Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
10/10/2017Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw’r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.
[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw’r cwestiynau i’r Prif Weinidog, a’r cwestiwn cyntaf, Sian Gwenllian.
And the first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Sian Gwenllian.
Tlodi
Poverty
1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ymdrechion Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â thlodi? (OAQ51171)[W]
1. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's efforts to tackle poverty? (OAQ51171)[W]
Ein hamcan ni yw helpu a chefnogi pob un i fyw bywydau iach, ffyniannus a gwerth chweil. Mae ein strategaeth genedlaethol, ‘Ffyniant i Bawb’, yn egluro sut fyddwn ni’n adeiladu Cymru sy’n ffyniannus a diogel, sy’n iach ac egnïol, sy’n uchelgeisiol ac sy’n dysgu ac sy’n unedig a chysylltiedig.
Our objective is to help and support everyone to live healthy, prosperous and rewarding lives. Our national strategy, ‘Prosperity for All’, sets out how we will build a Wales that is prosperous and secure, healthy and active, ambitious and learning and united and connected.
Fe gafwyd cadarnhad gennych chi fan hyn yr wythnos diwethaf na fydd y Llywodraeth yn cyhoeddi cynllun gweithredu taclo tlodi. Mae hyn yn siom enfawr ac yn fater o bryder i Blaid Cymru, ac i’r pwyllgor Cynulliad trawsbleidiol sydd wedi bod yn ymchwilio i’r maes. Rwy’n deall eich bod chi’n awyddus i weithio’n holistaidd, a gweithredu ar draws adrannau, ond, heb strategaeth ganolog, benodol i’w dilyn, mi fydd gwaith adrannau gwahanol y Llywodraeth, gan gynnwys mesur cynnydd drwy gerrig milltir a thargedau, yn amhosib i’w gyflawni. A gaf i ofyn i chi ailystyried eich penderfyniad, a gofyn i chi fwrw ymlaen i greu cynllun gweithredu clir, a hynny ar fyrder?
You confirmed here last week that the Government won’t publish a poverty action plan. Now, this is a huge disappointment and matter of concern to Plaid Cymru and the cross-party Assembly committee who have been studying this area. I understand that you are eager to work holistically and work on a cross-departmental basis, but, without a central strategy that you can follow, the work of different departments of Government, including measuring progress through targets and milestones, will be impossible to achieve. Can I ask you to reconsider this decision and ask you to create an action plan as a matter of urgency?
Byddwn i’n dadlau, wrth gwrs, fod y strategaeth yn gwneud hyn yn barod. Mae’n dangos fframwaith lle mae’r Llywodraeth yn gallu gweithio gyda’i gilydd er mwyn cynyddu ffyniant yn y pen draw, i ystyried achosion tlodi mewn ffordd sydd yn fwy effeithiol, a ffordd sydd yn fwy cysylltiedig. Nid yw hyn yn rhywbeth sy’n eiddo i unrhyw Weinidog, nac unrhyw adran, ond yn rhywbeth y mae’r Llywodraeth yn berchen yn gyfan gwbl.
Well, I would argue, of course, that the strategy does this already. It demonstrates the framework where the Government can work as a whole in order to enhance and increase prosperity and to consider cases of poverty in a manner that is more effective and connected. This isn’t something that belongs to any particular Minister or any particular department; it is something that the Government owns completely.
First Minister, I see from reports today that your Government has refused to release full sets of data to assist the Prime Minister’s race disparity audit. And its findings are stark contrast for both the UK and Wales. I do wonder, though, is your reluctance in releasing the data because you haven’t got it, or is it simply that you won’t get it? And the reason why this is so important is because that data would help us to identify areas of poverty in black and minority ethnic communities, where we might actually be able to take some action and make some differences to those people’s lives.
Prif Weinidog, gwelaf o adroddiadau heddiw fod eich Llywodraeth wedi gwrthod cyhoeddi setiau llawn o ddata i gynorthwyo archwiliad gwahaniaethau hil Prif Weinidog y DU. Ac mae ei ganfyddiadau’n wrthgyferbyniol iawn i'r DU a Chymru. Roeddwn i’n meddwl tybed, fodd bynnag, a yw eich amharodrwydd i gyhoeddi’r data oherwydd nad ydyn nhw gennych, neu a yw’n syml oherwydd na fyddwch chi’n eu cael? A'r rheswm pam mae hyn mor bwysig yw y byddai'r data hynny’n ein helpu i nodi ardaloedd o dlodi mewn cymunedau pobl dduon a lleiafrifoedd ethnig, lle gallem ni gymryd rhywfaint o gamau a gwneud rhai gwahaniaethau i fywydau'r bobl hynny.
Oh dear, that is wholly untrue, because Scotland has refused to co-operate; we have not. I’ll give the Member a chronology of what we’ve done in the meantime. On 26 October last year, we agreed to the Welsh Government’s participation in the work. On 8 December last year, our equality team arranged for officials from the race disparity audit unit to attend the Wales race forum. On 21 December last year, we signposted RDAU to publish data. On 28 February this year, there was a meeting between our officials and RDAU in Cardiff. On 11 May, there was another meeting with RDAU. We were concerned at that point by an apparent lack of progress on their website. They asked us at that point, for the first time, to undertake work to analyse the Welsh data. We thought at that point that they would be undertaking that work. They acknowledged the lateness of that request. We made it clear that we didn’t have the resources to support that work at that time, and expressed concern about being asked to undertake such a large exercise before the launch date in July. At that point, we were informed that the Scottish Government had decided not to engage with the project.
On 26 May, RDAU responded to a letter from us with a provisional list of data that would be on the website. On 2 June, again we agreed to continue working with the unit, by providing advice on the Welsh data sources, and providing data sets for the RDAU to analyse. On 4 October, a third meeting between officials and RDAU took place. They gave us a glimpse of the content of the website, but did not provide us with a copy of the 45-page report. I think we have engaged properly, and perhaps it shows the shambles at the heart of the UK Government that they cannot tell Wales and Scotland apart.
O diar, mae hynny'n gwbl anwir, oherwydd mae’r Alban wedi gwrthod cydweithredu; nid ydym ni. Rhoddaf gronoleg i'r Aelod o'r hyn yr ydym ni wedi ei wneud yn y cyfamser. Ar 26 Hydref y llynedd, fe wnaethom gytuno i gyfranogiad Llywodraeth Cymru yn y gwaith. Ar 8 Rhagfyr y llynedd, trefnodd ein tîm cydraddoldeb i swyddogion o'r uned archwilio gwahaniaethau hil ddod i fforwm hil Cymru. Ar 21 Rhagfyr y llynedd, cyfarwyddwyd RDAU gennym i gyhoeddi data. Ar 28 Chwefror eleni, cafwyd cyfarfod rhwng ein swyddogion ni a RDAU yng Nghaerdydd. Ar 11 Mai, cafwyd cyfarfod arall gyda RDAU. Roeddem yn bryderus ar yr adeg honno oherwydd diffyg cynnydd amlwg ar eu gwefan. Fe wnaethant ofyn i ni ar yr adeg honno, am y tro cyntaf, wneud gwaith i ddadansoddi data Cymru. Roeddem yn meddwl bryd hynny mai nhw fyddai’n gwneud y gwaith hwnnw. Cydnabuwyd ganddynt pa mor hwyr oedd y cais hwnnw. Fe’i gwnaed yn eglur gennym nad oedd yr adnoddau gennym i gefnogi'r gwaith hwnnw ar y pryd, gan fynegi pryder ynghylch y cais i ni gyflawni ymarfer mor fawr cyn y dyddiad lansio ym mis Gorffennaf. Ar yr adeg honno, fe’n hysbyswyd bod Llywodraeth yr Alban wedi penderfynu peidio â chymryd rhan yn y prosiect.
Ar 26 Mai, ymatebodd RDAU i lythyr oddi wrthym ni gyda rhestr ragarweiniol o ddata a fyddai ar y wefan. Ar 2 Mehefin, unwaith eto, fe wnaethom gytuno i barhau i weithio gyda'r uned, trwy roi cyngor ar ffynonellau data Cymru, a darparu setiau data i'r RDAU eu dadansoddi. Ar 4 Hydref, cynhaliwyd trydydd cyfarfod rhwng swyddogion a RDAU. Rhoddwyd cipolwg i ni ar gynnwys y wefan, ond ni chawsom gopi o'r adroddiad 45 tudalen ganddynt. Rwy'n credu ein bod ni wedi ymgysylltu'n briodol, ac efallai ei fod yn dangos y traed moch wrth wraidd Llywodraeth y DU nad ydynt yn gwybod y gwahaniaeth rhwng Cymru a'r Alban.
One of the things that’s absolutely designed to undermine the Welsh Government’s efforts to tackle poverty is the introduction of universal credit, rolled out across Wales. We’ve seen in parts where it has been rolled out that it’s led to an increase in rent arrears and numbers of people going to food banks. Now, the Scottish Government has got responsibility for the administration of welfare, which has enabled them to reduce the amount of time that applicants have to wait, to two weeks, which is the same as jobseeker’s allowance, and also, to ensure that landlords can continue to receive the rent payments directly. So, I wondered what conversations you’ve had with the UK Government on enabling us to mitigate the worst effects of this ghastly new proposal.
Un o'r pethau sy’n sicr wedi ei gynllunio i danseilio ymdrechion Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â thlodi yw cyflwyno credyd cynhwysol, a gyflwynwyd ledled Cymru. Rydym ni wedi gweld mewn rhannau lle mae wedi cael ei gyflwyno ei fod wedi arwain at gynnydd i ôl-ddyledion rhent a nifer y bobl sy'n mynd i fanciau bwyd. Nawr, mae gan Lywodraeth yr Alban gyfrifoldeb am weinyddu lles, sydd wedi ei galluogi i leihau'r amser y mae'n rhaid i ymgeiswyr aros, i bythefnos, sydd yr un fath â lwfans ceisio gwaith, a hefyd, i sicrhau bod landlordiaid yn gallu parhau i dderbyn y taliadau rhent yn uniongyrchol. Felly, roeddwn i’n meddwl tybed pa sgyrsiau yr ydych chi wedi eu cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch ein galluogi i liniaru effeithiau gwaethaf y cynnig newydd ofnadwy hwn.
Well, we know from experience that where we take control of aspects of the benefit system we get into a situation where the budget settlement is never enough. We saw that with the council tax benefit—£20 million was taken from that as the responsibility was transferred. So, I have no faith at all that the UK Government, if they were to transfer responsibility over universal credit, would actually transfer the budget to cover it and that is the problem. To my mind, what is needed is a proper benefits system across the whole of the UK administered by a Labour Government in London looking after the interests of the many, not the few.
Wel, gwyddom o brofiad, pan ein bod ni’n cymryd rheolaeth dros agweddau ar y system fudd-daliadau, ein bod ni’n cael i sefyllfa lle nad yw'r setliad cyllideb byth yn ddigon. Gwelsom hynny gyda budd-dal y dreth gyngor—cymerwyd £20 miliwn o honno wrth i'r cyfrifoldeb gael ei drosglwyddo. Felly, nid oes gennyf unrhyw ffydd o gwbl y byddai Llywodraeth y DU, pe bydden nhw’n trosglwyddo cyfrifoldeb am gredyd cynhwysol, yn trosglwyddo'r gyllideb i dalu amdano a dyna'r broblem. Yn fy marn i, yr hyn sydd ei angen yw system fudd-daliadau briodol ar draws y DU gyfan wedi ei gweinyddu gan Lywodraeth Lafur yn Llundain sy'n gofalu am fuddiannau'r llawer, nid yr ychydig.
Twristiaeth Treftadaeth yng Ngogledd Cymru
Heritage Tourism in North Wales
2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gefnogaeth i dwristiaeth treftadaeth yng ngogledd Cymru? (OAQ51173)
2. Will the First Minister make a statement on support for heritage tourism in north Wales? (OAQ51173)
We are supporting a number of initiatives for heritage tourism in the north. For example, as part of the heritage tourism project, Cadw spent approximately £7.8 million improving and conserving some of its heritage tourism sites in the north.
Rydym ni’n cefnogi nifer o fentrau ar gyfer twristiaeth treftadaeth yn y gogledd. Er enghraifft, yn rhan o'r prosiect twristiaeth treftadaeth, gwariodd Cadw tua £7.8 miliwn yn gwella ac yn gwarchod rhai o'i safleoedd twristiaeth treftadaeth yn y gogledd.
Thank you, First Minister. As you are aware, there is a host of amazing heritage attractions right across north Wales, including St Winefride’s Well and Basingwerk Abbey in my own constituency, which I did my bit to promote with tourism videos over the summer, and would also benefit from enhanced brown signage along the A55. And of course, there is the Mold gold cape, found in 1833 in Mold and currently housed in the British Museum. I know, First Minister, you’ll be aware that I am keen to one day see the Mold cape exhibited for the first time back in the town where it was discovered. But by doing this, and working in partnership with the various stakeholders and representatives to make it happen and make it a reality, on Friday I was able to take the time to visit the British Museum and see the gold cape up close and also talk with the curators and representatives there. I’m interested in how major institutions can and should work in partnership with communities to bring our heritage closer to the people and to make it accessible to everyone. First Minister, do you agree that this is important and what support can be given to ensure that our past provides a legacy for our future?
Diolch, Prif Weinidog. Fel y gwyddoch, mae llu o atyniadau treftadaeth anhygoel ar draws y gogledd cyfan, gan gynnwys Ffynnon Gwenffrewi ac Abaty Dinas Basing yn fy etholaeth fy hun, y chwaraeais i fy rhan i’w hyrwyddo gyda fideos twristiaeth dros yr haf, ac a fyddai hefyd yn elwa ar well arwyddion brown ar hyd yr A55. Ac wrth gwrs, ceir mantell aur yr Wyddgrug, a ganfuwyd ym 1833 yn yr Wyddgrug ac sy’n cael ei chadw yn yr Amgueddfa Brydeinig ar hyn o bryd. Gwn, Prif Weinidog, y byddwch chi’n ymwybodol fy mod i’n awyddus i weld mantell yr Wyddgrug yn cael ei harddangos am y tro cyntaf rhyw ddiwrnod yn ôl yn y dref lle y cafodd ei darganfod. Ond trwy wneud hyn, a chan weithio mewn partneriaeth â'r gwahanol randdeiliaid a chynrychiolwyr i wneud iddo ddigwydd a'i wneud yn realiti, llwyddais i gymryd yr amser ddydd Gwener i ymweld â'r Amgueddfa Brydeinig a gweld y fantell aur yn agos a hefyd i siarad â’r curaduron a'r cynrychiolwyr yno. Mae gen i ddiddordeb mewn sut y gall ac y dylai sefydliadau mawr weithio mewn partneriaeth â chymunedau i ddod â'n treftadaeth yn nes at y bobl ac i'w gwneud yn hygyrch i bawb. Prif Weinidog, a ydych chi’n cytuno bod hyn yn bwysig a pha gymorth y gellir ei roi i sicrhau bod ein gorffennol yn cynnig etifeddiaeth ar gyfer ein dyfodol?
Well, we know that it’s hugely important that we celebrate our past but not live in it. We have a history that is the equal of any country in the world. The Member has mentioned the gold cape, which, of course, is of particular interest to her as the Member for Delyn. I know that there are discussions between our officials and the officials of Flintshire County Council in terms of what might need to be done. There’s a long way to go yet in terms of finding somewhere that would satisfy the British Museum in terms of security and the right environment to display the gold cape. But we know that artefacts from the past are hugely important in generating interest, generating tourism and generating money, of course, for local communities.
Wel, gwyddom ei bod yn hynod bwysig ein bod ni'n dathlu ein gorffennol ond nad ydym yn byw ynddo. Mae gennym hanes cystal ag unrhyw wlad yn y byd. Mae'r Aelod wedi sôn am y fantell aur, sydd, wrth gwrs, o ddiddordeb arbennig iddi hi fel yr Aelod dros Delyn. Gwn fod trafodaethau rhwng ein swyddogion ni a swyddogion Cyngor Sir y Fflint o ran yr hyn y gallai fod angen ei wneud. Mae llawer iawn i’w wneud eto o ran dod o hyd i rywle a fyddai'n bodloni'r Amgueddfa Brydeinig o ran diogelwch a'r amgylchedd priodol i arddangos y fantell aur. Ond gwyddom fod arteffactau o'r gorffennol yn hynod bwysig o ran creu diddordeb, creu twristiaeth a chynhyrchu arian, wrth gwrs, i gymunedau lleol.
One of the things that has the potential to damage heritage tourism is, of course, the proposals that your Cabinet Secretary for Finance and Local Government unveiled last week for a potential tourism tax here in Wales. Whilst that might not affect you and your Cabinet colleagues so much given the luxury hotels that you must frequent on a regular basis, it could significantly impact on the lower cost end of the holiday market, much of it in my own constituency and your constituency, First Minister, namely on holiday caravan parks. What action are you going to take to ensure that people who are less well off don’t have their aspirations to have an annual holiday undermined by your ridiculous proposals for a tourism tax in Wales?
Un o'r pethau sydd â'r potensial i niweidio twristiaeth treftadaeth, wrth gwrs, yw’r cynigion a ddatgelwyd gan eich Ysgrifennydd Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol yr wythnos diwethaf ar gyfer treth dwristiaeth bosibl yma yng Nghymru. Er efallai na fydd hynny’n effeithio cymaint arnoch chi a'ch cydweithwyr yn y Cabinet o ystyried y gwestai moethus y mae'n rhaid eich bod chi’n mynd iddyn nhw’n rheolaidd, gallai effeithio'n sylweddol ar ben cost is y farchnad wyliau, llawer ohono yn fy etholaeth fy hun a'ch etholaeth chi, Prif Weinidog, sef ar feysydd carafanau gwyliau. Pa gamau ydych chi’n mynd i’w cymryd i sicrhau nad yw dyheadau pobl sydd â llai o arian i gael gwyliau blynyddol yn cael eu tanseilio gan eich cynigion hurt ar gyfer treth dwristiaeth yng Nghymru?
He stands there and lectures us about the less well off when only a few days ago he wanted to get rid of the education maintenance allowance. There he is—he stands there—. In fairness the brass neck is shining in front of us. But the reality is that we can’t take lectures from the Tories about this. We know that tourism taxes exist in many countries in the world. It makes no difference at all to demand, but what it does is generate money for tourism businesses. It generates the infrastructure for tourism so that visitors contribute more, rather than local people—his constituents—having to pay more in order to provide the infrastructure for tourists. We think that’s a way of sharing the burden. We think that’s a good way of ensuring more money is available for tourism. I would have thought, given his constituency—. [Interruption.] Yes, I know it hurts. I know it hurts, but, given his constituency, I would have thought he would welcome anything that would ensure that visitors pay a little more to contribute to the local economy. He is against his own constituents’ interests.
Mae e'n sefyll yn y fan yna ac yn pregethu wrthym am bobl â llai o arian pan yr oedd ef eisiau cael gwared ar y lwfans cynhaliaeth addysg dim ond ychydig ddyddiau yn ôl. Dyna fe—mae'n sefyll yn y fan yna—. A bod yn deg, mae ei hyfdra yn disgleirio o'n blaenau. Ond y gwir amdani yw na allwn dderbyn y Torïaid yn pregethu wrthym ynghylch hyn. Rydym ni’n gwybod bod trethi twristiaeth yn bodoli mewn llawer o wledydd yn y byd. Nid yw'n gwneud unrhyw wahaniaeth o gwbl i alw, ond yr hyn y mae'n ei wneud yw cynhyrchu arian ar gyfer busnesau twristiaeth. Mae'n cynhyrchu'r seilwaith ar gyfer twristiaeth fel bod ymwelwyr yn cyfrannu mwy, yn hytrach na bod yn rhaid i bobl leol—ei etholwyr—dalu mwy i ddarparu'r seilwaith ar gyfer twristiaid. Credwn fod honno'n ffordd o rannu'r baich. Credwn fod honno’n ffordd dda o sicrhau bod mwy o arian ar gael ar gyfer twristiaeth. Byddwn i wedi meddwl, o ystyried ei etholaeth—. [Torri ar draws.] Ydw, rwy'n gwybod ei fod yn brifo. Rwy'n gwybod ei fod yn brifo, ond, o ystyried ei etholaeth, byddwn wedi meddwl y byddai'n croesawu unrhyw beth a fyddai'n sicrhau bod ymwelwyr yn talu ychydig mwy i gyfrannu at yr economi leol. Mae yn gwrthwynebu buddiannau ei etholwyr ei hun.
Yn dilyn y smonach a wnaeth eich Llywodraeth chi o fater y cylch haearn yng nghastell y Fflint, a gaf i ofyn pa drefniadau sydd yn eu lle nawr i sicrhau bod unrhyw ddehongli o dreftadaeth yn digwydd o gyd-destun a phersbectif Cymreig ac nid o bersbectif rhywun arall?
Following the mess that your Government made of the issue of the iron ring at Flint castle, can I ask you what arrangements are in place now to ensure that any interpretation of heritage happens from a Welsh perspective and context and not from someone else’s perspective?
Rydym ni’n wastad yn dehongli ein hetifeddiaeth ynghylch beth sy’n dda i ni yng Nghymru. Mae yna hanes gennym ni o gestyll. Cafodd y cestyll hynny eu hadeiladu gan frenin o Loegr oedd eisiau troi Cymru mewn i ryw fath o gaer. Serch hynny, rŷm ni’n sicrhau ein bod ni’n dathlu’r etifeddiaeth hynny, ond, wrth gwrs, rŷm ni’n deall bod y cestyll hynny yn rhywbeth sy’n eiddo i bobl Cymru nawr. Mae yna gydbwysedd y mae’n rhaid inni ei ddilyn fan hyn, ond, i mi, nid oes unrhyw beth yn bod gyda dathlu beth sydd gyda ni, achos nawr, wrth gwrs, mae siwd gymaint o bethau a gafodd eu gwneud i bobl Cymru yn cael eu rheoli gan bobl Cymru.
We always interpret heritage from the perspective of what is good for us in Wales. We have a history of castles, castles that were built by an English king who wanted to turn Wales into some kind of fortress. Despite that, we celebrate that heritage, but we understand, of course, that those castles now belong to the people of Wales. There is a balance to be struck. For me, personally, there is nothing wrong in celebrating what we already have, because so many things that were done to the people of Wales are now controlled by the people of Wales.
Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders
Arweinydd yr wrthblaid i ofyn cwestiynau gan arweinwyr y pleidiau—Andrew R.T. Davies.
Leader of the opposition to begin questions from the party leaders—Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. First Minister, last year, the Royal Society for the Prevention of Cruelty to Animals reported that they’d seen nearly a 10 per cent increase in animal cruelty cases that they’d had to investigate. The legislation and the ability to regulate in this area firmly rest with the Welsh Government. Following that 10 per cent increase in complaints, there was a 35 per cent increase in prosecutions here in Wales, where people were taken to the courts and successful prosecutions were achieved. The legislation, though, and the sanctions do not meet—or are not fit for purpose—the crimes that many people are perpetrating when the complaints are investigated. Will your Government commit to revising the sanctions that are available to the courts here in Wales so that they fit the crimes that are being reported to them?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, y llynedd, dywedodd y Gymdeithas Frenhinol er Atal Creulondeb i Anifeiliaid eu bod wedi gweld cynnydd o bron i 10 y cant i’r achosion o greulondeb at anifeiliaid y bu'n rhaid iddynt ymchwilio iddynt. Mae'r ddeddfwriaeth a'r gallu i reoleiddio yn y maes hwn wedi’u neilltuo’n bendant i Lywodraeth Cymru. Yn dilyn y cynnydd o 10 y cant i gwynion, cafwyd cynnydd o 35 y cant i erlyniadau yma yng Nghymru, pryd yr aethpwyd â phobl i'r llysoedd ac y cyflawnwyd erlyniadau llwyddiannus. Fodd bynnag, nid yw'r ddeddfwriaeth, a'r cosbau yn bodloni—neu nid ydynt yn addas i’r diben—y troseddau y mae llawer o bobl yn eu cyflawni pan fydd y cwynion yn cael eu hymchwilio. A wnaiff eich Llywodraeth ymrwymo i ddiwygio'r cosbau sydd ar gael i'r llysoedd yma yng Nghymru fel eu bod yn cyd-fynd â'r troseddau sy'n cael eu hadrodd iddynt?
These are issues that we will keep under consideration. It’s not an issue that I’ve had raised with me personally—that the penalties are too low—but clearly we don’t want to see—. The fact that there are more prosecutions is a good thing, because that means that, actually, more people are being caught. It doesn’t necessarily mean that there is more crime, but more people are being caught. Nevertheless, we want to make sure that the penalties are appropriate to the crimes, and we’ll keep under review whether those penalties are appropriate now.
Mae'r rhain yn faterion y byddwn yn parhau i’w hystyried. Nid yw’n fater a godwyd gyda mi yn bersonol—bod y cosbau yn rhy isel—ond yn amlwg nid ydym ni eisiau gweld—. Mae'r ffaith bod mwy o erlyniadau yn beth da, gan fod hynny'n golygu, mewn gwirionedd, bod mwy o bobl yn cael eu dal. Nid yw o reidrwydd yn golygu bod mwy o droseddau, ond mae mwy o bobl yn cael eu dal. Serch hynny, rydym ni eisiau sicrhau bod y cosbau'n briodol i'r troseddau, a byddwn yn parhau i adolygu pa un a yw'r cosbau hynny'n briodol nawr.
It is a fact that one case that was highlighted by the RSPCA was how a man fed his dog cocaine and then cut the ears off that particular animal, and had a 24-week sentence imposed on him. That cannot be right, First Minister. That’s the most that could have been attributed to that particular individual. There are plans afoot in other parts of the United Kingdom to substantially increase the powers available, and the sanctions available, when animal cruelty cases are brought before the courts—up to five years and unlimited fines. I ask you again: will you please take forward the proposals that are being looked at in other parts of the United Kingdom, so that the sanction, when such horrific crimes are reported, is available to the courts, and, ultimately, the full weight of that sanction can be brought against the perpetrators of such foul actions?
Mae'n ffaith mai un achos a amlygwyd gan yr RSPCA oedd sut y gwnaeth gŵr fwydo cocên i’w gi ac yna torri'r clustiau oddi ar yr anifail penodol hwnnw, a chafodd ddedfryd o 24 wythnos. Ni all hynny fod yn iawn, Prif Weinidog. Dyna'r mwyaf y gellid fod wedi ei roi i'r unigolyn penodol hwnnw. Mae cynlluniau ar y gweill mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig i gynyddu'r pwerau sydd ar gael yn sylweddol, a'r cosbau sydd ar gael, pan ddaw achosion creulondeb anifeiliaid gerbron llysoedd—hyd at bum mlynedd a dirwyon anghyfyngedig. Gofynnaf i chi eto: a wnewch chi fwrw ymlaen â'r cynigion sy'n cael eu hystyried mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig os gwelwch yn dda, fel bod y gosb, pan fydd troseddau erchyll o'r fath yn cael eu hadrodd, ar gael i'r llysoedd, ac, yn y pen draw, y gellir dod â phwysau llawn y gosb honno yn erbyn y rhai sy'n cyflawni gweithredoedd mor ddifrifol?
I am willing to look at that, because the case that he mentions is very disturbing and upsetting, of course. I will write to him further on that. It’s not just the penalties; it’s the sentencing guidelines as well, because the maximum penalty is one thing, but the sentencing guidelines that govern what sentences should be imposed in certain circumstances are also important. So, the two things must run together.
Rwy’n fodlon ystyried hynny, oherwydd mae'r achos y mae'n sôn amdano yn annymunol iawn ac yn peri gofid, wrth gwrs. Byddaf yn ysgrifennu ato ymhellach ynghylch hynny. Nid yw hyn yn ymwneud â’r cosbau yn unig; mae’n ymwneud â’r canllawiau dedfrydu hefyd, gan fod y gosb fwyaf yn un peth, ond mae'r canllawiau dedfrydu sy'n rheoli pa ddedfrydau y dylid eu gorfodi o dan amgylchiadau penodol hefyd yn bwysig. Felly, mae'n rhaid i'r ddau beth fynd law yn llaw.
I agree with you, but what is firmly in your court is the ability to make progress in this area. So, I welcome that you will be writing to me with more information in this particular area, but what is quite clear from the evidence that’s before us all of the crimes that have been perpetrated against animals that are defenceless—they can’t defend themselves—the number of investigations and complaints that charities are looking at, and the prosecutions, is that it would be good to achieve today a timeline of how your Government will take forward actions to improve the sanctions that are available, and firm up the sanctions that are available, so that we do not see sentences that aren’t fit for purpose. Can you please give me a timeline as to how your Government will take this forward, so we can see positive action in this particular area?
Rwy'n cytuno â chi, ond yr hyn sy'n sicr o fewn eich rheolaeth yw'r gallu i wneud cynnydd yn y maes hwn. Felly, rwy’n croesawu’r ffaith y byddwch yn ysgrifennu ataf gyda mwy o wybodaeth yn y maes penodol hwn, ond yr hyn sy'n gwbl eglur o'r dystiolaeth sydd o'n blaenau i gyd o’r holl droseddau a gyflawnwyd yn erbyn anifeiliaid sy'n ddiamddiffyn—ni allant amddiffyn eu hunain—nifer yr ymchwiliadau a chwynion y mae elusennau yn eu hystyried, a'r erlyniadau, yw y byddai'n dda heddiw cael amserlen o sut y bydd eich Llywodraeth chi yn bwrw ymlaen â chamau i wella'r cosbau sydd ar gael, a chadarnhau’r cosbau hynny sydd ar gael, fel nad ydym yn gweld dedfrydau nad ydynt yn addas i’w diben. A allwch chi roi amserlen i mi o ran sut y bydd eich Llywodraeth yn bwrw ymlaen â hyn, fel y gallwn weld camau cadarnhaol yn y maes penodol hwn?
I can provide more information in the letter that I send to him. These are important points that he raises, and what he has asked me there I will ensure is addressed in writing in a letter.
Gallaf roi rhagor o wybodaeth yn y llythyr y byddaf yn ei anfon ato. Mae'r rhain yn bwyntiau pwysig y mae'n eu codi, a byddaf yn sicrhau bod yr hyn y mae wedi ei ofyn i mi yn y fan yna yn cael sylw ysgrifenedig mewn llythyr.
Arweinydd Plaid Cymru, Leanne Wood.
The Plaid Cymru leader, Leanne Wood.
Diolch, Llywydd. First Minister, since the passage of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, what has your Government done differently?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, ers cyflwyno Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, beth mae eich Llywodraeth wedi ei wneud yn wahanol?
‘Prosperity for All’ is an example of how we follow that Act, in terms of how we determine what we do in the future.
Mae 'Ffyniant i Bawb' yn enghraifft o'r modd yr ydym ni’n dilyn y Ddeddf honno, o ran sut yr ydym ni’n penderfynu ar yr hyn a wnawn yn y dyfodol.
That’s not a very convincing answer, First Minister. The strategy that you’ve produced contains four cross-cutting themes, and the Act says that there are seven well-being goals. One of those goals—a globally responsible Wales—is not mentioned in your strategy at all. You imply that, because of the Act, you will use investment decisions, infrastructure decisions and planning decisions in a different way to the way in which you made those decisions in the past. Your Government is one of the public bodies listed under the Act, and you’ve got a commitment to goals such as sustainable development, a low-carbon economy, healthy functioning ecosystems and enhanced biodiversity. Does your support for the M4 black route meet with those goals, or are you shifting the goalposts and carrying on with business as usual?
Nid yw hwnna'n ateb argyhoeddiadol iawn, Prif Weinidog. Mae'r strategaeth yr ydych chi wedi ei llunio yn cynnwys pedair thema drawsbynciol, ac mae'r Ddeddf yn dweud bod saith nod llesiant. Mae un o'r nodau hynny—sef Cymru sy'n gyfrifol yn fyd-eang—nad yw’n cael ei grybwyll o gwbl yn eich strategaeth. Rydych chi’n awgrymu, oherwydd y Ddeddf, y byddwch chi’n defnyddio penderfyniadau buddsoddi, penderfyniadau seilwaith a phenderfyniadau cynllunio mewn ffordd wahanol i'r ffordd y gwnaethoch chi wneud y penderfyniadau hynny yn y gorffennol. Mae eich Llywodraeth yn un o'r cyrff cyhoeddus a restrir o dan y Ddeddf, ac mae gennych chi ymrwymiad i nodau fel datblygu cynaliadwy, economi carbon isel, ecosystemau gweithredol iach a gwell bioamrywiaeth. A yw eich cefnogaeth i lwybr du yr M4 yn bodloni’r nodau hynny, neu a ydych chi'n newid y rheolau ac yn parhau â busnes fel arfer?
Well, these are matters that need to be addressed via the public inquiry. We wanted it to be as broad as possible and to look at all the options, and we look forward to seeing the results of that inquiry when the work is completed.
Wel, mae'r rhain yn faterion y mae angen mynd i'r afael â nhw drwy'r ymchwiliad cyhoeddus. Roeddem ni eisiau iddo fod mor eang â phosibl ac ystyried yr holl ddewisiadau, ac edrychwn ymlaen at weld canlyniadau'r ymchwiliad hwnnw pan fydd y gwaith wedi'i gwblhau.
We all know that it is your preferred option, and that sounds very much to us on this side of the Chamber like business as usual and a missed opportunity, First Minister.
Now, in the national strategy, mention is also made of rural communities, the need to sustain the agricultural industry, and the world-class food and drink sector that you aspire to. You say that you’ll do this through post-EU agricultural and fisheries policy. Now, the need for us all to support Welsh farmers is obvious, given the contribution that they make to the Welsh economy, to Welsh culture and the role that farmers have to play in managing our natural resources. Plaid Cymru is calling for the same level of support for agriculture to be sustained until 2022 at the very least. That commitment has been given by the Westminster Government for England; First Minister, will you make that commitment for Welsh farmers now this afternoon?
Rydym ni i gyd yn gwybod mai dyna'r dewis yr ydych chi’n ei ffafrio, ac mae hynny'n swnio'n bur debyg i ni ar yr ochr hon i'r Siambr fel busnes fel arfer a chyfle a gollwyd, Prif Weinidog.
Nawr, yn y strategaeth genedlaethol, rhoddir sylw hefyd i gymunedau gwledig, yr angen i gynnal y diwydiant amaethyddol, a'r sector bwyd a diod o'r radd flaenaf yr ydych â’r nod o’i gyflawni . Rydych chi’n dweud y byddwch chi’n gwneud hyn trwy bolisi amaethyddol a physgodfeydd ôl-UE. Nawr, mae'r angen i bob un ohonom gefnogi ffermwyr Cymru yn amlwg, o ystyried y cyfraniad y maen nhw’n ei wneud at economi Cymru, at ddiwylliant Cymru a'r rhan sydd gan ffermwyr i’w chwarae o ran rheoli ein hadnoddau naturiol. Mae Plaid Cymru yn galw am yr un lefel o gefnogaeth i amaethyddiaeth gael ei chynnal hyd at 2022 o leiaf. Gwnaed yr ymrwymiad hwnnw gan Lywodraeth San Steffan i Loegr; Prif Weinidog, a wnewch chi wneud yr ymrwymiad hwnnw i ffermwyr Cymru nawr y prynhawn yma?
Well, I have said publicly that we will maintain the same level of support. The money has to be there, of course, and we’d expect it to be there, but what I have said, as she knows, is that I think that the current pot that is available should be maintained by the UK Government and distributed financially in the same way as before, and that money will then be used for agriculture. How it’s then used is a matter for the Government and the Assembly, but in terms of the overall money, of course we want that to stay the same after 2022, and I’ve said that several times in public.
Wel, rwyf i wedi dweud yn gyhoeddus y byddwn ni’n cynnal yr un lefel o gefnogaeth. Mae'n rhaid i'r arian fod yno, wrth gwrs, a byddem yn disgwyl iddo fod yno, ond yr hyn yr wyf i wedi ei ddweud, fel y mae hi’n gwybod, yw fy mod i’n credu y dylai'r pot presennol sydd ar gael gael ei gynnal gan Lywodraeth y DU a'i ddosbarthu’n ariannol yn yr un ffordd ag o'r blaen, a bydd yr arian hwnnw’n cael ei ddefnyddio ar gyfer amaethyddiaeth wedyn. Mater i'r Llywodraeth a'r Cynulliad yw sut y caiff ei ddefnyddio wedyn, ond o ran yr arian cyffredinol, wrth gwrs, rydym ni eisiau i hwnnw aros yr un fath ar ôl 2022, ac rwyf wedi dweud hynny sawl gwaith yn gyhoeddus.
Arweinydd grŵp UKIP, Neil Hamilton.
The leader of the UKIP group, Neil Hamilton.
Diolch, Llywydd. It’s in the interests of businesses in Wales that export to make progress in the future trading relationships between Britain and the rest of the European Union. Is it not disappointing, therefore, that in a vote on this in the European Parliament last week, Wales’s Labour MEP and Plaid MEP voted for the Commission’s position not to negotiate further because we’ve apparently not made sufficient progress in the talks, which have been blocked, actually, by the European Commission? Aren’t these people no better than fifth columnists fighting for the interests of a foreign power against the interests of Britain?
Diolch, Llywydd. Mae er budd i fusnesau yng Nghymru sy'n allforio i wneud cynnydd yn y cysylltiadau masnachu rhwng Prydain a gweddill yr Undeb Ewropeaidd yn y dyfodol. Onid yw'n siomedig, felly, mewn pleidlais ar hyn yn Senedd Ewrop yr wythnos diwethaf, bod ASE Llafur Cymru ac ASE Plaid wedi pleidleisio dros safbwynt y Comisiwn i beidio â thrafod ymhellach gan ei bod yn debyg nad ydym wedi gwneud cynnydd digonol yn y trafodaethau, sydd wedi cael eu rhwystro, mewn gwirionedd, gan y Comisiwn Ewropeaidd? Onid yw'r bobl hyn ddim gwell na phumed colofnwyr yn ymladd er budd grymoedd tramor yn erbyn buddiannau Prydain?
They’re Spanish fascists now, are they? Well, I will allow his greater experience of that to inform us. But I have to say to him: they have voted according to the way they see the facts. The UK Government’s position has been a shambles from the start. Fifteen months in, we’re none the wiser as to what the UK Government’s position is. They have spent more time fighting with each other. We’ve no idea of—. The only thing we know is that they’re doing their level best to deprive this institution and the people of Wales of the powers they rightfully should have. Beyond that, we have no idea. They’re now planning for a no-deal Brexit—I can say that no planning at all has been done for a no-deal Brexit. They have absolutely no idea what they want to do, and it’s important that the UK Government decides what sort of Brexit it wants. The people of Britain rejected the kind of Brexit that he wants, so it’s up to the UK Government now to decide what kind of Brexit is best for Britain. We’ve outlined our position as the Welsh Government, and that is something that we think represents a sensible Brexit that represents the views that people expressed last year.
Maen nhw’n ffasistiaid Sbaenaidd nawr, ydyn nhw? Wel, byddaf yn caniatáu i’r ffaith fod ganddo fwy o brofiad o hynny ein haddysgu. Ond mae'n rhaid i mi ddweud wrtho: maen nhw wedi pleidleisio yn ôl y ffordd y maen nhw’n gweld y ffeithiau. Mae safbwynt Llywodraeth y DU wedi bod yn draed moch o'r cychwyn. Pymtheg mis i mewn, nid ydym ni ddim callach o beth yw safbwynt Llywodraeth y DU. Maen nhw wedi treulio mwy o amser yn ymladd â'i gilydd. Nid oes gennym unrhyw syniad o—. Yr unig beth yr ydym ni’n ei wybod yw eu bod nhw’n gwneud eu gorau glas i amddifadu'r sefydliad hwn a phobl Cymru o'r pwerau y mae ganddyn nhw hawl iddynt. Y tu hwnt i hynny, nid oes gennym unrhyw syniad. Maen nhw’n cynllunio nawr ar gyfer Brexit dim cytundeb—gallaf ddweud nad oes unrhyw gynllunio o gwbl wedi ei wneud ar gyfer Brexit dim cytundeb. Nid oes ganddyn nhw unrhyw syniad o'r hyn y maen nhw eisiau ei wneud, ac mae'n bwysig bod Llywodraeth y DU yn penderfynu pa fath o Brexit y mae’n dymuno ei gael. Gwrthododd pobl Prydain y math o Brexit y mae ef ei eisiau, felly cyfrifoldeb Llywodraeth y DU nawr yw penderfynu pa fath o Brexit sydd orau i Brydain. Rydym ni wedi amlinellu ein safbwynt fel Llywodraeth Cymru, ac mae hynny'n rhywbeth yr ydym ni’n credu sy’n cynrychioli Brexit synhwyrol sy'n cynrychioli'r safbwyntiau a fynegwyd gan bobl y llynedd.
Well, it’s not for me, of course, and UKIP to defend the way the UK Conservative Government has embarked on this negotiation, but if he has read Mr Yanis Varoufakis’s account of his negotiations with the EU, he will see there what is playing out. The EU has no serious intention of entering into negotiations with Britain for the future, because their interests are to keep the remaining members of the EU together, and they want, therefore, to ensure that Brexit—so far as they can—is not a success. So, we can’t expect to get anything sensible out of the EU. In these circumstances, is it not incumbent upon all political parties in this country to support the broad aims of the British Government, which are to have the freest possible trade with the European Union and to protect the interests of citizens—both EU citizens in this country and also British citizens in the EU? This is plainly what the Government, in its shambolic way, is trying to do, but, nevertheless, the aims are ones that we should all support.
Wel, nid fy lle i, wrth gwrs, ac UKIP yw amddiffyn y ffordd y mae Llywodraeth Geidwadol y DU wedi mynd i’r afael â’r drafodaeth hon, ond os yw wedi darllen cyfrif Mr Yanis Varoufakis o'i drafodaethau gyda'r UE, bydd yn gweld yn y fan honno beth sy'n digwydd. Nid oes gan yr UE unrhyw fwriad difrifol o drafod â Phrydain ar gyfer y dyfodol, oherwydd eu buddiannau nhw yw cadw’r aelodau UE eraill gyda’i gilydd, ac maen nhw eisiau sicrhau, felly, nad yw Brexit—cyn belled ag y gallant—yn llwyddiant. Felly, ni allwn ddisgwyl cael unrhyw beth synhwyrol allan o'r UE. O dan yr amgylchiadau hyn, onid yw'n ddyletswydd ar yr holl bleidiau gwleidyddol yn y wlad hon i gefnogi nodau eang Llywodraeth Prydain, sef cael y fasnach fwyaf rydd bosibl gyda'r Undeb Ewropeaidd ac i ddiogelu buddiannau dinasyddion—dinasyddion yr UE yn y wlad hon a dinasyddion Prydain yn yr UE hefyd? Mae hyn yn amlwg beth mae'r Llywodraeth, yn ei ffordd ddi-drefn, yn ceisio ei wneud, ond, serch hynny, mae'r nodau'n rhai y dylai bob un ohonom eu cefnogi.
Well, I support those principles, but let me take him back to the referendum last year. We were told by his party and his party leader that the EU would strike a deal quickly because the EU were afraid of the UK; it was untrue. We were told that German car manufacturers would put pressure on the EU to strike a deal; that was untrue. We were told by his own party leader that the UK could look more like Norway, but now we’re told it shouldn’t look like Norway at all. The fantasies that were peddled last year are now coming home to roost. The reality is that the EU is not afraid of the UK—why on earth should it be? He is right—the EU wants to keep the EU 27 together. Of course it does; that would have been blindingly obvious to most people last year, but not to his own party. Now, the principles he has expounded I agree with—who would not want to see the freest possible trading agreement? Who would not want to see the rights of citizens protected? The problem is that while we know what the EU’s position is, we have still no idea of what the UK’s position is and what kind of deal it wants. That’s the problem.
Wel, rwy’n cefnogi'r egwyddorion hynny, ond gadewch i mi fynd ag ef yn ôl at y refferendwm y llynedd. Dywedwyd wrthym gan ei blaid ef ac arweinydd ei blaid ef y byddai'r UE yn dod i gytundeb yn gyflym gan fod yr UE yn ofni'r DU; roedd hynny’n anwir. Dywedwyd wrthym y byddai gweithgynhyrchwyr ceir yr Almaen yn rhoi pwysau ar yr UE i ddod i gytundeb; roedd hynny'n anwir. Dywedwyd wrthym gan arweinydd ei blaid ei hun y gallai'r DU edrych mwy fel Norwy, ond dywedir wrthym nawr na ddylai edrych fel Norwy o gwbl. Mae'r ffantasïau a hyrwyddwyd y llynedd yn cael eu datgelu’n llwyr bellach. Y gwir amdani yw nad yw'r UE yn ofni'r DU—pam ar y ddaear y dylai ein hofni? Mae e'n iawn—mae'r UE eisiau cadw 27 yr UE gyda'i gilydd. Wrth gwrs ei fod; byddai hynny wedi bod yn hollol amlwg i'r rhan fwyaf o bobl y llynedd, ond nid i'w blaid ei hun. Nawr, rwy’n cytuno â’r egwyddorion y mae wedi eu mynegi—pwy na fyddai eisiau gweld y cytundeb masnachu mwyaf rhydd posibl? Pwy na fyddai eisiau gweld hawliau dinasyddion yn cael eu hamddiffyn? Y broblem yw, er ein bod ni’n gwybod beth yw safbwynt yr UE, nid oes gennym unrhyw syniad o beth yw safbwynt y DU a pha fath o gytundeb y mae’n dymuno ei gael. Dyna'r broblem.
We indeed know what the EU’s position is—they don’t want to do a deal, therefore the whole process is a waste of time. Of course, he’s quite wrong—we didn’t say in UKIP last year that the Germans would do a deal; we said it was in their economic interest to do so. And indeed, given that they have this year a €42 billion trade surplus with Britain, if they don’t support a free trade deal they will be cutting off their nose to spite their face, which they may well want to do in order to keep the fourth reich together. Nor, of course, could we in UKIP determine what anybody else in any other party would be doing in any country in the EU. All that we said last year was that it is in everybody’s rational self-interest that we do a deal to make trade as free as it possibly can be. But if they don’t want to do a deal, 85 per cent of the global economy is outside of the EU—that’s growing, and we should be concentrating on other parts of the world. Therefore, what we should be doing now is scaling down the Department for Exiting the European Union and transferring those officials to the Department for International Trade, and concentrating on getting on with the real business of making Brexit a success in the rest of the world.
Rydym ni’n sicr yn gwybod beth yw safbwynt yr UE—nid ydyn nhw eisiau dod i gytundeb, felly mae'r holl broses yn wastraff amser. Wrth gwrs, mae'n gwbl anghywir—ni ddywedasom yn UKIP y llynedd y byddai'r Almaenwyr yn dod i gytundeb; dywedasom ei bod o fudd economaidd iddyn nhw wneud hynny. Ac yn wir, o gofio bod ganddyn nhw ddiffyg masnach o €42 biliwn gyda Phrydain eleni, os na fyddant yn cefnogi cytundeb masnach rydd byddant yn gwneud drwg iddyn nhw eu hunain, efallai y byddent eisiau gwneud hynny er mwyn cadw’r pedwerydd reich gyda'i gilydd. Ni allem ni yn UKIP, wrth gwrs, wybod ychwaith beth fyddai unrhyw un arall mewn unrhyw blaid arall yn ei wneud mewn unrhyw wlad yn yr UE. Y cwbl a ddywedasom ni y llynedd oedd ei fod o fudd rhesymol i bawb ein bod ni’n dod i gytundeb i wneud masnach mor rhydd ag y gall fod. Ond os nad ydyn nhw eisiau dod i gytundeb, mae 85 y cant o'r economi fyd-eang y tu allan i'r UE—mae honno'n tyfu, a dylem fod yn canolbwyntio ar rannau eraill o'r byd. Felly, yr hyn y dylem ni fod yn ei wneud nawr yw lleihau'r Adran ar gyfer Ymadael â'r Undeb Ewropeaidd a throsglwyddo'r swyddogion hynny i'r Adran Masnach Ryngwladol, gan ganolbwyntio ar fwrw ymlaen â'r busnes go iawn o wneud Brexit yn llwyddiant yng ngweddill y byd.
Well let me tell you what Liam Fox said to me when we had a meeting of all the Ministers in the Joint Ministerial Council. He said that all 53 free trade agreements that the EU had with other countries would automatically apply to the UK. Rubbish—it was rubbish. So, that gives an indication of my faith in the Department for International Trade. He cannot get away from the reality that his party, his leader, went on and on and on saying the EU will do a deal with us quickly. The German—[Interruption.] We heard it—the German car manufacturers will force the EU to do a deal. The German car manufacturers are more interested in the EU-27 than they are in the UK.
He talks about preparing for the no-deal Brexit. What does that mean? It means border posts. Well, customs officers are not being recruited. Apparently, we’re told there will be some kind of a strange pre-notification procedure on the UK side of any border that wouldn’t apply in the channel ports, and apparently it would apply magically on the open border that would exist with the EU in the Republic of Ireland. It’s cloud-cuckoo-land—the whole thing is cloud-cuckoo-land. The most sensible way of dealing with Brexit is to make sure we have the best relationship we can with our biggest market. If he thinks there’s going to be a free trade deal with the United States, he can go and speak to be the Bombardier workers. The US will look after itself. It has a Government that was elected on the basis of America first. It’s not going to do the UK any favours, and it’s quite clear that that is not what it’s going to do. Free trade agreements with countries that have considerably lower standards of living than we do end up with jobs being exported. Ask the Americans and the North American free trade agreement—it is what happened. Jobs were exported to Mexico and many of the midwest towns lost their jobs as a result of it, and that’s what he’s advocating—that kind of free trade agreement. The reality is we need to have the closest possible trading relationship with one of the world’s biggest markets—bigger than America—that’s on our doorstep, which we have a land border with. If we can’t do a deal with them, we have no chance of doing a deal with anybody else.
Wel, gadewch i mi ddweud wrthych yr hyn a ddywedodd Liam Fox wrthyf pan gawsom ni gyfarfod o'r holl Weinidogion yn y Cydgyngor Gweinidogion. Dywedodd y byddai pob un o’r 53 o gytundebau masnach rydd yr oedd gan yr UE gyda gwledydd eraill yn berthnasol i'r DU yn awtomatig. Lol llwyr—roedd yn lol. Felly, mae hynny'n rhoi syniad o'm ffydd yn yr Adran Masnach Ryngwladol. Ni all ddianc y gwirionedd bod ei blaid ef, ei arweinydd ef, wedi mynd ymlaen ac ymlaen yn dweud y bydd yr UE yn dod i gytundeb â ni yn gyflym. Bydd—[Torri ar draws.] Fe’i clywsom—bydd gweithgynhyrchwyr ceir yr Almaen yn gorfodi'r UE i ddod i gytundeb. Mae gan weithgynhyrchwyr ceir yr Almaen fwy o ddiddordeb yn 27 yr UE na sydd ganddyn nhw yn y DU.
Mae'n sôn am baratoi ar gyfer y Brexit dim cytundeb. Beth mae hynny'n ei olygu? Mae'n golygu gorsafoedd ar y ffin. Wel, nid yw swyddogion tollau’n cael eu recriwtio. Mae'n debyg, dywedir wrthym y bydd rhyw fath o weithdrefn hysbysu ymlaen llaw ryfedd ar ochr y DU o unrhyw ffin na fyddai'n berthnasol ym mhorthladdoedd y sianel, ac mae'n debyg y byddai'n berthnasol yn hudol ar y ffin agored a fyddai'n bodoli gyda'r UE yng Ngweriniaeth Iwerddon. Mae'n wallgof—mae’r holl beth yn wallgof. Y ffordd fwyaf synhwyrol o ymdrin â Brexit yw sicrhau bod gennym ni’r berthynas orau y gallwn ei chael gyda'n marchnad fwyaf. Os yw'n credu y bydd cytundeb masnach rydd gyda'r Unol Daleithiau, dylai fynd i siarad â gweithwyr Bombardier. Bydd yr Unol Daleithiau yn gofalu amdanynt eu hunain. Mae ganddyn nhw Lywodraeth a etholwyd ar sail America yn gyntaf. Nid yw'n mynd i wneud unrhyw ffafr â'r DU, ac mae'n gwbl eglur nad dyna y mae’n mynd i'w wneud. Mae cytundebau masnach rydd gyda gwledydd sydd â safonau byw sylweddol is nag sydd gennym ni yn arwain at allforio swyddi. Gofynnwch i'r Americanwyr a chytundeb masnach rydd Gogledd America—dyna a ddigwyddodd. Allforiwyd swyddi i Fecsico a chollodd llawer o drefi canolbarth gorllewinol yr Unol Daleithiau eu swyddi yn sgil hynny, a dyna y mae'n ei argymell—y math hwnnw o gytundeb masnach rydd. Y gwir amdani yw bod angen i ni gael y berthynas fasnachu agosaf bosibl gydag un o farchnadoedd mwyaf y byd—mwy nag America—sydd ar garreg ein drws, y mae gennym ni ffiniau tir â hi. Os na allwn ni ddod i gytundeb â nhw, nid oes gennym ni unrhyw siawns o ddod i gytundeb ag unrhyw un arall.
Digartrefedd
Homelessness
3. Sut y bydd y Prif Weinidog yn sicrhau llwyddiant strategaeth tymor hir Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â digartrefedd? (OAQ51168)
3. How will the First Minister ensure the success of the Welsh Government's long-term strategy to combat homelessness? (OAQ51168)
Our commitment to dealing with homelessness is found, of course, in the budget that we published last week.
Gwelir ein hymrwymiad i ymdrin â digartrefedd, wrth gwrs, yn y gyllideb a gyhoeddwyd gennym yr wythnos diwethaf.
I didn’t hear your answer there, First Minister, because of the mutterings to your rear. Would you mind answering again?
Ni chlywais eich ateb yn y fan yna, Prif Weinidog, oherwydd y mwmian y tu ôl i chi. A fyddai wahaniaeth gennych chi ateb eto?
I’ll repeat it. Our commitment to dealing with homelessness—
Fe wnaf ei ailadrodd. Gwelir ein hymrwymiad i ymdrin â digartrefedd—
The First Minister will repeat the answer and his backbenchers will be slightly quieter.
Bydd y Prif Weinidog yn ailadrodd yr ateb a bydd y rheini ar ei feinciau cefn ychydig yn dawelach.
Our commitment to dealing with homelessness is found in the budget that was published last week.
Gwelir ein hymrwymiad i ymdrin â digartrefedd yn y gyllideb a gyhoeddwyd gennym yr wythnos diwethaf.
First Minister, last week when I asked you, you revealed that your plan to address the homelessness crisis that we face in Wales was to wait for a Labour Government to come to power in Westminster. Now, I’m sure that will be of great comfort to the many rough sleepers in Wales ahead of the fast-approaching winter. If we had powers over Jobcentre Plus and administrative control over payments, something that Plaid Cymru has called for for many years, you would have the power to prevent sanctions and to prevent the administrative fiascos that leave people destitute. Now, preventing homelessness, as you know, saves money in other public services. It also saves lives, because the increase in recent drug-related deaths is linked to homelessness. It’s for those reasons that we prioritised the Supporting People budget as part of our recent budget negotiations. Now, given all of this, aside from the Supporting People budget that I’ve just mentioned, are you seriously saying that there is nothing else that you can do to stop this growing crisis in homelessness until there is another Labour Government elected in Westminster some time in the distant future? Is that the best that you can come up with for rough sleepers in this country?
Prif Weinidog, yr wythnos diwethaf pan ofynnais i chi, dywedasoch mai eich cynllun i fynd i'r afael â'r argyfwng digartrefedd yr ydym yn ei wynebu yng Nghymru oedd disgwyl i Lywodraeth Lafur ddod i rym yn San Steffan. Nawr, rwy'n siŵr y bydd yn gysur mawr i'r bobl niferus sy'n cysgu ar y stryd yng Nghymru cyn y gaeaf sy’n agosáu’n gyflym. Pe byddai gennym ni bwerau dros y Ganolfan Byd Gwaith a rheolaeth weinyddol dros daliadau, rhywbeth y mae Plaid Cymru wedi galw amdano ers blynyddoedd lawer, byddai’r grym gennych chi i atal cosbau ac i atal y llanast gweinyddol sy'n gadael pobl heb yr un geiniog. Nawr, mae atal digartrefedd, fel y gwyddoch, yn arbed arian mewn gwasanaethau cyhoeddus eraill. Mae hefyd yn achub bywydau, gan fod y cynnydd mewn marwolaethau diweddar yn ymwneud â chyffuriau yn gysylltiedig â digartrefedd. Am y rhesymau hynny yr ydym ni’n blaenoriaethu cyllideb Cefnogi Pobl yn rhan o'n trafodaethau cyllideb diweddar. Nawr, o ystyried hyn oll, heblaw am y gyllideb Cefnogi Pobl yr wyf i newydd ei chrybwyll, a ydych chi’n dweud o ddifrif nad oes unrhyw beth arall y gallwch chi ei wneud i atal yr argyfwng cynyddol hwn o ran digartrefedd tan fod Llywodraeth Lafur arall yn cael ei hethol yn San Steffan rywbryd yn y dyfodol pell? Ai dyna'r gorau y gallwch chi feddwl amdano ar gyfer y rheini sy’n cysgu ar y stryd yn y wlad hon?
Well, we look forward to the day when there is a Labour Government in Westminster, but she asked me to list what we have done. Well, 11,000 people have been helped since April 2015; the recent homelessness statistics for the first quarter of 2017-18 show a steady rate of success in times of increasing demand; 63 per cent of all households threatened with homelessness have had their homelessness prevented in Wales because of legislation that we introduced—the legislation we know has been influential enough because England is now looking to copy us; we’ve clearly demonstrated our determination to drive down homelessness in the draft budget—the additional £10 million for each of the next two years will enable local authorities to intensify their efforts to achieve the best outcome for those at risk of homelessness; we’ve just announced an additional £2.6 million of funding for innovative projects to tackle rough sleeping and youth homelessness; we are committed to supporting the End Youth Homelessness campaign and we’re working with it to develop an action plan to tackle that problem; and, of course, we have another round of distinct approaches, which includes a housing pathway to help ex-service personnel, the national pathway for ex-offenders, the pathway to help young people avoid homelessness, and an accommodation framework for care leavers to ensure they get the help they need to find suitable accommodation. It doesn’t sound like torpor to me.
Wel, edrychwn ymlaen at y diwrnod pan fydd Llywodraeth Lafur yn San Steffan, ond gofynnodd i mi restru'r hyn yr ydym ni wedi ei wneud. Wel, cynorthwywyd 11,000 o bobl ers mis Ebrill 2015; mae'r ystadegau digartrefedd diweddar ar gyfer chwarter cyntaf 2017-18 yn dangos cyfradd lwyddiant gyson mewn cyfnod o alw cynyddol; mae digartrefedd 63 y cant o'r holl aelwydydd a oedd dan fygythiad o ddigartrefedd wedi ei atal yng Nghymru oherwydd deddfwriaeth a gyflwynwyd gennym ni—mae'r ddeddfwriaeth, rydym ni’n gwybod, wedi bod yn ddigon dylanwadol gan fod Lloegr yn bwriadu ein copïo ni; rydym ni wedi dangos yn eglur ein penderfyniad i leihau digartrefedd yn y gyllideb ddrafft—bydd y £10 miliwn ychwanegol ar gyfer pob un o'r ddwy flynedd nesaf yn galluogi awdurdodau lleol i ddwysáu eu hymdrechion i sicrhau’r canlyniad gorau i'r rheini sydd mewn perygl o fod yn ddigartref; rydym ni newydd gyhoeddi £2.6 miliwn ychwanegol o gyllid ar gyfer prosiectau arloesol i fynd i'r afael â chysgu ar y stryd a digartrefedd ieuenctid; rydym ni wedi ymrwymo i gefnogi'r ymgyrch End Youth Homelessness ac rydym ni’n gweithio â hi i ddatblygu cynllun gweithredu i fynd i'r afael â'r broblem honno; ac wrth gwrs, mae gennym ni rownd arall o wahanol ddulliau, sy'n cynnwys llwybr tai i helpu cyn-bersonél y lluoedd arfog, y llwybr cenedlaethol i gyn-droseddwyr, y llwybr i helpu pobl ifanc i osgoi digartrefedd, a fframwaith llety ar gyfer pobl sy'n gadael gofal i sicrhau eu bod yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt i ddod o hyd i lety addas. Nid yw'n swnio fel syrthni i mi.
First Minister, I’m sure you’ll join with me in commending the work of the Wallich. In a recent report launched in the Assembly last week, I’ve found that there has been an increase in rough sleepers in Cardiff and Swansea and that those sleeping on the streets are 70 times more likely to die from substance misuse and 11 times more likely to die as a result of alcohol. We’ve heard that the Housing (Wales) Act 2014 does place an emphasis on preventing homelessness. That is very, very important, but the most severe type of homelessness is that that affects rough sleepers, and what are we doing to help resolve those problems of those who are actually now living on the streets?
Prif Weinidog, rwy'n siŵr y gwnewch chi ymuno â mi i ganmol gwaith y Wallich. Mewn adroddiad diweddar a lansiwyd yn y Cynulliad yr wythnos diwethaf, rwyf wedi canfod y bu cynnydd i’r rhai sy’n cysgu ar y stryd yng Nghaerdydd ac Abertawe a bod y rhai sy'n cysgu ar y strydoedd 70 gwaith yn fwy tebygol o farw o gamddefnyddio sylweddau ac 11 gwaith yn fwy tebygol o farw o ganlyniad i alcohol. Rydym ni wedi clywed bod Deddf Tai (Cymru) 2014 yn rhoi pwyslais ar atal digartrefedd. Mae hynny'n bwysig dros ben, ond y math mwyaf difrifol o ddigartrefedd yw’r un sy’n effeithio ar bobl sy'n cysgu ar y stryd, a beth ydym ni’n ei wneud i helpu i ddatrys y problemau hynny sydd gan y rhai sy’n yn byw ar y strydoedd mewn gwirionedd ar hyn o bryd?
Well, the Wallich I know very well. Oddly enough, their headquarters in Bridgend are on the street where I live—literally down the road. We’ve worked with them on a constituency basis over many years to help people who’ve been faced with homelessness. I refer the Member back to the point I made earlier on that we’ve allocated £2.6 million of the funding for innovative projects to tackle rough sleeping and youth homelessness. It’s important, I believe, to work with organisations that have experience on the ground and to allow them to develop the solutions that they believe are right, while providing, of course, funding from the Welsh Government.
Wel, rwy’n adnabod y Wallich yn dda iawn. Yn rhyfedd ddigon, mae eu pencadlys ym Mhen-y-bont ar Ogwr ar y stryd lle’r wyf i’n byw—yn llythrennol i lawr y ffordd. Rydym ni wedi gweithio â nhw ar sail etholaeth dros flynyddoedd lawer i helpu pobl sydd wedi wynebu digartrefedd. Cyfeiriaf yr Aelod yn ôl at y pwynt a wneuthum yn gynharach ar y ffaith ein bod wedi dyrannu £2.6 miliwn o'r cyllid ar gyfer prosiectau arloesol i fynd i'r afael â chysgu ar y stryd a digartrefedd ieuenctid. Mae'n bwysig, rwy’n credu, gweithio gyda sefydliadau sydd â phrofiad ar lawr gwlad ac i’w caniatáu i ddatblygu'r atebion y maen nhw’n credu sy’n iawn, gan ddarparu, wrth gwrs, cyllid gan Lywodraeth Cymru.
First Minister, I went on the breakfast run with the Wallich the week before last, and it was very impressive to see the support and services they offer—hot food, hot drinks, clothing, advice about accommodation, GP appointments; there is a whole range of very important support measures and advice offered by the Wallich. We also heard first-hand from rough sleepers just what they thought the practical solutions were—for example, the consistent availability of showers at a particular time during the morning and somewhere to dry clothing, which isn’t generally available in Newport at the current time and they feel should be. So, I would very much agree with David Melding that the Wallich have such a strong track record of delivery and a deal of knowledge of the practical solutions that will help rough sleepers. So, I do believe that Welsh Government should be working ever more closely with the third sector and organisations like the Wallich.
Prif Weinidog, bûm yn dosbarthu brecwast gyda’r Wallich bythefnos yn ôl, ac roedd hi'n drawiadol iawn gweld y gefnogaeth a'r gwasanaethau y maen nhw'n eu cynnig—bwyd poeth, diodydd poeth, dillad, cyngor am lety, apwyntiadau meddyg teulu; cynigir pob math o fesurau cymorth a chyngor pwysig gan y Wallich. Clywsom hefyd yn bersonol gan y rheini sy’n cysgu ar y stryd yn union beth yr oeddent yn ei feddwl oedd yr atebion ymarferol—er enghraifft, bod cawodydd ar gael yn gyson ar adeg benodol yn ystod y bore a bod rhywle i sychu dillad, nad ydynt ar gael yn gyffredinol yng Nghasnewydd ar hyn o bryd ac maen nhw'n teimlo y dylent fod ar gael. Felly, byddwn yn cytuno'n llwyr â David Melding bod gan y Wallich hanes mor gryf o gyflenwi a llawer o wybodaeth am yr atebion ymarferol a fydd yn helpu’r rheini sy’n cysgu ar y stryd. Felly, rwy’n credu y dylai Llywodraeth Cymru fod yn gweithio'n fwy agos fyth gyda'r trydydd sector a sefydliadau fel y Wallich.
Yes. There’s no need to replicate what’s already being done or to reinvent the wheel. We know there are organisations that have first-hand experience on the ground of helping people. The job of Government in those circumstances is to help those organisations, and that, of course, is what we’re going to do with the funding we’ve announced to enable projects to come forward that are innovative but, importantly, of course, can receive the funding.
Ie. Nid oes angen ailadrodd yr hyn sydd eisoes yn cael ei wneud nac ailddyfeisio’r olwyn. Gwyddom fod sefydliadau ar gael sydd â phrofiad uniongyrchol ar lawr gwlad o helpu pobl. Gwaith y Llywodraeth o dan yr amgylchiadau hynny yw helpu'r sefydliadau hynny, a dyna, wrth gwrs, yr ydym ni’n mynd i’w wneud gyda'r cyllid yr ydym ni wedi ei gyhoeddi i alluogi prosiectau i gael eu cynnig sy'n arloesol ond, yn bwysig, wrth gwrs, yn gallu cael y cyllid.
Busnesau Canolig
Medium-sized Enterprises
4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am bolisi Llywodraeth Cymru i dyfu busnesau canolig yng Nghymru? (OAQ51153)
4. Will the First Minister make a statement on Welsh Government policy to grow medium-sized enterprises in Wales? (OAQ51153)
Yes. ‘Prosperity for All’ sets out a range of actions and priorities that will benefit small and medium-sized enterprises, and they include the development bank, enhanced Business Wales support and infrastructure investment.
Gwnaf. Mae 'Ffyniant i Bawb' yn cyflwyno amrywiaeth o gamau gweithredu a blaenoriaethau a fydd o fudd i fusnesauu bach a chanolig eu maint, ac maent yn cynnwys y banc datblygu, cymorth gwell gan Fusnes Cymru a buddsoddiad mewn seilwaith.
Just last week, the Federation of Small Businesses published the report ‘Wales’ Missing Middle’, in which they stated that,
‘In the missing middle medium-sized firms, those employing between 50-250 people make up a slim 12 per cent of employment.’
They went on to say that, of those that do exist, they often face choices to sell to larger multinational entities rather than to pursue sustainable domestic growth. What plans does the Welsh Government have to address this issue and to what extent will it feature in the forthcoming economic plan?
Dim ond yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd y Ffederasiwn Busnesau Bach yr adroddiad 'Wales' Missing Middle', pryd y dywedasant,
Yn y cwmnïau canolig eu maint canol sydd ar goll, mae'r rheini sy'n cyflogi rhwng 50 a 250 o bobl yn cynrychioli cyfran fach o 12 y cant o gyflogaeth.
Aethant ymlaen i ddweud, o'r rheini sydd yn bodoli, eu bod yn aml yn wynebu dewisiadau i werthu i endidau amlwlad mwy yn hytrach na mynd ar drywydd twf domestig cynaliadwy. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i fynd i'r afael â'r mater hwn ac i ba raddau y bydd yn ymddangos yn y cynllun economaidd sydd i ddod?
The Member has addressed an issue there that is absolutely right. We have faced too many instances in the past where businesses that the Germans would describe as the Mittelstand businesses, the owners tended to sell rather than grow. It’s a problem we’ve had for years. We looked at one point at whether we could look to resurrect the Cardiff stock exchange to enable them to grow and then become listed. It wasn’t practical. That was something we looked at 10 or 11 years ago.
What can we do in the meantime to help them? We’ve got the Business Wales service, of course, which helps SMEs including medium-sized businesses, and the development bank of Wales will be a core component part of the Welsh Government’s economic policy and delivery to build on the expertise of Finance Wales. That will help SMEs to access finance. And the economic action plan will, undoubtedly, look to support businesses of all sizes. I think it’s fair to say that, 20 years ago, the emphasis was entirely on attracting overseas investment and nothing else. That’s what the Welsh Development Agency did. That’s no longer the case. We know how important that broad and strong pyramid of SMEs is, and Mittelstand businesses, if I can call them that, because they are the base of the Welsh economy, and we want to make sure that our offer helps to strengthen them as well.
Mae'r Aelod wedi rhoi sylw i fater yn y fan yna sy’n gwbl gywir. Rydym ni wedi wynebu gormod o achosion yn y gorffennol lle mae busnesau y byddai'r Almaenwyr yn eu disgrifio fel y busnesau Mittelstand, yr oedd y perchnogion yn tueddu i’w gwerthu yn hytrach na’u tyfu. Mae'n broblem sydd gennym ers blynyddoedd. Edrychwyd ar un adeg ar ba un a allem ni geisio atgyfodi cyfnewidfa stoc Caerdydd er mwyn eu galluogi i dyfu ac yna dod yn rhestredig. Nid oedd yn ymarferol. Roedd hynny’n rhywbeth a ystyriwyd gennym 10 neu 11 mlynedd yn ôl.
Beth allwn ni ei wneud yn y cyfamser i'w helpu? Mae gennym ni wasanaeth Busnes Cymru, wrth gwrs, sy'n helpu BBaChau gan gynnwys busnesau canolig eu maint, a bydd banc datblygu Cymru yn rhan hanfodol o bolisi a darpariaeth Llywodraeth Cymru i adeiladu ar arbenigedd Cyllid Cymru. Bydd hynny'n helpu BBaChau i gael gafael ar gyllid. A bydd y cynllun gweithredu economaidd, heb os, yn ceisio cefnogi busnesau o bob maint. Rwy'n credu ei bod yn deg dweud, 20 mlynedd yn ôl, bod y pwyslais yn gyfan gwbl ar ddenu buddsoddiad tramor a dim byd arall. Dyna’r oedd Awdurdod Datblygu Cymru yn ei wneud. Nid dyna'r sefyllfa erbyn hyn. Rydym ni’n gwybod pa mor bwysig yw pyramid eang a chryf o BBaChau, a busnesau Mittelstand, os caf eu galw’n hynny, gan mai nhw yw sylfaen economi Cymru, ac rydym ni eisiau sicrhau bod ein cynnig yn helpu i'w cryfhau hwythau hefyd.
Last week, I asked for a statement on whether the Welsh Government had plans to review the terms and conditions on which grants in Wales were made to businesses, following the job losses at Newsquest and the threat to jobs at Essentra in Newport. Both companies have received grant aid from the Welsh Government. Since then, it has emerged that of the £320 million spent on business support since 2010, less than a quarter was classed as a repayable grant or a commercial loan. And, less than 2 per cent has been repaid. Does the First Minister agree that there is an urgent need to review his Government’s policy with regard to grant aid to businesses to ensure that their objectives are achieved and the maximum benefit to the taxpayer is obtained in the whole of Wales?
Yr wythnos diwethaf, gofynnais am ddatganiad ar ba un a oedd gan Lywodraeth Cymru gynlluniau i adolygu'r telerau a'r amodau ar gyfer rhoi grantiau i fusnesau yng Nghymru, yn dilyn y colledion swyddi yn Newsquest a'r bygythiad i swyddi yn Essentra yng Nghasnewydd. Mae'r ddau gwmni wedi cael cymorth grant gan Lywodraeth Cymru. Ers hynny, mae wedi dod i’r amlwg bod llai na chwarter y £320 miliwn a wariwyd ar gymorth busnes ers 2010 wedi cael ei ddosbarthu fel grant ad-daladwy neu fenthyciad masnachol. Ac mae llai na 2 y cant wed ei ad-dalu. A yw'r Prif Weinidog yn cytuno bod angen brys i adolygu polisi ei Lywodraeth o ran cymorth grant i fusnesau i sicrhau bod eu hamcanion yn cael eu cyflawni a bod y budd mwyaf posibl i'r trethdalwr yn cael ei sicrhau yng Nghymru gyfan?
One hundred and fifty thousand jobs have either been created or preserved as a result of the money that Welsh Government has made available. We’re not going to apologise for that. The reality is that the move towards repayable finance was originally made in 2010—seven years ago. Now, circumstances have changed since then. We’ve found that businesses were not able to access finance. They didn’t see repayable finance as attractive to them. So, yes, we have provided more grants, but we have seen the results and we’ve seen many, many thousands of people who are in jobs today because of the support that their Government has provided for their families, in order for them to have an income for the future.
Mae can mil a hanner o swyddi wedi eu creu neu eu cadw o ganlyniad i'r arian y mae Llywodraeth Cymru wedi ei roi ar gael. Ni ydym yn mynd i ymddiheuro am hynny. Y gwir amdani yw i’r symudiad tuag at gyllid ad-daladwy gael ei wneud yn 2010 yn wreiddiol—saith mlynedd yn ôl. Nawr, mae’r amgylchiadau wedi newid ers hynny. Rydym ni wedi canfod nad oedd busnesau yn gallu cael gafael ar gyllid. Nid oeddent o’r farn bod cyllid ad-daladwy yn ddeniadol iddynt. Felly, ydym, rydym ni wedi darparu mwy o grantiau, ond rydym ni wedi gweld y canlyniadau ac rydym ni wedi gweld miloedd lawer o bobl sydd mewn swyddi heddiw oherwydd y cymorth y mae eu Llywodraeth wedi ei roi i'w teuluoedd, er mwyn iddyn nhw gael incwm ar gyfer y dyfodol.
One of the key conclusions of the FSB report is that Welsh Government economic policy has relied too heavily on attracting foreign direct investment. That’s not just true of this Government; it’s true of Welsh economic policy going back 50 years to when Cledwyn Hughes produced ‘Wales: The Way Ahead’ in 1967. It hasn’t worked. At best, it’s been a short-term sticking plaster; at worst, it’s sold the Welsh people the fallacious myth that the salvation to our economic woes would come from outside. Will we at last see a sea change in the new economic strategy, so that we can concentrate not on selling Wales as a location for the world to produce, but invest in our own capacity to produce our own innovations, our own skills and our own enterprise?
Un o gasgliadau allweddol adroddiad yr FSB yw bod polisi economaidd Llywodraeth Cymru wedi dibynnu'n ormodol ar ddenu buddsoddiad tramor uniongyrchol. Nid yw hynny’n wir am y Llywodraeth hon yn unig; mae'n wir am bolisi economaidd Cymru yn mynd yn ôl 50 mlynedd pan luniwyd 'Wales: The Way Ahead' gan Cledwyn Hughes ym 1967. Nid yw wedi gweithio. Ar y gorau, mae wedi bod yn ateb byrdymor; ar y gwaethaf, mae wedi gwerthu’r chwedl anwir i bobl Cymru y byddai'r iachawdwriaeth i'n trafferthion economaidd yn dod o'r tu allan. A fyddwn ni'n gweld newid sylweddol o’r diwedd yn y strategaeth economaidd newydd, fel y gallwn ganolbwyntio ar beidio â gwerthu Cymru fel lleoliad i'r byd gynhyrchu ynddo, ond buddsoddi yn ein gallu ein hunain i gynhyrchu ein harloesedd ein hunain, ein sgiliau ein hunain a'n menter ein hunain?
I don’t see the two as being in conflict. It is right to say that we have been very successful in attracting foreign direct investment and many, many thousands of people in Wales are employed by companies outside Wales. That is not something that we should apologise for—it’s a mark of our success. He is right to say that, certainly, the experience that I had at the start of the last decade was that economic policy was geared, because of the WDA, almost entirely towards attracting very large investments at the cost of not supporting SMEs. We can’t afford to do that anymore, because we want to make sure that SMEs are able to grow in the future. At that time, our universities didn’t work with SMEs; they didn’t see themselves as economic generators, they didn’t see themselves as having to produce start-up businesses based around their own research. That’s all changed. Our universities are very much on board now, and we have worked with organisations like the FSB. We’re interested in what the FSB have to say in terms of what we can do to support businesses in the future, but we have to understand that all countries—well, all open countries—rely on foreign direct investment. They create many thousands of jobs in Wales. It isn’t the be-all and end-all, we understand that. Getting a balance is absolutely crucial, and that’s exactly what the economic action plan will do.
Nid wyf yn gweld bod y ddau’n gwrthdaro. Mae'n iawn dweud ein bod ni wedi bod yn llwyddiannus iawn o ran denu buddsoddiad tramor uniongyrchol a chyflogir miloedd lawer o bobl yng Nghymru gan gwmnïau o’r tu allan i Gymru. Nid yw hynny’n rhywbeth y dylem ni ymddiheuro amdano—mae'n arwydd o'n llwyddiant. Yn sicr, mae'n iawn yn dweud mai’r profiad a gefais ar ddechrau'r degawd diwethaf oedd bod polisi economaidd wedi'i gyfeirio, oherwydd y WDA, bron yn gyfan gwbl tuag at ddenu buddsoddiadau mawr iawn ar draul peidio â chefnogi BBaChau. Ni allwn fforddio gwneud hynny mwyach, gan ein bod ni eisiau sicrhau bod BBaChau yn gallu tyfu yn y dyfodol. Bryd hynny, nid oedd ein prifysgolion yn gweithio gyda BBaChau; nid oedden nhw’n gweld eu hunain fel cynhyrchwyr economaidd, nid oedden nhw’n gweld bod yn rhaid iddyn nhw greu busnesau newydd yn seiliedig ar eu hymchwil eu hunain. Mae hynny i gyd wedi newid. Mae ein prifysgolion yn sicr yn gefnogol erbyn hyn, ac rydym ni wedi gweithio gyda sefydliadau fel yr FSB. Mae gennym ni ddiddordeb yn yr hyn sydd gan yr FSB i’w ddweud o ran yr hyn y gallwn ei wneud i gefnogi busnesau yn y dyfodol, ond mae'n rhaid i ni ddeall bod pob gwlad—wel, pob gwlad agored—yn dibynnu ar fuddsoddiad tramor uniongyrchol. Maen nhw’n creu miloedd lawer o swyddi yng Nghymru. Nid yw hynny’n bopeth, rydym ni’n deall hynny. Mae cael cydbwysedd yn hollbwysig, a dyna'n union y bydd y cynllun gweithredu economaidd yn ei wneud.
Y Sector Gweithgynhyrchu Uwch
The Advanced Manufacturing Sector
5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y sector gweithgynhyrchu uwch yng Nghymru? (OAQ51139)
5. Will the First Minister make a statement on the advanced manufacturing sector in Wales? (OAQ51139)
Yes. The advanced manufacturing sector is vital to a growing and prosperous Welsh economy. I have a touch of the Theresa May lurgy this afternoon, I see. There’s nothing behind me that’ll fall off though, I trust. [Laughter.] The sector is typified by highly skilled, highly paid jobs and above average productivity, and we continue to support companies in the sector in Wales to sustain their current operations and exploit growth opportunities.
Gwnaf. Mae'r sector gweithgynhyrchu uwch yn hanfodol i economi Cymru sy’n tyfu ac yn ffynnu. Mae gen i ychydig o salwch Theresa May y prynhawn yma, rwy’n gweld. Rwy’n cymryd nad oes dim y tu ôl i mi a fydd yn cwympo er hynny. [Chwerthin.] Mae swyddi hynod fedrus a chyflogau uchel a chynhyrchiant uwch na'r cyfartaledd yn nodweddiadol o'r sector, ac rydym ni’n parhau i gefnogi cwmnïau yn y sector yng Nghymru i gynnal eu gweithrediadau cyfredol ac i fanteisio ar gyfleoedd twf.
Can I thank the First Minister for that response? I agree entirely that promoting advanced manufacturing is going to be incredibly important to the Welsh economy, and areas such as robotics and graphene can help grow the Welsh economy. Does the First Minister agree that there needs to be a further clarification of the definition of advanced manufacturing by the Welsh Government, to exclude things like 1970s technology for colour coating steel from being considered advanced manufacturing, despite the fact that both Bryngwyn and Tafarnaubach had closed previously?
A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am yr ymateb yna? Rwy’n cytuno'n llwyr bod hyrwyddo gweithgynhyrchu uwch yn mynd i fod yn hynod bwysig i economi Cymru, a gall meysydd fel roboteg a graphene helpu i dyfu economi Cymru. A yw'r Prif Weinidog yn cytuno bod angen eglurhad pellach o’r diffiniad o weithgynhyrchu uwch gan Lywodraeth Cymru, i eithrio pethau fel technoleg y 1970au ar gyfer cotio dur â lliw rhag cael eu hystyried yn weithgynhyrchu uwch, er gwaethaf y ffaith fod Bryngwyn a Tafarnaubach wedi cau yn flaenorol?
Well, colour coating steel is advanced manufacturing. If you look at Shotton, for example, it’s highly technical. Photovoltaic cells are involved in the production there. It’s not an easy definition to make, but from our perspective, we know the sector is defined by a range of standard industrial classification codes published by the Office for National Statistics. Those codes were agreed by the private-sector-led industry panel, which was established to advise both Ministers and officials, and the treatment and coating of metals, including colouring, is an activity included in the range of SIC codes that defines our advanced materials and manufacturing sector. So, it’s a definition that is based on consultation with industry according to a set series of codes.
Wel, mae cotio dur â lliw yn weithgynhyrchu uwch. Os edrychwch chi ar Shotton, er enghraifft, mae'n hynod dechnegol. Mae celloedd ffotofoltäig yn rhan o'r cynhyrchu yno. Nid yw'n ddiffiniad hawdd ei wneud, ond o'n safbwynt ni, rydym ni’n gwybod bod y sector wedi ei ddiffinio gan amrywiaeth o godau dosbarthu diwydiannol safonol a gyhoeddir gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol. Cytunwyd ar y codau hynny gan banel diwydiant dan arweiniad y sector preifat, a sefydlwyd i gynghori Gweinidogion a swyddogion, ac mae trin a chotio metelau, gan gynnwys lliwio, yn weithgaredd sydd wedi ei gynnwys yn yr ystod o godau SIC sy'n diffinio ein sector deunyddiau a gweithgynhyrchu uwch. Felly, mae'n ddiffiniad sy'n seiliedig ar ymgynghori â diwydiant yn unol â chyfres sefydlog o godau.
First Minister, the Welsh Government are currently encouraging manufacturing businesses in Wales to explore opportunities to export to Iran. Now, when I met with a manufacturing business yesterday, they told me it’s impossible to get paid from Iranian banks because Iran remains locked out of the global financial system. Given that your Government is encouraging Welsh businesses to export to Iran, which I welcome, can you provide some advice to manufacturers as to how Welsh Government can support them in order for them to be paid from Iranian banks and businesses?
Prif Weinidog, mae Llywodraeth Cymru wrthi'n annog busnesau gweithgynhyrchu yng Nghymru i archwilio cyfleoedd i allforio i Iran. Nawr, pan gyfarfûm â busnes gweithgynhyrchu ddoe, dywedasant wrthyf ei bod hi'n amhosibl cael eich talu gan fanciau Iran gan fod Iran yn dal i fod wedi ei chloi allan o'r system ariannol fyd-eang. O gofio bod eich Llywodraeth yn annog busnesau Cymru i allforio i Iran, ac rwyf i’n croesawu hynny, a allwch chi roi rhywfaint o gyngor i weithgynhyrchwyr ynghylch sut y gall Llywodraeth Cymru eu cynorthwyo fel y gallant gael eu talu gan fanciau a busnesau Iran?
Well, the role of ensuring support for exporters when they seek to export to markets where payment is not always available is done, of course, by Atradius across the road. That is their role—formerly Nederlandsche Credietverzekering Maatschappij, formerly, of course, the Export Credit Guarantee Department. So, in terms of indemnifying exporters, that is not something that we would look to do. But, of course, we are looking to see what opportunities exist in Iran. It’s been open as a market for the first time in many, many years, and potentially a very large market, both for exports and for imports. So, we’re very much aware of the situation there. We very much are working towards putting together a package of support for businesses who want to visit Iran, who want to look at the market in Iran, but it would stop short of indemnifying businesses, because that, of course, is a role for another organisation.
Wel, Atradius ar draws y ffordd, wrth gwrs, sy’n cyflawni’r swyddogaeth o sicrhau cymorth i allforwyr pan fyddan nhw’n ceisio allforio i farchnadoedd lle nad yw taliad ar gael bob amser. Dyna yw eu swyddogaeth—Nederlandsche Credietverzekering Maatschappij, gynt, a’r Adran Gwarant Credyd Allforio gynt, wrth gwrs. Felly, o ran indemnio allforwyr, nid yw hynny'n rhywbeth y byddem ni’n bwriadu ei wneud. Ond, wrth gwrs, rydym ni’n edrych i weld pa gyfleoedd sy’n bodoli yn Iran. Mae wedi bod yn agored fel marchnad am y tro cyntaf ers blynyddoedd lawer iawn, ac mae o bosibl yn farchnad fawr iawn, ar gyfer allforion ac ar gyfer mewnforion. Felly, rydym ni’n ymwybodol iawn o'r sefyllfa yno. Rydym ni’n gweithio’n bendant tuag at greu pecyn cymorth i fusnesau sydd eisiau ymweld ag Iran, sydd eisiau edrych ar y farchnad yn Iran, ond ni fyddai'n mynd mor bell ag indemnio busnesau, gan fod honno, wrth gwrs, yn swyddogaeth i sefydliad arall.
A ydy’r Prif Weinidog yn ymwybodol bod Cymru yn gyfrifol am gynhyrchu y rhan fwyaf o ‘graphene’ diwydiannol yn y byd? Rydym ni wedi bod yn y busnes carbon o’r blaen yng Nghymru, wrth gwrs, ond mae’n dda gweld ein bod ni ar flaen y gad gyda’r chwyldro diwydiannol yma. Dau gwmni o Rydaman, gyda llaw, sydd yn gyfrifol am hyn. A fyddai’n bosib inni gael cyfarfod gyda swyddogion adran yr economi fel ein bod ni’n gallu gwneud y gorau o’r cyfle euraid hwn i economi Cymru?
Is the First Minister aware that Wales is responsible for producing most industrial graphene in the world? We’ve been in the carbon business before in Wales, of course, but it is good to see that we are in the vanguard with this industrial revolution. Two companies from Ammanford are responsible, by the way. Would it be possible for us to meet with officials in the department for the economy so that we can make the most of this golden opportunity for the Welsh economy?
Perffaith iawn. Rŷm ni’n moyn, wrth gwrs, gweithio gyda chynhyrchwyr ac, wrth gwrs, lle maen nhw’n cynhyrchu rhywbeth sydd gyda’r gorau yn y byd neu’n arwain y byd, rŷm ni eisiau cwrdd â nhw, felly’r ateb syml i hwnnw yw, ‘wrth gwrs.’
Yes, of course. Perfectly right. We wish to work with manufacturers and producers, and when they produce something that is world leading, then of course we would love to meet with them.
Argaeledd Tai
Availability of Housing
6. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gynyddu argaeledd tai yng Nghymru? (OAQ51172)
6. What is the Welsh Government doing to increase the availability of housing in Wales? (OAQ51172)
We are making a significant investment in all housing tenures, which is reflected in our 20,000 affordable homes target. We’re providing additional support for social housing and financing to get small companies building again, as well as new schemes to make home ownership more accessible and support for innovation.
Rydym ni’n buddsoddi'n sylweddol ym mhob deiliadaeth tai, a adlewyrchir yn ein targed o 20,000 o gartrefi fforddiadwy. Rydym ni’n darparu cymorth ychwanegol ar gyfer tai cymdeithasol a chyllido i gael cwmnïau bach i adeiladu eto, yn ogystal â chynlluniau newydd i wneud perchnogaeth cartref yn haws a chymorth ar gyfer arloesi.
I thank him for that answer. Yesterday, I joined the Minister for skills at Hale Construction in Neath in my constituency to discuss modular housing. There’s a growing interest in off-site construction in meeting housing need in Wales. It brings sustainability benefits, with energy efficiency, and speed of construction. There’s also interest from overseas companies in particular in importing components for construction in the UK. If the sector were to be dominated by that, that would cover the cost of sustainability and, indeed, the cost of the opportunity to create jobs in Wales for this emerging sector. There are policy challenges for the growth of the sector, including planning, the supply chain, finance and support for SMEs, which make up the current majority of the sector in terms of manufacturing. Will the First Minister commit to reviewing and addressing the policy obstacles to the growth of the sector, which if we don’t build in Wales, others will?
Diolchaf iddo am yr ateb yna. Ddoe, ymunais â'r Gweinidog dros sgiliau yn Hale Construction yng Nghastell-nedd yn fy etholaeth i i drafod tai modiwlaidd. Ceir diddordeb cynyddol mewn adeiladu oddi ar y safle i ddiwallu anghenion tai yng Nghymru. Mae'n dod â manteision cynaliadwyedd, gydag effeithlonrwydd ynni, a chyflymder adeiladu. Ceir diddordeb hefyd gan gwmnïau tramor yn enwedig mewn mewnforio cydrannau ar gyfer adeiladu yn y DU. Pe byddai'r sector yn cael ei ddominyddu gan hynny, byddai hynny'n cwmpasu cost cynaliadwyedd ac, yn wir, cost y cyfle i greu swyddi yng Nghymru ar gyfer y sector newydd hwn. Ceir heriau polisi i dwf y sector, gan gynnwys cynllunio, y gadwyn gyflenwi, cyllid a chymorth i BBaChau, sy'n ffurfio mwyafrif cyfredol y sector o ran gweithgynhyrchu. A wnaiff y Prif Weinidog ymrwymo i adolygu a mynd i'r afael â'r rhwystrau polisi i dwf y sector, os na fyddwn yn ei adeiladu yng Nghymru, y bydd eraill yn ei wneud?
Well, I’m delighted that 35 schemes have applied for support from the first round of the innovative housing programme. They have been assessed by an independent panel, and we will be announcing the ones that we will be supporting before the end of this month.
Wel, rwyf wrth fy modd bod 35 o gynlluniau wedi gwneud cais am gymorth o rownd gyntaf y rhaglen dai arloesol. Maen nhw wedi eu hasesu gan banel annibynnol, a byddwn yn cyhoeddi'r rhai y byddwn yn eu cynorthwyo cyn diwedd y mis hwn.
Brif Weinidog, yn gynharach eleni, fe godais i waith Hafan Las, grŵp lleol yn sir Benfro sydd yn hybu cymunedau cyd-dai, gyda chi mewn sesiwn o gwestiynau. Byddai cynlluniau fel hyn yn golygu tai effeithlon fforddiadwy i bobl leol gydag o leiaf traean o’r trigolion dros 50 oed er mwyn hybu pontio’r cenedlaethau. Yn eich ymateb nôl ym mis Mai, dywedoch chi fod hyn yn rhywbeth y byddech chi a’ch swyddogion â diddordeb ynddo. Felly, yn sgil eich sylwadau blaenorol, a allech chi roi’r wybodaeth ddiweddaraf am sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi projectau fel hyn yng ngorllewin Cymru?
First Minister, earlier this year I raised the work of Hafan Las, a local group in Pembrokeshire that promotes cohousing, in a question session. Proposals such as this will provide efficient and affordable housing for local people, with a third of the residents over 50 in order to bridge the gap between generations. In your response in May, you said that this was something that you and your officials would be interested in. Given your previous comments, could you give us an update on how the Welsh Government is supporting projects such as this in west Wales?
Wel, rydym ni yn rhoi cyllid refeniw i Ganolfan Cydweithredol Cymru er mwyn rhoi cefnogaeth i grwpiau cydweithredol tai. Mae hwn yn rhywbeth sydd yn cael ei wneud ar draws Cymru. Rydym ni’n moyn hybu ffyrdd gwahanol o adeiladau tai, gan gynnwys, wrth gwrs, ffyrdd gwahanol o adeiladu tai gan grwpiau cydweithredol.
We do give revenue income to the Wales Co-operative Centre in order to support housing co-operatives, and this is something that is being done across the whole of Wales. We wish to promote alternative ways of constructing houses, including alternative ways of building houses by co-operative groups.
First Minister, yesterday, I was pleased to be able to go out and be a ‘The Big Issue’ vendor, alongside Cabinet Secretary Carl Sargeant, taking part in that process as a way of seeing how people who are, potentially, in between housing, who are struggling with many things in their lives, are using ‘The Big Issue’ to sell and not to beg. What I found was it was quite revealing as to how invisible I felt, quite frankly, to many people who were just going about their daily lives and didn’t really realise that selling ‘The Big Issue’ was part of a social enterprise and it was going to aid and help them to get out of the situation that they were in. So, I’m wondering if we could encourage, and you could encourage, people to actually buy ‘The Big Issue’ and if you could tell us how you are helping people in those situations into jobs, so that they feel empowered to live their everyday lives in a successful way.
Prif Weinidog, ddoe, roeddwn yn falch o allu mynd allan a bod yn werthwr 'The Big Issue', ochr yn ochr ag Ysgrifennydd y Cabinet, Carl Sargeant, gan gymryd rhan yn y broses honno fel ffordd o weld sut mae pobl sydd, o bosib, rhwng tai, sy'n cael trafferth gyda llawer o bethau yn eu bywydau, yn defnyddio 'The Big Issue' i’w werthu a pheidio â chardota. Yr hyn a ddarganfyddais oedd ei bod yn gryn agoriad llygaid o ran pa mor anweledig roeddwn i’n teimlo, a bod yn blaen, i lawer o bobl a oedd yn byw eu bywydau beunyddiol ac nad oeddent wir yn sylweddoli bod gwerthu 'The Big Issue' yn rhan o fenter gymdeithasol a’i fod yn mynd i'w cynorthwyo a'u helpu i gael allan o'r sefyllfa yr oedden nhw ynddi. Felly, roeddwn i’n meddwl tybed a allem ni annog, ac a allech chi annog, pobl i brynu 'The Big Issue' ac a allech chi ddweud wrthym sut yr ydych chi'n helpu pobl yn y sefyllfaoedd hynny i mewn i swyddi, fel eu bod yn teimlo eu bod wedi eu grymuso i fyw eu bywydau beunyddiol mewn ffordd lwyddiannus.
I’d be more than happy to work with ‘The Big Issue’ in order to promote it. I know, as a group, we do advertise and pay for that in ‘The Big Issue’, as I’m sure other groups do as well. I’d certainly be interested in helping a campaign to encourage people to buy ‘The Big Issue’. When it comes to the actual vendors, their circumstances tend to be very, very different, so, for them, what’s needed is a tailored package to help them. But the very fact, of course, that they are selling ‘The Big Issue’ rather than begging is a sign that they want to get onto the ladder of improving their lives and putting more money in their pockets so they can live more comfortably. It would be useful to work with ‘The Big Issue’ in order to understand what more could be done to help those people.
Byddwn yn fwy na pharod i weithio gyda 'The Big Issue' er mwyn ei hyrwyddo. Gwn, fel grŵp, ein bod ni’n hysbysebu ac yn talu am hynny yn 'The Big Issue', fel yr wyf yn siŵr y mae grwpiau eraill yn ei wneud hefyd. Yn sicr, byddai gen i ddiddordeb mewn helpu ymgyrch i annog pobl i brynu 'The Big Issue'. O ran y gwerthwyr eu hunain, mae eu hamgylchiadau'n tueddu i fod yn wahanol dros ben, ac felly, iddyn nhw, yr hyn sydd ei angen yw pecyn wedi'i deilwra i'w helpu. Ond mae'r union ffaith, wrth gwrs, eu bod nhw’n gwerthu 'The Big Issue' yn hytrach na chardota yn arwydd eu bod nhw eisiau dringo’r ysgol i wella eu bywydau a rhoi mwy o arian yn eu pocedi fel y gallant fwy’n fwy cyfforddus. Byddai'n ddefnyddiol gweithio gyda 'The Big Issue' er mwyn deall beth arall y gellid ei wneud i helpu'r bobl hynny.
Could I invite the First Minister to perhaps expand a little bit on the answer he just gave to Paul there on the Pembrokeshire example? Because there has been support over a number of years now for the community land trust model within Wales, and there have been many very good, but relatively small-scale, examples, particularly in rural communities, but now within towns as well. But if you look at, for example, the Burlington community land trust model in Vermont—I believe a certain gentleman called Bernie Sanders had something to do with the establishment of it in 1983—it now has within that community land trust over 2,000 properties and protection of open spaces, as well, that go with it. It’s a not-for-profit model, it has ownership by local people and it’s providing affordable purchase homes, not just to rent, and they share the assets when they are released, but it dampens down the rise. Now, I just wonder whether, with local authorities, with the regional consortiums we have, with the city deals and so on, does he—? Would he venture to think that there is scope here for some creative thinking, in the large affordable housing plans that we have, on how community land trusts can actually fill some of that gap?
A gaf i wahodd y Prif Weinidog i ymhelaethu ychydig efallai ar yr ateb a roddodd i Paul yn y fan yna ynghylch yr enghraifft Sir Benfro? Oherwydd bu cefnogaeth dros nifer o flynyddoedd erbyn hyn i’r model ymddiriedolaeth tir cymunedol yng Nghymru, a bu llawer o enghreifftiau da iawn, ond cymharol fach, yn enwedig mewn cymunedau gwledig, ond mewn trefi hefyd erbyn hyn. Ond os edrychwch chi, er enghraifft, ar fodel ymddiriedolaeth tir cymunedol Burlington yn Vermont—rwy'n credu bod gŵr penodol o’r enw Bernie Sanders yn rhywbeth i'w wneud â'i sefydlu ym 1983—mae ganddi bellach o fewn yr ymddiriedolaeth tir cymunedol honno dros 2,000 o dai a gwarchodaeth o fannau agored hefyd sy’n mynd gydag ef. Mae'n fodel dielw, pobl leol sydd yn berchen arno ac mae'n darparu cartrefi fforddiadwy i’w prynu, nid i'w rhentu’n unig, ac maen nhw’n rhannu'r asedau pan fyddant yn cael eu rhyddhau, ond mae'n arafu’r cynnydd. Nawr, roeddwn i’n meddwl tybed, gydag awdurdodau lleol, gyda'r consortia rhanbarthol sydd gennym ni, gyda'r cytundebau dinas ac yn y blaen, a yw e’n—? A fyddai'n mentro meddwl bod lle yma ar gyfer rhywfaint o feddwl creadigol, yn y cynlluniau tai fforddiadwy mawr sydd gennym ni, ar sut y gall ymddiriedolaethau tir cymunedol lenwi rhywfaint o'r bwlch hwnnw?
Yes, I do, and the advantage of a community land trust, of course, is that the land is owned communally or by a trust. The houses are leased from that trust, and so there is a limit as to how much those houses can be sold for. People can make a little money from houses that they sell, but the prices are kept low enough to be affordable—so, a hugely important model that we want to promote. How are we doing this? Well, for example, in the last Government we provided nearly £2 million of capital funding to support the development of three co-operative housing pilot projects in Cardiff, in Newport and in Carmarthen—87 new homes. We want to see more co-operative housing, including the CLT model, and we would very much welcome more proposals from local authorities and housing associations as to how they can be delivered.
Byddwn, mi fyddwn, a mantais ymddiriedolaeth tir cymunedol, wrth gwrs, yw bod y tir yn eiddo cymunedol neu i ymddiriedolaeth. Mae'r tai yn cael eu prydlesu gan yr ymddiriedolaeth honno, ac felly mae yna gyfyngiad o ran y pris y gellir gwerthu'r tai hynny amdano. Gall pobl wneud ychydig o arian o’r tai y maen nhw’n eu gwerthu, ond mae'r prisiau'n cael eu cadw'n ddigon isel i fod yn fforddiadwy—felly, model hynod bwysig yr ydym ni eisiau ei hyrwyddo. Sut ydym ni'n gwneud hyn? Wel, er enghraifft, yn y Llywodraeth ddiwethaf, darparwyd bron i £2 filiwn o gyllid cyfalaf gennym i gefnogi datblygiad tri phrosiect arbrofol tai cydweithredol yng Nghaerdydd, yng Nghasnewydd ac yng Nghaerfyrddin—87 o gartrefi newydd. Rydym ni eisiau gweld mwy o dai cydweithredol, gan gynnwys y model CLT, a byddem yn sicr yn croesawu mwy o gynigion gan awdurdodau lleol a chymdeithasau tai o ran sut y gellir eu darparu.
Twf Economaidd yn Aberafan
Economic Growth in Aberavon
7. Beth yw blaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer sicrhau twf economaidd yn Aberafan? (OAQ51167)
7. What are the Welsh Government's priorities for securing economic growth in Aberavon? (OAQ51167)
They’re set out in ‘Prosperity for All’, and the Cabinet Secretary will publish an economic action plan later this year that will support delivery of the strategy.
Maen nhw wedi eu nodi yn 'Ffyniant i Bawb', a bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn cyhoeddi cynllun gweithredu economaidd yn ddiweddarach eleni a fydd yn cefnogi darpariaeth y strategaeth.
Thank you for that answer, First Minister, but—. Many people know Port Talbot is associated with famous actors such as Richard Burton—and there are many others that I probably should name, but I haven’t got enough time for them all—but most people know it for its steelworks. Our local economy over the centuries has been driven by industry, is still being driven by industry, particularly with Tata, and the supply chain is dominant in that sector. Now, industry is at the heart of Port Talbot, so much so that even the land at Baglan industrial park has a covenant on it to say that it should be used only for industrial purposes—quite well, as it fits in with the enterprise zone in Port Talbot that’s just been identified by the Welsh Government. The skills base within Port Talbot is actually based upon industry, manufacturing and construction. Now, with all that strength evident in the town, how does the building of a new prison drive the economy forward? And, consequently, will the Welsh Government refrain from changing the covenant on this land that actually recognises industry as the local economic driver, and not the building of a prison?
Diolch i chi am yr ateb yna, Prif Weinidog, ond—. Mae llawer o bobl yn gwybod bod Port Talbot yn gysylltiedig ag actorion enwog fel Richard Burton—a cheir llawer o bobl eraill y mae'n debyg y dylwn eu henwi, ond nid oes digon o amser iddyn nhw i gyd—ond mae'r rhan fwyaf o bobl yn ei adnabod am ei waith dur. Mae ein heconomi leol dros y canrifoedd wedi cael ei gyrru gan ddiwydiant, yn dal i gael ei gyrru gan ddiwydiant, yn enwedig gyda Tata, ac mae'r gadwyn gyflenwi yn flaenllaw yn y sector hwnnw. Nawr, mae'r diwydiant wrth wraidd Port Talbot, cymaint felly fel bod gan hyd yn oed y tir ym mharc diwydiannol Baglan gyfamod arno i ddweud y dylid ei ddefnyddio at ddibenion diwydiannol yn unig—yn eithaf da, gan ei fod yn cyd-fynd â'r ardal fenter ym Mhort Talbot sydd newydd gael ei nodi gan Lywodraeth Cymru. Mae'r sylfaen sgiliau ym Mhort Talbot yn seiliedig ar ddiwydiant, gweithgynhyrchu ac adeiladu. Nawr, gyda'r holl gryfder hwnnw’n amlwg yn y dref, sut mae adeiladu carchar newydd yn sbarduno'r economi yn ei blaen? Ac, o ganlyniad, a wnaiff Llywodraeth Cymru ymatal rhag newid y cyfamod ar y tir hwn sy'n cydnabod diwydiant fel yr hyn sy’n sbarduno’r economi leol, ac nid adeiladu carchar?
It’s not clear, if there’s a covenant on the land, who would lift it, or whether the Ministry of Justice would have to go to court to lift it. It’s not clear without looking at the documentation. Port Talbot is hugely important in terms of manufacturing; we know that. A year and a half ago, he will know, things were bleak as far as the steelworks were concerned. The great fear that I had at the time—I would drive past it and I’d think, ‘Will we see the heavy end here for much longer?’ It’s still there. There are plans for it to prosper in the future. Why? Because of the work and the money we put in as a Government.
The reality is that we put money on the table, we worked hard with Tata, we convinced them about Port Talbot’s future, and the workforce responded. Because the workforce made sure that the losses that were being incurred at the plant were turned around very, very quickly into a situation, now, where the plant is profitable. That’s a tribute to the work that the workforce actually put in—not easy, and sacrifices, we know, such as the pension fund, had to be made. But, working with the workforce and working with Tata, we know that, with the joint venture that was announced, the promise that we’ve been given is that there’s no effect on Welsh jobs, no effect on Welsh sites. We’ve come a long way in a year and a half, and that’s the Welsh Government working hard for the people of Aberavon.
Nid yw'n eglur, os oes cyfamod ar y tir, pwy fyddai'n ei ddileu, neu a fyddai'n rhaid i'r Weinyddiaeth Gyfiawnder fynd i'r llys i'w ddileu. Nid yw'n eglur heb edrych ar y dogfennau. Mae Port Talbot yn hynod bwysig o ran gweithgynhyrchu; rydym ni’n gwybod hynny. Flwyddyn a hanner yn ôl, bydd yn gwybod, roedd pethau'n llwm cyn belled ag yr oedd y gwaith dur yn y cwestiwn. Yr ofn mawr yr oedd gennyf i ar y pryd—byddwn yn gyrru heibio iddo ac yn meddwl, 'A fyddwn ni'n gweld y pen trwm yma am lawer yn hwy?' Mae'n dal yno. Mae cynlluniau ar y gweill iddo ffynnu yn y dyfodol. Pam? Oherwydd y gwaith a'r arian a gyfrannwyd gennym ni fel Llywodraeth.
Y gwir amdani yw ein bod ni wedi rhoi arian ar y bwrdd, gwnaethom weithio’n galed gyda Tata, fe’u hargyhoeddwyd gennym am ddyfodol Port Talbot, ac ymatebodd y gweithlu. Oherwydd i’r gweithlu wneud yn siŵr bod y colledion a oedd yn digwydd yn y gwaith yn cael eu troi er gwell, yn gyflym iawn, iawn i sefyllfa, erbyn hyn, lle mae'r gwaith yn gwneud elw. Mae hynny'n deyrnged i'r gwaith a wnaed gan y gweithlu—nid oedd yn hawdd, a bu’n rhaid gwneud aberthau, rydym ni’n gwybod, fel y gronfa bensiwn. Ond, gan weithio gyda'r gweithlu a gweithio gyda Tata, rydym ni’n gwybod, gyda'r gyd-fenter a gyhoeddwyd, yr addewid a wnaed i ni yw nad oes unrhyw effaith ar swyddi yng Nghymru, dim effaith ar safleoedd Cymru. Rydym ni wedi dod yn bell mewn blwyddyn a hanner, ac mae hynny oherwydd bod Llywodraeth Cymru yn gweithio'n galed dros bobl Aberafan.
Trydydd Croesiad ar Draws y Fenai
A Third Crossing across the Menai Strait
8. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynlluniau ar gyfer trydydd croesiad ar draws y Fenai? (OAQ51176)[W]
8. Will the First Minister provide an update on plans for a third crossing across the Menai strait? (OAQ51176)[W]
Wel, rydym ni’n dal ar amser i gwblhau’r prosiect yn 2022. Mae yna drafodaethau yn cymryd lle—maen nhw wedi bod yn cymryd lle ers blynyddoedd—gyda’r Grid Cenedlaethol ynglŷn â pha ffordd y dylem ni ei ystyried er mwyn sicrhau bod y croesiad yn cael ei adeiladu.
We are still on time to complete the project in 2022. Discussions have taken place—they’ve been ongoing for years—with National Grid on what we should consider in order to ensure that the crossing is built.
Diolch am hynny. Rydw i’n falch ein bod ni, yn ein cytundeb cyn y gyllideb, wedi gallu sicrhau arian i ddatblygu’r prosiect yma, sydd ei angen nid dim ond oherwydd rhwystredigaeth bod pobl yn gorfod oedi cyn croesi’r bont yn aml ond er mwyn adeiladu gwytnwch i’r croesiad rhwng Môn a’r tir mawr. Ar 15 Mehefin y llynedd, rydw i’n meddwl, fe wnes i’r achos yn y Siambr yma dros drio sicrhau bod y Grid Cenedlaethol yn gwneud cyfraniad helaeth tuag at y bont yn hytrach na gwastraffu arian—o bosib £100 miliwn, £200 miliwn—yn rhoi twnnel o dan y Fenai. Rŵan bod y dyddiad cwblhau, yn hytrach na’r dyddiad dechrau, yn 2021-22, a allwn ni gymryd hynny fel arwydd bod Grid Cenedlaethol wedi cytuno i wneud y cyfraniad yma erbyn hyn, ac mai chwilio am fodel o sut i wireddu hynny ydy hynny? A hefyd, a allaf i gael sicrwydd y bydd ymgynghori ar y cynllun yn digwydd mor eang ac mor llawn â phosib efo’r etholwyr yn Ynys Môn?
Thank you for that. I’m pleased that, in our pre-budget agreement, we secured funding to develop this project, which is needed not just because of the frustrations for people because of delays in crossing the bridge but in order to provide resilience for the crossing between Anglesey and the mainland. On 15 June last year, I made an appeal to ensure that the National Grid should make a financial contribution towards the bridge rather than wasting £200 million on a tunnel under the Menai strait. Now that the completion date, rather than the commencement date, is 2021-22, can we take that as a sign that the National Grid have agreed to make this contribution and that we are seeking a model to achieve that? Can I be given assurance the consultation on the proposal will be as broad and as full as possible with the constituents of Anglesey?
Wel, yr ateb yw, yn blwmp ac yn blaen, ‘ddim eto’. Nid oes yna unrhyw fath o gytundeb eto. Fe wnes i godi hwn gyda’r grid tua dwy neu dair blynedd yn ôl. Bryd hynny, roeddem ni eisiau ystyried gyda nhw ym mha ffordd y gallem ni ddatblygu croesiad i’r Fenai. Bryd hynny, nid oedd diddordeb gyda nhw. Maen nhw wedi newid ers hynny, ond nid ydym ni mewn sefyllfa lle rydym ni’n gallu dweud, ‘Mae yna gytundeb’. Erbyn mis Mai, wrth gwrs, y flwyddyn nesaf, byddwn ni yn cyhoeddi beth yw’r llwybr rydym ni eisiau ei gymryd er mwyn i’r bont gael ei hadeiladu. Erbyn hynny, wrth gwrs—yn bell cyn hynny, gobeithio—byddwn ni mewn sefyllfa lle rydym ni’n gwybod beth yw sefyllfa’r grid, a pha fath o gyfraniad maen nhw’n fodlon ei roi i’r bont.
Well, the answer is, in no uncertain terms, ‘not yet’. There is no kind of agreement as yet. I raised this with the grid about two to three years ago. At that time, we wanted to consider with them how we could develop a crossing for the Menai. At that point, they weren’t interested. Things have changed since then, but we’re not in a position where we can say, ‘There is an agreement’. By May of next year, of course, we will announce the route that we wish to take so that the bridge can be built. By then, of course—way before then, we hope—we’ll be in a position where we know what the grid’s position will be, and what kind of contribution they wish to make to the crossing.
Diolch i’r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw’r datganiad a chyhoeddiad busnes, ac rydw i’n galw ar arweinydd y tŷ, Jane Hutt, i wneud y datganiad busnes.
The next item is the business statement and announcement, and I call on the leader of the house, Jane Hutt, to make the business statement.
Diolch, Llywydd. I have two changes to this week’s business. The Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure will shortly make a statement on consultations on concessionary bus travel, and the time allocated to Counsel General’s questions tomorrow has been reduced to 30 minutes. Business for the next three weeks is as shown on the business statement and announcement found among the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae gennyf i ddau newid i fusnes yr wythnos hon. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith yn gwneud datganiad cyn bo hir am ymgynghoriadau ar deithiau bws rhatach, ac mae'r amser a neilltuwyd ar gyfer cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol yfory wedi ei leihau i 30 munud. Mae busnes ar gyfer y tair wythnos nesaf fel y’i dangosir ar y datganiad a'r cyhoeddiad busnes sydd i’w ganfod ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Could I seek two statements, please, leader of the house? One, first of all, from the Cabinet Secretary for health. As it’s world Mental Health Awareness Week, I think it would be appropriate for the Cabinet Secretary for health to provide a statement as to exactly how Government interacts with businesses and works to provide mental health solutions in the community, in particular talking therapies, which is a huge area of untapped potential here in Wales. Hopefully, the Cabinet Secretary can shed some light on the work that the Welsh Government is undertaking with partners to make sure these facilities are available, both in the workplace, where it’s been calibrated that a £3 billion loss to the Welsh economy, and £7 billion overall to the Welsh economic output, is a huge financial issue that needs to be addressed, and, with better provision of mental health services in Wales, we could make a huge leap forward in supporting people who face the challenge day in, day out, week in, week out.
The second point I’d seek a statement on is from the Cabinet Secretary for rural affairs around animal health legislation, and in particular the competence of the Assembly as to be able to legislate in this particular area. The First Minister gave some room for optimism that the Government might well progress to reviewing and firming up the legislation in this particular area, in particular the sanction that is available to the courts here in Wales where animal welfare issues do come before them. There was a question given back to my colleague Paul Davies in December last year that indicated that there did seem to be an area of greyness, shall I just say, in the advice the Cabinet Secretary received, which said that we weren’t in a position to be competent in this particular field. The evidence and the information we’ve had from the Assembly lawyers is that the competence resides fully with the Welsh Government and we can make progress in this area—so, if we could have a statement to clarify exactly what powers are available to the Welsh Government so that the words of the First Minister can be taken forward and we can have confidence that there will be progress on animal welfare issues here in Wales.
A gaf i ofyn am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda, arweinydd y tŷ? Un, yn gyntaf oll, gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd. Gan ei bod hi’n Wythnos Ymwybyddiaeth Iechyd Meddwl Rhyngwladol yr wythnos hon, rwy’n credu y byddai'n briodol i Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd roi datganiad ynghylch sut yn union y mae'r Llywodraeth yn rhyngweithio â busnesau ac yn gweithio i ddarparu atebion iechyd meddwl yn y gymuned, yn enwedig therapïau trafod, sef maes sydd â llawer iawn o botensial heb ei wireddu yma yng Nghymru. Gobeithio y gall Ysgrifennydd y Cabinet daflu rhywfaint o oleuni ar y gwaith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud gyda phartneriaid i sicrhau bod y cyfleusterau hyn ar gael, yn y gweithle, lle y graddnodwyd bod colled o £3 biliwn i economi Cymru, a cholled o £7 biliwn yn gyffredinol i gynnyrch economaidd Cymru, sy’n broblem ariannol enfawr y mae angen rhoi sylw iddi, a, gyda gwell darpariaeth o wasanaethau iechyd meddwl yng Nghymru, gallem wneud cam mawr ymlaen i gefnogi pobl sy'n wynebu'r her ddydd ar ôl dydd, wythnos ar ôl wythnos.
Yr ail bwynt yr hoffwn ofyn am ddatganiad arno yw un gan Ysgrifennydd y Cabinet dros faterion gwledig, ynghylch deddfwriaeth iechyd anifeiliaid, ac yn arbennig cymhwysedd y Cynulliad i allu deddfu yn y maes penodol hwn. Rhoddodd y Prif Weinidog rywfaint o obaith ei bod yn eithaf posibl y gallai’r Llywodraeth adolygu ac atgyfnerthu’r ddeddfwriaeth yn y maes penodol hwn, yn enwedig o ran y gosb sydd ar gael i'r llysoedd yma yng Nghymru pan fo materion lles anifeiliaid yn dod ger eu bron. Gofynnwyd cwestiwn i'm cydweithiwr Paul Davies ym mis Rhagfyr y llynedd a oedd yn awgrymu bod elfen braidd yn amwys, os caf i ei roi felly, o ran y cyngor a gafodd Ysgrifennydd y Cabinet, a oedd yn nodi nad oeddem mewn sefyllfa o gymhwysedd yn y maes penodol hwn. Y dystiolaeth a'r wybodaeth a gawsom gan gyfreithwyr y Cynulliad yw bod cymhwysedd yn gorwedd yn llwyr gyda Llywodraeth Cymru ac y gallwn wneud cynnydd yn y maes hwn—felly, pe gallem gael datganiad i egluro'n union pa bwerau sydd ar gael i Lywodraeth Cymru fel y gellir datblygu ar yr hyn a ddywedodd y Prif Weinidog, ac y gallwn ni fod yn ffyddiog y bydd cynnydd ar faterion lles anifeiliaid yma yng Nghymru.
I thank the Member for both those questions. Firstly, yes, it is World Mental Health Day today, and it is an opportunity for us to acknowledge not only that this is an issue for one in four of us, in terms of mental health needs and issues, but I would again take the opportunity of saying, from a Welsh Government perspective, supporting people with mental health is one of our top priorities. We do continue to spend more on mental health services than on any other part of the Welsh NHS, with funding increasing by £20 million to over £629 million this financial year. You mentioned talking therapies as a key point. It does include £3 million investment in psychological therapies for adults. It does provide us an opportunity, again, to focus on workplace health strategies, which, of course, are the key feature of today. So, I thank Andrew R.T. Davies for that question.
On your second point, obviously, following up from questions to the First Minister, the Minister for environment and rural affairs is very aware and mindful of the issues that were raised earlier on this afternoon. The First Minister has agreed to write to you on those important issues that you raised in order to clarify competence as requested.
Diolch i'r Aelod am y ddau gwestiwn yna. Yn gyntaf, ydy, mae'n Ddiwrnod Iechyd Meddwl Rhyngwladol heddiw, ac mae'n gyfle i ni gydnabod nid yn unig bod hyn yn broblem i un o bob pedwar ohonom, o ran anghenion a materion iechyd meddwl, ond hoffwn unwaith eto achub ar y cyfle hwn i ddweud, o safbwynt Llywodraeth Cymru, bod cefnogi pobl sy’n dioddef problemau iechyd meddwl yn un o'n prif flaenoriaethau. Rydym yn dal i wario mwy o arian ar wasanaethau iechyd meddwl nag ar unrhyw ran arall o GIG Cymru, a bydd y cyllid yn cynyddu gan £20 miliwn i fwy na £629 miliwn yn y flwyddyn ariannol hon. Fe wnaethoch grybwyll bod therapïau trafod yn bwynt allweddol. Mae yn cynnwys buddsoddiad o £3 miliwn mewn therapïau seicolegol i oedolion. Mae'n rhoi cyfle inni, unwaith eto, ganolbwyntio ar strategaethau iechyd yn y gweithle, sydd, wrth gwrs, yn nodwedd allweddol heddiw. Felly, diolch i Andrew R.T. Davies am y cwestiwn yna.
O ran eich ail bwynt, yn amlwg, yn dilyn ymlaen o’r cwestiynau i'r Prif Weinidog, mae'r Gweinidog dros yr amgylchedd a materion gwledig yn ymwybodol iawn ac yn ystyriol o’r materion a godwyd yn gynharach y prynhawn yma. Mae'r Prif Weinidog wedi cytuno i ysgrifennu atoch ynglŷn â’r materion pwysig hynny a godwyd gennych chi er mwyn egluro’r cymhwysedd fel y gofynnwyd.
The leader of the house is well aware of my interest in invest-to-save. In fact, she’s probably been missing my questions over the last 18 months or so. I would like to ask for a Government statement on the success of innovate-to-save, and how successful innovations are being promoted across Welsh Government and throughout the Welsh public sector.
Mae arweinydd y tŷ yn ymwybodol iawn o fy niddordeb mewn buddsoddi i arbed. Mewn gwirionedd, mae hi siŵr o fod wedi bod ar goll heb fy nghwestiynau dros y 18 mis diwethaf fwy neu lai. Hoffwn ofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth ar lwyddiant arloesi i arbed, a sut y mae arloesi llwyddiannus yn cael ei hyrwyddo ar draws Llywodraeth Cymru ac ym mhob rhan o sector cyhoeddus Cymru.
Yes, Mike Hedges, I do miss the many questions I had on invest-to-save, now progressing to the innovate-to-save fund, but I’m glad to have the opportunity to respond this afternoon. In fact, the innovate-to-save fund is currently supporting eight projects through the research and development phase of the initiative, and this stage is aimed to test and refine ideas so that we can assess the suitability of each project for financial support.
Ydw, Mike Hedges, rwyf yn gweld eisiau y nifer o gwestiynau a gefais ynglŷn â buddsoddi i arbed, sydd bellach yn datblygu i’r gronfa arloesi i arbed, ond rwy'n falch o gael y cyfle i ymateb y prynhawn yma. Mewn gwirionedd, mae'r gronfa arloesi i arbed yn cefnogi wyth prosiect trwy gyfnod ymchwil a datblygu’r fenter ar hyn o bryd, a nod y cam hwn yw profi a gwella syniadau fel y gallwn asesu pa mor addas yw pob prosiect ar gyfer cymorth ariannol.
I was wondering if I could have another update from the Cabinet Secretary for housing with regard to what’s happening with regard to the private sector in relation to aluminium composite material. I ask for an update on this because, since his previous update, I’ve been talking to residents again at Prospect Place in Cardiff, who are telling me that now people can’t get mortgages to sell on their flats, even on flats that don’t have ACM attached to them. And, when Bellway sell their final flat to the residents, who are going to start a residents’ limited company, they may potentially be liable for the costs for any changes that would need to be made as a result of the inquiry by the UK Government. I think this is something that we should be concerned about, because this may be quite a substantial sum of money for people to have to pay, so I was wondering if I could either have a statement or some clarity on what those in private sector housing will have to endure in the future.
Roeddwn i’n meddwl tybed a allwn i gael diweddariad arall gan Ysgrifennydd y Cabinet dros dai o ran yr hyn sy’n digwydd yn y sector preifat ynglŷn â deunydd cyfansawdd alwminiwm. Rwy’n gofyn am y wybodaeth ddiweddaraf am hyn oherwydd, ers ei ddiweddariad blaenorol, rwyf wedi bod yn siarad â phreswylwyr Prospect Place yng Nghaerdydd unwaith eto, ac maen nhw’n dweud wrthyf nad yw pobl yn gallu cael morgeisi er mwyn iddyn nhw allu gwerthu eu fflatiau ymlaen erbyn hyn, hyd yn oed fflatiau nad oes ganddynt ddeunydd cyfansawdd alwminiwm ynghlwm wrthynt. A, phan fydd Bellway yn gwerthu ei fflat olaf i'r preswylwyr, sy'n mynd i greu cwmni cyfyngedig preswylwyr, mae’n bosibl y bydd yn atebol am y costau ar gyfer unrhyw newidiadau y byddai angen eu gwneud o ganlyniad i'r ymchwiliad gan Lywodraeth y DU. Rwy'n credu bod hyn yn rhywwbeth y dylem ni bryderu amdano, oherwydd gallai hyn olygu swm sylweddol iawn o arian y bydd yn rhaid i bobl ei dalu, felly tybed a allwn i gael naill ai ddatganiad neu rywfaint o eglurder ynglŷn â'r hyn y bydd yn rhaid i’r rhai hynny yn y sector tai preifat ddioddef yn y dyfodol.
The Member raises an important point and I will ask the Cabinet Secretary for Communities and Children to respond either in writing or indeed in a statement to Members.
Mae'r Aelod yn codi pwynt pwysig a byddaf yn gofyn i Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant ymateb naill ai'n ysgrifenedig neu yn wir mewn datganiad i'r Aelodau.
Leader of the house, may I ask for a statement from the Cabinet Secretary for the environment on progress toward banning the release of sky lanterns from public land in Wales? Sky lanterns present a significant danger to animals and cause injuries and deaths. They can also cause fire, damage habitats, and destroy animal housing and their feed. Back in 2013, the Welsh Government wrote to councils encouraging them to ban the release of sky lanterns on their land, and Newport City Council is looking to become the eighteenth local authority in Wales to ban the release of sky lanterns from their land and to help promote alternatives. Can we have a statement on whether the Cabinet Secretary will bring in a Wales-wide ban on the release of sky lanterns from public land please?
Arweinydd y tŷ, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr amgylchedd ar y cynnydd o ran gwahardd rhyddhau llusernau awyr o dir cyhoeddus yng Nghymru? Mae llusernau awyr yn beryglus iawn i anifeiliaid ac yn achosi anafiadau a marwolaethau. Gallant hefyd achosi tân, difrodi cynefinoedd, a dinistrio cartrefi a phorthiant anifeiliaid. Yn ôl yn 2013, ysgrifennodd Llywodraeth Cymru at gynghorau yn eu hannog i wahardd rhyddhau llusernau awyr ar eu tir, ac mae Cyngor Dinas Casnewydd yn bwriadu sicrhau mai ef fydd y deunawfed awdurdod lleol yng Nghymru i wahardd rhyddhau llusernau awyr o’i dir a helpu i hyrwyddo dewisiadau amgen. A allwn ni gael datganiad ynghylch pa un a fydd Ysgrifennydd y Cabinet yn cyflwyno gwaharddiad ledled Cymru ar ryddhau llusernau awyr o dir cyhoeddus os gwelwch yn dda?
I thank the Member for raising an issue that, indeed, as you say, has been brought before this Assembly and to the attention of the Welsh Government. It is encouraging to hear that Newport—to have that update on Newport’s response as a local authority; the eighteenth out of 22, so there are more to come. This is something that—the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs, I know, will have heard this question and we can consider what more can be done in order to again make the important points that you’ve made in terms of the adverse impact of the release of sky lanterns. Of course, it may require another letter to authorities, as we did before.
Diolch i'r Aelod am godi mater sydd, yn wir, fel y dywedwch, wedi ei gyflwyno ger bron y Cynulliad hwn ac i sylw Llywodraeth Cymru. Mae'n galonogol clywed bod Casnewydd͏͏—i gael yr wybodaeth ddiweddaraf am ymateb Casnewydd fel awdurdod lleol; y deunawfed awdurdod o’r 22, felly mae mwy i ddod. Mae hyn yn rhywbeth sydd—bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig, mi wn, wedi clywed y cwestiwn hwn a gallwn ystyried beth arall y gellir ei wneud er mwyn unwaith eto gwneud y pwyntiau pwysig yr ydych chi wedi'u gwneud o ran effaith andwyol rhyddhau llusernau awyr. Wrth gwrs, efallai y bydd angen llythyr arall i awdurdodau, fel y gwnaethom o'r blaen.
A gaf i ofyn am ddatganiad gan yr Ysgrifennydd iechyd mewn ymateb i’r ffigurau sydd wedi cael eu datgelu bod chwarter holl welyau ysbytai cymunedol gogledd Cymru nawr â chleifion dementia ynddyn nhw—bron hanner y gwelyau yn Eryri, yng Nghaernarfon, 14 yn Nhreffynnon a 18 yn Llandudno? Mae'r oedi wrth drosglwyddo gofal wedi arwain at gleifion yn aros, mewn rhai achosion, hyd 145 diwrnod—bron i bum mis—cyn cael eu rhyddhau, er enghraifft, o ysbyty’r Waun, 102 o ddyddiau yn ysbyty Deeside, 120 ym Mryn Beryl, 107 yn Alltwen. Mae’r gwaith gan gyngor iechyd cymuned gogledd Cymru wedi dangos fod y sefyllfa wedi gwaethygu yn ystod y 12 mis diwethaf, a ddim wedi gwella. Mae Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Betsi Cadwaladr, wrth gwrs, mewn mesurau arbennig ers dwy flynedd a hanner. O gofio hynny, rydw i angen esboniad ynglŷn ag a ydy’r Llywodraeth nawr yn derbyn cyfrifoldeb am y sefyllfa gwbl annerbyniol yma.
Could I also ask that the First Minister conveys to Chris Coleman our gratitude for everything that he and his management team have achieved over the last five years? We’ll all, of course, fully understand if he chooses to pursue a new challenge, but could the First Minister reiterate to him that it is the overwhelming view of Welsh players, Welsh fans and the Welsh nation that he should remain as Welsh manager and lead us through the qualification games for Euro 2020?
May I ask for a statement from the health Secretary in response to the figures that have been revealed that a quarter of all beds in community hospitals in north Wales now have dementia patients in them—almost half of the beds in Eryri, in Caernarfon, 14 in Holywell, and 18 in Llandudno? Delayed transfers of care have led to patients waiting, in some cases, for up to 145 days—almost five months—before they are released, for example, from Chirk hospital, 102 in Deeside hospital, 120 in Bryn Beryl, and 107 in Alltwen. Work by the community health council in north Wales has demonstrated that the situation has deteriorated over the past 12 months, and hasn’t improved. The Betsi Cadwaladr University Local Health Board, of course, is in special measures and has been for two and a half years. Bearing that in mind, I need an explanation as to whether the Government now takes responsibility for this entirely unacceptable situation.
A gaf i hefyd ofyn i'r Prif Weinidog fynegi ein diolch i Chris Coleman am bopeth y mae ef a'i dîm rheoli wedi ei gyflawni dros y pum mlynedd diwethaf? Byddwn i gyd, wrth gwrs, yn deall yn iawn os bydd yn dewis chwilio am her newydd, ond a allai'r Prif Weinidog bwysleisio wrtho mai barn y mwyafrif llethol o chwaraewyr Cymru, cefnogwyr Cymru a chenedl Cymru yw y dylai barhau yn rheolwr tîm Cymru a'n harwain trwy'r gemau rhagbrofol ar gyfer Ewro 2020?
Diolch yn fawr, Llyr. On your first important point about latest figures on the use of hospital beds in north Wales, this is a matter that I will draw to the attention of the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport. Just looking at the figures for delayed transfers of care, which, of course, can have an impact in terms of the use of those beds, we are in a good place generally in terms of delayed transfers of care, and the fact that we see improvements is very encouraging. We recognise that we’re also facing moving towards winter pressures, which have an increase as well, in terms of the frail and elderly, as well as mental ill health, and those issues that arise.
In terms of delayed transfers of care relating to the August 2017 census period, it shows an increase by 10 to a total of 422, but the total is 7 per cent down on the same period last year, and it’s lower than any of the totals reported in the previous two years. Clearly, this is across the whole of Wales, and therefore we need to look at regional issues as well. But I do think we need to remember that some of the initiatives, like the intermediate care fund, which was very much something that came out of budget agreements and discussion, has had a huge impact on enabling appropriate transfers of care, and £60 million will be in the budget to help this again.
On your second point, I think we would all want to join you, not just the First Minister, but all of us here together—the Cabinet Secretary saying ‘hear, hear’—in terms of Chris Coleman. His integrity, his commitment—I think we would all want to express this today, and our thanks from the whole of the Assembly, as well as the Welsh Government, and wish him well. We don’t want to lose him, but we wish him well.
Diolch yn fawr, Llyr. O ran eich pwynt pwysig cyntaf am y ffigurau diweddaraf ar y defnydd o welyau ysbyty yn y gogledd, mae hwn yn fater y byddaf yn ei ddwyn i sylw Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Lles a Chwaraeon. Dim ond o ran y ffigurau ar oedi wrth drosglwyddo gofal, sydd, wrth gwrs, yn gallu cael effaith o ran y defnydd a wneir o’r gwelyau hynny, rydym mewn sefyllfa dda yn gyffredinol o ran oedi wrth drosglwyddo gofal, ac mae’r ffaith ein bod yn gweld gwelliannau, yn galonogol iawn. Rydym yn cydnabod ein bod hefyd yn wynebu symud tuag at bwysau'r gaeaf, sydd hefyd yn cynyddu, o ran pobl fregus a’r henoed, yn ogystal â salwch meddwl, a'r materion hynny sy'n codi.
O ran achosion o oedi wrth drosglwyddo gofal sy’n ymwneud â chyfnod cyfrifiad Awst 2017, mae’n dangos cynnydd o 10 i gyrraedd cyfanswm o 422, ond mae'r cyfanswm yn 7 y cant yn is na’r adeg hon y llynedd, ac mae'n is nag unrhyw un o'r cyfansymiau a adroddwyd yn y ddwy flynedd flaenorol. Yn amlwg, mae hynny yn cynnwys pob rhan o Gymru, ac felly mae angen inni ystyried materion rhanbarthol hefyd. Ond rwyf yn credu bod angen inni gofio bod rhai o'r mentrau, er enghraifft y gronfa gofal canolraddol, a oedd yn rhywbeth a ddeilliodd o gytundebau a thrafodaethau ar y gyllideb i raddau helaeth, wedi cael effaith enfawr i alluogi trosglwyddiadau gofal priodol, a bydd £60 miliwn yn y gyllideb ar gyfer helpu hyn eto.
O ran eich ail bwynt, rwy'n credu yr hoffem ni i gyd ymuno â chi, nid y Prif Weinidog yn unig, ond pob un ohonom yma gyda’n gilydd– Ysgrifennydd y Cabinet yn dweud 'clywch, clywch'—ynglŷn â Chris Coleman. Ei uniondeb, ei ymrwymiad—rwy'n credu y byddem ni i gyd yn awyddus i fynegi hyn heddiw, a'n diolch oddi wrth y Cynulliad cyfan, yn ogystal â Llywodraeth Cymru, a dymuno'n dda iddo. Nid ydym eisiau ei golli, ond rydym yn dymuno'n dda iddo.
Poverty, in its many manifestations, is insidious and complex and can be debilitating. I wonder whether we can have a statement on the emerging trend now around period poverty, which is one of the manifestations of this within our communities. It’s being picked up with schools now, who are increasingly aware that some of their young students are attending and are unable to provide for themselves sanitary products. There are some tremendous initiatives to tackle this, both grass-roots initiatives, and local authority led as well. Wings Cymru, a group of women within my constituency, led by Gemma Hartnoll, has put together fundraising and they’re now working within three schools within my constituency and are hoping to expand it to more schools. Rhondda Cynon Taf are currently consulting on whether or not there is a scheme that can be rolled out within their area, but this is now widespread. It’s no coincidence that food banks—not only the Trussell Trust, but local church and charity and community food banks—are now regularly stocking sanitary products as part of the packages that they offer to families. So, could we have a statement on how Welsh Government can support and encourage both grass-roots volunteer and local authority efforts to tackle period poverty?
Mae tlodi, yn ei ffurfiau amrywiol, yn llechwraidd ac yn gymhleth a gall fod yn wanychol. Tybed a allwn ni gael datganiad ar y duedd sy’n datblygu erbyn hyn o ran tlodi misglwyf, sef un o'r ffurfiau o dlodi a welir yn ein cymunedau. Mae'r mater yn cael sylw mewn ysgolion erbyn hyn, sy'n dod yn fwy ymwybodol bod rhai o'r myfyrwyr ifanc sy’n mynychu’r ysgol yn methu â darparu nwyddau misglwyf ar gyfer eu hunain. Mae yna rai mentrau ardderchog sy’n ceisio mynd i'r afael â hyn, rhai a arweinir gan awdurdodau lleol yn ogystal â mentrau llawr gwlad hefyd. Mae Wings Cymru, grŵp o fenywod yn fy etholaeth i, dan arweiniad Gemma Hartnoll, wedi mynd ati i godi arian ac maen nhw bellach yn gweithio mewn tair ysgol yn fy etholaeth i, ac yn gobeithio ehangu hynny i fwy o ysgolion. Ar hyn o bryd mae Rhondda Cynon Taf yn ymgynghori ynghylch pa un a oes cynllun y gellir ei gyflwyno o fewn ei hardal ai peidio, ond mae hon bellach yn broblem gyffredin. Nid yw'n gyd-ddigwyddiad bod banciau bwyd—nid yn unig banc bwyd Ymddiriedolaeth Trussell, ond hefyd banciau bwyd eglwysi, elusennau a chymunedau lleol —bellach yn cynnwys nwyddau misglwyf yn rheolaidd yn rhan o'r pecynnau y maen nhw’n eu cynnig i deuluoedd. Felly, a gawn ni ddatganiad ar sut y gall Llywodraeth Cymru gefnogi ac annog ymdrechion gwirfoddol ar lawr gwlad ac ymdrechion awdurdodau lleol i fynd i'r afael â thlodi misglwyf?
I thank Huw Irranca-Davies for drawing attention to these all-important initiatives, and they are local initiatives in many respects, learning from each other. You mentioned Wings Cymru, which again is having an influence on neighbouring communities and authorities. This is something that we, not just as a Welsh Government, but working with our partners in the third sector, as well as local government and the health service, would want to look at, in terms of tackling what is iniquitous—that, in 2017, we are talking about period poverty. I’m very grateful that you’ve drawn the attention of the Assembly to this point today.
Diolch i Huw Irranca-Davies am dynnu ein sylw at y mentrau hollbwysig hyn, a mentrau lleol ydyn nhw yn aml iawn, sy’n dysgu oddi wrth ei gilydd. Fe wnaethoch chi sôn am Wings Cymru, sydd unwaith eto yn dylanwadu ar gymunedau ac awdurdodau cyfagos. Mae hyn yn rhywbeth yr ydym ni, nid yn unig fel Llywodraeth Cymru, ond drwy weithio gyda'n partneriaid yn y trydydd sector, yn ogystal â llywodraeth leol a'r gwasanaeth iechyd, eisiau ei ystyried, o ran mynd i'r afael â'r hyn sy'n anghyfiawn—hynny yw, yn 2017, rydym yn sôn am dlodi misglwyf. Rwy'n ddiolchgar iawn eich bod wedi tynnu sylw'r Cynulliad at y pwynt hwn heddiw.
Cabinet Secretary, can I ask for a statement from your colleague the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs on the review of pay arrangements and the job evaluation scheme at Natural Resources Wales? Obviously, this is an organisation that has been formed for over three years now, but as I understand it, the review of the salary scales and the job evaluation schemes of the legacy organisations—the Countryside Council for Wales, the Environment Agency and Forestry Commission Wales—is still yet to be completed, and as a result, there are some individuals who are not being rewarded in the way that they ought to for the jobs that they are doing. Indeed, as I understand from speaking to colleagues on the Welsh Conservative benches, there are some who’ve actually lost out to the tune of many thousands of pounds as a result of the ongoing work. Can we have an update from the Cabinet Secretary on when this work will be complete, so that people cannot be out of pocket, particularly in the run-up to the third Christmas after this organisation was established?
Ysgrifennydd y Cabinet, a gaf i ofyn am ddatganiad gan eich cydweithiwr, Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig, am yr adolygiad o drefniadau cyflog a'r cynllun gwerthuso swydd yn Cyfoeth Naturiol Cymru? Yn amlwg, mae hwn yn sefydliad sydd wedi'i sefydlu ers dros dair blynedd erbyn hyn, ond deallaf fod yr adolygiad o'r graddfeydd cyflog a chynlluniau gwerthuso swyddi’r sefydliadau etifeddol—Cyngor Cefn Gwlad Cymru, Asiantaeth yr Amgylchedd a Chomisiwn Coedwigaeth Cymru—yn dal i fod heb ei gwblhau, ac o ganlyniad, ceir rhai unigolion nad ydynt yn cael eu gwobrwyo yn y ffordd y dylen nhw gael eu gwobrwyo am y gwaith y maen nhw’n ei wneud. Yn wir, yn ôl yr hyn a ddeallaf ar ôl siarad â chyd-Aelodau sydd ar feinciau Ceidwadwyr Cymru, mae yna rai sydd mewn gwirionedd wedi colli miloedd o bunnoedd oherwydd bod y gwaith yn parhau. A allwn ni gael yr wybodaeth ddiweddaraf gan Ysgrifennydd y Cabinet am ba bryd y bydd y gwaith hwn wedi’i gwblhau, fel nad yw pobl ar eu colled yn ariannol, yn enwedig ar drothwy’r trydydd Nadolig ar ôl sefydlu'r sefydliad hwn?
Well, you have drawn attention to what is principally an operational matter, but it is important that you have drawn attention to it today, Darren Millar, in terms of NRW.
Wel, rydych chi wedi tynnu sylw at fater sy'n fater gweithredol yn bennaf, ond mae'n bwysig eich bod chi wedi tynnu sylw ato heddiw, Darren Millar, o ran Cyfoeth Naturiol Cymru.
A gawn ni ddatganiad o fewn amser y Llywodraeth ar ddilysrwydd yr ymyriad diweddar gan Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus Cymru yn y drafodaeth ynglŷn â Phapur Gwyn y Llywodraeth ar yr iaith Gymraeg? Mae’r ombwdsmon wedi cyhoeddi ei ymateb ei hun i’r Papur Gwyn—yr unig un sy’n ymddangos ar eu gwefan nhw—sydd yn gwneud yr achos dros symud swyddogaethau cwynion o’r comisiynydd i’w swyddfa fe. Mae nifer ohonom yn anghytuno’n chwyrn â’r awgrym hwnnw a chefais i, a phobl eraill, ein hunain yn y sefyllfa ryfedd o ddadlau yr wythnos diwethaf ar y cyfryngau cymdeithasol gyda’r ombwdsman ynglŷn â mater o bolisi.
A fyddai’r rheolydd busnes yn cytuno nad lle’r ombwdsman, sydd i fod yn wrthrychol a thu fas i’r system ddemocrataidd, yw cymryd safbwynt ynglŷn â mater o bolisi? Ac a gaf i yn benodol gyfeirio’r rheolydd busnes at y memorandwm cyd-ddealltwriaeth rhwng Comisiynydd y Gymraeg ac Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus Cymru? Mae’n dweud:
‘Mae Comisiynydd y Gymraeg ac Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus Cymru yn cytuno i beidio ag adolygu gwaith ei gilydd gan eu bod yn ystyried eu hunain yn gyrff o statws cyfartal.’
Er hynny, mae’r ombwdsmon yn ei ymateb yn dweud bod nifer o’r cwynion sydd wedi mynd i Gomisiynydd y Gymraeg, yn ei eiriau ef, yn ddibwys. Oherwydd pa mor ddifrifol yw’r cwestiwn yma—oherwydd mae’n codi cwestiwn ymddiriedaeth yng ngwrthrychedd swyddfa’r ombwdsmon—a wnaiff y Llywodraeth ymchwilio i mewn i’r mater yma ar fyrder a dod â datganiad gerbron y Cynulliad?
Can we have a statement, in Government time, on the validity of the recent intervention by the Public Services Ombudsman for Wales in the debate on the Government’s White Paper on the Welsh language? The ombudsman has published his own response to the White Paper—the only one that appears on their website—making the case for shifting complaints functions from the commissioner to his office. Many strongly disagree with that suggestion, and I and others found ourselves in the strange position of arguing, last week, on social media, with the ombudsman on a policy issue.
Would the business manager agree that it’s not the place of the ombudsman, who is supposed to be objective and outwith the democratic system, to take a stance on a policy issue such as this? Can I specifically refer the business manager to the joint memorandum between the public service ombudsman and the Welsh Language Commissioner? It states:
‘The Welsh Language Commissioner and the Public Services Ombudsman for Wales agree not to review each other’s discharge of functions as they consider that they are bodies of equal status.’
Despite that, the ombudsman, in his response, states that many of the complaints that have been submitted to the Welsh Language Commissioner, in his words, are without purpose. Given the gravity of this situation, because it raises an issue of trust in the objectivity of the ombudsman’s office, would the Government make inquiries into this issue as a matter of urgency and bring a statement to this Assembly?
I can certainly assure the Member that I will seek advice on this situation, and I will then be able to update the Assembly on the issues and what relevant action could be taken.
Gallaf yn bendant sicrhau'r Aelod y byddaf yn gofyn am gyngor ar y sefyllfa hon, ac yna gallaf roi’r wybodaeth ddiweddaraf i'r Cynulliad am y materion a pha gamau gweithredu perthnasol y gellid eu cymryd.
Could I ask for two Government statements—or a Government statement and, I think, a Government debate, actually? First of all to the statement. The leader of the house will be aware that today is an important day in our fellow Parliament in Catalunya, when they have a very important decision to respond to a referendum that was disrupted by the Spanish police with aggression and violence, and they now have to plot a way ahead. It’s been very worrying that the Spanish state has not sought to enter into dialogue, or any meaningful dialogue. It simply threatened and used constitutional law to stop the free expression of the will of the Catalunyan people. It’s been particularly regretful, I think, that the position of this Labour Government has been so supine in responding to that, given the history of international brigades from Aberdare to Albacete, as the book tells us. In the context, I think of just waiting for some crumbs from the Chancellor’s table. That’s what makes it even more distasteful. It seems to be done for some very short-term realpolitik rather than a long-term view of how we develop within the European commonality in terms of our regional identity, national identity and the expression of free will.
A significant intervention this week has been that of the Elders, as they’re called—some six very senior international diplomats led by Kofi Annan—who have called for international arbitration and mediation in these circumstances. That’s been backed up by several European countries. Wales, with a strong connection to the Spanish peninsula, remains a country with its own Government and Parliament where the Parliament has said something about this but the Government has said nothing. Can I urge the leader of the house, even at this late stage, to make a public statement of support towards the need for international co-operation and mediation and for the Spanish state to enter into meaningful dialogue so that the situation in Catalunya can be resolved in line with the will of the people of Catalunya?
The second issue I’d like to raise—and I think this is where a debate could come in—is the publication yesterday of two White Papers by the UK Government on customs and on trade. They’re full of rhetoric; there’s no actual proposals in them. It’s very difficult to know what they will mean for us, but I think a debate in Government time would allow us to explore how we have an input into what the customs and trade arrangements will be as we leave the European Union. To my mind, there’s very little to engage with. I’m particularly concerned that the customs paper talks about the land border between Northern Ireland and the Republic of Ireland, which is fine, but it doesn’t talk about the sea border that we have between Wales and the Republic of Ireland. So, if we’re going to see customs arrangements come into place, we need to understand what that means for our ports, Holyhead down to Fishguard in particular, and, of course, Pembroke Dock. There’s no detail there, but there is this—I was going to say ‘tantalising’ suggestion—it’s not very tantalising, but there’s a suggestion that we could have no deal, that we could suddenly find ourselves making customs arrangements. And yet we all know there’s no preparation, there’s no land set aside, there’s no buildings for this to happen: very practical things are not addressed in these papers, and yet we’re told that this could be a very real possibility. So, I think a debate would allow us to explore some of these issues, but I’m particularly keen, if possible, today, if the leader of the house could confirm: what input did the Welsh Government have to these two papers? In particular, the trade paper says that there will be input of devolved administrations—I think the use of the word ‘administrations’ rather than ‘Governments’ tells you what they think about us—but nevertheless, it says ‘input’. So what is that input? Can we understand what the ongoing process is for dialogue around these two papers, which I take it now form the backbone of what the UK Government will be doing, even though the flesh is very, very thin?
A gaf i ofyn am ddau ddatganiad gan y Llywodraeth—neu ddatganiad gan y Llywodraeth ac, rwy’n credu, dadl y Llywodraeth, mewn gwirionedd? Yn gyntaf oll soniaf am y datganiad. Bydd arweinydd y tŷ yn ymwybodol bod heddiw yn ddiwrnod pwysig ar gyfer ein cyd-Senedd yng Nghatalonia, oherwydd mae ganddynt benderfyniad pwysig iawn i’w wneud wrth ymateb i refferendwm a gafodd ei amharu gan heddlu Sbaen gydag ymddygiad ymosodol a threisgar, ac mae'n rhaid iddyn nhw nawr gynllunio ffordd ymlaen. Bu'n destun pryder mawr nad yw gwladwriaeth Sbaen wedi ceisio dechrau trafodaeth, nac unrhyw drafodaeth ystyrlon. Yr unig beth a wnaeth oedd bygwth a defnyddio cyfraith gyfansoddiadol i atal pobl Catalonia rhag mynegi eu hewyllys yn rhydd. Mae’n destun cryn bryder, rwy'n credu, bod sefyllfa'r Llywodraeth Lafur hon wedi bod mor ddiymadferth wrth ymateb i hynny, o gofio hanes y brigadau rhyngwladol o Aberdâr i Albacete, fel y mae'r llyfr yn ei ddweud wrthym. Yn y cyd-destun hwn, credaf mai dim ond aros am rai briwsion o fwrdd y Canghellor a wnaeth hi. Dyna sy'n gwneud hyn hyd yn oed yn fwy annymunol. Ymddengys ei fod yn cael ei wneud ar gyfer rhyw realpolitik tymor byr iawn yn hytrach nag ar gyfer golwg hirdymor ar sut yr ydym ni’n datblygu yn y cyffredindeb Ewropeaidd o ran ein hunaniaeth ranbarthol, ein hunaniaeth genedlaethol a mynegiant ewyllys rydd.
Ymyrraeth arwyddocaol yr wythnos hon fu'r ymyrraeth gan yr Elders, fel y’u gelwir—rhyw chwech uwch-lysgenhad rhyngwladol dan arweiniad Kofi Annan—sydd wedi galw am gymrodeddu a chyfryngu rhyngwladol yn yr amgylchiadau hyn. Mae nifer o wledydd Ewropeaidd wedi cefnogi hyn. Mae Cymru, sydd â chysylltiad cryf â phenrhyn Sbaen, yn parhau i fod yn wlad sydd â’i Llywodraeth a'i Senedd ei hun, ac mae'r Senedd wedi dweud rhywbeth am hyn ond nid yw'r Llywodraeth wedi dweud unrhyw beth. A gaf i annog arweinydd y tŷ, er ei bod hi braidd yn hwyr erbyn hyn, i wneud datganiad cyhoeddus o gefnogaeth i’r angen am gydweithrediad a chyfryngu rhyngwladol a’r angen i wladwriaeth Sbaen gael trafodaeth ystyrlon fel y gellir datrys y sefyllfa yng Nghatalonia yn unol ag ewyllys pobl Catalonia?
Yr ail fater yr hoffwn i ei godi—ac rwy’n credu mai dyma ble y bydd dadl yn addas—yw o ran y ddau Bapur Gwyn a gyhoeddwyd ddoe gan Lywodraeth y DU ar dollau ac ar fasnach. Maen nhw’n llawn rhethreg; nid oes unrhyw gynnig ynddynt mewn gwirionedd. Mae'n anodd iawn gwybod beth y byddan nhw’n ei olygu i ni, ond rwy’n credu y byddai dadl yn amser y Llywodraeth yn caniatáu inni archwilio sut y gallwn ni gyfrannu at yr hyn fydd y trefniadau tollau a masnach wrth i ni adael yr Undeb Ewropeaidd. Yn fy marn i, nid oes llawer i ymgysylltu ag ef. Rwy'n hynod o bryderus bod y papur tollau yn sôn am y ffin tirol rhwng Gogledd Iwerddon a Gweriniaeth Iwerddon, sy’n iawn, ond nid yw'n sôn am y ffin forol sydd gennym rhwng Cymru a Gweriniaeth Iwerddon. Felly, os ydym ni’n mynd i weld trefniadau tollau yn dod i rym, mae angen inni ddeall beth y mae hynny'n ei olygu i'n porthladdoedd ni, o Gaergybi i lawr i Abergwaun yn arbennig, ac wrth gwrs, Doc Penfro. Nid oes unrhyw fanylion yno, ond mae yna—roeddwn i ar fin dweud awgrym 'diddorol'—nid yw’n ddiddorol iawn, ond mae yna awgrym na allwn ni gael unrhyw gytundeb, y gallem ni yn sydyn fod mewn sefyllfa lle y byddem yn gorfod trefnu trefniadau tollau. Ac eto rydym ni i gyd yn gwybod nad oes unrhyw beth wedi’i baratoi, nad oes unrhyw dir wedi'i neilltuo, nad oes unrhyw adeiladau ar gyfer gwneud hyn: ceir pethau ymarferol iawn nad ydynt yn cael sylw yn y papurau hyn, ac eto dywedir wrthym y gallai hyn fod yn bosibilrwydd real iawn. Felly, credaf y byddai dadl yn ein galluogi ni i archwilio rhai o'r materion hyn, ond rwy'n awyddus iawn, os yw hynny’n bosibl, heddiw, pe byddai Arweinydd y Tŷ yn gallu cadarnhau: pa fewnbwn a fu gan Lywodraeth Cymru i’r ddau bapur hyn? Yn arbennig, dywed y papur masnach y bydd mewnbwn gan weinyddiaethau datganoledig—rwy'n credu bod y defnydd o'r gair 'gweinyddiaethau' yn hytrach na 'Llywodraethau' yn dangos yn glir beth y maen nhw’n ei feddwl ohonom ni—ond serch hynny, mae'n dweud ‘mewnbwn’. Felly beth yw'r mewnbwn hwnnw? A ydym ni’n gallu deall beth yw'r broses barhaus ar gyfer y drafodaeth ynghylch y ddau bapur, ac rwy’n tybio eu bod nhw bellach yn ffurfio asgwrn cefn yr hyn y bydd Llywodraeth y DU yn ei wneud, er bod y cig ar yr esgyrn yn denau iawn, iawn?
Diolch yn fawr, Simon Thomas. On your first point: a very important point in terms of the fact that we have over the past few weeks—in fact, I think, since the beginning of this autumn session; this has been an issue raised with me, I think, in that early week. Those were topical questions that we did respond to in the light of our role, relationship and powers in relation to the developing situation in Catalonia. And you’ll be aware, of course, of the First Minister’s very strong response on the day of that unacceptable violence and intervention. I think your point about what happens now is very appropriate in terms of the collaboration, the co-operation and the mediation that needs to take place, and it’s important that you have expressed that for us again today.
On your second point: yes, I’m sure that it will be timely for us to consider us having a debate now because a great deal has happened. I understand we had no input into the two White Papers—as a Government—that were published. We have been very constructive and we have, of course, worked very closely together, and indeed with Plaid Cymru as well, in terms of having an influence to secure the best possible Brexit for Wales, and closely working with the Scottish Government to ensure that the withdrawal Bill doesn’t undermine the constitution and the devolution settlement. I think tomorrow there will be a Joint Ministerial Committee in London on Europe that the First Minister, and indeed the Cabinet Secretary for Finance and Local Government, will be attending. So I think it is timely for us to consider how we can then debate and consider an update on progress and our input, and, indeed, scrutiny across the Chamber.
Diolch yn fawr, Simon Thomas. O ran eich pwynt cyntaf: pwynt pwysig iawn o ran y ffaith ein bod wedi bod dros yr wythnosau diwethaf—mewn gwirionedd, rwy'n credu, ers dechrau sesiwn yr hydref hwn; mae hwn wedi bod yn fater a godwyd â mi, rwy’n credu, yn yr wythnos gynnar honno. Roedden nhw’n gwestiynau amserol yr ymatebwyd ar sail ein swyddogaeth, ein perthynas a'n pwerau o ran y sefyllfa sy'n datblygu yng Nghatalonia. Ac fe fyddwch yn ymwybodol, wrth gwrs, o ymateb cryf iawn y Prif Weinidog ar y diwrnod hwnnw o drais ac ymyrraeth annerbyniol. Rwy'n credu bod eich pwynt ynglŷn â beth sy'n digwydd yn awr yn briodol iawn o ran y cydweithio, y cydweithrediad a'r cyfryngu sydd angen digwydd, ac mae'n bwysig eich bod chi wedi mynegi hynny i ni eto heddiw.
O ran eich ail bwynt: bydd, rwy'n siŵr y bydd yn amserol inni ystyried cael dadl yn awr oherwydd bod llawer iawn wedi digwydd. Rwy'n deall na fu gennym unrhyw fewnbwn i’r ddau Bapur Gwyn—fel Llywodraeth—a gyhoeddwyd. Rydym wedi bod yn adeiladol iawn ac wrth gwrs, rydym wedi gweithio'n agos iawn, ac yn wir gyda Phlaid Cymru hefyd, o ran dylanwadu ar y broses o sicrhau'r Brexit gorau posibl i Gymru, ac wedi gweithio'n agos â Llywodraeth yr Alban i sicrhau nad yw'r Bil ymadael yn tanseilio'r cyfansoddiad a'r setliad datganoli. Rwy'n credu y bydd cyfarfod y Cyd-bwyllgor Gweinidogion ar Ewrop yn Llundain yfory ac y bydd y Prif Weinidog, ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol, yn bresennol yno. Felly, rwy'n credu ei bod yn amserol inni ystyried sut y gallwn wedyn gael dadl ac ystyried diweddariad ar y cynnydd a'n mewnbwn ni, ac, yn wir, craffu ar draws y Siambr.
I think my colleague across the Chamber there, Llyr, beat me to it with the congratulations for Chris Coleman and the Welsh team, but I also wanted to add the brilliant charity Gôl, that do amazing work. The fans go to orphanages and they put so many smiles on the faces of so many children, and they’re great ambassadors for Wales. So, I wondered if we could maybe have something in written form from the Government congratulating Gôl on the great work that they do in every campaign.
The second statement I’m looking for is a statement on the code of conduct in relation to the First Minister. I wrote to the First Minister two weeks ago asking for him to refer himself for investigation under the code of conduct, under the ministerial code, and I’ve heard absolutely nothing: radio silence. The important point is: does a code of conduct in this Chamber apply to every single Member—yes or no? If it does, I’ve made allegations—. The First Minister should follow Alex Salmond as an example and refer himself for investigation under the ministerial code. So, I’d like a statement on that, please.
Rwy'n credu bod fy nghyd-Aelod sydd yr ochr arall i’r Siambr yn y fan yna, Llyr, wedi achub y blaen arnaf o ran llongyfarch Chris Coleman a thîm Cymru, ond roeddwn i hefyd eisiau llongyfarch yr elusen wych, Gôl, sy'n cyflawni gwaith anhygoel. Mae'r cefnogwyr yn mynd i gartrefi plant amddifad ac maen nhw’n codi gwen ar wynebau cymaint o blant, ac maen nhw’n genhadon gwych dros Gymru. Felly, tybed a fydd modd i ni gael rhywbeth yn ysgrifenedig gan y Llywodraeth yn llongyfarch Gôl ar y gwaith gwych y maen nhw'n ei wneud ym mhob ymgyrch.
Yr ail ddatganiad yr wyf yn gofyn amdano yw datganiad ar y cod ymddygiad ar gyfer y Prif Weinidog. Ysgrifennais at y Prif Weinidog bythefnos yn ôl, yn gofyn iddo gyfeirio ei hun ar gyfer ymchwiliad o dan y cod ymddygiad, o dan god y gweinidogion, ac nid wyf wedi clywed dim: dim ond tawelwch llwyr. Y pwynt pwysig yw: a yw cod ymddygiad yn y Siambr hon yn berthnasol i bob un Aelod—ydy neu nac ydy? Os ydyw, rwyf wedi gwneud honiadau—. Dylai'r Prif Weinidog ddilyn esiampl Alex Salmond a chyfeirio ei hun ar gyfer ymchwiliad o dan god y gweinidogion. Felly, hoffwn ddatganiad ynglŷn â hynny, os gwelwch yn dda.
I would like to thank the Member for drawing attention to the good work of Gôl. I think the matter of the code of conduct is for him as well for others in this Chamber.
Hoffwn ddiolch i'r Aelod am dynnu sylw at waith da Gôl. Rwy'n credu bod mater y cod ymddygiad yn berthnasol iddo ef yn ogystal ag i eraill yn y Siambr hon.
Diolch i arweinydd y tŷ.
Thank you, leader of the house.
Yr eitem nesaf yw’r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith ar ymgynghoriadau ar deithio rhatach ar fysiau. Rwy’n galw ar yr Ysgrifennydd Cabinet i wneud ei ddatganiad—Ken Skates.
The next item is a statement by the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure on consultations on concessionary bus travel. I call on the Cabinet Secretary to make his statement—Ken Skates.
Thank you, Presiding Officer. On 22 August, I wrote to Members about the outcome of the consultation exercise that ended on 31 May about the future of local bus services in Wales. As I explained in my letter, the consultation was part of the ongoing dialogue between the Welsh Government, local authorities, bus operators and, most importantly, passenger groups about how we can better design and deliver local bus services for the people of Wales.
This consultation ended on 31 May, and the summary outcome report that I shared with Members in August has now been shared with stakeholders and has been published on the Welsh Government website. Not only am I grateful for the support from Members in this Chamber during the debate on 28 February, I am also grateful to the 81 organisations and individuals who responded to the consultation.
Diolch, Llywydd. Ar 22 Awst, ysgrifennais at yr Aelodau am ganlyniad yr ymarfer ymgynghori a ddaeth i ben ar 31 Mai ynghylch dyfodol gwasanaethau bws lleol yng Nghymru. Fel yr esboniais yn fy llythyr, roedd yr ymgynghoriad yn rhan o'r drafodaeth barhaus rhwng Llywodraeth Cymru, awdurdodau lleol, gweithredwyr bysiau ac, yn bwysicaf oll, grwpiau o deithwyr ynghylch sut y gallwn ni ddylunio a darparu gwasanaethau bws lleol yn well i bobl Cymru.
Daeth yr ymgynghoriad hwn i ben ar 31 Mai, ac mae'r adroddiad canlyniad cryno a rannais gyda'r Aelodau ym mis Awst bellach wedi'i rannu â rhanddeiliaid ac wedi’i gyhoeddi ar wefan Llywodraeth Cymru. Rwy’n ddiolchgar, nid yn unig am gefnogaeth Aelodau yn y Siambr hon yn ystod y ddadl ar 28 Chwefror, ond hefyd yn ddiolchgar i'r 81 o sefydliadau ac unigolion a ymatebodd i'r ymgynghoriad.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Whilst I am pleased that the headline results appear to overwhelmingly support my outline proposals for improving local bus services in the longer term, I am conscious that some bus operators continue to have reservations about the potential for the introduction of bus franchising in Wales. I have asked my officials to continue to work with local authorities and with bus operators in Wales to shape detailed proposals that I hope to consult on early next year. I’m keen to address these concerns and enable us to better meet our shared and mutual objectives, which I set out in the consultation document. The forthcoming workshops that are planned for this autumn, following the bus summit that took place in January, will provide an excellent opportunity to develop our thinking on these very important issues.
To recap, our long-term aims for our local services are to increase the number of people of all ages using buses for their daily commute to work, for education, for access to health services and for leisure purposes; the availability of good-quality and accessible local bus services for passengers as part of an integrated Welsh public transport system comprising a mix of demand-responsive or scheduled local transport, together with longer distance express bus services that complement passenger rail services; the establishment of national and regional integrated ticketing products to better enable seamless multimodal transportation; to enable bus operators to contribute to the development and the delivery of the south-east Wales and north-east Wales metro public transport systems; a fair deal for passengers, staff, bus operators and the public sector; a financially viable, sustainable and transparent approach to the imposition of public service obligations, with an appropriate level of compensation to operators and stable public funding arrangements generally that provide value for money and complement the best characteristics of the commercial bus sector; and, finally, to contribute to safeguarding the well-being of future generations by tackling poor air-quality zones, whilst also supporting a sustainable and thriving economy.
I consider that these objectives are consistent with the aims we are seeking to achieve as part of our national strategy published last month, ‘Prosperity for All’. Whilst the policy consultation document published on 8 March about the future planning and delivery of local bus services in Wales contained information about the mandatory concessionary fares scheme and its operation in Wales, no specific questions were asked at that time about the scheme and it future operation. Some respondents did, however, take the opportunity to tell us what their thoughts were about the scheme. One suggestion put forward by a major bus operator was that the Welsh Government should take direct control of concessionary travel administration and reimbursement. Additionally, 88 per cent of respondents expressing a preference agreed that the Welsh Government should have the power to set up regional and national ticketing schemes.
These responses suggest that people want the Welsh Government to take a more active role in the planning and delivery of local bus services, and so, on that basis, I am today launching a public consultation about the management arrangements for administering mandatory concessionary fares. We need to explore whether responsibility for this scheme should remain with our local authorities or whether this all-Wales scheme should be administered centrally by the Welsh Government. But I am keen that we use this opportunity to ask some fundamental questions about what the scheme provides to pass holders in the future.
An increasingly ageing and active population requires that careful consideration is given about how we maintain this important scheme into the future. Based on current forecasts, we can reasonably expect the number of people aged 60 and over eligible for free bus travel to increase to about 880,000 by 2021, rising to more than a million by 2030. So, we have challenges that need to be addressed to ensure that our commitment is sustainable for the future. But let me be absolutely clear: this Government’s commitment to maintaining free bus travel for older people, disabled people and some injured service veterans is unshakeable. The Welsh Government meets most of the cost of the all-Wales scheme—currently about £60 million annually—with about £10 million being met by local authorities. Additionally, the Welsh Government funds the cost of retaining and analysing concessionary pass data, which is held by a third party on behalf of all 22 local authorities. Information gathered on pass usage suggests that around two thirds of passes issued each year are being used, with the rest retained just in case they are required.
There are currently more than 750,000 passes in circulation. During 2015-16, about 35,000 passes were issued to people meeting the eligibility criteria for the first time, with a further 25,000 or so passes being issued as replacements. About 10 per cent of passes in circulation have been issued to disabled people and disabled people with companions to improve access to our local bus network to help people live independently. But to ensure we are able to continue to support people to live independently for longer and well into the future, we have a responsibility to ensure that our scheme remains financially sustainable to meet the needs of a growing, ageing population.
In addition to older and disabled people, the scheme also provides free bus travel to injured service veterans, and we remain committed to ensuring that our public services continue to meet the needs of our injured service veterans, to whom we owe a great debt of gratitude. On this basis, we are seeking views on how best access to free bus travel in Wales can be maintained into the future.
In undertaking this consultation, I am also convinced that we should consider other groups that could benefit from lower cost bus travel as part of the transport contribution to our ‘Prosperity for All’ strategy. In February, I extended our younger persons discounted bus travel scheme for a further year, and today I am also pleased to begin a consultation about how our scheme for younger people can be developed and delivered in the future to encourage more young people to use buses to meet their daily travel needs. The consultation will encourage and consider views from interested individuals, from groups and from organisations across Wales, and will look at how best to facilitate bus use amongst young people.
The younger persons discounted fare scheme consultation will last until 4 January 2018. Since April 2017, young people have made over 0.5 million trips using mytravelpass, the Welsh Government scheme providing young people with discounted bus travel in Wales. This illustrates the importance of this scheme to those users, but I wish to encourage even more young people to use buses by developing a new discounted bus travel scheme for younger people. I also hope that many young people whose only experience of bus travel is the daily trip to and from school will take advantage of an improved scheme to try the bus for other reasons and, having done so, they will see that today’s buses provide a really attractive offer.
This scheme is currently based on a voluntary agreement between local bus companies and the Welsh Government, supported by local authorities. We need to give consideration to whether this scheme could be better delivered as part of a scheme delivered on the same terms as the older persons scheme—a mandatory scheme, rather than a voluntary one. We should also consider the needs of the many people who are volunteering in our communities. We should actively consider whether there are opportunities to expand the current schemes to better meet the needs of people in our society.
I believe that free bus travel makes a valuable contribution to improving the health and well-being of older people in Wales, enabling more people to remain active for longer, and so promotes independent living. The consultation on the mandatory scheme will be open until 12 January and, based on the results, which I will, again, publish, we will consider how best we can maintain our free bus travel scheme into the future in a climate of an ageing population and increasing pressures on the resources available to us. I do think that today provides an excellent opportunity to consider both these schemes and how best we can deliver them into the future
Er fy mod i’n falch ei bod yn ymddangos bod y prif ganlyniadau’n gefnogol dros ben i'm cynigion amlinellol i wella gwasanaethau bysiau lleol yn y tymor hirach, rwy'n ymwybodol bod gan rai gweithredwyr bysiau amheuon o hyd ynghylch y posibilrwydd o gyflwyno masnachfraint bws yng Nghymru. Rwyf wedi gofyn i'm swyddogion barhau i weithio gydag awdurdodau lleol a gyda gweithredwyr bysiau yng Nghymru i lunio cynigion manwl yr wyf yn gobeithio ymgynghori arnynt yn gynnar y flwyddyn nesaf. Rwy'n awyddus i roi sylw i'r pryderon hyn i’n galluogi i gyflawni ein hamcanion a rennir ar y cyd yn well, a nodais hynny yn y ddogfen ymgynghori. Bydd y gweithdai sydd ar y gweill ar gyfer yr hydref hwn, ar ôl yr uwchgynhadledd bysiau a gynhaliwyd ym mis Ionawr, yn rhoi cyfle gwych i ddatblygu ein syniadau am y materion pwysig iawn hyn.
I grynhoi, ein nodau hirdymor ar gyfer ein gwasanaethau lleol yw cynyddu nifer y bobl o bob oedran sy'n defnyddio bysiau i gymudo bob dydd i'r gwaith, ar gyfer addysg, i fynd i gael gwasanaethau iechyd ac at ddibenion hamdden; sicrhau bod gwasanaethau bysiau lleol hygyrch o ansawdd da ar gael i deithwyr fel rhan o system drafnidiaeth gyhoeddus integredig yng Nghymru sy'n cynnwys cymysgedd o drafnidiaeth leol sy'n ymatebol i'r galw neu wedi'i drefnu, ynghyd â gwasanaethau bws cyflym pellter hir sy'n ategu gwasanaethau rheilffyrdd i deithwyr; sefydlu cynhyrchion tocynnau integredig cenedlaethol a rhanbarthol i alluogi cludiant amlfodd di-dor gwell; galluogi gweithredwyr bysiau i gyfrannu at ddatblygu a chyflenwi systemau trafnidiaeth gyhoeddus metro’r de-ddwyrain a metro’r gogledd-ddwyrain; bargen deg i deithwyr, staff, gweithredwyr bysiau a'r sector cyhoeddus; ymagwedd at osod rhwymedigaethau gwasanaeth cyhoeddus sy’n ariannol hyfyw, yn gynaliadwy ac yn dryloyw, gan gynnwys talu gweithredwyr yn briodol a threfniadau cyllido cyhoeddus sefydlog yn gyffredinol sy'n darparu gwerth am arian ac yn ategu nodweddion gorau'r sector bysiau masnachol; ac, yn olaf, cyfrannu at ddiogelu lles cenedlaethau'r dyfodol drwy ymdrin â pharthau o ansawdd aer gwael, gan gefnogi economi gynaliadwy a ffyniannus ar yr un pryd.
Yn fy marn i, mae’r amcanion hyn yn gyson â'r nodau yr ydym yn ceisio eu cyflawni yn rhan o'n strategaeth genedlaethol a gyhoeddwyd y mis diwethaf, ‘Ffyniant i Bawb’. Er bod y ddogfen ymgynghori polisi a gyhoeddwyd ar 8 Mawrth ynglŷn â chynllunio a chyflwyno gwasanaethau bws lleol yng Nghymru yn y dyfodol yn cynnwys gwybodaeth am y cynllun tocynnau teithio rhatach gorfodol a'i weithrediad yng Nghymru, ni ofynnwyd cwestiynau penodol bryd hynny ynglŷn â'r cynllun a’i weithrediad yn y dyfodol. Fodd bynnag, cymerodd rhai ymatebwyr y cyfle i ddweud wrthym beth oedd eu meddyliau ynghylch y cynllun. Un awgrym a gyflwynwyd gan weithredwr bysiau mawr oedd y dylai Llywodraeth Cymru reoli gweinyddu ac ad-daliadau teithio rhatach yn uniongyrchol. Hefyd, cytunodd 88 y cant o'r ymatebwyr a fynegodd ffafriaeth y dylai fod gan Lywodraeth Cymru y pŵer i sefydlu cynlluniau tocynnau rhanbarthol a chenedlaethol.
Mae'r ymatebion hyn yn awgrymu bod pobl yn dymuno i Lywodraeth Cymru gymryd rhan fwy gweithgar wrth gynllunio a darparu gwasanaethau bysiau lleol, ac felly, rwy’n lansio ymgynghoriad cyhoeddus heddiw ynghylch y trefniadau rheoli ar gyfer gweinyddu tocynnau consesiynol gorfodol. Mae angen inni archwilio a ddylai cyfrifoldeb am y cynllun hwn barhau gyda'n hawdurdodau lleol ynteu a ddylai Llywodraeth Cymru weithredu'r cynllun hwn i Gymru gyfan yn ganolog. Ond rwy'n awyddus inni ddefnyddio'r cyfle hwn i ofyn rhai cwestiynau sylfaenol am yr hyn y mae'r cynllun yn ei ddarparu i ddeiliaid cardiau teithio rhatach yn y dyfodol.
Mae ein poblogaeth yn heneiddio ac yn mynd yn fwy egnïol, felly mae angen ystyried yn ofalus sut yr ydym yn cynnal y cynllun pwysig hwn yn y dyfodol. Yn seiliedig ar y rhagolygon cyfredol, gallwn yn rhesymol ddisgwyl i nifer y bobl 60 oed a hŷn sy'n gymwys i deithio ar fysiau am ddim gynyddu i tua 880,000 erbyn 2021, a chodi i dros filiwn erbyn 2030. Felly, mae gennym heriau y mae angen ymdrin â nhw i sicrhau bod ein hymrwymiad yn gynaliadwy ar gyfer y dyfodol. Ond gadewch imi fod yn hollol glir: mae ymrwymiad y Llywodraeth hon i gynnal teithio ar fysiau am ddim i bobl hŷn, pobl anabl a rhai cyn-filwyr y lluoedd arfog sydd wedi’u hanafu yn ddisyflyd. Llywodraeth Cymru sy’n talu’r rhan fwyaf o gost y cynllun Cymru gyfan—tua £60 miliwn y flwyddyn ar hyn o bryd—ac mae awdurdodau lleol yn talu tua £10 miliwn. Hefyd, Llywodraeth Cymru sy’n ariannu'r gost o gadw a dadansoddi data’r cardiau teithio rhatach, a gedwir gan drydydd parti ar ran pob un o’r 22 awdurdod lleol. Mae'r wybodaeth a gasglwyd am ddefnyddio’r cardiau teithio rhatach yn awgrymu bod tua dwy ran o dair o'r cardiau a gyhoeddir bob blwyddyn yn cael eu defnyddio, a’r gweddill yn cael eu cadw rhag ofn y bydd eu hangen.
Ar hyn o bryd mae mwy na 750,000 o’r cardiau mewn cylchrediad. Yn ystod 2015-16, rhoddwyd tua 35,000 o gardiau i bobl a oedd yn bodloni'r meini prawf cymhwyster am y tro cyntaf, a rhoddwyd tua 25,000 o gardiau eraill i gymryd lle hen gardiau. Mae tua 10 y cant o’r cardiau teithio rhatach sydd mewn cylchrediad wedi’u rhoi i bobl anabl a phobl anabl sydd â chymdeithion er mwyn gwella mynediad at ein rhwydwaith bysiau lleol i helpu pobl i fyw'n annibynnol. Ond er mwyn sicrhau ein bod yn gallu parhau i gefnogi pobl i fyw'n annibynnol yn hwy ac yn bell i’r dyfodol, mae gennym gyfrifoldeb i sicrhau bod ein cynllun yn parhau i fod yn ariannol gynaliadwy i ddiwallu anghenion poblogaeth sy'n tyfu ac yn heneiddio.
Yn ogystal â phobl hŷn a phobl anabl, mae'r cynllun hefyd yn darparu teithio am ddim ar fysiau i gyn-filwyr y lluoedd arfog sydd wedi’u hanafu, ac rydym yn parhau i fod yn ymrwymedig i sicrhau bod ein gwasanaethau cyhoeddus yn parhau i ddiwallu anghenion ein cyn-filwyr y lluoedd arfog sydd wedi’u hanafu, y mae arnom ddyled fawr iawn iddynt. Ar y sail hon, rydym yn ceisio barn ynglŷn â’r ffordd orau o gadw eu hawl i deithio ar fysiau am ddim yng Nghymru yn y dyfodol.
Wrth gynnal yr ymgynghoriad hwn, rwyf hefyd yn argyhoeddedig y dylem ystyried grwpiau eraill a allai elwa o deithio ar fysiau’n rhatach fel rhan o gyfraniad trafnidiaeth at ein strategaeth ‘Ffyniant i Bawb’. Ym mis Chwefror, ymestynnais ein cynllun disgownt teithio ar fysiau i bobl ifanc am flwyddyn arall, a heddiw rwyf hefyd yn falch o ddechrau ymgynghori ar sut y gallwn ddatblygu a chyflwyno ein cynllun ar gyfer pobl ifanc yn y dyfodol i annog mwy o bobl ifanc i ddefnyddio bysiau i ddiwallu eu hanghenion teithio dyddiol. Bydd yr ymgynghoriad yn annog ac yn ystyried barn unigolion sydd â diddordeb, grwpiau a sefydliadau ledled Cymru, a bydd yn edrych ar y ffordd orau o hwyluso defnydd bws ymhlith pobl ifanc.
Bydd ymgynghoriad y cynllun prisiau gostyngol i bobl ifanc yn para tan 4 Ionawr 2018. Ers mis Ebrill 2017, mae pobl ifanc wedi gwneud dros 0.5 miliwn o deithiau gan ddefnyddio fyngherdynteithio, cynllun Llywodraeth Cymru sy'n rhoi disgownt i bobl ifanc wrth deithio ar fysiau yng Nghymru. Mae hyn yn dangos pwysigrwydd y cynllun hwn i'r defnyddwyr hynny, ond hoffwn annog hyd yn oed mwy o bobl ifanc i ddefnyddio bysiau drwy ddatblygu cynllun newydd i roi disgownt i bobl ifanc sy’n teithio ar fysiau. Rwyf hefyd yn gobeithio y bydd llawer o bobl ifanc sydd heb brofiad o deithio ar fysiau heblaw am y daith ddyddiol i'r ysgol ac yn ôl yn manteisio ar gynllun gwell i roi cynnig ar y bws am resymau eraill ac, ar ôl gwneud hynny, y byddant yn gweld bod bysiau heddiw wir yn rhoi cynnig deniadol.
Mae'r cynllun hwn ar hyn o bryd yn seiliedig ar gytundeb gwirfoddol rhwng cwmnïau bysiau lleol a Llywodraeth Cymru, gyda chefnogaeth awdurdodau lleol. Mae angen inni ystyried a ellid darparu'r cynllun hwn yn well fel rhan o gynllun a gyflwynir ar yr un telerau â'r cynllun pobl hŷn—cynllun gorfodol, yn hytrach nag un gwirfoddol. Dylem hefyd ystyried anghenion y bobl lawer sy'n gwirfoddoli yn ein cymunedau. Dylem fynd ati i ystyried a oes cyfleoedd i ehangu'r cynlluniau presennol i ddiwallu anghenion pobl yn ein cymdeithas yn well.
Credaf fod teithio ar fysiau am ddim yn gwneud cyfraniad gwerthfawr at wella iechyd a lles pobl hŷn yng Nghymru, gan alluogi mwy o bobl i aros yn egnïol am gyfnod hwy, ac felly'n hyrwyddo byw'n annibynnol. Bydd yr ymgynghoriad ar y cynllun gorfodol ar agor tan 12 Ionawr ac, yn seiliedig ar y canlyniadau, y byddaf, unwaith eto, yn eu cyhoeddi, byddwn yn ystyried y ffordd orau inni gynnal ein cynllun teithio ar fysiau am ddim yn y dyfodol mewn hinsawdd o boblogaeth sy'n heneiddio a phwysau cynyddol ar yr adnoddau sydd ar gael inni. Rwy'n meddwl bod heddiw’n gyfle gwych i ystyried y ddau gynllun hyn a’r ffordd orau o’u cyflwyno yn y dyfodol.
Thank you very much. Russell George.
Diolch yn fawr iawn. Russell George.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Can I thank you, Cabinet Secretary, for the statement today, in which you say that you are committed, of course, to the principles that have underpinned the free bus travel scheme? This has been a flagship policy, of course, by the Welsh Government, and your predecessor Mrs Hart was particularly wedded to the principle of universal eligibility. Therefore, isn’t it a case of ‘if it ain’t broke, don’t fix it’? I would be interested in the rationale for a proposed change, as you’ve listed today.
I would be interested in hearing from the Cabinet Secretary what his department has done to improve the way in which the current scheme is run, and what cost savings can be made in terms of administrating the scheme. Has the department done any work to ensure that it is certain that everyone who has a pass is eligible for one? What is being done to learn from the best practice as well from the blue badge scheme, which undertakes an assessment of eligibility?
As I understand it, 2019 will see a move towards electronic ticketing machines and that new passes will be issued then as well. Has the Cabinet Secretary considered whether this will be an opportunity to tighten up the scheme and use new technology to help with the administration, reduce the cost of admin and use potential fingerprint technology to prevent abuse of the scheme?
With regard to the concessionary arrangements for younger people and the successor scheme to mytravelpass, I very much welcome the fact that the Welsh Government are following in my party’s footsteps in consulting on a new scheme to support younger people in using public transport. Our proposals have received overwhelming support. Young people tend to have the lowest wages and highest car insurance premiums, and travel costs are a significant barrier to accessing jobs, training and social opportunities. So, I therefore want younger people to benefit from the same travel concessions offered to Wales’s over-60s. It is clear that if younger people are introduced to public transport early, they stick with it and continue to use public transport in later life. So, can you provide any commitment today, Cabinet Secretary, that any future scheme that is extended to 16 to 24-year-olds in Wales will have the same level of fairness, if you like, with those that are over 60?
It is also essential that this scheme is properly funded in order to be a success. I know the Government is very keen to talk about fully costed proposals. So, on that basis, can I ask: what funding will be attached to your proposed scheme, as it’s not clear from the draft budget?
And finally, Deputy Presiding Officer, the mytravelpass scheme has been characterised as having a disappointing take-up. I notice from your consultation document published today that 15,000 younger people have applied for the mytravelpass scheme. Are you happy with that take-up, can I ask, Cabinet Secretary, and how will you ensure that any successor scheme is marketed properly in a way that encourages high levels of take-up amongst younger people?
Diolch, Dirprwy Lywydd. A gaf i ddiolch ichi, Ysgrifennydd y Cabinet, am y datganiad heddiw, lle rydych chi'n dweud eich bod wedi ymrwymo, wrth gwrs, i'r egwyddorion sydd wedi tanategu'r cynllun teithio ar fysiau am ddim? Mae hwn wedi bod yn bolisi blaenllaw, wrth gwrs, gan Lywodraeth Cymru, ac roedd eich rhagflaenydd Mrs Hart yn arbennig o ymroddedig i egwyddor cymhwyster cyffredinol. Felly, onid yw'n fater o beidio â gwneud dim os nad oes angen? Byddai gennyf ddiddordeb yn y rhesymeg dros unrhyw newid arfaethedig, fel yr ydych wedi’i restru heddiw.
Byddai gennyf ddiddordeb mewn clywed gan Ysgrifennydd y Cabinet beth mae ei adran wedi'i wneud i wella'r ffordd y caiff y cynllun presennol ei gynnal, a pha arbedion cost y gellir eu gwneud o ran gweinyddu'r cynllun. A yw'r adran wedi gwneud unrhyw waith i sicrhau eu bod yn sicr bod pawb sydd â cherdyn yn gymwys i gael un? Beth sy'n cael ei wneud i ddysgu o arfer gorau hefyd o ran y cynllun bathodyn glas, sy'n cynnal asesiad o gymhwyster?
Fel yr wyf i’n ei ddeall, yn 2019 byddwn yn symud tuag at beiriannau tocynnau electronig a bydd cardiau newydd yn cael eu cyhoeddi bryd hynny hefyd. A yw Ysgrifennydd y Cabinet wedi ystyried a fydd hyn yn gyfle i dynhau'r cynllun a defnyddio technoleg newydd i helpu i’w weinyddu, gan leihau cost gweinyddu a defnyddio technoleg olion bysedd o bosibl i atal camddefnyddio'r cynllun?
O ran y trefniadau teithio rhatach ar gyfer pobl ifanc a'r cynllun olynol i fyngherdynteithio, rwy'n croesawu'n fawr y ffaith bod Llywodraeth Cymru yn dilyn yn ôl troed fy mhlaid wrth ymgynghori ar gynllun newydd i gefnogi pobl ifanc i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus. Mae ein cynigion wedi cael cefnogaeth frwd. Mae pobl ifanc yn tueddu i fod â’r cyflogau isaf a'r premiymau yswiriant ceir uchaf, ac mae costau teithio’n rhwystr sylweddol rhag swyddi, hyfforddiant a chyfleoedd cymdeithasol. Felly, hoffwn i bobl ifanc elwa o'r un consesiynau teithio ag a gynigir i bobl dros 60 oed Cymru. Mae'n amlwg, os caiff pobl ifanc eu cyflwyno i drafnidiaeth gyhoeddus yn gynnar, eu bod yn cadw ati ac yn parhau i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus yn nes ymlaen yn eu bywydau. Felly, a allwch chi roi unrhyw ymrwymiad heddiw, Ysgrifennydd y Cabinet, y bydd unrhyw gynllun yn y dyfodol sy’n cael ei ymestyn i bobl ifanc 16 i 24 oed yng Nghymru yn cynnwys yr un lefel o degwch, os hoffech chi, ag i’r rhai hynny sydd dros 60 oed?
Mae hefyd yn hanfodol bod y cynllun hwn yn cael ei ariannu'n briodol er mwyn bod yn llwyddiant. Rwy’n gwybod bod y Llywodraeth yn awyddus iawn i siarad am gynigion sydd wedi'u costio'n llawn. Felly, ar y sail honno, a gaf i ofyn: pa arian fydd ynghlwm wrth eich cynllun arfaethedig, gan nad yw'n glir o'r gyllideb ddrafft?
Ac yn olaf, Dirprwy Lywydd, mae’r niferoedd sy’n defnyddio’r cynllun fyngherdynteithio wedi cael eu disgrifio fel bod yn siomedig. Rwy'n sylwi yn eich dogfen ymgynghori a gyhoeddwyd heddiw bod 15,000 o bobl ifanc wedi gwneud cais am y cynllun fyngherdynteithio. A ydych chi’n hapus â'r nifer hwnnw, a gaf i ofyn, Ysgrifennydd y Cabinet, a sut y byddwch chi'n sicrhau bod unrhyw gynllun a ddaw ar ei ôl yn cael ei farchnata'n iawn mewn ffordd sy'n annog llawer o bobl ifanc i’w ddefnyddio?
Can I thank Russell George for his questions? Details concerning some of those questions are contained in the documents, but I do appreciate that the Member won’t have had an opportunity as yet to be able to delve deeply into those consultation documents, so I hope I’ll be able to answer each of your queries here today.
First of all, I’d like to deal with the last point that the Member raised, which I think is a very fair point, that the take-up of the mytravelpass was not as high as I would’ve wished, and I think not as high as anyone in this Chamber would’ve wished. For that reason, the Confederation of Passenger Transport have agreed to embark on a new marketing exercise to drive up the number of people that are applying for and securing the mytravelpass. Indeed, I think the numbers have now risen from 15,000 to well over 17,000. I’d wish to see those numbers increase still further.
I’m going to return to the question of concessionary fares for young people in a moment, if I may, but I’ll move first of all to the benefits that are offered to older people. The system is not broken, but, as I outlined, we will see a significant increase in the number of people aged 60 or over as we approach the latter part of the next decade, and therefore we need to future-proof this important scheme today. Any changes that would be implemented would have to take account of the existing arrangements for people with passes. We would not, under any circumstances, be withdrawing them from those existing pass holders, but we do need to consult on the sustainability of the existing model. But, as I say, currently, it’s not broken, but we need to future-proof it. We need to future-proof it in light, of course, of the fact that there is still no end to austerity and there are pressures on budgets right across Government and on the basis of the increase in the state pension age that the UK Government is pursuing and also consultations that are taking place elsewhere in the UK on this very same issue.
The Member asks a very important question about how we’ve learnt lessons, how we’ve improved monitoring, how we can improve delivery, and I think that’s very, very significant, because better checks on the use of the passes have led to, as the Member is aware, prosecutions taking place. That, in turn, is believed to have contributed to a reduction in the overall number of passenger journeys that took place annually from something in the region of 108 million not long ago to about 101 million last year. Clearly, better checks on use and reimbursements for concessionary fare schemes are leading to less abuse of the scheme, but we are constantly monitoring and carrying out spot checks to ensure that there is no abuse in the system.
The Member also asks about changes that could be made to ensure that better monitoring is carried out in terms of the administration of the passes in the first place. This is a responsibility for local authorities, but, of course, one of the questions that I’m posing within this consultation is whether the Welsh Government should become a concessionary authority. That would require legislative change, but what it would enable us to do is potentially make savings but also monitor better who is getting the passes and who is using the passes, at what time of day and so forth. It would also enable us to deploy new technology consistently across Wales in the way that the travel pass is used. The Member identifies a number of new and emerging technologies that could see the way that we pay for or go about using free travel passes change considerably in the years to come, and if Transport for Wales were to be able to develop an integrated, multimodal ticketing system for transport in Wales, with Welsh Government operating as a concessionary authority, then I am confident that we could exploit all emerging technologies for the purpose of enhancing passenger experiences.
I’m going to come on to the question about youth concessionary travel now—specifically about youth concessionary travel. I should just mention, though, that, as an alternative to Welsh Government becoming a concessionary authority, one proposal that should be considered as part of this consultation is the establishment of regional transport authorities that could, on a regional basis, manage this scheme. In terms of youth concessionary fares, I do welcome the Welsh Conservatives’ engagement in this debate. I think it’s very helpful and it certainly assisted in driving it up the news agenda, but I would advise the Welsh Conservatives to crunch the numbers more accurately in the future. The reason I say this is that £25 million has been earmarked for the scheme, a scheme that they propose would offer free bus travel and a third off rail for 350,000 people.
I’m just going to quickly crunch the numbers on behalf of the Welsh Conservatives. At the moment, there are about 16,000 to 17,000 pass holders. They’ll take approximately 1.5 million journeys on buses by March next year, and, therefore, something in the region of 100 passenger journeys per pass holder. On that basis—and I think it would be entirely reasonable to expect far more young people to use a free pass than a discounted pass—we would expect the 350,000 young people to take something in the region of 35 million journeys annually. And, therefore, with an adult ticket price—let’s say we guess it, which is exactly what I think the Conservatives may have done—at £2, that would amount to something in the region of £70 million for reimbursement of bus journeys, and that’s before you reach the cost of reimbursing a third of the rail travel costs.
So, I do look forward to receiving full details of how the Welsh Conservatives propose to provide that level of offer for just £25 million, but, as I say, I do welcome their engagement in this very, very significant debate. I also do agree with Russell George when he says that we do need to incentivise behavioural change in order to decarbonise the environment, in order to deal with congestion on our roads, and to ensure that we have a more physically active population. I do think that youth concessionary fare schemes have a crucial role in that regard.
A gaf i ddiolch i Russell George am ei gwestiynau? Mae manylion am rai o'r cwestiynau hynny wedi'u cynnwys yn y dogfennau, ond rwy'n sylweddoli na fydd yr Aelod wedi cael cyfle eto i bori’n ddwfn drwy’r dogfennau ymgynghori hynny, felly rwy'n gobeithio y byddaf yn gallu ateb pob un o'ch ymholiadau yma heddiw.
Yn gyntaf oll, hoffwn ymdrin â'r pwynt olaf a gododd yr Aelod, sydd, yn fy marn i, yn bwynt teg iawn, sef bod llai o bobl ifanc wedi defnyddio fyngherdynteithio nag y byddwn wedi'i ddymuno, a llai, rwy’n meddwl, nag y byddai unrhyw un yn y Siambr hon wedi’i ddymuno. Am y rheswm hwnnw, mae'r Cydffederasiwn Cludiant Teithwyr wedi cytuno i ymgymryd ag ymarfer marchnata newydd i gynyddu nifer y bobl sy'n gwneud cais am fyngherdynteithio ac yn cael un. Yn wir, rwy'n meddwl bod y niferoedd bellach wedi codi o 15,000 i fwy na 17,000. Hoffwn weld y niferoedd hynny'n cynyddu ymhellach.
Rwy’n mynd i droi’n ôl at y cwestiwn am deithio rhatach i bobl ifanc mewn eiliad, os caf i, ond rwy’n mynd i droi yn gyntaf at y manteision a gynigir i bobl hŷn. Mae’r system yn gweithio, ond, fel yr amlinellais, byddwn ni’n gweld cynnydd sylweddol yn nifer y bobl 60 oed a hŷn wrth inni agosáu at ran olaf y degawd nesaf, ac felly mae angen inni sicrhau heddiw bod y cynllun pwysig hwn yn addas ar gyfer y dyfodol. Byddai'n rhaid i unrhyw newidiadau a fyddai'n cael eu gwneud ystyried y trefniadau presennol ar gyfer pobl â chardiau teithio rhatach. Ni fyddem, dan unrhyw amgylchiadau, yn eu cymryd yn ôl gan ddeiliaid cardiau presennol, ond mae angen inni ymgynghori ar gynaliadwyedd y model presennol. Ond, fel y dywedais, ar hyn o bryd, mae’n gweithio, ond mae angen inni ei ddiogelu ar gyfer y dyfodol. Mae angen inni ei ddiogelu ar gyfer y dyfodol gan ystyried, wrth gwrs, y ffaith nad oes diwedd i gyni o hyd a bod pwysau ar gyllidebau ar draws y Llywodraeth ac ar sail y cynnydd yn oedran pensiwn y wladwriaeth y mae Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn ceisio ei roi ar waith, yn ogystal ag ymgynghoriadau sy'n cael eu cynnal mewn mannau eraill yn y DU ar yr un mater hwn.
Mae'r Aelod yn gofyn cwestiwn pwysig iawn ynglŷn â sut yr ydym wedi dysgu gwersi, sut yr ydym wedi gwella'r monitro, sut y gallwn wella'r broses o gyflawni, ac rwy’n meddwl bod hynny'n arwyddocaol iawn, iawn, oherwydd mae gwell gwiriadau ar ddefnyddio'r cardiau wedi arwain at, fel y mae'r Aelod yn ei wybod, erlyniadau. Credir bod hynny, yn ei dro, wedi cyfrannu at ostyngiad yng nghyfanswm nifer y siwrneiau teithwyr a wnaethpwyd yn flynyddol o tua 108 miliwn heb fod yn bell yn ôl i tua 101 miliwn y llynedd. Yn amlwg, mae gwell gwiriadau ar ddefnyddio cynlluniau tocynnau teithio rhatach ac ad-daliadau ar eu cyfer yn arwain at lai o gamddefnyddio'r cynllun, ond rydym yn monitro'n barhaus ac yn gwneud hapwiriadau i sicrhau nad oes neb yn cam-drin y system.
Mae'r Aelod hefyd yn gofyn am newidiadau y gellid eu gwneud i sicrhau bod gwell monitro yn cael ei wneud o ran gweinyddu'r cardiau teithio rhatach yn y lle cyntaf. Cyfrifoldeb awdurdodau lleol yw hyn, ond, wrth gwrs, un o'r cwestiynau yr wyf i’n ei ofyn yn yr ymgynghoriad hwn yw a ddylai Llywodraeth Cymru ddod yn awdurdod consesiynol. Byddai angen newid deddfwriaeth i wneud hynny, ond mae'n bosibl y byddai'n ein galluogi i wneud arbedion ond hefyd i fonitro'n well pwy sy'n cael y cardiau a phwy sy'n defnyddio'r cardiau, ar ba adeg o'r dydd ac yn y blaen. Byddai hefyd yn ein galluogi i ddefnyddio technoleg newydd yn gyson ledled Cymru yn y modd y defnyddir y cerdyn teithio. Mae'r Aelod yn nodi nifer o dechnolegau newydd a rhai sy'n datblygu a allai olygu bod y ffordd yr ydym yn talu am gardiau teithio am ddim neu'n mynd ati i’w defnyddio’n newid yn sylweddol yn y blynyddoedd sydd i ddod, a phe bai Trafnidiaeth i Gymru yn gallu datblygu system tocynnau integredig, amlfodd ar gyfer trafnidiaeth yng Nghymru, gyda Llywodraeth Cymru yn gweithredu fel awdurdod consesiynol, rwy'n hyderus y byddem yn gallu manteisio ar yr holl dechnolegau sy'n datblygu er mwyn gwella profiadau teithwyr.
Rwy'n mynd i droi at y cwestiwn am deithio rhatach i bobl ifanc yn awr—yn benodol am deithio rhatach i bobl ifanc. Ddylwn i sôn, fodd bynnag, mai un dewis arall y dylid ei ystyried fel rhan o'r ymgynghoriad hwn, yn lle bod llywodraeth Cymru yn dod yn awdurdod consesiynol, yw sefydlu awdurdodau trafnidiaeth rhanbarthol a allai, yn rhanbarthol, reoli'r cynllun hwn. O ran tocynnau teithio rhatach i bobl ifanc, rwy’n croesawu cyfraniad y Ceidwadwyr Cymreig at y ddadl hon. Rwy'n meddwl ei fod yn ddefnyddiol iawn ac yn sicr wedi helpu i’w godi’n uwch ar yr agenda newyddion, ond byddwn yn cynghori'r Ceidwadwyr Cymreig i drin y ffigurau’n fwy cywir yn y dyfodol. Y rheswm pam rwy'n dweud hyn yw bod £25 miliwn wedi'i glustnodi ar gyfer y cynllun, cynllun y maen nhw’n awgrymu y byddai’n cynnig teithio am ddim ar fysiau a thraean oddi ar brisiau rheilffordd i 350,000 o bobl.
Rwy’n mynd i drin y ffigurau’n gyflym ar ran y Ceidwadwyr Cymreig. Ar hyn o bryd, mae tua 16,000 i 17,000 o ddeiliaid cardiau. Byddan nhw’n cymryd tua 1.5 miliwn o deithiau ar fysiau erbyn mis Mawrth y flwyddyn nesaf, ac, felly, o gwmpas 100 o deithiau teithwyr gan bob deiliad cerdyn. Ar y sail honno—ac rwy’n meddwl y byddai'n gwbl resymol disgwyl i lawer mwy o bobl ifanc ddefnyddio tocyn am ddim na thocyn gostyngol—byddem yn disgwyl i'r 350,000 o bobl ifanc wneud o gwmpas 35 miliwn o deithiau bob blwyddyn. Ac felly, os yw pris tocyn i oedolion—gadewch inni ddweud ein bod yn ei ddyfalu, sef yr union beth rwy'n credu y gwnaeth y Ceidwadwyr efallai—yn £2, byddai hynny’n agos i oddeutu £70 miliwn i ad-dalu teithiau bws, ac mae hynny cyn i chi gyrraedd cost ad-dalu traean o'r costau teithio ar y rheilffyrdd.
Felly, rwy’n edrych ymlaen at gael manylion llawn am sut y mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn bwriadu darparu cynnig ar y lefel honno am ddim ond £25 miliwn, ond, fel y dywedais, rwy'n croesawu eu cyfraniad at y ddadl bwysig iawn, iawn hon. Rwyf hefyd yn cytuno â Russell George pan fo’n dweud bod angen inni ysgogi newid ymddygiadol er mwyn datgarboneiddio’r amgylchedd, er mwyn ymdrin â thagfeydd ar ein ffyrdd, ac i sicrhau bod gennym boblogaeth fwy egnïol yn gorfforol. Rwy'n meddwl bod gan gynlluniau teithio rhatach i bobl ifanc swyddogaeth hanfodol yn hynny o beth.
Thank you. I did allow you to do an exceptionally long answer there—
Diolch. Fe wnes i ganiatáu ichi roi ateb eithriadol o hir yno—
Apologies.
Ymddiheuriadau.
I have several people, and people are adding to the list as we go, so, I’m going to have to ask you to be a little bit more concise with your answers. Dai Lloyd.
Mae gen i lawer o bobl, ac mae pobl yn ychwanegu at y rhestr bob yn dipyn, felly, bydd yn rhaid imi ofyn ichi fod ychydig yn fwy cryno â'ch atebion. Dai Lloyd.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Can I thank the Cabinet Secretary for his statement on the consultation on a mandatory concessionary fares scheme in Wales? Obviously, Plaid Cymru fully supports the concessionary fares policy, introduced by my former colleague and then Deputy First Minister of Wales and Minister for the Economy and Transport at the time, Ieuan Wyn Jones. Now, for these vulnerable groups—the elderly, the disabled and some injured service veterans—this concessionary travel scheme is vital in terms of tackling isolation and increasing social interaction, tackling loneliness and isolation, which is the topic of a review of the health committee that I chair at present. Certainly, any attempts to diminish or reduce the provision in this area will be opposed in the strongest possible terms by Plaid Cymru.
Therefore, I hear what you say, but will you categorically state this afternoon that there will be no reduction in the current provision available for all people who currently qualify for the scheme? Further to that, will you also categorically rule out raising the threshold as to when older people qualify for the scheme in future? I would also support any moves to further extend the young persons’ discounted bus travel scheme. I’m aware of the time constraints, so I won’t go into that, but there are clear benefits, as already stated, that this scheme for young people’s travel brings.
Could you clarify, finally, as to whether the Welsh Government is considering Transport for Wales as the national body that will administer the all-Wales bus scheme instead of the local authorities? Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. A gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ddatganiad am yr ymgynghoriad am gynllun tocynnau teithio rhatach gorfodol yng Nghymru? Yn amlwg, mae Plaid Cymru'n llwyr gefnogi'r polisi tocynnau teithio rhatach, a gyflwynwyd gan fy nghyn gyd-Weinidog ac yna Ddirprwy Brif Weinidog Cymru a Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth ar y pryd, Ieuan Wyn Jones. Nawr, i’r grwpiau hyn sy'n agored i niwed—yr henoed, yr anabl a rhai cyn-filwyr y lluoedd arfog sydd wedi’u hanafu—mae'r cynllun teithio rhatach hwn yn hanfodol o ran ymdrin ag arunigedd a chynyddu ymadweithio cymdeithasol, ymdrin ag unigrwydd ac arunigedd, sef pwnc adolygiad gan y pwyllgor iechyd yr wyf i’n ei gadeirio ar hyn o bryd. Yn sicr, bydd Plaid Cymru yn gwrthwynebu, yn y modd cryfaf posibl, unrhyw ymgais i ostwng neu leihau'r ddarpariaeth yn y maes hwn.
Felly, rwy’n clywed yr hyn yr ydych yn ei ddweud, ond a wnewch chi ddweud yn bendant y prynhawn yma na fydd unrhyw ostyngiad yn y ddarpariaeth bresennol sydd ar gael i bawb sy'n gymwys ar gyfer y cynllun ar hyn o bryd? Yn ychwanegol at hynny, a wnewch chi hefyd ddiystyru’n bendant y posibilrwydd o godi'r trothwy o ran pryd fydd pobl hŷn yn gymwys ar gyfer y cynllun yn y dyfodol? Byddwn hefyd yn cefnogi unrhyw symudiadau i ymestyn y cynllun disgownt teithio ar fysiau i bobl ifanc ymhellach. Rwy'n ymwybodol o'r cyfyngiadau amser, felly ni wnaf drafod hynny, ond mae manteision clir i’r cynllun hwn, fel y nodwyd eisoes, o ran teithio i bobl ifanc.
A allech chi egluro, yn olaf, a yw Llywodraeth Cymru yn ystyried Trafnidiaeth Cymru fel y corff cenedlaethol a fydd yn gweinyddu cynllun bysiau Cymru gyfan yn lle'r awdurdodau lleol? Diolch yn fawr.
The answer is: yes, that’s a possibility. With regard to the question that the Member asked concerning young people, I can say that the consultation not only asks question of whether we should extend the current system in terms of the level of discount offered, but also in terms of the age of those who might be eligible. It also includes questions about the eligibility for, perhaps, carers and apprentices. Also, it looks at the potential to extend the scheme to those who are in receipt currently, who are unemployed and in receipt of the Jobcentre Plus travel card scheme.
Now, I’m keen to ensure that older people in Wales, right now, can rest assured knowing that there will be no reduction in the current provision. The consultation that we are commencing concerns future arrangements in light of those pressures that I indicated to Russell George. We have to make sure that this scheme is sustainable for the future—that it is affordable for the future—and that the local bus services are sustainable themselves for the future. That’s why I’m particularly keen to gather opinion and gather evidence, through these two consultations, ahead of producing a number of proposals next spring for how we can modernise and strengthen local public transport right across our communities.
Yr ateb yw: ydy, mae hynny'n bosibilrwydd. O ran y cwestiwn a ofynnodd yr Aelod ynglŷn â phobl ifanc, gallaf ddweud bod yr ymgynghoriad nid yn unig yn gofyn a ddylem ni ymestyn y system bresennol o ran lefel y gostyngiad a gynigir, ond hefyd o ran oedran y rhai a allai fod yn gymwys. Mae hefyd yn cynnwys cwestiynau ynghylch cymhwyster gofalwyr a phrentisiaid, efallai. Hefyd, mae'n edrych ar y posibilrwydd o ymestyn y cynllun i'r rheini sy'n ei ddefnyddio ar hyn o bryd, sy'n ddi-waith ac yn defnyddio cynllun cerdyn teithio’r Ganolfan Byd Gwaith.
Nawr, rwy'n awyddus i sicrhau y gall pobl hŷn yng Nghymru, ar hyn o bryd, fod yn sicr o wybod na fydd y ddarpariaeth bresennol yn lleihau. Mae'r ymgynghoriad yr ydym yn ei gychwyn yn ymwneud â threfniadau yn y dyfodol yng ngoleuni'r pwysau hynny y soniais amdanynt wrth Russell George. Rhaid inni sicrhau bod y cynllun hwn yn gynaliadwy ar gyfer y dyfodol—ei fod yn fforddiadwy ar gyfer y dyfodol—a bod y gwasanaethau bysiau lleol eu hunain yn gynaliadwy ar gyfer y dyfodol. Dyna pam yr wyf i’n arbennig o awyddus i gasglu barn a chasglu tystiolaeth, drwy'r ddau ymgynghoriad hyn, cyn cynhyrchu nifer o gynigion y gwanwyn nesaf am sut y gallwn foderneiddio a chryfhau trafnidiaeth gyhoeddus leol ar draws ein cymunedau.
Can I, first of all, welcome the statement? Can I highlight two things? The importance of dialogue regarding bus services—too often, bus services are being run by bus companies without enough dialogue with users and others. The second thing: the importance of bus-rail interchanges. I don’t think you can overestimate the popularity of concessionary travel. Support for it is overwhelming in my constituency. Allowing elderly and disabled people to get out, meet with others, or, as happens during the summer in Swansea, get down the Mumbles, has a huge effect on people’s health. In fact, this would probably be better off being counted as health expenditure because it is dealing with a horrible thing that affects very many elderly and disabled people: loneliness. And anything that attacks that really is a major health benefit.
I’ve got two questions for you. You talk about administrating on an all-Wales basis. Why not? An awful lot of concessionary journeys actually go across boundaries: into Swansea and Cardiff in the south, and I would guess, though I don’t know north Wales very well, into a number of the resorts on the north Wales coast. Also, on the 16 to 19s, I think they would benefit greatly from the mytravelpass scheme, not just for education, and in schools and colleges, but also for leisure activities and, again, to get out and meet friends. I think that loneliness is not a scourge only of the elderly. You can be lonely stuck at home as a 17-year-old in front of your computer, where your only social interaction is via pixels. What is the drawback of running the mytravelpass scheme on exactly the same mandatory basis as the concessionary scheme?
A gaf i, yn gyntaf oll, groesawu'r datganiad? A gaf i dynnu sylw at ddau beth? Pwysigrwydd deialog ynglŷn â gwasanaethau bysiau—yn rhy aml, mae gwasanaethau bysiau’n cael eu cynnal gan gwmnïau bysiau heb ddigon o ddeialog â defnyddwyr ac eraill. Yr ail beth: pwysigrwydd cyfnewidfeydd bws-rheilffyrdd. Nid wyf yn meddwl y gallwch chi or-amcangyfrif pa mor boblogaidd yw teithio rhatach. Mae cefnogaeth enfawr iddo yn fy etholaeth i. Mae caniatáu i bobl oedrannus a phobl anabl fynd allan, cwrdd ag eraill, neu, fel sy'n digwydd yn ystod yr haf yn Abertawe, mynd i’r Mwmbwls, yn cael effaith enfawr ar iechyd pobl. A dweud y gwir, mae'n debyg y byddai’n well cyfrif hyn fel gwariant ar iechyd oherwydd mae’n rhoi sylw i beth ofnadwy sy'n effeithio ar lawer iawn o bobl hŷn ac anabl: unigrwydd. Ac mae unrhyw beth sy'n ymosod ar hynny yn fudd iechyd mawr.
Mae gen i ddau gwestiwn ichi. Rydych chi'n sôn am weinyddu ar sail Cymru gyfan. Pam ddim? Mae llawer iawn o deithiau rhatach yn mynd ar draws ffiniau: i Abertawe a Chaerdydd yn y de, a byddwn yn dyfalu, er nad wyf i’n adnabod y gogledd yn dda iawn, i mewn i nifer o'r cyrchfannau ar arfordir y gogledd. Hefyd, o ran pobl ifanc 16 i 19, rwy'n meddwl y byddent yn elwa'n fawr o'r cynllun fyngherdynteithio, nid yn unig ar gyfer addysg, ac mewn ysgolion a cholegau, ond hefyd ar gyfer gweithgareddau hamdden ac, unwaith eto, i fynd allan a chwrdd â ffrindiau. Dydw i ddim yn meddwl mai dim ond yr henoed sy’n gallu dioddef o unigrwydd. Gallwch fod yn unig yn sownd gartref fel plentyn 17 mlwydd oed o flaen eich cyfrifiadur, lle mai dim ond drwy gyfrwng picselau rydych chi’n rhyngweithio’n gymdeithasol. Beth yw anfantais cynnal y cynllun fyngherdynteithio ar yr un sail orfodol yn union â'r cynllun tocynnau teithio rhatach?
Can I thank Mike Hedges for his questions? I’d agree that this initiative has been one of the greatest achievements of Welsh Government, and I’m in no doubt that it’s contributed to the better delivery of public services, because it’s eased pressure on many public services, including the NHS and the care system. The Member is absolutely right, as other Members were right, to highlight the value of this particular scheme in challenging loneliness and isolation, and this is something that doesn’t just affect—Mike Hedges is right—older people, and that’s why I’m very keen to seek views on how we can extend the scheme for young people.
It’s a tragic fact—and I know a number of Members were present at the presentation when we learnt of this from the Mersey Dee Alliance—that in that part of Wales, and it reflects the rest of Wales as well, I’m afraid, 20 per cent of young people cannot access a job interview because they cannot afford public transport to get to the interview. That is appalling. That must change. We’re determined to change that and to make public travel a liberating experience that enables people to get into jobs closer to home, or if they do have to travel further from home, in a comfortable and reliable environments. So, I would welcome the engagement of all Members in this Chamber in both consultations, particularly on the question of how we can enhance the offer to young people and so many people who do such good for our country—volunteers, for example. Okay, I take on board that, by and large, you’re more likely to see people from higher socioeconomic groups than lower socioeconomic group volunteering, but it’s my view that if you are volunteering, we should give you something back. We should respect and recognise what you are giving to society, and so I very much welcome Members’ views on that particular question.
As far as simply changing from a voluntary to a statutory scheme is concerned, that’s one of the questions—whether we should do that—but I do hope that Members take the opportunity whilst answering that question to look at the potential of extending and changing and improving the wider scheme, because, at the moment, whilst a third off an adult passenger ticket is attractive for many young people, for others it simply is not enough, and we need to do more to liberate young people from unemployment, from loneliness and from isolation, and to make sure that we see the sort of modal shift that I think the future generations legislation requires us to deliver.
In terms of national administration, I would wholeheartedly agree with the Member that this is something that we should seriously look at. That’s why there is a specific section in the consultation concerning this very issue, but, as I say, it would require a legislative change, whereas the potential of establishing regional transport authorities is one that would not require legislative change. I’m happy to change the law if that is the view of the majority of people who will be participating in this consultation, because, essentially, what we need to do is make sure that the system is right for passengers.
A gaf i ddiolch i Mike Hedges am ei gwestiynau? Byddwn yn cytuno bod y fenter hon wedi bod yn un o lwyddiannau mwyaf Llywodraeth Cymru, ac nid oes amheuaeth gennyf ei bod wedi cyfrannu at ddarparu gwasanaethau cyhoeddus yn well, gan ei bod wedi lleihau’r pwysau ar lawer o wasanaethau cyhoeddus, gan gynnwys y GIG a'r system ofal. Mae'r Aelod yn hollol gywir, fel yr oedd Aelodau eraill yn gywir, i dynnu sylw at werth y cynllun penodol hwn o ran herio unigrwydd ac arunigedd, ac mae hyn yn rhywbeth nad yw'n effeithio ar bobl hŷn yn unig—mae Mike Hedges yn iawn—a dyna pam yr wyf yn awyddus iawn i ofyn am farn ar sut y gallwn ymestyn y cynllun ar gyfer pobl ifanc.
Mae'n ffaith drist—ac rwy’n gwybod bod nifer o Aelodau yn bresennol yn y cyflwyniad pan gawsom wybod am hyn gan Gynghrair Mersey Dee—yn y rhan honno o Gymru, ac mae'n adlewyrchu gweddill Cymru hefyd, rwy'n ofni, na all 20 y cant o bobl ifanc fynd i gyfweliadau swydd oherwydd na allant fforddio trafnidiaeth gyhoeddus i gyrraedd y cyfweliad. Mae hynny'n ofnadwy. Rhaid i hynny newid. Rydym yn benderfynol o newid hynny a gwneud teithio cyhoeddus yn brofiad rhyddhaol sy'n galluogi pobl i gael swyddi’n nes at eu cartrefi, neu os oes rhaid iddynt deithio ymhellach o'r cartref, mewn amgylcheddau cyfforddus a dibynadwy. Felly, byddwn yn croesawu ymgysylltiad yr holl Aelodau yn y Siambr hon yn y ddau ymgynghoriad, yn enwedig o ran y cwestiwn sut y gallwn wella'r cynnig i bobl ifanc a chynifer o bobl sy'n gwneud cymaint o les i'n gwlad—gwirfoddolwyr, er enghraifft. Iawn, rwy’n derbyn, ar y cyfan, eich bod yn fwy tebygol o weld pobl o grwpiau economaidd-gymdeithasol uwch nag o grwpiau economaidd-gymdeithasol is yn gwirfoddoli, ond fy marn i yw, os ydych chi'n gwirfoddoli, y dylem ni roi rhywbeth yn ôl ichi. Dylem ni barchu a chydnabod yr hyn yr ydych yn ei roi i gymdeithas, ac felly rwy'n croesawu'n fawr sylwadau'r Aelodau am y cwestiwn penodol hwnnw.
O ran newid yn syml o gynllun gwirfoddol i gynllun statudol, dyna un o'r cwestiynau—pa un a ddylem ni wneud hynny—ond rwy'n gobeithio y gwnaiff yr Aelodau gymryd y cyfle wrth ateb y cwestiwn hwnnw i edrych ar y posibilrwydd o ymestyn a newid a gwella'r cynllun ehangach, oherwydd, ar hyn o bryd, er bod traean oddi ar bris tocyn teithwyr i oedolion yn ddeniadol i lawer o bobl ifanc, i eraill nid yw'n ddigon, ac mae angen inni wneud mwy i ryddhau pobl ifanc o ddiweithdra, o unigrwydd ac o arunigedd, a sicrhau ein bod yn gweld y math o newid modd yr wyf i o’r farn y mae deddfwriaeth cenedlaethau’r dyfodol yn ei gwneud yn ofynnol inni ei gyflawni.
O ran gweinyddu cenedlaethol, byddwn yn cytuno'n llwyr â'r Aelod bod hwn yn rhywbeth y dylem ni ei ystyried yn ddifrifol. Dyna pam mae adran benodol yn yr ymgynghoriad ynghylch yr union fater hwn, ond, fel y dywedais, byddai angen newid deddfwriaethol, tra bo’r posibilrwydd o sefydlu awdurdodau trafnidiaeth rhanbarthol yn un na fyddai angen newid deddfwriaethol. Rwy’n hapus i newid y gyfraith os mai dyna farn y mwyafrif o bobl a fydd yn cymryd rhan yn yr ymgynghoriad hwn, oherwydd, yn y bôn, yr hyn y mae angen inni ei wneud yw sicrhau bod y system yn iawn i deithwyr.
Cabinet Secretary, I welcome the opportunity to ensure that we can deliver the important concessionary bus fare scheme, but I don’t welcome the suggestion from Plaid Cymru that we should keep the current system in aspic. I’m a discretionary bus pass holder, but it seems to me perfectly possible for 60-year-olds in work to not need a concessionary bus pass, whereas it seems completely wrong that children who are eligible for free school meals have to pay to get the bus to go to school. So, I’m very pleased about your commitment to drive up the numbers who are commuting to work and school, but in a place like Cardiff, it’s really, really difficult to get on the bus just when everybody’s wanting to get to school and work at the same time. I just wondered whether you’d consider limiting concessionary bus passes to, say, after 09:30 in areas where there’s more demand than there is provision.
In light of your mention of the well-being of future generations Act and air pollution, which we need to tackle, I wondered if you would consider incentives to make it more attractive for people to use the bus when they’re commuting, for example, making all-day parking in city centres a lot more punitive so that people choose to do the right thing and, equally, looking at it in relation to—. Free hospital parking for those who have a car, but no free bus passes for those who need to travel to hospital seems to be a little bit out of kilter. I feel we need to rethink that, as we’re rewarding people for doing something that we’re trying to persuade people, for environmental health reasons, to not do. So, I welcome the consultation and look forward to seeing the outcome.
Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n croesawu’r cyfle i sicrhau y gallwn ddarparu'r cynllun pwysig tocynnau teithio bws rhatach, ond nid wyf yn croesawu'r awgrym gan Blaid Cymru y dylem gadw'r system bresennol fel ag y mae hi. Rwy'n ddeiliad cerdyn bws dewisol, ond mae'n ymddangos i mi yn gwbl bosibl na fyddai angen tocyn bws rhatach ar bobl 60 oed sy’n gweithio, ac mae’n ymddangos yn gwbl anghywir bod rhaid i blant sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim dalu i fynd ar y bws i'r ysgol. Felly, rwy'n falch iawn o'ch ymrwymiad i gynyddu’r niferoedd sy'n cymudo i'r gwaith a'r ysgol, ond mewn man fel Caerdydd, mae'n wirioneddol anodd mynd ar y bws ar yr adeg pan fydd pawb eisiau cyrraedd yr ysgol a’r gwaith ar yr un pryd. Roeddwn i’n meddwl tybed a fyddech chi'n ystyried cyfyngu cardiau bws i, dywedwn ni, ar ôl 09:30, mewn ardaloedd lle mae mwy o alw na darpariaeth.
Wedi ichi sôn am Ddeddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol a llygredd aer, sy’n rhywbeth y mae angen inni ymdrin ag ef, tybed a fyddech chi’n ystyried cymhellion i'w gwneud yn fwy deniadol i bobl ddefnyddio'r bws pan fyddant yn cymudo, er enghraifft, drwy wneud parcio drwy'r dydd yng nghanol dinasoedd yn llawer mwy cosbol fel bod pobl yn dewis gwneud y peth iawn ac, yn yr un modd, wrth edrych arno o ran—. Mae parcio am ddim mewn ysbytai i bobl sydd â char, ond dim tocynnau bws am ddim i bobl sydd angen teithio i'r ysbyty, yn ymddangos ychydig yn annheg. Rwy'n credu bod angen inni ailystyried hynny, gan ein bod ni'n gwobrwyo pobl am wneud rhywbeth yr ydym yn ceisio argyhoeddi pobl, am resymau iechyd yr amgylchedd, i beidio â’i wneud. Felly, rwy’n croesawu’r ymgynghoriad ac yn edrych ymlaen at weld y canlyniad.
Can I thank Jenny Rathbone for her contributions and her questions? I think she makes very many interesting points, and I’m looking forward to seeing those reflected in the response from the Member. I do think that it’s essential that we need to protect those who have the existing passes, but I also think it’s essential that we futureproof this particular provision in light of the challenges that I’ve now identified on a number of occasions.
I think it’s also essential that we look at making bus services a greater enabling vehicle for those who currently face difficulties in connecting with goods, services, and, for leisure purposes, who struggle to connect with their friends and family. In doing that, we need to ensure that we are identifying those groups who are currently marginalised. The Member identified one particular group, the children of those who simply cannot afford to pay for public transport. Certainly, that’s something that we would wish to take an opinion on.
But I also think we need to look at other areas of service provision that are currently not covered by the scheme, for example, other modes of transport, particularly in rural areas where you don’t have buses. So, for example, do we need to look at extending the scheme to include taxi services?
I’m also particularly keen to ensure that we examine the role of the administration and the cost of administrating the passes. At the moment, although you may be eligible for a pass, you may not be using the pass, and so the question will be: should there be a contribution to administering the pass? It costs us about £3 per pass at the moment. It’s a question that I think is right to ask.
I also think it’s right to ask whether there should be limits on usage in terms of time. At the moment, we know that about a quarter of journeys are taken in peak travel time, and, therefore, three quarters—the vast majority—of journeys are undertaken outside of those peak periods. The scheme has essentially maintained bus services outside of peak travel times. That’s been an important factor in ensuring that many bus companies have stayed afloat in what has been the very challenging environment in which they are operating.
Local authorities, I think, if they wished, could examine the charging structure for car parks, and it’s my view that if we are to get modal shift and get people out of their cars and onto more public transport, we need to make sure that we’ve got sufficient interchanges. This is a question that Mike Hedges raised. I do think that the metro and the transport hubs that we can create through metro will deliver those opportunities for people to park their cars, get out of their cars and get onto local buses or onto rail solutions, and I think that has to be right for the environment. That’s good for individuals, who will become more physically active, and it’s also more productive for society because we’re going to have more contact with one another. We can’t live in a society where our contact is all virtual. It’s absolutely essential for our well-being that we connect with one another more regularly in person rather than just virtually.
A gaf i ddiolch i Jenny Rathbone am ei chyfraniadau a'i chwestiynau? Rwy'n meddwl ei bod hi'n gwneud pwyntiau diddorol iawn, ac rwy'n edrych ymlaen at weld y rheini yn cael eu hadlewyrchu yn yr ymateb gan yr Aelod. Rwy'n credu ei bod yn hanfodol bod angen inni ddiogelu pobl sydd â’r cardiau presennol, ond rwyf hefyd yn credu ei bod yn hanfodol ein bod yn diogelu’r ddarpariaeth benodol hon ar gyfer y dyfodol yn wyneb yr heriau yr wyf nawr wedi'u nodi ar sawl achlysur.
Rwy'n meddwl ei bod hi'n hanfodol hefyd ein bod ni'n edrych ar ddefnyddio mwy ar wasanaethau bysiau i alluogi pobl sy'n wynebu anawsterau wrth gysylltu â nwyddau, gwasanaethau, ac, at ddibenion hamdden, sy'n cael trafferth cysylltu â'u ffrindiau a'u teulu. Wrth wneud hynny, mae angen inni sicrhau ein bod yn nodi'r grwpiau hynny sydd wedi'u hymylu ar hyn o bryd. Dynododd yr Aelod un grŵp penodol, sef plant pobl nad ydynt yn gallu fforddio talu am drafnidiaeth gyhoeddus. Yn sicr, mae hynny’n rhywbeth y byddem yn dymuno cael barn arno.
Ond rwyf hefyd yn credu bod angen inni edrych ar feysydd gwasanaeth eraill sydd heb eu cynnwys yn y cynllun ar hyn o bryd, er enghraifft, dulliau trafnidiaeth eraill, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig lle nad oes bysiau. Felly, er enghraifft, a oes angen inni edrych ar ymestyn y cynllun i gynnwys gwasanaethau tacsis?
Rwyf hefyd yn arbennig o awyddus i sicrhau ein bod yn archwilio swyddogaeth gweinyddu a chost gweinyddu'r cardiau. Ar hyn o bryd, er y gallech fod yn gymwys i gael cerdyn, efallai nad ydych yn defnyddio'r cerdyn, ac felly y cwestiwn fydd: a ddylai fod cyfraniad at weinyddu'r cerdyn? Mae'n costio tua £3 y cerdyn inni ar hyn o bryd. Mae'n gwestiwn teg i’w ofyn, yn fy marn i.
Rwyf hefyd yn meddwl ei bod yn deg gofyn a ddylai fod cyfyngiadau ar eu defnyddio o ran amser. Ar hyn o bryd, rydym yn gwybod bod tua chwarter y siwrneiau'n cael eu gwneud yn yr amser teithio brig, ac, felly, dri chwarter—y mwyafrif helaeth—o deithiau’n cael eu gwneud y tu allan i'r cyfnodau brig hynny. Yn y bôn, mae'r cynllun wedi cynnal gwasanaethau bws y tu allan i oriau teithio brig. Mae hynny wedi bod yn ffactor pwysig o ran sicrhau bod llawer o gwmnïau bysiau wedi gallu dal i fynd yn yr amgylchedd heriol iawn y maent yn gweithredu ynddo.
Gallai awdurdodau lleol, rwy’n credu, pe byddent yn dymuno, archwilio'r strwythur codi tâl ar gyfer meysydd parcio, ac yn fy marn i, os ydym ni am gael newid moddol fel bod pobl yn gadael eu ceir ac yn defnyddio mwy o drafnidiaeth gyhoeddus, mae angen inni sicrhau bod gennym ddigon o gyfnewidfeydd. Mae hwn yn gwestiwn a ofynnodd Mike Hedges. Rwy'n meddwl y gall y metro a'r canolfannau trafnidiaeth y gallwn eu creu drwy gyfrwng y metro ddarparu'r cyfleoedd hynny i bobl barcio eu ceir, mynd allan o'u ceir a mynd ar fysiau lleol neu ar reilffyrdd, ac rwy'n meddwl bod rhaid i hynny fod yn iawn i’r amgylchedd. Mae hynny'n dda i unigolion, a fydd yn dod yn fwy corfforol egnïol, ac mae hefyd yn fwy cynhyrchiol i'r gymdeithas oherwydd bydd gennym fwy o gysylltiad â'n gilydd. Ni allwn fyw mewn cymdeithas lle mae ein cysylltiad i gyd yn rhithwir. Mae'n gwbl hanfodol i'n lles ein bod ni'n cysylltu â'n gilydd yn fwy rheolaidd yn bersonol yn hytrach na dim ond yn rhithwir.
I thank the Cabinet Secretary for his statement. Of course, we in UKIP fully support the Welsh Government’s free transport policy. Indeed, this was one of only two Labour policies that seem to have stuck in the minds of the Welsh electorate in the many years that I’ve spent campaigning, the other being, of course, free prescriptions—a policy, incidentally, that UKIP does not support, because we believe it leads to huge abuse and waste.
On the issues of bus passes, can I express a word of caution? Bus passes, free or not, are only of use if public transport is universally available. I urge the Cabinet Secretary to use the consultation process on bus transport to look at innovative ways of helping those in receipt of free bus passes to access public transport as and when necessary. Perhaps we should look at small transport units that could respond to pick-up requests from users’ homes. As has been pointed out in previous debates, all too often we see large, 50-plus-capacity buses running with just one or two passengers. And I note Jenny Rathbone’s excellent suggestion here that those with bus passes who can should use their passes outside peak times. You’ve obviously touched on that yourself. But, given that this Assembly is committed to an anti-polluting policy, surely large buses with large diesel engines, running almost empty, is completely contrary to meeting any reduction targets. Surely small, localised transport units, even capable of running on electricity, which pick up and transport as and when required, would be far superior and more cost-effective than the modes of transport now deployed. I urge the Cabinet Secretary to explore these alternatives.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ddatganiad. Wrth gwrs, rydyn ni yn UKIP yn llwyr gefnogi polisi trafnidiaeth am ddim Llywodraeth Cymru. Yn wir, roedd hwn yn un o ddim ond dau o bolisïau Llafur sy'n ymddangos eu bod wedi glynu ym meddyliau etholwyr Cymru yn ystod y blynyddoedd lawer yr wyf i wedi eu treulio’n ymgyrchu; y llall, wrth gwrs, yw presgripsiynau am ddim—polisi, gyda llaw, nad yw UKIP yn ei gefnogi, oherwydd ein bod yn credu ei fod yn arwain at lawer iawn o gamddefnyddio a gwastraffu.
O ran materion y cerdyn bws, a gaf i roi gair o rybudd? Nid yw cardiau bws, am ddim neu beidio, yn ddefnyddiol os nad yw trafnidiaeth gyhoeddus ar gael yn gyffredinol. Rwy’n annog Ysgrifennydd y Cabinet i ddefnyddio'r broses ymgynghori ar drafnidiaeth bysiau i edrych ar ffyrdd arloesol o helpu pobl sy'n cael cardiau bws am ddim i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus yn ôl yr angen. Efallai y dylem edrych ar unedau cludiant bach a allai ymateb i geisiadau i godi defnyddwyr o’u cartrefi. Fel y nodwyd mewn dadleuon blaenorol, yn rhy aml rydym yn gweld bysiau mawr â lle i 50 a mwy o deithwyr yn rhedeg gyda dim ond un neu ddau o deithwyr. Ac rwy’n nodi awgrym ardderchog Jenny Rathbone yma y dylai pobl â chardiau bws a all eu defnyddio y tu allan i oriau brig wneud hynny. Yn amlwg, rydych chi wedi sôn am hynny eich hun. Ond, o gofio bod y Cynulliad hwn wedi ymrwymo i bolisi gwrth-lygredd, does bosib nad yw bysiau mawr â pheiriannau diesel mawr, sydd bron yn wag, yn gwbl groes i fodloni unrhyw dargedau lleihad. Siawns na fyddai unedau cludiant bach, lleol, hyd yn oed yn gallu rhedeg ar drydan, a fyddai'n codi ac yn cludo yn ôl yr angen, yn llawer gwell ac yn fwy cost-effeithiol na'r dulliau trafnidiaeth a ddefnyddir nawr. Rwy’n annog Ysgrifennydd y Cabinet i archwilio'r dewisiadau eraill hyn.
I thank David Rowlands for his contributions and for his questions. I am pleased that UKIP support the free bus passes for older people. I regret that they do not support free prescriptions for all. Removing free prescriptions, I believe, would constitute a tax on illness, but far be it for me to answer on behalf of the Cabinet Secretary for health.
In terms of the last point that was made by the Member, he may recall that back in January I launched a five-point business plan, and that was in response to the failure of a number of bus companies in Wales, including probably the most prominent, GHA coaches. Part of the five-point plan saw Business Wales assist local bus operators in identifying more sustainable business models, and part of that work, in turn, has identified the need to be more intelligent in the deployment of vehicles. It’s not just David Rowlands. Lee Waters has also raised with me on numerous occasions the need for bus operators to deploy smaller vehicles, where it is known that a route will only require a small vehicle. It’s not good for the environment, it’s not good for the sustainability of bus companies, to be operating vehicles that are expensive and will never reach capacity in terms of passengers on them. I wish to see that work continue by Business Wales, and I wish to see more local bus companies assisted by expert advisers.
I think, in terms of the availability of services, the Member raises a very interesting point, that in the future we are going to see quite radical change in the way that the public are mobile. With the arrival of Uber and other operators, we will probably see an increasing number of operators offering a form of public transport that traditionally would have been delivered by small bus companies, but which could be delivered by connected vehicles, and so it’s entirely possible that we’ll see taxis operating more as small buses. That, then, presents a challenge to the existing bus operators, but it’s something that I’m keen for my officials to work through and to explore the future potential of. I do think that we need to look at how we can ensure that there are services available to all people who may be in receipt of these passes, and for that reason, I’ve incorporated into the consultation a question about whether we extend the companion pass to two people. It currently applies to just one person helping disabled people, but I think that we need to ask the question of whether there are two companions needed.
Diolch i David Rowlands am ei gyfraniadau ac am ei gwestiynau. Rwy'n falch bod UKIP yn cefnogi'r tocynnau bws am ddim i bobl hŷn. Mae'n anffodus nad ydynt yn cefnogi presgripsiynau am ddim i bawb. Byddai rhoi'r gorau i bresgripsiynau am ddim, yn fy marn i, yn gyfystyr â threth ar salwch, ond nid fy lle i yw ateb ar ran Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd.
O ran y pwynt olaf a wnaeth yr Aelod, efallai y bydd yn cofio, yn ôl ym mis Ionawr, fy mod wedi lansio cynllun busnes pum pwynt, ac roedd hynny mewn ymateb i fethiant nifer o gwmnïau bysiau yng Nghymru, gan gynnwys efallai y mwyaf adnabyddus, bysiau GHA. Rhan o'r cynllun pum pwynt oedd y byddai Busnes Cymru yn cynorthwyo gweithredwyr bysiau lleol i ganfod modelau busnes mwy cynaliadwy, ac mae rhan o'r gwaith hwnnw, yn ei dro, wedi canfod bod angen defnyddio cerbydau mewn modd mwy deallus. Nid dim ond David Rowlands yw hyn. Mae Lee Waters hefyd wedi sôn wrthyf ar nifer o achlysuron am yr angen i weithredwyr bysiau ddefnyddio cerbydau llai, lle maent yn gwybod mai dim ond cerbyd bach fydd ei angen ar daith. Nid yw'n dda i'r amgylchedd, nid yw'n dda i gynaliadwyedd cwmnïau bysiau, eu bod yn defnyddio cerbydau drud na fyddant byth yn llawn o ran y teithwyr sydd arnynt. Hoffwn weld y gwaith hwnnw gan Busnes Cymru yn parhau, a hoffwn weld mwy o gwmnïau bysiau lleol yn cael cymorth gan gynghorwyr arbenigol.
Rwy’n credu, o ran y gwasanaethau sydd ar gael, bod yr Aelod yn codi pwynt diddorol iawn, sef y byddwn yn y dyfodol yn gweld newid eithaf radical yn y ffordd y mae'r cyhoedd yn symud o gwmpas. Gyda dyfodiad Uber a gweithredwyr eraill, mae'n debyg y byddwn yn gweld nifer cynyddol o weithredwyr yn cynnig math o drafnidiaeth gyhoeddus a fyddai wedi cael ei ddarparu gan gwmnïau bysiau bach yn draddodiadol, ond y gellid eu darparu gan gerbydau cysylltiedig, ac felly mae'n gwbl bosibl y byddwn yn gweld tacsis yn gweithredu'n fwy fel bysiau bach. Mae hynny wedyn yn cyflwyno her i'r gweithredwyr bysiau presennol, ond mae'n rhywbeth yr wyf yn awyddus i'm swyddogion weithio drwyddo ac archwilio ei botensial yn y dyfodol. Rwy'n meddwl bod angen inni edrych ar sut y gallwn sicrhau bod gwasanaethau ar gael i bawb a allai gael y cardiau hyn, ac am y rheswm hwnnw, rwyf wedi cynnwys cwestiwn yn yr ymgynghoriad i ofyn a ydym ni’n ymestyn y cerdyn cydymaith i ddau o bobl. Ar hyn o bryd mae'n berthnasol i un unigolyn yn unig sy'n helpu pobl anabl, ond rwy’n meddwl bod angen inni ofyn a oes angen dau gydymaith.
Thank you. I have a number of speakers left, so I’m going to just ask for a very short introduction to your one question, and then, that way, we will get all four of you in. Eluned Morgan.
Diolch. Mae gen i nifer o siaradwyr ar ôl, felly rwy’n mynd i ofyn am gyflwyniad byr iawn i'ch un cwestiwn, ac yna, felly, caiff y pedwar ohonoch gyfle. Eluned Morgan.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Rydw i eisiau canolbwyntio ar y mater o deithio ar fysys yng nghefn gwlad. Un peth sy’n fy ngwylltio i’n fwy na dim byd wrth imi deithio o gwmpas gorllewin a chanolbarth Cymru yw gweld bysys cyhoeddus yn teithio o gwmpas yn costio miloedd ar filoedd o bunnoedd i’r pwrs cyhoeddus, a thro ar ôl tro rydw i’n gweld nesaf i neb yn eu defnyddio nhw. Mae’r mater o sicrhau bod hen bobl, yn enwedig, yn gallu teithio o gwmpas ein cefn gwlad ni yn hynod o bwysig, ond fy ngofid i yw ein bod ni’n gosod atebion sy’n briodol ar gyfer ein dinasoedd a’n trefi ar gefn gwlad Cymru, lle byddai system sy’n fwy hyblyg ag sy’n ymateb i ofynion yr unigolyn yn fwy perthnasol.
Mae’n od: rydw i’n cytuno â David Rowlands— ar y mater yma yn unig, jest fel ein bod ni’n glir. Ond, rydw i yn meddwl bod yn rhaid i ni hefyd feddwl am y dyfodol, ac am geir trydanol. Rydw i’n meddwl bod yna chwyldro ar fin dod, ac mae hwn yn fater lle mae’n rhaid i ni gymryd hwn o ddifri. Wrth gwrs bod yn rhaid i ni gael bysys i gymryd myfyrwyr, er enghraifft, i goleg neu’r ysgol, ond mae’r mater yma o gael system hyblyg lle, er enghraifft, fydd e ddim yn hir nawr cyn ein bod ni’n cael ceir trydanol heb yrwyr—. Yng nghefn gwlad Cymru, fel ym mhob ardal arall, bydd angen i’r ceir yma ddarllen y ffyrdd. Ni allant darllen y ffyrdd os nad oes paent gwyn ar ochr pob ffordd. Mae yna ffyrdd mewn ardaloedd anghysbell lle nad yw hynny’n bodoli. Rydw i’n meddwl y bydd yn rhaid i Lywodraeth Cymru feddwl o ddifri am sut y mae hynny’n mynd i ddigwydd yng nghefn gwlad Cymru, a’n bod ni’n symud tuag at system lle rydym ni’n defnyddio ceir trydanol heb yrwyr yn ein ardaloedd cefn gwlad. Dyna yr hoffwn i ei glywed oddi wrthych chi heddiw.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I want to focus on the issue of bus travel in rural areas. One thing that angers me more than anything as I travel around mid and west Wales is seeing public buses, travelling around, costing thousands upon thousands to the public purse, and time and time again I see virtually no passengers on board. The issue of ensuring that older people, particularly, can travel around our rural areas, is extremely important, but, my concern is that we are providing solutions that are appropriate for our urban areas in rural Wales, where a system that would be more flexible and would respond to individual requirements would be more relevant.
It is odd: I agree with David Rowlands—on this issue alone, just so that we’re clear on that. But, I do think that we also have to look to the future and consider electric vehicles. I think there is a revolution about to strike, and this is an issue where we have to take it seriously. Of course we need buses to take students to college or school, for example, but this issue of having a flexible system where, for example, it won’t be too long until we see driverless electric vehicles—. In rural Wales, as in all other areas, these vehicles will need to read the roads. They can’t read the roads unless there is white paint on the side of every road. There are roads in some remote areas where that simply doesn’t exist. I think the Welsh Government will have to think seriously about how that can happen in rural Wales, so that we do move towards a system where we do use driverless electric vehicles in our rural areas. That’s what I’d like to hear from you today.
Are you coming to the question, please?
Ydych chi'n dod at y cwestiwn, os gwelwch yn dda?
A yw hynny’n rhywbeth yr ydych yn fodlon ystyried? Diolch.
I was wondering whether you would be willing to consider that. Thank you.
Can I thank Eluned Morgan for her question? I think she raises a really, really exciting area of study at the moment, and it’s one of the areas of work that the automotive technology park in Ebbw Vale will be examining, because I think there are experts now—indeed, there’s Paul Davies, within Industry Wales, who’s identified the need to ensure that connected autonomous vehicles are not just produced for urban use, but that there is also rural use applied to their manufacturing as well. For that reason, I’m keen to make sure that Wales is at the forefront of developing a rural autonomous programme, because it could be something that we could sell, roll out, protect intellectual rights for, and roll out right across the UK and, indeed, much of the western world and more rural parts of less developed parts of the world. So, I do think, as we horizon-scan the potential of electric vehicles, we also bear in mind that connected vehicles and autonomous vehicles will lead, potentially, to fewer people owning their own vehicles, but hiring, renting autonomous self-driving vehicles. That in turn could lead to fewer cars being parked up on driveways and on roadsides and more cars actually being used more of the time on our roads. It presents huge opportunities, big challenges, but it’s something that my department, my officials are currently looking at, very much through the lens of not just how we can solve problems and take advantage of opportunities for urban areas, but how we can model bespoke solutions to more rural areas as well.
A gaf i ddiolch i Eluned Morgan am ei chwestiwn? Rwy'n meddwl ei bod hi'n codi maes astudio cyffrous iawn, iawn ar hyn o bryd, ac mae'n un o'r meysydd gwaith y bydd y parc technoleg modurol yng Nglynebwy yn eu harchwilio, oherwydd rwy’n meddwl bod arbenigwyr nawr—yn wir, mae Paul Davies, o fewn Diwydiant Cymru, sydd wedi nodi'r angen i sicrhau nad yw cerbydau awtonomaidd cysylltiedig yn cael eu cynhyrchu ar gyfer defnydd trefol yn unig, ond y cânt eu gweithgynhyrchu ar gyfer defnydd gwledig hefyd. Am y rheswm hwnnw, rwy'n awyddus i sicrhau bod Cymru ar flaen y gad wrth ddatblygu rhaglen awtonomaidd wledig, oherwydd gallai fod yn rhywbeth y gallem ei werthu, ei gyflwyno, diogelu hawliau deallusol ar ei gyfer, a’i gyflwyno ledled y DU ac, yn wir, mewn llawer o'r byd gorllewinol a rhannau mwy gwledig o rannau llai datblygedig o'r byd. Felly, rwy’n meddwl, wrth inni ddarganfod potensial cerbydau trydan, ein bod hefyd yn cofio y bydd cerbydau cysylltiedig a cherbydau awtonomaidd yn arwain, efallai, at lai o bobl yn bod yn berchen ar eu cerbydau eu hunain, ond yn hurio, yn rhentu cerbydau awtonomaidd sy’n eu gyrru eu hunain. Gallai hynny yn ei dro arwain at lai o geir wedi’u parcio ar dramwyfeydd ac ochr ffyrdd a mwy o geir yn cael eu defnyddio mewn gwirionedd am fwy o'r amser ar ein ffyrdd. Mae'n cynnig cyfleoedd enfawr, heriau mawr, ond mae'n rhywbeth y mae fy adran, fy swyddogion yn edrych arno ar hyn o bryd, yn sicr gan ystyried nid yn unig sut y gallwn ddatrys problemau a manteisio ar gyfleoedd ar gyfer ardaloedd trefol, ond sut y gallwn ni fodelu atebion pwrpasol i ardaloedd mwy gwledig hefyd.
I notice that, in Bristol, a youngster can travel within the inner zone all day long, as much as they want, on a bus, for a couple of quid. That’s real, affordable, accessible transport. I know that’s an inner-city area, but it’s only £1.50 more to go into the outer ring as well. Now, that’s the ideal situation. So, could I suggest, if you look at Bridgend, for example, as a hub, where people travel into Bridgend from the Valleys and out as far as Cardiff and out as far west as Swansea, that there is an ideal inner and outer ring? It should be affordable, within a couple of quid, for anybody who’s using it, and I love the idea of actually saying to youngsters, ‘You can have it free’, if we can afford to do that, because it’s not only getting them in the habit, but, if you’re working in a part-time, casual job, where, frankly, they’re paying you the minimum wage or below, they’re calling you in when they want, to ask them to pay a fiver to travel there and back is beyond the wit of men to actually make it affordable. So, there’s a perfect idea of a use of a hub, and we need zones that people can identify with in their travel-to-work areas.
Rwy’n sylwi, ym Mryste, y gall rhywun ifanc deithio o fewn y parth mewnol drwy'r dydd, gymaint ag y maen nhw ei eisiau, ar fws, am gwpl o bunnoedd. Dyna drafnidiaeth hygyrch, fforddiadwy, go iawn. Rwy'n gwybod mai canol dinas ydyw, ond dim ond £1.50 yn fwy ydyw i fynd i'r cylch allanol hefyd. Nawr, dyna'r sefyllfa ddelfrydol. Felly, a gaf i awgrymu, os edrychwch ar Ben-y-bont ar Ogwr, er enghraifft, fel canolbwynt—mae pobl yn teithio i Ben-y-bont ar Ogwr o'r Cymoedd ac allan mor bell â Chaerdydd ac allan mor bell i'r gorllewin ag Abertawe—bod yna gylch mewnol ac allanol delfrydol? Dylai fod yn fforddiadwy, dim mwy na phunt neu ddwy, i unrhyw un sy'n ei ddefnyddio, ac rwyf wrth fy modd â'r syniad o ddweud wrth bobl ifanc, ‘Cewch chi ei gael am ddim’, os gallwn ni fforddio gwneud hynny, oherwydd nid dim ond mater o ddysgu’r arfer iddynt yw hyn, ond, os ydych chi'n gweithio mewn swydd ran-amser, achlysurol, lle, yn wir, maen nhw'n talu'r isafswm cyflog neu lai ichi, maen nhw'n eich galw chi i mewn pan fyddan nhw eisiau, bod gofyn iddynt dalu pumpunt i deithio yno ac yn ôl y tu hwnt i bob rheswm i'w wneud yn fforddiadwy. Felly, dyna syniad perffaith o ddefnyddio canolfan, ac mae angen parthau arnom y gall pobl eu deall yn eu hardaloedd teithio i weithio.
Can I thank Huw Irranca-Davies for his questions? A very important point he raises—it’s covered on page 12 of the consultation document, the question of whether a user contribution scheme should be introduced. Now, this is something that we’ve seen in Bristol and in other parts of the UK as well. Merseytravel operate a scheme that I believe charges young people £1.50 for a single ticket, but £2 ‘anywhere, anytime’ during the given day. This is incredibly important as we consider the cost of public travel for young people. So, the questions that are posed within the consultation concern the potential contribution scheme, and we ask whether the cost of any journey—and I would base it potentially not just on a zone, but ‘anytime, anywhere’, so that it could apply equally to rural areas as it does to urban areas. We’ve indicated perhaps 20p, 50p, £1 or £2—or consultees can actually respond with their own suggested amount. But I think it is something that we need to take very seriously and consider very carefully.
A gaf i ddiolch i Huw Irranca-Davies am ei gwestiynau? Mae’n codi pwynt pwysig iawn—mae'n cael sylw ar dudalen 12 y ddogfen ymgynghori, y cwestiwn a ddylid cyflwyno cynllun cyfraniad defnyddiwr. Nawr, mae hyn yn rhywbeth yr ydym wedi'i weld ym Mryste ac mewn rhannau eraill o'r DU hefyd. Mae Merseytravel yn gweithredu cynllun y credaf ei fod yn codi £1.50 ar bobl ifanc am docyn sengl, ond £2 am 'unrhyw le, unrhyw bryd' yn ystod y diwrnod penodol. Mae hyn yn hynod bwysig wrth inni ystyried cost teithio cyhoeddus i bobl ifanc. Felly, mae'r cwestiynau sy'n cael eu gofyn yn yr ymgynghoriad yn ymwneud â'r cynllun cyfraniadau posibl, ac rydym yn gofyn a fyddai cost unrhyw daith—ac y byddwn yn ei seilio o bosibl, nid ar barthau yn unig, ond 'unrhyw bryd, unrhyw le', fel y gallai fod yr un mor berthnasol i ardaloedd gwledig ag i ardaloedd trefol. Rydym wedi nodi efallai 20c, 50c, £1 neu £2—neu gall ymgyngoreion ymateb gyda'u swm awgrymedig eu hunain. Ond rwy'n meddwl ei fod yn rhywbeth y mae angen inni ei gymryd o ddifrif a’i ystyried yn ofalus iawn.
You probed earlier on Russell George in respect of the Conservative costings in relation to the free transport for young people offer that we announced last week, and I can assure you that they are fully costed, and I’d be very happy to share those costings with you. In fact, those costings are based on the costings of the existing concessionary fares scheme and directly applying them to young people who would be eligible. I just want to ask two questions, if I may, very briefly. The first is in relation—[Interruption.] The first is in relation to the costs of the existing mytravelpass scheme. It strikes me that, for the number of individuals participating in that scheme, the figures for 2016-17 worked out at not far off £1,000 per individual who was participating. That seems absolutely extraordinary when you consider that you can buy an annual pass with most bus operators for less than £500, and that pays for all your journeys, not just giving you a third off.
In addition, you did make a brief reference to rail travel in your statement. Of course, students can take advantage of student railcards at the moment, which are very often—. In fact, they’re currently on offer for £15, which would give them a third off their rail fares. It strikes me that students in particular are very often having to do long journeys, particularly to and from their places of higher education, in order to get back to their families. Will you look seriously at our proposals to extend—effectively, to make all young people in Wales eligible to access a young person’s railcard—within this offer that you are currently reviewing?
Roeddech yn holi Russell George yn gynharach ynglŷn â chostiadau’r Ceidwadwyr ar gyfer y cynnig trafnidiaeth am ddim i bobl ifanc a gyhoeddwyd gennym yr wythnos diwethaf, a gallaf eich sicrhau eu bod wedi’u costio'n llawn, a byddwn yn hapus iawn i rannu'r costiadau hynny â chi. Yn wir, mae'r costiadau hynny’n seiliedig ar gostiadau'r cynllun tocynnau teithio rhatach presennol a’u cymhwyso'n uniongyrchol i bobl ifanc a fyddai'n gymwys. Hoffwn ofyn dau gwestiwn, os caf i, yn fyr iawn. Mae'r cyntaf yn ymwneud—[Torri ar draws.] Mae'r cyntaf yn ymwneud â chostau'r cynllun fyngherdynteithio presennol. Mae'n fy nharo, ar gyfer nifer yr unigolion sy'n cymryd rhan yn y cynllun hwnnw, nad oedd y ffigurau ar gyfer 2016-17 yn bell o fod yn werth £1,000 i bob unigolyn a oedd yn cymryd rhan. Mae hynny'n ymddangos yn rhyfeddol pan ystyriwch y gallwch brynu tocyn blynyddol gyda'r rhan fwyaf o weithredwyr bysiau am lai na £500, a bod hynny'n talu am eich holl deithiau, nid dim ond rhoi traean i ffwrdd ichi.
Hefyd, gwnaethoch gyfeiriad cryno at deithio ar y rheilffyrdd yn eich datganiad. Wrth gwrs, gall myfyrwyr fanteisio ar gardiau rheilffordd myfyrwyr ar hyn o bryd, sy'n aml iawn—. Yn wir, maent ar gael ar hyn o bryd am £15, a fyddai'n rhoi traean i ffwrdd o'u tocynnau trên iddynt. Mae'n fy nharo bod myfyrwyr yn arbennig yn aml yn gorfod gwneud teithiau hir, yn enwedig i fynd i’w lleoedd addysg uwch ac yn ôl, i fynd yn ôl at eu teuluoedd. A wnewch chi edrych o ddifrif ar ein cynigion i ymestyn—i bob diben, i wneud pob person ifanc yng Nghymru yn gymwys i gael cerdyn trên person ifanc—o fewn y cynnig hwn yr ydych yn ei adolygu ar hyn o bryd?
Can I thank the Member for his questions? I think, first of all, in analysing the data that you have provided so far on your proposal, I should draw attention to the fact that you’re proposing to offer free travel—not discounted, free travel—to all young people, I think, up to the age of 24, and including—
A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei gwestiynau? Rwy'n credu, yn gyntaf oll, wrth ddadansoddi'r data yr ydych wedi’u darparu hyd yn hyn am eich cynnig, y dylwn dynnu sylw at y ffaith eich bod yn sôn am gynnig teithio am ddim—nid gostyngiad, ond teithio am ddim—i bob person ifanc, rwy’n meddwl, hyd at 24 oed, gan gynnwys—
Sixteen to 24.
Un ar bymtheg i 24.
Sixteen to 24. At the moment, the scheme—[Interruption.] Costed with a dodgy calculator from a joke shop, I think. The scheme currently provides approximately 1.5 million passenger journeys per year and costs £1 million, but that’s only for a third off. If you were to then calculate 35 million passenger journeys, you’re looking at a whole lot more, which makes it unaffordable within the current budget envelope that’s been applied to it. Nonetheless, as I said to Russell George, I do welcome your contribution to this important debate, and if the figures can—[Interruption.] And if the figures can stack up—
Un ar bymtheg i 24. Ar hyn o bryd, mae'r cynllun—[Torri ar draws.] Wedi'i gostio â chyfrifiannell amheus o siop jôc, rwy'n meddwl. Ar hyn o bryd mae'r cynllun yn darparu tua 1.5 miliwn o deithiau teithwyr y flwyddyn ac yn costio £1 miliwn, ond dim ond am draean i ffwrdd. Pe byddech chi wedyn yn cyfrifo 35 miliwn o deithiau teithwyr, rydych chi'n edrych ar lawer iawn mwy, sy'n ei wneud yn anfforddiadwy o fewn yr amlen gyllideb bresennol a ddefnyddiwyd ar ei gyfer. Serch hynny, fel y dywedais i wrth Russell George, rwy’n croesawu eich cyfraniad at y ddadl bwysig hon, ac os gall y ffigurau—[Torri ar draws.] Ac os gall y ffigurau adio—
You asked the question; listen to the answer, please.
Rydych chi wedi gofyn y cwestiwn; gwrandewch ar yr ateb, os gwelwch yn dda.
And, if the figures do stack up, we are more than willing to assess the benefits of them. But, in terms of the wider question about how much we put in and how much we take out, the Member is absolutely right. For the scheme at the moment, it’s cost £1 million. There’s something in the region, at the moment, of about 17,500 pass holders; there have been 1.5 million passenger journeys. Compare that to more than £0.25 billion that we’ve put into bus services in the totality as a Government and with local government for 101 million passenger journeys per year. I’ve been very clear in the past, and I’m going to say it again today, I do not believe the taxpayer is getting out of bus services what we are putting into them, and therefore reform of public transport next year will be crucially important in getting value for money, in getting services that are more accountable to the needs of taxpayers and passengers, and in making sure that we drive up quality right across the board.
Ac, os yw'r ffigurau'n adio’n iawn, rydym yn fwy na pharod i asesu eu buddion. Ond, o ran y cwestiwn ehangach ynghylch faint yr ydym yn ei roi i mewn a faint yr ydym yn ei gymryd allan, mae'r Aelod yn hollol gywir. Ar gyfer y cynllun ar hyn o bryd, mae'n costio £1 miliwn. Mae yna o gwmpas, ar hyn o bryd, 17,500 o ddeiliaid cardiau; bu 1.5 miliwn o deithiau teithwyr. Cymharwch hynny â’r mwy na £0.25 biliwn yr ydym wedi'i roi i mewn i wasanaethau bws at ei gilydd fel Llywodraeth a gyda llywodraeth leol ar gyfer 101 miliwn o deithiau teithwyr y flwyddyn. Rwyf wedi bod yn glir iawn yn y gorffennol, ac rwy’n mynd i'w ddweud eto heddiw, nad wyf yn credu bod y trethdalwr yn cael cymaint allan o'r gwasanaethau bws ag yr ydyn ni'n ei roi i mewn ynddynt, ac felly bydd diwygio trafnidiaeth gyhoeddus y flwyddyn nesaf yn hanfodol bwysig i gael gwerth am arian, i gael gwasanaethau sy'n fwy atebol i anghenion trethdalwyr a theithwyr, ac i sicrhau ein bod yn hybu ansawdd ym mhob maes.
Thank you very much, Cabinet Secretary.
Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet.
Item 4 on our agenda this afternoon is a statement by the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport on the national planned care programme, and I call on the Cabinet Secretary, Vaughan Gething, to make the statement.
Eitem 4 ar ein hagenda y prynhawn yma yw datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Lles a Chwaraeon ar y rhaglen genedlaethol ar gyfer gofal wedi’i gynllunio, a galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet, Vaughan Gething, i wneud y datganiad.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I’d like to update Members on the national planned care programme. This was established in 2014, with the aim to reform and improve NHS planned care specialities. The programme uses the expertise of clinicians in Wales to identify and promote best practice. Unless we are able to achieve reform and improvement in practice then we will not continue to deliver high-quality and sustainable healthcare services. Our vision is of a modern healthcare service ensuring patients’ needs are addressed at the right time, in the right place, by the right clinician. The planned care programme is helping to take that forward with a small number of speciality implementation and transformational plans.
Over the last two years, the programme has focused upon ophthalmology, orthopaedics, ear, nose and throat, and urology. These are specialities where there are either unacceptably long waits for treatment or elements of clinical risk to long waits, and a speciality plan for dermatology was introduced within the last few weeks. The national planned care programme is empowering healthcare professionals with opportunities to review their practice, replicate them and implement the very best possible standard. An early focus of the programme has involved working with clinical specialties to help them understand the demand for their services, their capacity, and to support them to develop plans to bring their services into balance. That means reform if we are to see progress. It’s meant acknowledging limitations on the current ways of working and committing to addressing variations in practice within and between organisations, and those variations in practice also lead to some variations in outcome.
When we launched the programme, we wanted to build on good practice that is already taking place within our system. We have a range of positive examples to highlight. In Wales, for example, we now have orthoptists giving injections directly into the eye to treat conditions such as wet age-related macular degeneration and diabetic macular oedema, using a device that has been developed here in Wales by a consultant in Wales. In a number of health boards, people with hearing problems can now be examined by an audiologist without having to travel further than their own GP surgery, and that will now be extended to other health boards following a successful pilot. The redesigned prostate cancer pathway, which is now in place across Wales, involves a multi-parametric MRI scan before a transrectal ultrasound biopsy and that’s significantly reduced the number of biopsies carried out, which we know are painful and potentially dangerous to the patient.
The planned care programme has published a small number of key impact changes and these direct health boards to actively manage follow-ups, which is the next area of priority over the rest of this year. Follow-up out-patient appointments account for a considerable amount of activity undertaken by the NHS. Traditionally, patients have routinely been given appointments rather than the appointment being based on their clinical need and with the most appropriate healthcare worker. Evidence has shown us that around 9 per cent of patients already do not attend their follow-up appointments and that, in itself, is an unacceptable waste of resources. So, we will focus upon reducing the number of follow-up appointments offered as is clinically appropriate and for the right healthcare professional.
Some of the changes that I expect to see rolled out across Wales include the roll-out of more virtual clinics. The introduction of virtual reviews and patient reported outcome measures in Cardiff and Vale reduced the number of hip and knee appointments needed to be seen by a consultant by 70 per cent—that’s 70 per cent. Health boards need to redesign appointments so patients can receive all necessary treatment in one visit, also known as more ‘one-stop clinics’, and these are already being used extensively in urology and are receiving a positive response from patients. And the training of healthcare specialists to undertake appointments releasing consultant capacity—. In Wales, we are rationalising, for example, our ophthalmology services by increasing the number of appointments done in the community using optometrists and nurses, and that’s released capacity in busy consultant clinics—more capacity for people who really do need to be seen by a consultant.
We are already receiving, from these changes, positive feedback from clinicians, operational staff, and patient representatives, who have been involved since the programme was established. So, the planned care programme is starting to deliver changes. So, some of the outcomes already achieved include the introduction of national follow-up guidelines for ENT services. That’s been endorsed by health boards. Evidence from Aneurin Bevan health board shows the potential to reduce unnecessary follow-ups by approximately 40 per cent across Wales, and other health boards are now implementing and following those guidelines. They are already having an impact as patients waiting for their first appointment across Wales have reduced from over 3,000 in March 2016 to 1,949 in March 2017. There have been 863 fewer referrals this year compared to the same period last year.
More patients are now being seen by an audiologist rather than an ENT consultant. That means around 72 patients per month are now being seen on a revised pathway direct to an audiology service. That means, across Wales, patients will be seen quicker as they are not waiting to see a consultant in a clinic but will be seen and assessed in appropriate community settings.
Our national clinical musculoskeletal assessment treatment—that’s CMAT for short—principles document has been agreed, based upon best-practice models currently in place in well-established services. Starting last month, that’s now being rolled out across Wales. That should ensure that patients with musculoskeletal problems have access to a wide range of community-based treatment opportunities in addition to secondary care services. That should ensure that patients are seen by the right healthcare professional as appropriate. It should also reduce demand on our orthopaedic services.
Health boards in Wales have seen a reduction in the number of urgent suspected cancer patients being referred into secondary care since the asymptomatic non-visible haematuria guidelines were adopted.
In ophthalmology, the number of GPs referring patients to secondary care since the programme started has reduced from 17,775 in September 2015 down to 14,268 in March this year. So, as a result, more patients are being seen in the community by optometrists.
It is still the case that some people still wait too long for treatment. Health boards have action plans in place to reduce long waits and, last month, the Welsh Government invested an additional £50 million to help the NHS further improve waiting times. We are seeing improvements in planned care services. However, these are not happening quickly enough. There needs to be a greater pace and consistency amongst all health boards in delivering improvement. It’s why I really do expect good practice to become standard, consistent practice across Wales. I expect health boards to adopt or justify. The planned care programme will therefore become an integral part of the integrated medium term plan process. Health boards that do not plan to deliver the planned care action plans will not have approved plans.
I’ve said this is a clinician-led programme, so I want to finish by thanking Peter Lewis, the consultant vascular surgeon who is leading the planned care programme. This is not a straightforward process. It involves people in different specialities coming together to agree, and that isn’t always an easy process, and it involves service planners and leaders, so every chief operating officer takes part within the conversation. But the straightforward challenge now is how our national health service delivers against this clinically led improvement programme that Peter Lewis has helped us to create.
There is a really significant prize for staff and the wider public in reducing waiting times, reducing variation, whilst improving efficiency and outcomes for patients. So, I look forward to seeing action this year and the next in every health board across Wales.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Hoffwn roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau ar y rhaglen genedlaethol ar gyfer gofal wedi’i gynllunio. Fe'i sefydlwyd yn 2014, gyda'r nod o ddiwygio a gwella arbenigeddau gofal wedi’i gynllunio yn y GIG. Mae'r rhaglen yn defnyddio arbenigedd clinigwyr yng Nghymru i nodi a hyrwyddo arfer gorau. Oni allwn sicrhau diwygiad a gwelliant ymarferol, ni fyddwn yn parhau i ddarparu gwasanaethau gofal iechyd o ansawdd uchel a chynaliadwy. Ein gweledigaeth yw gwasanaeth gofal iechyd modern sy'n sicrhau bod anghenion cleifion yn cael sylw ar yr adeg gywir, yn y lle cywir, gan y clinigydd cywir. Mae'r rhaglen gofal wedi’i gynllunio yn helpu i symud hynny ymlaen gyda nifer fach o gynlluniau gweithredu a chynlluniau trawsnewidiol arbennig.
Dros y ddwy flynedd ddiwethaf, mae'r rhaglen wedi canolbwyntio ar offthalmoleg, orthopedeg, y glust, y trwyn a’r gwddf, a wroleg. Mae'r rhain yn arbenigeddau lle mae’n rhaid i gleifion aros yn annerbyniol o hir am driniaeth neu lle mae elfennau o risg clinigol i arosiadau hir, a chyflwynwyd cynllun arbennig ar gyfer dermatoleg o fewn yr ychydig wythnosau diwethaf. Mae'r rhaglen genedlaethol ar gyfer gofal wedi’i gynllunio yn cynnig cyfle i weithwyr gofal iechyd proffesiynol adolygu eu harferion, eu dyblygu a'u gweithredu ar y safon orau bosib. Mae pwyslais cynnar y rhaglen wedi cynnwys gweithio gydag arbenigeddau clinigol i'w helpu i ddeall y galw am eu gwasanaethau, eu capasiti, a'u cefnogi i ddatblygu cynlluniau i gydbwyso eu gwasanaethau. Mae hynny'n golygu diwygio os ydym am weld cynnydd. Mae wedi golygu cydnabod cyfyngiadau ar y ffyrdd presennol o weithio ac ymrwymo i fynd i'r afael ag amrywiadau mewn ymarfer o fewn sefydliadau a rhyngddynt, ac mae'r amrywiadau hynny mewn ymarfer hefyd yn arwain at rai amrywiadau mewn canlyniad.
Pan lansiwyd y rhaglen, roeddem eisiau adeiladu ar yr arfer da sydd eisoes yn bodoli yn ein system. Mae gennym ystod o enghreifftiau cadarnhaol i dynnu sylw atynt. Yng Nghymru, er enghraifft, mae gennym bellach orthoptyddion yn rhoi pigiadau yn uniongyrchol i'r llygad i drin cyflyrau megis dirywiad macwlaidd gwlyb sy'n gysylltiedig ag oedran ac edema macwlaidd diabetig, gan ddefnyddio dyfais a ddatblygwyd yma yng Nghymru gan ymgynghorydd yng Nghymru. Mewn nifer o fyrddau iechyd, gall awdiolegydd bellach archwilio pobl â phroblemau clyw heb orfod teithio ymhellach na'u meddygfa eu hunain. Bydd hyn bellach yn cael ei ymestyn i gynnwys byrddau iechyd eraill yn dilyn cynllun peilot llwyddiannus. Mae'r llwybr canser y prostad wedi'i ailgynllunio, sydd bellach ar waith ar draws Cymru, yn cynnwys sgan MRI aml-baramedrig cyn biopsi uwchsain trawsrefrol ac mae hynny'n lleihau nifer y biopsïau a gyflawnir, y gwyddom sy’n boenus ac o bosib yn beryglus i'r claf.
Cyhoeddodd y rhaglen gofal wedi’i gynllunio ychydig o newidiadau effaith allweddol ac mae'r rhain yn cyfarwyddo’r byrddau iechyd hyn i reoli camau dilynol, sef y maes blaenoriaeth nesaf dros weddill y flwyddyn hon. Mae apwyntiadau dilynol i gleifion allanol yn cyfrif am gryn dipyn o’r gweithgarwch a wneir gan y GIG. Yn draddodiadol, mae cleifion wedi cael apwyntiadau yn rheolaidd gyda’r gweithiwr gofal iechyd mwyaf priodol, yn hytrach na bod yr apwyntiad yn seiliedig ar eu hangen clinigol. Mae tystiolaeth wedi dangos inni fod tua 9 y cant o’r cleifion eisoes yn methu eu hapwyntiadau dilynol a bod hynny, ynddo'i hun, yn wastraff annerbyniol ar adnoddau. Felly, byddwn yn canolbwyntio ar leihau nifer yr apwyntiadau dilynol a gynigir fel sy'n briodol yn glinigol ac ar gyfer y gweithiwr gofal iechyd proffesiynol cywir.
Mae rhai o'r newidiadau yr wyf yn disgwyl eu gweld yn cael eu cyflwyno ledled Cymru yn cynnwys cyflwyno mwy o glinigau rhithwir. Roedd cyflwyno adolygiadau rhithwir a mesurau canlyniadau a nodwyd gan y claf yng Nghaerdydd a'r Fro wedi lleihau nifer yr apwyntiadau clun a phen-glin y mae angen i ymgynghorydd eu gweld 70 y cant—70 y cant. Mae angen i fyrddau iechyd ailgynllunio apwyntiadau fel y gall cleifion gael y driniaeth angenrheidiol yn ystod un ymweliad, a elwir hefyd yn ‘glinigau un stop’, ac mae'r rhain eisoes yn cael eu defnyddio'n helaeth mewn wroleg ac yn cael ymateb cadarnhaol gan gleifion. Ac mae hyfforddiant arbenigwyr gofal iechyd i ymgymryd ag apwyntiadau sy'n rhyddhau capasiti ymgynghorwyr—. Yng Nghymru, rydym yn rhesymoli, er enghraifft, ein gwasanaethau offthalmoleg trwy gynyddu nifer yr apwyntiadau a wneir yn y gymuned gan ddefnyddio optometryddion a nyrsys. Mae hynny'n wedi rhyddhau capasiti mewn clinigau ymgynghorol prysur—mwy o gapasiti i bobl y mae gwir angen eu gweld gan ymgynghorydd.
Rydym eisoes, o ganlyniad i'r newidiadau hyn, yn cael adborth cadarnhaol gan glinigwyr, staff gweithredol a chynrychiolwyr cleifion, a fu'n gysylltiedig ers sefydlu'r rhaglen. Felly, mae'r rhaglen gofal wedi’i gynllunio yn dechrau cyflawni newidiadau. Felly, mae rhai o'r canlyniadau a gyflawnwyd eisoes yn cynnwys cyflwyno canllawiau dilynol cenedlaethol ar gyfer gwasanaethau ENT. Cymeradwywyd hynny gan y byrddau iechyd. Mae tystiolaeth o fwrdd iechyd Aneurin Bevan yn dangos y potensial i leihau oddeutu 40 y cant o apwyntiadau dilynol dianghenraid ledled Cymru, ac mae byrddau iechyd eraill bellach yn gweithredu ac yn dilyn y canllawiau hynny. Maent eisoes yn cael effaith wrth i gleifion sy'n aros am eu hapwyntiad cyntaf ledled Cymru leihau o dros 3,000 ym mis Mawrth 2016 i 1,949 ym mis Mawrth 2017. Bu 863 yn llai o atgyfeiriadau eleni o'i gymharu â'r un cyfnod y llynedd.
Mae mwy o gleifion bellach yn cael eu gweld gan awdiolegydd yn hytrach nag ymgynghorydd ENT. Mae hynny'n golygu bod tua 72 o gleifion y mis bellach yn cael eu gweld ar lwybr diwygiedig yn uniongyrchol at wasanaeth awdioleg. Mae hynny'n golygu, ledled Cymru, y bydd cleifion yn cael eu gweld yn gyflymach gan nad ydynt yn aros i weld ymgynghorydd mewn clinig ond byddant yn cael eu gweld a'u hasesu mewn lleoliadau cymunedol priodol.
Cytunwyd ar ein dogfen genedlaethol ar gyfer egwyddorion asesu a thriniaeth gyhyrysgerbydol clinigol—sef CMAT yn gryno—yn seiliedig ar y modelau arfer gorau sydd ar waith ar hyn o bryd mewn gwasanaethau sefydledig. Gan ddechrau’r mis diwethaf, mae bellach yn cael ei gyflwyno ledled Cymru. Dylai hynny sicrhau bod gan gleifion â phroblemau cyhyrysgerbydol fynediad at ystod eang o gyfleoedd triniaeth yn y gymuned yn ychwanegol at wasanaethau gofal eilaidd. Dylai hynny sicrhau bod y gweithiwr gofal iechyd proffesiynol priodol yn gweld y claf fel y bo'n briodol. Dylai hefyd leihau'r galw ar ein gwasanaethau orthopedig.
Mae byrddau iechyd yng Nghymru wedi gweld gostyngiad yn nifer y cleifion brys yr amheuir sydd â chanser sy'n cael eu hatgyfeirio i ofal eilaidd ers mabwysiadu'r canllawiau haematwria anweladwy asymtomatig.
Mewn offthalmoleg, mae nifer y Meddygon Teulu sy'n cyfeirio cleifion i ofal eilaidd ers i'r rhaglen gychwyn wedi gostwng o 17,775 ym mis Medi 2015 i 14,268 ym mis Mawrth eleni. Felly, o ganlyniad, mae mwy o gleifion yn cael eu gweld yn y gymuned gan optometryddion.
Mae'n dal yn wir bod rhai pobl yn dal i aros yn rhy hir am driniaeth. Mae gan fyrddau iechyd gynlluniau gweithredu ar waith i leihau arosiadau hir. Y mis diwethaf, buddsoddodd Llywodraeth Cymru £50 miliwn ychwanegol i helpu'r GIG i wella amseroedd aros ymhellach. Rydym yn gweld gwelliannau yn y gwasanaethau gofal wedi’i gynllunio. Fodd bynnag, nid yw'r rhain yn digwydd yn ddigon cyflym. Mae angen cyflymder a chysondeb ymhlith yr holl fyrddau iechyd wrth gyflawni gwelliant. Dyna pam fy mod i’n disgwyl gweld arfer da yn dod yn arfer safonol, cyson ledled Cymru. Rwy'n disgwyl i fyrddau iechyd fabwysiadu neu gyfiawnhau. Felly, bydd y rhaglen gofal wedi’i gynllunio yn dod yn rhan annatod o'r broses cynllun tymor canolig integredig. Ni fydd gan fyrddau iechyd nad ydynt yn bwriadu darparu'r cynlluniau gweithredu gofal arfaethedig gynlluniau cymeradwy.
Dywedais fod hon yn rhaglen sy’n cael ei harwain gan glinigwyr, felly rwyf am orffen trwy ddiolch i Peter Lewis, y llawfeddyg fasgwlaidd ymgynghorol sy'n arwain y rhaglen ofal arfaethedig. Nid proses syml yw hon. Mae'n cynnwys pobl mewn gwahanol arbenigeddau sy'n dod ynghyd i gytuno, ac nid yw honno’n broses hawdd bob amser, ac mae'n cynnwys cynllunwyr ac arweinwyr gwasanaethau, felly mae pob prif swyddog gweithredol yn cymryd rhan yn y sgwrs. Ond yr her syml yn awr yw sut mae ein gwasanaeth iechyd cenedlaethol yn cyflawni yn erbyn y rhaglen wella hon dan arweiniad clinigol y mae Peter Lewis wedi ein helpu i’w chreu.
Mae gwobr sylweddol iawn i’r staff a'r cyhoedd ehangach wrth i amseroedd aros leihau, gan leihau amrywiad a gwella effeithlonrwydd a chanlyniadau i gleifion. Felly, edrychaf ymlaen at weld y camau gweithredu eleni a'r flwyddyn nesaf ym mhob bwrdd iechyd ledled Cymru.
I’d like to thank the Cabinet Secretary for his statement today. In your statement, Cabinet Secretary, you highlight some welcome examples of good practice. What I’d like to know, though, is when could we see the results of all the pilots that were run—good, bad or indifferent—such as the health literacy questionnaire that was run by Cwm Taf, or the patient activation measures that were run in Cardiff and Vale, because I think we can learn lessons from all the pilots. Is there anywhere we can go to have a look at them so that we can evaluate each and every one of them?
Could you also confirm that you are reviewing best-practice examples not just within Wales but whether you’re looking at other countries, either other home nations or within Europe? What are you using to benchmark these best practices so that something we think is good really is absolutely the best it can possibly be? How are you monitoring against developments in good practice elsewhere?
My third question, Cabinet Secretary, is: I’m a little bit concerned by your comment about the 9 per cent of people who do not turn up for follow-up appointments. That is obviously totally unacceptable, and I agree with you on that, but you mention that your way of dealing with it will be to stop offering so many follow-up appointments. Could you please clarify whether you already know the type of person who’s likely to be in that nine per cent? Have they not been turning up because actually we’ve just been far too extravagant and offered them follow-up appointments when it wasn’t clinically necessary, or are they just people who’ve not turned up because they feel better and so they can’t be bothered? Because what I wouldn’t like to see is by refusing or by deciding to offer fewer appointments, we’re throwing out the baby with the bathwater and the people who do need follow-up appointments are not given those.
Virtual clinics: really welcomed step forward. I think that’s a great idea, but could you please tell us what you’re doing to ensure that poor broadband or poor IT knowledge does not stop those who need to use them or could use them from using and being part of a virtual clinic?
And finally, Cabinet Secretary, one co-designing planned care event was held in 2015, and there were two planned for 2016, but search as I may, I cannot find the information that says whether or not those events went ahead. Could you please tell me if they did go ahead, and is this an ongoing programme? Are there more of these co-designing planned care events in the pipeline? Is this what forms Peter Lewis’s thinking on delivering the model that we have here before us? Because I think it’s very important to be able to invest all of our stakeholders with real authority and real ability to take part in delivering truly integrated services. Thank you.
Hoffwn ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ddatganiad heddiw. Yn eich datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet, rydych chi'n tynnu sylw at rai enghreifftiau o arfer da sydd i’w croesawu. Fodd bynnag, yr hyn yr hoffwn ei wybod yw pryd yr ydym yn mynd i allu gweld canlyniadau'r holl gynlluniau peilot a gynhaliwyd—yn dda, yn wael neu'n weddol—megis yr holiadur llythrennedd iechyd gan Gwm Taf, neu'r mesurau ysgogi cleifion yng Nghaerdydd a'r Fro, oherwydd rwy'n credu y gallwn ddysgu gwersi o'r holl gynlluniau peilot. A oes unrhyw le y gallwn fynd i edrych arnynt fel y gallwn werthuso pob un ohonynt?
A allech chi hefyd gadarnhau eich bod chi'n adolygu enghreifftiau o arfer gorau nid yn unig yng Nghymru, ond a ydych chi'n edrych ar wledydd eraill, naill ai gwledydd eraill y DU neu wledydd Ewrop? Beth ydych chi'n ei ddefnyddio i feincnodi'r arferion gorau hyn fel bod rhywbeth sy’n dda yn ein barn ni gystal ag y gall fod? Sut ydych chi'n monitro yn erbyn datblygiadau mewn arferion da mewn mannau eraill?
Fy nhrydydd cwestiwn, Ysgrifennydd y Cabinet, yw hwn: rwyf ychydig yn bryderus am eich sylwadau am y 9 y cant o bobl nad ydynt yn mynd i apwyntiadau dilynol. Mae hynny'n amlwg yn gwbl annerbyniol, ac rwy'n cytuno â chi ar hynny, ond rydych yn sôn mai eich ffordd ci o ymdrin â hyn yw rhoi'r gorau i gynnig cymaint o apwyntiadau dilynol. A allech chi egluro a ydych eisoes yn adnabod y math o berson sy'n debygol o fod yn un o’r naw y cant hwnnw? Onid yw methu apwyntiadau yn digwydd oherwydd ein bod ni wedi bod yn rhy afradlon, gan gynnig apwyntiadau dilynol iddyn nhw pan nad oedd hynny’n angenrheidiol yn glinigol? Neu a ydyn nhw'n bobl sy’n methu apwyntiadau oherwydd eu bod yn teimlo'n well ac felly does dim pwynt mynd i’r drafferth? Yr hyn na hoffwn ei weld yn digwydd wrth wrthod neu benderfynu cynnig llai o apwyntiadau yw ein bod yn taflu’r llo ac yn cadw’r brych ac nad yw'r bobl sydd angen yr apwyntiadau dilynol yn eu cael nhw.
Clinigau rhithwir: cam ymlaen i’w groesawu yn fawr iawn. Rwy'n credu bod hynny'n syniad gwych, ond a allech chi ddweud wrthym beth yr ydych chi'n ei wneud i sicrhau nad yw band eang gwael neu ddiffyg gwybodaeth TG yn rhwystr i’r sawl sydd angen eu defnyddio rhag eu defnyddio a bod yn rhan o glinig rhithwir?
Ac yn olaf, cynhaliodd Ysgrifennydd y Cabinet, un digwyddiad cyd-ddylunio ar gyfer gofal wedi'i gynllunio yn 2015, ac roedd dau ar y gweill ar gyfer 2016. Ond er imi chwilio, ni allaf ddod o hyd i’r wybodaeth sy’n dangos a gynhaliwyd y digwyddiadau hynny ai peidio. A allech chi ddweud wrthyf a gawsant eu cynnal neu beidio, ac a yw hon yn rhaglen barhaus? A oes mwy o'r digwyddiadau cyd-ddylunio ar gyfer gofal wedi’i gynllunio ar y gweill? Ai dyma sy’n ffurfio syniadau Peter Lewis am gyflwyno'r model sydd gennym yma ger ein bron? Oherwydd rwy’n credu ei bod yn bwysig iawn sicrhau bod gan bob un o'n rhanddeiliaid yr awdurdod a’r gallu gwirioneddol i gymryd rhan yn y gwaith o ddarparu gwasanaethau hollol integredig. Diolch.
Thank you for that series of questions, which I’ll be happy to respond to. On your first point about all the pilots and evaluation and whether all the evaluations are available: I couldn’t honestly tell you to hand, on each one of the list that you’ve set off, whether it is and isn’t available. What might be helpful, though, is if you write to me with the list of the particular areas that you’re interested in where you’re not sure if there’s been an evaluation of a pilot, I can then respond to you and then make sure that other Members are copied in as a result.
On best practice, it’s interesting; I’ve had a number of interesting meetings with Peter Lewis talking about work from the start of the programme to carrying through, and one of the phrases he uses—I think it’s very useful—is about adopting a ‘best-in-class standard’, so understanding what is the best in class, having evidence to get there and then saying, ‘This is what we now need to do’. And in doing that, there is evidence from within Wales, but across the UK system as well, of course. And what’s interesting, partly, is that actually our surgeons, for example, but also clinicians at every level, are interested in what happens internationally as well. So we have that evidence that is being brought to us and is available. What I don’t want to do is to get stuck in looking for evermore at this before we decide actually, ‘This is what we need to do in the here and now, and here’s how we need to plan our service.’ That’s understanding both the demand coming in and how that’s managed, as well as then deciding when we need different parts of our system to see them: how do we do that? Because otherwise, we’ll never plan for a service; we’ll always be thinking about the next step and the next change in demand and then how actually we have our activity to match it.
Some of that, then, coming back to your next route of questions about the ‘did not attend’ rate and reducing follow-up appointments—we’re exactly in the space of making sure that we (a) want people to attend appropriate appointments and that (b) they will continue to be offered an appointment that’s clinically appropriate. The first point is that we already recognise that we drive unacceptable waste and variation out of our system in some parts of it by offering standard follow-up appointments that are not clinically appropriate. And it is also then about understanding, if somebody needs seeing, who do they need to be seen by. That’s where, in the ophthalmology field, for example, we already now are moving to a system where we’re managing more and more of those follow-up appointments in the community. So, if you go into a range of high street optometrists, they will be able to tell you about a range of services they now provide. Actually, when I spoke to optometrists during eye health week, they were genuinely excited about what they were doing. In fact, one optometrist described it to me as, ‘This is great; it’s wonderful. We’re now having people referred to us on an emergency basis, in one instance, by GPs; that didn’t happen before. But also we’re doing more and more of what happens in the aftercare. So, before, we used to be a giant refraction machine, and now we’re using our clinical skills that we’ve actually got, and it makes the job more interesting.’
That’s the same in a range of other areas as well. Orthopaedics is another example of where we had a hugely inefficient system in some parts of our service, and there are real gains to be made in efficiency and value for the citizen, but also for the whole service as well. That does require changes in behaviour from a range of our clinicians who are deciding on whether to provide people with follow-up appointments.
On virtual clinics, it’s a really good example of how people can receive care from a clinician, or, where it’s appropriate, from a consultant, potentially, who is fixed in one point and where people travel to a different one. For example, I saw this directly in Betsi Cadwaladr: I was in Ysbyty Gwynedd, and the consultants there were able to provide a clinic with very high-quality images from people who were many miles away, but for them it was an easier place to go to. There’s something here about understanding the quality of our broadband network and the work that my colleague Julie James is leading on—understanding how and where we have high-quality broadband available. That may mean a short distance of travel for people, but it will be more local to them to receive their care, and that goes into us having more care delivered closer to home.
On co-design events, we have had two events within the last year as public large-scale events. But, it isn’t just the larger-scale events: the PREMs work—the patient-reported experience measures—and the PROMs work—the patient-reported outcome measures—really matter. They’re about us trying to understand on a regular basis what matters to patients in terms of experience and what matters to them in terms of outcomes, and how we then deliver against that. So, people are actively giving information that will be acted on in our system. We’re trying to do the right things. As I say, my frustration and my desire is that we do more of that more consistently and at greater pace.
Diolch am eich cwestiynau, a byddaf yn hapus i ymateb iddynt. Ar eich pwynt cyntaf am yr holl gynlluniau peilot a'r gwerthusiad ac a yw'r holl werthusiadau ar gael: ni allaf ddweud wrthych yn y fan a’r lle a yw pob un o'r rhestr ar gael ai peidio. Serch hynny, gallai fod o gymorth pe byddech yn ysgrifennu ataf gyda'r rhestr o'r meysydd penodol y mae gennych ddiddordeb ynddynt lle nad ydych chi'n siŵr a fu gwerthusiad o gynllun peilot, ac yna gallaf roi atebion ichi a gwneud yn siŵr bod Aelodau eraill yn cael copïau ohonynt hefyd.
O ran arfer gorau, mae'n ddiddorol; rwyf wedi cael nifer o gyfarfodydd diddorol gyda Peter Lewis yn sôn am y gwaith o ddechrau'r rhaglen hyd at ei chwblhau. Mae un o'r ymadroddion a ddefnyddir ganddo—rwy'n credu ei fod yn ddefnyddiol iawn—yn ymwneud â mabwysiadu’r ‘safon gorau yn y dosbarth', sef deall beth yw'r gorau yn y dosbarth, cael tystiolaeth i gyrraedd yno ac yna dweud, 'Dyma'r hyn y mae angen i ni ei wneud nawr'. A thrwy wneud hynny, ceir tystiolaeth o fewn Cymru, ond ar draws system y DU hefyd, wrth gwrs. A’r hyn sy’n ddiddorol, yn rhannol, yw bod ein llawfeddygon, er enghraifft, ond hefyd glinigwyr ar bob lefel, â diddordeb yn yr hyn sy'n digwydd yn rhyngwladol hefyd. Felly, mae gennym y dystiolaeth honno ac mae ar gael inni. Yr hyn nad wyf am ei wneud yw mynd ati i edrych ar hyn am byth bythoedd cyn dod i’r penderfyniad mewn gwirionedd, 'Dyma'r hyn y mae angen i ni ei wneud yn y fan hon ac yn awr, a dyma sut mae angen i ni gynllunio ein gwasanaeth.' Mae hynny'n golygu deall y galw sy'n dod i mewn a sut mae hynny'n cael ei reoli, yn ogystal â phenderfynu pryd mae angen gwahanol rannau o'n system arnom i'w gweld nhw: sut ydym ni'n gwneud hynny? Oherwydd fel arall, ni fyddwn byth yn cynllunio ar gyfer gwasanaeth; byddwn bob amser yn meddwl am y cam nesaf a'r newid nesaf yn y galw ac yna sut mae ein gweithgaredd mewn gwirionedd yn cydweddu.
Mae rhywfaint o hynny, wedyn, yn dod yn ôl at eich cwestiynau nesaf am y gyfradd 'methu apwyntiad’ a chael llai o apwyntiadau dilynol—rydym yn union yn y fan lle’r ydym (a) eisiau i bobl fynd i apwyntiadau priodol a (b) byddant yn parhau i gael cynnig apwyntiad sy'n briodol yn glinigol. Y pwynt cyntaf yw ein bod eisoes yn cydnabod ein bod yn gyrru gwastraff ac amrywiad annerbyniol o'n system mewn rhai meysydd drwy gynnig apwyntiadau dilynol safonol nad ydynt yn briodol yn glinigol. Ac yna mae hefyd yn ymwneud â deall, os oes angen i rywun gael ei weld, gan bwy y mae angen iddyn nhw gael eu gweld. Dyna ble, yn y maes offthalmoleg, er enghraifft, yr ydym eisoes yn symud at system lle’r ydym yn rheoli mwy a mwy o'r apwyntiadau dilynol hynny yn y gymuned. Felly, os byddwch yn mynd at amrywiaeth o optometryddion y stryd fawr, byddant yn gallu dweud wrthych am yr ystod o wasanaethau y maent yn eu darparu nawr. Mewn gwirionedd, pan siaradais ag optometryddion yn ystod wythnos iechyd y llygad, roedden nhw'n llawn cyffro am yr hyn yr oeddent yn ei wneud. Yn ôl disgrifiad un optometrydd, 'Mae hyn yn wych; mae'n wych. Mae pobl nawr yn cael eu cyfeirio atom ni ar frys, er enghraifft, gan feddygon teulu; nid oedd hynny'n digwydd o'r blaen. Ond hefyd rydym yn gwneud mwy a mwy o'r hyn sy'n digwydd o ran ôl-ofal. O'r blaen, roeddem yn beiriannau profi llygaid, erbyn hyn rydym yn defnyddio ein sgiliau clinigol, sy’n gwneud y gwaith yn fwy diddorol.'
Mae hyn yr un peth mewn ystod o feysydd eraill hefyd. Mae Orthopedeg yn enghraifft arall lle’r oedd gennym system hynod aneffeithlon mewn rhannau o'n gwasanaeth ni, ac mae enillion gwirioneddol i’w gwneud o ran effeithlonrwydd a gwerth i'r dinesydd, ond hefyd i’r gwasanaeth cyfan. Mae hynny'n gofyn am newid mewn ymddygiad gan ystod o'n clinigwyr sy'n penderfynu a ddylid rhoi apwyntiadau dilynol i bobl.
O ran clinigau rhithwir, mae'n enghraifft dda iawn o sut y gall pobl gael gofal gan glinigydd, neu, lle mae'n briodol, gan ymgynghorydd, o bosib, sydd wedi'i leoli mewn un man a lle mae pobl yn teithio i fan arall. Er enghraifft, gwelais hyn yn uniongyrchol yn Betsi Cadwaladr: roeddwn yn Ysbyty Gwynedd, ac roedd yr ymgynghorwyr yn gallu cynnal clinig gyda delweddau o ansawdd uchel iawn o bobl a oedd sawl milltir i ffwrdd, ond iddyn nhw roedd yn fan haws teithio iddo. Mae rhywbeth yma am ddeall ansawdd ein rhwydwaith band eang a'r gwaith y mae fy nghyd-aelod Julie James yn arwain arno— deall sut a ble mae gennym fand eang o ansawdd uchel. Gall olygu pellter teithio byr i bobl, ond byddant yn derbyn gofal mwy lleol, ac mae hynny'n golygu bod mwy o ofal yn cael ei ddarparu yn nes at y cartref.
O ran digwyddiadau cyd-ddylunio, cawsom ddau ddigwyddiad cyhoeddus mawr yn ystod y flwyddyn ddiwethaf. Ond, nid dim ond y digwyddiadau ar raddfa fawr sy’n bwysig: mae’r gwaith PREM—y mesurau profiad yr adroddir amdanynt gan y claf—a'r gwaith PROM—y mesurau canlyniad yr adroddir amdanynt gan y claf—yn bwysig iawn. Maen nhw’n ymwneud â cheisio deall yn rheolaidd beth sy'n bwysig i gleifion o ran profiad a beth sy'n bwysig iddyn nhw o ran canlyniadau, a sut y byddwn yn cyflawni wedyn yn erbyn hynny. Felly, mae pobl yn rhoi gwybodaeth inni a byddwn yn gweithredu ar yr wybodaeth honno yn ein system. Rydym yn ceisio gwneud y pethau cywir. Fel y dywedaf, fy rhwystredigaeth a'm dymuniad i yw ein bod yn gwneud mwy o hynny yn fwy cyson ac yn gyflymach.
We have a portrayal here of a situation that is under control. Of course, there are areas, be that geographic areas or areas of specialism, where great ground has been made and things are getting better. There are signs that things are getting better, but, certainly, for too many patients, especially in orthopaedics and ophthalmology, certainly in the Betsi Cadwaladr area, there is real cognitive dissonance here hearing a Cabinet Secretary saying that things are getting better when that does not reflect the reality on the ground.
How can we have 100 plus week waits for urgent referrals in orthopaedics when a Cabinet Secretary claims that things are getting better, although not fast enough? How can we get people to accept that things are getting better—that we’re on a road to improvement—when we have in Ysbyty Gwynedd, for example, a situation where no elective surgery, it seems, took place in orthopaedics between December last year and April or May this year? This is a situation that is getting worse, not just in terms of perception but in terms of realities on the ground, for far too many patients, and I say that, as I referred to earlier, realising that there are areas where, of course, we are getting better. But, these are areas where we cannot brush the reality under the carpet.
Let me ask a number of questions. Would the Cabinet Secretary support a full audit report of management of waiting lists, looking at how management of waiting lists plays into delays, how much of a factor poor management is, and whether the NHS will have systems in place that stop operations being cancelled because a consultant is on annual leave, for example, which is a predictable event?
I’ll ask one of my usual questions on data: waiting time statistics don’t measure follow-up waiting times, which are particularly important, for example, in eye care, where poor follow-up care can miss complications that can lead to irreversible sight loss. Also, for orthopaedics, solid aftercare and a check on the progress of aftercare can have a real impact on the prognosis for patients who have undergone treatment.
Will the Cabinet Secretary also accept that until fundamental workforce issues are resolved we will not be able to have the kind of sustainable NHS that can be confident in knowing that it is on top of the waiting time issue? We have highlighted many times in this Assembly the need to ensure that we have the right staff in the right places in order to meet the demands—the ever-increasing demands—that are placed on the NHS. Can we have an acceptance that at the heart of moving forwards to that sustainability that we all need has to be a much more ambitious and much more rigorous workforce plan that can give us confidence that gaps will be plugged in years to come, so that the increasing problems that we’re facing, for example in orthopaedics in places like north Wales, can be resolved?
I’ve also one final question: ophthalmology and orthopaedics—areas where we seem to be facing some of the biggest problems—are areas where there is among the highest instance of private practice. Is this something that the Cabinet Secretary will look into to see if there is a means of ensuring that the NHS really does become a priority for those people who have been trained to treat patients in Wales?
Mae gennym bortread yma o sefyllfa sydd dan reolaeth. Wrth gwrs, mae rhai pethau, boed yn ardaloedd daearyddol neu’n feysydd arbenigedd, lle mae cynnydd gwych wedi'i wneud ac mae pethau'n gwella. Mae arwyddion bod pethau'n gwella, ond yn sicr, i lawer gormod o gleifion, yn enwedig cleifion orthopedeg ac offthalmoleg, ac yn sicr yn ardal Betsi Cadwaladr, mae anghysondeb gwybyddol gwirioneddol yma o glywed Ysgrifennydd y Cabinet yn dweud bod pethau'n gwella pan nad yw hynny'n adlewyrchu'r realiti ar lawr gwlad.
Sut y gallwn ni gael arosiadau o 100 wythnos a mwy ar gyfer atgyfeiriadau brys mewn orthopedeg pan fo Ysgrifennydd y Cabinet yn honni bod pethau'n gwella, er nad yw hynny’n ddigon cyflym? Sut gallwn ni gael pobl i dderbyn bod pethau'n gwella— ein bod ar y ffordd i wella—pan fo gennym yn Ysbyty Gwynedd, er enghraifft, sefyllfa lle na chynhaliwyd unrhyw lawdriniaeth ddewisol mewn orthopedeg rhwng mis Rhagfyr y llynedd a mis Ebrill neu fis Mai eleni? Mae hon yn sefyllfa sy'n gwaethygu, nid yn unig o ran canfyddiad ond o ran realiti ar lawr gwlad, i lawer gormod o gleifion, a dywedaf hynny, fel y cyfeiriais ato'n gynharach, gan sylweddoli bod yna feysydd lle’r ydym yn gwella ynddynt, wrth gwrs. Ond, mae'r rhain yn feysydd lle na allwn guddio’r gwir o dan y carped.
Gadewch imi ofyn nifer o gwestiynau. A fyddai Ysgrifennydd y Cabinet yn cefnogi adroddiad archwilio llawn o reoli rhestrau aros, gan edrych ar sut mae rheoli rhestrau aros yn achosi oedi, faint o ffactor yw rheoli gwael, ac a fydd gan y GIG systemau ar waith a fydd yn atal llawdriniaethau rhag cael eu canslo oherwydd bod ymgynghorydd ar wyliau blynyddol, er enghraifft, sy'n ddigwyddiad rhagweladwy?
Byddaf yn gofyn un o'm cwestiynau arferol ar ddata: nid yw ystadegau amser aros yn mesur amseroedd aros dilynol, sy'n arbennig o bwysig, er enghraifft, mewn gofal llygaid, lle gall gofal dilynol gwael fethu cymhlethdodau a all arwain at golli golwg anadferadwy. Hefyd, ar gyfer orthopedeg, gall ôl-ofal cadarn ac archwiliad ar gynnydd ôl-ofal gael effaith wirioneddol ar y prognosis ar gyfer cleifion sydd wedi cael triniaeth.
A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet hefyd dderbyn, hyd nes y bydd materion sylfaenol sy’n ymwneud â’r gweithlu yn cael eu datrys, na allwn gael y math o GIG cynaliadwy sy’n hyderus o wybod ei fod yn rheoli’r broblem amser aros? Rydym wedi tynnu sylw yn aml yn y Cynulliad hwn at yr angen i sicrhau bod gennym y staff cywir yn y mannau cywir er mwyn bodloni'r gofynion—y galw cynyddol—sy'n cael eu rhoi ar y GIG. A allwn ni dderbyn, wrth wraidd symud ymlaen i'r cynaladwyedd sydd ei angen arnom i gyd, fod yn rhaid inni gael cynllun gweithlu llawer mwy uchelgeisiol a llawer mwy trylwyr a all roi hyder inni y bydd bylchau yn cael eu llenwi mewn blynyddoedd i ddod, fel y gellir datrys problemau cynyddol yr ydym yn eu hwynebu, er enghraifft ym maes orthopedeg, mewn mannau fel y gogledd?
Mae gen i hefyd un cwestiwn olaf: mae offthalmoleg ac orthopedeg—meysydd lle mae'n ymddangos ein bod yn wynebu rhai o'r problemau mwyaf—yn feysydd lle ceir y nifer fwyaf o enghreifftiau o ymarfer preifat. A yw hyn yw rhywbeth y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn edrych arno i weld a oes modd sicrhau bod y GIG yn dod yn flaenoriaeth i'r bobl hynny sydd wedi cael eu hyfforddi i drin cleifion yng Nghymru?
Thank you for the questions. I’ll start with: I openly want to challenge your assertion that there’s somehow an air of unreality in the statement that I’ve made. I think my job is to be balanced in what I say and do, and I make no apology for being both positive about what has happened, positive about the future, and at the same time frustrated that we haven’t done more. In my statement, I expressed very clearly that some people wait too long. That is why we have had a planned care programme and, several years after we introduced that, we still haven’t done enough, from my point of view. And part of the point of bringing a statement here is to be honest about the fact that the progress we have made doesn’t mean that the deal is done—far from it.
I also recognise—not just in this place, but on a regular basis—that there are variations within health boards and there are variations across health boards about activity, and orthopaedics is a good example. The progress that’s been made in some health boards is not being reflected in others. You’re seeing in north Wales a challenge that is seen more generally about rising demand and about how capacity and demand do end up aligned with each other, but actually there is a bigger problem in north Wales and in other parts of our system. There has been a bigger ballooning in the waiting lists there than everywhere else. And that’s not me telling tales out of school, because the figures are there to view.
And I don’t try to pretend that those figures don’t exist. For me, that is the increase in urgency that is required for lessons not to be learned and talked about, but to be delivered in practice. I do not want to keep on coming here and explaining why parts of our service are not making the progress that others are as well. There has to be proper demand, both from clinicians themselves—they should be frustrated about where they are and about the length of the list they have of the people that they see, and the leaders and managers in our services should be frustrated as well. And that’s why I was really clear, both in my statement, and you’ll see it again in the planning framework for the intermediate medium-term plans, that I expect to see the planned care programme delivered, and that isn’t going to be a negotiable part of what health boards want. If they want an approved plan, they have to plan to deliver it and then they have to be able to demonstrate that they are doing so as well.
In north Wales, you’ll know that I am expecting imminently to see the plan that the health board have for improving their orthopaedic function. I expect that plan to be robust and I expect it to work, and if not, there will be a rather more difficult conversation. Now, that’s not me threatening an organisation, it’s just being honest about where we are. And that’s a straightforward conversation that I have had and that system leaders had with each other as well. So this is not a game; this is genuine and it is serious, and I think it really does affect the ability and the willingness of staff to work in those services as well: to know that there is a real understanding that improvement is required.
In terms of how we manage our system to reflect what actually happens, that again is part of what we need to do better. So there’s something not just about the follow-up point, but how you actually make sure that consultants and people who are saying they will see people are available. It isn’t just an issue about consultants. That goes into one of your other points about how we actually deal with workforce issues and waiting times. We’ve spoken before about Health Education and Improvement Wales, which has finally come into being with the chair having started work, and I think that’s genuinely exciting. We have the shadow body starting, looking ahead to the formalisation and it coming into being on a statutory basis in April next year. That should help us improve our function in planning and understanding who we need, in what number, and across which particular areas of staff.
Again, I make no apologies for repeating the message, particularly because we’ve had more public conversations about austerity and the reality of it: if austerity continues, it will drive public service against public service, and we see that in some of the calls made by some actors in the field outside here. Actually, whilst austerity continues, we have awful choices to make where there can be no winners. It is simply about how we make difficult choices between different parts of the public sector. So my message to the health service, in public and in private, is: there’s a responsibility to use your additional resource to make a real difference in the here and now and moving forward. And that comes alongside not just a demand for having more staff than ever before in our service, the continuing demands for more staff—and in every specialty area and every lobbying group, they almost always call for more staff—actually, what we have to understand is how many more staff we think we need and how much smarter can we be with the staff we already have, because if we only think about expanding our services and numbers being the only answer, we will miss a proper trick in what we are able to do. That’s why the message of prudent healthcare about doing only what you can do really matters. That’s why people seeing the appropriate healthcare professional really matters, because we can create more capacity for consultants if different healthcare professionals have different parts of their job that they can do as well. It’s why the physiotherapy work and the clinical musculoskeletal assessment and treatment service really does matter. It will be a better service often for the individual citizen, they’ll get seen more quickly, and if they do need to then go and see a consultant, the quality of referral will be better and we won’t be unnecessarily putting people into queues for an operation that they may not need as well. That has to be an essential part of what we do.
Finally, I just want to deal with your point about follow up on RTT. I don’t want to avoid this, because I think it’s really important. I have acknowledged previously that there are some of our measures in RTT that don’t necessarily make sense, that don’t give us the assurance we’d want because they’re only measuring activity and time, and time at a certain point. And at that point, it may not be driving the right clinical behaviour. So, on eye care, for example, I accepted that our current measures probably don’t give us the fullest reflection and assurance. That’s why work is already ongoing with a pilot that is due to start this autumn in two health board areas—in ABM and in Betsi—looking at what we could do to have a new set of measures to drive more appropriate clinical behaviour. We’ll then have a better understanding of the risks we are carrying in our system, and a proper identification that does look at follow-ups where it’s clinically appropriate to do so. So, we’ll have a system that I think will make more sense, but it won’t be comparable with England. That isn’t about saying that I’m changing the goalposts to avoid a comparison with England—I’m doing it because I think and I’ve been persuaded by the clinical case that it’s the right thing to do for the staff and, much more importantly, it’s the right thing to do for our patients.
Diolch am y cwestiynau. Dechreuaf fel hyn: yr wyf yn dymuno herio’n agored eich honiad bod ysbryd o afrealiti yn y datganiad yr wyf wedi'i wneud. Rwy'n credu mai fy ngwaith yw bod yn gytbwys yn yr hyn yr wyf yn ei ddweud a'i wneud, ac nid wyf yn ymddiheuro am fod yn bositif am yr hyn sydd wedi digwydd, yn bositif am y dyfodol, ac ar yr un pryd yn rhwystredig nad ydym wedi gwneud mwy. Yn fy natganiad, mynegais yn glir iawn fod rhai pobl yn aros yn rhy hir. Dyna pam yr ydym wedi cael rhaglen gofal wedi'i gynllunio a, sawl blwyddyn ar ôl i ni gyflwyno hynny, nid ydym wedi gwneud digon o hyd, yn fy marn i. A rhan o'r pwynt o ddod â datganiad yma yw bod yn ddidwyll am y ffaith nad yw'r cynnydd a wnaethom yn golygu bod y fargen wedi cael ei gwneud—o bell ffordd.
Rwyf hefyd yn cydnabod—nid yn unig yn y lle hwn, ond yn rheolaidd—bod amrywiadau o fewn byrddau iechyd ac mae amrywiadau ar draws byrddau iechyd ynghylch gweithgarwch, ac mae orthopedeg yn enghraifft dda. Nid yw'r cynnydd a wnaed mewn rhai byrddau iechyd yn cael ei adlewyrchu mewn eraill. Rydych yn gweld her yn y gogledd a gaiff ei gweld yn fwy cyffredinol am y galw cynyddol a sut mae gallu a galw yn cyd-fynd â'i gilydd yn y pen draw, ond mewn gwirionedd mae problem fwy yn y gogledd ac mewn rhannau eraill o'n system. Bu’r rhestrau aros yno yn chwyddo’n uwch nag yn unman arall. Ac nid yw hynny’n fater o finnau’n cario clecs y tu allan i'r ysgol, gan fod y ffigurau yno i'w gweld.
Ac nid wyf yn ceisio esgus nad yw'r ffigurau hynny'n bodoli. I mi, dyna'r cynnydd mewn brys sy’n ofynnol i wersi beidio â chael eu dysgu a'u trafod, ond i gael eu cyflawni’n ymarferol. Nid wyf am barhau i ddod yma ac esbonio pam nad yw rhannau o'n gwasanaeth yn gwneud y cynnydd y mae eraill yn ei wneud hefyd. Mae'n rhaid cael galw priodol, gan glinigwyr eu hunain—dylen nhw fod yn rhwystredig ynghylch ble maen nhw ac am hyd y rhestr o'r bobl sy’n aros i’w gweld, a dylai'r arweinwyr a’r rheolwyr yn ein gwasanaethau fod yn rhwystredig hefyd. A dyna pam yr oeddwn yn wirioneddol glir, yn fy natganiad, ac fe welwch hynny eto yn y fframwaith cynllunio ar gyfer y cynlluniau canolig tymor canolig, fy mod yn disgwyl gweld y rhaglen ofal arfaethedig yn cael ei chyflwyno. Ac nid yw hynny'n mynd i fod yn rhan y gellir ei negodi o'r hyn y mae’r byrddau iechyd ei eisiau. Os ydyn nhw eisiau cael cynllun cymeradwy, rhaid iddyn nhw gynllunio i'w gyflwyno ac yna mae'n rhaid iddyn nhw allu dangos eu bod yn gwneud hynny hefyd.
Yn y gogledd, byddwch chi'n gwybod fy mod yn disgwyl gweld yn fuan y cynllun sydd gan y bwrdd iechyd ar gyfer gwella eu swyddogaeth orthopedig. Rwy’n disgwyl i’r cynllun hwnnw fod yn gadarn ac rwy'n disgwyl iddo weithio, ac os nad ydyw, bydd y sgwrs ychydig yn fwy anodd. Nawr, nid yw hwn yn fater ohonof i yn bygwth sefydliad, dim ond bod yn onest ynglŷn â ble’r ydym ni. Ac mae honno’n sgwrs syml yr wyf wedi'i chael ac a gafodd arweinwyr y system gyda'i gilydd hefyd. Felly nid gêm yw hon; mae hyn yn ddilys ac mae'n ddifrifol, a chredaf ei fod yn wir yn effeithio ar allu a pharodrwydd staff i weithio yn y gwasanaethau hynny hefyd: i wybod bod gwir ddealltwriaeth bod angen gwella.
O ran sut yr ydym yn rheoli ein system i adlewyrchu'r hyn sy'n digwydd mewn gwirionedd, unwaith eto mae hyn yn rhan o'r hyn y mae angen i ni ei wneud yn well. Felly, mae rhywbeth nid yn unig am y pwynt dilynol, ond sut yr ydych chi'n gwneud yn siŵr bod ymgynghorwyr a phobl sy'n dweud y byddant yn gweld pobl ar gael. Nid mater ynghylch ymgynghorwyr yn unig ydyw. Mae hynny'n arwain at un o'ch pwyntiau eraill am sut yr ydym mewn gwirionedd yn ymdrin â materion gweithlu ac amseroedd aros. Rydym wedi siarad o’r blaen am Addysg a Gwella Iechyd Cymru, sydd wedi dod i fodolaeth o'r diwedd gyda'r cadeirydd wedi dechrau gweithio, a chredaf fod hynny'n wirioneddol gyffrous. Mae gennym y corff cysgodol yn dechrau, gan edrych ymlaen at y ffurfioli a dod i fodolaeth yn statudol ym mis Ebrill y flwyddyn nesaf. Dylai hynny ein helpu ni i wella ein swyddogaeth wrth gynllunio a deall pwy sydd ei angen arnom, pa nifer, ac ym mha feysydd penodol o staff.
Eto, ni wnaf ymddiheuro am ailadrodd y neges, yn enwedig oherwydd ein bod wedi cael mwy o sgyrsiau cyhoeddus ynglŷn â chyni a'i realiti: os yw cyni yn parhau, bydd yn gyrru gwasanaeth cyhoeddus yn erbyn gwasanaeth cyhoeddus, a gwelwn hynny mewn rhai o'r galwadau a wnaed gan rai actorion yn y maes y tu allan i’r fan hyn. Mewn gwirionedd, er bod cyni yn parhau, mae gennym ddewisiadau ofnadwy i'w gwneud lle nad oes modd i neb ennill. Mae’n ymwneud â sut y byddwn yn gwneud dewisiadau anodd rhwng gwahanol rannau o'r sector cyhoeddus. Felly, fy neges i'r gwasanaeth iechyd, yn gyhoeddus ac yn breifat yw hyn: mae cyfrifoldeb i ddefnyddio'ch adnodd ychwanegol er mwyn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol yn awr ac wrth symud ymlaen. Ac mae hynny yn dod ochr yn ochr â’r galw am gael mwy o staff nag erioed o'r blaen yn ein gwasanaeth, y galw parhaus am fwy o staff—ac ymhob maes arbenigol a phob grŵp lobïo, maent bob amser yn galw am fwy o staff—mewn gwirionedd, yr hyn y mae’n rhaid i ni ei ddeall yw faint yn fwy o staff y credwn sydd eu hangen arnom a faint y gallwn ni ei wneud gyda'r staff sydd gennym eisoes. Oherwydd os ydym yn meddwl am ehangu ein gwasanaethau a'n rhifau fel yr unig ateb, byddwn yn methu rhywbeth priodol yn yr hyn yr ydym ni’n gallu ei wneud. Dyna pam mae neges gofal iechyd darbodus ynghylch gwneud dim ond yr hyn y gallwch chi ei wneud mewn gwirionedd yn bwysig. Dyna pam mae’n bwysig iawn fod pobl yn gweld y gweithiwr gofal iechyd proffesiynol priodol, oherwydd gallwn greu mwy o gapasiti i ymgynghorwyr os oes gan wahanol weithwyr gofal iechyd wahanol rannau o'u gwaith y gallant ei wneud hefyd. Dyna pam mae gwaith ffisiotherapi a'r gwasanaeth asesu a thriniaeth gyhyrysgerbydol glinigol mewn gwirionedd yn bwysig. Bydd yn wasanaeth gwell yn aml ar gyfer dinasyddion unigol, byddant yn cael eu gweld yn gyflymach, ac os bydd angen iddyn nhw fynd i weld ymgynghorydd, bydd ansawdd yr atgyfeiriad yn well ac ni fyddwn yn rhoi pobl mewn ciwiau yn ddiangen ar gyfer llawdriniaeth na fyddent efallai ei hangen. Rhaid i hynny fod yn rhan hanfodol o'r hyn a wnawn.
Yn olaf, hoffwn ymdrin â'ch pwynt am ddilyniant ar amseroedd aros rhwng Atgyfeirio a Thriniaeth. Nid wyf yn dymuno osgoi hyn, oherwydd rwy'n credu ei fod yn bwysig iawn. Rwyf wedi cydnabod yn flaenorol nad yw rhai o'n mesurau mewn amseroedd aros rhwng Atgyfeirio a Thriniaeth o reidrwydd yn gwneud synnwyr, nad ydynt yn rhoi'r sicrwydd i ni y buasem ei eisiau oherwydd mai dim ond gweithgaredd ac amser y maent yn ei fesur, ac amser ar bwynt penodol yn unig. Ac ar y pwynt hwnnw, efallai na fydd yn sbarduno’r ymddygiad clinigol iawn. Felly, o ran gofal llygaid, er enghraifft, derbyniais nad yw ein mesurau cyfredol fwy na thebyg yn rhoi'r adlewyrchiad a'r sicrwydd mwyaf posibl inni. Dyna pam mae gwaith eisoes yn mynd rhagddo ar gynllun peilot sydd i fod i ddechrau'r hydref hwn mewn dwy ardal bwrdd iechyd—yn ABM ac yn Betsi—gan edrych ar yr hyn y gallem ei wneud i gael cyfres newydd o fesurau i sbarduno ymddygiad clinigol mwy priodol. Yna bydd gennym ddealltwriaeth well o'r risgiau yr ydym yn eu cario yn ein system, a dull nodi priodol sy'n edrych ar apwyntiadau dilynol lle mae'n briodol gwneud hynny’n glinigol. Felly, bydd gennym system y credaf fydd yn gwneud mwy o synnwyr, ond ni fydd yn debyg i system Lloegr. Nid yw hyn yn dweud fy mod i'n newid pyst y gôl er mwyn osgoi cymhariaeth â Lloegr—rwy'n ei wneud oherwydd fy mod yn credu ac rwyf wedi cael fy mherswadio gan yr achos clinigol mai dyma'r peth iawn i'w wneud ar gyfer y staff ac, yn bwysicach fyth, dyma'r peth iawn i'w wneud ar gyfer ein cleifion.
Thank you for your statement, Cabinet Secretary. No-one in the Chamber would disagree with the overarching principles of your plan, which include improving patient experience whilst keeping the costs of care to a reasonable level. And in this respect, the 1000 Lives improvement to help Welsh Government and NHS wales establish sustainable services and improved patient experience in planned care specialities is welcome.
Indeed, the Wales Public Services 2025 programme hosted by Cardiff Business School has put the choices in Wales into sharper relief in its recent report, when it states that under certain assumptions, 56 per cent of the budget could go into the Welsh NHS by 2021 and the percentage might be even greater in subsequent years. So, therefore, we do have an issue here where we put more money in and we’re not achieving our targets, so I wonder if you could make a comment on that please, Cabinet Secretary.
The term ‘patient experience’ covers a number of areas that include both patient outcomes and patient waiting times. As you stated in answers to my questions last January, we need to balance the reduction of waiting times with the quality of interventions and outcomes that patients receive in Wales. So, how do you, as Cabinet Secretary, plan to do this?
I welcome the news in your statement concerning the redesign of the prostate cancer pathway across Wales, having heard from many constituents in my region about the difficulties of previous treatments that were around before the pathway. Similarly, the roll-out of one-stop clinics, mentioned in your statement, is also to be welcomed, and also the intention of the programme to develop patient reported experience measures—PREMs—and patient reported outcome measures—PROMs—to capture and analyse patient experience of services along elected pathways. However, I’d like to ask, Cabinet Secretary, about the extent to which community health councils will be involved in the capturing of patient experiences. If they’re not sufficiently involved, then we may run the risk of having two separate records of patient experiences, one in the PREMs and PROMs reports and the other via community health councils. Would it be far better if patient experiences recorded via each of these avenues were put together in order to gain the most lucid picture of patient experiences?
I welcome a holistic approach to patient care and lifestyle modification, and I would ask: what up-to-date advice and research from other groups will be incorporated into the holistic approach and lifestyle modifications?
Previous documents concerning the care programme mention that one of the aims is to reduce variation across Wales. For example, such an aim may result in reducing the number of follow-up appointments that are offered following surgery, as this may be an accepted practice in other UK health services.
Whilst being broadly supportive of the overarching aim of ensuring that NHS Wales’s costs are kept at reasonable levels, I must emphasise, Cabinet Secretary, that every case is different. Sometimes, a variation in services and appointments to treat the same or similar conditions, maybe in different areas also, is absolutely necessary, so there needs to be room for sufficient flexibility within the programme.
The evidence of 9 per cent of people not attending follow-up appointments mentioned in your statement is disturbing, but every case is different, and we must not seek to reduce follow-up appointments across the board if such a practice does not produce optimal results for the patient. The evidence that your statement cites from Aneurin Bevan university health board, which has the potential to reduce unnecessary appointments across Wales, is welcomed, provided that we can ensure that such appointments are genuinely unnecessary—that is to say that they are routine cases without complications or exceptions. Therefore, Cabinet Secretary, could you ensure that health boards have clear guidance on what constitutes exceptional circumstances in a given case? And, moreover, when a case is deemed exceptional, please could you ensure that health boards have clear guidance concerning what further resourcing would be considered permissible or best practice?
I note that your statement says that there has been a reduction in the number of non-urgent suspected cancer patients. However, I have mentioned in the past that, when someone is given a cancer diagnosis, and diagnosis is of the utmost urgency for them, we need to ensure that they have the best patient outcomes and that when a person is told that they possibly have cancer that we treat all of this as urgent, because to that person, the word ‘cancer’ means that something is going on that needs urgent treatment.
Finally, I understand that the planned care programme currently focuses upon four surgical specialities: ophthalmology; ear, nose and throat; orthopaedics; and neurology. I have read in your statement since that there are more in the pipeline. So, without wishing to run before we can walk, I would like to ask whether there are any long-term plans for the programme to apply to other surgical specialities or other areas within NHS Wales and, if so, what methods would be used to evaluate the effectiveness of the programme upon the initial four surgical specialities. Thank you very much.
Diolch ichi am eich datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet. Ni fyddai unrhyw un yn y Siambr yn anghytuno ag egwyddorion cyffredinol eich cynllun chi, sy'n cynnwys gwella profiad y claf trwy gadw costau gofal ar lefel resymol. Ac yn hyn o beth, mae'r gwelliant 1000 o Fywydau i helpu Llywodraeth Cymru a GIG Cymru i sefydlu gwasanaethau cynaliadwy a sicrhau profiad gwell i gleifion mewn arbenigeddau gofal wedi’i gynllunio i’w groesawu.
Yn wir, mae rhaglen Gwasanaethau Cyhoeddus Cymru 2025 a gynhelir gan Ysgol Fusnes Caerdydd wedi rhoi'r dewisiadau yng Nghymru yn gliriach yn ei hadroddiad diweddar, pan ddywed, dan rai rhagdybiaethau, y gallai 56 y cant o'r gyllideb fynd i mewn i GIG Cymru erbyn 2021 a gallai'r ganran fod hyd yn oed yn uwch yn y blynyddoedd dilynol. Felly, gan hynny, mae gennym broblem yma lle’r ydym ni'n rhoi mwy o arian i mewn ac nid ydym yn cyflawni ein targedau. Felly tybed a allech chi wneud sylwadau ar hynny, os gwelwch yn dda, Ysgrifennydd y Cabinet?
Mae'r term 'profiad y claf' yn cwmpasu nifer o feysydd sy'n cynnwys canlyniadau i gleifion ac amseroedd aros i gleifion. Fel y dywedasoch mewn atebion i'm cwestiynau fis Ionawr diwethaf, mae angen i ni gydbwyso'r gostyngiad mewn amserau aros ag ansawdd yr ymyriadau a'r canlyniadau i gleifion yng Nghymru. Felly, sut ydych chi, fel Ysgrifennydd y Cabinet, yn bwriadu gwneud hyn?
Croesawaf y newyddion yn eich datganiad ynghylch ailgynllunio llwybr canser y prostad ar draws Cymru, ar ôl clywed gan lawer o etholwyr yn fy rhanbarth i am anawsterau triniaethau blaenorol cyn y llwybr. Yn yr un modd, mae croeso i gyflwyno clinigau un stop, a grybwyllir yn eich datganiad, a bwriad y rhaglen hefyd i ddatblygu’r mesurau profiad yr adroddir amdanynt gan y claf—PREM—a’r mesurau canlyniad yr adroddir amdanynt gan y claf—PROM—i gofnodi a dadansoddi profiad cleifion o wasanaethau ar hyd llwybrau etholedig. Fodd bynnag, hoffwn ofyn, Ysgrifennydd y Cabinet, i ba raddau y bydd cynghorau iechyd cymuned yn ymwneud â chasglu profiadau cleifion. Os nad ydynt yn cymryd rhan ddigonol, yna efallai y byddwn mewn perygl o gael dau gofnod o brofiadau cleifion, un yn yr adroddiadau PREM a PROM a'r llall trwy gynghorau iechyd cymuned. A fyddai'n llawer gwell pe gellid dwyn ynghyd brofiadau cleifion a gofnodwyd trwy bob un o'r llwybrau hyn er mwyn cael y darlun mwyaf amlwg o brofiadau cleifion?
Rwy'n croesawu dull holistaidd o ofalu am gleifion ac addasu ffordd o fyw, a byddwn yn gofyn hyn: pa gyngor ac ymchwil gyfredol gan grwpiau eraill fydd yn cael eu hymgorffori yn y dull holistaidd ac addasiadau ffordd o fyw?
Mae dogfennau blaenorol yn ymwneud â'r rhaglen ofal yn sôn mai un o'r nodau yw lleihau amrywiad ledled Cymru. Er enghraifft, gall nod o'r fath arwain at leihau nifer yr apwyntiadau dilynol a gynigir yn dilyn llawdriniaeth, gan y gall hyn fod yn arfer derbyniol mewn gwasanaethau iechyd eraill y DU.
Er fy mod yn gefnogol yn fras i'r nod cyffredinol o sicrhau bod costau GIG Cymru yn cael eu cadw ar lefelau rhesymol, rhaid imi bwysleisio, Ysgrifennydd y Cabinet, fod pob achos yn wahanol. Weithiau, mae amrywiad mewn gwasanaethau ac apwyntiadau i drin yr un cyflyrau neu gyflyrau tebyg, mewn ardaloedd gwahanol hefyd, yn hollol angenrheidiol, felly mae angen digon o hyblygrwydd yn y rhaglen.
Mae'r dystiolaeth yn eich datganiad o’r 9 y cant o bobl nad ydynt yn mynd i apwyntiadau dilynol yn peri anesmwythyd. Ond mae pob achos yn wahanol, ac ni ddylem geisio lleihau apwyntiadau dilynol yn gyffredinol os nad yw ymarfer o'r fath yn cynhyrchu’r canlyniadau gorau posib i’r claf. Croesewir y dystiolaeth y mae eich datganiad yn ei ddyfynnu gan fwrdd iechyd prifysgol Aneurin Bevan, sydd â'r potensial i leihau apwyntiadau dianghenraid ledled Cymru, ar yr amod y gallwn sicrhau bod apwyntiadau o'r fath yn wirioneddol ddiangen—hynny yw, eu bod yn achosion cyffredinol heb gymhlethdodau neu eithriadau. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, a allech chi sicrhau bod gan fyrddau iechyd arweiniad clir ar yr hyn sy'n gyfystyr ag amgylchiadau eithriadol mewn achos penodol? Ac, ar ben hynny, pan ystyrir bod achos yn eithriadol, a allech chi sicrhau bod gan fyrddau iechyd arweiniad clir ynghylch pa adnoddau pellach fyddai'n cael eu hystyried yn ganiataol neu'n arfer gorau?
Nodaf fod eich datganiad yn dweud y bu gostyngiad yn nifer y cleifion yr amheuir sydd â chanser nad ydynt yn rhai brys. Fodd bynnag, rwyf wedi sôn yn y gorffennol, pan fydd rhywun yn cael diagnosis o ganser, a bod y diagnosis yn fater brys iawn iddyn nhw, mae angen inni sicrhau eu bod yn cael y canlyniadau gorau i gleifion. A phan fo rhywun yn cael gwybod bod posibilrwydd bod ganddyn nhw ganser, mae angen inni drin y rhain i gyd ar frys, oherwydd i'r person hwnnw, mae'r gair 'canser' yn golygu bod rhywbeth yn digwydd sydd angen triniaeth ar frys.
Yn olaf, deallaf fod y rhaglen gofal wedi’i gynllunio ar hyn o bryd yn canolbwyntio ar bedwar arbenigedd llawfeddygol: offthalmoleg; y glust, y trwyn a’r gwddf; orthopedeg; a niwroleg. Rwyf wedi darllen yn eich datganiad ers hynny fod yna fwy ar y gweill. Felly, nid wyf eisiau rhedeg cyn gallu cerdded, ond hoffwn ofyn a oes unrhyw gynlluniau hirdymor i’r rhaglen fod yn berthnasol i arbenigeddau llawfeddygol eraill neu feysydd eraill yn GIG Cymru ac, os felly, pa ddulliau fyddai'n cael eu defnyddio i werthuso effeithiolrwydd y rhaglen ar y pedwar arbenigedd llawfeddygol cychwynnol. Diolch yn fawr iawn.
In responding to the questions and the points made, I’ll start by repeating and then adding a little to some of the points that I made earlier about finances and the reality of services. You’re right: our current projections show that we’ll spend comfortably more than half of the Welsh Government budget on the health service in the medium-term future. That is because of the choice this Government is making on the one hand to prioritise the health service, to make sure that front-line services are funded and that we have a generally sustainable system. We’re not doing this simply on the basis of our long-standing political commitment to the service but because of the objective aims that we’ve taken both from Nuffield and then the Health Foundation about the gap that needs to be met to keep the service sustainable. That includes not just more money going in; it includes continuing efficiency gains being made year on year within our service. The risk in that also is staff. It requires a continuing element of wage restraint, otherwise the service is not affordable. And then we come back to both the pay cap and the UK Government decision and whether they are prepared to be serious about the pay cap. I notice they have recently confirmed they are going to put off putting evidence in for the pay review bodies. That means that our public service workers, who are expecting the review to take place, won’t know what the position is until much later in the year and any pay rise of any level is likely to be delayed as a result. That may produce a saving to the Treasury, but I think it puts more pressure on our hard-pressed staff. It goes back to the central choice about austerity. The financial lead for the Welsh Local Government Association, Anthony Hunt, this weekend made the point that Tory austerity pits public services against public services. If it doesn’t end, we’re going to have catastrophic results for communities up and down the country.
On our challenge here within the service to reduce waiting times and to make sure there’s no trade-off in quality, I recognise what you say about how we try and measure and get an understanding of what the patient experience is. It isn’t just PREMs and PROMs versus the community health council movement. It’s about understanding where there’s a differing role for different parts of our system. I think PREMs and PROMs could and should be really useful in understanding people’s experience and proactively asking people what matters to them and then designing services around what patients tell us, but equally it’s about understanding that there’s more than one place to go and get this. So, it’s in the numbers that we have, but it’s also in the clinical audit work that takes place as well. There are rich areas for improvement there as well, and that benchmarks us across other parts of the UK system. In each of the implementation groups we have for major conditions, the third sector are always involved within that so you have an area of challenge from those groups that are acting, if you like, as the voice of the patient within those services as well. A good example of where a third sector group helps us to understand the patient voice is in the Macmillan survey we’ve just had, telling us about cancer services and the direct patient input. So, we understand from a variety of sources what patients are trying to tell us about the services they value and how they want to see them improved. And in trying to make those more consistent or complementary, we should not choke off different areas to understand what people tell us.
Your points about follow-up I think I’ve broadly dealt with. I’m pleased you recognise that ENT appointments in Aneurin Bevan have reduced by 40 per cent. The challenge, as Angela Burns was asking, is how we make sure that follow-ups are clinically appropriate and we don’t drive unhelpful demand into our system that is of no value, either to the clinician or to the citizen. And I don’t think there’s a great level of reassurance to be asked to be told to come to a hospital site for a follow-up appointment with a consultant, if you’re then waiting for a period of time, you have to try and park somewhere, go along and take up a significant part of your day, and if you then have five minutes of time with a clinician who says, ‘Everything’s fine, thank you very much’, that isn’t a great use of that consultant’s time and it often isn’t a great use of the citizen’s time either. So, there’s much more efficiency that we could get by actually, in a clinically appropriate manner, changing the way that follow-ups happen and who people actually go to see.
On your other points about other areas of the planned care programme, well, that comes down to the advice we’ll get about the right number of areas, but also the capacity of our system to make a real difference in these high-volume areas of activity. On cancer, there’s more work that we’re doing on how we refine our cancer pathway to understand how we get the right system to deliver the right results for our patients.
Wrth ymateb i'r cwestiynau a'r pwyntiau a wnaed, dechreuaf drwy ailadrodd ac yna ychwanegu ychydig at rai o'r pwyntiau a wnes i yn gynharach am gyllid a realiti gwasanaethau. Rydych chi'n iawn: mae ein rhagamcanion presennol yn dangos y byddwn yn gwario mwy na hanner cyllideb Llywodraeth Cymru ar y gwasanaeth iechyd yn y tymor canolig yn y dyfodol. Mae hynny oherwydd y dewis y mae'r Llywodraeth hon yn ei wneud ar y naill law i flaenoriaethu'r gwasanaeth iechyd, i sicrhau bod gwasanaethau rheng flaen yn cael eu hariannu a bod gennym system gyffredinol gynaliadwy. Nid ydym yn gwneud hyn dim ond ar sail ein hymrwymiad gwleidyddol hirsefydlog i'r gwasanaeth ond oherwydd y nodau gwrthrychol yr ydym wedi'u cymryd gan Nuffield ac yna'r Sefydliad Iechyd am y bwlch y mae angen ei fodloni i gadw'r gwasanaeth yn gynaliadwy. Mae hynny'n cynnwys mwy o arian yn mynd i mewn; ond mae hefyd yn cynnwys enillion effeithlonrwydd parhaus a wneir o flwyddyn i flwyddyn yn ein gwasanaeth. Y risg yn hynny o beth yw’r staff hefyd. Mae angen elfen barhaus o ataliad cyflog, fel arall nid yw'r gwasanaeth yn fforddiadwy. Ac yna rydym yn dod yn ôl at y cap cyflog a phenderfyniad Llywodraeth y DU ac a ydyn nhw’n barod i fod o ddifrif ynghylch y cap cyflog. Sylwaf eu bod wedi cadarnhau yn ddiweddar eu bod yn mynd i beidio â rhoi tystiolaeth ar gyfer y cyrff adolygu tâl. Mae hynny'n golygu na fydd ein gweithwyr gwasanaeth cyhoeddus, sy'n disgwyl i'r adolygiad ddigwydd, yn gwybod beth yw'r sefyllfa tan yn hwyrach yn y flwyddyn ac y bydd unrhyw gynnydd mewn tâl ar unrhyw lefel yn debygol o gael ei ohirio o ganlyniad i hynny. Efallai y bydd hynny'n golygu arbediad i'r Trysorlys, ond credaf ei fod yn rhoi mwy o bwysau ar ein staff sydd dan bwysau. Mae'n mynd yn ôl at y dewis canolog ynglŷn â chyni. Fe wnaeth arweinydd ariannol Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, Anthony Hunt, wneud y pwynt y penwythnos hwn fod cyni’r Torïaid yn bwrw gwasanaethau cyhoeddus yn erbyn gwasanaethau cyhoeddus. Os na fydd yn dod i ben, bydd canlyniadau trychinebus i gymunedau ar hyd a lled y wlad.
O ran ein her ni yma o fewn y gwasanaeth i leihau amseroedd aros ac i sicrhau nad oes unrhyw gyfaddawdu mewn ansawdd, rwy’n cydnabod yr hyn a ddywedwch am sut yr ydym yn ceisio mesur a deall beth yw profiad y claf. Nid yw’n fater o PREM a PROM yn erbyn y mudiad cyngor iechyd cymunedol yn unig. Mae'n ymwneud â deall lle mae swyddogaeth wahanol ar gyfer gwahanol rannau o'n system. Rwy'n credu y gallai ac y dylai PREM a PROM fod yn ddefnyddiol iawn wrth ddeall profiad pobl a gofyn i bobl beth sy'n bwysig iddyn nhw, ac yna’n dylunio gwasanaethau o gwmpas yr hyn y mae cleifion yn ei ddweud wrthym. Ond yn yr un modd, mae'n ymwneud â deall bod mwy nag un lle i fynd a chael hyn. Felly, mae yn y niferoedd sydd gennym, ond mae yn y gwaith archwilio clinigol sy'n digwydd hefyd. Mae meysydd cyfoethog i'w gwella yno hefyd, ac mae hynny'n ein meincnodi ar draws rhannau eraill o system y DU. Ym mhob un o'r grwpiau gweithredu sydd gennym ar gyfer prif gyflyrau, mae'r trydydd sector bob amser yn rhan o hynny. Felly mae gennych her o’r grwpiau hynny sy'n gweithredu, os hoffech, fel llais y claf yn y gwasanaethau hynny hefyd. Ceir enghraifft dda o grŵp trydydd sector yn ein helpu i ddeall llais y claf yn yr arolwg Macmillan yr ydym newydd ei gael, sy’n dweud wrthym am wasanaethau canser a chyfraniad uniongyrchol y claf. Felly, rydym yn deall o amrywiaeth o ffynonellau yr hyn y mae cleifion yn ceisio ei ddweud wrthym am y gwasanaethau y maen nhw’n eu gwerthfawrogi a sut maen nhw’n dymuno eu gweld yn cael eu gwella. Ac wrth geisio gwneud y rheini'n fwy cyson neu'n gyflenwol, ni ddylem rwystro gwahanol feysydd er mwyn deall yr hyn mae pobl yn ei ddweud wrthym.
Rwy’n credu fy mod wedi ymdrin yn fras â’ch pwyntiau am ddilyniant. Rwy'n falch eich bod yn cydnabod bod apwyntiadau ENT yn Aneurin Bevan wedi gostwng 40 y cant. Yr her, fel yr oedd Angela Burns yn ei ofyn, yw sut yr ydym yn sicrhau bod apwyntiadau dilynol yn briodol yn glinigol ac nad ydym yn gyrru galw amhrisiadwy i mewn i'n system nad yw o ddim gwerth, naill ai i'r clinigwr nac i'r dinesydd. Ac ni chredaf fod llawer o sicrwydd mewn gofyn ichi ddod i ysbyty i gael apwyntiad dilynol gydag ymgynghorydd, rydych chi wedyn yn gorfod aros am gyfnod o amser, yn gorfod chwilio am le parcio yn rhywle, mynd yno a threulio rhan sylweddol o'ch diwrnod, ac yna rydych yn cael pum munud gyda’r clinigydd ac yntau’n dweud, 'Mae popeth yn iawn, diolch yn fawr iawn'. Nid yw hynny'n ddefnydd gwych o amser yr ymgynghorydd hwnnw ac yn aml nid yw'n ddefnydd gwych o amser y dinesydd chwaith. Felly, gellir bod yn llawer mwy effeithlon, mewn gwirionedd, mewn modd sy'n briodol yn glinigol, gan newid y ffordd y mae apwyntiadau dilynol yn digwydd a phwy mae pobl yn mynd i’w gweld.
Ynghylch eich pwyntiau eraill am feysydd eraill o'r rhaglen gofal wedi’i gynllunio, wel, mae’n fater o’r cyngor y byddwn yn ei gael am y nifer cywir o feysydd, ond hefyd gallu'r system i wneud gwahaniaeth gwirioneddol yn y meysydd hyn lle mae llawer iawn o weithgaredd. O ran canser, rydym yn gwneud rhagor o waith ar fireinio ein llwybr canser i ddeall sut mae cael y system gywir i gyflwyno'r canlyniadau cywir i'n cleifion.
We obviously have to get citizens more involved in looking after themselves rather than clogging up our GP surgeries with sore throats, for example, when they could easily self-medicate.
But I just wanted to speak about the visits that I had with you to Pearce and Bowler Opticians in Pentwyn, where Clare Pearce and Francesca Bowler have piloted a real-time imaging connection with the Health hospital to enable the consultant in the hospital to instantly see the patient’s eye, who may or may not have a macular disorder, which might need urgent treatment, or maybe not. That seems to be a fantastic innovation that enables more people not to have to go to hospital unless it’s absolutely necessary. We want people to be going to hospital because they’ve got a life-threatening condition that needs to be treated immediately. So, I think that was a fantastic example of innovation that we could be pushing forward on, I hope, in other parts of Wales.
Tomorrow is World Obesity Day and I’m horrified to read that adult obesity is going to go up from 27 per cent to 34 per cent if we do nothing about it, and we clearly need to change the conversation with citizens if we are going to prevent the collapse of our health service, which is under pressure from increases in cancers and diabetes and other conditions that are related to obesity.
I welcome the virtual review that’s gone on of hip and knee appointments, which has reduced massively the numbers of people who need to be seen by a consultant. When there was a flurry of activity around excessive waiting times for operations just before the end of recess, it was obvious to me that Cwm Taf had consistently not had a problem over several years, so I wondered how the Cabinet Secretary is ensuring that best practice, which appears to be present in Cwm Taf, is being rolled out across the rest of the health boards to ensure that we’re doing the right thing to ensure that people aren’t waiting longer than they need to, and that we’re eliminating unnecessary consultations from the system.
Mae'n amlwg bod yn rhaid inni gael mwy o ddinasyddion i ofalu amdanyn nhw eu hunain yn hytrach na thagu ein meddygfeydd â dolur gwddf, er enghraifft, pan allant gymryd moddion eu hunain yn hawdd.
Ond roeddwn i eisiau siarad am yr ymweliadau a gefais gydag Optegwyr Pearce a Bowler ym Mhentwyn, lle mae Clare Pearce a Francesca Bowler wedi treialu cysylltiad delweddu amser real gyda'r ysbyty Iechyd er mwyn galluogi'r ymgynghorydd yn yr ysbyty i weld llygad y claf, a allai fod ag anhwylder macwlaidd neu efallai ddim, a allai fod angen triniaeth frys, neu efallai ddim. Mae'n ymddangos ei fod yn beilot arloesi gwych sy'n galluogi mwy o bobl i beidio â gorfod mynd i'r ysbyty oni bai ei fod yn hollol angenrheidiol. Rydym eisiau i bobl fynd i'r ysbyty os oes ganddyn nhw gyflwr difrifol sy'n fygythiad i fywyd ac y mae angen ei drin ar unwaith. Felly, credaf fod hynny'n enghraifft wych o arloesedd y gallem fod yn ei wthio, rwy’n gobeithio, mewn rhannau eraill o Gymru.
Yfory yw Diwrnod Gordewdra’r Byd ac mae’n fy nychryn i ddarllen y bydd gordewdra oedolion yn codi o 27 y cant i 34 y cant os na wnawn ni rywbeth yn ei gylch. Mae'n amlwg bod angen i ni newid y sgwrs gyda dinasyddion os ydym yn mynd i atal cwymp ein gwasanaeth iechyd, sydd dan bwysau oherwydd y cynnydd mewn canserau a diabetes a chyflyrau eraill sy'n gysylltiedig â gordewdra.
Rwy’n croesawu'r adolygiad rhithwir sydd wedi digwydd ar apwyntiadau clun a phen-glin, sydd wedi lleihau'n sylweddol nifer y bobl y mae angen i ymgynghorydd eu gweld. Pan gafwyd bwrlwm o weithgarwch yn ymwneud ag amseroedd aros gormodol am lawdriniaethau ychydig cyn diwedd y toriad, roedd yn amlwg i mi nad oedd Cwm Taf wedi cael problem yn gyson dros nifer o flynyddoedd. Felly tybed sut mae Ysgrifennydd y Cabinet yn sicrhau bod arfer gorau, yr ymddengys ei fod yn bresennol yng Nghwm Taf, yn cael ei gyflwyno ar draws gweddill y byrddau iechyd i sicrhau ein bod ni'n gwneud y peth iawn i sicrhau nad yw pobl yn aros am fwy nag sy’n rhaid, a'n bod ni'n dileu ymgynghoriadau diangen o'r system.
Thank you. I think there were a couple of comments and a couple of questions and I’ll try and answer promptly, Deputy Presiding Officer. On common ailments, I think you’re right—it’s a fair point to make—we want people to go and see the appropriate person in our system, or that they self-medicate and care for themselves. It’s why the roll-out of our community pharmacy programme—the Choose Pharmacy programme for common ailments—is really important. And we’re making very good progress—we’re making more and more pharmacies available for that first point of contact without needing to take up GP time.
On the point about PB Opticians in Pentwyn, I’m genuinely excited about the pilot that they’re taking part in with another larger multiple optician, Specsavers, in the middle of the city and also in your constituency. I’m interested in having a follow-up visit with them, as the model of their piloting is then used throughout a greater period of time. So, I hope to go back over the new year and to look again at, with months of practice, whether that is delivering the gain that we think it could do, both for the clinicians in either setting, but also, importantly, for the citizen as well. Assuming that works, I am then keen to see that rolled out across the rest of the country as well. So, it’s a really exciting pilot to be taking forward.
On the point about obesity, you’ll know that Rebecca Evans is leading our national strategy, to draw together, because we recognise that our challenges about diet and exercise are real and significant challenges in almost every area of activity, and actually, encouraging people to maintain a healthy weight and more activity is a really important part of driving demand out of our system. If we can’t do that, we have very real challenges about having a more sustainable service, so I do look forward to us being able to take advantage of the ability to do that, and I’m optimistic about where we will be as a Government. The challenge is: can we persuade the public to do more things for themselves, because it’s in their interests to do so, and not simply about making life easier for the Government?
Diolch. Credaf fod cwpl o sylwadau a chwpl o gwestiynau a byddaf yn ceisio eu hateb yn brydlon, Dirprwy Lywydd. Ar anhwylder cyffredin, rwy'n credu eich bod chi'n iawn— mae'n bwynt teg i'w wneud—rydym eisiau i bobl fynd i weld y person priodol yn ein system, neu eu bod yn prynu eu moddion eu hunain ac yn gofalu amdanynt eu hunain. Dyna pam mae cyflwyno ein rhaglen fferyllfa gymunedol—y rhaglen Dewis Fferyllfa ar gyfer anhwylderau cyffredin—yn bwysig iawn. Ac rydym yn gwneud cynnydd da iawn—rydym yn sicrhau bod mwy a mwy o fferyllfeydd ar gael i fod yn bwynt cyswllt cyntaf heb orfod cymryd amser meddyg teulu.
Ar y pwynt ynglŷn ag Optegwyr PB ym Mhentwyn, rwy'n teimlo’n llawn cyffro am y cynllun peilot yno gydag optegydd lluosog mawr arall, Specsavers, yng nghanol y ddinas a hefyd yn eich etholaeth chi. Mae gen i ddiddordeb mewn mynd ar ymweliad dilynol â nhw, gan fod model eu treialon wedyn yn cael ei ddefnyddio trwy gyfnod hirach o amser. Felly, rwy'n gobeithio mynd yn ôl dros y flwyddyn newydd ac edrych unwaith eto i weld, ar ôl misoedd o ymarfer, a yw'n llwyddo i gyflawni'r manteision y credwn y gallai ei wneud, i'r clinigwyr yn y naill leoliad a’r llall, ond hefyd, yn bwysig iawn, i’r dinasyddion. Gan dybio ei fod yn gweithio, rwyf wedyn yn awyddus i weld hynny’n cael ei gyflwyno ar draws gweddill y wlad hefyd. Felly, mae'n gynllun peilot gwirioneddol gyffrous i’w ddatblygu.
O ran y pwynt ar ordewdra, fe wyddoch fod Rebecca Evans yn arwain ein strategaeth genedlaethol, i dynnu ynghyd. Rydym yn cydnabod bod ein heriau o ran diet ac ymarfer corff yn heriau gwirioneddol a sylweddol ym mhob maes gweithgaredd, ac mae annog pobl i gynnal pwysau iach a gwneud mwy o weithgareddau yn rhan bwysig iawn o yrru galw allan o'n system. Os na allwn wneud hynny, mae gennym heriau gwirioneddol iawn ynghylch cael gwasanaeth mwy cynaliadwy. Felly, rwy'n edrych ymlaen at allu manteisio ar y gallu i wneud hynny, ac rwy'n optimistaidd ynghylch ble y byddwn ni fel Llywodraeth. Yr her yw hyn: a allwn ni ddarbwyllo'r cyhoedd i wneud mwy o bethau drostynt eu hunain, oherwydd mae o fudd iddyn nhw wneud hynny, ac nid yn unig er mwyn gwneud bywyd yn haws i'r Llywodraeth?
Thank you very much, Cabinet Secretary.
Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet.
Item 5 on the agenda is a statement by the Minister for Lifelong Learning and Welsh Language on the rapid review of the Welsh in education strategic plans for 2017 to 2020, and I call on the Minister for Lifelong Learning and Welsh Language, Alun Davies, to make the statement.
Eitem 5 ar yr agenda yw datganiad gan Weinidog y Gymraeg a Dysgu Gydol Oes ar yr adolygiad cyflym o’r cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg ar gyfer 2017 i 2020, ac rwy’n galw ar Weinidog y Gymraeg a Dysgu Gydol Oes, Alun Davies, i wneud y datganiad.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae’r cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg wedi gosod sylfaen gryf ar gyfer cynllunio addysg Gymraeg, ond mae cymaint wedi newid ers i’r Ddeddf Safonau a Threfniadaeth Ysgolion (Cymru) 2013 ddod i rym statudol. Mae’n rhaid inni nawr addasu a moderneiddio’r ffordd yr ydym ni yn cynllunio addysg Gymraeg er mwyn adlewyrchu uchelgais ‘Cymraeg 2050’, gan gydnabod bod addysg yn gatalydd allweddol ar gyfer newid.
Yn yr haf eleni, mi wnes i ddatgan cynllun y Llywodraeth i gyrraedd 1 miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn y flwyddyn 2050. Mi fydd hyn yn gofyn am uchelgais, cefnogaeth ac arweiniad gan awdurdodau lleol, llywodraethwyr, penaethiaid ysgolion ac, wrth gwrs, rhieni a phlant eu hunain. Er mwyn cyrraedd ein targed o 40 y cant o ddysgwyr yn derbyn addysg Gymraeg erbyn 2050, mae’n rhaid i bob un ohonom ni gydweithio gyda’n gilydd.
Cefais fy siomi gan y diffyg uchelgais o fewn y cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg ar ddechrau’r flwyddyn, a dyna pam cafodd Aled Roberts ei benodi i gynnal adolygiad brys o’r system, ynghyd â chysylltu â’r awdurdodau lleol i drafod eu cynlluniau cyfredol. Dirprwy Lywydd, mae ‘adolygiad brys’ yn ddisgrifiad teg o’r wibdaith o amgylch Cymru a gyflawnodd Aled Roberts. Rwy’n hynod ddiolchgar iddo, ac i’r 22 o awdurdodau lleol am eu cydweithrediad ar fyr rybudd, ynghyd â rhanddeiliaid eraill am eu mewnbwn ac ymroddiad. Mae’n bwysig i ni i gyd nodi bod lot fawr o bobl ar draws y wlad wedi cydweithio’n galed iawn gyda’i gilydd er mwyn cyrraedd y nod lle’r ydym ni i gyd eisiau bod.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. Welsh in education strategic plans have established a sound basis for planning Welsh-medium education, but so much has changed since the Schools Standards and Organisation (Wales) Act 2013 came into statutory force. We now have to adapt and modernise the way in which we plan Welsh education to reflect the ambition set in ‘Cymraeg 2050’, recognising that education is a key catalyst for change.
During the summer, I laid out the Government’s plan to reach 1 million Welsh speakers by 2050. This will require ambition, support and leadership from local authorities, governors, headteachers and, of course, parents and students themselves. To reach our target of 40 per cent of learners receiving Welsh-medium education by 2050, all of us have to collaborate.
I was disappointed with the level of ambition within the WESPs at the beginning of the year, and that’s why Aled Roberts was appointed to undertake a rapid review of the system and to engage with local authorities on their current plans. Deputy Presiding Officer, ‘rapid’ is a fair description of the whistle-stop tour of Wales undertaken by Aled Roberts. I am very grateful to him and to all 22 local authorities for their co-operation at such short notice, as well as other influential stakeholders for their commitment and input. It’s important for us all to note that many people across the country have collaborated very hard together in order to reach the aim where we all want to be.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Mae adroddiad Aled yn cynnig 18 o argymhellion ar gyfer datblygu’r cynlluniau i’r dyfodol. Mi fyddwn ni’n derbyn pob un o’r argymhellion. Mae’r broses hon wedi cynnig gorolwg annibynnol i mi o’r hyn sydd angen ei newid, a sut y gallwn ni weithredu’r newidiadau hynny mewn ffordd gynhwysol. Mae Aled wedi cynnig adolygiad i ni o gynlluniau pob un awdurdod lleol. Ar ddechrau mis Awst, mi wnes i lythyru’r awdurdodau er mwyn rhannu ei sylwadau. Mae fy swyddogion i wedi bod yn cydweithio’n agos gyda’r awdurdodau yn ystod y misoedd diwethaf er mwyn diwygio, cefnogi a herio’r cynlluniau. Rydym ni yn disgwyl derbyn y cynlluniau diwygiedig o fewn yr wythnosau nesaf.
Mae adroddiad Aled hefyd yn cynnig argymhellion ar gyfer cynllunio addysg Gymraeg ar gyfer y dyfodol. Mae’r argymhellion yn cynnwys adolygiad o amserlenni’r WESPs i gyd-fynd â rhaglenni cyfalaf Llywodraeth Cymru, yn arbennig y rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, ac y dylid targedu’r buddsoddiad cyfalaf er mwyn sicrhau cysylltiad rhwng rhaglenni ysgolion a chyn ysgol. Yn ail, dylid sefydlu panel neu fwrdd er mwyn trafod a phwyso a mesur y newidiadau sydd eu hangen i’r ddeddfwriaeth a’r rheoliadau cyn iddynt gael eu cyflwyno gerbron y Cynulliad. Yn drydedd, cryfhau’r berthynas strategol rhwng llywodraeth leol a Mudiad Meithrin er mwyn sicrhau twf ar lefel pob sir a fydd yn cyfrannu at dargedau cenedlaethol Llywodraeth Cymru ar hyd y daith at 2050. Yna, symleiddio proses categoreiddio ieithyddol ysgolion; a chynllunio a gweithredu brys er mwyn cynyddu’r nifer o athrawon sydd yn cael eu hyfforddi i addysgu yn y Gymraeg.
Llywydd, un o’r argymhellion oedd sefydlu bwrdd, ac rydw i eisiau symud ymlaen i sicrhau bod yna gynrychiolaeth o bob rhan o’r sector addysg yn rhan o’r bwrdd yma. Rydw i wedi datgan sawl tro na all y Llywodraeth wneud hyn ei hun ac mae angen i bawb sydd â rôl yn addysgu ein pobl ifanc gymryd rhan ar y siwrnai hon.
Mi fydd cynlluniau ar gyfer buddsoddiad cyfalaf ysgolion cyfrwng Cymraeg yn ganolog i dwf addysg Gymraeg. Bydd unioni’r wybodaeth sydd o fewn y cynlluniau strategol a cheisiadau busnes ar gyfer pob un awdurdod lleol am gyllid yn sicrhau cysondeb. Rydym ni eisoes wedi sicrhau bod y cylch nesaf o fuddsoddiad cyfalaf yn cymryd ystyriaeth o weledigaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer 1 miliwn o siaradwyr, ac mae cynlluniau drafft cynnar yr awdurdodau lleol yn edrych yn addawol. Ond gadewch imi fod yn gwbl glir: ni fyddaf i’n cymeradwyo dim un cynllun sydd ddim yn dangos uchelgais. Mi fyddaf i’n parhau i drafod gydag awdurdodau lleol hyd nes y byddwn ni wedi derbyn cynlluniau sydd yn adlewyrchu uchelgais ‘Cymraeg 2050’.
Mae’n bwysig nodi bod rhagamcanion poblogaeth ysgolion yn awgrymu y bydd niferoedd yn eithaf statig rhwng y 10 ac 20 mlynedd nesaf, ac felly mi fyddaf i’n gofyn i’r cynlluniau diwygiedig hyn ystyried dulliau arloesol ar gyfer tyfu’r ddarpariaeth. Mi fydd hyn yn gofyn am fwy nac agor ysgolion newydd yn unig. Mi fydd y Llywodraeth, gyda chymorth ac arweiniad y bwrdd, hefyd yn archwilio opsiynau ar gyfer categoreiddio ysgolion yn ieithyddol er mwyn cynnig gwell eglurder ar natur y ddarpariaeth cyfrwng Cymraeg sydd ar gael yn ein hysgolion ni.
Sialens amlwg arall fydd sicrhau niferoedd digonol o fewn ein gweithlu addysg er mwyn cwrdd â’r cynnydd yr ydym ni’n anelu at ei weld. Mi ddaru’r Ysgrifennydd Cabinet dros Addysg gyhoeddi rhai wythnosau yn ôl ei bwriad i fuddsoddi £4.2 miliwn o’r gyllideb addysg i ddatblygu gweithlu sydd â’r gallu i ddysgu trwy gyfrwng y Gymraeg. Mi fydd hyn yn cynnwys ehangu ar y cynllun sabothol—£1.2 miliwn—ac ehangu rôl y consortia addysg gyda £2 miliwn.
Felly, er ein bod ni wedi cychwyn ar ein taith i weithredu’r newidiadau angenrheidiol i weld twf mewn addysg cyfrwng Cymraeg, nid oes gen i ddim amheuaeth bod angen gwneud mwy. Mae’n rhaid i ni ddeddfu i gryfhau ac mae’n rhaid i ni edrych mewn mwy o fanylder ar y strwythurau presennol, rôl y consortia a sut ydym yn datblygu dulliau clir ac effeithlon o adnabod y galw am addysg Gymraeg.
Llywydd, yn unol â’n hymrwymiad i ymateb i’r sialensiau uchelgeisiol yr ydym yn eu hwynebu yn yr hirdymor i sicrhau 1 miliwn o siaradwyr Cymraeg, mi fyddaf i fel Gweinidog yn parhau i weithio mewn partneriaeth â’r awdurdodau lleol a rhanddeiliaid allweddol eraill i sicrhau bod y cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg yn gweithio i Gymru gyfan. Diolch yn fawr.
Aled’s report provides 18 recommendations for the future development of the WESPs. I will be accepting all of the recommendations. This process has given me an independent overview of what needs to change, and how we can implement those changes in the most inclusive way. Aled provided us with a review of each local authority’s WESP. In early August, I wrote to each local authority to share these comments. My officials have worked closely with local authorities during the past month in order to amend, support and challenge these plans. We are expecting to receive the revised WESPs during the coming weeks.
Aled’s report also offers recommendations for developing the future planning of Welsh-medium education. These include reviewing the timetable of the WESPs to coincide with the Welsh Government’s capital schemes, specifically the twenty-first century schools programme, and capital investment should be targeted to ensure a correlation between pre-school and schools programmes. Secondly, a panel should be established, or a board, to discuss and evaluate the changes needed in terms of the legislation and regulations prior to their introduction to the Assembly. Thirdly, strengthening the strategic relationship between local authorities and Mudiad Meithrin in order to ensure growth at local authority level that will contribute towards the Welsh Government’s targets on the journey to 2050. Also, simplifying the process of linguistic categorisation for schools; and urgent planning and action in order to increase the number of teachers trained to teach through the medium of Welsh.
Llywydd, one of the recommendations was to establish a board and I want to move ahead to ensure that representatives from all sectors of education are part of this board. I have said many times that the Welsh Government can’t do this in isolation, and everybody who has a role in educating our young people must be a part of this journey.
Plans for capital investment for Welsh-medium schools will be central to the growth of Welsh-medium education. Aligning the information provided within the WESPs with local authority business cases for capital funding will ensure consistency. We have already ensured that the next band of capital investment takes into account the Welsh Government’s vision for 1 million Welsh speakers, and early drafts of the local authorities’ plans look promising. But let me be clear: I will not agree to any plan that does not show ambition. I will continue the dialogue with local authorities until we have plans that reflect the ambitions set out in ‘Cymraeg 2050’.
It is important to note that the school population projections suggest that numbers will be fairly static over the next 10 to 20 years, and so these amended plans will need to consider innovative solutions to expand provision. This is not just about opening new schools. The Government, with the support and guidance of the board, will also be exploring options for the linguistic categorisation of schools in order to provide greater clarity regarding the level of Welsh-medium provision available within a given school.
Another obvious challenge will be to ensure that we have sufficient numbers in the education workforce to achieve the expansion that we’re aiming for. The Cabinet Secretary for Education announced some weeks ago her intention to invest £4.2 million from the education budget to develop the workforce able to teach through the medium of Welsh. This will include extending the sabbatical scheme—£1.2 million—and extending the role of the education consortia with £2 million.
Therefore, although we have begun our journey to implement the changes necessary to grow Welsh-medium education, I am in no doubt that more needs to be done. We must legislate to strengthen and we must look in greater detail at the existing structures, the role of the consortia and how we develop a clear and effective way of identifying the demand for Welsh-medium education.
Llywydd, in line with our commitment to respond to the ambitious challenges we face in the long term to achieve 1 million Welsh speakers, I, as Minister, will continue to work in partnership with local authorities and other key stakeholders to ensure that the Welsh in education strategic plans work for the whole of Wales. Thank you very much.
Can I thank the Minister for his statement and for advance copy of the statement, which I received this afternoon? Like him, I was very unimpressed to see the lack of ambition in some of the local education authority proposals and plans that were published. I was very pleased to welcome the rapid review that he announced earlier this year, which has now been completed by our former colleague in the Assembly Aled Roberts. We all know that we’re not going to achieve the ambitious target of securing 1 million Welsh speakers here in Wales without actually growing the number of young people and children in Welsh-medium education. So, absolutely, we need to drive that ambition up, and I’m looking forward to being able to see the new strategic education plans, which are coming forward from the local authorities in due course.
The Minister made reference to the fact that he had had some correspondence with local authorities about those plans, and I wonder, Minister, whether you would publish for the record that correspondence, so that we can see exactly what you challenged those local authorities about, because I think, in the interest of transparency, so that we can all agree with him and perhaps support the suggestions that he was making, it would be good to see that on the public record.
I also note, of course, that the Minister has made, quite rightly, a reference to the proposal to establish a board to see the improvements through and has suggested that that board will include representatives from all sectors of education. I was particularly pleased to hear him refer to the nursery education sector, the ‘cylch meithrin’. In fact, I would go so far as to say that I was at my local ‘cylch meithrin’ in Abergele, which was celebrating its fiftieth anniversary on Friday, and I can see just how valuable that is and what an asset that is to the local community. It’s the success, at that very early age, that then encourages parents to get those children moving on into primary education through the medium of Welsh and, indeed, gives them the confidence to allow those kids to go on into secondary education.
One area that you haven’t talked much about, actually, in your statement, is the role of the further education sector, and I wonder if you could tell us to what extent they’re engaging with local authorities, because, obviously, one of the weaknesses that Aled Roberts did identify was the need to ensure that there was progression enabled, if you like, and that there was a significant growth in further education through the medium of Welsh. We know that it’s not where it should be at the moment, and we’ve got children and young people leaving their secondary education wanting to go on to further education through the medium of the Welsh language, and they simply can’t get it. Where it is available, it’s a sort of phony provision, because very often it simply means doing exams through translators rather than actually being able to do the whole gamut of their courses through the medium of Welsh.
You’ve also made reference in your statement to the valuable role of youth work—Welsh language youth work—and I know that one of the things that we’ve been looking at in the Children, Young People and Education Committee is the provision of youth work across Wales, and one of the concerns that we flagged up in our recent report was the need to ensure that there is access to Welsh-medium youth work provision. Given that faith communities across Wales are the single largest provider of youth work in the country, can you tell me what activity is going on in terms of engagement with your Government? What sort of levels of engagement do you expect the local education authorities to have with faith communities, given that they’re such significant providers? And where there may be a need to support some of those faith communities to introduce more Welsh into their provision, is that something that the Welsh Government would be interested in doing?
I note, also, that you made reference to the anticipated population projections in Wales for school populations, and that the Welsh Government expects it to be fairly static over the next 10 to 20 years. We know that local development plans are rolling forward across the country, many of them with significant housing growth. In north Wales, I think if you tot up the individual local development plans, it’s around 100,000 new homes that are planned over the course of those plans being implemented. That’s a huge—. Sorry, 100,000 in population terms, rather, that we’re going to expect to grow that population by, just in north Wales alone. I suspect that similar levels of growth are planned for elsewhere. Can you tell us whether you take into account that growth within your estimated population figures, and also advise on what you expect local authorities to do in terms of those section 106 moneys that might become available as a result of that growth, for investment in the capital infrastructure to support the growth of Welsh-medium provision in the communities that might be affected?
I am concerned, frankly, that the existing Welsh language impact assessments, which local authorities are required to undertake with regard to developments over a certain size, are not always looking for opportunities through their section 106 agreements to extend Welsh-medium provision in their communities, and I think that that is something that perhaps there’s been a bit of a blind spot to, and perhaps you can tell us whether this is something that is emerging as a theme from some of the draft WESPs that have been presented to you.
Finally, just on the subject of the timetable for any legislation that might emerge, obviously, once the board is established, I presume that you will task it with exploring how the legislation can be best framed and to bring proposals forward to you. But, clearly, we need to make some rapid progress in this Assembly in terms of trying to set the path going forward so that we can achieve the ambition that’s in ‘Cymraeg 2050’, and I for one would like to see a very clear timetable for that board to work to, so that we can hold you to account as a Government Minister for delivery against that timetable. I wonder whether you’ve any idea at the moment in terms of an indication as to when you expect that board to be able to report back to you—I know it’s not been formed yet, but to report back to you in terms of the timetable for any legislation for the framework that might be required. Thank you.
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad ac am gael copi ymlaen llaw o'r datganiad y prynhawn yma? Fel yntau, roeddwn yn siomedig iawn o weld y prinder uchelgais yn rhai o gynigion a chynlluniau'r awdurdodau addysg lleol a gafodd eu cyhoeddi. Roeddwn yn falch iawn o groesawu'r adolygiad cyflym a gyhoeddodd ef yn gynharach eleni, sydd bellach wedi'i gwblhau gan ein cyn-gydweithiwr yn y Cynulliad, Aled Roberts. Rydym i gyd yn gwybod na fyddwn ni'n cyrraedd y targed uchelgeisiol o sicrhau 1 miliwn o siaradwyr Cymraeg yma yng Nghymru heb gynyddu nifer y bobl ifanc a phlant sy’n cael addysg cyfrwng Cymraeg. Felly, yn wir, mae angen inni wthio'r uchelgais honno, ac rwy'n edrych ymlaen at weld y cynlluniau addysg strategol newydd, a ddaw gan yr awdurdodau lleol maes o law.
Cyfeiriodd y Gweinidog at y ffaith fod rhywfaint o ohebiaeth wedi bod rhyngddo ef ag awdurdodau lleol am y cynlluniau hynny. Ys gwn i, Gweinidog, a fyddech chi'n cyhoeddi’r ohebiaeth ohono i’w chofnodi, fel y gallwn weld beth yn union a wnaethoch i herio'r awdurdodau lleol hynny? Credaf i, er tryloywder, ac er mwyn i bawb allu cytuno ag ef a chefnogi’r awgrymiadau yr oedd yn eu gwneud, y byddai'n dda cael gweld hynny ar gofnod cyhoeddus.
Rwyf hefyd yn nodi, wrth gwrs, fod y Gweinidog wedi cyfeirio, yn gwbl ddilys, at y cynnig i sefydlu bwrdd i gyflawni’r gwelliannau ac mae wedi awgrymu y bydd y bwrdd hwnnw'n cynnwys cynrychiolwyr o bob sector ym myd addysg. Roeddwn yn arbennig o falch o'i glywed yn cyfeirio at y sector addysg feithrin, y ‘cylch meithrin’. Yn wir, byddwn yn mynd mor bell â dweud fy mod wedi ymweld â’m cylch meithrin lleol yn Abergele, a oedd yn dathlu ei hanner canmlwyddiant ddydd Gwener, a gallaf weld pa mor werthfawr ydyw a chymaint o ased ydyw i'r gymuned leol. Y llwyddiant hwnnw, gyda’r plant o oedran cynnar iawn, sydd yn annog y rhieni hynny i symud eu plant ymlaen i addysg gynradd trwy gyfrwng y Gymraeg ac, yn wir, sydd yn rhoi'r hyder iddyn nhw i alluogi'r plant hynny i fynd ymlaen i addysg uwchradd.
Un maes nad ydych chi wedi siarad llawer amdano yn eich datganiad, mewn gwirionedd, yw swyddogaeth y sector addysg bellach. Tybed a oes modd ichi ddweud wrthym i ba raddau y maen nhw’n ymgysylltu ag awdurdodau lleol, oherwydd, yn amlwg, un o'r gwendidau a nodwyd gan Aled Roberts oedd yr angen i sicrhau bod dilyniant yn cael ei alluogi, os hoffech chi, a bod twf sylweddol mewn addysg bellach trwy gyfrwng y Gymraeg. Gwyddom nad yw hyn yn digwydd fel y dylai ar hyn o bryd, ac mae gennym blant a phobl ifanc sy’n gadael addysg uwchradd ac yn awyddus i fynd ymlaen i addysg bellach trwy gyfrwng y Gymraeg, ac nid oes modd iddyn nhw gael hynny. Ac os yw ar gael, rhyw fath o ffug ddarpariaeth ydyw, oherwydd yn aml iawn mae’n golygu sefyll arholiadau trwy gyfrwng cyfieithwyr yn hytrach na gallu dilyn holl gwmpas eu cyrsiau trwy gyfrwng y Gymraeg.
Rydych chi hefyd wedi cyfeirio yn eich datganiad at swyddogaeth werthfawr gwaith ieuenctid—gwaith ieuenctid yn y Gymraeg—a gwn mai un o'r pethau yr ydym ni wedi bod yn edrych arnyn nhw yn y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg yw'r ddarpariaeth o waith ieuenctid ledled Cymru. Un o'r pryderon a nodwyd gennym yn ein hadroddiad diweddar oedd yr angen i sicrhau bod y ddarpariaeth o waith ieuenctid ar gael drwy gyfrwng y Gymraeg. O gofio mai cymunedau ffydd ledled Cymru sy’n gyfrifol am y ddarpariaeth unigol fwyaf o waith ieuenctid yn y wlad, a wnewch chi ddweud wrthyf ba weithgaredd sy'n digwydd o ran ymgysylltu â'ch Llywodraeth chi? Pa fath o ymgysylltiad yr ydych chi'n disgwyl i'r awdurdodau addysg lleol ei gael gyda chymunedau ffydd, o ystyried eu bod yn ddarparwyr mor bwysig? Ac os oes modd cefnogi rhai o'r cymunedau ffydd hynny i gyflwyno mwy o Gymraeg yn eu darpariaeth, a fyddai hynny’n rhywbeth y byddai gan Lywodraeth Cymru ddiddordeb ynddo?
Nodaf hefyd eich bod wedi cyfeirio at yr amcanestyniadau poblogaeth a ragwelir yng Nghymru o ran niferoedd plant ysgol, a bod Llywodraeth Cymru yn disgwyl i hyn fod yn weddol sefydlog dros y 10 i 20 mlynedd nesaf. Gwyddom fod cynlluniau datblygu lleol yn cael eu cyflawni ledled y wlad, lawer ohonyn nhw â thwf tai sylweddol. Yn y Gogledd, pe byddech yn cyfuno'r cynlluniau datblygu lleol unigol, credaf fod tua 100,000 o gartrefi newydd yn mynd i gael eu codi yn ystod gweithredu’r cynlluniau hynny. Mae hynny'n enfawr—. Mae'n ddrwg gen i, 100,000 o ran twf poblogaeth yw hynny, ddim ond yn y Gogledd yn unig. Rwy'n amau bod lefelau twf tebyg yn cael eu cynllunio ar gyfer mannau eraill. A wnewch chi ddweud wrthym a ydych yn ystyried y twf hwnnw yn eich ffigurau poblogaeth amcanestynedig? Hefyd, a wnewch chi ein hysbysu o’r hyn y disgwyliwch i awdurdodau lleol ei wneud o ran yr arian adran 106 a allai fod ar gael o ganlyniad i'r twf hwnnw, i’w fuddsoddi yn y seilwaith cyfalaf i gefnogi twf darpariaeth trwy gyfrwng y Gymraeg yn y cymunedau a allai gael eu heffeithio?
Rwy’n bryderus, a dweud y gwir, nad yw'r asesiadau effaith presennol ar yr iaith Gymraeg, y mae'n ofynnol i awdurdodau lleol ymgymryd â nhw o ran datblygiadau dros faint penodol, bob amser yn chwilio am gyfleoedd, drwy eu cytundebau adran 106, i ymestyn darpariaeth cyfrwng Cymraeg yn eu cymunedau. Rwyf i o’r farn fod hynny'n rhywbeth y bu ychydig o ddiffyg gweld yn ei gylch, ac efallai y gallwch ddweud wrthym a yw’n rhywbeth sy'n ymddangos yn thema yn rhai o'r Cynlluniau Strategol Cymraeg mewn Addysg drafft a gafodd eu cyflwyno i chi.
Yn olaf, o ran amserlen unrhyw ddeddfwriaeth a allai ddod i'r amlwg ar ôl sefydlu’r bwrdd, wrth gwrs, rwy’n tybio y byddwch yn gofyn iddo archwilio sut y gellir fframio'r ddeddfwriaeth orau a chyflwyno cynigion ger eich bron chi. Ond mae’n amlwg fod angen inni wneud rhywfaint o gynnydd yn gyflym yn y Cynulliad hwn i bennu’r llwybr ymlaen fel y gallwn gyflawni'r uchelgais sydd yn 'Cymraeg 2050'. Hoffwn i weld amserlen glir iawn ar gyfer y bwrdd hwnnw, fel y gallwn ni eich dal chi i gyfrif fel Gweinidog y Llywodraeth i gyflwyno yn ôl yr amserlen honno. Tybed a oes gennych unrhyw syniad ar hyn o bryd pa bryd y byddwch yn disgwyl i'r bwrdd adrodd yn ôl i chi—gwn nad yw wedi cael ei sefydlu eto, ond i adrodd yn ôl i chi o ran amserlen unrhyw ddeddfwriaeth ar gyfer y fframwaith a allai fod yn angenrheidiol. Diolch.
I’m grateful to the Conservative spokesperson for the constructive way in which he has approached his remarks this afternoon. I think there is fair agreement on the basic analysis that we’ve made on all sides of the Chamber, and agreement that we all need to share the same ambition, and level of ambition, for the plans in each local authority area.
Can I say to him—? I expect to be able to publish the agreed WESPs by the end of the year, and I will look then at how we publish all the sustaining and supporting information, and look at how we provide Members with all the information they require, both to hold us to account in terms of the decisions that we take, but also in understanding the way in which we’ve developed policy in this field, and to enable others to understand the process that we’ve been through over the last period.
I’ve made a number of statements in this area, and I hope that I’ve been consistent in the approach that I’ve taken in that I’ve sought always to build bridges and I’ve sought always to reach agreement. I’ve sought always to encourage, support, enable, facilitate. I’ve sought always to have a conversation rather than simply send letters and demands and diktats from this place. I hope that this approach is going to bear fruit, and I hope that the approach of working together, across all parts of our country, is one that will receive broad support on all sides of the Chamber again today.
In terms of establishing the board, as I said in my statement, I will look towards how quickly we can move forward to doing this. You’ve asked a number of questions on legislation. Clearly, I published a White Paper on the Welsh language in the summer. These proposals are not a part of that White Paper. However, I don’t have any formal proposals yet for primary legislation. What I want to be able to do is to look at the interplay between primary and secondary legislation. Some of these areas are the responsibility of the Cabinet Secretary for Education and we will need to take a considered view on how we approach having a holistic and comprehensive statutory framework that enables us to take these decisions, but also which enables us to have coherence on the statute book. So, I will look at the relationship between primary and secondary legislation and, when we’re in a position to take decisions on that, I will make a further statement to this Chamber.
I hope the Member will forgive me for being a little reticent with timescales on this. I want to be able to consider the proposals that I’ve made in the White Paper first. I want to be able to ensure that we have coherence on that area of policy, and then to ensure that we have coherence in terms of our current set of WESPs, and then learn the lessons from both those two policy imperatives before coming together to provide further clarity in terms of how we will take forward any legislation in this field. But, certainly, I will be coming back to the Chamber to make further statements on all of those matters.
In terms of moving forward, the issues over early years and nursery education are areas that I’ve been giving some great consideration to. We are aware of a number of examples—the Cabinet Secretary reminds me of a situation in her own constituency in Builth Wells where a meithrin has led to the growth of Welsh-medium education in that town. It’s an interesting example, I think, of what might be possible in other areas as well.
I hope that we will be able to see a significant growth in the experience of the Welsh language for children at the earliest years. I say that in a very broad way, because there will be different and appropriate settings, delivering different levels of the language in different ways in different parts of the country. But what I’d hope we’d be able to do is to ensure that all our children, from the very youngest age, have experience of listening and hearing and learning to speak the Welsh language, whether they go on to a formal education in Welsh or in English. So, I hope that we’ll be able to give that some examination.
In terms of the FE sector, the Cabinet Secretary for Education made a statement on this over the summer in terms of the task and finish group that Delyth Evans has chaired and led, and there will be further statements on how we’re going to be taking that forward in the coming weeks. I and the Cabinet Secretary have met with Coleg Cymraeg Cenedlaethol in order to consider the implications of Delyth Evans’s work and we will be taking forward those recommendations in due course.
In terms of youth work, I recognise the point that’s been made and I think the use of the language outside of the classroom and the schoolyard is absolutely essential. I hope that faith groups will play their part in that and all groups in different communities will play a role in enabling people to socialise, particularly young people to socialise, through the medium of Welsh.
In terms of local development plans, clearly, this is something that has been a matter of some debate locally in different parts of the country. I have met the Cabinet Secretary for the environment in order to discuss how we can take these matters forward. We are still considering our position on that. For me, I see no reason at all why local authorities cannot ensure that any schools built as part of 106 agreements in local development plans cannot ensure that the Welsh language is a part of that.
Clearly, again, in different locations in different communities, we’ll have different results of that consideration, but it appears to me that there’s no reason at all, certainly no good reason, why the Welsh language should not be a material consideration in terms of those 106 agreements and that Welsh-medium schools should be considered on the same basis as English-medium schools. So, I hope that we’ll be able to take that forward.
I hope I’ve covered most of the questions that you asked. I’m very grateful for the considered way in which the Conservative spokesperson has approached the statement.
Rwy'n ddiolchgar i lefarydd y Ceidwadwyr am y ffordd adeiladol y mae wedi mynd i’r afael â'i sylwadau y prynhawn yma. Credaf fod cytundeb bras ar y dadansoddiad sylfaenol yr ydym wedi'i wneud ar bob ochr i'r Siambr, a chytundeb bod angen inni i gyd rannu'r un uchelgais, a maint yr uchelgais, ar gyfer y cynlluniau ym mhob ardal awdurdod lleol.
A gaf i ddweud wrtho—? Rwy'n disgwyl gallu cyhoeddi'r Cynllun Strategol Cymraeg mewn Addysg, y cytunwyd arno, erbyn diwedd y flwyddyn. Yna, byddaf yn edrych ar sut yr ydym yn cyhoeddi'r holl wybodaeth gynhaliol a chefnogol, ac yn edrych ar sut yr ydym yn rhoi'r holl wybodaeth sydd ei hangen ar yr Aelodau, nid yn unig er mwyn ein dal ni i gyfrif o ran y penderfyniadau a gymerwn ni, ond hefyd er mwyn deall y ffordd yr ydym wedi datblygu polisi yn y maes hwn, a galluogi eraill i ddeall y broses yr ydym wedi mynd trwyddi dros y cyfnod diwethaf.
Rwyf wedi gwneud nifer o ddatganiadau yn y maes hwn, ac rwy’n gobeithio fy mod wedi bod yn gyson wrth geisio codi pontydd bob amser ac wrth geisio dod i gytundeb bob amser. Rwyf wedi ceisio annog, cefnogi, galluogi, hwyluso. Rwyf wedi ceisio cael trafodaeth yn hytrach na dim ond anfon llythyrau a gofynion a gorchmynion o'r lle hwn. Rwy'n gobeithio y bydd y dull hwn o weithredu yn dwyn ffrwyth, a gobeithio y bydd y cydweithio, ledled ein gwlad, yn un a fydd yn cael cefnogaeth eang ar bob ochr i'r Siambr eto heddiw.
O ran sefydlu'r bwrdd, fel y dywedais yn fy natganiad, byddaf yn bwrw golwg ar ba mor gyflym y gallwn symud ymlaen ar wneud hyn. Rydych wedi gofyn nifer o gwestiynau ar ddeddfwriaeth. Yn amlwg, cyhoeddais Bapur Gwyn ar yr iaith Gymraeg yn yr haf. Nid yw'r cynigion hyn yn rhan o'r Papur Gwyn hwnnw. Er hynny, nid oes gennyf unrhyw gynigion ffurfiol hyd yn hyn ar gyfer deddfwriaeth sylfaenol. Yr hyn yr wyf yn awyddus i’w wneud yw edrych ar y cydgysylltiad rhwng deddfwriaeth sylfaenol ac is-ddeddfwriaeth. Cyfrifoldeb Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg yw rhai o'r meysydd hyn a bydd angen inni gael barn ystyrlon ar sut yr ydym yn mynd ati i gael fframwaith statudol cyfannol a chynhwysfawr sy'n ein galluogi i wneud y penderfyniadau hyn, ond hefyd sy'n ein galluogi i gael cydlyniad ar y llyfr statud. Felly, byddaf yn edrych ar y berthynas rhwng deddfwriaeth sylfaenol ac is-ddeddfwriaeth a phan fyddwn mewn sefyllfa i wneud penderfyniadau ar hynny, byddaf yn gwneud datganiad pellach i'r Siambr hon.
Rwy'n gobeithio y bydd yr Aelod yn maddau i mi am fod ychydig yn betrus gydag amserlennu yn hyn o beth. Rwy’n dymuno gallu ystyried y cynigion yr wyf wedi'u gwneud yn y Papur Gwyn yn gyntaf. Rwy’n dymuno gallu sicrhau bod gennym gydlyniad yn y maes polisi hwnnw, ac yna sicrhau bod gennym gydlyniad o ran ein cyfres bresennol o Gynlluniau Strategol Cymraeg mewn Addysg, ac yna ddysgu gwersi o’r ddau orchymyn polisi hynny cyn dod at ein gilydd i roi eglurder pellach o ran sut y byddwn yn cyflwyno unrhyw ddeddfwriaeth yn y maes hwn. Ond, yn sicr, byddaf yn dod yn ôl i'r Siambr i wneud datganiadau pellach ar yr holl faterion hynny.
O ran symud ymlaen, mae'r materion ynglŷn â’r blynyddoedd cynnar ac addysg feithrin yn feysydd yr wyf wedi bod yn rhoi ystyriaeth ddofn iddyn nhw. Rydym yn ymwybodol o nifer o enghreifftiau—mae Ysgrifennydd y Cabinet yn fy atgoffa am sefyllfa yn ei hetholaeth hi yn Llanfair-ym-Muallt lle mae cylch meithrin wedi arwain at dwf addysg drwy gyfrwng y Gymraeg yn y dref honno. Mae'n enghraifft ddiddorol, rwy'n credu, o’r hyn allasai fod yn bosibl mewn ardaloedd eraill hefyd.
Rwy'n gobeithio y byddwn yn gallu gweld twf sylweddol yn y profiad o’r iaith Gymraeg gan blant yn y blynyddoedd cynharaf. Rwy’n dweud hynny mewn ystyr eang iawn, oherwydd bydd yna leoliadau amrywiol a chymwys, sy’n darparu gwahanol lefelau o'r iaith mewn gwahanol ffyrdd mewn gwahanol rannau o'r wlad. Ond yr hyn y byddwn yn gobeithio ei wneud yw sicrhau bod gan bob plentyn, o'r oedran ieuengaf posib, brofiad o wrando a chlywed a dysgu siarad Cymraeg, p'un a ydynt yn mynd ymlaen i addysg ffurfiol yn y Gymraeg neu’r Saesneg. Felly, gobeithio y byddwn yn gallu rhoi rhywfaint o ystyriaeth i hynny.
O ran y sector AB, gwnaeth Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg ddatganiad am hyn dros yr haf o ran y grŵp gorchwyl a gorffen y mae Delyth Evans wedi'i gadeirio a'i arwain, a bydd datganiadau pellach ar sut y byddwn yn symud hynny ymlaen yn yr wythnosau nesaf. Mae Ysgrifennydd y Cabinet a minnau wedi cwrdd â’r Coleg Cymraeg Cenedlaethol i ystyried goblygiadau gwaith Delyth Evans a byddwn yn bwrw ymlaen â'r argymhellion hynny maes o law.
O ran gwaith ieuenctid, rwy'n cydnabod y pwynt a wnaed ac rwy'n credu bod y defnydd o'r iaith y tu allan i'r ystafell ddosbarth a'r iard yn hollbwysig. Rwy'n gobeithio y bydd grwpiau ffydd yn chwarae eu rhan yn hynny ac y bydd pob grŵp mewn gwahanol gymunedau yn chwarae rhan wrth alluogi pobl i gymdeithasu, a phobl ifanc yn arbennig i gymdeithasu, trwy gyfrwng y Gymraeg.
O ran cynlluniau datblygu lleol, yn amlwg, mae hyn yn rhywbeth sydd wedi bod yn bwnc llosg yn lleol mewn gwahanol rannau o'r wlad. Rwyf wedi cwrdd ag Ysgrifennydd y Cabinet dros yr amgylchedd i drafod sut y gallwn fynd â'r materion hyn yn eu blaenau. Rydym yn ystyried ein safbwynt ar hynny o hyd. O’m rhan fy hunan, ni welaf unrhyw reswm o gwbl pam na all awdurdodau lleol sicrhau y bydd unrhyw ysgolion a gaiff eu hadeiladu yn rhan o gytundebau 106 mewn cynlluniau datblygu lleol sicrhau bod yr iaith Gymraeg yn rhan o hynny.
Yn amlwg, eto, mewn gwahanol leoliadau mewn gwahanol gymunedau, bydd gennym wahanol ganlyniadau o'r ystyriaeth honno. Ond ymddengys i mi nad oes rheswm o gwbl, yn sicr nid oes rheswm da, pam na ddylai'r Gymraeg fod yn ystyriaeth berthnasol o ran telerau o'r cytundebau 106 hynny ac y dylid ystyried ysgolion cyfrwng Cymraeg ar yr un sail ag ysgolion cyfrwng Saesneg. Felly, gobeithio y byddwn yn gallu symud hynny yn ei flaen.
Rwy'n gobeithio fy mod wedi ymdrin â'r rhan fwyaf o'r cwestiynau a ofynnwyd gennych. Rwy'n ddiolchgar iawn am y ffordd ystyriol y mae llefarydd y Ceidwadwyr wedi mynd i’r afael â'r datganiad.
A gaf i ddiolch i’r Gweinidog am ei ddatganiad, a hefyd ategu’r diolch ar y record—ac rydw i’n siŵr ein bod ni wedi diolch yn y gorffennol—i Aled Roberts am ei waith ar y cynlluniau strategol yma?
Rŷch chi’n dechrau eich datganiad drwy ddweud bod y cynlluniau wedi gosod sylfaen gref ar gyfer cynllunio addysg Gymraeg. Wel, nid wyf eisiau anghytuno â chi yn y frawddeg gyntaf, ond yn amlwg mae yna bobl wedi cwestiynu a ydyn nhw wedi bod yn ddigon cryf, ac mae’r ffaith ein bod ni lle rydym ni nawr yn awgrymu i mi nad ydyn nhw. Nid oes ond yn rhaid edrych ar y ‘critique’ gan Rhieni dros Addysg Gymraeg, er enghraifft, ar rai o’r cynlluniau unigol i ddangos bod yna achos mawr am gonsýrn. Ond mae pethau’n gwella o fan yna ymlaen, Gweinidog, mae’n rhaid i mi ei ddweud, ac rydw i’n cytuno â chi bod yn rhaid addasu a moderneiddio nawr y ffordd rydym ni yn cynllunio.
Rŷch chi’n berffaith iawn i ddweud nid dim ond rôl i’r Llywodraeth yw hon. Mae’r awdurdodau lleol, y byrddau llywodraethwyr, y prifathrawon, y rhieni, y plant eu hunain, a’r gymuned yn ehangach, wrth gwrs, â rôl bwysig i’w chwarae. Ond y Llywodraeth sydd yn gorfod dangos yr arweiniad. Mae’n rhaid i’r Llywodraeth ddangos arweiniad cryf, arweiniad dewr, arweiniad diwyro, er mwyn sicrhau bod y gweddill yn dilyn. Heb hynny, yna rydw i yn ofni y byddwn ni’n cychwyn o fan o wendid. Mae gen i ffydd y byddwch chi’n gwneud hynny fel Gweinidog, ond, yn amlwg, byddwn ni’n pwyso arnoch chi i sicrhau bod hynny yn digwydd.
Nawr, rydw i’n croesawu’n fawr y ffaith eich bod chi’n derbyn y 18 o argymhellion yn adroddiad Aled Roberts. Ond, fel rŷch chi’n gwybod, wrth gwrs, nid derbyn yr argymhellion yw’r prawf, ond y modd yr ydym ni i gyd yn ymateb i’r argymhellion hynny ac yn gweithredu yn sgil yr argymhellion hynny.
Rŷch chi’n dweud na fyddwch chi’n cymeradwyo’r un cynllun nad yw’n dangos uchelgais, ac ni allaf anghytuno â chi. Ond y cwestiwn sydd gyda fi fan yna yw: beth yw’r ffon fesur y byddwch chi’n ei defnyddio i benderfynu a oes yna ddigon o uchelgais neu beidio? Beth yw uchelgais? Achos mae uchelgais mewn un rhan o’r wlad yn amlwg yn mynd i fod yn wahanol i uchelgais mewn rhan arall o’r wlad, ac mae hynny’n bwysig oherwydd, er mwyn i ni allu eich dal chi i gyfrif, er mwyn i chi fod yn atebol, er mwyn tryloywder hefyd, mae’n rhaid i ni ddeall beth yw eich diffiniad chi o uchelgais. Rydw i’n gwybod nad yw’r argymhellion ddim yn argymell targedau penodol i wahanol rannau o’r wlad. Yr unig gyfeiriad, rydw i’n credu, i dargedau yw i edrych ar dargedau meini prawf sy’n cyfeirio at sicrhau cyfleoedd i bobl ifanc ddefnyddio’r Gymraeg y tu allan i oriau ysgol. Nawr, byddem ni’n leicio clywed sut, efallai, y bydd rheini’n cael eu creu, ond mae angen yr eglurder yna ynglŷn â beth yw uchelgais. Ac, a dweud y gwir, mae’n rhaid i ni gymryd cam yn ôl hefyd, oherwydd liciwn i gael eglurder gennych chi prynhawn yma ynglŷn â’r targed mwy cyffredinol o safbwynt nifer y siaradwyr: a ydy’r targed sy’n dod o ‘Cymraeg 2050’ ar gyfer y ganran o blant saith oed sy’n derbyn addysg Gymraeg wedi cymryd lle y targed o strategaeth 2010? Oherwydd roedd strategaeth 2010 yn dweud y dylai 30 y cant o ddisgyblion saith oed dderbyn addysg drwy gyfrwng y Gymraeg erbyn 2020, ond mae strategaeth ‘Cymraeg 2050’ yn dweud y dylai 30 y cant gael ei gyrraedd erbyn 2031. Felly, byddwn i’n licio bach o eglurder ynglŷn ag yn union pa darged rydym ni’n gweithio tuag ati.
Mae cyfeiriad wedi’i wneud yn barod at y blynyddoedd cynnar, wrth gwrs, sydd yn gwbl, gwbl allweddol, oherwydd os ydym ni’n colli ein pobl ifanc ni yn y blynyddoedd cynnar yna, yna mae’n bosib, neu’n fwy tebygol, yn sicr, y byddwn ni wedi colli ein gwir iaith am byth. Mae’r cynnig gofal plant yn gwbl ganolog i hyn, ac, yn y cytundeb ar y gyllideb rhwng y Llywodraeth a Phlaid Cymru, wrth gwrs, rŷm ni wedi sicrhau y bydd yna ariannu ychwanegol i Mudiad Meithrin, a byddwn ni’n edrych ymlaen i drafod gyda chi sut y gallwn ni sicrhau bod hwnnw’n cyfrannu at yr uchelgais rŷm ni’n rhannu fan hyn o safbwynt cynyddu niferoedd y plant sydd yn cael gofal plant ac addysg cyn-ysgol cyfrwng Cymraeg.
Rŷch chi’n sôn am yr angen i symleiddio’r broses gategoreiddio, a byddwn i’n cytuno â hynny, oherwydd nid oes gen i ddim ffydd bod y broses gategoreiddio ar hyn o bryd yn ddigon ystyrlon. Mae yna ysgolion yn yr un categori yn yr un sir sydd yn gwbl wahanol o safbwynt eu naws a’u hanian ieithyddol, ac felly mae angen mynd i’r afael â hynny. Ond fel rhywun, wrth gwrs, sydd â phrofiad—a byddwn i’n datgan budd fel llywodraethwr ar ysgol gynradd fan hyn lle mae yna frwydr wedi bod—mae’n rhaid i ni, yn yr hinsawdd sydd ohoni, ac yng nghyd-destun yr uchelgais mae’r Llywodraeth yn ei ddangos, beidio â bod mewn sefyllfa lle mae yna ysgol mewn un categori iaith yn mynd i gael ei israddio i gategori arall yng nghyswllt neu yng nghyd-destun ad-drefnu. Felly, mae’n rhaid gwarchod rhag hynny.
Rŷch chi’n cyfeirio at rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, wrth gwrs, ac mae hynny’n sefyll i reswm. Rŷch chi’n dweud eich bod chi eisoes wedi sicrhau bod y cylch nesaf o fuddsoddiad cyfalaf yn cymryd ystyriaeth o weledigaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer miliwn o siaradwyr. Efallai y gallwch chi ymhelaethu ychydig ynglŷn â hynny: sut yn union ydych chi’n gweld hynny’n digwydd, a pha sicrwydd sydd yna y bydd hynny’n digwydd?
Jest i orffen, ac i bigo i fyny ar y pwynt wnaethpwyd ynglŷn â’r ffaith eich bod chi’n dweud bod yn rhaid i ni ddeddfu i gryfhau, rydw i’n deall y bwriad i newid y fframwaith ddeddfwriaethol, rydw i’n deall y bydd y panel neu’r bwrdd yn pwyso a mesur y newidiadau. A ydych chi’n rhoi canfas wag lwyr i’r bwrdd yma, neu a ydych chi’n gweld ef yng nghyd-destun y ddeddfwriaeth bresennol yn unig? Mae eisiau eglurder, rydw i’n credu, ynglŷn â, yn amlwg, deddfu o gwmpas cynlluniau strategol, a bydd categoreiddio’n dod i mewn i’r cyd-destun hynny, ac yn y blaen—jest efallai bach mwy o gig ar yr asgwrn yna. Rydw i’n gwybod hefyd eich bod chi wedi cyffwrdd â’r amserlen, ac rydw i’n deall, yn amlwg, eich bod chi am glywed barn y bwrdd neu’r panel ac yn y blaen cyn dod i unrhyw benderfyniad terfynol, ond mi oedd argymhelliad Aled Roberts yn sôn y dylid deddfu erbyn y cylch nesaf o gynlluniau, neu cyn hynny os yn bosib. Felly, byddai cadarnhad ei bod hi’n fwriad i sicrhau deddfwriaeth cyn y cylch nesaf yn rhywbeth y byddwn i’n ei groesawu. Diolch.
May I thank the Minister for his statement and also endorse the thanks on the record—and I’m sure that we have done in the past—to Aled Roberts for his work on these WESPs?
You start your statement by saying that the WESPs have set a firm foundation for the planning of Welsh-medium education. I don’t want to disagree with you on the very first sentence, but, clearly, some people have questioned whether they have been robust enough, and the fact that we are where we are suggests to me that they haven’t. You only need to look at the critique from RhAG, for example, on some of the individual plans, to demonstrate that there is great cause for concern. But things improve from there on in, Minister, I have to say, and I do agree with you that we need to adapt and modernise the way we plan.
You’re entirely right in saying that this isn’t just a role for Government. The local authorities, the boards of governors, headteachers, parents, children, and the wider community, of course, all have an important role to play. But the Government has to show leadership. The Government has to show strong leadership; it must be brave and unstinting in order to ensure that everyone else follows. Without that, then I do fear that we will be starting from a weak position. I have confidence that you will do that as Minister, but, clearly, we will be pressing you to ensure that that does happen.
Now, I warmly welcome the fact that you have accepted the 18 recommendations in the Aled Roberts report. But, as you know, of course, accepting recommendations isn’t the test, but the way in which we all respond to those recommendations and take action as a result of them.
Now, you say that you wouldn’t approve a single plan that doesn’t show ambition, and I couldn’t disagree with you on that. But my question there is: what is the yardstick that you will use to decide whether they are ambitious enough? What does ambition look like? Because ambition in one part of the country may be very different to ambition in another part of the country. That’s important, because, in order for us to hold you to account and for you to be accountable, and in the name of transparency, we have to understand what your definition of ambition is. I know that the recommendations don’t suggest specific targets for various parts of the country. The only reference to targets is looking at milestone targets that refer to ensuring opportunities for young people to use the Welsh language outwith the school gates. Now, I would like to hear how those might be created, but we need that clarity on what ambition looks like. And, if truth be told, we need to take a step back here, because I would like some clarity from you this afternoon on the more general target in terms of the number of Welsh speakers: has the target of ‘Cymraeg 2050’ for the percentage of seven-year-olds receiving Welsh-medium education replaced the target from the 2010 strategy? Because the 2010 strategy said that 30 per cent of seven-year-olds should be getting Welsh-medium education by 2020, but the ‘Cymraeg 2050’ strategy says that 30 per cent should be reached by 2031. So, I would like some clarity as to which target we are working towards.
Reference has already been made to the early years, which are entirely crucial, because, if we lose our young people in those early years, then it’s possible, or more likely, that they will be lost to the language forever. The childcare offer is central to this, and, in the budgetary agreement between the Government and Plaid Cymru, we have ensured that there will be additional funding for Mudiad Meithrin, and I would look forward to discussing with you how we can ensure that that contributes to the ambition that we share here in terms of increasing the number of children who do receive Welsh-medium childcare and preschool education.
You mentioned the need to simplify the categorisation process, and I would agree with that, because I have no confidence that the categorisation process at the moment is considered enough. There are some schools in the same category in the same county that are entirely different in terms of their linguistic make-up, and we do need to tackle that issue. But as one who has experience—and I would declare an interest as a governor in a primary school where there has been a battle fought—in the current climate and in the context of the ambition that the Government has set, we can’t put up with a situation where a school in one language category will be downgraded to a lower category in the context of reorganisation. We must guard against that.
You refer to the twenty-first century schools programme, and that stands to reason. You say that you have already ensured that the next cycle of capital investment takes into account the Welsh Government’s target of a million Welsh speakers. Perhaps you could expand on that: how exactly do you see that happening, and what assurance is there that that will happen?
Just to conclude, and to pick up on the point that you say that we must legislate to strengthen the situation, I understand the intention to change the legislative framework, and I understand that the panel, or the board, will weigh up what changes are necessary. Are you giving them an entirely blank page, or do you see it in the context of the current legislation only? We need clarity, I think, on legislation surrounding the WESPs, and categorisation will fall into that category, and so on. We need a little more meat on the bone in that regard. I know that you’ve also touched upon the timetable, and I understand that you want to hear the views of the board or the panel and so on before coming to any final decision, but Aled Roberts’s recommendation did mention that we should legislate by the next cycle of plans, or before that if possible. So, some confirmation that it is the intention to secure legislation before the next cycle of WESPs would be something I would welcome. Thanks.
Llywydd, liciwn i ddechrau drwy hefyd ddiolch i lefarydd Plaid Cymru am ei ymateb adeiladol i’r datganiad yma ac i’r ffordd rydym ni’n datblygu polisi yn y maes. Mi wnes i ddefnyddio’r gair ‘sylfaen’, wrth gwrs, fel ffordd o ddechrau—nid yw’n ddiwedd ar y broses. Nid ydych yn bennu’r tŷ gyda’r sylfaen, ond mae’n bwysig inni sicrhau ein bod yn symud ymlaen. Dyna beth rwyf wedi trio ei wneud yn ystod y misoedd diwethaf. Rwy’n deall y pwynt rŷch chi’n ei wneud amboutu’r Llywodraeth yn dangos arweinyddiaeth. Rwyf hefyd yn gwybod y buasech chi’n deall ‘A fo ben bid bont’, achos mae’n bwysig ein bod ni’n symud ymlaen yn cydweithio â phobl.
Rwy’n edmygu cynghorwyr am y gwaith y maen nhw’n ei wneud, ac rwy’n edmygu’r ffordd y mae cynghorwyr yn delio â’r heriau gwahanol y maen nhw’n eu hwynebu yn eu hardaloedd gwahanol. Rwyf hefyd yn cydnabod bod cynghorwyr yn gwybod yn well nag ydym ni fan hyn yn y bae, ac mae hynny’n meddwl bod yn rhaid inni gael perthynas lle rydym yn parchu ein gilydd, a’n bod ni’n cydweithio â’n gilydd. Dyna beth rydw i wedi bod yn trio ei wneud yn ystod y flwyddyn ddiwethaf. Drwy wneud hynny, rwy’n mawr obeithio bod y Llywodraeth yn dangos gwir arweinyddiaeth, ac arweinyddiaeth sy’n dod o eistedd i lawr, siarad a thrafod, ac nid dadlau yn y papurau. Rwy’n mawr obeithio y bydd pobl yn gwerthfawrogi'r math yna o arweinyddiaeth.
Ar y cwestiwn mwyaf difyr rwyf wedi’i glywed rhywun yn gofyn i mi ers sbel yn y Siambr yma—sut ydw i’n diffinio uchelgais—nid wyf yn gwybod yr ateb, ond rwy’n gwybod bod yr uchelgais sydd gen i ar gyfer Blaenau Gwent yn wahanol iawn i’r uchelgais sydd gennych chi yn sir Ddinbych. Rwy’n credu bod angen inni gydnabod lle mae’r sefyllfa a’r cymeriad ieithyddol yn wahanol yn rhannau gwahanol o’r wlad, a dechrau drwy gydweithio â rhieni a’r cymunedau i sicrhau ein bod ni’n symud yn yr un cyfeiriad i sicrhau bod yna fwy o Gymraeg a mwy o gyfle i gael addysg drwy gyfrwng y Gymraeg ac addysg Gymraeg, ac i wneud hynny drwy gytundeb. Felly, yr uchelgais sydd gen i yw ein bod ni’n gallu symud ymlaen drwy gytundeb i ehangu addysg Gymraeg ym mhob un rhan o’r wlad.
Beth sydd ddim yn dderbyniol yw nad ydym yn cynllunio ar gyfer tyfiant yn unrhyw le—nid yw hynny’n dderbyniol. Felly, mae’n rhaid cael tyfiant, a bydd y fath o dyfiant yr ŷm ni eisiau ei weld, a’r cyfnod yr ydym eisiau gweld y tyfiant hynny ynddo, yn dibynnu ar natur ieithyddol, rwy’n meddwl, y gymuned leol a natur yr arweinyddiaeth sydd gennym ni’n lleol. Mae gen i uchelgais am y ddau beth.
Mi fyddwn ni yn gosod targedau, achos mae’r llwybr yr ydych chi wedi’i ddisgrifio yn un pwysig. Y targed sydd gennym ni yw’r targed y gwnes i ei gyhoeddi yn yr haf, nid y targedau blaenorol. Y targedau presennol yw’r targedau yr ydym ni’n gweithio atyn nhw. Rwy’n credu bod yn rhaid imi gyhoeddi’r llwybr mwy manwl yn ystod y misoedd nesaf a fydd yn dangos y llinyn mesur, a hefyd y targedau a’r amcanion sydd gennym ni ar gyfer y daith yr ŷm ni’n ei hwynebu yn ystod y blynyddoedd nesaf. Rwy’n gobeithio, Llywydd, y bydda i’n gallu gwneud hynny cyn diwedd y flwyddyn.
Gyda’r materion eraill rydych chi wedi cyffwrdd â nhw yn eich cyfraniad, rwy’n cytuno â chi ar y pwyntiau rydych chi wedi’u gwneud amboutu’r Mudiad Meithrin—sefydliad Cymraeg sy’n gwneud gwaith hanfodol o bwysig nid jest i gynyddu nifer y siaradwyr Cymraeg ond i sicrhau lle’r Gymraeg yn ein cymunedau ni. Rwy’n edmygu’r gwaith y mae’r mudiad yn ei wneud reit ar draws y wlad, ac rwy’n falch iawn ein bod ni wedi dod i gytundeb i sicrhau ein bod ni’n gallu parhau i ariannu hynny a chefnogi gwaith y Mudiad Meithrin.
Hefyd, pan mae’n dod i’r cynllun gofal plant, rwy’n mynd i gyfarfod yr Ysgrifennydd Cabinet i drafod hynny yn ystod yr wythnosau nesaf. Rwy’n edrych ymlaen at weld ffigurau mwy manwl o argaeledd gofal plant yn y Gymraeg. Rwy’n edrych ymlaen at weld sut ydym ni’n datblygu’r sefyllfa. Rwy’n cymryd na fydd pob man lle’r ŷm ni eisiau iddo fod. Nid wyf wedi gweld y ffigurau eto, ond, pan rwy’n gweld y ffigurau, bydda i’n gweithio gyda Carl Sargeant i sicrhau ein bod ni’n gweld y math o gynnydd y mae pob un ohonom ni eisiau ei weld, sy’n mynd yn ôl, wrth gwrs, at y cwestiwn yr oedd Darren Millar yn ei ofyn amboutu ysgolion meithrin.
Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg wedi gwneud datganiadau ar y rhaglen cyfalaf, ac mi fydd hi’n dod yn ôl i’r Siambr i wneud datganiad arall ar hynny. Beth rwy’n gallu ei ddweud y prynhawn yma yw ein bod ni’n cydweithio’n agos iawn ar hynny, ac mi fydd gennym ni’r fath o raglen o’n blaenau ni fydd yn ein helpu ni i gyrraedd ein targedau ni. Ac mi fydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg yn gwneud datganiadau ar hynny maes o law.
Roedd y cwestiwn olaf amboutu deddfwriaeth a rôl y bwrdd. Pan rwy’n gofyn i bobl wneud y gwaith yma, rwy’n dweud wrthyn nhw i ddilyn eu trwynau a gweld ble mae hynny’n eu harwain. Mi fydd yna gymysgedd, siŵr o fod, o ddeddfwriaeth ac is-ddeddfwriaeth, a bydd yn rhaid inni weld ble y mae hynny’n ein harwain ni. Os ydym yn sôn amboutu newid is-ddeddfwriaeth, mae’n bosibl y byddwn ni yn gallu gwneud hynny cyn bod y rownd nesaf o WESPs yn dod i mewn, a liciwn i symud mor glou â phosibl ar hynny. Os ydym ni’n newid y gyfraith, wrth gwrs, mi fydd hynny’n cymryd mwy o amser. Ond, ar hyn o bryd, nid ydym ni wedi gwneud y gwaith. Liciwn i adael i’r bwrdd wneud y gwaith, a rhoi tudalen wag iddyn nhw er mwyn iddyn nhw wneud hynny, ac unwaith maen nhw’n dod yn ôl gydag adroddiadau, mi fyddwn ni mewn sefyllfa i wneud datganiad arall i’r Siambr a hefyd datganiad ar sut rydym yn gweld yr amserlen yn datblygu.
Llywydd, I’d like to start by thanking the Plaid Cymru spokesperson for his constructive response to the statement and to the way in which we are developing policy in this area. I did use the word ‘foundation’, of course, as a way of starting—it’s not the end of the process. You don’t finish a house with the foundation, but it’s important that we move forward and that’s what I’ve tried to do during the last few months. I understand the point that you make about the Government showing leadership, and I know that you’d understand ‘A fo ben bid bont’, because it is important that we do move forward and collaborate with people.
I do admire councillors in terms of the work that they do and the way in which they deal with the different challenges that they face in different areas. I also recognise that councillors know better than us here in the bay, and that means that we have to have a relationship of mutual respect and collaboration. That’s what I’ve tried to do during the last year, and, through doing that, I hope that this Government is showing real leadership, which comes from sitting down and discussing issues, not arguing things in the papers. I hope that people appreciate that kind of leadership.
In terms of the more interesting question, which no-one’s asked me for a while in this Chamber, namely how I define ambition, I don’t know the answer to that, but I do know that the ambition that I have for Blaenau Gwent would be very different to the ambition that you would have in Denbighshire. I do think that we need to recognise or acknowledge where the different linguistic characteristics exist in different parts of the country and start collaborating with parents and communities to ensure that we move in the same direction to ensure that there is more Welsh and more opportunities to receive Welsh-medium education and Welsh education—to have that through agreement. So, the ambition that I have is that we can move forward through agreement to expand Welsh-medium provision in all parts of the country.
What’s not acceptable is that we don’t plan for growth anywhere—that’s not acceptable. So, we have to have growth, and the kind of growth that we want to see, and the period in which we want to see that growth, will depend on the linguistic nature, I think, of the local community—it’s an issue of local leadership as well. So, I have ambition on those two counts.
We will be setting targets, because the pathway you’ve described is an important one. The target that we have is the target that I announced in the summer—not the previous targets. The current targets are the targets we’re working towards. I do think that I have to publish a more detailed pathway over the next few months that will show the yardstick, and the targets and objectives that we have for the journey that we face in the years to come. I hope, Llywydd, that I will be able to do that before the end of the year.
Regarding the other issues that you’ve raised in your contribution, I do agree with you on the points that you’ve made about Mudiad Meithrin—a Welsh organisation that does vital work not just to increase the number of speakers of Welsh, but to ensure the status of Welsh in our communities. I admire the work that Mudiad Meithrin does right across the country, and I am very pleased that we’ve come to an agreement to ensure that we can continue to fund that and support the work of Mudiad Meithrin.
Also, when it comes to the childcare plan, I will meet the Cabinet Secretary to discuss that over the next few weeks. I’m looking forward to seeing more detailed figures in terms of childcare availability through the medium of Welsh. I’m looking forward to seeing how we develop that situation. I take it that everywhere won’t be where we want to see it, but I haven’t seen the figures yet. When I do see the figures, I’ll be working with Carl Sargeant to ensure that we do see the kind of progress and increase that we want to make, which goes back to Darren Millar’s question about nursery schools.
The Cabinet Secretary for Education has made statements on the capital programme, and she will be coming back to the Chamber to make another statement on that. What I can say this afternoon is that we are collaborating very closely on that and that we will have the kind of programme that will help us reach those targets. The Cabinet Secretary for Education will be making statements on that in due course.
The final question was about legislation and the role of the board. When I ask people to do this kind of work, I ask them to follow their instincts and see where it leads. There will be a mixture, probably, between primary and secondary legislation and we’ll have to see where that leads us. But, if we’re talking about changing subordinate legislation, it’s possible that we will be able to do that before the next round of WESPs comes into force. I’d like to move as quickly as possible on that. If we change the law, of course, that will take more time. At present, we haven’t done that work and I’d like to let the board do that work and give them a blank page for them to do that. Once they come back with reports, then we’ll be in a position to make another statement to the Chamber and on how we see that timetable developing.
Well, very appropriately for the land of song, we’re all singing in harmony on this, if not entirely in unison. I do commend the Minister for the energy and leadership that he has shown on this groundbreaking policy. I do endorse the approach that he mentioned in his earlier response to Darren Millar about building bridges and bringing people along by persuasion, rather than compulsion. Aled Roberts, in his report, refers to this and how some local authorities are very weak in seeking to create any demand for Welsh-medium education. It is creating demand that is the very essence of the success of the policy, and I hope that this review will bear fruit in that respect—and I’m sure that the persuasive powers of the Minister are certainly up to the task of trying to bring along voluntarily any recalcitrant local authorities who have expressed too little enthusiasm for this project. He will certainly have my strong support in that respect.
One part of the report that has not been mentioned in responses so far is paragraph 1.35, where Aled Roberts refers to the way in which Welsh is taught in schools. He says it’s
‘time for a robust discussion with Qualifications Wales with regard to changing the way the language is taught going forward.’
Well, I know it’s a very, very long time indeed since I was in school and Welsh was taught in a very, very different way then from how it’s taught now. It was taught to me as a foreign language, and I’ve never actually fully recovered from it, in a way. But, I would like the Minister, perhaps, to expand a bit upon that aspect of the policy: in what way are we going to change the way in which the language is taught in order to help to achieve these objectives? It is, of course, obvious that the only way this policy is going to succeed is to have more and more early years children being brought up to speak Welsh as something that is natural and not something that is learned as a bit of a chore, as with many other foreign languages. And I would like to commend in this respect a report that Sian Gwenllian produced not so long ago, which we debated in this house, called ‘Reaching the Million’. There were some very interesting figures in there that show—and encouraging figures, for that matter—that of our three and four-year-old children, an increased proportion of the total have been taught in Welsh—from 18.8 per cent in 2001 to 23.3 per cent in 2011. Well, that’s six years ago; I hope that figure has now increased beyond that, and perhaps the Minister can tell us.
Another interesting feature of that was how the number of children who are being taught through the medium of Welsh has increased where they live in households where neither parent speaks Welsh. The figures in that report were 9 per cent in 2001 and 14 per cent in 2011. This is clearly going to be the case for some time to come, and I appreciate what the Minister said in reply to Llyr Gruffydd a moment ago about how the ambition is different in different parts of Wales, and how Blaenau Gwent is different from Gwynedd or Denbighshire, but inevitably in places like Blaenau Gwent and areas that don’t have a very high proportion of Welsh speakers at the moment, we are going to find that children are going to be speaking Welsh but the parents will not be able to follow them. That is the great challenge, I think, that we will have in the next couple of decades.
But in addition to increasing the demand for Welsh, of course, is the crucial question of increasing the supply of teachers who are able to meet that demand. I know that the Cabinet Secretary has announced this £4.2 million in order to help to deal with that, which is extremely welcome, but I wonder whether there needs to be more done in this respect to encourage teachers. I don’t know whether it is possible to introduce any financial incentives or whether indeed that is desirable, but if there is a way of adding to what has already been done, I think that is something that the Minister ought certainly to consider.
I certainly approve of what has been said about Mudiad Meithrin and the importance of ‘cylchoedd meithrin’ to the achievement of the ambitious goals that we’ve set ourselves. It is absolutely vital that we have more examples such as the one that was quoted in Builth Wells and in areas, in particular, where the future growth of the language needs to take place. I fully agree with those who say that, first of all, we’ve got to consolidate where there is a tradition of speaking Welsh and it is the natural language of communication both in the home, in the work and in the community. But in areas where it’s been 100 years perhaps since there was any Welsh spoken or heard in the streets, then this is something that has to be advanced by the rising generation as people of my age start to fall off the perch and will be replaced by people who have a natural facility to help the Minister to achieve it. I will be 101 years old if I survive to 2050, but you never know—my mother’s mother lived to be 103, so there is a chance that I could still be here. Well, maybe not here, but certainly alive on the planet and adding my voice to the political debate.
But I’d just like, on behalf of UKIP, to welcome this report, which is a further extension of the good work that the Minister has done, and that we’ve supported all the way through.
Wel, yn briodol iawn i wlad y gân, rydym i gyd yn canu mewn cytgord yn hyn o beth, os nad yn gyfan gwbl unsain. Rwy’n cymeradwyo'r Gweinidog am yr egni a’r arweinyddiaeth y mae wedi'i ddangos gyda’r polisi arloesol hwn. Rwy'n cymeradwyo'r dull, y cyfeiriodd ato yn ei ymateb cynharach i Darren Millar, o adeiladu pontydd a dod â phobl ynghyd gan gymell, yn hytrach na gorfodi. Mae Aled Roberts, yn ei adroddiad, yn cyfeirio at hynny a sut mae rhai awdurdodau lleol yn wan iawn wrth geisio creu unrhyw alw am addysg drwy gyfrwng y Gymraeg. Creu’r galw yw hanfod gwirioneddol llwyddiant y polisi, ac rwy’n gobeithio y bydd yr adolygiad hwn yn dwyn ffrwyth yn hynny o beth —ac rwy'n siŵr fod dawn y Gweinidog i berswadio yn atebol i’r dasg o geisio denu’n wirfoddol unrhyw awdurdodau lleol ystyfnig sydd wedi mynegi ond ychydig o frwdfrydedd dros y prosiect hwn. Fe gaiff yn sicr fy nghefnogaeth gref i yn hynny o beth.
Un rhan o'r adroddiad nad ydyw wedi ei grybwyll yn yr ymatebion hyd yn hyn yw paragraff 1.35, lle mae Aled Roberts yn cyfeirio at y ffordd y mae'r Gymraeg yn cael ei haddysgu mewn ysgolion. Mae'n dweud ei bod yn
amser i gael trafodaeth gadarn gyda Chymwysterau Cymru o ran newid y ffordd yr addysgir yr iaith wrth fynd ymlaen.
Wel, rwy'n gwybod ei bod hi'n amser maith iawn, iawn wir ers i mi fod yn yr ysgol ac roedd Cymraeg yn bwnc a oedd yn cael ei addysgu mewn ffordd wahanol iawn, iawn i'r ffordd y mae'n cael ei addysgu yn awr. Cafodd yr iaith Gymraeg ei haddysgu i mi fel pe bai’n iaith dramor, ac nid wyf i byth wedi dod dros hynny, rywsut. Ond, byddwn yn hoffi i'r Gweinidog, efallai, ehangu ychydig ar yr agwedd honno ar y polisi: sut yr ydym yn mynd i newid y ffordd y mae'r iaith yn cael ei haddysgu er mwyn helpu i gyflawni'r amcanion hyn? Wrth gwrs, mae'n amlwg mai'r unig ffordd y bydd y polisi hwn yn llwyddo yw trwy gael rhagor o blant blynyddoedd cynnar yn cael eu magu i siarad Cymraeg fel rhywbeth sy'n naturiol ac nid rhywbeth sy'n cael ei ddysgu fel rhywbeth sych a diflas, fel sydd yn wir am lawer o ieithoedd tramor eraill. A hoffwn ganmol, yn hyn o beth, yr adroddiad a gynhyrchwyd gan Siân Gwenllian ychydig o amser yn ôl, a drafodwyd yn y tŷ hwn, sef 'Cyrraedd y Miliwn'. Roedd ynddo rai ffigurau diddorol iawn—a ffigurau calonogol, o ran hynny—yn dangos bod cyfran gynyddol o’n plant tair a phedair oed, wedi cael eu haddysgu yn y Gymraeg—o 18.8 y cant yn 2001 i 23.3 y cant yn 2011. Wel, roedd hynny chwe blynedd yn ôl; rwy'n gobeithio bod y ffigur hwnnw bellach yn fwy na hynny, ac efallai y gall y Gweinidog ddweud hynny wrthym.
Agwedd ddiddorol arall ar hynny oedd sut mae nifer y plant sy'n cael eu haddysgu trwy gyfrwng y Gymraeg wedi cynyddu, o ran y rhai sydd yn byw mewn cartrefi lle nad yw'r naill riant na'r llall yn siarad Cymraeg. Y ffigurau yn yr adroddiad hwnnw oedd 9 y cant yn 2001 a 14 y cant yn 2011. Mae’n amlwg mai hyn fydd yn digwydd am beth amser i ddod. Ac rwy’n gwerthfawrogi’r hyn a ddywedodd y Gweinidog wrth ateb Llŷr Gruffydd funud yn ôl ynghylch sut mae'r uchelgais yn wahanol mewn gwahanol rannau o Gymru, a sut mae Blaenau Gwent yn wahanol i Wynedd neu Sir Ddinbych. Ond bydd yn anochel mewn mannau fel Blaenau Gwent ac ardaloedd nad oes ganddyn nhw gyfran uchel iawn o siaradwyr Cymraeg ar hyn o bryd, y bydd y plant yn siarad Cymraeg ond ni fydd y rhieni yn gallu eu deall nhw. Yn fy marn i, dyna’r her a ddaw i’n rhan yn y degawdau nesaf.
Ond, yn ogystal â chynyddu'r galw am y Gymraeg, wrth gwrs, mae'r cwestiwn hollbwysig o gynyddu'r cyflenwad o athrawon sy'n gallu bodloni'r galw hwnnw. Gwn fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi cyhoeddi'r £4.2 miliwn hwn i helpu i fynd i’r afael â hynny. Mae hynny i’w groesawu yn fawr iawn, ond ys gwn i a oes angen gwneud mwy i annog athrawon. Nid wn a oes modd cyflwyno unrhyw gymhellion ariannol neu a yw hynny'n wir yn ddymunol, ond os oes yna ffordd o ategu’r hyn sydd eisoes wedi'i wneud, credaf fod hynny'n rhywbeth y dylai'r Gweinidog yn sicr ei ystyried.
Rwyf yn bendant yn cymeradwyo'r hyn a ddywedwyd am y Mudiad Meithrin a phwysigrwydd cylchoedd meithrin i gyflawni'r amcanion uchelgeisiol yr ydym wedi’u gosod i ni ein hunain. Mae'n hollbwysig inni gael mwy o enghreifftiau fel yr un y soniwyd amdani yn Llanfair-ym-Muallt ac yn yr ardaloedd, yn arbennig, lle bydd angen cynnal twf yr iaith yn y dyfodol. Cytunaf yn llwyr â'r rhai sy'n dweud, yn gyntaf oll, bod yn rhaid inni atgyfnerthu’r iaith yn yr ardaloedd lle mae traddodiad o siarad Cymraeg a hithau yn iaith cyfathrebu naturiol ar yr aelwyd, yn y gwaith ac yn y gymuned. Ond mewn ardaloedd lle mae 100 mlynedd efallai ers i unrhyw Gymraeg gael ei siarad neu gael ei glywed ar y strydoedd, yna mae hwn yn rhywbeth y mae'n rhaid i'r genhedlaeth nesaf ei ddatblygu, wrth i bobl o’m hoedran i ddechrau mynd i wth o oedran a chael ein disodli gan rai sydd â’r cyfleuster naturiol i helpu'r Gweinidog i gyflawni hynny. Byddaf i’n 101 mlwydd oed os caf fyw tan 2050, ond wyddoch chi ddim—bu mam fy mam fyw i fod yn 103, felly gallwn i fod yma o hyd. Wel, efallai nid yma, ond yn sicr yn byw ar y ddaear ac yn ychwanegu fy llais at y ddadl wleidyddol.
Ond, ar ran UKIP, hoffwn i groesawu'r adroddiad hwn, sydd yn estyniad pellach i'r gwaith da a wnaeth y Gweinidog, ac rydym wedi’i gefnogi ar hyd y daith.
I’m grateful to the UKIP spokesman. He started his remarks talking about the land of song. Well, there are Members in this Chamber—Presiding Officer, you may be one yourself—who have actually heard me singing. The one thing I think that unites Members on all sides of the Chamber is that they don’t want to hear it again. I wouldn’t seek to inflict that on anyone.
I understand the points that have been made about increasing and stimulating demand for Welsh-medium education. I think all of us who have children who’ve been in or through the system recognise the benefits of that, and recognise the benefits of acquiring a language at an early age. Certainly, my seven-year-old son is now able to speak, write and use the Welsh language in a way that would have been unimaginable for me at that age. And as a consequence of that, it is something that he has now for the rest of his life, and I think that will be of great benefit for him, as it would be for all children of that age. I hope that as we move forward in this debate, we will be able to demonstrate both the—. I don’t like to use the words ‘advantage of bilingualism’, but certainly that bilingualism is something that has added to my life and is certainly I think something that adds to all our different lives, and enables us to not only appreciate the history and culture of our country but also the history and culture of other countries, other nations and other peoples as well.
I hesitate as well before I try to define the little ambition that has come from some local authorities, but I will say this in answer to the Member’s question: the conversations that Aled has led and which my officials have continued with all local authorities of all political complexions in all parts of the country have been overwhelmingly positive. It is about how we move forward and not whether we move forward. I think it’s a tribute to local authority leaders—as I said, of all political complexions from all parts of the country—that they are looking at this agenda in a positive way at a time when they’re dealing with some very difficult financial pressures. So, rather than emphasise little ambition or little enthusiasm, I would like to emphasise the positive ambition and the positive enthusiasm we have seen from local authorities.
The UKIP spokesperson asked me about categories, and I neglected to answer Llyr Gruffydd’s question on the same matter. The purpose of looking at categories is not to necessarily change or undermine the status of the language in schools as it exists today, but to understand what is actually happening in the classroom in different categories of schools, because we recognise that categories can be a perplexing and bewildering array of different balances of the language where they are used. I appreciate that quite a few parents might find them perplexing themselves. So, I want to understand what exactly is happening in all of those schools and whether there is a way in which we can move forward that moves away from that sort of sometimes overly complex structure. It is done without prejudice. It is done in a way to learn and to understand and to look at and learn from best practice. The purpose is not necessarily to undermine—it certainly isn’t to undermine the status of the language anywhere.
What I want to emphasise in that is that I’m anxious that we need to look as well at the English-medium sector, and the points made about the teaching of Welsh are well made and points that I accept. The Cabinet Secretary for Education has already made a number of statements on this matter and will continue to do so as we look towards moving along the continuum and introducing the new curriculum, but let me say this: the Welsh language is something that belongs to everybody, no matter what the medium of education is in the school that they attend. It is important to me that children who attend English-medium schools are able to leave that school with a working knowledge, at least a conversational knowledge, of the Welsh language. We know that is not the case at the moment, and what we need to be able to do is to understand why that isn’t the case and to ensure that, through the new curriculum that is being introduced by the Cabinet Secretary, we’re able to change people’s experience of learning Welsh in schools.
I know that time is moving on, Presiding Officer, but I have to say that the role of parents is essential. The role of the community is essential. School is always a part of the community, wherever that community may be located, and the role of the language of instruction in schools is important—it’s a reflection of that community—and I think that people right across the country are very, very positive about seeing more Welsh and allowing the language of instruction to enable parents and others to learn the language themselves. I hope that the national centre that was established two years ago for the teaching of Welsh will look at this and look at how we can help parents to have at least a working knowledge of the language at the different times that that’s needed during a child’s education.
The issues about the supply of teachers and others are matters that have been already raised by the Plaid Cymru spokesperson this afternoon, and this is a matter that I recognise as being a significant challenge facing us. When we do publish our plans for delivering on the 2050 strategy and the work that we’ll be completing during the current Assembly, we will be setting out how we intend to meet those objectives and meet those targets.
Rwy'n ddiolchgar i lefarydd UKIP. Dechreuodd ei sylwadau drwy sôn am wlad y gân. Wel, mae yna Aelodau yn y Siambr hon—efallai eich bod chi, Llywydd, yn un ohonyn nhw—sydd mewn gwirionedd wedi fy nglywed i’n canu. Rwy’n credu mai’r un peth sy'n uno’r Aelodau ar bob ochr y Siambr hon yw nad ydyn nhw am glywed hynny eto. Ni fyddwn yn dymuno gwneud i neb ddioddef hynny.
Rwy'n deall y pwyntiau sydd wedi’u gwneud ynglŷn â chynyddu ac ysgogi'r galw am addysg drwy gyfrwng y Gymraeg. Rwy'n credu bod pob un ohonom ni sydd â phlant yn y system neu wedi bod trwy'r system yn cydnabod y manteision, ac yn cydnabod manteision dysgu iaith yn ifanc. Yn sicr, mae fy mab saith mlwydd oed bellach yn gallu siarad, ysgrifennu a defnyddio'r iaith Gymraeg mewn ffordd a fyddai wedi bod y tu hwnt i fy nychymyg i yn ei oedran ef. Ac o ganlyniad i hynny, mae'n rhywbeth fydd ganddo nawr ar hyd ei oes, a chredaf y bydd hynny o fudd mawr iddo, fel y byddai i bob plentyn o'r oedran hwnnw. Rwy’n gobeithio, wrth inni symud ymlaen yn y ddadl hon, y byddwn yn gallu dangos—. Nid wyf yn hoffi defnyddio'r ymadrodd 'mantais dwyieithrwydd', ond yn sicr mae dwyieithrwydd yn rhywbeth sydd wedi ychwanegu at fy mywyd i, ac rwy’n sicr ei fod yn rhywbeth sy'n ychwanegu at ein bywydau gwahanol ni i gyd, ac yn ein galluogi ni i werthfawrogi hanes a diwylliant ein gwlad ond hefyd i werthfawrogi hanes a diwylliant gwledydd eraill, cenhedloedd eraill a phobl eraill hefyd.
Rwy’n petruso hefyd cyn ceisio diffinio'r uchelgais prin a ddaeth o du rhai awdurdodau lleol, ond byddaf yn dweud hyn wrth ateb cwestiwn yr Aelod: mae’r sgyrsiau y mae Aled wedi eu harwain ac y mae fy swyddogion i wedi parhau â nhw gyda phob awdurdod lleol o bob lliw gwleidyddol ym mhob rhan o'r wlad wedi bod yn hynod bositif. Mae’n ymwneud â sut yr ydym yn symud ymlaen ac nid yn ymwneud ag a ydym yn symud ymlaen. Rwy'n credu ei bod yn deyrnged i arweinwyr awdurdodau lleol—fel y dywedais, o bob lliw gwleidyddol o bob rhan o'r wlad—eu bod yn edrych ar yr agenda hon mewn modd cadarnhaol ar adeg pan fyddan nhw’n ymgodymu â phwysau ariannol anodd iawn. Felly, yn hytrach na phwysleisio cyn lleied o uchelgais neu gyn lleied o frwdfrydedd, hoffwn bwysleisio'r uchelgais cadarnhaol a'r brwdfrydedd cadarnhaol a welsom ni gan awdurdodau lleol.
Gofynnodd llefarydd UKIP i mi am gategorïau, ac anghofiais i ateb cwestiwn Llŷr Gruffydd ar yr un mater. Nid diben edrych ar gategorïau o reidrwydd yw newid na thanseilio statws iaith mewn ysgolion fel y mae heddiw, ond i ddeall yr hyn sy'n digwydd yn yr ystafell ddosbarth mewn gwahanol gategorïau o ysgolion, gan ein bod yn cydnabod y gall categorïau fod yn gymysgedd ddryslyd a dyrys o lu o wahanol gyfuniadau o iaith lle cant eu defnyddio. Rwy'n gwerthfawrogi y gallai cryn dipyn o rieni ganfod hynny’n ddryslyd eu hunain. Felly, rwyf yn awyddus i ddeall yr union beth sy'n digwydd ym mhob un o'r ysgolion hynny ac a oes modd i ni symud ymlaen gan osgoi’r math hwnnw o strwythur sydd weithiau'n rhy gymhleth o lawer. Gwneir hynny heb unrhyw ragfarn. Fe'i gwneir er mwyn dysgu a deall ac edrych ar arfer gorau a dysgu ohono. Nid y pwrpas o reidrwydd yw tanseilio—yn sicr nid tanseilio statws yr iaith yn unrhyw le.
Yr hyn yr wyf eisiau ei bwysleisio yw fy mod yn awyddus bod angen inni edrych hefyd ar y sector cyfrwng Saesneg, ac mae'r pwyntiau a wnaed am addysgu'r Gymraeg wedi'u gwneud yn dda ac yn bwyntiau yr wyf yn eu derbyn. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg eisoes wedi gwneud nifer o ddatganiadau ynglŷn â’r mater hwn a bydd yn parhau i wneud hynny wrth inni edrych tuag at symud trwy gwrs amser a chyflwyniad y cwricwlwm newydd. Ond gadewch i mi ddweud hyn: mae'r iaith Gymraeg yn rhywbeth sy'n perthyn i bawb, ni waeth beth fo cyfrwng yr addysg yn yr ysgol y maen nhw’n ei mynychu. Mae'n bwysig i mi fod plant sy'n ddisgyblion mewn ysgolion cyfrwng Saesneg yn gallu gadael yr ysgolion hynny â gwybodaeth weithredol o’r iaith Gymraeg ac yn gallu sgwrsio yn yr iaith o leiaf. Rydym yn gwybod nad yw hynny’n digwydd ar hyn o bryd. Mae angen inni allu deall pam, a sicrhau, trwy'r cwricwlwm newydd sydd i’w gyflwyno gan Ysgrifennydd y Cabinet, ein bod yn gallu newid profiad pobl o ddysgu Cymraeg mewn ysgolion.
Gwn fod amser yn mynd yn ei flaen, Llywydd, ond mae'n rhaid i mi ddweud bod swyddogaeth rhieni yn hanfodol. Mae swyddogaeth y gymuned yn hanfodol. Mae'r ysgol bob amser yn rhan o'r gymuned, lle bynnag y bo'r gymuned honno, ac mae swyddogaeth iaith addysg mewn ysgolion yn bwysig—mae'n adlewyrchiad o'r gymuned honno—a chredaf fod pobl ledled y wlad yn awyddus iawn iawn i weld mwy o Gymraeg a chaniatáu iaith yr addysg i alluogi rhieni ac eraill i ddysgu'r iaith eu hunain. Rwy'n gobeithio y bydd y ganolfan genedlaethol a sefydlwyd ddwy flynedd yn ôl ar gyfer dysgu Cymraeg yn edrych ar hyn ac yn edrych ar sut y gallwn helpu rhieni i gael gwybodaeth weithredol o leiaf o'r iaith ar yr adegau gwahanol y mae angen hynny yn ystod addysg plentyn.
Mae'r materion sy'n ymwneud â chyflenwi athrawon ac eraill yn faterion a godwyd eisoes gan lefarydd Plaid Cymru y prynhawn yma. Rwy’n cydnabod bod her enfawr yn ein hwynebu ni. Pan fyddwn yn cyhoeddi ein cynlluniau cyflawni yn sgil strategaeth 2050 a'r gwaith y byddwn ni'n ei gwblhau yn ystod y Cynulliad presennol, byddwn yn nodi sut yr ydym yn bwriadu cyflawni’r amcanion hynny ac yn cyflawni’r targedau hynny.
A gaf i groesawu’r datganiad gan y Gweinidog a chroesawu’r ffaith ei fod e’n bwriadu derbyn yr argymhellion i gyd oddi wrth Aled Roberts? Gwnaethoch chi sôn yn y datganiad am ba mor bwysig yw e i adnabod y galw. Rŷch chi newydd gydnabod, yn yr ateb diwethaf, pa mor bwysig yw creu galw, hynny yw ysgogi galw newydd efallai lle nad oes galw ar hyn o bryd, neu ddim cymaint ag y gallai fod, ac esbonio manteision ac ennill pobl i achos addysg Gymraeg.
Un o’r argymhellion yn yr adroddiad yw perthynas fwy strategol rhwng awdurdodau lleol a’r mudiadau meithrin, fel rŷm ni wedi bod yn ei drafod yn barod. Er mwyn cyrraedd nod y strategaeth, mae’n sicr y bydd angen gwneud mwy na hynny er mwyn gallu ysgogi galw ar lefel digon eang. Felly, rŷch chi’n edrych ar sefyllfa fel hyn lle mae aelodau etholedig a swyddogion, mewn awdurdodau lleol efallai, yn mynd i gael digon o sialens i ateb y galw sydd yn bresennol. Felly, beth fyddech chi’n hoffi ei weld yn digwydd ar lawr gwlad, tu hwnt i’r berthynas strategol gyda’r mudiadau meithrin, i ysgogi’r galw yma ac ennill y ddadl dros fanteision addysg Gymraeg i gynulleidfa fwy eang, efallai, nag ŷm ni’n ei chyrraedd ar hyn o bryd?
May I welcome the Minister’s statement and welcome the fact that he intends to accept all of Aled Roberts’s recommendations? You mentioned in your statement how important it is to identify demand, and you have just acknowledged, in your last answer, how important it is to generate demand and to encourage that demand where it currently doesn’t exist or it isn’t as high as it perhaps could be, and explaining the benefits and winning people over to the case of Welsh-medium education.
One of the recommendations of the report is a more strategic relationship between local authorities and the ‘mudiadau meithrin’, as we’ve been discussing already, but in order to achieve the aims of the strategy we will surely need to do more than that to enhance demand at a broad enough level. So, you’re looking at a situation here where elected members and officers in local authorities are perhaps going to be challenged to meet the current demand. So, what would you like to see happening on the ground beyond the strategic relationship with ‘mudiadau meithrin’ in order to encourage this demand and to win the argument on the benefits of Welsh-medium education to a larger audience, perhaps, than we’re currently reaching?
Llywydd, rydw i’n cytuno â’r pwynt mae’r Aelod wedi’i wneud. Mae’r Llywodraeth wedi bod, yn hanesyddol, yn eithaf swil amboutu’r materion yma. Rydw i’n llai swil. Rydw i wedi gweld manteision addysg Gymraeg yn fy nheulu fy hun, ac rydw i’n gweld manteision cael addysg Gymraeg i blant ar draws y wlad, sy’n eu galluogi nhw i adnabod a bod yn rhan o’r cyfoeth rŷm ni wedi’i etifeddu yn ein diwylliant ni. Rydw i’n credu bod hynny’n rhywbeth sy’n hynod o bwysig.
Mi fyddaf i, yn ystod y misoedd nesaf, yn ystyried sut rydym ni’n gallu ysgogi’r galw, fel rŷch chi wedi disgrifio, a hefyd i wneud yn sicr ein bod yn perswadio pobl fod addysg Gymraeg yn opsiwn real ar gyfer eu plant nhw, lle bynnag maen nhw’n byw a beth bynnag ydy iaith y tŷ, ac i alluogi pobl i gael ‘access’ i addysg Gymraeg. Yn aml iawn, cael ‘access’ i addysg Gymraeg ydy un o’r prif bethau sy’n rhwystro pobl rhag mynd i mewn i’r system Gymraeg. Felly, gwneud addysg Gymraeg yn opsiwn real i bobl ym mhob un rhan o’r wlad, sicrhau bod pobl yn gallu cael ysgolion yn agos at eu cartrefi nhw, sicrhau, wedyn, bod pobl yn teimlo’n gartrefol wrth symud i’r opsiwn Gymraeg os nad yw’r Gymraeg yn iaith y tŷ, ac wedyn cefnogi teuluoedd sydd yn gwneud y dewis hynny, a symud ymlaen yn y ffordd y mae sawl Aelod wedi’i disgrifio’r prynhawn yma, trwy gael mwy o gyfleoedd i blant ifanc iawn, iawn, iawn ddysgu a dechrau cael gafael ar y Gymraeg—.
Llywydd, I agree with the point that the Member has made, and the Government has historically been quite shy about these issues. I’m less shy. I have seen the advantages of Welsh-medium education in my own family and I see the advantages of having Welsh-medium education for children across the country, which allows them to be part of the wealth of cultural inheritance that we have. I think that that is vital.
In the next few months I will be considering how we can stimulate that demand, as you’ve described, and also ensure that we can persuade people that Welsh-medium education is a real option for their children, wherever they live and whatever the language of the household is, and to allow people to have access to Welsh-medium education. Very often, having access to that Welsh-medium education is one of the main barriers in terms of entering the Welsh-medium system. So, it’s making it a real option for people in every part of the country, ensuring that people can have schools close to their homes, ensuring, then, that people can feel at home moving to the Welsh-medium option, if Welsh is not the language of the household, and then supporting families who make that choice, and moving forward in a way that several Members have described this afternoon, through having more opportunities for very, very young children to learn Welsh and get to grips with the language.
Diolch i’r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Dyma ni’n cyrraedd yr eitem nesaf, felly: y datganiad gan Weinidog Iechyd y Cyhoedd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar integreiddio a gweithio mewn partneriaeth mewn iechyd a gofal cymdeithasol. Rydw i’n galw ar y Gweinidog iechyd i wneud y datganiad—Rebecca Evans.
That brings us to our next item, which is a statement by the Minister for Social Services and Public Health on integration and partnership working in health and social care. I call on the Minister for health to make her statement—Rebecca Evans.
Thank you. It has now been over a year since the commencement of the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014, which is now transforming the way that care and support services are delivered across Wales. I have been pleased to be able to see for myself how this legislation is resulting in improved outcomes for people within our society with the most need. It is also helping to ensure services are sustainable, despite the ongoing austerity imposed by the UK Government.
This statement updates Assembly Members on progress in providing the integrated and collaborative approach to care services, which is at the core of the Act, and is a statutory requirement of it. The Act provides for regional partnership boards as the driver for the integration agenda. Seven boards have been established across Wales on the health board footprint. They bring together health, social services, the third sector, private providers and citizens.
I have met with the chairs of these boards, most recently in July, to discuss their progress in delivering effective and efficient integrated services. I am pleased that these boards are now firmly established, and I pay tribute to their members for their leadership and their hard work to date. The Welsh Government, however, recognises the importance of engaging closely with them to support their ongoing implementation. We have held a series of events across Wales over the last 12 months to support regional boards and consider different aspects of their roles. This support will continue based on what help the partners tell us they need.
One of the boards’ notable achievements has been the publication in April of population assessments as required by the Act. I know undertaking these assessments involved a significant process of engagement and analysis. These valuable reports provide a clear evidence base at regional level of the broad range of care and support needs. Partners are now working towards the production of joint area plans in response to those assessments. These plans must be produced by April 2018, and they will set the agenda for regional partnership boards. I have instructed boards to use this process to consider strategically how they will further strengthen their integrated arrangements.
Alongside the legal framework of the 2014 Act, Welsh Government is also providing significant financial support to encourage further integrated and collaborative working via the rebranded integrated care fund. A further £60 million has been made available across Wales this year, and our programme for government includes a commitment to retain this important fund. Since it was established in 2014, the ICF has been used to develop a wide range of innovative models of integrated working. These are credited with having helped prevent unnecessary hospital admissions and enabling older people to maintain their independence. The scope of the ICF has gradually expanded so that its objectives now encompass regional partnership boards’ priority areas for integration. Whilst the fund continues to support intermediate care services, it is also being used to support integrated services for people with learning difficulties and children with complex needs, and now carers are within the scope of the fund. These objectives will remain in place for three years, and this will provide more certainty for regions and enable them to plan strategically in response to their population assessments.
An independent consultant was commissioned to help regional partnership boards identify good practice in relation to initiatives taken forward through the ICF. The findings have assisted in ensuring the fund’s objectives and improved reporting arrangements now focus on achieving well-being outcomes. Over the summer I visited a number of varied and exciting projects made possible because of the ICF, and saw clearly the positive focus.
I’ve decided to commission a large-scale review of the ICF during the next financial year. The purpose of this work will include identifying nationally the benefits of how this money is spent by the regional partnership boards and determining whether value for money has been achieved.
I am clear that the positive achievements of the ICF derive from it being spent collectively by partners. Doing things 22 times is not sustainable. The ICF therefore represents one clear example of regional partnership boards delivering their key priority of making more effective use of resources. A further example can be seen in the expectation contained in statutory guidance that partners put in place an integrated commissioning process. This includes joint commissioning strategies as well as common approaches to setting specifications, agreeing fees and quality assurance. This allows local authorities and health boards to focus on improved quality as well as securing better value for money.
Regions are required by the Act to establish pooled budgets in relation to the provision of care home accommodation for adults by April 2018. These pooled funds will significantly support, and be a natural progression of, their joint commissioning arrangements. I’ve consistently made clear that my expectation is that these pooled funds are established jointly at the regional level between the health board and all the local authorities within the partnership area. We are all committed to effectively delivering quality services that improve the well-being of our people, and that can only be achieved by determined collaboration between partners that leads to real and sustainable integrated working. Those outcomes cannot be fully achieved by anything less than a full commitment to working together. Local authorities and health boards must have frank conversations about how public money can be used to most effectively address regional needs. This approach to pooled funds is entirely consistent with the proposals for local government reform.
Following responses to a consultation in 2015, the requirement for pooled funds for care homes was delayed until April 2018. By any standards, partners have had ample time to plan for this requirement and I asked regional chairs to write to me by the end of September, setting out their progress. Whilst they identified challenges, partners generally expressed their ambitions to move towards regional joint commissioning progress, and I am encouraged by that, but there should be no doubt that this must include working to pooled budgets. The Welsh Government organised a national event to discuss the opportunities and challenges presented by pooled budgets last week. We will arrange additional support for regions in the coming months to help them establish and manage pooled funds on the basis that I outlined earlier. I will assess progress again early in the new year.
I acknowledge that regions have made progress in establishing these pooled budgets. I also recognise, however, that there remain issues about some regions’ ability to fully implement this requirement by April. If, however, I am not satisfied with the way this requirement has been delivered in each region by the end of the forthcoming financial year, I will need to consider options for more direct intervention. These are critical services that deal with some of our most vulnerable people.
We all recognise the challenges in delivering integrated and collaborative services. It will require new ways of working and significant cultural change. People, however, do not care where health services end or where social services begin. They want seamlessly integrated care and support services, and Welsh Government will continue to provide the leadership and the investment to ensure this essential change. Thank you.
Diolch. Aeth dros flwyddyn heibio erbyn hyn ers gweithredu Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, sydd bellach yn gweddnewid y ffordd y caiff gwasanaethau gofal a chymorth eu darparu ledled Cymru. Bûm yn falch o allu gweld gyda’m llygaid fy hun sut mae'r ddeddfwriaeth hon yn arwain at well canlyniadau i’r bobl â'r angen mwyaf yn ein cymdeithas. Mae hefyd yn helpu i sicrhau bod gwasanaethau'n gynaliadwy, er gwaethaf y cyni parhaus mae Llywodraeth y DU yn ei orfodi arnom.
Mae'r datganiad hwn yn rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau'r Cynulliad ar y cynnydd ynghylch darparu gwasanaethau gofal mewn modd integredig a chydweithredol, sydd wrth wraidd y Ddeddf, ac yn ofyniad statudol ohoni. Mae'r Ddeddf yn darparu ar gyfer byrddau partneriaeth rhanbarthol fel yr hyn sy’n symbylu’r agenda integreiddio. Sefydlwyd saith bwrdd ledled Cymru i gyfateb i ardaloedd y byrddau iechyd. Maent yn dwyn ynghyd iechyd, gwasanaethau cymdeithasol, y trydydd sector, darparwyr preifat a dinasyddion.
Rwyf wedi cwrdd â chadeiryddion y byrddau hyn, y tro diwethaf ym mis Gorffennaf, i drafod eu cynnydd wrth ddarparu gwasanaethau integredig effeithiol ac effeithlon. Rwyf yn falch bod y byrddau hyn bellach wedi ymsefydlu'n gadarn, ac rwy'n talu teyrnged i'w haelodau am eu harweinyddiaeth a'u gwaith caled hyd yn hyn. Fodd bynnag, mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod pwysigrwydd cydweithio’n agos â nhw i gefnogi eu gweithrediad parhaus. Rydym ni wedi cynnal cyfres o ddigwyddiadau ledled Cymru dros y 12 mis diwethaf i gefnogi byrddau rhanbarthol ac ystyried gwahanol agweddau ar eu swyddogaethau. Bydd y gefnogaeth hon yn parhau ac yn seiliedig ar ba gymorth y mae'r partneriaid yn ei ddweud wrthym sydd ei angen arnynt.
Un o gyflawniadau nodedig y byrddau oedd cyhoeddi ym mis Ebrill asesiadau poblogaeth fel sy'n ofynnol gan y Ddeddf. Rwy'n gwybod bod yr asesiadau hyn wedi cynnwys proses sylweddol o ymgysylltu a dadansoddi. Mae'r adroddiadau gwerthfawr hyn yn darparu sylfaen dystiolaeth glir ar lefel ranbarthol o’r ystod eang o anghenion gofal a chymorth. Mae partneriaid bellach yn gweithio tuag at gynhyrchu cynlluniau ardal ar y cyd mewn ymateb i'r asesiadau hynny. Mae’n rhaid i'r cynlluniau hyn gael eu llunio erbyn mis Ebrill 2018, a dyna fydd yn gosod yr agenda ar gyfer byrddau partneriaeth rhanbarthol. Rwyf wedi cyfarwyddo byrddau i ddefnyddio'r broses hon i ystyried yn strategol sut y byddan nhw’n cryfhau eu trefniadau integredig ymhellach.
Ochr yn ochr â fframwaith cyfreithiol Deddf 2014, mae Llywodraeth Cymru hefyd yn darparu cymorth ariannol sylweddol i annog mwy o waith integredig a chydweithredol trwy'r gronfa gofal integredig a gafodd ei hail-frandio yn ddiweddar. Mae £60 miliwn arall ar gael ledled Cymru eleni, ac mae ein rhaglen lywodraethu yn cynnwys ymrwymiad i gadw'r gronfa bwysig hon. Ers ei sefydlu yn 2014, defnyddiwyd y Gronfa Gofal Canolraddol i ddatblygu ystod eang o fodelau arloesol o weithio integredig. Credir bod y rhain wedi helpu i atal derbyn pobl i'r ysbyty yn ddiangen a galluogi pobl hŷn i barhau i fod yn annibynnol. Mae cwmpas y Gronfa Gofal Canolraddol wedi ehangu'n raddol fel bod ei amcanion bellach yn cwmpasu meysydd blaenoriaethu byrddau partneriaeth rhanbarthol ar gyfer integreiddio. Er bod y gronfa yn parhau i gefnogi gwasanaethau gofal canolraddol, mae hefyd yn cael ei ddefnyddio i gefnogi gwasanaethau integredig i bobl ag anawsterau dysgu a phlant ag anghenion cymhleth, ac erbyn hyn caiff gofalwyr eu cynnwys yng nghwmpas y gronfa. Bydd yr amcanion hyn yn weithredol am dair blynedd, a bydd hyn yn rhoi mwy o sicrwydd i ranbarthau ac yn eu galluogi i gynllunio'n strategol mewn ymateb i'w hasesiadau poblogaeth.
Comisiynwyd ymgynghorydd annibynnol i helpu byrddau partneriaeth rhanbarthol i nodi ymarfer da yn ymwneud â mentrau a ddatblygwyd trwy'r Gronfa Gofal Canolraddol. Mae'r canfyddiadau wedi cynorthwyo i sicrhau bod amcanion y gronfa a threfniadau adrodd gwell bellach yn canolbwyntio ar gyflawni deilliannau lles. Dros yr haf, ymwelais â nifer o brosiectau amrywiol a chyffrous sy’n bodoli oherwydd y Gronfa Gofal Canolraddol, ac fe welais y pwyslais cadarnhaol yn glir.
Rwyf wedi penderfynu comisiynu adolygiad cynhwysfawr o'r Gronfa Gofal Canolraddol yn ystod y flwyddyn ariannol nesaf. Bydd diben y gwaith hwn yn cynnwys darganfod y manteision cenedlaethol o ran sut y caiff yr arian hwn ei wario gan y byrddau partneriaeth rhanbarthol a phenderfynu ar ba un gyflawnwyd gwerth am arian.
Rwyf yn sicr bod llwyddiannau cadarnhaol y Gronfa Gofal Canolraddol yn deillio o’r ffaith ei fod yn cael ei wario ar y cyd gan bartneriaid. Nid yw gwneud pethau 22 gwaith yn gynaliadwy. Felly mae'r Gronfa Gofal Canolraddol yn cynrychioli un enghraifft glir o fyrddau partneriaeth rhanbarthol yn cyflawni eu blaenoriaeth allweddol o wneud defnydd mwy effeithiol o adnoddau. Gellir gweld enghraifft arall yn y disgwyliad a geir yn y canllawiau statudol y dylai partneriaid roi proses gomisiynu integredig ar waith. Mae hyn yn cynnwys strategaethau comisiynu ar y cyd yn ogystal â dulliau cyffredin o osod manylebau, cytuno ar ffioedd a sicrhau ansawdd. Mae hyn yn caniatáu i awdurdodau lleol a byrddau iechyd ganolbwyntio ar well ansawdd yn ogystal â sicrhau gwell gwerth am arian.
Mae'r Ddeddf yn gosod rheidrwydd ar y Rhanbarthau i sefydlu cyllidebau cyfun o ran darparu lleoedd mewn cartrefi gofal i oedolion erbyn mis Ebrill 2018. Bydd y cronfeydd cyfun hyn yn fodd o roi cefnogaeth sylweddol i’w trefniadau comisiynu ar y cyd, ac yn ddilyniant naturiol o hynny. Rwyf wedi datgan yn glir lawer gwaith fy mod yn disgwyl y caiff y cronfeydd cyfun hyn eu sefydlu ar y cyd ar lefel ranbarthol rhwng y bwrdd iechyd a'r holl awdurdodau lleol o fewn ardal y bartneriaeth. Rydym ni i gyd wedi ymrwymo i ddarparu gwasanaethau o ansawdd effeithiol sy'n gwella lles ein pobl, a gellir cyflawni hynny dim ond drwy gydweithio pwrpasol rhwng partneriaid sy'n arwain at weithio integredig a chynaliadwy yng ngwir ystyr y gair. Ni ellir cyflawni'r canlyniadau hynny yn llawn os nad oes ymrwymiad llwyr i gydweithio. Mae’n rhaid i awdurdodau lleol a byrddau iechyd drafod yn agored sut y gellir defnyddio arian cyhoeddus i fynd i'r afael ag anghenion rhanbarthol yn y modd mwyaf effeithiol. Mae ymdrin â chronfeydd cyfun yn y modd hwn yn gwbl gyson â'r cynigion ar gyfer diwygio llywodraeth leol.
Yn dilyn ymatebion i ymgynghoriad yn 2015, oedwyd y gofyniad am gronfeydd cyfun ar gyfer cartrefi gofal hyd fis Ebrill 2018. Yn ôl unrhyw safonau, mae partneriaid wedi cael digon o amser i gynllunio ar gyfer y gofyniad hwn ac fe ofynnais i gadeiryddion rhanbarthol ysgrifennu ataf erbyn diwedd mis Medi, yn nodi pa gynnydd a wnaed ganddynt. Er eu bod yn nodi heriau, roedd partneriaid yn mynegi yn gyffredinol eu huchelgais i symud tuag at fabwysiadu trefn o gomisiynu rhanbarthol ar y cyd, ac mae hynny yn fy nghalonogi, ond ni ddylai fod unrhyw amheuaeth y dylai hyn gynnwys gweithio i gyllidebau cyfun. Yr wythnos diwethaf fe drefnodd Llywodraeth Cymru ddigwyddiad cenedlaethol i drafod y cyfleoedd a'r heriau mae cyllidebau cyfun yn eu cyflwyno. Byddwn yn trefnu cymorth ychwanegol i ranbarthau yn ystod y misoedd nesaf i'w helpu i sefydlu a rheoli cronfeydd cyfun ar y sail a amlinellais yn gynharach. Byddaf yn asesu cynnydd eto yn gynnar yn y flwyddyn newydd.
Rwy'n cydnabod bod rhanbarthau wedi gwneud cynnydd wrth sefydlu'r cyllidebau cyfun hyn. Rwyf hefyd yn cydnabod, er hynny, bod problemau yn dal i fodoli o ran gallu rhai rhanbarthau i weithredu'r gofyniad hwn yn llawn erbyn mis Ebrill. Os, fodd bynnag, nad wyf yn fodlon â'r ffordd y cyflwynwyd y gofyniad hwn ym mhob rhanbarth erbyn diwedd y flwyddyn ariannol sydd ar ddod, bydd angen i mi ystyried dewisiadau o ran ymyrraeth fwy uniongyrchol. Mae'r rhain yn wasanaethau pwysig sy'n ymdrin â rhai o'n pobl fwyaf agored i niwed.
Rydym ni i gyd yn cydnabod yr heriau wrth ddarparu gwasanaethau integredig a chydweithredol. Bydd yn gofyn am ffyrdd newydd o weithio ac am newid diwylliannol sylweddol. Fodd bynnag, nid yw pobl yn poeni ynghylch ble mae gwasanaethau iechyd yn dod i ben na ble mae gwasanaethau cymdeithasol yn dechrau. Maen nhw eisiau gwasanaethau gofal a chymorth integredig a di-dor, a bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i roi'r arweiniad a'r buddsoddiad i sicrhau'r newid hanfodol hwn. Diolch.
Minister, I’d like to thank you for your statement today. I also welcome the publication of the population assessments, although I am extremely puzzled as to how these health boards and other organisations managed to make strategic plans in the past without such a thing. I am very surprised to hear that it took so long to deliver them, because I would have thought that a key component of understanding what services you need to deliver is to know what the population is that you are serving.
Also, just a little bit further on from that, you talk about the fact of the regional boards and that they are to use this as part of the process to consider their strategic involvement. Can you just confirm whether or not the Welsh ambulance service trust is part of that proposal as well, because, of course, they are an integral part of providing joined-up services for health and social care?
You talk, Minister, of the integrated care fund, and money is always welcome, there is no doubt about it, however, during the scrutiny of the Welsh Government’s budget, it’s very clear that some health boards are stating that cost drivers and investments in key areas are not being mitigated by the required level of savings that they need to make. So, my question to you is: is this enough? What fallback position do you have, or what are you expecting the health boards and integrated service providers to do in order to make sure that there is enough money within these pools to go forward and provide the services that they need in their particular area? As I say, this is coming through loud and clear in the health committee scrutiny of the Welsh Government budget.
What metrics will you be using when you look at your large-scale review of the ICF? Have you actually given thought to how that will—or have your officials given thought to how that will be judged? What benchmarks will you be using? It is a question I raised with the Cabinet Secretary earlier on a previous statement. It’s all very well having these reviews, but you must have a framework within which you know that those reviews can work, and work well.
Your statement on integration and partnership working in health and social care today makes no mention of the integration of workforce planning. Will you be looking at that? Will you be asking those regional boards to look at that as part of their work process, going forward? Because there’s no point in having, for example, all the doctors and nurses in the world that we may wish—if only we were in that position—to then find we don’t have enough social workers to get people back out into their homes, et cetera.
You also don’t talk about how we can use these boards to foster a culture of innovation. I think what’s becoming very, very clear in both the parliamentary review and in leading evidence that’s being put forward by King’s Fund, et cetera, is that we need to have the ability to enable little green shoots of innovation to gather strength, to make these changes, to make sure that this integration works well. We have to bring on board the private sector into a public sector space. I would be very interested to know how you’re going to make that work and how you are going to be able to manage the not unnatural tension between big public sector monoliths, if you like, and the private care sector and, of course, our local authorities, which, as we already know, are very sad local authorities, having just received their budgets, and are wondering how they are going to be able to perform their part of this deal. Thank you.
Gweinidog, fe hoffwn i ddiolch ichi am eich datganiad heddiw. Rwyf i hefyd yn croesawu cyhoeddi'r asesiadau poblogaeth, er fy mod mewn cryn ddryswch ynghylch sut y llwyddodd y byrddau iechyd hyn a sefydliadau eraill i lunio cynlluniau strategol yn y gorffennol heb y fath bethau. Rwy'n synnu’n fawr o glywed y cymerodd gyhyd i'w rhoi ar waith, oherwydd byddwn wedi meddwl mai elfen allweddol o ddeall pa wasanaethau y mae angen i chi eu darparu fyddai gwybod pa boblogaeth yr ydych chi'n ei gwasanaethu.
Hefyd, ychydig ar ôl hynny, soniasoch am y ffaith ynghylch y byrddau rhanbarthol a’u bod i ddefnyddio hyn yn rhan o'r broses i ystyried eu cyfranogiad strategol. A allwch chi gadarnhau pa un a yw ymddiriedolaeth y gwasanaeth ambiwlans yng Nghymru yn rhan o'r cynnig hwnnw hefyd, oherwydd, wrth gwrs, maen nhw’n rhan annatod o ddarparu gwasanaethau cydgysylltiedig ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol?
Rydych chi’n sôn, Gweinidog, am y gronfa gofal integredig, ac mae croeso i arian bob amser, does dim dwywaith am hynny. Fodd bynnag, wrth graffu ar gyllideb Llywodraeth Cymru, mae'n amlwg iawn bod rhai byrddau iechyd yn nodi nad yw’r ffactorau sy’n rheoli costau a buddsoddiadau mewn meysydd allweddol yn cael eu lliniaru gan y lefel ofynnol o arbedion y mae angen iddyn nhw eu gwneud. Felly, fy nghwestiwn i chi yw: a yw hyn yn ddigon? Pa gynlluniau wrth gefn sydd gennych chi, neu beth ydych chi'n disgwyl i'r byrddau iechyd a darparwyr gwasanaethau integredig ei wneud er mwyn sicrhau bod digon o arian yn y cronfeydd hyn i fwrw ymlaen a darparu'r gwasanaethau sydd eu hangen arnynt yn eu hardal benodol nhw? Fel y dywedais i, mae hyn i’w weld yn eglur iawn pan fo’r pwyllgor iechyd yn craffu ar gyllideb Llywodraeth Cymru.
Pa fetrigau y byddwch chi'n eu defnyddio wrth edrych ar eich adolygiad cynhwysfawr o'r Gronfa Gofal Canolraddol? Ydych chi mewn difrif wedi meddwl sut y bydd hynny—neu a yw eich swyddogion wedi ystyried sut y bydd hynny'n cael ei farnu? Pa feincnodau fyddwch chi'n eu defnyddio? Mae'n gwestiwn a godais gydag Ysgrifennydd y Cabinet yn gynharach ynglŷn â datganiad blaenorol. Mae’n iawn cael yr adolygiadau hyn, ond mae'n rhaid bod gennych chi fframwaith y gwyddoch chi y gall yr adolygiadau hynny weithio oddi mewn iddo, a gweithio'n dda.
Nid yw eich datganiad ar integreiddio a chydweithio ym maes iechyd a gofal cymdeithasol heddiw yn sôn am integreiddio cynllunio gweithlu. A fyddwch chi’n edrych ar hynny? A fyddwch chi’n gofyn i'r byrddau rhanbarthol hynny edrych ar hynny yn rhan o'u proses waith, wrth symud ymlaen? Oherwydd nid oes unrhyw ddiben bod gennym, er enghraifft, yr holl feddygon a nyrsys yn y byd y dymunwn ni—oni byddem ni yn y sefyllfa honno—i ddarganfod wedyn nad oes gennym ni ddigon o weithwyr cymdeithasol i gael pobl yn ôl i'w cartrefi, ac yn y blaen.
Nid ydych chi ychwaith yn sôn am sut y gallwn ni ddefnyddio'r byrddau hyn i feithrin diwylliant o arloesedd. Rwy'n credu mai’r hyn sy'n dod yn amlwg iawn, iawn yn yr adolygiad seneddol ac yn y dystiolaeth arweiniol sy'n cael ei chyflwyno gan y King’s Fund, ac ati, yw bod angen y gallu arnom ni i ganiatáu i hadau bychain o arloesi fwrw gwreiddiau, i wneud y newidiadau hynny, i sicrhau bod yr integreiddio hwn yn gweithio'n dda. Mae’n rhaid inni groesawu’r sector preifat i diriogaeth y sector cyhoeddus. Byddai gennyf ddiddordeb mawr mewn cael gwybod sut y byddwch chi'n gwneud y gwaith hwnnw a sut y byddwch chi’n gallu rheoli'r tensiwn nid annaturiol rhwng monolithau enfawr y sector cyhoeddus, os mynnwch chi, a'r sector gofal preifat ac, wrth gwrs, ein hawdurdodau lleol, sydd, fel y gwyddom ni eisoes, yn awdurdodau lleol trist iawn, a hwythau newydd dderbyn eu cyllidebau, ac yn pendroni sut y gallan nhw gyflawni eu rhan nhw o'r fargen hon. Diolch.
I thank you very much indeed for those questions. You began by talking about the population needs assessments, and they’ve been tremendously useful in identifying some core themes, I think, that stretch across all of those population needs assessments. Loneliness and isolation has come out loud and clear as one of those particular areas across all of those population needs assessments, but poverty and deprivation, the importance to individuals of independence, and the importance of building resilience in individuals and communities, they’ve come across as themes in terms of the ways in which we can address the needs that have been identified within those population needs assessments. The needs assessments themselves cover eight core themes: children and young people, old people’s health, physical disabilities, learning disabilities and autism, mental health, sensory impairment, carers who need support, and violence against women, domestic abuse and sexual violence. So, I think they do give us a very robust and clear picture about the needs of those various different groups of people, right across those regional partnership boards. It’s my intention to publish a national population needs assessment based on what we’ve heard from the population needs assessments at a regional level, because they have been so illuminating and so interesting, so I’ve asked Social Care Wales to undertake that piece of work with a view to reporting in November. That’s the aim: to report at that date.
In terms of how regional partnership boards come to an agreement in terms of the pooling of budgets and how much they pool within those budgets, and do they have enough to meet the needs of the people they’ve identified through their population needs assessment, Welsh Government has provided statutory guidance under Part 9 of the Act, which gives an almost step-by-step route to pooled budgets. For example, it starts off with a population needs assessment, but then it moves on to agreeing an appropriate integrated market position statement and a commissioning strategy as a result of that, and agreeing common contracts and specifications, and developing an integrated approach to agreeing the fees with providers, and an integrated approach to quality assurance, whilst at all times maintaining transparency as well. So, those steps along the way should lead to a point where pooled budgets are the next natural progression, and that they’re pooled in a way that is informed and well resourced in order to meet those needs as well. So, those steps have been set out in statutory guidance.
You also asked how we can ensure that the ICF allows innovation, and that was one of the purposes that the ICF was set up for in the first place, in order to give people working in the sector and to give leaders in the health and social care sector the okay, if you like, to try different things and to do things differently. Actually, the ICF was set up to encourage innovation, and actually it was okay if things didn’t work; we could learn from that just as well as we learn from things that do work. So, innovation has always been very much at the heart of that, and there are some fantastic examples, of course. You might be aware of the Pembrokeshire Intermediate Voluntary Organisations Team, PIVOT, which has used £160,000 this year of funding to support timely and effective discharges from hospital, and also to improve opportunities for independent living within the community. To date, within this financial year, 1,320 bed days have been saved and 132 hospital admissions avoided, and there have been 80 supported discharges just within that particular project as well. So, lots of exciting things going on, and people thinking in a very different way.
In terms of workforce planning, again this is something that Social Care Wales has very much engaged with in terms of their new and expanded responsibilities in terms of the development and oversight of the workforce in Wales. They work very closely within the sector and with the regional partnership boards as well.
Finally, you mentioned the private care sector as well, and how we’re ensuring that we recognise the important partners that they are within all of this. Well, the regional partnership boards, through the social services and well-being Act, are mandated to have a representative of the independent sector on each and every one of those regional partnership boards, so that they can give their unique perspective to those boards as well.
Diolch yn fawr iawn i chi am y cwestiynau yna. Fe wnaethoch chi ddechrau drwy siarad am yr asesiadau anghenion poblogaeth, ac maen nhw wedi bod yn hynod ddefnyddiol wrth nodi rhai themâu craidd, rwy'n credu, sy'n berthnasol i’r holl asesiadau anghenion poblogaeth hynny. Gwelwyd yn glir iawn bod unigrwydd ac arwahanrwydd yn un o'r meysydd penodol hynny sy’n gyffredin i’r holl asesiadau anghenion poblogaeth hynny, ond mae tlodi ac amddifadedd, pwysigrwydd annibyniaeth i bobl, a phwysigrwydd meithrin gwytnwch mewn unigolion a chymunedau, mae nhw wedi eu hamlygu fel themâu o ran y ffyrdd y gallwn ni fynd i'r afael â'r anghenion a nodwyd yn yr asesiadau anghenion poblogaeth hynny. Mae'r asesiadau anghenion eu hunain yn ymwneud ag wyth thema graidd: plant a phobl ifanc, iechyd pobl hŷn, anableddau corfforol, anableddau dysgu ac awtistiaeth, iechyd meddwl, nam ar y synhwyrau, gofalwyr sydd angen cymorth, a thrais yn erbyn menywod, cam-drin yn y cartref a thrais rhywiol. Felly, rwy'n credu eu bod yn rhoi darlun clir a chadarn iawn inni ynghylch anghenion y gwahanol grwpiau amrywiol hynny o bobl, ledled y byrddau partneriaeth rhanbarthol hynny. Fy mwriad yw cyhoeddi asesiad anghenion poblogaeth cenedlaethol yn seiliedig ar yr hyn a ddaeth i’r amlwg o’r asesiadau anghenion poblogaeth ar lefel ranbarthol, oherwydd y buon nhw mor ddadlennol ac mor ddiddorol, felly rwyf wedi gofyn i Ofal Cymdeithasol Cymru ymgymryd â'r darn hwnnw o weithio gyda golwg ar adrodd ym mis Tachwedd. Dyna'r nod: adrodd ar y dyddiad hwnnw.
O ran sut y mae byrddau partneriaeth rhanbarthol yn dod i gytundeb o ran cyfuno cyllidebau a faint y maent yn ei gronni o fewn y cyllidebau hynny, ac a oes ganddynt ddigon i ddiwallu anghenion y bobl y maen nhw wedi eu nodi trwy eu hasesiad anghenion poblogaeth, mae Llywodraeth Cymru wedi darparu canllawiau statudol o dan Ran 9 o'r Ddeddf, sy'n rhoi canllawiau cam wrth gam bron iawn ynglŷn â chyllidebau cyfun. Er enghraifft, mae'n cychwyn gydag asesiad anghenion poblogaeth, ond yna mae'n symud ymlaen i gytuno ar ddatganiad sefyllfa marchnad integredig briodol a strategaeth gomisiynu fel canlyniad i hynny, a chytuno ar gontractau a manylebau cyffredin, a datblygu ffordd integredig o fynd ati i gytuno ar ffioedd gyda darparwyr, a ffordd integredig o sicrhau ansawdd, gan sicrhau tryloywder bob amser hefyd. Felly, dylai'r camau hynny ar hyd y ffordd arwain at sefyllfa pan mai’r dilyniant naturiol nesaf yw cyllidebau cyfun, ac y cânt eu cyfuno mewn ffordd ddeallus sy’n caniatáu digon o adnoddau er mwyn diwallu'r anghenion hynny hefyd. Felly, mae'r camau hynny wedi eu hamlinellu mewn canllawiau statudol.
Fe wnaethoch ofyn hefyd sut y gallwn ni sicrhau bod y Gronfa Gofal Integredig yn caniatáu arloesi, a dyna un o'r rhesymau dros sefydlu’r Gronfa yn y lle cyntaf, er mwyn rhoi caniatâd, os mynnwch chi, i bobl sy'n gweithio yn y sector ac i arweinwyr ym maes iechyd a chymdeithasol, i roi cynnig ar bethau gwahanol ac i wneud pethau'n wahanol. Mewn gwirionedd, sefydlwyd y Gronfa Gofal Integredig i annog arloesi, ac a dweud y gwir, roedd hi’n iawn os nad oedd pethau'n gweithio; fe allem ni ddysgu oddi wrth hynny cymaint ag yr ydym yn dysgu o bethau sydd yn gweithio. Felly, mae arloesi wedi bod yn rhan ganolog iawn o hynny erioed, ac mae yna rai enghreifftiau gwych, wrth gwrs. Efallai eich bod yn ymwybodol o Dîm Sefydliadau Gwirfoddol Canolradd Sir Benfro, PIVOT, sydd wedi defnyddio £160,000 o gyllid eleni i gefnogi’r agwedd o ryddhau pobl yn amserol ac yn effeithiol o'r ysbyty, a hefyd i wella cyfleoedd i fyw'n annibynnol yn y gymuned. Hyd yn hyn, yn y flwyddyn ariannol hon, mae 1,320 o ddiwrnodau gwely wedi'u rhyddhau a 132 o dderbyniadau i ysbytai wedi eu hosgoi, ac fe gafodd 80 o bobl eu rhyddhau gyda’r cynnig o gymorth dilynol dim ond yn rhan o’r prosiect penodol hwnnw hefyd. Felly, mae llawer o bethau cyffrous yn digwydd, a phobl yn meddwl mewn ffordd wahanol iawn.
O ran cynllunio gweithlu, unwaith eto mae hyn yn rhywbeth y mae Gofal Cymdeithasol Cymru wedi ymwneud llawer iawn ag ef o ran eu cyfrifoldebau newydd a helaethach o ran datblygu a goruchwylio'r gweithlu yng Nghymru. Maen nhw’n gweithio'n agos iawn o fewn y sector a chyda'r byrddau partneriaeth rhanbarthol hefyd.
Yn olaf, soniasoch am y sector gofal preifat hefyd, a sut yr ydym ni’n sicrhau ein bod yn cydnabod y partneriaid pwysig sy’n rhan o hyn i gyd. Wel, mae rheidrwydd ar y byrddau partneriaeth rhanbarthol, drwy'r Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant, i gael cynrychiolydd o'r sector annibynnol ar bob un o'r byrddau partneriaeth rhanbarthol hynny, fel y gallant hwythau roi eu safbwynt unigryw i'r byrddau hynny hefyd.
Mae yna ddwy brif elfen i’r datganiad, am wn i, ac rwy’n diolch i’r Gweinidog am y datganiad hwnnw. Yn gyntaf: cryn ganmoliaeth o rai elfennau o waith y gronfa gofal ganolraddol—bellach yn gronfa integredig. Mi gymeraf i’r cyfle hwn, os caf, i atgoffa’r Siambr yma bod y gronfa honno yn rhan o gytundeb y gyllideb flaenorol efo Plaid Cymru, a’n bod ni’n falch ein bod ni wedi dod a’r syniad hwnnw at y bwrdd, oherwydd y ffordd rydym ni wedi ei weld o yn cael ei ddatblygu. Prif elfen y datganiad, wedyn, ydy’r cyd-destun ehangach yma o gyfuno cyllidebau a gweithio mewn partneriaeth, ac mae gen i nifer o gwestiynau yn codi allan o hynny. Mae’r datganiad yn awgrymu bod awdurdodau lleol a byrddau iechyd rhywsut ddim yn rhoi ymrwymiad llawn i’r byrddau rhanbarthol:
‘Those outcomes cannot be…achieved by anything less than a full commitment to working together.’
Beth ydych chi’n meddwl ydy’r prif rwystr i gael y math o ymrwymiad llawn i lwyddiant y byrddau? Rydych chi’n ein hatgoffa ni, ar ôl ymgynghoriad, fod gohiriad wedi bod yn yr angen am gyllidebau cyfun i gartrefi gofal tan 2018. Rydw i’n cytuno efo chi, neu efo’r awgrym, fod hyn yn ddigon o amser. Ond o ddarllen rhwng y llinellau, mae’n ymddangos bod rhai partneriaid yn canfod hyn yn anodd o hyd. Yn y cyd-destun hwnnw, a ydych chi fel Gweinidog yn difaru ymestyn y dedlein ar y sail ei bod hi’n ymddangos, beth bynnag ydy’r dedlein, fod rhai partneriaid yn cael trafferth ymrwymo iddo fo?
A ydych chi hefyd yn cydnabod bod arwahanrwydd iechyd a gofal cymdeithasol, a’r diffyg dyletswyddau statudol, yn golygu bod wastad peryg mai’r hyn y byddai gweithio partneriaeth yn ei olygu byddai rheolwyr yn cyfarfod i ddadlau i’w cyfraniadau nhw i’r gyllideb gyfun fod cyn lleied â phosib, ac felly bod cyfyngiadau gweithio partneriaeth heb ymrwymiadau statudol yn cael eu harddangos yn eithaf clir yn y fan hyn? O bosib fe wnaf i ofyn hefyd am eich sylwadau chi ynglŷn â’r opsiwn arall, sef, wrth gwrs, i roi cyllideb benodol i’r byrddau rhanbarthol yn hytrach nag i awdurdodau lleol a byrddau iechyd ar wahân.
Y cwestiwn nesaf: mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn erbyn cyflwyno newidiadau strwythurol eang i gyfuno iechyd a gofal cymdeithasol, yn dadlau y byddai newidiadau o’r math hynny yn ddrud, a hefyd yn aflonyddgar neu’n ‘disruptive’. Pam felly ydych chi yn cynllunio i newid iechyd ym Mhen-y-bont ar Ogwr o Abertawe Bro Morgannwg i Gwm Taf a ddim hyd yn oed yn defnyddio’r cyfle hwnnw i greu corff mwy integredig, lle y byddai adnoddau yn cael eu targedu ar wasanaethau rheng-flaen, pan rydych chi wedi cymryd y penderfyniad i wneud newid strwythurol?
Nesaf, mi wnaf i’ch atgoffa am ambell i welliant gan Blaid Cymru a wrthodwyd gan y Llywodraeth wrth i’r Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol gael ei thrafod. Un o’r rheini fyddai i ganiatáu i awdurdodau lleol i gyflogi yn uniongyrchol nyrsys cofrestredig, a drwy hynny rhoi cyfle iddyn nhw ddatblygu gofal cymdeithasol cryfach. A ydych chi’n difaru gwneud hynny? Hefyd, yn cyfeirio nôl at yr hyn a ddywedais i’n gynharach, ein gwelliant ni hefyd i gryfhau’r ddyletswydd go iawn ar awdurdodau lleol a byrddau iechyd i gydweithio ar gyfuno cyllidebau; hynny ydy, mi oeddem ni’n dweud y dylen nhw, yn hytrach na ‘fe ddylen nhw ystyried’, neu ‘fe ddylen nhw allu’.
Ac yn olaf, heddiw mi ydym ni’n clywed awdurdodau lleol ledled Cymru yn ymateb gyda chryn bryder, a hynny yn ddealladwy iawn, i’r cyhoeddiad ynglŷn â’u cyllidebau drafft nhw eu bod nhw’n wynebu blynyddoedd yn rhagor o doriadau. A ydych chi fel Gweinidog yn credu ei bod hi yn bosib i wasanaethau cymdeithasol gynnal y math o lefel o wasanaeth y maen nhw yn ei ddarparu ar hyn o bryd, heb sôn am eu gwella a’u cryfhau nhw, o fewn cyd-destun lle mae cyllidebau awdurdodau lleol yn cael eu torri ac, ar yr un pryd, lle mae yna gynnydd mewn galw ar eu gwasanaethau nhw? Oni ddylem ni mewn difri fod wir yn meddwl yn nhermau cyllideb sengl rŵan—iechyd a gofal cymdeithasol? Oherwydd mi fyddwn i’n dadlau yn gryf iawn ei bod hi yn gamarweiniol i danlinellu cynnydd o £200 miliwn mewn gofal iechyd os ydy gofal cymdeithasol, sydd â chymaint o impact ar yr NHS, yn mynd i lawr, neu mewn peryg o fynd i lawr, yn y blynyddoedd nesaf.
There are two main elements to the statement and I thank the Minister for that statement. The first of those elements is that there’s been some praise of some elements of the integrated care fund—previously the intermediate care fund. I will take this opportunity, if I may, to remind the Chamber that that fund was part of a budgetary agreement with Plaid Cymru, and we’re pleased that we brought that idea to the table because of the way in which we have seen it being developed. The main element of the statement is this broader context of pooling budgets and working in partnership, and I have a number of questions arising from that. The statement suggests that local authorities and health boards somehow aren’t fully committed to these regional boards:
Nid oes modd i’r canlyniadau hynny......gael eu cyflawni drwy ddim llai nag ymrwymiad llwyr i gydweithio.
What do you think is the main barrier to getting that kind of full commitment to the success of the boards? You remind us that, after consultation, there was a deferral in the need for pooled budgets to care homes until 2018. I agree with you, or with the suggestion, that this provides sufficient time, but, in reading between the lines, it appears that some partners are finding this difficult, still. And in that context, do you, as Minister, regret extending that deadline on the basis that it appears that, whatever the deadline is, certain partners will have difficulty in committing to it?
Do you also acknowledge that the separation of health and social care, and the lack of statutory responsibilities, mean that there is always a risk that what partnership working would mean would be managers meeting to argue what their contribution to the pooled budget should be and to ensure that it was as small as possible, and that the limitations of partnership working without statutory obligations are quite clearly displayed? And I may ask, too, for your comments on the alternative option, namely providing a specific budget to the regional boards, rather than the local authorities and the health boards separately.
The next question is that the Welsh Government has been against introducing structural changes to merge health and social care, arguing that such changes would be expensive and disruptive too. So, why, then, are you planning to change health in Bridgend from Abertawe Bro Morgannwg to Cwm Taf and not even taking that opportunity to create a more integrated body, where resources would be targeted at front-line services, when you have taken that decision to make a structural change?
Next I will remind you of a few Plaid Cymru amendments that were rejected by the Government when the social services Act was discussed. One of those was to allow local authorities to directly employ registered nurses, thereby providing opportunities for them to develop stronger social care. Do you regret not agreeing to those amendments? Also, referring back to what I said earlier, our amendment 2 in order to strengthen the real duty that should be placed on health boards and local authorities to collaborate on merged or pooled budgets; that is, we were saying that they should, rather than ‘they should consider’ or ‘they should be able to’.
And finally, today we hear local authorities the length and breadth of Wales responding with some understandable concern in terms of the announcement on their draft budget, that they are facing years of cuts—more cuts. Do you, as Minister, believe that it is possible for social services to maintain the level of service that they currently provide, never mind strengthening and improving those services, within the context of a shrinking budget for local authorities, whilst simultaneously there is an increase in demand for their services? Shouldn’t we, if truth be told, be thinking in earnest about a single budget for health and social care? Because I would argue very strongly that it is misleading to highlight an increase of £200 million in healthcare if social care, which has such a knock-on impact on the NHS, is to see reductions or is at risk of seeing reductions in future years.
Thank you very much. I would begin by saying that, in those letters to which I referred in my statement, where all chairs of regional partnership boards wrote to me by the end of last month, providing an update on the progress—each of those letters included an update on the progress towards those six different steps towards pooled budgets, which I spoke about in my response to Angela Burns, and it is fair to say that various regions are at different stages on that journey, but we’ve been absolutely clear that Welsh Government will provide whatever support is necessary to get them to the point where they are able to pool those budgets. But there is absolutely no question that all of those regions are fully committed to pooled budgets. I’ve spoken to the chairs of regional partnership boards, I’ve had meetings with the chairs of the health boards, for example, just yesterday, I met with all of the leads in local government who have responsibility for social care, all of whom are completely behind pooled budgets and recognising the importance of it. So, there’s no question, I don’t think, in terms of the commitment to it. In terms of the actual practicality of it, it is a tremendously complex thing to do, but, as I said in my statement, Welsh Government will provide whatever additional support is needed to get to that point.
In terms of partnership working, it’s not really about managers talking; the actual real partnership working is what happens in terms of, on the ground, how the individual receiving care and support has that care and support need met. You’ll probably be aware of examples in your own area in north Wales where the regional partnership board has allocated £1 million this year to improve their step up, step down services. So, that’s supporting people who are coming out of hospital who are medically fit but still require some degree of care and support. Over 800 people have already benefitted from this service and more than 2,000 bed days saved as well.
Additionally, in the north Wales region, over £1 million of the integrated care fund has been used to establish multidisciplinary, single point of access services, providing information, advice and assistance to individuals in a timely, effective and efficient way. Actually, many of the regional partnership boards have taken that approach in terms of that single point of access, just having seen how effective it is.
You referred to Bridgend, and, of course, in the statement to the National Assembly on 18 June, the Cabinet Secretary for Finance and Local Government said that we proposed that the Cwm Taf local health board boundary should be adjusted to include the Bridgend local authority area. Working with our partners in local government and health boards, the Government will discuss that proposition and develop a formal consultation document and a further statement will be issued on this this autumn. But I can confirm Welsh Government has already begun to engage very closely with the partners in Cwm Taf and the Western Bay regional partnership board about potential transitional arrangements if the boundary of Cwm Taf were to be extended to incorporate Bridgend as well. I think that it’s important that we take all of our regional partnership boards and all of our local authorities and health boards and treat them in the same way, rather than having bespoke arrangements for individual health boards and so on as well.
In terms of the specific budget, you’re right, there is more than one way to pool a budget; that’s certainly true. However, the preference has always been to encourage and give the freedom to local authorities and health boards, through the regional partnership boards, to take ownership of it and to take the leadership of the pooling of budgets themselves. I think that’s a more effective way and a more desirable way, certainly, than having Welsh Government impose that pooling on them. However, I’ve made it clear in my statement as well today that, if I’m not satisfied by the progress that has been made, I will consider other ways to pool budgets as well.
If I may, just on one more point, you did mention the difficult settlement that local authorities are having to deal with. It’s the result of seven years of austerity and diminishing funds to Welsh Government, and of course you will have read the Minister’s statement, outlining the settlement that has been made. However, I do think that collaboration and partnership working does provide local authorities with opportunities in the sense that, when pooled budgets do come into place and we commission jointly those adult care home places, there’s great opportunity actually to be doing things seven times rather than 22 times, sharing expertise and sharing the benefits of those wider commissioning arrangements as well. So, there are opportunities, certainly, with this approach.
Diolch yn fawr iawn. Dechreuaf drwy ddweud, yn y llythyrau hynny y cyfeiriais atynt yn fy natganiad, pryd yr ysgrifennodd holl gadeiryddion y byrddau partneriaeth rhanbarthol ataf erbyn diwedd y mis diwethaf, gan roi diweddariad ar y cynnydd— roedd pob un o'r llythyrau hynny'n cynnwys diweddariad ar y cynnydd a wnaed tuag at y chwe cham gwahanol hynny tuag at gyllidebau cyfun, y soniais amdanynt yn fy ymateb i Angela Burns. Mae'n deg dweud bod gwahanol ranbarthau ar wahanol gamau ar y daith honno, ond rydym ni wedi bod yn gwbl glir y bydd Llywodraeth Cymru yn darparu pa gymorth bynnag sydd ei angen er mwyn sicrhau eu bod yn cyrraedd y pwynt hwnnw pryd y gallant gyfuno'r cyllidebau hynny. Ond nid oes amheuaeth o gwbl bod yr holl ranbarthau hynny'n llwyr ymrwymedig i gyllidebau cyfun. Rwyf wedi siarad â chadeiryddion byrddau partneriaeth rhanbarthol, rwyf wedi cael cyfarfodydd gyda chadeiryddion y byrddau iechyd. Er enghraifft, ddoe ddiwethaf, cyfarfûm â'r holl arweinyddion mewn llywodraeth leol sydd â chyfrifoldeb dros ofal cymdeithasol, ac mae pob un ohonynt yn gwbl gefnogol i gyllidebau cyfun ac yn cydnabod pwysigrwydd hynny. Felly, nid wyf yn credu bod unrhyw amheuaeth o ran yr ymrwymiad i hynny. O ran pa mor ymarferol yw hynny mewn gwirionedd, mae'n rhywbeth sy’n eithriadol o gymhleth i'w wneud, ond, fel y dywedais yn fy natganiad, bydd Llywodraeth Cymru yn darparu pa bynnag gymorth ychwanegol sydd ei angen er mwyn cyrraedd y pwynt hwnnw.
O ran gweithio mewn partneriaeth, nid yw hynny’n ymwneud mewn gwirionedd â rheolwyr yn siarad; y gwir gydweithio yw'r hyn sy'n digwydd o ran, ar lawr gwlad, sut yr eir ati i ddiwallu’r angen gofal a chymorth hwnnw y mae’r unigolyn sy'n derbyn gofal a chefnogaeth ei angen. Mae’n siŵr eich bod yn gwybod am enghreifftiau yn eich ardal chi yn y gogledd lle mae'r bwrdd partneriaeth rhanbarthol wedi neilltuo £1 miliwn eleni i wella eu gwasanaethau camu i fyny, camu i lawr. Felly, mae hynny'n cefnogi pobl sy'n dod allan o'r ysbyty sy'n feddygol iach ond bod angen rhywfaint o ofal a chymorth arnynt. Mae dros 800 o bobl eisoes wedi elwa ar y gwasanaeth hwn ac mae mwy na 2,000 o ddyddiau gwely wedi eu harbed hefyd.
Hefyd, yn rhanbarth gogledd Cymru, defnyddiwyd dros £1 miliwn o'r gronfa gofal integredig i sefydlu gwasanaethau un pwynt mynediad aml-ddisgyblaeth, gan ddarparu gwybodaeth, cyngor a chymorth i unigolion mewn ffordd amserol, effeithiol ac effeithlon. Yn wir, mae llawer o'r byrddau partneriaeth rhanbarthol wedi mabwysiadu’r ffordd honno o weithio gyda’r drefn un pwynt mynediad, wedi gweld pa mor wirioneddol effeithiol yw hynny.
Cyfeiriasoch at Ben-y-bont ar Ogwr, ac, wrth gwrs, yn y datganiad i'r Cynulliad Cenedlaethol ar 18 Mehefin, dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol ein bod yn cynnig y dylid addasu ffin bwrdd iechyd lleol Cwm Taf i gynnwys ardal awdurdod lleol Pen-y-bont ar Ogwr. Gan weithio gyda'n partneriaid mewn llywodraeth leol a byrddau iechyd, bydd y Llywodraeth yn trafod y cynnig hwnnw ac yn datblygu dogfen ymgynghori ffurfiol ac fe gyhoeddir datganiad arall ar hyn yn ystod yr hydref hwn. Ond gallaf gadarnhau bod Llywodraeth Cymru eisoes wedi dechrau trafod mewn cryn fanylder â’r partneriaid yng Nghwm Taf a bwrdd partneriaeth ranbarthol Bae’r Gorllewin y trefniadau trosglwyddo posibl pe byddai ffin Cwm Taf yn cael ei ymestyn i ymgorffori Pen-y-bont ar Ogwr hefyd. Credaf hefyd ei bod yn bwysig inni drin ein holl fyrddau partneriaeth rhanbarthol a'n holl awdurdodau lleol a'n byrddau iechyd yn yr un modd, yn hytrach na bod gennym drefniadau pwrpasol ar gyfer byrddau iechyd unigol ac yn y blaen.
O ran y gyllideb benodol, rydych chi'n iawn, mae mwy nag un ffordd o gyfuno cyllideb; mae hynny'n bendant yn wir. Fodd bynnag, y dewis erioed oedd annog a rhoi rhyddid i awdurdodau lleol a byrddau iechyd, trwy'r byrddau partneriaeth rhanbarthol, i berchnogi hynny ac i fod yn gyfrifol eu hunain am arwain y gwaith o gyfuno cyllidebau eu hunain. Rwy'n credu bod honno'n ffordd fwy effeithiol ac yn ffordd fwy dymunol, yn sicr, na bod yn rhaid i Lywodraeth Cymru orfodi’r drefn cyfuno cyllidebau arnynt. Fodd bynnag, rwyf hefyd wedi ei gwneud hi’n glir yn fy natganiad heddiw, os na fyddaf yn fodlon ar y cynnydd a wnaed, y byddaf yn ystyried ffyrdd eraill o gyfuno cyllidebau hefyd.
Os caf i, dim ond ar un pwynt arall, soniasoch am y setliad anodd y mae awdurdodau lleol yn gorfod ymdopi ag ef. Mae'n ganlyniad i saith mlynedd o gyni a llai o arian i Lywodraeth Cymru, ac wrth gwrs byddwch wedi darllen datganiad y Gweinidog, sy’n amlinellu'r setliad a wnaed. Fodd bynnag, rwyf yn credu bod gweithio ar y cyd a gweithio mewn partneriaeth yn rhoi cyfleoedd i awdurdodau lleol yn yr ystyr, pan fydd cyllidebau cyfun yn dod i rym ac y byddwn ni’n comisiynu’r lleoedd hynny mewn cartrefi gofal oedolion ar y cyd, ceir cyfle gwych mewn gwirionedd i wneud pethau saith gwaith yn hytrach na 22 gwaith, gan rannu arbenigedd a rhannu manteision y trefniadau comisiynu ehangach hynny hefyd. Felly, mae yna gyfleoedd, yn sicr, gyda'r dull hwn.
Thank you for your statement, Minister. The 1000 Lives campaign has shown what is possible when we are united in the pursuit of a single aim—an aim of improving each patient’s experience of the care they receive. The enthusiasm and commitment of healthcare teams is highly admirable. Working together by following an evidence-based approach, they have continued to produce positive results and make significant improvements to patients’ experiences and safety. We must therefore acknowledge that, however hard we try, human error continues to be a fact of life. Therefore, we must continue to explore positive reforms to the management of our health service, and at all times prioritise patient care and safety.
First of all, we must recognise the scope of any issues and problems and make a clear commitment to change flawed systems that fail patients during their treatment and care. Improving each patient’s experience within our Welsh NHS requires everyone within it to work collaboratively with both the patient and their families. A vital component to improving the experiences of patients and staff is cohesion between health services and social care, and, where this fails, the consequences can be severe. An example that I have mentioned in this Chamber, but I feel it is important to raise, was the case of the 83-year-old gentleman from my region in South Wales West who underwent major surgery and subsequent treatment, and he experienced the flaws in the system and failed to benefit from collaborative care between health and social services. There simply was no plan when he was released from the hospital and no-one was told he was coming home from the hospital, and he’d had a triple heart bypass at 83 years of age.
So, does the Minister therefore agree with me that integration between these services must include streamlining the information patients are obliged to submit, thereby preventing a patient from having to give, as in this case, the same information to multiple agencies and professionals and in the end not achieving the result, improving the information sharing, which, in this case, didn’t happen, and ensuring health and social care services complement each other, establishing greater co-ordination between the two? Do you consider the role of local authorities in this instance to be positive? What experiences have you had when you’ve been negotiating, talking to, local authorities regarding these issues? One of the major challenges that faces the smooth transition from health services to social care is the delayed transfers of care. Since the middle of the last decade, we’ve witnessed rapid improvements in the number of people who experience delays. Indeed, the number has come down from 775 in the quarter ending in December 2004 to 472 in the quarter ending December last year. We all know workforce planning is vitally important, and each health board has stated that the cost of agency staff because of shortages is really eating into their budget and absorbs an awful lot of cost. So, this is a huge task, and I ask how you will address this issue, please.
Despite this considerable decrease in delayed transfers of care, it is noticeable that, since 2010, the number of delayed transfers of care has plateaued. I appreciate that there is always going to be a fluctuation in these figures. However, in 2013, there were 5,393 delayed transfers of care compared with nearly 6,000 in 2016. So, one of the main causes for these delays is the availability of beds, since the 2010 number of available beds has decreased by 15 per cent. At a time when Wales is experiencing increasing demands on the NHS service, the provision of beds is fundamental to reducing the number of delayed transfers of care. So, the 15 per cent reduction puts further strain on services and has an adverse effect on a patient’s experience. So, in particular, elderly people are suffering delays in their care, often left in hospital because there is no place for them to go—so, services, which in recent years have experienced cuts to their budget, exacerbating the problem further. Does the Minister agree with me that the Welsh Government must address the number of readily available beds to relieve pressure in Welsh hospitals and, furthermore, do everything within its power to prevent the closure of care homes across Wales?
Cuts to social services budgets have placed greater pressure on social care when patients are transferred from hospital. This is especially relevant to the elderly, many of whom experience a delay in their transfer and are reliant, therefore, on social services for the essential support that they receive. For example, Cardiff Council faces severe cuts to its budget over the next three years. The council has already made £200 million-worth of savings in the last 10 years. If further cuts—[Interruption.] If further cuts are to be made to council budgets such as Cardiff’s, then the capabilities of social services are going to be increasingly restricted, leaving many patients, both young and old, without essential care.
If social services are unable to keep up with the demand, then there is inevitably going to be a knock-on effect on the availability of beds in hospitals. So, this has a further effect on the transfer of care, causing greater obstacles to providing integrated care services.
As councils, not just here in Cardiff, but throughout the whole of Wales, face economically challenging times, will the Minister prioritise vital funding for the provision of social care for the elderly and the most vulnerable in our society, and consider the recommendations I gave earlier in my speech, ensuring that all in our health service benefit from collaborative health and social care? Thank you.
Diolch ichi am eich datganiad, Weinidog. Mae'r ymgyrch 1000 o Fywydau wedi dangos yr hyn sy'n bosibl pan fyddwn ni'n unedig wrth ymgyrraedd at un nod—nod o wella profiad pob claf o'r gofal y mae’n ei dderbyn. Mae’n wych gweld brwdfrydedd ac ymrwymiad y timau gofal iechyd. Gan gydweithio mewn ffordd sydd â thystiolaeth yn sail iddi, maen nhw wedi parhau i sicrhau canlyniadau cadarnhaol a gwneud gwelliannau sylweddol i brofiadau a diogelwch cleifion. Felly, mae’n rhaid inni gydnabod, pa mor galed bynnag yr ymdrechwn ni, bod camgymeriadau dynol yn parhau i fod yn un o ffeithiau fywyd. Felly, mae’n rhaid inni barhau i archwilio diwygiadau cadarnhaol i reoli ein gwasanaeth iechyd, a blaenoriaethu gofal a diogelwch cleifion bob amser.
Yn gyntaf oll, mae’n rhaid inni gydnabod natur unrhyw faterion a phroblemau a gwneud ymrwymiad clir i newid systemau diffygiol sy'n esgeuluso cleifion. Er mwyn gwella profiad pob claf yn ein GIG mae’n rhaid i bawb sy’n rhan ohono gydweithio gyda'r clleifion a'u teuluoedd. Elfen hanfodol o wella profiadau cleifion a staff yw cydlynu gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol, ac os yw hyn yn methu, gall y canlyniadau fod yn ddifrifol. Enghraifft yr wyf wedi sôn amdani o’r blaen yn y Siambr hon, ond rwy’n teimlo ei bod hi’n bwysig sôn amdani eto, yw achos gŵr bonheddig 83 oed o'm rhanbarth i yng Ngorllewin De Cymru a gafodd lawdriniaeth fawr a thriniaeth ddilynol, a chafodd brofiad o’r diffygion yn y system ac ni lwyddodd i fanteisio ar ofal cydweithredol rhwng gwasanaethau iechyd a’r gwasanaethau cymdeithasol. Yn syml, nid oedd unrhyw gynllun pan gafodd ei ryddhau o'r ysbyty ac ni soniwyd gair wth neb ei fod yn dod adref o'r ysbyty, ac roedd wedi cael llawdriniaeth ddargyfeirio driphlyg ar ei galon ac yntau’n 83 oed.
Felly, a yw'r Gweinidog felly yn cytuno â mi fod yn rhaid i'r integreiddio rhwng y gwasanaethau hyn gynnwys symleiddio'r wybodaeth y mae'n ofynnol i gleifion ei chyflwyno, a thrwy hynny atal claf rhag gorfod rhoi, fel yn yr achos hwn, yr un wybodaeth i asiantaethau a gweithwyr proffesiynol lluosog ac yn y diwedd, peidio â chyflawni'r canlyniad. Byddai hyn yn gwella'r broses o rannu gwybodaeth, na ddigwyddodd yn yr achos hwn, ac yn sicrhau bod gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol yn cyd-fynd yn well â’i gilydd, gan esgor ar fwy o gydgysylltu rhwng y ddau? Ydych chi'n ystyried bod swyddogaeth awdurdodau lleol yn yr achos hwn yn gadarnhaol? Pa brofiadau a gawsoch chi wrth drafod a chytuno gydag awdurdodau lleol ynglŷn â'r materion hyn? Un o'r heriau mawr sy’n bodoli o ran trosglwyddo llyfn o’r gwasanaethau iechyd i ofal cymdeithasol yw'r oedi wrth drosglwyddo gofal. Ers canol y degawd diwethaf, rydym ni wedi gweld gwelliannau cyflym yn nifer y bobl sy'n gorfod aros. Yn wir, mae'r nifer wedi gostwng o 775 yn y chwarter a ddaeth i ben ym mis Rhagfyr 2004 i 472 yn y chwarter a ddaeth i ben ym mis Rhagfyr y llynedd. Fe ŵyr pob un ohonom ni fod cynllunio gweithlu yn hanfodol bwysig, ac mae pob bwrdd iechyd wedi datgan bod cost staff asiantaeth oherwydd prinder yn cael effaith fawr ar eu cyllideb ac yn amsugno llawer iawn o gostau. Felly, mae hon yn dasg enfawr, ac fe hoffwn i ofyn sut y byddwch chi’n mynd i'r afael â'r mater hwn, os gwelwch yn dda.
Er gwaethaf y gostyngiad sylweddol hwn mewn achosion o oedi wrth drosglwyddo gofal, mae'n amlwg bod nifer yr achosion o oedi wrth drosglwyddo gofal wedi sefydlogi ers 2010. Rwy'n sylweddoli y bydd yna amrywiad bob amser yn y ffigurau hyn. Fodd bynnag, yn 2013, roedd 5,393 achos o oedi wrth drosglwyddo gofal o’i gymharu â bron i 6,000 yn 2016. Felly, un o brif achosion yr oedi hwn yw faint o welyau sydd ar gael, gan fod nifer y gwelyau oedd ar gael yn 2010 wedi gostwng gan 15 y cant. Ar adeg pan fo Cymru'n wynebu pwysau cynyddol ar wasanaeth y GIG, mae darparu gwelyau yn hanfodol i leihau nifer yr achosion o oedi wrth drosglwyddo gofal. Felly, mae'r gostyngiad o 15 y cant yn rhoi mwy o straen ar wasanaethau ac yn cael effaith andwyol ar brofiad y claf. Felly, yn arbennig, mae pobl hŷn yn dioddef oedi o ran eu gofal, ac yn aml yn cael eu gadael yn yr ysbyty oherwydd nad oes lle iddyn nhw fynd iddo— felly, dyma wasanaethau sydd, yn ystod y blynyddoedd diwethaf, wedi gweld cwtogi ar eu cyllideb, gan waethygu'r broblem ymhellach. A yw'r Gweinidog yn cytuno â mi bod yn rhaid i Lywodraeth Cymru fynd i'r afael â nifer y gwelyau sydd ar gael yn rhwydd er mwyn lleddfu’r pwysau yn ysbytai Cymru a, hefyd, gwneud popeth o fewn ei gallu i atal cartrefi gofal rhag cau ledled Cymru?
Mae toriadau i gyllidebau gwasanaethau cymdeithasol wedi rhoi mwy o bwysau ar ofal cymdeithasol pan fydd cleifion yn cael eu trosglwyddo o'r ysbyty. Mae hyn yn arbennig o berthnasol i'r henoed, ac mae llawer ohonyn nhw'n profi oedi wrth drosglwyddo ac yn dibynnu, felly, ar y gwasanaethau cymdeithasol am y cymorth hanfodol a gânt. Er enghraifft, mae Cyngor Caerdydd yn wynebu toriadau difrifol i'w gyllideb dros y tair blynedd nesaf. Mae'r cyngor eisoes wedi gwneud gwerth £200 miliwn o arbedion yn ystod y 10 mlynedd diwethaf. Os gwneir toriadau pellach— [Torri ar draws.] Os gwneir toriadau pellach i gyllidebau cyngor fel yn achos Cyngor Caerdydd, yna bydd gallu’r gwasanaethau cymdeithasol yn cael eu cyfyngu fwyfwy, gan adael llawer o gleifion, yn ifanc ac yn hen, heb ofal hanfodol.
Os na all y gwasanaethau cymdeithasol ddiwallu’r galw, yna mae'n anochel y bydd hyn yn effeithio'n sylweddol ar faint o welyau sydd ar gael mewn ysbytai. Felly, mae hyn yn cael effaith bellach ar drosglwyddo gofal, gan achosi mwy o rwystrau i ddarparu gwasanaethau gofal integredig.
Oherwydd bod cynghorau, nid dim ond yma yng Nghaerdydd, ond ledled Cymru, yn wynebu cyfnod heriol yn economaidd, a wnaiff y Gweinidog flaenoriaethu cyllid hanfodol ar gyfer darparu gofal cymdeithasol i'r henoed a'r rhai mwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas, ac ystyried yr argymhellion a wnes yn gynharach yn fy araith, gan sicrhau bod pawb yn ein gwasanaeth iechyd yn elwa ar iechyd a gofal cymdeithasol cydweithredol? Diolch.
I thank you very much for those questions and begin by also recognising your comments particularly on the enthusiasm and commitment of the people who are working on the front line in health and social care—I’ve seen that for myself when I’ve visited many of the ICF projects that are taking place across Wales. I’d certainly, as always, encourage Members to go and visit the projects to be inspired by the kind of innovative working and sheer enthusiasm that people have working on the ground through the ICF.
Also, you said about the importance of prioritising the individual, and that’s exactly what the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 sets out to do, in the sense that it puts the individual at the heart of the decisions that are made about them. It’s about personal outcomes, having that ‘what matters’ conversation with them to understand what it is that the individual would like to achieve, and understanding that they are equal experts alongside the professionals—they’re the experts in their lives, so they should be treated as equal experts in those conversations.
You also made the point that the cohesion of health and social services is absolutely crucial, and I couldn’t agree with you more. You gave a very distressing case as an example of just why it’s so important that we do have cohesion between health and social services. Again, this is something that the integrated care fund seeks to deliver. For example, in Cwm Taf, they’ve spent £1 million to develop a Stay Well @home service. That’s operated seven days a week, 365 days a year, and it consists of a multidisciplinary team based at the hospital, in the Royal Glamorgan and Prince Charles hospitals. They undertake initial assessments of individuals and commission or provide health, social care and third sector community support to facilitate the safe and timely return home of people and prevent unnecessary admission in the first place, so making sure that people do have that wide package of support around them, taking in health, social care and the third sector to ensure that there is a package to allow people to stay home.
You also talked about the importance of people not having to give their story many times, because that can be distressing and there’s absolutely no need for it in a time when we have such access to technology and so on. That, actually, is one of the things that they’re using in the Stay Well @home service in Cwm Taf. We’ve also invested £2 million of the ICF this year specifically in the Welsh community care information system, and that’s gone live between health and social services in Powys, in the first instance, so they have access to the same kind of information. I was happy to launch that particular initiative fairly recently, and had the opportunity to talk to staff, who said what a difference it makes to be able to access the information about the individual on the same level between health and social services. It’s gone live also in local authorities in Bridgend, Anglesey, Gwynedd, the Vale of Glamorgan, Ceredigion and Torfaen. Powys is the only area where it’s fully integrated at the moment, but we are moving towards that, and have provided £6.7 million of capital funding, actually, for the initial set-up and costs for an all-Wales licence—just demonstrating the priority that we are putting on that particular initiative.
I’m not sure I recognise the figures that you quoted on detox in terms of them being up-to-date figures, because they have certainly decreased again since the figures that you quoted to us. The total now is 7 per cent down on the same period last year, and in common with all the totals, actually, in the current year, it’s lower than any of the totals reported in the previous two years for the same months. So we are certainly making good progress, and this is at a time when individuals’ needs are escalating, as we have an ageing population, and so on. So this is certainly an area where we’re making very good progress.
One of the things that interested me when I first came into post in terms of delayed transfers of care was the fact that, actually, a large number of the delays are down to an individual’s choice. So, not being able to access their first-choice care home, for example. Lots and lots of the delays are down to that, which is why the Regulation and Inspection of Social Care (Wales) Act 2016 is so important in terms of driving up standards right across the sector so that people don’t have such a difficult choice to make when they’re weighing up the choices between two different care homes. Actually, we want to have a care home sector where all of the care homes are attractive to the individual, so there won’t be such reticence in terms of making those difficult choices as well.
Diolch yn fawr iawn ichi am y cwestiynau yna ac fe ddechreuaf drwy gydnabod eich sylwadau yn arbennig ynglŷn â brwdfrydedd ac ymroddiad y bobl sy'n gweithio ar flaen y gad ym maes iechyd a gofal cymdeithasol—rwyf wedi gweld hynny gyda’m llygaid fy hun wrth ymweld â llawer o brosiectau’r Gronfa Gofal Integredig sy'n digwydd ledled Cymru. Mi fyddwn i’n sicr yn annog Aelodau, fel yr wyf bob amser yn ei wneud, i ymweld â'r prosiectau i gael eu hysbrydoli gan waith arloesol a brwdfrydedd pur pobl ar lawr gwlad drwy’r Gronfa Gofal Integredig
Hefyd, soniasoch am bwysigrwydd blaenoriaethu'r unigolyn, a dyna'n union yr hyn y mae Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 yn bwriadu ei wneud, yn yr ystyr ei bod yn rhoi'r unigolyn wrth wraidd y penderfyniadau a wneir amdano. Mae'n ymwneud â chanlyniadau personol, ynglŷn â chael y sgwrs honno gyda nhw ynghylch 'beth sy'n bwysig' er mwyn deall yr hyn y byddai'r unigolyn yn hoffi ei weld yn digwydd, a deall eu bod yn arbenigwyr cydradd ochr yn ochr â'r gweithwyr proffesiynol—nhw yw’r arbenigwyr ar eu bywydau, felly dylen nhw gael eu trin fel arbenigwyr cydradd yn y sgyrsiau hynny.
Fe wnaethoch chi grybwyll hefyd bod cydlynu’r gwasanaethau iechyd a chymdeithasol yn hollbwysig, ac rwyf yn llwyr gytuno â chi yn hynny o beth. Cyfeiriasoch at achos gofidus iawn fel enghraifft o pam y mae hi mor bwysig ein bod yn cael cydlyniad rhwng y gwasanaethau iechyd a’r gwasanaethau cymdeithasol. Unwaith eto, mae hyn yn rhywbeth y mae'r gronfa gofal integredig yn ceisio'i gyflawni. Er enghraifft, yng Nghwm Taf, maen nhw wedi gwario £1 miliwn i ddatblygu gwasanaeth Cadw’n Iach Gartref. Mae hwnnw ar waith saith diwrnod yr wythnos, 365 diwrnod y flwyddyn, ac mae'n cynnwys tîm amlddisgyblaeth yn yr ysbyty, yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg ac yn Ysbyty’r Tywysog Siarl. Maent yn cynnal asesiadau cychwynnol o unigolion ac yn comisiynu neu'n darparu gofal iechyd, gofal cymdeithasol a gofal cymdeithasol trydydd sector i hwyluso’r broses o anfon pobl adref yn ddiogel ac yn amserol ac atal mynediad diangen yn y lle cyntaf. Felly mae hyn yn sicrhau bod gan bobl y pecyn cymorth eang hwnnw o'u cwmpas, gan ystyried iechyd, gofal cymdeithasol a'r trydydd sector i sicrhau bod pecyn ar gael i alluogi pobl i aros gartref.
Fe wnaethoch chi sôn hefyd am bwysigrwydd peidio â bod angen i bobl ddweud eu hanes lawer gwaith, oherwydd gall hynny beri gofid i bobl ac nid oes angen hynny o gwbl ar adeg pan fo cymaint o dechnoleg ac ati ar gael i ni. Dyna, mewn gwirionedd, yw un o'r pethau y maen nhw’n eu defnyddio yn y gwasanaeth Cadw’n Iach Gartref yng Nghwm Taf. Rydym ni hefyd wedi buddsoddi £2 filiwn o'r Gronfa Gofal Integredig eleni yn system gwybodaeth gofal cymunedol Cymru yn benodol, ac mae’r gwasanaeth hwnnw eisoes wedi ei roi ar waith rhwng y gwasanaethau iechyd a’r gwasanaethau cymdeithasol ym Mhowys, i ddechrau, fel bod yr un math o wybodaeth ar gael iddyn nhw. Roeddwn yn falch o lansio'r fenter benodol honno yn gymharol ddiweddar, a chael y cyfle i siarad â staff, a ddywedodd cymaint o wahaniaeth mae’n ei wneud bod y gwasanaethau iechyd a chymdeithasol yn gallu cael gafael ar yr un math o wybodaeth am yr unigolyn. Mae’r gwasanaeth wedi ei roi ar waith hefyd yn awdurdodau lleol Pen-y-bont ar Ogwr, Ynys Môn, Gwynedd, Bro Morgannwg, Ceredigion a Thorfaen. Powys yw'r unig ardal lle mae wedi'i integreiddio'n llawn ar hyn o bryd, ond rydym ni yn symud tuag at hynny, ac, i ddweud y gwir, rydym ni wedi darparu £6.7 miliwn o arian cyfalaf, ar gyfer costau sefydlu a chostau cychwynnol i gael trwydded ar gyfer Cymru gyfan—sy’n dangos yn glir y flaenoriaeth yr ydym ni’n ei rhoi i’r fenter benodol honno.
Nid wyf yn siŵr a wyf yn adnabod y ffigurau a ddyfynnwyd gennych chi o ran dadwenwyno fel y ffigyrau diweddar, oherwydd maen nhw’n sicr wedi gostwng eto ers y ffigurau y gwnaethoch chi eu dyfynnu i ni. Mae'r cyfanswm yn awr 7 y cant yn is nag yn yr un cyfnod y llynedd, ac fel yn achos yr holl gyfansymiau, mewn gwirionedd, yn y flwyddyn bresenol, mae'n is nag unrhyw un o'r cyfansymiau a adroddwyd yn y ddwy flynedd flaenorol ar gyfer yr un misoedd. Felly, rydym ni’n sicr yn gwneud cynnydd da, ac mae hyn ar adeg pan fo anghenion unigolion yn cynyddu, gan fod gennym ni boblogaeth sy'n heneiddio, ac yn y blaen. Felly, mae hyn yn sicr yn faes lle yr ydym ni’n gwneud cynnydd da iawn.
Un o'r pethau oedd o ddiddordeb i mi pan gychwynnais ar fy swydd o ran oedi wrth drosglwyddo gofal oedd y ffaith bod nifer fawr o'r achosion o oedi, mewn gwirionedd, oherwydd dewis unigolyn. Felly, peidio â gallu mynd i’w dewis cyntaf o gartref gofal, er enghraifft. Mae llawer iawn o'r oedi oherwydd hynny, a dyna pam mae Deddf Rheoleiddio ac Arolygu Gofal Cymdeithasol (Cymru) 2016 mor bwysig o ran codi safonau drwy’r sector cyfan fel nad oes gan bobl ddewis mor anodd ei wneud pan eu bod yn pwyso a mesur y dewisiadau rhwng dau gartref gofal gwahanol. Mewn gwirionedd, mae arnom ni eisiau sector cartrefi gofal lle mae'r holl gartrefi gofal yn ddeniadol i'r unigolyn, felly ni fydd angen pendroni yn y fath fodd wrth wneud y dewisiadau anodd hynny.
Thank you for today’s statement, Minister. I’m sure there’s consensus in the Chamber that social care is one of the biggest issues and the growing challenges of our time and we need to better link up and have collaboration between health and social care to meet these challenges, and the question is, really, how we best do that in practice. Minister, you mentioned in your statement the responsibility of regions to establish these pooled budgets for the provision of care home accommodation for adults by April 2018, and I’m grateful for your previous responses on this. I just wonder whether you could add how this will work in practice and where we are in terms of making sure it does work effectively in practice.
You also highlight the importance of collaboration; are you able to expand on this and do you agree that collaboration in terms of pooled budgets and the integration agenda should include effective cross-party working? And the final point I want to make is: what consideration has been, or could be, given to how existing community assets could be better used or given a new purpose and use in an innovative and collaborative way to meet both the social care and health needs of the community—in particular in terms of looking at that kind of medical respite care gap for the elderly, the most vulnerable and frail, working hand in hand alongside social care? Is there also consideration of the role that, perhaps, the third sector could play in terms of maintaining and sustaining facilities to make sure that is better able to happen?
Diolch ichi am eich datganiad heddiw, Gweinidog. Rwy'n siŵr bod unfrydedd barn yn y Siambr bod gofal cymdeithasol yn un o'r materion mwyaf ac yn un o heriau mwyaf cynyddol ein hoes ni, ac mae angen inni gael gwell cyswllt a chydweithredu rhwng iechyd a gofal cymdeithasol i ateb yr heriau hyn, a'r cwestiwn yw, mewn gwirionedd, sut orau ydym ni am wneud hynny’n ymarferol. Gweinidog, soniasoch yn eich datganiad mai cyfrifoldeb rhanbarthau fydd sefydlu'r cyllidebau cyfun hyn ar gyfer darparu lleoedd mewn cartrefi gofal i oedolion erbyn mis Ebrill 2018, ac rwy'n ddiolchgar am eich ymatebion blaenorol ynglŷn â hyn. Dim ond meddwl yr wyf i, tybed a allwch chi ymhelaethu ynghylch sut y bydd hyn yn gweithio'n ymarferol a lle yr ydym ni arni o ran sicrhau bod hynny’n gweithio'n effeithiol yn ymarferol.
Rydych chi hefyd yn pwysleisio pwysigrwydd cydweithio; a allwch chi ymhelaethu ar hyn ac a ydych chi'n cytuno y dylai cydweithio o ran cyllidebau cyfun a'r agenda integreiddio gynnwys gweithio trawsbleidiol effeithiol? A'r sylw olaf yr hoffwn ei wneud yw: pa ystyriaeth a roddwyd, neu y gellid ei roi, i'r modd y gellid defnyddio asedau cymunedol presennol yn well neu roi diben newydd iddynt a'u defnyddio mewn modd arloesol a chydweithredol er mwyn diwallu anghenion gofal cymdeithasol ac iechyd y gymuned—yn enwedig o ran edrych ar y diffyg darpariaeth o ran gofal seibiant meddygol ar gyfer yr henoed, y rhai mwyaf agored i niwed a bregus, gan weithio law yn llaw â gofal cymdeithasol? A oes ystyriaeth hefyd i'r swyddogaeth y gallai’r trydydd sector ei chwarae, o bosib, o ran cynnal cyfleusterau er mwyn sicrhau bod hynny'n gallu digwydd yn well?
Thank you for those questions. You’re absolutely right that social care and social services are some of the big challenges that we’re facing in our time, and that’s why, in our programme for government, Welsh Government recognised the sector as a sector of national strategic importance. I’m really pleased that, within ‘Prosperity for All’ it has been recognised as one of the five key areas that can make the most difference to the people of Wales, and I think that’s really, really positive.
In terms of how pooled budgets work in practice, we’ve provided the statutory guidance to local authorities to describe that, and really pooled budgets are about an integrated approach to agreeing the fees with providers, agreeing specifications, and agreeing those financial commitments that each of the parties within the partnership will make.
The cross-party issue you suggested is actually very interesting in the sense that regional partnership boards are made up of partners brought together from across the sectors. So it is important that there is good cross-party working, and I certainly haven’t had any information to suggest otherwise. The third sector also are absolutely crucial partners, and that’s why, actually, on regional partnership boards, there’s a mandate for two people to be representing the third sector on those regional partnership boards, and I think that just is symbolic, really, of the importance that Welsh Government attaches to the role that the third sector can play in terms of meeting social care needs and also the expertise that they bring and the fact that they are very, very close to the grass roots, so that they can certainly be a voice for people who they represent as well.
The ICF also has a £10 million capital funding element to it, and that certainly does provide opportunities, perhaps, to make adaptations to existing facilities, and so on, in order to make them suitable to meet people’s needs. We’ve seen examples of this in some of the step-up, step-down services, for example, which have been tremendously successful in terms of preventing unnecessary hospital admissions, but also facilitating an earlier return home.
Diolch am y cwestiynau yna. Rydych chi’n hollol gywir bod gofal cymdeithasol a gwasanaethau cymdeithasol yn rhai o'r heriau mawr yr ydym ni’n eu hwynebu yn ein hoes ni, a dyna pam, yn ein rhaglen lywodraethu, y gwnaeth Llywodraeth Cymru gydnabod y sector fel sector o bwysigrwydd strategol cenedlaethol. Rwy'n falch iawn bod y sector wedi ei gydnabod, yn 'Ffyniant i Bawb', yn un o'r pum maes allweddol a all wneud y gwahaniaeth mwyaf i bobl Cymru, a chredaf fod hynny'n gadarnhaol iawn, iawn.
O ran sut mae cyllidebau cyfunol yn gweithio'n ymarferol, rydym ni wedi darparu'r canllawiau statudol i awdurdodau lleol fel modd o ddisgrifio hynny, ac mae cyllidebau cyfun mewn gwirionedd yn ymwneud â mynd ati mewn modd integredig i gytuno ar y ffioedd gyda darparwyr, cytuno ar fanylebau, a chytuno ar yr ymrwymiadau ariannol hynny y bydd pawb sy’n rhan o’r bartneriaeth yn eu gwneud.
Mae'r mater trawsbleidiol a awgrymwyd gennych chi yn ddiddorol iawn mewn gwirionedd yn yr ystyr bod y byrddau partneriaeth rhanbarthol yn cynnwys partneriaid y daethpwyd â nhw at ei gilydd o’r holl sectorau. Felly mae hi yn bwysig bod gweithio trawsbleidiol da yn digwydd, ac yn sicr nid wyf i wedi cael unrhyw wybodaeth i awgrymu fel arall. Mae'r trydydd sector hefyd yn bartneriaid hollbwysig, a dyna pam, mewn gwirionedd, ar fyrddau partneriaeth rhanbarthol, mae hawl i ddau berson fod yn cynrychioli'r trydydd sector ar y byrddau partneriaeth rhanbarthol hynny, a chredaf fod hynny’n dangos, mewn gwirionedd, y pwysigrwydd y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i'r rhan y gall y trydydd sector ei chwarae o ran diwallu anghenion gofal cymdeithasol a hefyd yr arbenigedd y maen nhw’n ei gyfrannu a'r ffaith eu bod yn agos iawn, iawn at bobl ar lawr gwlad, fel y gallant yn sicr fod yn llais i bobl y maen nhw’n eu cynrychioli.
Mae gan y Gronfa Gofal Integredig elfen o gyllid cyfalaf gwerth £10 miliwn yn rhan ohono, ac yn sicr mae hynny yn cynnig cyfleoedd, efallai, i addasu’r cyfleusterau presennol, ac yn y blaen, er mwyn eu gwneud yn addas i ddiwallu anghenion pobl. Rydym wedi gweld enghreifftiau o hyn mewn rhai o'r gwasanaethau camu i fyny, camu i lawr, er enghraifft, sydd wedi bod yn eithriadol o lwyddiannus o ran atal pobl rhag gorfod mynd i’r ysbyty yn ddiangen, ond hefyd o ran hwyluso’r broses o ddychwelyd adref yn gynharach.
Just to develop this question of the regional partnership and the relationship between the pooled budgets, you explained to Hannah Blythyn that a whole variety of people can be involved in the regional partnership who will be responsible for spending that pooled budget, but the pooled budgets—if I understand the regulations correctly—are drawn from the LHB and local authority, not from other sources as well. If you bear in mind the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 as well, do the LHBs and local authorities have any freedom to invite other partners to contribute to a pooled budget? I’m not clear from the legislation whether that’s possible. In those circumstances, or even if it’s just the LHB and the councils, obviously the amount that people put into pooled budgets is going to be different. Is there any weighting in real life with the people who are the most generous contributors to that pool, if I can put it that way? I know there shouldn’t be, but are you getting any sense from your visits that that might be a bubbling-under trend?
Citizens, of course, are part of the regional partnerships. You’ve spoken to the heads of these boards now. Can you give me some idea what citizen involvement actually looks like? It would be shocking to think that they’re just add-on advisers at some point, rather than being front and centre of these plans.
And then finally, I’m glad to hear that you’re evaluating the rebranded ICF; I notice you said that. Can you just give us some reassurance that the key performance indicators that you’ll be looking at in that—you didn’t quite answer Angela Burns’s question on this—won’t be significantly different from the KPIs that were originally anticipated when the unrebranded fund was set up? I think we need the confidence that there won’t be any changes on your targets, if I can put it like that, that would disguise shortcomings, unexpected or otherwise; I think we’d just rather know the truth. Thank you.
Dim ond i ddatblygu'r cwestiwn hwn ynglŷn â’r bartneriaeth ranbarthol a'r berthynas rhwng y cyllidebau cyfunol. Fe wnaethoch egluro i Hannah Blythyn y gall amrywiaeth eang o bobl fod yn rhan o'r bartneriaeth ranbarthol a fydd yn gyfrifol am wario'r gyllideb gyfun honno, ond mae'r cyllidebau cyfun—os wyf i’n deall y rheoliadau yn gywir—yn dod oddi wrth y Bwrdd Iechyd Lleol a'r awdurdod lleol, nid o ffynonellau eraill hefyd. Os ydych chi hefyd yn ystyried Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, a oes gan y Byrddau Iechyd Lleol a’r awdurdodau lleol unrhyw ryddid i wahodd partneriaid eraill i gyfrannu at gyllideb gyfun? Nid wyf yn glir o'r ddeddfwriaeth a yw hynny'n bosibl. O dan yr amgylchiadau hynny, neu hyd yn oed os yw ond yn cynnwys y Byrddau Iechyd Lleol a'r cynghorau, yn amlwg bydd y swm y mae pobl yn ei gyfrannu at gyllidebau cyfun yn wahanol. A oes mwy o ddylanwad mewn bywyd go iawn gan y bobl hynny sydd fwyaf hael eu cyfraniad i’r gronfa honno, os caf ei fynegi yn y ffordd honno? Fe wn i na ddylai fod, ond a ydych chi'n cael ar ddeall o'ch ymweliadau y gallai hynny fod yn duedd y gallai fodoli o dan yr wyneb?
Mae dinasyddion, wrth gwrs, yn rhan o'r partneriaethau rhanbarthol. Rydych chi bellach wedi siarad â phenaethiaid y byrddau. A allwch chi roi rhyw syniad imi o sut y bydd dinasyddion yn cyfrannu? Byddai'n syfrdanol meddwl mai dim ond cynghorwyr ychwanegol ydynt ar ryw adeg o’r broses, yn hytrach na’u bod yn rhan flaenllaw a chanolog yn y cynlluniau hyn.
Ac yna yn olaf, rwy'n falch o glywed eich bod yn gwerthuso'r Gronfa Gofal Integredig ar ei newydd wedd; Sylwais ichi ddweud hynny. A allwch chi roi ychydig o sicrwydd inni na fydd y dangosyddion perfformiad allweddol y byddwch yn edrych arnynt yn hynny o beth—ni wnaethoch chi ateb cwestiwn Angela Burns yn llwyr ynghylch hyn—yn sylweddol wahanol i'r Dangosyddion Perfformiad Allweddol a ragwelwyd yn wreiddiol pan sefydlwyd y gronfa ar ei hen ffurf? Rwy'n credu bod angen ffydd arnom ni na fydd unrhyw newidiadau i’ch targedau, os caf ei roi felly, a fyddai’n cuddio diffygion, annisgwyl neu fel arall; rwy'n credu y byddai’n well gennym ni gael gwybod y gwir. Diolch.
Thank you, and that’s one of the reasons that I’ve commissioned this large-scale look—or that I will be commissioning in the next financial year—at the ICF, and that is to find out the truth: you know, what kind of value for money are we having? We’ve already had the work done looking at examples of good practice, so we know that exists, but actually we need to be understanding the true value for money, and so on. In terms of the specifications of that piece of work, they haven’t yet been determined. So, obviously, I’ll be very much open-minded on that.
You’re absolutely right; the citizen involvement and citizen engagement have to be very central to the work of the regional partnership boards. The work that they did in terms of developing the population needs assessments was very wide-ranging, and there was certainly citizen involvement there. But on the regional partnership boards as well, there are service users and carers represented on those boards. It’s really important that they have a strong voice, as well as through citizens’ forums and so on, in terms of ensuring that, as the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 would have us do, putting the individual and the service user right at the centre as well. So, that’s absolutely critical. And, of course, the regional partnership boards do have a duty to make the local population aware of the work that they’re undertaking as well. I know that’s something that’s going to be discussed in the meeting with the chairs of the boards that is taking place tomorrow, actually.
In terms of who puts how much into the fund, that’s very much left for local determination, and I think that is the right thing to do in terms of allowing the partners to take that collaborative and innovative look together in terms of how they can come to an agreement as to who puts what into the fund. I know that those are not easy discussions but, actually, with the enthusiasm that there has been and the commitment that there has been from all of the partners involved, I’m confident that they can have those conversations without Welsh Government assisting.
Diolch, a dyna un o'r rhesymau yr wyf i wedi comisiynu’r craffu sylweddol hwn—neu y byddaf yn ei gomisiynu yn y flwyddyn ariannol nesaf—ar y Gronfa Gofal Integredig, ac mae hynny er mwyn darganfod y gwir: wyddoch chi, pa fath o werth am arian yr ydym ni’n ei gael? Rydym ni eisoes wedi gwneud y gwaith o edrych ar enghreifftiau o arfer da, felly fe wyddom ni fod hwnnw'n bodoli, ond mewn gwirionedd mae angen i ni fod yn deall y gwir werth am arian, ac yn y blaen. O ran manylebau'r darn hwnnw o waith, ni chawsant eu pennu eto. Felly, yn amlwg, byddaf yn eangfrydig iawn ynghylch hynny.
Rydych chi'n hollol iawn; mae'n rhaid i gyfranogiad ac ymgysylltiad dinasyddion fod yn ganolog i waith y byrddau partneriaeth rhanbarthol. Roedd y gwaith a wnaethant o ran datblygu’r asesiadau anghenion poblogaeth yn eang iawn, ac yn sicr roedd dinasyddion yn rhan o hynny. Ond ar y byrddau partneriaeth rhanbarthol hefyd, mae defnyddwyr gwasanaethau a gofalwyr yn cael eu cynrychioli ar y byrddau hynny. Mae'n wirioneddol bwysig bod ganddyn nhw lais cryf, yn ogystal â thrwy fforymau dinasyddion ac yn y blaen, o ran sicrhau, fel mae Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 yn rhoi rheidrwydd arnom i’w wneud, bod yr unigolyn a’r defnyddiwr gwasanaeth yn gwbl ganolog hefyd. Felly, mae hynny'n hollol angenrheidiol. Ac wrth gwrs, mae gan y byrddau partneriaeth rhanbarthol ddyletswydd i wneud y boblogaeth leol yn ymwybodol o'r gwaith y maen nhw’n ei wneud hefyd. Gwn fod hynny'n rhywbeth y caiff ei drafod, mewn gwirionedd, yn y cyfarfod gyda chadeiryddion y byrddau a gynhelir yfory,.
O ran pwy sy'n cyfrannu faint i’r gronfa, mae hynny i raddau helaeth yn benderfyniad lleol, a chredaf mai dyna'r peth iawn i'w wneud o ran caniatáu i'r partneriaid hynny edrych yn y modd cydweithredol ac arloesol hwnnw o ran sut y gallan nhw ddod i gytundeb ynghylch pwy sy'n cyfrannu beth i'r gronfa. Gwn nad yw'r trafodaethau hynny'n hawdd, ond, mewn gwirionedd, gyda'r brwdfrydedd a fu a'r ymrwymiad a gafwyd gan yr holl bartneriaid dan sylw, rwy'n ffyddiog y gallan nhw gynnal y sgyrsiau hynny heb gymorth gan Lywodraeth Cymru.
Diolch i’r Gweinidog. Daw hynny â thrafodion y dydd i ben.
Thank you, Minister. That bring today’s proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 17:54.
The meeting ended at 17:54.