to ask what assessments have been made of the impact of Brexit on Wales's designated landscapes, and whether the Minister would be willing to share any new data with Members so we can better understand the Welsh Government's direction of travel.

Therefore, in closing, Deputy Presiding Officer, can I once again thank the Minister for her statement and reiterate that, moving forward, the Welsh Government must work with our designated landscapes and not simply seek to impose change for change's sake? The importance of our designated landscapes are critical to our health and well-being, our education and our economy, and I look forward to hearing more about the Welsh Government's vision for designated landscapes as these policies develop. Thank you.

A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei datganiad y prynhawn yma? Rwy'n falch o gael ymateb i'r datganiad hwn, fel aelod y mae ei etholaeth yn gorwedd yng nghalon ardal parc cenedlaethol arfordir Penfro. Mae tirweddau dynodedig Cymru yn fannau disglair o harddwch naturiol a chadwraeth. Maen nhw'n gyrchfannau i filiynau o ymwelwyr, yn hyrwyddo a gwarchod ein diwylliant, yn helpu i feithrin cymunedau mwy cydlynol, ac yn chwarae rhan sylweddol wrth greu Cymru fwy iach a gwydn, fel yr amlinellir yn Neddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol. Gan hynny, mae'n hollbwysig bod y gwaith o'u rheoli a'u goruchwylio yn cael ei ystyried yn ofalus, a bod Llywodraeth Cymru yn symud ymlaen mewn cydweithrediad â'r tirweddau hyn a'r cymunedau oddi mewn iddynt.

Nawr, mae'r datganiad heddiw yn cydnabod yn gywir y bu tirweddau dynodedig mewn cyflwr o adolygiad ers 2013, ac felly mae'n bwysig bod Llywodraeth Cymru bellach yn cyflwyno cynlluniau i reoli'r tirweddau hyn. Mae'n siomedig nad yw datganiad Llywodraeth Cymru yn gwneud dim mwy na chadarnhau y bydd datganiad arall yn cael ei gyhoeddi ymhen ychydig fisoedd. Felly, fy nghwestiwn cyntaf i'w ofyn i'r Gweinidog yw hyn: pam y mae'r broses hon yn cymryd cymaint o amser, ac a yw'r Gweinidog yn cytuno â mi nad yw'r adolygiad parhaus o'r tirweddau dynodedig yn ystod y blynyddoedd diwethaf wedi gwneud dim i'w helpu i gynllunio a chydgysylltu eu gweithgareddau i'r tymor canol a hwy?

Wrth gwrs, rwy'n falch bod y Gweinidog wedi cadarnhau o leiaf y bydd egwyddor Sandford yn parhau i gael ei chymhwyso ar draws yr holl dirweddau dynodedig am y tro. Mae'r pryder ynghylch cael gwared ar yr egwyddor Sandford wedi bod yn aruthrol ymysg rhanddeiliaid, ac felly efallai y gallai'r Gweinidog gynnig rhywfaint o eglurhad o ran sefydlogrwydd egwyddor Sandford, fel y gall y rhanddeiliaid hynny fod yn hyderus na fydd Llywodraeth Cymru yn ailystyried y mater hwn yn y dyfodol agos.

Mae datganiad heddiw yn cyfeirio hefyd at y dewis o gyflwyno deddfwriaeth pan ddaw cyfle i wneud hynny yn y dyfodol, i'w gwneud yn ofynnol i'r tirweddau dynodedig gymhwyso egwyddorion rheoli cynaliadwy. Felly, efallai wrth ymateb i'r datganiad hwn y bydd y Gweinidog yn cadarnhau pa amserlenni y mae hi yn eu hystyried ar hyn o bryd ar gyfer cyflwyno deddfwriaeth, ac a yw hi yn bwriadu dwyn ymlaen deddfwriaeth sylfaenol neu weithredu mesurau rheoliadol eraill i fynd i'r afael â'r mater hwn.

Ystyriodd ymgynghoriad Llywodraeth Cymru y llynedd hefyd roi'r gallu i drefniadau llywodraethu adlewyrchu amgylchiadau lleol yn well, gan gynnwys amrywiaeth eang o fodelau cyflawni, fel partneriaethau a chyfrifoldebau dirprwyedig neu gyfrifoldebau a rennir. Wrth gwrs, bydd yn rhaid i'r tirweddau dynodedig ymgysylltu â lefel o ymgynghori a chynrychiolaeth gymunedol, ac mae'n bwysig y bydd unrhyw drefniadau llywodraethu newydd yn gweithio ar gyfer pob ardal unigol ac nad ydynt yn ddull unffurf o weithredu ym mhob achos. Yng ngoleuni'r farn a fynegwyd gan randdeiliaid ar y mater penodol hwn, efallai gallai'r Gweinidog ddweud wrthym pa gynlluniau cychwynnol sydd ganddi i hwyluso'r ymgysylltiad lleol hwn ymhellach, ac efallai y gallai hi gadarnhau a yw Llywodraeth Cymru yn bwriadu gweithredu system o ethol aelodau awdurdodau parciau cenedlaethol yn uniongyrchol fel ffordd o atgyfnerthu democratiaeth ac atebolrwydd lleol.

Mae datganiad heddiw hefyd yn cydnabod yr angen i gefnogi awdurdodau parciau cenedlaethol i leihau eu costau gweinyddu cyn belled ag y bo hynny'n gyson â llywodraethu da. Gan hynny, byddwn yn ddiolchgar pe gallai'r Gweinidog egluro sut y mae hi'n bwriadu mynd ati i leihau'r costau hyn, yn enwedig os yw Llywodraeth Cymru yn bwriadu cyflwyno deddfwriaeth yn y dyfodol, a allai ychwanegu mwy o feichiau ar awdurdodau parciau cenedlaethol.  

Nawr, roedd adolygiad Marsden hefyd yn argymell camau gweithredu o ran economïau'r tirweddau cenedlaethol. Er enghraifft, roedd yn argymell bod angen i dirweddau cenedlaethol ddeall eu heconomïau lleol a rhanbarthol yn well, ac yn enwedig eu heconomïau twristiaeth, ac mae hynny'n rhywbeth yr wyf yn cytuno'n llwyr ag ef. Yn fy ardal dirwedd ddynodedig fy hunan, mae'r diwydiant twristiaeth lleol ar hyn o bryd yn cynhyrchu dros £570 miliwn y flwyddyn ac mae'n sail i hyfywedd economaidd llawer o wasanaethau a busnesau lleol, sydd, yn ei dro, yn bwysig i gynaliadwyedd a lles cymunedau lleol. Yn wir, mae'r gadwyn gyflenwi honno o weithgarwch busnes yn elfen hanfodol o'r holl dirweddau dynodedig, ac felly efallai y gallai'r Gweinidog ddweud ychydig mwy wrthym ni am ei gweledigaeth ar gyfer economïau'r tirweddau dynodedig, a hefyd sut y mae ei gweledigaeth yn cyd-fynd â chonglfeini polisïau a rhaglenni eraill y Llywodraeth.

Rwy'n falch bod y datganiad heddiw yn cydnabod yr heriau y gallai gadael yr Undeb Ewropeaidd eu cyflwyno i'n tirweddau dynodedig a'r cyfleoedd y gallai eu cyflwyno hefyd. Felly, fy nghwestiwn terfynol, Dirprwy Lywydd, yw gofyn pa asesiadau sydd wedi eu gwneud o effaith Brexit ar dirweddau dynodedig Cymru, ac a fyddai'r Gweinidog yn barod i rannu unrhyw ddata newydd ag Aelodau fel y gallwn ddeall cyfeiriad teithio Llywodraeth Cymru yn well.

Felly, i gloi, Dirprwy Lywydd, a gaf i eto ddiolch i'r Gweinidog am ei datganiad ac ailadrodd, wrth symud ymlaen, y bydd yn rhaid i Lywodraeth Cymru weithio gyda'n tirweddau dynodedig ac nid yn syml geisio gorfodi newid er ei fwyn ei hun yn unig? Mae pwysigrwydd ein tirweddau dynodedig yn hanfodol o ran ein hiechyd, ein haddysg a lles ein heconomi, ac edrychaf ymlaen at glywed mwy am weledigaeth Llywodraeth Cymru ynglŷn â thirweddau dynodedig wrth ddatblygu'r polisïau hyn. Diolch.

14:55

Thank you for that wide range of questions. You started by recognising the national park within your own constituency of Pembrokeshire, and I was very pleased as, when I came into post, I committed to visit all the national parks, which is quite a hardship—to go on visits—but the first one was Pembrokeshire. When I was there, I saw the role that tourism played in that, and also the health and well-being, the Walkability Project, as well as the education and getting local schools in as well.

To answer your last question, perhaps, before your first, which was about the length of the process, I think a lot of that is related to actually where we find ourselves in terms of exiting the European Union. We know that there are going to be challenges, as well as opportunities, in terms of land management. What I'm keen to do now, in terms of this process, as I said today, is draw a line under it, and actually to provide stability for the national parks and the AONBs so we can work together to actually take that forward and actually enhance the nature we have at our fingertips.

In terms of the assessment on the impact on designated landscapes, as you can imagine, this is looking, in the whole, in terms of the impact of exiting the European Union on the entire environment portfolio and my colleague the Cabinet Secretary as well. It's a large piece of work, and designated landscapes forms part of this. I'm obviously more than happy to update this place and the Member in due course with any information and data we have in terms of the impact that exiting the European Union does have on our designated landscapes.

You're obviously right in terms of the importance of one size fits all and recognising the different unique qualities of each of the landscapes and making sure they work for the local community.

In terms of directly elected members of the board, at this point, as you said, there are financial pressures on the designated landscapes. I'd be minded not to bring in any proposals that would further impact on them financially, but we are, obviously, looking at how we can actually make sure in terms of actually—. I'm keen to make sure that there are designated landscapes for the whole of Wales and for different communities and, at the same time, to make sure that they are representative of those communities too, and that all boards of public life in Wales are representative of our diverse communities and our local communities as well.

Diolch i chi am yr ystod eang honno o gwestiynau. Fe wnaethoch chi ddechrau drwy gydnabod y parc cenedlaethol o fewn eich etholaeth chi sef Sir Benfro, ac roeddwn yn falch iawn, fel pan ddechreuais yn fy swydd, fy mod i wedi ymrwymo i ymweld â'r holl barciau cenedlaethol, sydd yn dipyn o galedi—mynd ar ymweliadau—ond roedd yr ymweliad cyntaf â Sir Benfro. Pan oeddwn i yno, gwelais y rhan y mae twristiaeth yn ei chwarae, a hefyd iechyd a lles, y prosiect 'Walkability', yn ogystal ag addysg a chynnwys ysgolion lleol hefyd.

I ateb eich cwestiwn olaf, efallai, cyn eich cwestiwn cyntaf, a oedd ynglŷn â hyd y broses, credaf fod llawer o hynny yn ymwneud mewn gwirionedd â'r sefyllfa y cawn ein hunain ynddi o ran gadael yr Undeb Ewropeaidd. Rydym yn gwybod y bydd yna heriau, yn ogystal â chyfleoedd, o ran rheoli tir. Yr hyn yr wyf yn awyddus i'w wneud yn awr, o ran y broses hon, fel y dywedais heddiw, yw tynnu llinell oddi tani, ac mewn gwirionedd sicrhau sefydlogrwydd i'r parciau cenedlaethol a'r AHNE fel y gallwn weithio gyda'n gilydd i ddwyn hynny ymlaen mewn gwirionedd a gwella mewn gwirionedd y natur sydd gennym ni ar flaenau'n bysedd.

O ran yr asesiad o'r effaith ar dirweddau dynodedig, fel y gallwch ei ddychmygu, mae hwn yn edrych, ar y cyfanwaith, o ran effaith gadael yr Undeb Ewropeaidd ar bortffolio'r amgylchedd yn ei gyfanrwydd ac ar bortffolio fy nghydweithiwr, Ysgrifennydd y Cabinet hefyd. Mae hwn yn ddarn mawr o waith, ac mae tirweddau dynodedig yn rhan o hynny. Rwy'n amlwg yn fwy na pharod i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r lle hwn ac i'r Aelod maes o law, gydag unrhyw wybodaeth a data fydd gennym o ran yr effaith y mae gadael yr Undeb Ewropeaidd yn ei chael ar ein tirweddau dynodedig.

Rydych chi'n amlwg yn gywir o ran pwysigrwydd ateb unffurf i bawb a chydnabod nodweddion gwahanol ac unigryw pob un o'r tirweddau, a gwneud yn siŵr eu bod yn gweithio er lles y gymuned leol.

O ran ethol aelodau bwrdd yn uniongyrchol, ar hyn o bryd, fel yr oeddech chi'n dweud, mae pwysau ariannol ar y tirweddau dynodedig. Byddwn yn tueddu i beidio ag ystyried cyflwyno unrhyw gynigion a fyddai'n effeithio ymhellach arnynt yn ariannol, ond rydym ni, yn amlwg, yn edrych ar sut y gallwn ni mewn gwirionedd wneud yn siŵr o ran gwir—. Rwy'n awyddus i wneud yn siŵr bod yna dirweddau wedi eu dynodi ar gyfer Cymru gyfan ac ar gyfer gwahanol gymunedau ac, ar yr un pryd, i wneud yn siŵr eu bod yn gynrychioliadol o'r cymunedau hynny hefyd, a bod pob bwrdd ym mywyd cyhoeddus Cymru yn cynrychioli ein cymunedau amrywiol a'n cymunedau lleol hefyd.

Hoffwn ddiolch i’r Gweinidog am ei datganiad, gan ddweud y bydd llawer, rydw i'n meddwl, yn croesawu’r ffaith ei bod hi'n ymddangos, o leiaf, y bydd sefydlogrwydd yn y maes yma o hyn ymlaen. Rydw i'n nodi ei bod yn bum mlynedd ers dechrau trafod dyfodol tirweddau dynodedig, ac rydym ni wedi bennu lan bum mlynedd wedyn heb ddim byd wedi newid o gwbl, a dweud y gwir, a hyd yn oed dim un o dri phrif argymhelliad Terry Marsden yn cael eu gweithredu fel hyn. Mae'r gwaith caled, mae’n siŵr gen i, i Dafydd Elis-Thomas yn edrych yn fwyfwy fel prentisiaeth ar gyfer darpar aelod o’r Llywodraeth yn hytrach nag unrhyw beth sydd wedi arwain at newid yn y maes yma. Nid oes dim byd wedi newid. Nid oes dim byd wedi newid o gwbl.

Ond, a throi at gynnwys y datganiad gan y Gweinidog heddiw, mae hi, wrth gwrs, wedi dweud y bydd yna ddatganiad polisi i ddilyn. Rydw i'n gobeithio ein bod ni, serch hynny, yn gallu derbyn beth sydd yn ei datganiad hi heddiw. Mae wedi cadarnhau bod egwyddor Sandford yn aros, a bod egwyddorion statudol y parciau cenedlaethol a'r ardaloedd o harddwch eithriadol yn aros yr un peth. Felly, a gawn ni jest cadarnhau hynny? Os mai dyna yw'r sefyllfa, mae'n rhoi golau gwyrdd i bobl weithredu o hyn ymlaen.

Mae wedi sôn, serch hynny, am ddeddfwriaeth bosibl ar gyfer sicrhau bod parciau cenedlaethol a'r ardaloedd o harddwch eithriadol yn rheoli eu hadnoddau naturiol yn gynaliadwy drwy eu cynlluniau statudol. Nid oes gen i wrthwynebiad o gwbl i hynny, wrth gwrs, ond ai deddfwriaeth benodol a fydd hynny, fel y mae'r Cynulliad wedi gofyn amdani yn y gorffennol, neu a fydd hi'n cynnwys hynny mewn deddfwriaeth ehangach ynghylch llywodraeth leol, gan fod parciau cenedlaethol yn un math o awdurdod lleol, er enghraifft? Felly, ai gyda'i chyd-Weinidog Alun Davies y dylwn fod yn chwilio am y ddeddfwriaeth honno?

Mae hefyd yn bwysig jest cael ateb gan y Gweinidog ynglŷn â sut y mae hyn i gyd yn awr yn plethu gyda'r ymgynghoriad ehangach ar reolaeth gynaliadwy o'n hadnoddau naturiol, yn enwedig mynediad. Mae mynediad yn bwysig iawn i'r ymgynghoriad hwnnw ac, wrth gwrs, mae mynediad at dirweddau dynodedig yn rhan hanfodol o'r parciau cenedlaethol a'r ardaloedd o harddwch naturiol. Felly, sut mae mynediad yn ffitio i mewn i hynny?

Ac mae'n rhaid nodi, os ydym ni am weld y tirweddau yma yn perfformio fel y mae'r Gweinidog yn dymuno iddyn nhw ei wneud—nid yn unig ar gyfer cadwraeth, nid yn unig ar gyfer bioamrywiaeth, ond hefyd ar gyfer twristiaeth a datblygu economaidd—mae'n rhaid cael adnoddau priodol i wneud hynny. Mae'r arian ar gyfer y parciau cenedlaethol eleni, ar gyfer y flwyddyn ariannol sydd ar fin dechrau, ar y lefel isaf y mae wedi bod ers 2001. Nid oes modd ichi ofyn i'r parciau cenedlaethol wneud y gwaith hwn o ddatblygu eu hardaloedd nhw os nad ydych chi'n fodlon buddsoddi yn yr hyn y maen nhw'n ei gyflawni. Wrth gwrs, un o'r atebion i hyn yw bod y parciau cenedlaethol a'r ardaloedd o harddwch eithriadol yn cydweithio yn nes at ei gilydd er mwyn cael mwy o werth am yr arian. Ond, mae'n rhaid i chi fuddsoddi hefyd. Felly, beth sydd gennych chi, Weinidog, i sicrhau bod yr arian yn mynd i fod yn ddigonol i weithredu eich cynlluniau?

Y pwynt olaf rwyf eisiau gofyn amdano yw: mae'n amlwg, o edrych dros Gymru i gyd, fod yna bartneriaethau eisoes yn eu lle sy'n llwyddiannus iawn, sy'n gweithio gydag ystadau tirfeddianwyr preifat, parciau cenedlaethol, a chyrff statudol. Mae partneriaeth defnydd tir y mynyddoedd Duon yn fy rhanbarth i yn dod i'r meddwl, ac mae nifer o rai eraill y byddai Aelodau yn gallu eu crybwyll. Ym mha ffordd y byddwch chi'n sicrhau bod y partneriaethau yma hefyd yn gallu ffynnu o dan y drefn newydd yr ydych chi wedi'i gosod allan heddiw?   

I'd like to thank the Minister for her statement and say that many, I think, will welcome the fact that it appears now that there will be stability in this area from here on in. I note that it's five years since we started discussing the future of designated landscapes, and five years later we've ended up with nothing having changed. Not one of the main three recommendations of Terry Marsden being implemented. The hard work, I'm sure, that Dafydd Elis-Thomas did, I'm sure, looks more like an apprenticeship for a future member of the Government rather than anything that has led to change in this area. Because nothing has changed. Nothing has changed at all.

But, in turning to the content of the Minister's statement this afternoon, she, of course, has said that there will be a policy statement to follow. I hope that we can accept what's in her statement. She’s confirmed that the Sandford principle is to remain, and that the statutory principles of the national parks and areas of outstanding natural beauty will remain the same. So, can we just confirm that? If that is the situation, it gives people the green light to move forward.

She has mentioned possible legislation to ensure that national parks and AONBs manage natural resources in a sustainable manner, through their statutory plans. I have no opposition to that at all, of course, but are we talking here about stand-alone legislation, as has been asked for by this Assembly in the past, or is she going to include that in broader local government legislation, because national parks are a type of local authority? So, is this going to be with her fellow Minister, Alun Davies?

It’s also important to seek a response from the Minister as to how all of this interweaves with the broader consultation on sustainable management of our natural resources, particularly on the issue of access. Access is very important in that consultation and, of course, access to designated landscapes is a crucial part of the national parks and the AONBs. So, how does access fit in there?

And I must note that, if we do want to see these landscapes performing as the Minister wishes to see—not only in terms of conservation, not only in terms of biodiversity, but also in terms of tourism and economic development—then we have to have appropriate resources to deliver that. The funding for the national parks this year, in the financial year that’s about to start, is the lowest it’s been since 2001. You can’t ask national parks to carry out this work of developing their areas unless you’re willing to invest in what they deliver. Of course, one of the solutions to this is that the national parks and the areas of outstanding natural beauty should work together more closely to get better value for money. But, you also have to invest. So, Minister, what are you going to do to ensure that the funding is going to be sufficient to implement your proposals?

And the final point that I want to ask about is: it’s clear, looking across Wales, that there are partnerships already in place that are already successful, that are working with private landowners, national parks and statutory bodies. The Black mountains land-use partnership in my own area springs to mind, but there are a number of others that Members could mention. So, how will you ensure that these partnerships can also prosper under the new regime that you set out this afternoon?

15:00

Diolch am eich cwestiynau.

Thank you for your questions.

I just want to start by reiterating my gratitude for the work of Lord Dafydd Elis-Thomas on this. You did start by saying that, five years later—you know, it started, five years ago. It's, in fact, prior to me actually even being an Assembly Member. But, you said nothing has changed. While nothing has changed at a statutory level—[Interruption.] Yes. You know, you say that this is 'no change', but actually, arguably, we have seen change in terms of, actually, what we've seen happen in practice is that the national parks and the AONBs actually work together much more collaboratively and in partnership. I think that that is something that is going to be very very important going further.

My second external meeting as a Minister was with the national parks, and they said themselves to me then, and have reiterated that since, that they have seen the value of that collaborative and partnership working. So, hopefully, that's something we can continue, both in terms of sharing expertise, but actually trying to work with some of the challenges around funding as well.

I actually missed one of the responses to my colleagues sat over there, in terms of the Sandford principle. I can't read my own scribbles now. I would just like to place on the record here that we don't expect to revisit a review of the Sandford principle or revisit the statutory purposes, and offer stability to our national parks and to the AONBs.

What form the legislation could take: obviously, there are a number of options, as you said. That's what we will look at going forward over the next couple of months, whether these things could stand alone, or we could actually look at how it fits into area statements. We could look at even the plans for a Valleys landscape park.

In terms of the sustainable management of natural resources, you raised the issue of access. There's two parts to access, really: there's the literal, physical access to access our parks and AONBs, and then actually making them more accessible in general to more people across the communities of Wales. Both are equally as important. You'll be well aware that we've had an overwhelming number of responses to the sustainable management of natural resources consultation, over 16,000, and some of the responses I expect to be published by the end of this month. 

Rwyf am ddechrau trwy ddiolch unwaith eto am waith yr Arglwydd Dafydd Elis-Thomas ar hyn. Fe wnaethoch chi ddechrau drwy ddweud, bum mlynedd yn ddiweddarach—wyddoch chi, fe ddechreuodd, bum mlynedd yn ôl. Roedd hynny, mewn gwirionedd, cyn i mi hyd yn oed fod yn Aelod Cynulliad.  Ond, fy ddywedasoch nad oes dim byd wedi newid. Efallai nad oes unrhyw beth wedi newid ar lefel statudol—[torri ar draws.] Ie. Wyddoch chi, rydych chi'n dweud mai 'dim newid' ydyw hyn, ond mewn gwirionedd, gellid dadlau ein bod wedi gweld newid o ran, mewn gwirionedd, yr hyn yr ydym wedi ei weld yn digwydd yn ymarferol yw fod y Parciau Cenedlaethol a'r AHNE mewn gwirionedd yn cydweithio yn llawer mwy cydweithredol ac mewn partneriaeth â'i gilydd. Rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth sydd yn mynd i fod bwysig iawn, iawn wrth fynd ymhellach.

Gyda'r parciau cenedlaethol yr oedd fy ail gyfarfod allanol fel Gweinidog, ac roedden nhw eu hunain yn dweud wrthyf i bryd hynny, ac maen nhw wedi ailadrodd hynny wedyn, eu bod wedi gweld gwerth y cydweithio hwnnw a'r gweithio mewn partneriaeth. Felly, gobeithio bod hynny'n rhywbeth y gallwn ni barhau ag ef, a hynny o ran rhannu arbenigedd, ond hefyd, wrth geisio gweithio gyda rhai o'r heriau sy'n gysylltiedig â chyllid hefyd.

Methais â chlywed un o'r ymatebion i fy nghyd-Aelodau sy'n eistedd fan acw mewn gwirionedd, o ran yr egwyddor Sandford. Ni allaf ddarllen fy ysgrifen blêr fy hun nawr. Hoffwn ei rhoi ar gofnod yma nad ydym yn disgwyl edrych eto ar adolygiad o'r egwyddor Sandford neu ailedrych ar y dibenion statudol, a'n bod yn cynnig sefydlogrwydd i'n parciau cenedlaethol a'r AHNE.

Ar ba ffurf y gallai'r ddeddfwriaeth fod: yn amlwg, mae yna nifer o ddewisiadau, fel y dywedasoch chi. Dyna'r hyn y byddwn yn ei ystyried wrth fwrw ymlaen dros yr ychydig fisoedd nesaf, pa un a allai'r pethau hyn sefyll ar eu traed eu hunain, neu fe allem ni edrych ar sut y mae hynny'n cyd-fynd â'r datganiadau ardal mewn gwirionedd. Fe allem ni hyd yn oed edrych ar y cynlluniau ar gyfer parc tirwedd i'r Cymoedd. 

O ran rheoli adnoddau naturiol yn gynaliadwy, soniasoch chi am fynediad. Mae dwy ran i fynediad, mewn gwirionedd: ceir y mynediad llythrennol, y mynediad corfforol i'n parciau a'n AHNE, ac yna mewn gwirionedd eu gwneud yn haws eu cyrraedd yn gyffredinol i fwy o bobl ledled cymunedau Cymru. Mae'r ddeubeth yn yr un mor bwysig â'i gilydd. Byddwch yn ymwybodol iawn ein bod ni wedi cael nifer aruthrol o ymatebion i'r ymgynghoriad ar reoli cynaliadwy adnoddau naturiol, dros 16,000, ac rwy'n disgwyl y bydd rhai o'r ymatebion yn cael eu cyhoeddi erbyn diwedd y mis hwn.

15:05

I can give a broad welcome to this statement. There is very little in it with which anybody could disagree. I'm certainly very pleased that the Minister has confirmed that the Sandford principle will be at the heart of Government policy in relation to national parks and areas of outstanding natural beauty. After all, what's the point of designating areas as being of outstanding natural beauty, or as national parks, if not to give precedence to the principle of conservation? That was the founding principle upon which the initial legislation was introduced, with all-party support, and has been sustained even to this day.

But I would like to make a plea in this respect, which I've made before and will no doubt make again. Everybody appreciates that sometimes policy objectives from governments are in conflict with one another, and we can't preserve national parks forever against all change, but although I fully understand that the Government is committed to the principle of renewable energy, and that windfarms are a big part of that, I would make a plea for the principle of proportionality to be observed with the Sandford principle in mind, in as much as the contribution that wind can make to the Government's overall policy in the national parks is relatively small, but once a windfarm is built, for 25 years or more, it's there, a blot on the landscape. Only, I think, eccentrics could regard windmill farms as an enhancement of the natural landscape. So, if the contribution of windfarms to the achievement of the Government's overall policy objective in relation to renewables is relatively small, but there's damage done to the other policy that the Government's committed to—which is the preservation of beauty in the countryside, et cetera—then I would just hope that the Government would lean in favour of the latter rather than the former, in order to give practical expression to their commitment to the Sandford principle.

The second point that I would like to make is in relation to the opportunities that come from our leaving the European Union, referred to in the Bill, in particular in respect of improving land management and the resilience of our landscapes. In this respect I'd like to draw attention to the problems that have been created by the habitats directives in relation to the wilding of the hills of Wales, as a result of which we've seen a catastrophic increase in most predators and declines, sometimes towards extinction, in many vulnerable prey species. Leaving the EU does give us an opportunity, as the environment is obviously one of the devolved issues of greatest importance, and gives us powers here, as we hope, to take a very different approach to the one that has been adopted hitherto.

In particular, we've seen a rise in rank and unpalatable grasses infested with ticks, as a result of unburnt mature heather, which also becomes infested with heather beetles. Out-of-control bracken has also created sterile landscapes that are unsafe both for tourists and walkers, and are also vectors of Lyme disease. So, I hope that, as a result of the opportunities that are now presented to us, the Government will come forward with a plan to address these issues, and to recognise that the natural landscape that we want to see is not likely to come about without some human agency as well. The Government's policy in this respect is going to be of vital importance. Reforms to agricultural policy generally are inevitably going to focus upon the farmers' contribution to land management. We're moving away from blanket subsidies based on area, and they will in future be supplied for the beneficial things that farmers do in the countryside. So, I wonder if the Minister could make some statement on the wilding of the hills and the opportunities that are presented to us to improve land management in our wild areas.

Gallaf groesawu'r datganiad hwn yn fras. Ychydig iawn sydd ynddo y gallai unrhyw un anghytuno ag ef. Rwy'n sicr yn falch iawn fod y Gweinidog wedi cadarnhau y bydd egwyddor Sandford wrth wraidd polisi'r Llywodraeth o ran parciau cenedlaethol ac ardaloedd o harddwch naturiol eithriadol. Wedi'r cyfan, beth yw'r pwynt o ddynodi ardaloedd yn rhai o harddwch naturiol eithriadol, neu'n barciau cenedlaethol, os na roddir blaenoriaeth i egwyddor cadwraeth? Dyna'r egwyddor sylfaenol wrth gyflwyno'r ddeddfwriaeth wreiddiol, gyda chefnogaeth pob plaid, ac mae wedi'i chynnal hyd y dydd heddiw.

Ond hoffwn wneud apêl yn hyn o beth, yr wyf wedi ei gwneud cyn hyn a byddaf yn ei gwneud eto, mae'n siŵr. Mae pawb yn deall bod amcanion polisi gan lywodraethau weithiau'n gwrthdaro y naill yn erbyn y llall, ac ni allwn gadw parciau cenedlaethol rhag pob newid yn dragywydd, ac er fy mod yn deall yn llwyr fod y Llywodraeth wedi ymrwymo i egwyddor ynni adnewyddadwy, a bod ffermydd gwynt yn rhan fawr o hynny, byddwn yn pledio o blaid dangos cymesuredd gydag egwyddor Sandford mewn cof, yn gymaint ag y gall y cyfraniad y gall gwynt ei wneud at bolisi cyffredinol y Llywodraeth yn y parciau cenedlaethol fod ond yn gymharol fychan, ond ar ôl i fferm wynt gael ei chodi, am 25 mlynedd neu fwy, yno y bydd, yn ddolur llygad ar y dirwedd. Credaf mai dim ond pobl ecsentrig allai ystyried ffermydd melinau gwynt yn welliant ar y dirwedd naturiol. Felly, os mai cymharol fychan yw cyfraniad cyffredinol y ffermydd gwynt at gyflawni amcan polisi'r Llywodraeth o ran ynni adnewyddadwy, ond y gwneir difrod i'r polisi arall y mae'r Llywodraeth wedi ymrwymo iddo—sef gwarchod harddwch yng nghefn gwlad, ac yn y blaen—yna byddwn yn gobeithio y buasai'r Llywodraeth yn ochri o blaid yr olaf yn hytrach na'r cyntaf, ar gyfer rhoi mynegiant ymarferol i'w hymrwymiad i egwyddor Sandford.

Mae'r ail bwynt yr hoffwn ei wneud yn ymwneud â'r cyfleoedd a ddaw yn sgil ein hymadawiad o'r Undeb Ewropeaidd, y cyfeirir atynt yn y Bil, yn enwedig o ran gwella gwydnwch ein tirweddau a rheoli tir. Yn hyn o beth, hoffwn dynnu sylw at y problemau a grëwyd gan y gyfarwyddeb cynefinoedd o ran gwneud bryniau Cymru yn anghyfannedd. O ganlyniad rydym wedi gweld cynnydd trychinebus yn y rhan fwyaf o ysglyfaethwyr a dirywiad, weithiau hyd at ddifodiant, mewn llawer o rywogaethau bregus sy'n ysglyfaeth. Mae gadael yr UE yn rhoi cyfle inni, gan mai'r amgylchedd yn amlwg yw un o'r materion datganoledig o'r pwys mwyaf, ac fe roddir inni bwerau yma, fel y gobeithiwn, i ddilyn dull o weithio gwahanol iawn i'r hyn a fabwysiadwyd hyd yn hyn.

Yn arbennig, rydym yn gweld cynnydd mewn gordyfiant glaswellt annymunol sy'n bla o drogod, o ganlyniad i grug aeddfed na chafodd ei losgi, sydd hefyd yn dod o dan bla chwilod y grug. Mae rhedyn allan o reolaeth hefyd wedi creu tirweddau anffrwythlon sy'n beryglus i dwristiaid a cherddwyr, a hefyd yn gludwyr clefyd Lyme. Felly, gobeithiaf, o ganlyniad i'r cyfleoedd a gyflwynir i ni erbyn hyn, y bydd y Llywodraeth yn cyflwyno cynllun i fynd i'r afael â'r materion hyn, a chydnabod nad yw'r dirwedd naturiol yr ydym yn eiddgar i'w gweld yn debygol o ddod i'r golwg heb weithrediad dynol hefyd. Bydd polisi'r Llywodraeth yn y cyswllt hwn yn hanfodol bwysig. Yn gyffredinol, bydd diwygiadau i'r polisi amaethyddol yn anochel yn canolbwyntio ar gyfraniad y ffermwyr at reoli tir. Rydym yn symud oddi wrth gymorthdaliadau cyffredinol yn seiliedig ar ardal, ac fe'i rhoddir yn y dyfodol ar gyfer y pethau buddiol y mae ffermwyr yn eu gwneud yng nghefn gwlad. Felly, tybed a allai'r Gweinidog wneud datganiad ar anghyfannedd-dra'r bryniau a'r cyfleoedd a roddir inni i wella'r gwaith o reoli tir yn ein hardaloedd gwyllt.

I thank the Member for his broad welcome and his questions. He started by talking about the Sandford principle again, and the possibility of a policy objective in conflict. Well, we know the Sandford principle only applies when there is irreconcilable conflict between the existing purpose of national parks, but actually when we're looking at things in the whole, in the round, and our commitment to renewable energy, we also have our commitment to the sustainable management of natural resources, and that's the context in which we will look at this.

In terms of what he said about human agency, well, actually, a lot of our natural landscape has been influenced by humans over hundreds and thousands of years. So, in terms of looking to address the decline in biodiversity in our natural habitats, which of course is a central feature of our natural resources policy and our sustainable management of natural resources, as I said in the statement, it will be part of our policy direction going forward and how we best align the designated landscapes and our work there with our ambitions in terms of the sustainable management of our natural resources across the whole of Wales.

Diolch i'r Aelod am ei groeso cyffredinol ac am ei gwestiynau. Dechreuodd drwy sôn eto am yr egwyddor Sandford, a'r posibilrwydd o amcan polisi yn gwrthdaro. Wel, gwyddom fod egwyddor Sandford dim ond yn gymwys pan fo gwrthdaro digymod rhwng diben presennol y parciau cenedlaethol, ond mewn gwirionedd, wrth i ni edrych ar bethau yn eu cyfanrwydd, drwodd a thro, ac ar ein hymrwymiad i ynni adnewyddadwy, mae gennym ein hymrwymiad hefyd i reoli adnoddau naturiol mewn modd cynaliadwy, a dyna'r cyd-destun y byddwn yn edrych ar hyn ynddo.

O ran yr hyn a ddywedodd ef am weithrediad dynol, wel, mewn gwirionedd, mae bodau dynol wedi dylanwadu ar lawer o'n tirwedd naturiol dros gannoedd a miloedd o flynyddoedd. Felly, o ran ystyried mynd i'r afael â dirywiad mewn bioamrywiaeth yn ein cynefinoedd naturiol, sydd wrth gwrs yn nodwedd ganolog o'n polisi adnoddau naturiol ac yn ein rheolaeth gynaliadwy o adnoddau naturiol, fel y dywedais yn y datganiad, bydd hynny'n rhan o'n cyfeiriad polisi i'r dyfodol, a sut y byddwn yn cysoni orau'r tirweddau dynodedig a'n gwaith yn y fan honno gyda'n huchelgeisiau o ran rheoli ein hadnoddau naturiol yn gynaliadwy ledled Cymru gyfan.

15:10

I also welcome the statement on designated landscapes by the Minister. I am very pleased that the Minister has confirmed unequivocally that all existing designated landscapes will be retained and their purpose of conserving and enhancing natural beauty will not be weakened. I also welcome the acknowledgement of the importance of areas of outstanding natural beauty and the national parks. I join with everyone else in welcoming the retention of the Sandford principle.

I have, however, two questions. What action is being taken to protect the areas of natural beauty and the national parks from invasive, non-native plants? And, in 2014, the Welsh Government considered merging three national parks into one. Will the Minister rule this out and confirm a commitment to local control and management of national parks?

Rwyf innau hefyd yn croesawu'r datganiad ar dirweddau dynodedig gan y Gweinidog. Rwy'n falch iawn bod y Gweinidog wedi cadarnhau yn ddigamsyniol y bydd yr holl dirweddau dynodedig presennol yn cael eu cadw ac na fydd eu diben o warchod a gwella harddwch naturiol yn cael ei wanhau. Croesawaf hefyd y gydnabyddiaeth o bwysigrwydd yr ardaloedd o harddwch naturiol eithriadol a'r parciau cenedlaethol. Ymunaf â phawb arall i groesawu'r ffaith y bydd egwyddor Sandford yn cael ei chynnal.

Mae gennyf i, er hynny, ddau gwestiwn. Pa gamau sy'n cael eu cymryd i ddiogelu'r ardaloedd o harddwch naturiol a'r parciau cenedlaethol rhag planhigion goresgynnol anfrodorol? Ac, yn 2014, roedd Llywodraeth Cymru yn ystyried uno tri pharc cenedlaethol yn un. A wnaiff y Gweinidog ddiystyru hyn a chadarnhau ymrwymiad i oruchwyliaeth a rheolaeth leol y parciau cenedlaethol?

May I thank the Member for his two questions and for his interest in this issue and his commitment? Because I know your constituency is very close to an area of outstanding natural beauty, just as is mine.

In terms of invasive species, actually very soon it is Invasive Species Week—next week, I believe—when we're looking at how—. Again, that's going to be part of actually how we take forward and align us with the environment Act and the sustainable management of natural resources, and actually not only sustain our biodiversity but actually we need to halt the decline. That's a fundamental part of that and part of the Welsh Government's commitment in that area. 

In terms of, you mentioned a merger of the three national parks—

A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei ddau gwestiwn ac am ei ddiddordeb yn y mater hwn a'i ymrwymiad? Oherwydd gwn fod eich etholaeth yn agos iawn at ardal o harddwch naturiol eithriadol, yn union fel y mae f'un i.

O ran rhywogaethau goresgynnol, mewn gwirionedd yn fuan iawn y bydd hi'n Wythnos Rhywogaethau Goresgynnol—wythnos nesaf, rwy'n credu—pan fyddwn ni'n edrych ar sut—. Eto, mae hynny'n mynd i fod yn rhan mewn gwirionedd o sut y byddwn yn bwrw ymlaen i'n halinio ein hunain â Deddf yr Amgylchedd a rheoli adnoddau naturiol yn gynaliadwy, ac mewn gwirionedd nid yn unig cynnal ein bioamrywiaeth ond mewn gwirionedd mae angen inni atal y dirywiad. Mae hynny'n rhan hanfodol o hynny ac yn rhan o ymrwymiad Llywodraeth Cymru yn y maes hwnnw.

O ran, roeddech chi'n sôn am uno tri pharc cenedlaethol—

Thank you for the help with that one. There are no plans to merge the national parks.

Diolch i chi am yr help gyda hynny. Nid oes unrhyw gynlluniau i uno'r parciau cenedlaethol.

Minister, for a considerable length of time now in this Chamber, national parks have been central to the idea of sustainability, the vision of the Welsh Government and the Welsh Assembly as part of the constitution of this place. I'm pleased that the Sandford rule is being followed through.

Two things I wanted to ask you about. Firstly, in terms of the Brecon Beacons national park, in my time as an Assembly Member, we managed to get that geopark status some years back, to make sure that the western part of the park was open to tourism in the same way that the eastern part was. That was immensely successful. 

Secondly, the dark skies initiative, which I brought forward to this Chamber in a short debate, I think, after bumping into Cardiff astronomy club in front of the Senedd. Some years after that, we then achieved dark sky status for the national park, which drew more astronomers into that park from across Europe. Both of those initiatives were far from incompatible with sustainability and with the Sandford principle. In fact, the two went hand in hand. So, what are you going to do to make sure that, following on from this statement—much of which I agree with—you will be encouraging that type of tourism that does work hand in hand with the Sandford principle and does meet all of the Welsh Government's targets in terms of sustainability?

Gweinidog, ers cryn amser erbyn hyn yn y Siambr hon, mae parciau cenedlaethol wedi bod yn ganolog i'r syniad o gynaliadwyedd, gweledigaeth Llywodraeth Cymru a Chynulliad Cymru yn rhan o gyfansoddiad y lle hwn. Rwy'n falch bod rheol Sandford yn cael ei chynnal.

Roedd gennyf i ddau beth yr oeddwn eisiau gofyn i chi amdanyn nhw. Yn gyntaf, o ran parc cenedlaethol Bannau Brycheiniog, yn fy amser i yn Aelod Cynulliad, fe wnaethom ni lwyddo i gael statws geoparc i hwnnw rai blynyddoedd yn ôl, i wneud yn siŵr bod y rhan orllewinol o'r parc yn agored i dwristiaeth yn yr un ffordd ag yr oedd y rhan ddwyreiniol. Bu hynny'n hynod o lwyddiannus.

Yn ail, y fenter ffurfafen dywyll, a gyflwynais i'r Siambr hon mewn dadl fer, rwy'n credu, ar ôl taro ar glwb seryddiaeth Caerdydd o flaen y Senedd. Rai blynyddoedd wedi hynny, fe wnaethom ni ennill statws ffurfafen dywydd i'r parc cenedlaethol, a ddaeth â mwy o seryddwyr i'r parc o bob cwr o Ewrop. Roedd y ddwy fenter hynny ymhell o fod yn anghydnaws â chynaliadwyedd ac egwyddor Sandford. Yn wir, roedd y ddeubeth yn mynd law yn llaw. Felly, beth ydych chi'n bwriadu ei wneud i wneud yn siŵr, yn dilyn y datganiad hwn—a chytunaf â llawer ohono—y byddwch yn annog y math hwnnw o dwristiaeth sydd yn gweithio law yn llaw ag egwyddor Sandford ac sydd yn bodloni holl nodau Llywodraeth Cymru o ran cynaliadwyedd?

I never thought I'd say the words 'I absolutely agree with Nick Ramsay on this one.' The two initiatives you mentioned, I was actually in the Brecon Beacons national park just last week—that's the geopark, and also the dark sky status, which we know actually some of the AONBs also have as well. It's about actually looking at how the parks can reach out. There are massive opportunities there to align the tourism opportunities and eco-tourism and to attract new visitors to our parks, but at the same time actually making sure we sustain and manage them for the future.

So, that is definitely something—. We may not be changing the purpose of the national parks or the AONBs, but that does not mean—. In fact, they'll be actively encouraged, and we'll work with them, to make sure that we can actually look to identify and actually share best practice. One of the things, from the collaborative working and the partnership working we've seen as part of this process, is that there are opportunities to not only share resources, but also to learn from one another and to see actually what we can do. One of the things I've noticed when I've been visiting parks is the acknowledgement now of the need to evolve in terms of what our offer is, but at the same time staying true to those principles of protecting the natural beauty of our parks.

Ni feddyliais fyth y byddwn yn dweud y geiriau 'Cytunaf yn llwyr â Nick Ramsay yn hyn o beth.' Mae'r ddwy fenter y gwnaethoch chi sôn amdanyn nhw, roeddwn mewn gwirionedd yn mharc cenedlaethol Bannau Brycheiniog wythnos diwethaf—hwnnw sydd yn geoparc, a hefyd â'r statws ffurfafen dywyll, a gwyddom fod gan rai o'r AHNE y statws hwnnw hefyd mewn gwirionedd. Mae'n ymwneud mewn gwirionedd â sut y gall y parciau estyn allan. Ceir cyfleoedd aruthrol yn y fan yna i gysoni cyfleoedd twristiaeth ag eco-dwristiaeth a denu ymwelwyr newydd i'n parciau, ond ar yr un pryd i wneud yn siŵr ein bod yn eu cynnal a'u rheoli ar gyfer y dyfodol mewn gwirionedd.

Felly, dyna rywbeth yn sicr—. Efallai nad ydym ni'n newid diben y parciau cenedlaethol neu'r AHNE, ond nid yw hynny'n golygu—. Yn wir, byddant yn cael eu hannog yn weithredol, a byddwn yn gweithio gyda nhw, i wneud yn siŵr y gallwn ni edrych mewn gwirionedd ar nodi ac i rannu'r arferion gorau mewn gwirionedd. Un o'r pethau, o'r cydweithio a gweithio mewn partneriaeth yr ydym ni wedi ei weld yn rhan o'r broses hon, yw bod yna gyfleoedd nid yn unig i rannu adnoddau ond hefyd i ddysgu oddi wrth ein gilydd a gweld yn union beth y gallwn ni ei wneud. Un o'r pethau yr wyf wedi sylwi arnyn nhw wrth ymweld â pharciau yw'r gydnabyddiaeth erbyn hyn fod angen esblygu o ran ein harlwy, ond ar yr un pryd aros yn driw i'r egwyddorion hynny o ddiogelu harddwch naturiol ein parciau.

15:15

Thank you, Deputy Presiding Officer, and, again, without sounding too repetitive, I'd like to thank you for your considerations. The one thing that's stuck in my mind on this is not only have you listened to Assembly Members, but you've listened to the genuine and general concerns out there. Of course, I have Snowdonia National Park within my constituency of Aberconwy, and there you've had conservation, but we've seen economic development as well. But, overall, the overarching principles of the concerns raised with me were about sustainability, conservation and those kinds of things going forward. 

Now, throughout these deliberations, a lot of representation was made by volunteers, members of the public and, indeed, the Snowdonia Society, who in themselves are a valuable resource. And I just wondered how you intend to move forward, working perhaps with our national parks and with these groups that really do give their time on a voluntary basis, and they are so knowledgeable, actually. The evidence that they provided to me was able to inform me to make representations on their behalf. So, I'd like to put that on record—the gratitude to the people who've written in, our societies that work really hard and want to work with Government, and want to work with us as AMs. It's how you will feed that in, and actually value and work with that valuable resource.  

Diolch ichi, Dirprwy Lywydd, ac, unwaith eto, heb fod yn rhy ailadroddus, hoffwn ddiolch i chi am eich ystyriaethau. Yr un peth sydd yn aros yn fy nghof yn hyn o beth yw eich bod chi nid yn unig wedi gwrando ar Aelodau'r Cynulliad, ond eich bod wedi gwrando ar y pryderon gwirioneddol a chyffredinol a geir yn hyn o beth. Wrth gwrs, mae Parc Cenedlaethol Eryri gennyf i o fewn fy etholaeth innau sef Aberconwy, ac rydych wedi gweld cadwraeth yno, ond rydym wedi gweld datblygiad economaidd hefyd. Ond, yn gyffredinol, egwyddorion trosfwaol y pryderon a godwyd gyda mi oedd cynaliadwyedd, cadwraeth a phethau o'r fath wrth fynd ymlaen.

Nawr, drwy gydol y trafodaethau hyn, cafwyd llawer o sylwadau gan wirfoddolwyr, aelodau o'r cyhoedd ac, yn wir, Cymdeithas Eryri, sydd yn adnodd gwerthfawr ynddynt eu hunain. Ac roeddwn i'n meddwl tybed sut yr ydych chi'n bwriadu symud ymlaen, efallai wrth weithio gyda'n parciau cenedlaethol a'r grwpiau hyn sydd yn wirioneddol rhoi o'u hamser yn wirfoddol, ac y maen nhw'n hynod wybodus, mewn gwirionedd. Roedd y dystiolaeth a gefais ganddyn nhw wedi fy ngrymuso i ddeall er mwyn i mi wneud sylwadau ar eu rhan nhw. Felly, hoffwn i roi hynny ar gofnod—fy niolch i'r bobl sydd wedi ysgrifennu atom, ein cymdeithasau sy'n gweithio'n galed iawn ac sydd eisiau gweithio gyda'r Llywodraeth, ac eisiau gweithio gyda ni Aelodau'r Cynulliad. Sut fyddwch chi'n cynnwys hynny ydyw ystyr hyn, ac yn gwerthfawrogi ac yn gweithio gyda'r adnodd gwerthfawr hwnnw mewn gwirionedd.

Diolch. Thanks, and you spoke very eloquently there of the passion of people across Wales in terms of how much our national parks and our designated landscapes mean to all of us, and I think it's testament to that in this Chamber that nearly everybody that's got up and spoken has spoken about the designated landscape either near to their constituencies or that their constituencies are within, so we know what an amazing and cherished asset it is to all of us. 

You mention the Snowdonia Society. I've recently exchanged correspondence with the Alliance for Welsh Designated Landscapes, of which the Snowdonia Society are members, and obviously I look forward to working with them and others to take this forward. I will be, if I get the dates right, on Monday at Pen-y-Pass to launch the Snowdonia partnership there.   

Diolch, ac fe wnaethoch siarad yn huawdl iawn nawr am angerdd pobl ledled Cymru o ran faint y mae ein parciau cenedlaethol a'n tirweddau dynodedig yn ei olygu i bob un ohonom, ac rwy'n meddwl ei fod yn arwydd o hynny bod bron pawb yn y Siambr sydd wedi codi ac wedi siarad am y tirweddau dynodedig naill ai yn ffinio ar eu hetholaethau neu o fewn eu hetholaethau, felly gwyddom pa mor anhygoel ac annwyl yw'r ased hon i bob un yn ein plith.

Rydych yn sôn am Gymdeithas Eryri. Rwyf wedi bod yn gohebu'n ddiweddar â'r Gynghrair ar gyfer Tirweddau Dynodedig Cymru, y mae Cymdeithas Eryri yn aelodau ohoni, ac yn amlwg, rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda nhw ac eraill i fynd â hyn yn ei flaen. Byddaf, os yw'r dyddiadau yn iawn gen i, yno ddydd Llun ym Mhen y Gwryd i lansio partneriaeth Eryri yn y fan honno.

Deputy Presiding Officer, I'm most grateful for your indulgence, and can I also broadly welcome the Minister's statement, particularly the way she's listened on the Sandford principle, and the more nuanced approach I think that we have heard compared to previous statements? Something that's not been mentioned this afternoon—and here I do think we need greater ambition, and we need to push the national parks in the areas of outstanding natural beauty—and that's around equality of access. These are wonderful environments. They belong to us all. We all pay for them in one way or another, and I do think there should be much greater access from groups that traditionally find that difficult. This can also link, I think, into the general management of land post Brexit, when we will be attaching whatever support we give to those that manage land more directly to public goods, and it does seem to me that these areas of public policy could come together quite elegantly.  

Dirprwy Lywydd, rwy'n ddiolchgar ichi am eich goddefgarwch, ac a gaf innau hefyd groesawu'n fras ddatganiad y Gweinidog, yn enwedig y modd y mae hi wedi gwrando o ran egwyddor Sandford, a'r ymagwedd fwy cynnil rwy'n credu na'r hyn yr ydym wedi ei chlywed mewn datganiadau blaenorol? Rhywbeth nad yw wedi ei grybwyll y prynhawn yma—ac yn y fan hon rwyf i o'r farn bod angen mwy o uchelgais arnom ni, ac mae angen inni wthio'r parciau cenedlaethol yn yr ardaloedd o harddwch naturiol eithriadol—ac mae hynny'n ymwneud â chydraddoldeb mynediad. Mae'r rhain yn amgylcheddau gwych. Maen nhw'n perthyn i ni i gyd. Rydym ni i gyd yn talu amdanyn nhw mewn un ffordd neu ei gilydd, ac rwyf yn credu y dylai fod llawer mwy o fynediad ar gyfer grwpiau sydd yn draddodiadol yn cael hynny'n beth anodd. Gall hyn gysylltu hefyd, rwy'n credu, â rheolaeth gyffredinol tir wedi Brexit, pan fyddwn ni'n cysylltu pa bynnag gefnogaeth a roddwn i'r rhai sy'n rheoli tir yn fwy uniongyrchol â daioni cyhoeddus, ac mae hi'n ymddangos i mi y gallai'r meysydd hyn o bolisi cyhoeddus ddod at ei gilydd yn daclus dros ben.

Can I thank the Member for your contribution, and I think the points you made are absolutely eloquently made, as usual, and absolutely spot on? Thank you for your broad welcome and recognition of the retention of the Sandford principle. Equality of access is—you're absolutely right, these national parks and areas of outstanding natural beauty belong to all of us in Wales, and it's actually, like I said in the statement, making sure we reach out beyond perhaps who traditionally we might perceive might use our national parks. I think it's working with the parks and working in partnership, and learning from examples like the Walkability project, which is bringing people—not only it is bringing access to the parks for people that may not normally access them, but actually helping their health and well-being at the same time. I think linking in more with schools, as somebody who—. And actually making sure we work with the parks to link in with and build on the work they're doing in linking in with schools actually within the area, because I think what often you find is schools will come and visit from elsewhere, which is to be welcomed and to be encouraged, but making sure that schools that are in and on the periphery and boundaries of the national parks and the AONBs are fully part of that and fully opened up to enjoy the parks, and actually understand and see that it is actually for everybody, the parks are for everybody—. I think it's actually making them as accessible as possible, and as relevant as possible to all the communities and people of Wales.  

A gaf i ddiolch i'r Aelod am eich cyfraniad, a chredaf eich bod wedi gwneud y pwyntiau hynny yn gwbl huawdl, yn ôl eich arfer, ac yn llygad eu lle? Diolch ichi am eich croeso cyffredinol a'ch cydnabyddiaeth fod egwyddor Sandford yn cael ei chynnal. Mae cydraddoldeb o ran mynediad—rydych chi'n taro'r hoelen ar ei phen, mae'r parciau cenedlaethol a'r ardaloedd o harddwch naturiol eithriadol hyn yn perthyn i bob un ohonom yng Nghymru, ac mae a wnelo mewn gwirionedd, fel y dywedais yn y datganiad, â gwneud yn siŵr ein bod yn ymestyn y tu hwnt i'r rhai y byddem yn eu hystyried yn draddodiadol yn rhai y bydden nhw efallai yn defnyddio ein parciau cenedlaethol. Credaf mai gweithio gyda pharciau a gweithio mewn partneriaeth yw hynny, a dysgu o'r enghreifftiau fel y prosiect 'Walkability', sy'n dod â phobl—sydd yn gwneud mwy na dim ond cynnig mynediad at y parciau i bobl nad ydyn nhw efallai fel arfer yn cael mynd yno, mewn gwirionedd mae'n gymorth i'w hiechyd a'u lles ar yr un pryd. Rwy'n credu bod cysylltu mwy ag ysgolion, fel rhywun sydd—. A mynd ati mewn gwirionedd i wneud yn siŵr ein bod yn gweithio gyda'r parciau i gysylltu â'r gwaith y maen nhw'n ei wneud gydag ysgolion ac adeiladu arno mewn gwirionedd o fewn yr ardal, oherwydd credaf mai'r hyn a welwch chi yn aml yw y bydd ysgolion yn dod o rywle arall i ymweld, sydd i'w groesawu a'i annog, ond gwneud yn siŵr bod ysgolion sydd oddi mewn ac a gyrion a ffiniau'r parciau cenedlaethol a'r AHNE yn gallu cyfrannu'n llawn yn hynny ac yn barod i allu mwynhau'r parciau, a deall a gweld mewn gwirionedd bod y parciau ar gyfer pawb, mae'r parciau ar gyfer pawb—. Rwy'n credu'n wir mai eu gwneud nhw mor hygyrch â phosibl yw ystyr hynny, ac mor berthnasol â phosibl i holl gymunedau a phobl Cymru.

4. Datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Diweddariad ar Ymchwiliad y DU i Waed wedi'i Heintio
4. Statement by the Cabinet Secretary for Health and Social Services: Update on the UK Inquiry on Infected Blood

Item 4 on our agenda is a statement by the Cabinet Secretary for Health and Social Services on the update on the UK inquiry on infected blood. I call on the Cabinet Secretary for Health and Social Services, Vaughan Gething. 

Eitem 4 ar yr agenda ein yw datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar y diweddariad ar ymchwiliad y DU ar waed heintiedig. Rwy'n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Vaughan Gething.

15:20

Thank you, Deputy Presiding Officer. I'm making this statement following the written statement on 8 February this year made by the United Kingdom Government Cabinet Office.

I welcome the appointment of Mr Justice Langstaff as chair of the UK inquiry into the infected blood scandal. As we're all aware, the infected blood scandal of the 1970s and 1980s is a tragedy that should never have happened and must never happen again. Many of those affected in Wales have campaigned long and hard for a meaningful inquiry to take place. Haemophilia Wales and the Assembly cross-party group have worked closely together in supporting all those affected by hepatitis C and/or HIV here in Wales and they're key stakeholders in ensuring that the voices of people affected in Wales are heard. 

I'm pleased to note that, in accordance with the wishes of those affected, the inquiry is to be judge-led. Mr Justice Langstaff will be the full-time chair of the inquiry from 1 May this year, following his retirement from the High Court. However, he has already begun his work in writing last week to those affected, their families and other stakeholders to consult on the inquiry’s terms of reference. The consultation on the inquiry's terms of reference is now live on the inquiry’s website. It is www.infectedbloodinquiry.org.uk, and everyone who has been affected or has a view is encouraged to respond. The closing date for the consultation is the 26 April this year. 

It is important that the inquiry will lead to a full report within the shortest possible timescale, taking into account the need for appropriate care and diligence. There are balances and trade-offs to be made in both the terms and the length of the inquiry.

I have written to Mr Justice Langstaff to reiterate my previous concerns and those of the cross-party group and Haemophilia Wales. I've made it clear that I want those affected in Wales to be certain and feel assured that the inquiry will take full account of their evidence and provide answers to their long-standing questions.

It is our collective expectation that the gathering of information and the hearing of the evidence will take place at suitable locations within each UK country and that the inquiry fully considers any Welsh language requirements in doing so. Many of those affected are elderly and infirm, and travel to London, for example, could be difficult, inconvenient and stressful. I am therefore pleased to hear that he has made contact with all scheme recipients in Wales. I've just received a copy of the letter direct from him as well. My officials and staff from our Wales infected blood service will provide advice and support to the inquiry team to ensure that the needs of those affected in Wales are best met.

While the inquiry takes its course, it is essential that we continue to support those affected. So, it's timely for me to take this opportunity to update Members on the Wales infected blood support scheme, or the WIBSS. Working with our stakeholders, we designed and implemented the WIBSS in November last year. The scheme was administered by Velindre NHS Trust through the NHS Wales Shared Services Partnership.    

Following my attendance at the cross-party group, chaired by my colleague Julie Morgan, I heard first hand the personal stories of those present. This, together with stakeholder events across Wales, proved invaluable in helping to gain a deeper understanding of the impact of the tragedy on people’s lives and, in many cases, of course, their families. That was crucial in influencing the nature and scope of our new arrangements. Our scheme provides assistance over and above financial support to both those affected and their families. Early feedback suggests that this is improving our beneficiaries’ sense of security, quality of life and care and that they are treated with the dignity they have the right to expect.

Through the WIBSS advisers, they're able to receive support in accessing healthcare services and other appropriate financial benefits and public services. We've reduced the need for scheme recipients to apply for discretionary funding by including in the regular payments amounts towards additional expenses, such as increased winter fuel costs, costs associated with travel and any overnight accommodation required when accessing treatment, and help with insurance premiums. That came from listening directly to people affected during the consultation.

The scheme also provides support to those who are bereaved, especially during the early years when distress and financial difficulty are likely to be at their greatest. Now that the scheme is administered in Wales, we should be able to gain a better understanding of the needs of the individuals affected. This will help ensure the arrangements can be kept under regular review.

It was also very clear to me when meeting with individuals and the families of those affected that an inquiry was very important to them. They had been lobbying for many years, individually and through Haemophilia Wales and our own cross-party group, and, indeed, cross-party groups across other Parliaments in the United Kingdom as well, to get to the truth of what happened. I hope that they can now take some comfort that their efforts have paid off and the inquiry they have long fought for is going to happen. I also want to reassure them that I'll be following the inquiry’s progress closely and I'll be seeking assurance that the views of those affected in Wales are being fully taken into account.

I will, of course, update Members further when more information is available and the terms of reference have been agreed.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n gwneud y datganiad hwn ar ôl y datganiad ysgrifenedig ar 8 Chwefror eleni gan Swyddfa Cabinet Llywodraeth y Deyrnas Unedig.

Rwy’n croesawu penodiad Mr Ustus Langstaff yn Gadeirydd ymchwiliad y DU i sgandal gwaed heintiedig. Fel yr ydym i gyd yn ei wybod, roedd sgandal gwaed heintiedig yr 1970au a'r 1980au yn drasiedi na ddylai byth fod wedi digwydd ac na ddylai byth ddigwydd eto. Mae llawer o'r bobl yr effeithiodd hyn arnynt yng Nghymru wedi ymgyrchu'n hir ac yn galed dros gynnal ymchwiliad ystyrlon. Mae Hemoffilia Cymru a grŵp trawsbleidiol y Cynulliad wedi cydweithio'n agos i gefnogi pawb sydd wedi dioddef hepatitis C a/neu HIV yma yng Nghymru ac maen nhw'n rhanddeiliaid allweddol i sicrhau y clywir lleisiau pobl yr effeithiwyd arnynt yng Nghymru.

Rwy’n falch o nodi, yn unol â dymuniadau'r bobl yr effeithiwyd arnynt, yr arweinir yr ymchwiliad gan farnwr. Bydd Ustus Langstaff yn Gadeirydd amser llawn ar yr ymchwiliad o 1 Mai eleni ymlaen, wedi iddo ymddeol o'r Uchel Lys. Fodd bynnag, mae eisoes wedi dechrau ar ei waith drwy ysgrifennu yr wythnos diwethaf at y bobl yr effeithiwyd arnyn nhw, eu teuluoedd a rhanddeiliaid eraill i ymgynghori ynglŷn â chylch gorchwyl yr ymchwiliad. Mae’r ymgynghoriad ynglŷn a chylch gorchwyl yr ymchwiliad nawr yn fyw ar wefan yr ymchwiliad. Y wefan yw www.infectedbloodinquiry.org.uk, ac mae pawb y mae hyn wedi effeithio arnyn nhw neu unrhyw un sydd â barn yn cael eu hannog i ymateb. Dyddiad cau’r ymgynghoriad yw 26 Ebrill eleni.

Mae'n bwysig y bydd yr ymchwiliad yn arwain at adroddiad llawn o fewn yr amser byrraf posibl, gan ystyried yr angen am ofal a diwydrwydd priodol. Mae angen taro cydbwysedd a chyfaddawdu o ran cylch gorchwyl a hyd yr ymchwiliad.

Rwyf wedi ysgrifennu at Mr Ustus Langstaff i ailadrodd fy mhryderon blaenorol a phryderon y grŵp trawsbleidiol a Hemoffilia Cymru. Rwyf wedi ei gwneud yn glir fy mod i eisiau i’r bobl hynny yr effeithiwyd arnyn nhw yng Nghymru fod yn sicr a theimlo’n ffyddiog y bydd yr ymchwiliad yn rhoi ystyriaeth lawn i’w tystiolaeth ac yn ateb eu cwestiynau hirsefydlog.

Ein disgwyliad ni ar y cyd yw y bydd casglu gwybodaeth a gwrando ar y dystiolaeth yn digwydd mewn mannau addas ym mhob gwlad yn y DU ac y bydd yr ymchwiliad yn ystyried unrhyw ofynion o ran y Gymraeg yn llawn wrth wneud hynny. Mae llawer o'r rhai yr effeithiwyd arnyn nhw yn oedrannus ac yn fethedig, a gallai teithio i Lundain, er enghraifft, fod yn anodd ac yn anghyfleus, a pheri straen. Rwyf felly’n falch o glywed ei fod wedi cysylltu â holl dderbynwyr y cynllun yng Nghymru. Rwyf innau newydd gael copi o'r llythyr yn uniongyrchol ganddo hefyd. Bydd fy swyddogion i a staff ein gwasanaeth gwaed heintiedig Cymru yn rhoi cyngor a chymorth i dîm yr ymchwiliad i sicrhau bod anghenion y bobl yr effeithiwyd arnyn nhw yng Nghymru’n cael eu diwallu cystal â phosibl.

Tra bod yr ymchwiliad yn cael ei gynnal, mae'n hanfodol ein bod yn parhau i gefnogi'r bobl yr effeithiwyd arnynt. Felly, mae'n amserol imi gymryd y cyfle hwn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau am gynllun cymorth gwaed heintiedig Cymru, neu’r WIBSS. Buom yn gweithio gyda'n rhanddeiliaid i gynllunio’r WIBSS a’i roi ar waith ym mis Tachwedd y llynedd. Cafodd y cynllun ei weinyddu gan Ymddiriedolaeth GIG Felindre drwy Bartneriaeth Cydwasanaethau GIG Cymru.

Ar ôl imi fod yn bresennol yn y grŵp trawsbleidiol, dan gadeiryddiaeth fy nghyd-Aelod Julie Morgan, clywais yn uniongyrchol straeon personol y bobl a oedd yn bresennol. Mae hyn, ynghyd â digwyddiadau rhanddeiliaid ledled Cymru, wedi bod yn amhrisiadwy o ran helpu i gael dealltwriaeth ddyfnach o effaith y drasiedi ar fywydau pobl ac, mewn llawer o achosion, wrth gwrs, ar eu teuluoedd. Roedd hynny'n hanfodol wrth ddylanwadu ar natur a chwmpas ein trefniadau newydd. Mae ein cynllun yn darparu cymorth ychwanegol at gymorth ariannol i'r bobl yr effeithiwyd arnynt ac i'w teuluoedd. Mae adborth cynnar yn awgrymu bod hyn yn gwella ymdeimlad ein buddiolwyr o ddiogelwch, eu hansawdd bywyd a’u gofal ac maen nhw'n cael eu trin gyda'r urddas y mae ganddyn nhw'r hawl i'w ddisgwyl.

Mae cynghorwyr y WIBSS yn gallu eu cynorthwyo i fanteisio ar wasanaethau gofal iechyd a buddion ariannol a gwasanaethau cyhoeddus eraill priodol. Rydym wedi lleihau'r angen i dderbynwyr y cynllun wneud cais am arian dewisol drwy gynnwys symiau yn y taliadau rheolaidd tuag at gostau ychwanegol, fel costau tanwydd uwch yn y gaeaf, costau cysylltiedig â theithio ac unrhyw lety dros nos sydd ei angen wrth gael triniaeth, a chymorth gyda phremiymau yswiriant. Daeth hynny o wrando’n uniongyrchol ar bobl yr effeithiwyd arnynt yn ystod yr ymgynghoriad.

Mae'r cynllun hefyd yn darparu cymorth i bobl sydd wedi cael profedigaeth, yn enwedig yn ystod y blynyddoedd cynnar pan fo trallod ac anhawster ariannol yn debygol o fod ar eu gwaethaf. Nawr bod y cynllun yn cael ei weinyddu yng Nghymru, dylem ni allu cael gwell dealltwriaeth o anghenion yr unigolion yr effeithiwyd arnynt. Bydd hyn yn helpu i sicrhau y gellir parhau i adolygu’r trefniadau’n rheolaidd.

Roedd hefyd yn glir iawn imi wrth gyfarfod ag unigolion a theuluoedd y bobl yr effeithiwyd arnynt bod ymchwiliad yn bwysig iawn iddynt. Roeddent wedi bod yn lobïo ers blynyddoedd lawer, yn unigol a drwy Hemoffilia Cymru a’n grŵp trawsbleidiol ni, ac, yn wir, grwpiau trawsbleidiol ar draws Seneddau eraill yn y Deyrnas Unedig hefyd, i gael y gwir am yr hyn a ddigwyddodd. Rwy’n gobeithio y gallant nawr gael rhywfaint o gysur o’r ffaith bod eu hymdrechion wedi dwyn ffrwyth a bod yr ymchwiliad y maen nhw wedi ymladd amdano ers amser maith yn mynd i ddigwydd. Hoffwn hefyd roi sicrwydd iddynt y byddaf yn dilyn hynt yr ymchwiliad yn agos ac y byddaf yn gofyn am sicrwydd bod barn y bobl yr effeithiwyd arnynt yng Nghymru yn cael ei hystyried yn llawn.

Byddaf, wrth gwrs, yn diweddaru'r Aelodau ymhellach pan fydd mwy o wybodaeth ar gael a phan fydd cytundeb ynglŷn â’r cylch gorchwyl.

15:25

Cabinet Secretary, thank you very much indeed for bringing forward this statement today. It's very welcome, and I would like to also pay tribute to the campaigners who've worked so hard to bring this inquiry about, and particularly Haemophilia Wales and the cross-party group led by Julie Morgan.

I just have a couple of questions that I'd like to ask you on the back of this statement, because it obviously builds on the topical question that we had last year. I'm so pleased about the Wales infected blood support scheme and what the staff who work for that scheme are able to provide. You may recall that, last year, one of the questions I asked was what support we'll be able to give those who wish to give evidence to the inquiry—will you be able to widen their remit so that WIBSS are also able to support those who go to them in going forward to the inquiry? Because I'm sure that, actually, just the whole business of giving evidence to an inquiry, even though it may be on our home turf here, is going to be quite traumatic and bring up all sorts of dreadful memories. So, I just wondered if they'll be the ones who'll be able to provide that support.

In our joint letter of 19 July 2017 to Jeremy Hunt, a letter that you orchestrated, Cabinet Secretary, we asked what steps would be put in place to ensure that NHS Wales, NHS England and the NHS across the UK will co-operate fully with the inquiry. I just wondered if you'd be able to give us an update on what steps we can take here in Wales to ensure that NHS Wales co-operates in every conceivable way in terms of giving evidence, finding any paper trails that may be in existence, et cetera. I know that Mr Justice Langstaff has only recently been appointed, but are you able to say whether or not he will have the power within this inquiry to compel witnesses to come forward to ensure that there is full disclosure of documentation?

My final point is one that you've raised yourself about it being a timely inquiry. You'll be aware that the Lord Morris of Manchester inquiry took over two years, and I just wonder if you might be able to expand on what would you think is a reasonable length of time, especially as this whole scandal, one of the worst scandals the NHS has ever seen, is over 30 years old, and those affected cannot wait endlessly for time to pass for the justice they so desperately require.

Ysgrifennydd y Cabinet, diolch yn fawr iawn am gyflwyno'r datganiad hwn heddiw. Mae croeso mawr iddo, a hoffwn hefyd dalu teyrnged i’r ymgyrchwyr sydd wedi gweithio mor galed i ddod â’r ymchwiliad hwn i fod, ac yn enwedig Hemoffilia Cymru a’r grŵp trawsbleidiol a arweinir gan Julie Morgan.

Mae gennyf gwpl o gwestiynau yr hoffwn i eu gofyn ichi ar ôl y datganiad hwn, oherwydd yn amlwg mae'n adeiladu ar y cwestiwn amserol a gawsom y llynedd. Rwyf mor falch o gynllun cymorth gwaed wedi'i heintio Cymru a’r hyn y mae’r staff sy'n gweithio i’r cynllun hwnnw’n gallu ei ddarparu. Efallai y cofiwch chi mai un o'r cwestiynau a ofynnais y llynedd oedd pa gymorth y byddwn ni'n gallu ei roi i bobl sy’n dymuno rhoi tystiolaeth i'r ymchwiliad—a fyddwch chi'n gallu ehangu eu cylch gwaith fel y bydd WIBSS hefyd yn gallu cefnogi'r bobl sy'n mynd atynt i fynd ymlaen i’r ymchwiliad hefyd? Oherwydd rwy’n siŵr, a dweud y gwir, bod yr holl fater o roi tystiolaeth i ymchwiliad, hyd yn oed os bydd hynny ar ein tir ni yma, yn mynd i fod yn eithaf trawmatig a chodi pob math o atgofion ofnadwy. Felly, tybed ai nhw fydd yn gallu darparu'r cymorth hwnnw?

Yn ein llythyr ar y cyd at Jeremy Hunt ar 19 Gorffennaf 2017, llythyr o dan eich arweiniad chi, Ysgrifennydd y Cabinet, gwnaethom ofyn pa gamau y byddai’n eu rhoi ar waith i sicrhau y bydd GIG Cymru, y GIG yn Lloegr a'r GIG ledled y DU yn cydweithredu'n llawn gyda'r ymchwiliad. Tybed a fyddech chi'n gallu rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf inni am unrhyw gamau y gallwn ni eu cymryd yma yng Nghymru i sicrhau bod GIG Cymru yn cydweithredu ym mhob ffordd bosibl o ran rhoi tystiolaeth, dod o hyd i unrhyw lwybrau papur a allai fodoli, ac ati. Rwy’n gwybod mai newydd gael ei benodi y mae Mr Ustus Langstaff, ond a allwch chi ddweud a fydd ganddo bŵer ai peidio yn yr ymchwiliad hwn i orfodi tystion i ddod ymlaen i sicrhau y datgelir yr holl ddogfennau?

Mae fy mhwynt olaf yn un yr ydych chi wedi ei godi eich hun ynglŷn ag amseroldeb yr ymchwiliad. Byddwch chi'n gwybod bod ymchwiliad yr Arglwydd Morris o Fanceinion wedi cymryd dros ddwy flynedd. Tybed a allech chi ehangu ar yr hyn y byddech chi'n ei ystyried yn gyfnod rhesymol o amser, yn enwedig gan fod yr holl sgandal hwn, un o'r sgandalau gwaethaf a welodd y GIG erioed, dros 30 mlwydd oed, ac na all y bobl yr effeithiwyd arnynt aros yn ddiddiwedd i amser fynd heibio cyn cael y cyfiawnder sydd ei angen mor daer arnynt.

Thank you for all those comments and questions. I'll start with your first one about how people can be supported to give evidence. The Wales infected blood scheme wasn't particularly set up to support people to give evidence to an inquiry, but I do think we need to consider the needs of people who will need to give evidence and where that evidence can be given. What I'd like to see is that the inquiry operates on a basis where it will take evidence across different United Kingdom nations to make it easier for people to attend.

To be fair, I indicated earlier I've had a response from Mr Justice Langstaff to my earlier letter and I think that it's constructive. I think there's an indication there that they will consider how they meet not just the language requirements of people from Wales, but, in particular, ensure how they hear from people in devolved nations, thinking about how they do that whilst going about considering the terms of reference. So, it is—. The letter certainly doesn't close the door in saying, 'No, everyone must travel to a central point,' and I think we need to continue to pursue that. He's also indicated that he would wish to meet the cross-party group in this place, which I think is a very helpful and constructive offer from the chair as well. I hope that the chair of the cross-party group would—I expect—welcome that too. 

So, we need to consider with individuals, but also with Haemophilia Wales, as the largest support group, how best we can work together to support individuals. So, I don't want to cut anything off, but, equally, I don't want to give an open-ended commitment that I may not be able to meet. And, actually, I think the best thing is to make sure that we get the inquiry to move around the country to make it easier for people to attend in the first place.

You referred to the letter that had cross-party sign-off that previously went to Jeremy Hunt. I think that was helpful in reiterating that this is a genuine cross-party attempt to get at the truth. In that, we indicated that NHS Wales co-operated, and that position remains unchanged. I expect NHS Wales to co-operate. If there is any particular issue about information being made available, then I'll certainly consider the ability of the Government to direct information to be made available, but I do not anticipate there being any organisational barriers to documentary evidence being made available. Indeed, that would include documents that the Government held. I think, previously, for example, journalists have been given access to documents that exist that the Government holds and they didn't find anything of particular interest, but the access is there and it is available. And that goes into some of the points about the terms of reference and what is a reasonable timescale.

As far as compelling witnesses is concerned, my understanding is that the judge that has been set up under the inquiry does have the ability to compel witnesses. But the terms of reference and the timescale are linked, because the conversation about what the terms will cover will help to determine what is likely to be a reasonable timescale. And there'll be differences of views. Some people would rather see a short and sharp inquiry that focuses on a couple of issues to get to the truth quickly. After all, this has been going on for a long time and some people may not wish to have a long time of going over history that is painful and difficult. Some people may wish to see an inquiry that concludes within their lifetime. And others will say 'You have to have the fullest inquiry possible, and if that takes a longer period of time, then so be it.' That's why the consultation on the terms really do matter, and in setting out those questions—. You may not have had an opportunity to look at the website, but I think it's very helpfully set out to focus people's minds on what to ask for and why, and it gives people a steer that if it's a more focused inquiry, it can be shorter, but if it's broader, then it will necessarily be longer. So, people need to think about what matters to them most in responding to that consultation, and in helping to draw up the terms of reference. But I think the fact that the inquiry chair starts off with that open-minded approach and asks people what they think is a good marker of the way we should expect the inquiry to be conducted. 

Diolch am eich holl sylwadau a chwestiynau. Rwy’n mynd i ddechrau â’ch un cyntaf ynghylch sut y gellir cefnogi pobl i roi tystiolaeth. Ni chafodd cynllun gwaed heintiedig Cymru ei sefydlu’n benodol i gynorthwyo pobl i roi tystiolaeth i ymchwiliad, ond rwy’n meddwl bod angen inni ystyried anghenion pobl y bydd angen iddynt roi tystiolaeth a ble y gallant roi’r dystiolaeth honno. Yr hyn yr hoffwn ei weld yw bod yr ymchwiliad yn gweithredu ar sail lle bydd yn cymryd tystiolaeth ledled gwahanol wledydd y Deyrnas Unedig i'w gwneud yn haws i bobl gymryd rhan.

I fod yn deg, nodais yn gynharach fy mod wedi cael ymateb gan Mr Ustus Langstaff i fy llythyr cynharach ac rwy’n meddwl ei fod yn adeiladol. Rwy’n meddwl ei fod yn awgrymu y byddant yn ystyried sut i ddiwallu nid dim ond gofynion iaith pobl o Gymru, ond, yn benodol, yn sicrhau sut y byddant yn clywed gan bobl yn y gwledydd datganoledig, ac yn meddwl am sut i wneud hynny tra'n ystyried y cylch gorchwyl. Felly, mae'n—. Yn sicr, dydy’r llythyr ddim yn cau'r drws drwy ddweud, 'Na, rhaid i bawb deithio i fan canolog,' ac rwy’n meddwl bod angen inni barhau i fynd ar drywydd hynny. Mae hefyd wedi nodi yr hoffai gyfarfod â'r grŵp trawsbleidiol yn y lle hwn, ac rwy’n meddwl bod hwnnw'n gynnig defnyddiol ac adeiladol iawn gan y Cadeirydd yn ogystal. Rwy’n gobeithio y byddai cadeirydd y grŵp trawsbleidiol—rwy’n disgwyl—yn croesawu hynny hefyd.

Felly, mae angen inni ystyried gydag unigolion, ond hefyd gyda Hemoffilia Cymru, y grŵp cymorth mwyaf, beth yw’r ffordd orau inni gydweithio i gefnogi unigolion. Felly, nid wyf am ddiystyru dim byd, ond, yn yr un modd, nid wyf am roi ymrwymiad penagored na fyddaf efallai’n gallu ei gyflawni. Ac, a dweud y gwir, rwy’n meddwl mai’r peth gorau yw gwneud yn siŵr bod yr ymchwiliad yn symud o gwmpas y wlad i'w gwneud yn haws i bobl fod yn bresennol yn y lle cyntaf.

Cyfeiriasoch at y llythyr â chymeradwyaeth drawsbleidiol a aeth o'r blaen i Jeremy Hunt. Rwy’n meddwl bod hwnnw’n ddefnyddiol i ailadrodd bod hon yn ymgais drawsbleidiol ddiffuant i gael y gwir. Yn hynny o beth, rydym wedi nodi bod GIG Cymru wedi cydweithredu, ac nid yw'r sefyllfa honno wedi newid. Rwy’n disgwyl i GIG Cymru gydweithredu. Os oes unrhyw fater penodol am wybodaeth yn cael ei ddarparu, byddaf yn sicr yn ystyried gallu’r Llywodraeth i gyfeirio gwybodaeth i’w darparu, ond nid wyf yn rhagweld dim rhwystrau sefydliadol i ddarparu tystiolaeth ddogfennol. Yn wir, byddai hynny'n cynnwys dogfennau a gadwyd gan y Llywodraeth. Rwy’n meddwl, yn y gorffennol, er enghraifft, bod newyddiadurwyr wedi cael gweld dogfennau sy’n bodoli ac sy’n cael eu cadw gan y Llywodraeth ac na wnaethant ddod o hyd i ddim byd o ddiddordeb arbennig, ond mae’r mynediad yno ac mae ar gael. Ac mae hynny’n cyfrannu at rai o'r pwyntiau am y cylch gorchwyl a beth sy’n amserlen resymol.

O ran gorfodi tystion, rwyf ar ddeall bod gan y barnwr sydd wedi’i benodi o dan yr ymchwiliad y gallu i orfodi tystion. Ond mae cysylltiad rhwng y cylch gorchwyl a'r amserlen, oherwydd bydd y sgwrs am yr hyn y bydd y termau’n ei gwmpasu’n helpu i benderfynu beth sy'n debygol o fod yn gyfnod rhesymol. A bydd gwahaniaethau barn. Byddai’n well gan rai pobl weld ymchwiliad byr a miniog sy'n canolbwyntio ar un neu ddau o faterion i gael y gwir yn gyflym. Wedi'r cyfan, mae hyn wedi bod yn digwydd ers amser maith ac efallai na fydd rhai pobl eisiau amser hir o fynd dros hanes sy’n boenus ac yn anodd. Efallai yr hoffai rhai pobl weld ymchwiliad yn ffurfio casgliad yn ystod eu bywydau. A bydd eraill yn dweud 'Rhaid ichi gynnal yr ymchwiliad llawnaf posibl, ac os yw hynny'n cymryd mwy o amser, wel dyna ni.' Dyna pam mae’r ymgynghoriad am y cylch gorchwyl yn wirioneddol bwysig, ac wrth ofyn y cwestiynau hynny—. Efallai nad ydych wedi cael cyfle i edrych ar y wefan, ond rwy’n meddwl mai un peth sy’n gymorth mawr yw mai ei bwriad yw canolbwyntio meddyliau pobl ar beth i’w ofyn a pham, ac mae'n rhoi’r syniad i bobl y bydd ymchwiliad â mwy o bwyslais yn gallu bod yn fyrrach, ond y bydd ymchwiliad ehangach yn gorfod bod yn hirach. Felly, mae angen i bobl feddwl am yr hyn sydd bwysicaf iddynt wrth ymateb i'r ymgynghoriad hwnnw, ac wrth helpu i lunio’r cylch gorchwyl. Ond rwy’n meddwl bod y ffaith bod cadeirydd yr ymchwiliad yn dechrau â’r meddwl agored hwnnw ac yn gofyn i bobl beth yw eu barn yn arwydd da o'r ffordd y dylem ddisgwyl i’r ymchwiliad gael ei gynnal.

15:30

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am y datganiad yna. Mi hoffwn innau ddatgan fy niolch a'm edmygedd i'r grŵp o ymgyrchwyr sydd wedi bod mor ddygn dros gyfnod llawer rhy hir yn cyflwyno'u dadl efo penderfynoldeb ac urddas y dylid cael yr ymchwiliad rydyn ni ar fin ei gael. Mi rydw i wedi dod i nabod sawl un ohonyn nhw drwy'r grŵp trawsbleidiol. Mi liciwn i dalu teyrnged i'r unigolion hynny sydd wedi siarad drwy eu poen oherwydd yr hyn maen nhw wedi byw drwyddo fo dros y degawdau diwethaf. Mi wnaf enwi Lynne Kelly yn benodol am y gwaith mae hi wedi bod yn ei wneud yn arwain a chydlynu'r ymgyrch. Ac rwy'n falch eich bod chi fel Ysgrifennydd Cabinet wedi gallu dod i, o bosib, y cyfarfod lle daeth y mwyaf o unigolion iddo fo, a lle roedd y neges mor glir fel na allech chi fel Ysgrifennydd Cabinet beidio ag ymuno a bod yn gefn iddyn nhw yn eu hymgyrch. Ac rwy'n falch ein bod ni wedi gallu gweithredu yn drawsbleidiol, nid yn unig drwy'r grŵp trawsbleidiol, ond hefyd chithau a ninnau fel llefaryddion yn siarad ag un llais. 

Hefyd, mae'n werth pwysleisio bod y grŵp trawsbleidiol yma yn y Cynulliad wedi bod yn benderfynol o'r cychwyn, oherwydd arweiniad yr ymgyrchwyr, y dylid cael aelod o'r farnwriaeth—y dylid cael barnwr yn arwain yr ymchwil. Nid oedd eraill yn meddwl bod hynny'n gwbl bwysig. Rwy'n siŵr bod rhesymau da iawn ganddyn nhw dros gymryd barn wahanol, ond mi roedd yr ymgyrchwyr yma yng Nghymru yn benderfynol, ac mi roeddwn i'n falch o glywed y datganiad ynglŷn â phenodiad Mr Justice Langstaff. 

Dau gwestiwn. Yn gyntaf, a ydych chi fel Llywodraeth yn mynd i ystyried eich hunain yn rhanddeiliaid yn y broses sy'n digwydd rŵan? Oherwydd mae eisiau i'r rhanddeiliaid i gyd, yn cynnwys, rwy'n gobeithio, Llywodraeth Cymru, a ninnau fel Aelodau o'r Senedd yma, drio cyfrannu at y gwaith a fydd yn mynd ymlaen drwy'r ymchwiliad. Ac mi hoffwn i weld sut fyddwch chi'n bwydo i mewn i'r gwaith o helpu'r barnwr Mr Justice Langstaff i lunio'r cylch gorchwyl.

Ac o