Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

18/07/2017

Cynnwys

Contents

1. 1. Cwestiynau i’r Prif Weinidog 1. 1. Questions to the First Minister
2. 2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes 2. 2. Business Statement and Announcement
3. 3. Datganiad: Bil yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael) 3. 3. Statement: The EU (Withdrawal) Bill
4. Cynnig i Atal Rheolau Sefydlog Dros Dro er mwyn Caniatáu Cynnal Dadl ar yr Eitem Nesaf o Fusnes 4. Motion to Suspend Standing Orders to Allow the Next Item of Business to be Debated
5. 4. Dadl: Bil yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael) 5. 4. Debate: The European Union (Withdrawal) Bill
6. 5. Datganiad: Caffael Gwasanaethau Rheilffyrdd a'r Metro 6. 5. Statement: Rail Services and Metro Procurement
7. 6. Datganiad: Diwygio Llywodraeth Leol 7. 6. Statement: Local Government Reform
8. 7. Datganiad: Banc Datblygu Cymru 8. 7. Statement: The Development Bank of Wales
9. 8. Dadl: Egwyddorion Cyffredinol Bil Diddymu'r Hawl i Brynu a Hawliau Cysylltiedig (Cymru) 9. 8. The General Principles of the Abolition of the Right to Buy and Associated Rights (Wales) Bill
10. 9. Dadl: Penderfyniad Ariannol ynghylch Bil Diddymu'r Hawl i Brynu a Hawliau Cysylltiedig (Cymru) 10. 9. Debate: The Financial Resolution in respect of the Abolition of the Right to Buy and Associated Rights (Wales) Bill
11. 10. Dadl: Cyllideb Atodol Gyntaf 2017-18 11. 10. Debate: The First Supplementary Budget 2017-18
12. 11. Dadl: Cyfnod 4 Bil yr Undebau Llafur (Cymru) 12. 11. Debate: Stage 4 of the Trade Union (Wales) Bill
13. 12. Cyfnod Pleidleisio 13. 12. Voting Time

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.

The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

1. 1. Cwestiynau i’r Prif Weinidog
1. 1. Questions to the First Minister

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw’r cwestiynau i’r Prif Weinidog, a’r cwestiwn cyntaf, David Rowlands.

The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from David Rowlands.

Gwerthu Tir i South Wales Land Developments Cyf

The Sale of Land to South Wales Land Developments Ltd

1. Pryd fydd yr adroddiad ar yr ymchwiliad i werthu tir i South Wales Land Developments Cyf yn cael ei gyhoeddi? OAQ(5)0735(FM)

1. When will the report on the investigation into the sale of land to South Wales Land Developments Ltd be published? OAQ(5)0735(FM)

The Auditor General for Wales published his report in July of 2015 and the Public Accounts Committee published its report in January of 2016.

Cyhoeddodd Archwilydd Cyffredinol Cymru ei adroddiad ym mis Gorffennaf 2015 a chyhoeddodd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus ei adroddiad ym mis Ionawr 2016.

I thank you for that reply, First Minister. First Minister, you’ve set up an inquiry into what was described by a committee of this Assembly as a cavalier approach to disposal of public assets, which was scandalous. And this deal has also been described as one of the greatest blunders of recent times in Wales. Therefore, does the First Minister not agree that this inquiry is a test of the competence of the entire framework of scrutiny and administration that makes up devolved administration in Wales? Further to this, is it not true that the magnitude of this blunder demands that the necessary checks and balances are put into place as soon as possible to make sure this sort of debacle does not occur again? At the moment, there appears to be a perception that this matter has been kicked into the long grass.

Diolch i chi am yr ateb yna, Prif Weinidog. Prif Weinidog, rydych chi wedi sefydlu ymchwiliad i'r hyn a ddisgrifiwyd gan un o bwyllgorau’r Cynulliad hwn fel dull di-hid o gael gwared ar asedau cyhoeddus, a oedd yn gywilyddus. A disgrifiwyd y cytundeb hwn hefyd fel un o’r camgymeriadau mwyaf yn y cyfnod diweddar yng Nghymru. Felly, onid yw'r Prif Weinidog yn cytuno bod yr ymchwiliad hwn yn brawf o gymhwysedd y fframwaith cyfan o graffu a gweinyddu sy'n ffurfio gweinyddiaeth ddatganoledig yng Nghymru? Yn ogystal â hyn, onid yw'n wir fod camgymeriad mor fawr â hwn yn mynnu bod cydbwysedd angenrheidiol yn cael ei gadw cyn gynted â phosibl i sicrhau nad yw’r math hwn o lanast yn digwydd eto? Ar hyn o bryd, mae'n ymddangos bod tybiaeth fod y mater hwn wedi cael ei roi o’r neilltu.

Well, no. The auditor general recognised that we acted quickly and appropriately once concerns were raised. We commissioned a review of the governance of the regeneration investment fund for Wales, and a peer review of the professional advice, which was conducted by Deloitte, and we made the results of both of these reviews available to the auditor general.

Wel, nac ydy. Cydnabu’r archwilydd cyffredinol ein bod ni wedi gweithredu'n gyflym ac yn briodol ar ôl i bryderon gael eu mynegi. Comisiynwyd adolygiad gennym o ran llywodraethu cronfa buddsoddi mewn adfywio Cymru, yn ogystal ag adolygiad gan gymheiriaid o'r cyngor proffesiynol, a gynhaliwyd gan Deloitte, a sicrhawyd bod canlyniadau'r ddau adolygiad hyn ar gael i'r archwilydd cyffredinol.

The Public Accounts Committee concluded that RIFW and Welsh Government lost the taxpayer tens of millions of pounds. Yet, the Welsh Government has claimed it’s not possible to demonstrate that land was sold under value. In responding to the PAC, Welsh Government confirmed that a legal process had been initiated, and said further legal steps were under review. Will the First Minister confirm whether that process and those further steps are civil, regulatory or criminal? And, if he is to seek damages, can he confirm that he first needs to accept that he made a loss?

Daeth y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus i'r casgliad bod CBCA a Llywodraeth Cymru wedi colli degau o filiynau o bunnoedd i’r trethdalwr. Ac eto, mae Llywodraeth Cymru wedi honni nad yw'n bosibl dangos bod y tir wedi cael ei werthu am lai na’i werth. Wrth ymateb i'r PCC, cadarnhaodd Llywodraeth Cymru bod proses gyfreithiol wedi ei chychwyn, a dywedodd bod camau cyfreithiol pellach yn cael eu hadolygu. A wnaiff y Prif Weinidog gadarnhau pa un a yw’r broses honno a'r camau pellach hynny yn sifil, yn rheoleiddiol neu’n droseddol? Ac, os yw'n mynd i geisio iawndal, a all ef gadarnhau bod angen iddo dderbyn yn gyntaf ei fod wedi gwneud colled?

There are legal proceedings that are ongoing, and, as a result, I cannot comment further.

Mae achosion cyfreithiol sy'n parhau, ac, o ganlyniad, ni allaf wneud sylw pellach.

The facts of this matter are that, just to take Lisvane, land was sold for £2 million, which weeks later was said to be worth £41 million. The issue is a stain on devolution, and I believe it’s a stain on your First Ministership. Do you support South Wales Police reopening the investigation into the Lisvane land deal?

Ffeithiau’r mater hwn, dim ond i gymryd Llys-faen, yw bod tir wedi cael ei werthu am £2 filiwn, y dywedwyd wythnosau’n ddiweddarach ei fod yn werth £41 miliwn. Mae'r mater yn staen ar ddatganoli, ac rwy'n credu ei fod yn staen ar eich Prif Weinidogaeth chi. A ydych chi'n cefnogi penderfyniad Heddlu De Cymru i ailagor yr ymchwiliad i gytundeb tir Llys-faen?

First of all, we must be careful because there was involvement with Ministers from his own party as well. But, regardless of that fact, this was not an episode that reflected well on those who were part of it. That much I accept. Nevertheless, there are legal proceedings that are still outstanding and, as I say, I cannot comment on those proceedings while they remain current.

Yn gyntaf oll, mae’n rhaid i ni fod yn ofalus gan fod Gweinidogion o’i blaid ei hun yn rhan o hyn hefyd. Ond, gan ddiystyru’r ffaith honno, nid oedd hon yn bennod a adlewyrchodd yn dda ar y rhai a oedd yn rhan ohoni. Rwy’n derbyn cymaint â hynny. Serch hynny, ceir achosion cyfreithiol sy'n dal heb eu cwblhau ac, fel y dywedais, ni allaf wneud sylwadau ar yr achosion hynny tra eu bod yn parhau i fod yn gyfredol.

Coleg Cymunedol y Dderwen

Coleg Cymunedol y Dderwen

2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am adroddiad monitro diweddar Estyn ar Goleg Cymunedol y Dderwen? OAQ(5)0733(FM)

2. Will the First Minister make a statement on the recent Estyn monitoring report on Coleg Cymunedol y Dderwen? OAQ(5)0733(FM)

I am very pleased to see that Coleg Cymunedol y Dderwen has made sufficient progress against its recommendations from the core inspection in October 2015 to be removed from special measures. And I hope, of course, the school maintains and continues to improve.

Rwy'n falch iawn o weld bod Coleg Cymunedol y Dderwen wedi gwneud cynnydd digonol yn erbyn ei argymhellion o'r arolygiad craidd ym mis Hydref 2015 i gael ei dynnu o'r categori mesurau arbennig. Ac rwy’n gobeithio, wrth gwrs, bod yr ysgol yn cynnal hynny ac yn parhau i wella.

I’m delighted that the First Minister has seen that report, and he will note that the comments of Nick Brain, the executive head of the school, have been that they’ve flown out of special measures. I think it may even be unprecedented—the turnaround has been incredible. I remember shortly after the not-far-short-of-a-crisis that the school went into, the headteacher standing up in a prize-giving ceremony in that school, when their heads were down, and saying, ‘I tell you, we will turn this school around rapidly’ and, by that summer, they had achieved record GCSE results. Will he join me in commending not only the headteacher, but all the school staff, the support staff, the teachers, everybody involved in the school there, but also the governors as well, and also the pupils? This has been a difficult time for the school, but to fly out of special measures in this way, with the support of Bridgend County Borough Council local authority, with the support of Welsh Government and the Schools Challenge Cymru funding, has been an incredible turnaround, and it shows what can be done with leadership at all levels for the good of our pupils and our students.

Rwyf wrth fy modd bod y Prif Weinidog wedi gweld yr adroddiad hwnnw, a bydd yn nodi mai sylwadau Nick Brain, pennaeth gweithredol yr ysgol, oedd eu bod nhw wedi hedfan allan o fesurau arbennig. Rwy'n credu y gallai hyn fod yn ddigynsail hyd yn oed—mae’r newid wedi bod yn anhygoel. Rwy’n cofio yn fuan ar ôl y sefyllfa ‘bron iawn yn argyfwng’ yr aeth yr ysgol iddi, y pennaeth yn sefyll ar ei draed mewn seremoni wobrwyo yn yr ysgol honno, pan roedd eu pennau’n isel, ac yn dweud, ‘rwy’n dweud wrthych chi, byddwn ni’n gweddnewid yr ysgol hon yn gyflym iawn’ ac, erbyn yr haf hwnnw, roedden nhw wedi sicrhau’r canlyniadau TGAU gorau erioed. A wnaiff ef ymuno â mi i ganmol nid yn unig y pennaeth, ond holl staff yr ysgol, y staff cymorth, yr athrawon, pawb sy'n ymwneud â'r ysgol yno, ond hefyd y llywodraethwyr yn ogystal, a’r disgyblion hefyd? Mae hwn wedi bod yn gyfnod anodd i'r ysgol, ond mae hedfan allan o fesurau arbennig yn y modd hwn, gyda chymorth awdurdod lleol Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr, gyda chymorth Llywodraeth Cymru a chyllid Her Ysgolion Cymru, wedi bod yn weddnewid anhygoel, ac mae'n dangos yr hyn y gellir ei wneud gydag arweinyddiaeth ar bob lefel er lles ein disgyblion a'n myfyrwyr.

I think that analysis is absolutely right. Nick Brain has an established track record elsewhere in the county borough. But it shows the difference that leadership can make to an institution that is going through a difficult phase. The staff are pretty much the same, the pupils are pretty much the same, but the leadership, clearly, was not there, in the way that people would have expected. It is there now, and it’s fantastic to see the progress that’s been made.

Rwy'n credu bod y dadansoddiad yn hollol gywir. Mae gan Nick Brain hanes o lwyddiant mewn mannau eraill yn y fwrdeistref sirol. Ond mae'n dangos y gwahaniaeth y gall arweinyddiaeth ei wneud i sefydliad sy'n mynd trwy gyfnod anodd. Mae'r staff fwy neu lai yr un rhai, mae'r disgyblion fwy neu lai yr un rhai, ond, yn amlwg, nid oedd yr arweinyddiaeth yno, yn y modd y byddai pobl wedi ei ddisgwyl. Mae yno nawr, ac mae'n wych gweld y cynnydd sydd wedi ei wneud.

Can I just add my voice to those sentiments as well? I think this is amazing news for Coleg Cymunedol y Dderwen. Even so, the report does note that the curriculum currently limits continuity in the development of pupils’ Welsh and modern foreign language skills, and that it plans to address those in 2017-18. Well, bilingual and even trilingual skills, as I hope you accept, could be agents of social mobility, and, of course, we have the 1 million speakers target. So, is there any support that Welsh Government might be able to give the school, or the consortium that’s involved in this, or additional advice or support, in order to make sure that they actually crack this in this next 12-month period?

A gaf i ychwanegu fy llais innau at y teimladau hynny hefyd? Rwy'n credu bod hyn yn newyddion gwych i Goleg Cymunedol y Dderwen. Er hynny, mae'r adroddiad yn nodi bod y cwricwlwm yn cyfyngu ar barhad datblygiad sgiliau Cymraeg ac ieithoedd tramor modern y disgyblion ar hyn o bryd, a bod bwriad i fynd i'r afael â hynny yn 2017-18. Wel, gallai sgiliau dwyieithog a thairieithog hyd yn oed, fel yr wyf yn gobeithio eich bod yn derbyn, fod yn fodd o wireddu symudedd cymdeithasol, ac, wrth gwrs, mae gennym ni’r targed o 1 filiwn o siaradwyr. Felly, a oes unrhyw gymorth y gallai Llywodraeth Cymru ei roi i’r ysgol, neu'r consortiwm sy'n gysylltiedig â hyn, neu gyngor neu gymorth ychwanegol, er mwyn sicrhau eu bod wir yn llwyddo yn hyn o beth yn ystod y flwyddyn i ddod?

We do stand ready, of course, to provide advice, as will the local education authority. But I’m confident that, with the leadership that is in place in the school now, they will be able to meet the challenges that they have been set and, of course, to continue with the good progress that’s been made.

Rydym ni’n barod, wrth gwrs, i roi cyngor, fel y bydd yr awdurdod addysg lleol. Ond rwy’n ffyddiog, gyda'r arweinyddiaeth sydd ar waith yn yr ysgol nawr, y byddant yn gallu ymateb i'r heriau a osodwyd arnynt ac, wrth gwrs, parhau â'r cynnydd da sydd wedi ei wneud.

First Minister, it is good news that Coleg Cymunedol y Dderwen is out of special measures, and the staff and pupils should be congratulated on making strong progress against the majority of Estyn’s recommendations. First Minister, what help is your Government giving to the school to ensure they make better progress in improving the numeracy and literacy of pupils, and how will your Government ensure this work is not affected by budget cuts imposed by the LEA? Diolch.

Prif Weinidog, mae'n newyddion da bod Coleg Cymunedol y Dderwen allan o fesurau arbennig, a dylid llongyfarch y staff a'r disgyblion ar wneud cynnydd cryf yn erbyn y rhan fwyaf o argymhellion Estyn. Prif Weinidog, pa gymorth mae eich Llywodraeth yn ei roi i'r ysgol er mwyn sicrhau ei bod yn gwneud cynnydd gwell o ran gwella rhifedd a llythrennedd disgyblion, a sut wnaiff eich Llywodraeth sicrhau nad yw'r gwaith hwn yn cael ei effeithio gan doriadau i’r gyllideb a orfodwyd gan yr Awdurdod Addysg Lleol? Diolch.

Well, primarily, of course, it’s a matter for the LEA to provide support for schools. But, ultimately, a school needs a strong leadership team, and that’s been established at Coleg Cymunedol y Dderwen. The results are there for all to see. And we expect, of course, schools, and the LEA, to adhere to Welsh Government policies and to provide advice on that basis.

Wel, yn bennaf, wrth gwrs, mater i'r Awdurdod Addysg Lleol yw darparu cymorth i ysgolion. Ond, yn y pen draw, mae ysgol angen tîm arweinyddiaeth cryf, ac mae hynny wedi ei sefydlu yng Ngholeg Cymunedol y Dderwen. Mae'r canlyniadau yno i bawb eu gweld. Ac rydym ni’n disgwyl, wrth gwrs, i ysgolion, a'r Awdurdod Addysg Lleol, gydymffurfio â pholisïau Llywodraeth Cymru a rhoi cyngor ar y sail honno.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau

Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd grŵp UKIP, Neil Hamilton.

Questions now from the party leaders. The leader of the UKIP group, Neil Hamilton.

Diolch, Llywydd. The First Minister will know that the Welsh economy is worth about £60 billion a year, and, of that, £38 billion is accounted for by public expenditure, between the UK Government and the Welsh Government—about two thirds of the total. Does he agree with me that there is an urgent need for greater diversification? We do need to get more private capital into Wales, to generate more wealth to raise the tax base, and, therefore, to have the opportunity to spend more on schools, hospitals, et cetera. And that’s why the decision on the Circuit of Wales was particularly disappointing, because that was a project that offered £315 million-worth of private capital to come into Wales, and now that isn’t going to happen, instead of which we’re going to spend another £100 million worth of taxpayers’ money on an empty industrial park. Is this not an indictment of the Welsh Government that, after 20 years, we’ve gone backwards rather than gone forwards?

Diolch, Llywydd. Bydd y Prif Weinidog yn gwybod bod economi Cymru werth tua £60 biliwn y flwyddyn, ac, o hynny, gwariant cyhoeddus yw £38 biliwn ohono, rhwng Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru—tua dwy ran o dair o'r cyfanswm. A yw'n cytuno â mi bod angen dirfawr am fwy o arallgyfeirio? Mae angen i ni gael mwy o gyfalaf preifat i mewn i Gymru, i greu mwy o gyfoeth i godi’r sylfaen dreth, ac, felly, i gael y cyfle i wario mwy ar ysgolion, ysbytai, ac ati. A dyna pam roedd y penderfyniad ar Gylchffordd Cymru yn arbennig o siomedig, oherwydd roedd hwnnw’n brosiect a oedd yn cynnig gwerth £315 miliwn o gyfalaf preifat i ddod i Gymru, a nawr nid yw hynny'n mynd i ddigwydd, ac yn hytrach rydym ni’n mynd i wario gwerth £100 miliwn arall o arian trethdalwyr ar barc diwydiannol gwag. Onid yw hyn yn feirniadaeth ar Lywodraeth Cymru, ar ôl 20 mlynedd, ein bod ni wedi symud tuag at yn ôl yn hytrach nag ymlaen?

Well, the point I make about the circuit is that the circuit needed a Government guarantee at the very least. Now, if the circuit was in a stronger financial position, it wouldn’t need that guarantee. What we have done is to move forward with the technology park. It’s based on discussions we’ve had with potential investors. It’s based on the fact that, for some time, it’s been difficult to attract investment into some parts of Wales because of a lack of buildings where people can actually base themselves. And, thirdly, of course, it’ll have a heavy emphasis on skills. The last thing we want is for jobs to be created but for local people not to be able to access those jobs. And the technology park will deliver in all of those areas.

Wel, y pwynt rwy’n ei wneud am y gylchffordd yw bod y gylchffordd angen gwarant y Llywodraeth ar y lleiaf un. Nawr, pe byddai’r gylchffordd mewn sefyllfa ariannol gryfach, ni fyddai angen y warant arni. Yr hyn yr ydym ni wedi ei wneud yw symud ymlaen gyda'r parc technoleg. Mae'n seiliedig ar drafodaethau yr ydym ni wedi eu cael gyda darpar fuddsoddwyr. Mae'n seiliedig ar y ffaith ei bod wedi bod yn anodd, ers cryn amser, denu buddsoddiad i mewn i rai rhannau o Gymru oherwydd diffyg adeiladau lle gall pobl leoli eu hunain mewn gwirionedd. Ac, yn drydydd, wrth gwrs, bydd ganddo bwyslais mawr ar sgiliau. Y peth olaf yr ydym ni ei eisiau yw i swyddi gael eu creu, ond bod pobl leol yn methu â chael y swyddi hynny. A bydd y parc technoleg yn cyflawni ym mhob un o'r meysydd hynny.

Well, the technology park will just deliver a set of empty buildings. There is no interest in those buildings that the First Minister can point to that gives any guarantee that they’ll be occupied for any automotive firm, or any other firm, actually, whereas, at least with a world-class race track, in the light of decisions that might be made in Silverstone, where formula 1 could move away, then this is an obvious hub to form a cluster of related industries. Without that, there is little prospect that this will be any more successful than the Ebbw Vale enterprise zone in attracting jobs to a part of the world that desperately needs them.

Wel, y cwbl y bydd y parc technoleg yn ei wneud yw darparu cyfres o adeiladau gwag. Nid oes unrhyw ddiddordeb yn yr adeiladau hynny y gall y Prif Weinidog gyfeirio ato sy’n rhoi unrhyw sicrwydd y byddan nhw’n cael eu meddiannu gan unrhyw gwmni modurol, nac unrhyw gwmni arall, mewn gwirionedd, ond, o leiaf gyda thrac rasio o’r radd flaenaf, yng ngoleuni penderfyniadau a allai gael eu gwneud yn Silverstone, lle gallai fformiwla 1 symud i ffwrdd, yna mae hon yn ganolfan amlwg i ffurfio clwstwr o ddiwydiannau cysylltiedig. Heb hynny, nid oes fawr o obaith y bydd hyn yn ddim mwy llwyddiannus nag ardal fenter Glynebwy o ran denu swyddi i ran o'r byd sydd eu hangen yn daer.

Well, as I’ve said, the reality is this: we have spoken to potential investors and there is interest. We’re not looking to put a building up there that won’t be filled. The reason why we’re moving ahead as we are is because we have taken soundings, and we have listened to companies—companies such as TVR, who are coming to Ebbw Vale, and others—who are interested in creating that automotive cluster. They all said to us that a circuit was not essential to their business plans and they still want to work with us to deliver those jobs. Bear in mind, of course, that the circuit itself would have created very few jobs indeed. It was the phase 2—the technology park, which we’re looking to build— that would have created most of the jobs.

Wel, fel y dywedais, y gwir amdani yw hyn: rydym ni wedi siarad â darpar fuddsoddwyr ac mae diddordeb. Nid ydym ni’n bwriadu codi adeilad yno na fydd yn cael ei lenwi. Y rheswm pam yr ydym ni’n symud ymlaen yw oherwydd ein bod ni wedi gwrando ar safbwyntiau, ac rydym ni wedi gwrando ar gwmnïau—cwmnïau fel TVR, sy'n dod i Lynebwy, ac eraill—sydd â diddordeb mewn creu’r clwstwr modurol hwnnw. Dywedodd pob un ohonynt wrthym nad oedd cylchffordd yn hanfodol i’w cynlluniau busnes, a’u bod nhw’n dal yn awyddus i weithio gyda ni i ddarparu'r swyddi hynny. Cofiwch, wrth gwrs, mai prin iawn yw’r swyddi y byddai'r gylchffordd ei hun wedi eu creu. Cam 2—y parc technoleg, yr ydym ni’n bwriadu ei adeiladu—fyddai wedi creu mwyafrif y swyddi.

Well, of course, it has been said by the developers all along that the great advantage of this facility was to be the centre of a much larger collection of firms that would generate jobs in the real economy of manufacturing for many, many years to come. Those jobs are now more speculative than before, but instead of a Government guarantee, which might never be called upon, we now have an actual promise by the Welsh Government to spend real money—taxpayers’ money; up to £100 million over 10 years—with no guarantee of a single job coming out of that beyond the construction phase. So, shouldn’t we really be doing a lot more than we are to make Wales an attractive venue for private sector investment, as I said in my first question, in order to raise the tax base so that the Welsh Government has more resources available to it to spend on all the highly desirable social objectives that we all share?

Wel, wrth gwrs, dywedwyd gan y datblygwyr o’r cychwyn mai mantais fawr y cyfleuster hwn oedd bod yn ganolfan i gasgliad llawer mwy o gwmnïau a fyddai'n cynhyrchu swyddi yn economi go iawn gweithgynhyrchu am flynyddoedd lawer iawn i ddod. Mae’r swyddi hynny yn llawer llai pendant nag o'r blaen erbyn hyn, ond yn hytrach na gwarant gan y Llywodraeth, efallai na fyddai fyth galw amdani, mae gennym ni addewid gwirioneddol gan Lywodraeth Cymru nawr i wario arian go iawn—arian trethdalwyr; hyd at £100 miliwn dros 10 mlynedd—heb unrhyw sicrwydd bod yr un swydd yn dod allan o hynny y tu hwnt i'r cyfnod adeiladu. Felly, oni ddylem ni fod yn gwneud llawer mwy nag yr ydym ni’n ei wneud i sicrhau bod Cymru yn lleoliad deniadol ar gyfer buddsoddiad sector preifat, fel y dywedais i yn fy nghwestiwn cyntaf, er mwyn codi’r sylfaen dreth fel bod gan Lywodraeth Cymru fwy o adnoddau ar gael iddi i'w gwario ar yr holl amcanion cymdeithasol hynod ddymunol yr ydym ni i gyd yn eu rhannu?

Well, I don’t disagree with the point he’s making. I remind him, of course, about the announcement by Construcciones y Auxiliar de Ferrocarriles last week of 300 jobs being created in Newport. We have just seen our best foreign direct investment figures for nigh on 30 years. It’s a sign that Wales is a place that businesses want to invest in, that we are getting better jobs. In the early 1990s, investment was attracted into Wales on the basis that we had the lowest wage rates in western Europe. Those days are long gone and nor they should never return. We are increasingly able to attract jobs into Wales on the basis that our people have the skills required, that, to quote Aston Martin, we have a Government with pride and passion in terms of selling Wales to the world, and the results that we see for FDI speak for themselves.

Wel, nid wyf yn anghytuno â'r pwynt y mae'n ei wneud. Rwy’n ei atgoffa, wrth gwrs, am gyhoeddiad Construcciones y Auxiliar de Ferrocarriles yr wythnos diwethaf o greu 300 o swyddi yng Nghasnewydd. Rydym ni newydd weld ein ffigurau buddsoddiad uniongyrchol tramor gorau ers bron i 30 mlynedd. Mae'n arwydd bod Cymru yn lle y mae busnesau eisiau buddsoddi ynddo, ein bod ni’n cael gwell swyddi. Ar ddechrau’r 1990au, denwyd buddsoddiad i Gymru ar y sail bod gennym ni’r cyfraddau cyflog isaf yng ngorllewin Ewrop. Mae'r dyddiau hynny wedi hen fynd ac ni ddylent fyth ddod yn ôl. Rydym ni’n gallu denu swyddi i Gymru yn gynyddol ar y sail bod gan ein pobl y sgiliau sydd eu hangen, bod gennym ni, i ddyfynnu Aston Martin, Lywodraeth â balchder ac angerdd o ran gwerthu Cymru i'r byd, ac mae'r canlyniadau a welwn i fuddsoddiad uniongyrchol tramor yn siarad drostynt eu hunain.

Diolch, Llywydd. Do you believe Wales is moving towards free higher education or further away from it?

Diolch, Llywydd. A ydych chi’n credu bod Cymru yn symud tuag at addysg uwch rhad ac am ddim neu ymhellach i ffwrdd oddi wrth hynny?

I believe we’ve put in place a fair package of funding for both undergraduates and postgraduates, and that is of course something that we are proud, as a Government, to do. The package available to students in Wales will be more generous than those in England.

Rwy’n credu ein bod ni wedi cyflwyno pecyn teg o gyllid ar gyfer israddedigion ac ôl-raddedigion, ac mae hynny, wrth gwrs, yn rhywbeth yr ydym ni’n falch, fel Llywodraeth, o’i wneud. Bydd y pecyn sydd ar gael i fyfyrwyr yng Nghymru yn fwy hael na'r rheini yn Lloegr.

I know it’s the end of term, First Minister, but that wasn’t a very convincing answer. I’ve heard a range of attempted justifications in this Chamber and outside from you and Cabinet members to the announcement that was made last week, but what I’m hearing from students is very different. The National Union of Students believes that tuition fees should be frozen and they say that the announcement your Government has made is a huge step backwards. They say that this will hinder access to education rather than help it, and they say that there should be pragmatic steps towards free higher education. Those students were quoting what was, up until last week, Labour Party policy. Why have you turned your back on them?

Rwy’n gwybod ei bod hi’n ddiwedd y tymor, Prif Weinidog, ond nid oedd hwnna'n ateb argyhoeddiadol iawn. Rwyf i wedi clywed amrywiaeth o wahanol ymdrechion i gyfiawnhau y cyhoeddiad a wnaethpwyd yr wythnos diwethaf, yn y Siambr hon ac y tu allan iddi gennych chi ac aelodau'r Cabinet, ond mae’r hyn yr wyf i’n ei glywed gan fyfyrwyr yn wahanol iawn. Mae Undeb Cenedlaethol y Myfyrwyr o’r farn y dylai ffioedd dysgu gael eu rhewi ac maen nhw’n dweud bod y cyhoeddiad y mae eich Llywodraeth wedi ei wneud yn gam enfawr at yn ôl. Maen nhw’n dweud y bydd hyn yn rhwystro mynediad at addysg yn hytrach na’i helpu, ac maen nhw’n dweud y dylai fod camau ymarferol tuag at addysg uwch rhad ac am ddim. Roedd y myfyrwyr hynny yn dyfynnu yr hyn a oedd, hyd at yr wythnos diwethaf, yn bolisi’r Blaid Lafur. Pam ydych chi wedi troi eich cefn arnynt?

Well, the NUS signed up to the Diamond review, so it’s surprising that they now say that they’re not supportive of what is proposed. Of course, they will want to represent students—we understand that. What the Diamond review does is also provide funding—[Interruption.] What the Diamond review also does is to provide, for the first time, support for postgraduate students, which is hugely important. We stand by, of course, the manifesto promises that we made in 2016.

Wel, cytunodd UCM i adolygiad Diamond, felly mae'n syndod eu bod nhw’n dweud nawr nad ydyn nhw’n cefnogi'r hyn a gynigir. Wrth gwrs, byddan nhw eisiau cynrychioli myfyrwyr—rydym ni’n deall hynny. Yr hyn y mae adolygiad Diamond yn ei wneud yw darparu cyllid hefyd — [Torri ar draws.] Yr hyn y mae adolygiad Diamond yn ei wneud hefyd yw darparu, am y tro cyntaf, cymorth i fyfyrwyr ôl-raddedig, sy’n eithriadol o bwysig. Rydym ni’n cadw at, wrth gwrs, yr addewidion maniffesto a wnaed gennym yn 2016.

The Diamond review didn’t recommend a hike in fees, First Minister. And also, a number of parties signed up to participating in that review, but they didn’t sign up to implementing whatever outcome was recommended. That is down to your Government. First Minister, you’ve turned your back on students, and you must be hearing the same messages that we have been hearing. Plaid Cymru believes that higher education is a public good and should be funded across the education budget by the whole of society. Students want their universities to be better funded through the Higher Education Funding Council for Wales and through your Government, not from their own pockets. Students should not bear the brunt of that demand for better funding because there is a historic funding gap that exists due to your lack of investment as a Government. You want students to pay for the funding gap. We believe that that is unjust.

Now, I note—[Interruption.]—that the announcement was made during the summer holidays—

Ni argymhellodd adolygiad Diamond gynnydd i ffioedd, Prif Weinidog. A hefyd, cytunodd nifer o bartïon i gymryd rhan yn yr adolygiad hwnnw, ond ni wnaethant gytuno i weithredu pa bynnag ganlyniad a argymhellwyd. Eich Llywodraeth chi sy’n gyfrifol am hynny. Prif Weinidog, rydych chi wedi troi eich cefn ar fyfyrwyr, ac mae’n rhaid eich bod chi’n clywed yr un negeseuon yr ydym ni wedi bod yn eu clywed. Mae Plaid Cymru o’r farn bod addysg uwch yn fudd cyhoeddus ac y dylid ei hariannu ar draws y gyllideb addysg gan gymdeithas gyfan. Mae myfyrwyr eisiau i'w prifysgolion gael eu hariannu’n well trwy Gyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru a thrwy eich Llywodraeth chi, nid o'u pocedi eu hunain. Ni ddylai myfyrwyr gymryd baich y galw hwnnw am well cyllido oherwydd mae bwlch cyllido hanesyddol yn bodoli oherwydd eich diffyg buddsoddiad chi fel Llywodraeth. Rydych chi eisiau i fyfyrwyr dalu am y bwlch cyllido. Rydym ni’n credu bod hynny'n anghyfiawn.

Nawr, rwy’n nodi—[Torri ar draws.]—y gwnaed y cyhoeddiad yn ystod gwyliau’r haf—

Can we allow the leader of Plaid Cymru to continue please? We don’t need accusations being hurled around the Chamber. Leanne Wood.

A gawn ni ganiatáu i arweinydd Plaid Cymru barhau os gwelwch yn dda? Nid ydym ni angen i gyhuddiadau gael eu taflu o gwmpas y Siambr. Leanne Wood.

Diolch, Llywydd. That announcement was made during the summer holidays, when students had already left campus. At the end of this Assembly term, will you now give those students some well-deserved good news and abandon that tuition fee hike or does the Labour Party no longer believe in free higher education?

Diolch, Llywydd. Gwnaed y cyhoeddiad hwnnw yn ystod gwyliau'r haf, pan roedd myfyrwyr eisoes wedi gadael y campws. Ar ddiwedd y tymor Cynulliad hwn, a wnewch chi roi rhywfaint o newyddion da haeddiannol i’r myfyrwyr hynny nawr a throi eich cefn ar y cynnydd hwnnw i ffioedd dysgu neu onid yw’r Blaid Lafur yn credu mewn addysg uwch rhad ac am ddim mwyach?

Well, first of all, I’m surprised to hear that she’s distancing herself from the Diamond review, which is news to me, I have to say, at this stage. Secondly, it is not sufficient for her to say that she wants tuition fees to be abolished without saying where the money’s going to come from. It is not serious politics to say that—[Interruption.] It is not serious politics to say, in Wales, that you want to abolish tuition fees and then not say where the money is coming from. We have to deal with the real world. [Interruption.] Secondly—

Wel, yn gyntaf oll, rwy’n synnu o glywed ei bod hi'n ymbellhau ei hun o adolygiad Diamond, sy'n newyddion i mi, mae’n rhaid i mi ddweud, ar y cam hwn. Yn ail, nid yw'n ddigon iddi ddweud ei bod hi eisiau i ffioedd dysgu gael eu diddymu heb ddweud o ble mae'r arian yn mynd i ddod. Nid yw'n wleidyddiaeth ddifrifol i ddweud hynny—[Torri ar draws.] Nid yw'n wleidyddiaeth ddifrifol i ddweud, yng Nghymru, eich bod chi eisiau diddymu ffioedd dysgu ac yna peidio â dweud o ble mae'r arian yn dod. Mae'n rhaid i ni ymdrin â'r byd go iawn. [Torri ar draws.] Yn ail—

Let’s hear the First Minister respond. Let’s allow the First Minister to respond.

Gadewch i ni glywed y Prif Weinidog yn ymateb. Gadewch i ni ganiatáu i'r Prif Weinidog ymateb.

Secondly, is she saying fees for undergraduates, or for postgraduates as well? That is something that she needs to clarify. What we have done is recognise that postgraduate funding has not been there in sufficient levels in the past, and so the package we offer for undergraduates and postgraduates is both fair and in advance of that available in England.

Yn ail, a yw hi'n dweud ffioedd ar gyfer israddedigion, neu i ôl-raddedigion hefyd? Mae hynny'n rhywbeth y mae angen iddi ei egluro. Yr hyn yr ydym ni wedi ei wneud yw cydnabod nad yw cyllid ôl-raddedig wedi bod ar gael ar lefelau digonol yn y gorffennol, ac felly mae'r pecyn yr ydym ni’n ei gynnig i israddedigion ac ôl-raddedigion yn deg ac yn well na’r hyn sydd ar gael yn Lloegr.

Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.

Leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.

Thank you, Presiding Officer. First Minister, yesterday the auditor general issued this report into the Cardiff and Vale university health board’s contractual relationships with RKC Associates, which, for the uninitiated, is a human resources company. In the 10 years that I’ve being in this Assembly—and I’ve seen quite a few reports, in fairness, in those 10 years—this clearly is one of the most damning reports that I have seen. I’d be grateful to understand what your take is on it, given that the Welsh Government is cited in several references about giving permission for the contracts to be engaged with with this individual and, above all, being on the selection panel that finally allowed the individual to go forward and take this place with the Cardiff and Vale health board.

Diolch i chi, Llywydd. Prif Weinidog, ddoe cyhoeddodd yr archwilydd cyffredinol yr adroddiad hwn ar gysylltiadau cytundebol bwrdd iechyd prifysgol Caerdydd a'r Fro gyda RKC Associates, sydd, i’r anghyfarwydd, yn gwmni adnoddau dynol. Yn y 10 mlynedd yr wyf i wedi bod yn y Cynulliad hwn—ac rwyf i wedi gweld cryn dipyn o adroddiadau, er tegwch, yn y 10 mlynedd hynny—mae hwn yn amlwg yn un o'r adroddiadau mwyaf damniol a welais. Byddwn yn ddiolchgar o ddeall eich safbwynt chi arno, o ystyried y crybwyllir Llywodraeth Cymru mewn sawl cyfeiriad ynglŷn â rhoi caniatâd i’r contractau gael eu cytuno â’r unigolyn hwn ac, yn anad dim, bod ar y panel dethol a ganiataodd i’r unigolyn symud ymlaen a chymryd y lle hwn gyda bwrdd iechyd Caerdydd a'r Fro yn y pen draw.

Well, these are matters, ultimately, for the health board to explain, but I know the Minister will be talking to the health board in order to get an explanation from them and will, of course, inform the Assembly in due course.

Wel, mae'r rhain yn faterion, yn y pen draw, i’r bwrdd eu hesbonio, ond rwy'n gwybod y bydd y Gweinidog yn siarad â'r bwrdd iechyd er mwyn cael esboniad ganddyn nhw a bydd, wrth gwrs, yn hysbysu’r Cynulliad maes o law.

First Minister, I had hoped you’d be far better briefed than that. It isn’t exclusively a matter for Cardiff and Vale health board by any stretch of the imagination. This is a health board that is in some measure of special measures from the Welsh Government—financial scrutiny, in particular, because it faces a huge financial deficit of £30 million to £35 million, at the last estimate, in this financial year. The contract that was agreed and the terms of employment in certain respects were paying £1,000 a day plus expenses, plus VAT, according to the auditor general. There is little or no transparency; there is little or no accountability. There is an inability for the auditor general to actually understand how the appointments were made, because there does seem, amongst the former senior executives of the health board, to be pointing to someone else as making the decision and just going round and round in circles. The one clear person who is involved here, because she was on the selection panel when the final appointment was made, is the health board chairman, who was sitting on that selection. Do you have confidence in the health board chairman given the accusations that are put—not the accusations, sorry—the proposals that have been put in this report from the auditor general himself? Because we have seen it time and time again: when these things run out of control, they can have disastrous consequences for the running and management of the health board in delivering services here in Cardiff and Vale.

Prif Weinidog, roeddwn i wedi gobeithio y byddech chi wedi cael eich briffio’n llawer gwell na hynna. Nid dim ond mater i fwrdd iechyd Caerdydd a'r Fro yw hwn o bell ffordd. Mae hwn yn fwrdd sy’n destun rhyw fath o fesurau arbennig gan Lywodraeth Cymru—craffu ariannol, yn arbennig, gan ei fod yn wynebu diffyg ariannol enfawr o £30 miliwn i £35 miliwn, yn ôl yr amcangyfrif diwethaf, yn y flwyddyn ariannol hon. Roedd y contract a gytunwyd a’r telerau cyflogaeth mewn rhai agweddau yn talu £1,000 y dydd a threuliau, a TAW, yn ôl yr archwilydd cyffredinol. Nid oes unrhyw dryloywder neu ddim ond ychydig iawn; Nid oes unrhyw ymatebolrwydd neu ddim ond ychydig iawn. Ceir anallu i'r archwilydd cyffredinol ddeall mewn gwirionedd sut y gwnaed y penodiadau, oherwydd mae hi’n ymddangos, ymhlith cyn uwch swyddogion y bwrdd iechyd, bod pwyntio bys at rywun arall o ran bod wedi gwneud penderfyniad yn digwydd, ac felly dim ond mynd rownd a rownd mewn cylchoedd mae pethau. Yr un person eglur sy’n rhan o hyn, gan ei bod hi ar y panel dethol pan wnaed y penodiad terfynol, yw cadeirydd y bwrdd iechyd, a oedd yn rhan o’r dethol hwnnw. A oes gennych chi ffydd yng nghadeirydd y bwrdd iechyd o ystyried y cyhuddiadau a wnaed—nid y cyhuddiadau, mae’n ddrwg gen i—y cynigion a wnaed yn yr adroddiad hwn gan yr archwilydd cyffredinol ei hun? Oherwydd rydym ni wedi ei weld dro ar ôl tro: pan fydd y pethau hyn yn mynd allan o reolaeth, gallant arwain at ganlyniadau trychinebus i’r gwaith o redeg a rheoli'r bwrdd iechyd wrth ddarparu gwasanaethau yma yng Nghaerdydd a'r Fro.

Well, first of all, the health board is not in special measures. He said it was a kind of special measures, but it’s not actually in special measures in terms of the definition of the term. Secondly, the health Secretary will be taking the matter up with the health board, will be demanding answers, and those answers will be shared with the Assembly.

Wel, yn gyntaf oll, nid yw'r bwrdd iechyd yn destun mesurau arbennig. Dywedodd ei fod yn fath o fesurau arbennig, ond nid yw'n destun mesurau arbennig mewn gwirionedd o ran y diffiniad o'r term. Yn ail, bydd yr Ysgrifennydd Iechyd yn mynd i’r afael â’r mater gyda'r bwrdd iechyd, yn mynnu atebion, a bydd yr atebion hynny yn cael eu rhannu â'r Cynulliad.

I notice you didn’t give a vote of confidence to the chair of the health board, and I offered you that opportunity. Can you not understand how frustrated and how angry members of the health board feel when they see a report like this that identifies consultants being brought in on £1,000 a day plus expenses? Over the 18 months of the employment, £26,000 plus VAT in expenses alone—that’s more than a nurse starts on, that is. And then, when a final contract was offered, they came to the Welsh Government to seek permission to raise the ceiling from £136,000 a year to £150,000 a year. Now, this is a health board that has been in the news because of the court case last Friday—that staff are facing prosecution and also demands for payment of incurred fines. But, more importantly, there will be huge anger among key members of the health board and patients who use that health board when they understand the cavalier nature in which this situation has arisen. It cannot be allowed to continue. As I said, the Welsh Government’s permission was sought to allow these arrangements to progress, and the Welsh Government gave its permission. So, you do have a key role to understand this and actually make sure it doesn’t happen again. I also note that the director general of the health service has written to all health boards in Wales to understand whether there are any arrangements like this in other health boards. Are you in a position to clarify the position on your understanding of arrangements, in particular when it comes to consultancies like this in other parts of Wales that could bring the health service into disrepute?

Sylwaf na wnaethoch chi roi pleidlais o ffydd yng nghadeirydd y bwrdd iechyd, a chynigiais y cyfle hwnnw i chi. Oni allwch chi ddeall pa mor rhwystredig a pha mor ddig y mae aelodau'r bwrdd iechyd yn teimlo pan fyddant yn gweld adroddiad fel hwn sy'n nodi ymgynghorwyr yn cael eu cyflogi am £1,000 y dydd a threuliau? Dros y 18 mis o gyflogaeth, £26,000 a TAW mewn treuliau yn unig—mae hynny'n fwy nag y mae nyrs yn dechrau arno, hynny. Ac yna, pan gynigiwyd contract terfynol, daethant at Lywodraeth Cymru i ofyn am ganiatâd i godi'r uchafswm o £136,000 y flwyddyn i £150,000 y flwyddyn. Nawr, mae hwn yn fwrdd iechyd sydd wedi bod yn y newyddion oherwydd yr achos llys ddydd Gwener diwethaf—bod staff yn wynebu erlyniad a hefyd gofynion am daliadau o ddirwyon a gafwyd. Ond, yn bwysicach, bydd dicter mawr ymhlith aelodau allweddol o'r bwrdd iechyd a chleifion sy'n defnyddio'r bwrdd iechyd pan fyddant yn deall y natur ddi-hid y mae’r sefyllfa hon wedi codi ynddi. Ni ellir caniatáu iddo barhau. Fel y dywedais, gofynnwyd am ganiatâd Llywodraeth Cymru i alluogi’r trefniadau hyn i symud ymlaen, a rhoddodd Llywodraeth Cymru ei chaniatâd. Felly, mae gennych chi swyddogaeth allweddol i ddeall hyn a gwneud yn siŵr na fydd yn digwydd eto. Nodaf hefyd fod cyfarwyddwr cyffredinol y gwasanaeth iechyd wedi ysgrifennu at bob bwrdd iechyd yng Nghymru i ddarganfod a oes unrhyw drefniadau fel hyn mewn byrddau iechyd eraill. A ydych chi mewn sefyllfa i egluro'r sefyllfa o ran eich dealltwriaeth o'r trefniadau, yn enwedig pan ddaw i ymgyngoriaethau fel hyn mewn rhannau eraill o Gymru a allai ddod ag anfri ar y gwasanaeth iechyd?

Well, first of all, I do have confidence in the chair. Secondly, this matter is something that needs fuller investigation, and Assembly Members will be told what the outcome of that investigation actually is.

He mentioned the issue of staff car parking. This has been something that’s been in the news recently. It is important, I think, that the reasoning behind the court case is understood. The reason why enforcement was put in place was because there had been a death on the site, partially due to illegal parking and partially due to the traffic flow going through the site. Some 16,000 traffic movements go through the University Hospital of Wales at the moment, and it is right that there is proper enforcement of illegal and unsafe parking. That has to happen on a site that is this busy. Why these individuals went to court and what advice they received is difficult to know. I do know that one of them in particular had 59 parking tickets. Again, no explanation is given as to why that is. It’s unfortunate for those individuals—I understand that—but it is hugely important that there is proper enforcement on the UHW site in terms of safety, and to stop people parking there all day, in order to make sure that patients who arrive on site do have places to park. So, enforcement has to happen. Otherwise, are we saying that people can park there without any fear of any kind of penalty? Things have gone very far with regard to three individuals; it’s difficult to know why that is. I can say that the idea that they face costs of £150,000 is nonsense. We don’t know where that figure has come from and that has absolutely no basis in fact. But UHW is a site where there is a great deal of traffic movement and there does need to be enforcement regarding that movement.

Wel, yn gyntaf oll, mae gen i ffydd yn y cadeirydd. Yn ail, mae’r mater hwn yn rhywbeth y mae angen ymchwilio iddo ymhellach, a bydd Aelodau'r Cynulliad yn cael eu hysbysu am beth fydd canlyniad yr ymchwiliad hwnnw mewn gwirionedd.

Soniodd am y mater o barcio ceir staff. Mae hyn wedi bod yn rhywbeth sydd wedi bod yn y newyddion yn ddiweddar. Mae'n bwysig, rwy’n credu, fod y rhesymeg sy’n sail i'r achos llys yn cael ei ddeall. Y rheswm pam y cymerwyd camau gorfodi oedd oherwydd y bu marwolaeth ar y safle, yn rhannol o ganlyniad i barcio anghyfreithlon ac yn rhannol oherwydd llif y traffig sy'n mynd drwy'r safle. Mae tua 16,000 o symudiadau traffig yn mynd trwy Ysbyty Athrofaol Cymru ar hyn o bryd, ac mae'n iawn y ceir gorfodaeth briodol ar gyfer parcio anghyfreithlon ac anniogel. Mae’n rhaid i hynny ddigwydd ar safle sydd mor brysur â hyn. Mae’n anodd gwybod pam yr aeth yr unigolion hyn i'r llys a pha gyngor a gawsant. Gwn fod un ohonynt yn benodol wedi cael 59 o docynnau parcio. Unwaith eto, ni roddir unrhyw esboniad pam mae hynny’n bod. Mae'n anffodus i’r unigolion hynny—rwy’n deall hynny—ond mae'n hynod bwysig bod gorfodaeth briodol ar safle Ysbyty Athrofaol Cymru o ran diogelwch, ac i atal pobl rhag parcio yno drwy'r dydd, er mwyn gwneud yn siŵr bod gan gleifion sy'n cyrraedd y safle leoedd i barcio. Felly, mae’n rhaid i orfodi ddigwydd. Fel arall, a ydym ni’n dweud y gall pobl barcio yno heb ofni unrhyw fath o gosb? Mae pethau wedi mynd yn bell iawn o ran tri unigolyn; mae'n anodd gwybod pam mae hynny’n bod. Gallaf ddweud bod y syniad eu bod yn wynebu costau o £150,000 yn lol. Nid ydym yn gwybod o ble mae’r ffigur hwnnw wedi dod ac nid oes unrhyw sail iddo mewn gwirionedd. Ond mae Ysbyty Athrofaol Cymru yn safle lle mae llawer iawn o draffig yn symud, ac mae angen gorfodaeth ar gyfer y symud hwnnw.

Trafnidiaeth Gyhoeddus (Sir Benfro)

Public Transport (Pembrokeshire)

3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wella trafnidiaeth gyhoeddus yn sir Benfro? OAQ(5)0729(FM)

3. Will the First Minister make a statement on what the Welsh Government is doing to improve public transport in Pembrokeshire? OAQ(5)0729(FM)

Mae’r cynllun cyllid trafnidiaeth cenedlaethol, a gyhoeddwyd ym mis Gorffennaf 2015, yn nodi’r buddsoddiad mewn trafnidiaeth gyhoeddus ar gyfer 2015-20 ym mhob rhan o Gymru.

The national transport finance plan, published in July 2015, sets out investment for public transport for 2015-20 across all parts of Wales.

Brif Weinidog, yn ddiweddar mae eich Llywodraeth chi unwaith eto wedi penderfynu peidio â blaenoriaethu unrhyw orsafoedd trenau yn sir Benfro, er gwaethaf bod rhai gorsafoedd, fel gorsaf Aberdaugleddau er enghraifft, angen gwelliant sylweddol. Nawr, rydw i’n gwerthfawrogi, pan fyddwch chi fel Llywodraeth yn buddsoddi arian mewn prosiectau rheilffyrdd, y byddwch chi’n gwneud hyn gyda rhanddeiliaid fel Network Rail, Arriva Trains ac ati, ond i ystyried eich bod chi’n gwario arian sylweddol, a allech chi ddweud wrthym ni beth ydych chi’n ei wneud i sicrhau bod unrhyw arian gan Lywodraeth Cymru sy’n ariannu gwelliannau yn cael ei ddosbarthu’n deg, fel bod pob rhan o Gymru o leiaf yn cael ei ystyried?

First Minister, your Government has recently decided, once again, not to prioritise any train stations in Pembrokeshire, despite the fact that certain stations, such as Milford Haven station, do need significant improvements. Now, I appreciate that when you as a Government invest money in rail projects, you will do this with stakeholders such as Network Rail, Arriva Trains and so on, but given that you are spending significant amounts of money, can you tell us what you’re doing to ensure that any Welsh Government funding that funds improvements is distributed fairly, so that all parts of Wales are taken into account?

Mae yna griteria, wrth gwrs, sy’n agored ac sy’n gallu cael eu gweld, sydd yn cael eu defnyddio er mwyn sicrhau pa orsafoedd ddylai gael eu cefnogi dros y blynyddoedd. Mae hon yn broses hollol agored. Nid yw hi’n rhoi unrhyw fath o bwyslais ar un rhan o Gymru neu’r llall. Mae’n ystyried pa lefydd sydd eisiau’r buddsoddiad. Wrth gwrs, trwy fuddsoddiad Llywodraeth Cymru agorodd gorsaf tref Abergwaun, wrth gwrs, ar ôl sawl blwyddyn wedi cau. Mae yna fwy o wasanaethau hefyd ar y rheilffordd hwnnw, ac rŷm ni wastad, wrth gwrs, yn ystyried ym mha ffordd y gallwn ni helpu i wella’r gwasanaeth rheilffordd a hefyd y gwasanaeth bysiau yn sir Benfro.

There are criteria that are open and that can be seen, and that are used to decide which stations should be supported over the years. It’s a completely open process. It doesn’t favour any part of Wales. It just considers the investment required. Of course, through the investment of Welsh Government, the Fishguard town station was opened, after being closed for many years. There are also more services on that line. We always consider how we can improve the rail services and the bus services in Pembrokeshire.

Brif Weinidog, fe wnaethoch chi gadarnhau ddydd Gwener yn y Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Wenidog na fydd y fasnachfraint yn un lle mae elw yn dychwelyd i gyd i’r Llywodraeth, ond yn un lle rydych chi’n gorfod contractio gyda chwmni preifat. Pa gamau ydych chi’n eu cymryd, felly, i sicrhau bod unrhyw elw sydd yn dod o dwf a’r buddsoddiad sydd gan Lywodraeth Cymru yn y fasnachfraint yna yn cael ei ddychwelyd i bobl yn sir Benfro a thu hwnt, ac nad ydym yn gweld y sefyllfa bresennol lle mae un cwmni yn gwneud elw ar gefn arian cyhoeddus?

First Minister, you confirmed on Friday in the Committee for the Scrutiny of the First Minister that the franchise won’t be one where all profits are returned to Government, but one where you have to contract with a private company. So, what steps are you taking, therefore, to ensure that any profits that come from growth and investment made by the Welsh Government in that franchise are returned to people in Pembrokeshire and beyond, and that we don’t see the current situation where one company is making a profit on the back of public funding?

Byddai hynny, wrth gwrs, yn rhywbeth y byddwn i’n ei dderbyn. Gallaf ddweud hynny a dim byd arall, rwy’n credu. Nid yw’r cyfle gyda ni i redeg y gwasanaeth rheilffordd ein hunain neu drwy gwmni rydym ni’n ei reoli. Ond, wrth gwrs, mae’n hollbwysig bod gyda ni fodel sydd mor agos ag sy’n bosib at fodel sydd yn ailfuddsoddi unrhyw elw yn ôl yn y gwasanaeth ei hunan, a hefyd, wrth gwrs, i sicrhau bod pobl Cymru yn gweld cynnydd yn y lefel o wasanaeth—nid dim ond ynglŷn â mwy o drenau, ond mwy hefyd, wrth gwrs, o drenau sydd yn drenau da i deithio arnyn nhw. Mae hynny yn rhywbeth sydd yn hollbwysig fel rhan o’r ‘franchise’.

That is something that I would accept. I can say that and nothing else, I think. We don’t have the opportunity to run the railway ourselves or through a management company. But it’s crucially important that we have a model that is as close as possible to one that reinvests any profit back in the service itself, and also to ensure that the people of Wales see an increase in the quality of the service—not just having more trains, but also trains that are good ones to travel upon. That’s extremely important as part of the franchise.

Ardaloedd Menter

Enterprise Zones

4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y gefnogaeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei rhoi i ardaloedd menter? OAQ(5)0732(FM)

4. Will the First Minister make a statement on Welsh Government support for enterprise zones? OAQ(5)0732(FM)

Yes. We remain committed to supporting the existing eight enterprise zones located across Wales and a written statement will shortly be published to detail how that’s being achieved.

Gwnaf. Rydym ni’n parhau i fod yn ymrwymedig i gynorthwyo wyth ardal fenter bresennol sydd wedi eu lleoli ledled Cymru, a bydd datganiad ysgrifenedig yn cael ei gyhoeddi’n fuan i roi manylion sut y mae hynny'n cael ei gyflawni.

I just want to thank the First Minister for that response. The 1980s enterprise zones were not successful in Wales, with the largest in Swansea becoming a large out-of-town shopping area. In fact, the term ‘enterprise zone’ in Swansea is used to define an out-of-town shopping area. When are the current zones going to be reviewed, and what will constitute success?

Hoffwn ddiolch i'r Prif Weinidog am yr ymateb yna. Nid oedd ardaloedd menter y 1980au yn llwyddiannus yng Nghymru, gyda'r fwyaf yn Abertawe yn troi’n ardal siopa fawr y tu allan i'r dref. Yn wir, defnyddir y term 'ardal fenter' yn Abertawe i ddiffinio ardal siopa y tu allan i'r dref. Pryd mae’r ardaloedd presennol yn mynd i gael eu hadolygu, a beth fydd yn cynrychioli llwyddiant?

Well, success, of course, involves creating more jobs. It does not involve creating another shopping park, which, as the Member rightly says, happened in the lower Swansea valley in the early 1980s. I can say, in terms of governance, that the Cabinet Secretary met with the enterprise zone board chairs on 12 June to have an initial discussion around enterprise zone governance and the future direction of the enterprise zone programme in Wales. I know that the Cabinet Secretary plans to meet the chairs again at the end of the summer to continue those discussions, focusing on ensuring that future arrangements meet the requirements of the Government and emerging Government policy.

Wel, mae llwyddiant, wrth gwrs, yn golygu creu mwy o swyddi. Nid yw'n golygu creu parc siopa arall, a ddigwyddodd, fel y mae’r Aelod yn ei nodi’n gywir, yng Nghwm Tawe isaf ddechrau’r 1980au. Gallaf ddweud, o ran llywodraethu, bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi cyfarfod â chadeiryddion byrddau ardaloedd menter ar 12 Mehefin i gael trafodaeth gychwynnol ynghylch llywodraethu ardaloedd menter a chyfeiriad y rhaglen ardaloedd menter yng Nghymru yn y dyfodol. Gwn fod Ysgrifennydd y Cabinet yn bwriadu cyfarfod â'r cadeiryddion eto ddiwedd yr haf i barhau â’r trafodaethau hynny, gan ganolbwyntio ar sicrhau bod trefniadau yn y dyfodol yn bodloni gofynion y Llywodraeth a pholisi Llywodraeth sy'n dod i'r amlwg.

First Minister, there are eight enterprise zones across Wales. None of them cover my own constituency. I would say, in mid Wales, there is a great feel for entrepreneurship and there is a higher level of business start-ups than perhaps in other parts of Wales. So, what I would ask you, First Minister, is: do you think there is a case for an enterprise zone, or a growth deal, for mid Wales, particularly focused on growing businesses and creating higher paid jobs?

Prif Weinidog, ceir wyth ardal fenter ledled Cymru. Nid oes yr un ohonyn nhw yn fy etholaeth i. Byddwn i’n dweud, yn y canolbarth, bod diddordeb mawr mewn entrepreneuriaeth a bod lefel uwch o fusnesau newydd nag efallai mewn rhannau eraill o Gymru. Felly, yr hyn y byddwn yn ei ofyn i chi, Prif Weinidog, yw: a ydych chi’n credu bod achos dros ardal fenter, neu gytundeb twf, ar gyfer y canolbarth, sy’n canolbwyntio'n arbennig ar dyfu busnesau a chreu swyddi sy'n talu'n well?

We’ll always examine that case. I mean, two things are important for his constituency. First of all, of course, is infrastructure, with broadband being one element of that. Secondly, there is an issue with the electricity grid, which is controversial, I understand, in his constituency, but the current grid is not particularly strong when it comes to developing manufacturing in the future. He knows, as I know, how controversial pylons are in his constituency, so I’ll leave it at that. But, it is an issue that will need to be resolved in the future. But, I’m more than happy to consider what such a growth deal might look like, how it would work geographically, as well, in some parts of Wales, and, of course, I share with him his desire to see more and better jobs closer to home.

Byddwn bob amser yn archwilio’r achos hwnnw. Hynny yw, mae dau beth yn bwysig i’w etholaeth ef. Yn gyntaf oll, wrth gwrs, ceir seilwaith, gyda band eang yn un elfen o hynny. Yn ail, ceir problem gyda'r grid trydan, sy’n ddadleuol, rwy’n deall, yn ei etholaeth ef, ond nid yw’r grid presennol yn arbennig o gryf pan ddaw i ddatblygu gweithgynhyrchu yn y dyfodol. Mae e'n gwybod, fel y gwn innau, pa mor ddadleuol yw peilonau yn ei etholaeth, felly fe wnaf i ei gadael hi yn y fan yna. Ond, mae'n fater y bydd angen ei ddatrys yn y dyfodol. Ond, rwy'n fwy na pharod i ystyried sut y gallai cytundeb twf o'r fath edrych, sut y byddai'n gweithio yn ddaearyddol, hefyd, mewn rhai rhannau o Gymru, ac, wrth gwrs, rwy’n rhannu ei awydd i weld mwy o swyddi a gwell swyddi yn nes at y cartref.

Many people feel that the Circuit of Wales was a massive missed opportunity for the Ebbw Vale enterprise zone. Last week, referring to a pre-arranged meeting with the company, you said that

‘the company accepted the issue with regard to the issue of being on balance sheet and the risks that that posed to us—they did not argue with it.’

The chief executive of the company, Martin Whitaker, said that,

‘Clearly that statement is incorrect.’

‘We made it clear that we did not agree with this assessment.’

First Minister, which of you is lying?

Mae llawer o bobl yn teimlo bod Cylchffordd Cymru yn gyfle enfawr a gollwyd i ardal fenter Glynebwy. Yr wythnos diwethaf, gan gyfeirio at gyfarfod a drefnwyd ymlaen llaw gyda'r cwmni, dywedasoch

fod y cwmni wedi derbyn y mater o ran y broblem o fod ar y fantolen a'r risgiau yr oedd hynny’n eu peri i ni—ni wnaethant ddadlau â hynny.

Dywedodd prif weithredwr y cwmni, Martin Whitaker,

Yn amlwg mae’r datganiad hwnnw yn anghywir.

Fe’i gwnaed yn eglur gennym nad oeddem yn cytuno â'r asesiad hwn.

Prif Weinidog, pa un ohonoch chi sy’n dweud celwydd?

What I said is correct. I stand by my words.

Mae’r hyn a ddywedais yn gywir. Rwy’n cadw at fy ngeiriau.

The last of those eight enterprise zones is actually in Port Talbot, in my constituency, and the only one in South Wales West. But it is important that we see that now used to actually grow the local economy and grow local businesses. How are you monitoring the progress in that enterprise zone to ensure that that actually does take place and that the purpose of the zone is actually being achieved?

Mae’r olaf o’r wyth ardal fenter hynny ym Mhort Talbot mewn gwirionedd, yn fy etholaeth i, a hi yw'r unig un yng Ngorllewin De Cymru. Ond mae'n bwysig ein bod ni’n gweld hynny’n cael ei ddefnyddio nawr i wir dyfu'r economi leol a thyfu busnesau lleol. Sut ydych chi'n monitro’r cynnydd yn yr ardal fenter honno i sicrhau bod hynny’n digwydd mewn gwirionedd a bod diben yr ardal fenter yn cael ei gyflawni mewn gwirionedd?

We’re confident that the enterprise zone is working well in Port Talbot. We know, of course, that there’s an opportunity for world-class manufacturing; the development, for example, of full ICT infrastructure that will develop for us a relationship with Tata Port Talbot; developing the energy and environment capability of the enterprise zone; construction of appropriate business and office units; and assisting the building of a Baglan bay innovation centre. I can say that, since the inception of the zone, a number of inquiries have been received, seeking information about support for growth or new locations. These are at the early stages of development, but there are, potentially, some significant inward investments.

Rydym ni’n ffyddiog bod yr ardal fenter yn gweithio'n dda ym Mhort Talbot. Rydym ni’n gwybod, wrth gwrs, bod cyfle ar gyfer gweithgynhyrchu o’r radd flaenaf; y datblygiad, er enghraifft, o seilwaith TGCh llawn a fydd yn datblygu perthynas i ni gyda Tata Port Talbot; datblygu gallu ynni ac amgylchedd yr ardal fenter; adeiladu unedau busnes ac unedau swyddfa priodol; a chynorthwyo'r gwaith o adeiladu canolfan arloesi bae Baglan. Gallaf ddweud, ers sefydlu’r ardal, bod nifer o ymholiadau wedi eu derbyn, yn gofyn am wybodaeth am gymorth ar gyfer twf neu leoliadau newydd. Mae'r rhain ar y camau datblygu cynnar, ond ceir rhai mewnfuddsoddiadau sylweddol, o bosibl.

Dysgu Cynhwysol sy'n Seiliedig ar Waith

Inclusive Work-based Learning

5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddull gweithredu Llywodraeth Cymru mewn perthynas â dysgu cynhwysol sy'n seiliedig ar waith? OAQ(5)0736(FM)[R]

5. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's approach to inclusive work-based learning? OAQ(5)0736(FM)[R]

Last week, the Minister for Skills and Science set out the Government’s agenda for employability. Working Wales recognises this Government’s commitment to ensure work-based learning remains inclusive for all, irrespective of need.

Yr wythnos diwethaf, cyflwynodd y Gweinidog dros Sgiliau a Gwyddoniaeth agenda'r Llywodraeth ar gyfer cyflogadwyedd. Mae Cymru’n Gweithio yn cydnabod ymrwymiad y Llywodraeth hon i sicrhau bod dysgu seiliedig ar waith yn parhau i fod yn gynhwysol i bawb, waeth beth fo'r angen.

Last week, I met with Dr Stephen Beyer of Cardiff University, who is working on the Engage to Change project, which was set up using money from dormant bank accounts and based on a partnership between the Big Lottery and Welsh Government. The aim is to get 16 to 25-year-olds who are not in education, employment or training and who have learning disabilities and/or autism into long-term employment. One of the organisations working with it is Trinity Fields School and Resource Centre in my constituency, where I’m a governor, and I declare an interest. I think it’s got an important role, this project, in supporting job coaching and work experience for those young people. I think it could also have implications for transition under the new arrangements being brought forward by the additional learning needs Bill. Would the First Minister therefore support a model of this kind if the pilot through Cardiff University is proven to be successful?

Yr wythnos diwethaf, cefais gyfarfod â Dr Stephen Beyer o Brifysgol Caerdydd, sy'n gweithio ar brosiect Engage to Change, a sefydlwyd gan ddefnyddio arian o gyfrifon banc segur ac sy’n seiliedig ar bartneriaeth rhwng y Gronfa Loteri Fawr a Llywodraeth Cymru. Y nod yw cael pobl 16 i 25 mlwydd oed nad ydynt mewn addysg, cyflogaeth na hyfforddiant ac sydd ag anableddau dysgu a/neu awtistiaeth i mewn i waith hirdymor. Un o'r sefydliadau sy'n gweithio gydag ef yw Ysgol a Chanolfan Adnoddau Trinity Fields yn fy etholaeth i, lle rwy'n llywodraethwr, ac rwy’n datgan buddiant. Rwy'n credu bod ganddo swyddogaeth bwysig, y prosiect hwn, o ran cynorthwyo hyfforddiant swydd a phrofiad gwaith i’r bobl ifanc hynny. Rwy'n credu y gallai hefyd fod â goblygiadau i drefniadau pontio o dan y trefniadau newydd sy'n cael eu cyflwyno gan y Bil anghenion dysgu ychwanegol. A fyddai'r Prif Weinidog felly yn cefnogi model o'r math hwn os bydd y cynllun arbrofol trwy Brifysgol Caerdydd yn llwyddiannus?

Yes, we’ll look to see, of course, how the model works, and we’ll evaluate the model, but we’re very keen to make sure that we have as much available to get people into work, particularly those who have learning disabilities and those who are on the autistic spectrum, and of course we look forward to seeing what the results of the project are.

Byddwn, byddwn yn edrych i weld, wrth gwrs, sut y mae'r model yn gweithio, a byddwn yn gwerthuso'r model, ond rydym ni’n awyddus iawn i wneud yn siŵr bod gennym ni gymaint ar gael i gael pobl i mewn i waith, yn enwedig y rhai sydd ag anableddau a'r rhai sydd ar y sbectrwm awtistig, ac wrth gwrs, rydym ni’n edrych ymlaen at weld beth fydd canlyniadau'r prosiect.

I am sure the First Minister will agree that higher education should engage with work-based learning to address the economic imperative for the supply of workers with appropriate skills and knowledge to equip them for the changing nature of work in the present job climate. What is the Welsh Government doing at the moment to encourage increased co-operation between employers, employers’ organisations and further and higher education to deliver and expand the relevant workplace learning in Wales?

Rwy'n siŵr y bydd y Prif Weinidog yn cytuno y dylai addysg uwch ymgysylltu â dysgu seiliedig ar waith i fynd i'r afael â'r rheidrwydd economaidd o gyflenwi gweithwyr sydd â’r sgiliau a'r wybodaeth briodol i'w paratoi ar gyfer natur newidiol gwaith yn yr hinsawdd swyddi bresennol. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud ar hyn o bryd i annog mwy o gydweithredu rhwng cyflogwyr, sefydliadau cyflogwyr ac addysg bellach ac uwch i ddarparu ac ehangu’r dysgu perthnasol yn y gweithle yng Nghymru?

We work very closely, of course, with employers because we know that work-based learning is hugely important to develop people’s skills in the future. We are looking at how to develop people’s employability and how we work with businesses in order to make sure that people have the skills they need for the future.

Rydym ni’n gweithio'n agos iawn, wrth gwrs, gyda chyflogwyr gan ein bod ni’n gwybod bod dysgu seiliedig ar waith yn hynod bwysig i ddatblygu sgiliau pobl yn y dyfodol. Rydym ni’n ystyried sut i ddatblygu cyflogadwyedd pobl a sut yr ydym ni’n gweithio gyda busnesau er mwyn gwneud yn siŵr bod gan bobl y sgiliau sydd eu hangen arnynt ar gyfer y dyfodol.

Many employers feel young people leave the education system today lacking the practical skills they need for the labour market. Many people have degrees, for instance, but are not regarded by employers as being work-ready. Do you think that the university system in Wales could do with a shake up?

Mae llawer o gyflogwyr yn teimlo bod pobl ifanc yn gadael y system addysg heddiw heb y sgiliau ymarferol sydd eu hangen arnynt ar gyfer y farchnad lafur. Mae gan lawer o bobl radd, er enghraifft, ond nid yw cyflogwyr o’r farn eu bod yn barod ar gyfer gwaith. A ydych chi'n meddwl y dylid ailwampio’r system prifysgolion yng Nghymru?

I think universities have actually improved over the years in terms of the way they work with business. It’s true to say that some 10 years ago the link was very tenuous. Universities didn’t see themselves as needing to work with businesses in the way that they do now. I’ve certainly worked with universities and gone to universities where they are working very closely with business, and where they see themselves as an economic driver to create start-up businesses. That’s something that I very much welcome.

Rwy'n credu bod prifysgolion wedi gwella dros y blynyddoedd o ran y ffordd y maen nhw’n gweithio gyda busnesau. Mae'n wir i ddweud bod y cysylltiad yn denau iawn tua 10 mlynedd yn ôl. Nid oedd Prifysgolion o’r farn bod angen iddyn nhw weithio gyda busnesau yn y ffordd y maen nhw nawr. Rwyf i’n sicr wedi gweithio gyda phrifysgolion ac wedi mynd i brifysgolion lle maen nhw’n gweithio'n agos iawn gyda byd busnes, a lle maen nhw’n gweld eu hunain fel sbardun economaidd i greu busnesau newydd. Mae hynny'n rhywbeth yr wyf i’n ei groesawu'n fawr.

Lleisiau Cleifion

Patients’ Voices

6. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am bwysigrwydd lleisiau cleifion wrth ddarparu a datblygu gwasanaethau iechyd? OAQ(5)0743(FM)[W]

6. Will the First Minister make a statement on the importance of patients’ voices in the provision and development of health services? OAQ(5)0743(FM)[W]

Mae’n hollol allweddol bod llais dinasyddion yn cael ei glywed yn barhaus wrth ddatblygu a darparu gwasanaethau iechyd a gofal o ansawdd uchel.

It is key that the voice of citizens is continually heard when developing and providing high-quality health and social care services.

Wel, ydy, mae, ac wrth gwrs mae’ch Llywodraeth chi yn ymgynghori ar y funud ynglŷn â chael gwared â chynghorau iechyd cymunedol statudol. Rydw i’n gweld hwn yn gam yn ôl, ac yn gam peryglus, a dweud y gwir, yn enwedig i ni yn y gogledd, oherwydd mae angen llais cryf, annibynnol gyda phresenoldeb lleol sy’n gallu herio’r byrddau iechyd a herio’r Llywodraeth hefyd pan fod angen gwneud hynny. Mae’r cyngor iechyd yn y gogledd wedi gwneud dros 500 o ymweliadau ward yn y flwyddyn diwethaf, sef rhyw 500 yn fwy nag y mae Arolygaeth Gofal Iechyd Cymru wedi’u gwneud yn y gogledd. Mae angen ehangu rôl y cyngor iechyd nid ei ganoli i mewn i ryw gorff genedlaethol annelwig. Nawr, mae’r model newydd sydd yn cael yn grybwyll yn eich ymgynghoriad chi wedi’i seilio ar gyngor iechyd yr Alban, sydd wedi’i ddisgrifio yn ddiweddar fel ‘toothless hamster’. A ydych chi’n cytuno y byddai dilyn y trywydd hwnnw yng Nghymru yn gamgymeriad mawr?

Well, yes, it is, and your Government is currently consulting on scrapping statutory community health councils. I see this as a retrograde step and a dangerous step, particularly for us in north Wales, because we need a strong, independent voice that is locally based, and that can challenge the health boards and challenge the Government when needs be. The health council in north Wales has made over 500 ward visits in the last year, which is some 500 more than Healthcare Inspectorate Wales have done in north Wales. We need to broaden the role of the health council, not centralise it into an ambiguous national body. Now, the new model that has been mentioned in your consultation is based on the Scottish health council, which has been recently described as a ‘toothless hamster’. Do you agree that going down that route in Wales would be a major mistake?

Wel, rydym ni’n gwybod bod sawl un wedi dadlau bod eisiau model newydd er mwyn sicrhau bod yna gynrychiolaeth effeithiol o ddinasyddion ynglŷn ag iechyd a gofal cymdeithasol. Nid yw hwn yn rhywbeth sy’n mynd i wanhau llais y dinasyddion. Rydym ni’n moyn clywed beth yw barn pobl ynglŷn â’r cynlluniau sydd gyda ni ar gyfer corff annibynnol newydd, ac wrth gwrs rydym ni’n hapus iawn i glywed beth sydd ag Aelodau ac aelodau o’r cyhoedd i’w ddweud i sicrhau bod hwn yn rhywbeth sy’n cryfhau llais cleifion.

Well, we know that a number of people have argued that we need a new model in order to ensure effective representation of citizens in health and social care. This isn’t anything that will weaken the voice of the citizen. Of course, we wish to hear people’s views on the schemes and plans that we have for a new, independent body and, of course, we would be very happy to hear what Members and members of the public have to say in order to ensure that this is something that will strengthen patients’ voice.

First Minister, will you join with me in welcoming the construction of a new state-of-the-art £350 million hospital in Cwmbran, named the Grange University Hospital? It will help to modernise health services across Gwent for my constituents also in Islwyn. Judith Paget, chief executive of Aneurin Bevan university health board said, and I quote,

‘We have received fantastic support from local people living in the Health Board area as they understand the benefits this hospital…will bring.’

First Minister, isn’t this the Welsh Labour Government and the Welsh national health service in synergy, working together, listening to patients in the provision and development of health services? How can we continue this good practice in the interests of our people, who know that the NHS is safest in Welsh Labour hands?

Prif Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i groesawu’r penderfyniad i adeiladu ysbyty newydd â’r dechnoleg ddiweddaraf gwerth £350 miliwn yng Nghwmbrân, o’r enw Ysbyty Athrofaol y Grange? Bydd yn helpu i foderneiddio gwasanaethau iechyd ledled Gwent i’m hetholwyr yn Islwyn hefyd. Dywedodd Judith Paget, prif weithredwr bwrdd iechyd prifysgol Aneurin Bevan, a dyfynnaf,

Rydym ni wedi cael cefnogaeth wych gan bobl leol sy'n byw yn ardal y Bwrdd Iechyd gan eu bod yn deall y manteision y bydd yr ysbyty hwn...yn eu cynnig.

Prif Weinidog, onid dyma Lywodraeth Llafur Cymru a gwasanaeth iechyd gwladol Cymru mewn synergedd, yn gweithio gyda'i gilydd, yn gwrando ar gleifion wrth ddarparu a datblygu gwasanaethau iechyd? Sut gallwn ni barhau â'r arfer da hwn er budd ein pobl, sy'n gwybod mai yn nwylo Llafur Cymru i mae’r GIG fwyaf diogel?

The Conservative benches didn’t welcome that statement. They were complaining about it. I sense the Member’s enthusiasm, which is great, but not as great as that of the Member for Torfaen, whose enthusiasm is there for all to see within the Chamber itself. But this shows, of course, that we are investing in modern health facilities for our people, and this is a great example of that happening under a Welsh Labour Government.

Ni chroesawyd y datganiad hwnnw gan feinciau'r Ceidwadwyr. Roedden nhw’n cwyno amdano. Rwy'n synhwyro brwdfrydedd yr Aelod, sy'n wych, ond nid yw cymaint â’r Aelod dros Dorfaen, y mae ei frwdfrydedd yno i bawb ei weld yn y Siambr ei hun. Ond mae hyn yn dangos, wrth gwrs, ein bod ni’n buddsoddi mewn cyfleusterau iechyd modern i’n pobl, ac mae hon yn enghraifft wych o hynny'n digwydd o dan Lywodraeth Llafur Cymru.

Getting back to the original question, the Vale of Clwyd Trades Union Council, in responding to the 29 June Welsh Government White Paper, quality and governance of health care in Wales, proposing the abolition of community health councils, said that because of its make-up, the North Wales Community Health Council is the ideal body to be our patients’ voice and watchdog. How do you respond to that statement and to the response by the North Wales Community Health Council that the proposals would see the end of long-standing arrangements set up to place power in the hands of local people to monitor how their NHS services are working, and, for example, the proposed new citizen voice body would not have legal rights to hold health organisations to account for the way in which they deliver their services?

I ddod yn ôl at y cwestiwn gwreiddiol, dywedodd Cyngor Undebau Llafur Bro Clwyd, wrth ymateb i Bapur Gwyn Llywodraeth Cymru ar 29 Mehefin, ansawdd a llywodraethu gofal iechyd yng Nghymru, yn cynnig diddymu cynghorau iechyd cymuned, mai Cyngor Iechyd Cymuned Gogledd Cymru, oherwydd ei gyfansoddiad, yw'r corff delfrydol i fod yn llais a chorff gwarchod ein cleifion. Sut ydych chi’n ymateb i'r datganiad hwnnw ac i'r ymateb gan Gyngor Iechyd Cymuned Gogledd Cymru y byddai'r cynigion yn arwain at ddiwedd trefniadau hirsefydlog a sefydlwyd i roi grym yn nwylo pobl leol i fonitro sut y mae eu gwasanaethau GIG yn gweithio, ac, er enghraifft, ni fyddai gan y corff llais y dinesydd newydd arfaethedig hawliau cyfreithiol i ddwyn sefydliadau iechyd i gyfrif am y ffordd y maen nhw’n darparu eu gwasanaethau?

Well, we’ll examine that response, along with many others, and that will inform the final decision that we take. The fact that something has been in place for many years doesn’t necessarily mean it should continue in the future, but we look forward to the results of the responses that we get through the consultation.

Wel, byddwn ni’n archwilio’r ymateb hwnnw, ynghyd â llawer o rai eraill, a bydd hynny’n hysbysu’r penderfyniad terfynol y byddwn yn ei wneud. Nid yw'r ffaith bod rhywbeth wedi bod ar waith ers blynyddoedd lawer yn golygu o reidrwydd y dylai barhau yn y dyfodol, ond edrychwn ymlaen at ganlyniadau'r ymatebion a gawn drwy'r ymgynghoriad.

Digartrefedd (Gogledd Cymru)

Homelessness (North Wales)

7. Beth yw asesiad y Prif Weinidog o'r sefyllfa ddigartrefedd yng Ngogledd Cymru? OAQ(5)0741(FM)

7. What is the First Minister's assessment of the homelessness situation in North Wales? OAQ(5)0741(FM)

Well, our focus on prevention is having a positive impact in both north and south, with almost 8,800 households prevented from becoming homeless.

Wel, mae ein pwyslais ar atal yn cael effaith gadarnhaol yn y gogledd a'r de, ac mae bron i 8,800 o aelwydydd wedi eu hatal rhag bod yn ddigartref.

Thank you for that answer, First Minister. You’re probably aware that every year, about 15,000 people become homeless in Wales, including 2,800 children. Of those, a few hundred will be living on the streets. Last week, my office was able to help find accommodation for a former armed forces veteran who, because of mental health issues, found himself homeless. According to homeless charities, there’s an estimated 7,000 ex-servicemen and women living on the streets in the United Kingdom. What is your Government going to do with local authorities and other associated agencies to ensure that your armed forces covenant in Wales is fulfilled?

Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Mae'n debyg eich bod yn ymwybodol bod tua 15,000 o bobl yn dod yn ddigartref yng Nghymru bob blwyddyn, gan gynnwys 2,800 o blant. O'r rheini, bydd ychydig o gannoedd yn byw ar y strydoedd. Yr wythnos diwethaf, llwyddodd fy swyddfa i helpu i ddod o hyd i lety ar gyfer cyn-filwr y lluoedd arfog a ddaeth, oherwydd problemau iechyd meddwl, yn ddigartref. Yn ôl elusennau digartrefedd, amcangyfrifir bod 7,000 o gyn-filwyr yn byw ar y strydoedd yn y Deyrnas Unedig. Beth mae eich Llywodraeth yn mynd i'w wneud gydag awdurdodau lleol ac asiantaethau cysylltiedig eraill i sicrhau bod eich cyfamod lluoedd arfog yng Nghymru yn cael ei gyflawni?

Well, we have developed a number of distinct approaches to support some of those members of our community most at risk of homelessness. That includes the new housing pathway to help ex-service personnel; the national pathway for ex-offenders; the pathway to help young people avoid homelessness and an accommodation framework for care leavers to ensure they get the help they need to find suitable accommodation. That pathway is in place because we recognise, of course, that there are many members of the armed services, together, of course, with others who are particularly vulnerable, who need that specific help.

Wel, rydym ni wedi datblygu nifer o ddulliau ar wahân i gynorthwyo rhai o'r aelodau hynny o'n cymuned sydd yn y perygl mwyaf o fod yn ddigartref. Mae hynny'n cynnwys y llwybr tai newydd i helpu cyn-filwyr; y llwybr cenedlaethol ar gyfer cyn-droseddwyr; y llwybr i helpu pobl ifanc osgoi digartrefedd a fframwaith llety i bobl sy'n gadael gofal er mwyn sicrhau eu bod nhw’n cael y cymorth sydd ei angen arnynt i ddod o hyd i lety addas. Mae’r llwybr hwnnw ar waith, oherwydd ein bod ni’n cydnabod, wrth gwrs, bod llawer o aelodau o'r lluoedd arfog, ynghyd, wrth gwrs, ag eraill sy'n arbennig o agored i niwed, sydd angen y cymorth penodol hwnnw.

Local authorities across Wales, according to your Government, are expected to provide some form of cold weather provision for homeless individuals and rough sleepers, irrespective of whether there is a statutory duty owed to them. Guidance on this policy, First Minister, though, is very ambiguous. Certainly, in my own authority, there are no set temperatures or indications of what kind of weather conditions are included within the policy. Therefore, how this is applied can vary on an almost daily basis during very extreme weather conditions. What discussions will you hold with regard to introducing a more uniform guidance across Wales, so our most vulnerable homeless and rough sleepers are not, quite simply, left out in the extreme cold?

Disgwylir i awdurdodau lleol ledled Cymru, yn ôl eich Llywodraeth, ddarparu rhyw fath o ddarpariaeth tywydd oer ar gyfer unigolion digartref a’r rheini sy'n cysgu ar y stryd, pa un a oes dyletswydd statudol arnynt ai peidio. Fodd bynnag, mae’r canllawiau ar y polisi hwn, Prif Weinidog, yn amwys iawn. Yn sicr, yn fy awdurdod fy hun, nid oes unrhyw dymereddau nac arwyddion sefydlog o ba fath o amodau tywydd sydd wedi eu cynnwys yn y polisi. Felly, gall sut y mae hyn yn cael ei gymhwyso amrywio ar sail feunyddiol bron yn ystod tywydd eithafol iawn. Pa drafodaethau fyddwch chi’n eu cynnal o ran cyflwyno canllawiau mwy unffurf ar draws Cymru, fel nad yw ein pobl ddigartref mwyaf agored i niwed a phobl sy’n cysgu ar y stryd yn cael eu gadael, yn syml iawn, allan yn yr oerfel eithafol?

That process has started. But, of course, there’s nothing to stop the local authority doing this themselves and actually saying what their guidance will be, what temperatures they will recognise. There’s nothing to stop them doing that, but, nevertheless, we are moving forward with the process of starting to look at strengthening the guidance to introduce greater consistency across Wales.

Mae'r broses honno wedi dechrau. Ond, wrth gwrs, nid oes unrhyw beth yn atal awdurdodau lleol rhag gwneud hyn eu hunain a dweud mewn gwirionedd beth fydd eu canllawiau, pa dymereddau y byddant yn eu cydnabod. Nid oes unrhyw beth yn eu hatal rhag gwneud hynny, ond, er hynny, rydym ni’n bwrw ymlaen â'r broses o ddechrau edrych ar gryfhau'r canllawiau i gyflwyno mwy o gysondeb ledled Cymru.

A gaf i dynnu eich sylw chi at achos diweddar etholwr oedd heb gartref, ac y bu Cyngor ar Bopeth a minnau yn ceisio ei helpu i sicrhau cartref argyfwng tan bod cartref mwy parhaol yn cael ei ddarparu ar ei gyfer o? Rydw i’n deall y pwysau sydd yna ar awdurdodau lleol, wrth reswm, ond yn yr achos yma, nid oedd y cyngor yn ystyried eu bod nhw’n gallu gweld yr unigolyn yma fel blaenoriaeth. Ond yn yr achos yma, beth oedd gennym ni oedd unigolyn oedd wedi cael diagnosis o broblem iechyd meddwl ac a oedd wedi cael gweithiwr cefnogi wedi ei neilltuo ar ei gyfer o. Mewn achos o’r math yna, felly, a ydych chi, fel Prif Weinidog, yn cytuno bod yn rhaid ystyried y rhai sydd wedi cael diagnosis iechyd meddwl fel blaenoriaeth?

May I draw your attention to a recent case of a constituent who was homeless? Citizens Advice and I tried to assist him in securing a crisis home until a more permanent home could be provided for him. I understand the pressures on local authorities, naturally, but in this case the council didn’t believe that they could place this individual in the priority category. But in this case, what we had was an individual who had a mental health diagnosis and who had a support worker that had been designated to him. Now, in that sort of case, do you, as First Minister, agree that we must consider those who have a mental health diagnosis as priorities?

Anodd iawn wrth gwrs i—. Ynglŷn â phobl sydd â problemau iechyd meddwl, ni fyddai neb yn dadlau yn erbyn sicrhau eu bod nhw’n cael y cymorth sydd ei eisiau arnyn nhw. Pe bai’r Aelod yn ysgrifennu ataf i gyda manylion ei etholwr, byddwn i’n ddigon hapus, wrth gwrs, i ystyried y sefyllfa i weld beth allwn ni ei wneud i helpu.

It’s very difficult, of course, to—. As regards people with mental health issues, nobody would argue against ensuring that they have the support they need. If the Member would write to me with the details of his elector, then I would be happy enough to consider the situation to see what we can do to help.

Yr Adran Gwaith a Phensiynau

The Department for Work and Pensions

8. Pa gamau y bydd y Prif Weinidog yn eu cymryd i wrthgydbwyso rhaglen canoli swyddi Llywodraeth y DU mewn perthynas â'r Adran Gwaith a Phensiynau? OAQ(5)0742(FM)

8. What action will the First Minister take to counter-balance the UK Government’s job centralisation programme in relation to the Department for Work and Pensions? OAQ(5)0742(FM)

The Minister for Skills and Science met with Damian Hinds MP, the Minister for employment, last Thursday. Our Minister stressed our profound concerns and urged that the DWP work with the Welsh Government to explore alternate solutions, including co-location where feasible, to ensure that good jobs can be kept locally.

Cafodd y Gweinidog Sgiliau a Gwyddoniaeth gyfarfod gyda Damian Hinds AS, y Gweinidog dros gyflogaeth, ddydd Iau diwethaf. Pwysleisiodd ein Gweinidog ni ein pryderon dwys ac anogodd bod yr Adran Gwaith a Phensiynau yn gweithio gyda Llywodraeth Cymru i ystyried atebion eraill, gan gynnwys cyd-leoli pan fo hynny'n ymarferol, i sicrhau y gellir cadw swyddi da yn lleol.

Thank you, First Minister. I too met with Damian Hinds last Wednesday, along with the MP for Llanelli, Nia Griffith, and once again found him to be urbane but indifferent to the plight of the workers in Llanelli, where the 150 jobs will be relocated. An estimated 50 of them will not be able to take up that offer of relocation because it simply isn’t practical on part-time work to be able to travel to Cardiff. The impact will be significant in areas like Llanelli. Despite the pledge of the Prime Minister as part of her industrial strategy to spread the wealth, and, as you say, despite the offer of the Welsh Government to help to relocate the offices to assist the Department for Work and Pensions, there was no intention to engage seriously with the Welsh Government on this. When the Welsh Government brings forward its economic strategy later in the year, will you make sure there are specific provisions to rebalance the economy to compensate for this centralisation programme that the Tories are pushing through?

Diolch, Prif Weinidog. Cefais innau hefyd gyfarfod â Damian Hinds ddydd Mercher diwethaf, ynghyd â'r AS dros Lanelli, Nia Griffith, a chanfuwyd gennym unwaith eto ei fod yn foneddigaidd, ond yn ddifater ynghylch ffawd y gweithwyr yn Llanelli, lle bydd y 150 o swyddi yn cael eu hadleoli. Amcangyfrifir na fydd 50 ohonynt yn gallu manteisio ar y cynnig i adleoli gan nad yw’n ymarferol, yn syml, i allu teithio i Gaerdydd ar gyfer gwaith rhan-amser. Bydd yr effaith yn sylweddol mewn ardaloedd fel Llanelli. Er gwaethaf addewid Prif Weinidog y DU yn rhan o'i strategaeth ddiwydiannol i ledaenu’r cyfoeth, ac, fel y dywedwch, er gwaethaf cynnig Llywodraeth Cymru i helpu i adleoli’r swyddfeydd i gynorthwyo'r Adran Gwaith a Phensiynau, nid oedd unrhyw fwriad i ymgysylltu o ddifrif gyda Llywodraeth Cymru ar hyn. Pan fydd Llywodraeth Cymru yn cyflwyno ei strategaeth economaidd yn ddiweddarach yn y flwyddyn, a wnewch chi sicrhau bod darpariaethau penodol i ail-gydbwyso'r economi i wneud iawn am y rhaglen ganoli hon y mae'r Torïaid yn ei gwthio drwyddo?

Well, our mantra is ‘better jobs, closer to home’. That guides what we do. We know that it’s hugely important that Government jobs are available across Wales. We’ve done that; we’ve opened our offices across Wales. Those offices that existed in Carmarthen, in Caernarfon and Llandrindod, we’ve always resisted the pressure to do away with them. They are still there, because we know how important they are to the local economy. Unfortunately, the same principles and values are not shared by the DWP.

Wel, ein mantra ni yw 'gwell swyddi, yn nes at y cartref'. Mae hynny’n llywio’r hyn a wnawn. Rydym ni’n gwybod ei bod hi’n hynod bwysig bod swyddi Llywodraeth ar gael ledled Cymru. Rydym ni wedi gwneud hynny; rydym ni wedi agor ein swyddfeydd ledled Cymru. Y swyddfeydd hynny a oedd yn bodoli yng Nghaerfyrddin, yng Nghaernarfon ac yn Llandrindod, rydym ni wedi gwrthwynebu erioed y pwysau i gael gwared arnynt. Maen nhw’n dal i fod yno, gan ein bod ni’n gwybod pa mor bwysig ydyn nhw i'r economi leol. Yn anffodus, nid yw’r un egwyddorion a gwerthoedd yn cael eu rhannu gan yr Adran Gwaith a Phensiynau.

Mae’n siomedig iawn, wrth gwrs, beth sydd wedi digwydd yn Llanelli, yn benodol y ffaith bod cynifer o bobl, efallai, ddim yn gallu symud ac ail-leoli. Ond gan droi at eich ymateb chi i Lee Waters, mae eich strategaeth swyddfeydd chi yn sôn am gau swyddfeydd hefyd. Rydych chi’n sôn am ostwng nifer y swyddfeydd i rywbeth fel 14 neu 15. Felly, ym mha ffordd, a dweud y gwir, a ydych chi yn wahanol i’r DWP?

It’s very disappointing in terms of what’s happened in Llanelli, specifically the fact that so many people aren’t able to relocate. But in turning to your response to Lee Waters, your own jobs strategy does talk about the closure of offices too. You talk about reducing the number of offices to some 14 or 15. So, in reality, how are you different to the DWP?

Wel, mae yna rai swyddfeydd wedi cau dros y blynyddoedd—bach iawn o bobl oedd yn gweithio ynddyn nhw ac roedden nhw’n agos iawn at swyddfeydd eraill. Beth wnawn ni fyth yw canoli swyddi yn y dyfodol. Dyna pam, wrth gwrs, mae swyddi wedi symud mas o Gaerdydd dros y 10 mlynedd diwethaf. Ac, wrth gwrs, mae hynny’n rhywbeth rŷm ni’n moyn sicrhau sy’n datblygu eto yn y pen draw.

Well, some offices have closed over the years—very few people worked there and they were very close to other offices. What we will never do is centralise jobs in the future. That’s why jobs have been moved out of Cardiff over the past 10 years, and that is something that we wish to take further.

Mynediad at Wasanaethau Iechyd (Mynwy)

Access to Healthcare Services (Monmouth)

9. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella mynediad at wasanaethau iechyd ym Mynwy? OAQ(5)0730(FM)

9. What steps is the Welsh Government taking to improve access to healthcare services in Monmouth? OAQ(5)0730(FM)

The new Grange hospital, of course, represents a significant commitment of £350 million that will provide services for the people of Monmouth and, of course, the former county of Gwent. And that, of course, will represent a significant step forward in terms of healthcare for the people of Monmouthshire and beyond.

Mae ysbyty newydd y Grange, wrth gwrs, yn cynrychioli ymrwymiad sylweddol o £350 miliwn a fydd yn darparu gwasanaethau i bobl Mynwy ac, wrth gwrs, yr hen sir Gwent. A bydd hwnnw, wrth gwrs, yn gam pwysig ymlaen o ran gofal iechyd i bobl Sir Fynwy a thu hwnt.

Thank you for that answer, First Minister. It was a pleasure to join the health Secretary yesterday at the new Grange University Hospital site—a much better name, I think, than the old ‘SCCC’ that we’ve been calling it for so long. It’s been a long time coming. I think it was 2007 when I first attended a meeting about the construction of the new hospital. Back then I remember a discussion about this not just being about the critical care centre, but the way it would free up space at existing hospitals such as the Royal Gwent and also Nevill Hall, and that that would allow for future reconfiguration. Back in 2007 it was anticipated that there would be a new Nevill Hall by now in 2017-18. Clearly that has slipped back. What is the timescale for the remodelling of the health services surrounding the critical care centre—the second piece of the pyramid, so to speak? Because the critical care centre is very important, but it is one part of the overall health jigsaw in south-east Wales.

Diolch i chi am yr ateb yna, Prif Weinidog. Roedd yn bleser ymuno â'r Ysgrifennydd iechyd ar safle Ysbyty Athrofaol newydd y Grange—enw llawer gwell, rwy’n meddwl, na'r hen 'SCCC' fel yr ydym ni wedi bod yn ei alw ers cyhyd. Mae wedi cymryd amser maith i ddigwydd. Rwy'n credu mai yn 2007 wnes i fynd i gyfarfod am y tro cyntaf ynghylch adeiladu'r ysbyty newydd. Bryd hynny, rwy’n cofio bod y drafodaeth am hyn nid yn unig am y ganolfan gofal critigol, ond y ffordd y byddai'n rhyddhau lle mewn ysbytai presennol fel Ysbyty Brenhinol Gwent a Nevill Hall hefyd, ac y byddai hynny'n caniatáu ar gyfer ad-drefnu yn y dyfodol. Yn ôl yn 2007, rhagwelwyd y byddai Nevill Hall newydd erbyn hyn yn 2017-18. Mae hynny’n amlwg wedi llithro'n ôl. Beth yw'r amserlen ar gyfer ailfodelu'r gwasanaethau iechyd o amgylch y ganolfan gofal critigol—yr ail ddarn o'r pyramid, fel petai? Oherwydd mae’r ganolfan gofal critigol yn bwysig iawn, ond mae'n un rhan o'r jig-so iechyd cyffredinol yn y de-ddwyrain.

Well, bear in mind, of course, that our capital budget was cut by 40 per cent, so it was difficult for us to move forward with the programme as we would have wanted to over the last few years. That said, of course, there have been already a number of local service improvements, including direct access to physiotherapy at Nevill Hall. There’s community dietitian and weight management services available there now, enhanced community diabetes services and enhanced pharmacy management of patient medication. So, already we are seeing the development of new services in Nevill Hall, and that development will continue, of course, in the future, and after the Grange hospital has opened.

Wel, cofiwch, wrth gwrs, bod ein cyllideb gyfalaf wedi cael ei thorri gan 40 y cant, felly roedd hi'n anodd i ni fwrw ymlaen gyda'r rhaglen fel y byddem ni wedi dymuno ei wneud yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Wedi dweud hynny, wrth gwrs, bu nifer o welliannau i’r gwasanaeth lleol eisoes, gan gynnwys mynediad uniongyrchol at ffisiotherapi yn Nevill Hall. Mae deietegydd cymunedol a gwasanaethau rheoli pwysau ar gael yno erbyn hyn, gwasanaethau diabetes cymunedol gwell a rheolaeth fferylliaeth well o feddyginiaeth cleifion. Felly, rydym ni eisoes yn gweld datblygiad gwasanaethau newydd yn Nevill Hall, a bydd y datblygiad hwnnw’n parhau, wrth gwrs, yn y dyfodol, ac ar ôl i ysbyty’r Grange agor.

Tynnwyd cwestiwn 10 [OAQ(5)0739(FM)] yn ôl.

Question 10 [OAQ(5)0739(FM)] has been withdrawn.

Cwestiwn 11, Neil Hamilton.

Cwestiwn 12, Mark Reckless.

Cwestiwn 13, Rhun ap Iorwerth.

Question 11, Neil Hamilton.

Question 12, Mark Reckless.

Question 13, Rhun ap Iorwerth.

Diogelu Cofebau Rhyfel

Protection of War Memorials

13. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddiogelu cofebau rhyfel Nghymru? OAQ(5)0734(FM)[W]

13. Will the First Minister make a statement on the protection of war memorials in Wales? OAQ(5)0734(FM)[W]

Mae cofebau rhyfel yn rhan bwysig o’n treftadaeth, ac yn atgof parhaol o’r aberth a wnaed ac o’r golled a ddioddefwyd gan gymunedau. Rwy’n falch bod cynllun grant Llywodraeth Cymru, a gafodd ei lansio yn 2014 fel rhan o’n gweithgareddau i gofio’r rhyfel byd cyntaf, wedi helpu i ddiogelu cofebau rhyfel ledled Cymru.

War memorials are an important part of our heritage, and a permanent reminder of sacrifices made and losses sustained by communities. I am pleased that the Welsh Government grant scheme, launched in 2014 as part of the commemorations of the first world war, has helped to protect war memorials across Wales.

Mi gofiaf i heddiw fel y diwrnod lle cyrhaeddom ni gwestiwn 13, ac mae fy niolch i Neil Hamilton ac i Mark Reckless am fethu ag ymestyn am eu ffeiliau yn ddigon cyflym. Rwy’n ddiolchgar o gael y cyfle, ac mae hwn yn fater, digwydd bod, rydw i’n teimlo’n reit gryf yn ei gylch o. Mae cofebau’r rhyfel mawr—mi wyddoch chi amdanyn nhw—ar sgwâr y pentref yn bethau sy’n cael eu gwarchod, ac mae Cadw yn gwneud gwaith arbennig yn eu gwarchod nhw.

Ond mae yna gofebau rhyfel eraill o gwmpas Cymru—mewn capeli, er enghraifft, neu hyd yn oed mewn hen ffatrïoedd—sy’n cofio pobl sydd wedi colli eu bywydau mewn rhyfeloedd. Mae angen gwarchod y rheini hefyd, ac a gaf i wneud apêl ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod gwaith yn gallu cael ei wneud—mi allaf i roi’r Llywodraeth mewn cyswllt â’r bobl sy’n gwneud ymchwil yn y maes hwn—er mwyn ein helpu ni i warchod ein treftadaeth ni ar gyfer y dyfodol a chofio’r rheini a gollodd eu bywydau?

I will remember today as the day when we reached question 13, and I thank Neil Hamilton and Mark Reckless for failing to get to their files swiftly enough. I’m very grateful to have the opportunity to ask the question, and it is a matter I feel quite strongly about. Major war memorials—you will know about them—on village squares are things that are protected, and Cadw do excellent work in protecting them.

But there are other war memorials around Wales—in chapels, for example, or even in old factories—that commemorate people who’ve lost their lives in wars. Those need protection too, and may I make an appeal to the Welsh Government to ensure that work is done—I can put the Government in touch with people who carry out research in this area—in order to assist us to safeguard our heritage for the future and commemorate those who lost their lives?

A gaf i ddweud fy mod i wedi cyrraedd cwestiwn 15 o’r blaen, ond dim ers amser, achos roeddwn i’n cael fy nghyhuddo o roi atebion rhy fyr. Achos hynny, penderfynais i fod yn rhaid i mi, felly, ehangu’r atebion yn y pen draw. Rwy’n gwybod bod cofeb Llanrhuddlad ar Ynys Môn yn cael ei ystyried ar hyn o bryd, ynglŷn â chael ei restru fel cofeb sydd yn arbennig. Mae honno’n enghraifft anarferol, rwy’n deall, o gofeb a gafodd ei ail-ddylunio ar ôl yr ail ryfel byd ac sydd â ffigwr milwr o’r ail ryfel byd arno.

Un o’r pethau oedd yn rhaid i ni ei wneud pan ddechreuom ni’r cynllun hwn oedd sicrhau ein bod ni’n gwybod faint o gofebau oedd yna, achos nid oedd gan neb rhestr ac nid oedd neb yn gwybod ble yn gwmws yr oedden nhw. Ond beth sydd wedi digwydd lan i nawr yw bod mwy a mwy o bobl wedi ystyried bod gyda nhw gofeb ac wedi, wrth gwrs, ystyried bod yn rhaid cael bach o arian er mwyn sicrhau bod y gofeb honno yn cael ei chadw yn y ffordd briodol. So, felly, os oes yna rai ar Ynys Môn, mae’n hollbwysig ein bod ni’n gwybod ble maen nhw, ac, wrth gwrs, mae’n hollbwysig eu bod nhw’n gwybod ym mha ffordd y gallan nhw gael unrhyw fath o help.

May I say that I have previously reached question 15, but not for some time—I was accused of giving answers that were too short, so I decided that I had to lengthen my answers. I know that the Llanrhyddlad memorial on Ynys Môn is now being considered for listing as a special memorial. It’s quite an unusual one, as I understand it, because it was redesigned after the second world war, and it has the figure of a soldier from the second world war on it.

One of the things that we had to do when we started this scheme was to ensure that we knew how many memorials we had, because no-one had a list and no-one knew exactly where they were. But what has happened up to now is that more and more people have considered that they have a memorial, and, of course, that they want some money to maintain that memorial in the appropriate manner. So, if there are some on Ynys Môn, it’s important that we know their location and, of course, that they know in what ways they can get some help.

Diolch i’r Prif Weinidog. Yr eitem nesaf ar ein hagenda ni yw’r datganiad a chyhoeddiad busnes, ac rydw’n galw ar Jane Hutt i wneud y datganiad.

Thank you, First Minister. The next item on our agenda is the business statement and announcement, and I call on Jane Hutt to make the statement.

Llywydd, I want you to consider a point of order.

Llywydd, rwy’n awyddus i chi ystyried pwynt o drefn.

Ah, right. This is a point of order, not your statement. Okay. Point of order—Jane Hutt.

Ie, felly. Pwynt o drefn yw hwn, nid eich datganiad. Iawn. Pwynt o drefn—Jane Hutt.

Diolch, Llywydd. I want you to consider a point of order made regarding Adam Price’s question, which I felt was inappropriate in relation to Standing Order 13.9, to the First Minister in relation to the Circuit of Wales this afternoon.

Diolch, Llywydd. Rwy’n awyddus i chi ystyried pwynt o drefn a wnaed am gwestiwn Adam Price, yr oeddwn o’r farn ei fod yn amhriodol o ran Rheol Sefydlog 13.9, i’r Prif Weinidog o ran Cylchdaith Cymru y prynhawn yma.

I listened to the question clearly. There did not seem to be any accusation that needed to be ruled out of order in that question. It was clearly a question put to the First Minister, and the First Minister clearly answered the question. I don’t consider I need to say any more at this point.

Gwrandewais ar y cwestiwn yn astud. Nid oedd yn ymddangos bod unrhyw gyhuddiad yr oedd angen ei ddyfarnu allan o drefn yn y cwestiwn hwnnw. Cwestiwn i'r Prif Weinidog ydoedd yn amlwg, ac atebodd y Prif Weinidog y cwestiwn yn eglur. Nid wyf yn ystyried bod angen i mi ddweud rhagor ar hyn o bryd.

2. 2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. 2. Business Statement and Announcement

I’ll move on to calling the Minister for her statement—Jane Hutt.

Symudaf ymlaen at alw’r Gweinidog am ei datganiad—Jane Hutt.

I’ve a few changes to make to today’s agenda, Llywydd. The First Minister will shortly move a motion to suspend Standing Orders to allow us to hold a debate on the publication last week of the UK Government’s European Union (Withdrawal) Bill. Later this afternoon, the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure will deliver an oral statement on the development bank of Wales. Business for the first three weeks of the autumn term is shown on the business statement and announcement found among the meeting papers, which are available to Members electronically.

Rwyf wedi gwneud ychydig o newidiadau i'r agenda heddiw, Llywydd. Bydd y Prif Weinidog yn gwneud cynnig gyda hyn i atal y Rheolau Sefydlog er mwyn ein galluogi ni i gynnal dadl ar gyhoeddiad yr wythnos diwethaf o Fesur yr Undeb Ewropeaidd (Encilio) Llywodraeth y DU. Yn hwyrach y prynhawn yma, bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Seilwaith yn cyflwyno datganiad llafar ar fanc datblygu Cymru. Mae'r busnes ar gyfer tair wythnos gyntaf tymor yr hydref yn ymddangos ar y datganiad a chyhoeddiad busnes ymhlith papurau'r cyfarfod, sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.

In First Minister’s questions, I raised with the First Minister this damning report that’s come from the auditor general around the way that Cardiff and Vale University Local Health Board has recruited someone to a senior position within its structures at director level, has engaged in carrying over considerable sums of public money—over £300,000 of public money—that there does seem to be little or no accountability over and an inability to provide invoices for. You’ll find real anger amongst the workforce of the Cardiff and Vale LHB area. I do believe that this report requires an immediate response from the Welsh Government so that we can understand exactly how the Welsh Government will work with the health board to meet these responses that are required to build confidence back in the LHB.

As I said in my question of the First Minister, this LHB is facing a financial deficit in this financial year to the tune of £30 million to £35 million, and, when you see it engaging in employing consultants in the first instance on a £1,000 a day plus expenses plus VAT, and then agreeing an employment contract and seeking the Welsh Government’s permission to extend the pay banding up to £150,000 from the Welsh Government’s own ceiling of £136,000, there does need to be a response from the Welsh Government to reinvigorate the confidence that staff may have lost, because of this report, in the ability of the management and the directors to actually have good governance and look after the well-being of the LHB. So, I’d be grateful to the leader of the house if she could elicit either a statement or a letter to Assembly Members from the Cabinet Secretary for health to clearly outline how the department of health in the Welsh Government are dealing with this report.

Mewn cwestiynau i'r Prif Weinidog, codais gyda'r Prif Weinidog yr adroddiad damniol hwn a ddaeth i law oddi wrth yr archwilydd cyffredinol ynglŷn â’r ffordd y mae Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Caerdydd a'r Fro wedi recriwtio rhywun i swydd uwch o fewn ei strwythurau ar lefel cyfarwyddwr, wedi mynd ati i drosglwyddo symiau sylweddol o arian cyhoeddus—dros £300,000 o arian cyhoeddus—a’i bod yn ymddangos nad oes fawr ddim neu ddim atebolrwydd o gwbl o ran yr anallu i ddarparu anfonebau ar ei gyfer. Byddwch yn gweld gwir ddicter ymhlith gweithlu ardal Bwrdd Iechyd Lleol Caerdydd a'r Fro. Rwyf o’r farn fod yr adroddiad hwn yn gofyn am ymateb ar unwaith gan Lywodraeth Cymru fel y gallwn ddeall yn union sut y bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda'r bwrdd iechyd i ymdrin â’r ymatebion hyn sydd yn angenrheidiol i adfer ffydd eto yn y Bwrdd Iechyd Lleol.

Fel y dywedais yn fy nghwestiwn i'r Prif Weinidog, mae’r Bwrdd Iechyd Lleol hwn yn wynebu diffyg yn y flwyddyn ariannol hon hyd at £30 miliwn i £35 miliwn. A phan ystyriwch ei fod yn mynd ati yn y lle cyntaf i gyflogi ymgynghorwyr ar £1,000 y dydd ynghyd â threuliau a TAW, ac yna’n cytuno ar gontract cyflogaeth ac yn ceisio caniatâd gan Lywodraeth Cymru i ymestyn y cyflog bandio hyd at £150,000 o uchafbwynt Llywodraeth Cymru ei hun o £136,000, mae angen cael ymateb gan Lywodraeth Cymru i adfer yr hyder y gallai’r staff, oherwydd yr adroddiad hwn, fod wedi ei golli yng ngallu'r rheolwyr a'r cyfarwyddwyr i ddangos llywodraethu da a gofalu am les y Bwrdd Iechyd Lleol. Felly, byddwn yn ddiolchgar i arweinydd y tŷ pe gallai ysgogi naill ai ddatganiad neu lythyr at Aelodau'r Cynulliad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd i amlinellu'n glir sut y mae’r adran iechyd yn Llywodraeth Cymru yn ymdrin â'r adroddiad hwn.

I will only repeat what the First Minister said in his response, which is important, that it is a matter for the Cardiff and Vale university health board. Indeed, of course, we have received—I’m sure you have, Andrew R.T. Davies—. The chair has written and we have very clear statements made by the new chief executive of the Cardiff and Vale university health board on this matter. But I think it is important to repeat that the chief executive of the NHS in Wales, on the wider point, Andrew Goodall, has written to all of the health boards to seek urgent assurance that good governance arrangements in relation to procurement and recruitment are in place across Wales.

Byddaf yn ailadrodd yr hyn a ddywedodd y Prif Weinidog yn ei ymateb, sydd yn rhywbeth pwysig, sef mai mater i fwrdd iechyd prifysgol Caerdydd a'r Fro yw hwn. Yn wir, wrth gwrs, rydym wedi cael—rwy'n siwr eich bod chi, Andrew R.T. Davies—. Mae'r cadeirydd wedi ysgrifennu ac mae gennym ddatganiadau clir iawn oddi wrth y prif weithredwr newydd ym mwrdd iechyd prifysgol Caerdydd a'r Fro ynglŷn â’r mater hwn. Ond rwy'n credu ei bod yn bwysig ailadrodd bod prif weithredwr y GIG yng Nghymru, Andrew Goodall, ar y pwynt ehangach, wedi ysgrifennu at bob un o'r byrddau iechyd i ofyn am sicrwydd ar fyrder fod trefniadau llywodraethu da o ran caffael a recriwtio ar waith ledled Cymru.

Cabinet Secretary and leader of the house, in May we celebrated the fifth anniversary of the Wales coast path. Many people have walked that and enjoyed the benefits of that walk but, as such, they have no recognition for that walk. Can we have a statement from the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs, or perhaps the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure, depending on which one takes the lead on this, as to how we can actually encourage more people to take that walk, to give certification to people who do that walk, as on other great walks across this country, so that people will be recognised for what they’ve been able to achieve? Perhaps it can also be used as a beneficial aspect of tourism to actually have aspects or elements of that walk certificated.

Ysgrifennydd y Cabinet ac arweinydd y tŷ, ym mis Mai dathlwyd pumlwyddiant llwybr arfordir Cymru. Mae llawer o bobl wedi cerdded ar hyd y llwybr hwnnw a mwynhau manteision y daith, ond, fel y cyfryw, nid ydyn nhw’n cael unrhyw gydnabyddiaeth am gerdded y daith. A gawn ni ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig, neu efallai Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Seilwaith, yn dibynnu ar bwy fydd yn cymryd yr awenau yn hyn o beth, o ran sut y gallwn annog mwy o bobl mewn gwirionedd i fynd ar y daith honno, rhoi tystysgrif iddynt, fel sy’n digwydd ar deithiau cerdded gwych eraill ledled y wlad hon, fel bod pobl yn cael eu cydnabod am yr hyn y maen nhw wedi ei gyflawni? Efallai y gellid defnyddio hynny hefyd fel agwedd fuddiol ar dwristiaeth, sef cael tystysgrifau ar gyfer agweddau neu elfennau o’r daith.

I think it’s very appropriate that we take this opportunity, and thank you, Dai Rees, for raising this. Of course, the coast path’s been a great success. In fact, the report for 2014-15 showed that the economic impact of the coast path generates approximately £16 million of gross added value to the Welsh economy, and around 715 person-years of employment each year. In fact, recent research shows it’s higher than that. We also know, of course, about the health benefits that came through in the 2014 assessment. But I think it’s the links that also are important—to the other trails, like the Taff trail, and the coast path to the Valleys. And the certification of that and the paths, of course, that is a matter for the Cabinet Secretary to consider.

Rwy'n credu ei bod yn briodol iawn inni achub ar y cyfle hwn, a diolch i chi, Dai Rees, am godi hyn. Wrth gwrs, mae llwybr yr arfordir wedi bod yn llwyddiant mawr. Yn wir, mae'r adroddiad ar gyfer 2014-15 yn dangos bod effaith economaidd llwybr yr arfordir yn cynhyrchu tua £16 miliwn o werth ychwanegol crynswth i economi Cymru, a thua 715 o flynyddoedd unigolyn o gyflogaeth bob blwyddyn. Yn wir, mae ymchwil ddiweddar yn dangos ei fod yn uwch na hynny. Gwyddom hefyd, wrth gwrs, am y manteision iechyd a ddaeth i’r amlwg yn asesiad 2014. Ond rwy'n credu hefyd mai’r cysylltiadau sy’n bwysig—i'r llwybrau eraill, fel llwybr Taf, a llwybr yr arfordir i'r Cymoedd. Ac mae rhoi tystysgrifau am hynny a'r llwybrau, wrth gwrs, yn fater, wrth gwrs, i Ysgrifennydd y Cabinet ei ystyried.

Leader of the Chamber, I’d like a Government statement on parking charges for NHS staff. I think we’re all aware of the court case last week, and nobody wants to see nurses having to shell out thousands of pounds simply for trying to park to do their job. Many of us feel that it’s not right either that a French company takes millions of pounds out of Wales just so that sick people and staff can get to a hospital. We’d like your Government to act as a mediator in this issue, and we’d like to know what is happening to make public transport to the Heath improve, so people don’t have to drive there. Finally, I’d like you to address the matter of the car parks being taken into public ownership by the Welsh Government, or compulsorily purchased by, perhaps, your colleagues across the way on Cardiff Council.

Arweinydd y Siambr, hoffwn gael datganiad gan y Llywodraeth ar daliadau parcio i staff y GIG. Rwy'n credu ein bod i gyd yn ymwybodol o'r achos llys yr wythnos diwethaf, ac nid oes neb yn awyddus i weld nyrsys yn gorfod gwario miloedd o bunnoedd ar gael lle i barcio i fynd i’w gwaith. Mae llawer ohonom yn teimlo nad yw'n gyfiawn ychwaith fod cwmni o Ffrainc yn cymryd miliynau o bunnoedd allan o Gymru fel bod modd i bobl sâl a staff gyrraedd yr ysbyty.  Byddem yn hoffi pe bai eich Llywodraeth yn gweithredu fel eiriolwr ar y mater hwn, a hoffem wybod beth sy'n digwydd i wella cludiant cyhoeddus i ysbyty’r Heath, fel nad oes raid i bobl yrru yno. Yn olaf, hoffwn i chi fynd i'r afael â mater meysydd parcio yn cael eu dwyn i berchnogaeth gyhoeddus gan Lywodraeth Cymru, neu eu prynu'n orfodol, efallai, gan eich cydweithwyr ar draws y ffordd yng Nghyngor Caerdydd.

Thank you. Neil McEvoy’s very aware, of course, of the Welsh Government policy—very clear policy—of no car parking charges at hospital sites across Wales. We’ve been very disappointed, as I know he would understand, that the University Hospital of Wales contract has had to be maintained over recent years due to contractual arrangements that had been put in place, and the prohibitive cost if we were to try and withdraw from that. But the contract will cease in 2018, at which point there will be no charges to staff or patients. Assembly Members will all be aware across the Chamber that the chair, Maria Battle, has written to Members on sustainable travel and car parking at UHW, and, of course, recognising the very difficult situation, which the First Minister also responded to earlier on, in terms of the impact on staff.

Diolch. Mae Neil McEvoy yn ymwybodol iawn, wrth gwrs, o bolisi Llywodraeth Cymru—polisi clir iawn—o ddim ffioedd am barcio ceir ar safleoedd ysbytai ledled Cymru. Rydym wedi ein siomi’n arw, a gwn y byddai ef yn deall hynny. Bu’n rhaid cynnal contract Ysbyty Athrofaol Cymru dros y blynyddoedd diwethaf o ganlyniad i drefniadau cytundebol a oedd wedi eu rhoi ar waith, a byddai’r gost yn afresymol pe byddem yn ceisio tynnu'n ôl o hynny. Ond bydd y contract yn dod i ben yn 2018, ac o hynny ymlaen ni fydd unrhyw gost ar staff na chleifion. Bydd Aelodau'r Cynulliad i gyd ar draws y Siambr yn ymwybodol fod y cadeirydd, Maria Battle, wedi ysgrifennu at yr Aelodau am deithio cynaliadwy a pharcio ceir yn Ysbyty Athrofaol Cymru, gan gydnabod y sefyllfa anodd iawn, wrth gwrs. Ymatebodd y Prif Weinidog hefyd iddi yn gynharach, o ran yr effaith ar staff.

Can I ask the leader of the house for a statement from the Welsh Government on the financial deficit faced by our secondary schools in the Newport area? When setting up the budget for 2017-18, Newport City Council was warned that there was a funding crisis with all secondary schools in deficit and some without reserves. I have been told that one of the schools in that area is facing a deficit of nearly £0.75 million, which is serious money. If this situation continues, it could lead to job losses and activities such as sports, music, and drama disappearing from our schools forever. Could we ask for a statement on this matter urgently, please? Thank you.

A gaf i ofyn i arweinydd y tŷ am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar y diffyg ariannol y mae ein hysgolion uwchradd yn ardal Casnewydd yn ei wynebu? Wrth bennu’r gyllideb ar gyfer 2017-18, rhybuddiwyd Cyngor Dinas Casnewydd fod yna argyfwng ariannu, gyda'r holl ysgolion uwchradd mewn dyled ariannol a rhai heb gronfeydd wrth gefn. Rwyf wedi cael gwybod bod un o'r ysgolion yn yr ardal honno yn wynebu diffyg o bron £0.75 miliwn, sy’n arian mawr. Os bydd y sefyllfa hon yn parhau, gallai arwain at golli swyddi a gweithgareddau fel chwaraeon, cerddoriaeth, drama yn diflannu o'n hysgolion am byth. A gawn ni ofyn am ddatganiad ar y mater hwn ar frys, os gwelwch yn dda? Diolch.

Well, the Member is fully aware that local authorities in Wales have the flexibility to set appropriate budgets for the needs of their communities. Funding for schools in Wales is up, despite the cuts to our block grant by your UK Tory Government. Last year, we delivered an extra £35 million to councils for school services and, indeed, data show that the funding delegated to schools has increased last year from £2.123 billion to £2.142 billion this year. We have committed, of course, to spending an extra £100 million over the Assembly term to raise standards. But I would also ask the Member, Mohammad Asghar, if he would like to ask Justine Greening whether we can have a fair share of the funding that she announced, which we understand is being taken from other budgets within the education allocation in England. Not a pound or a penny for our Welsh Government. Has it gone—? Is that because it’s gone to the bung to the DUP?

Wel, mae’r Aelod yn gwbl ymwybodol bod gan awdurdodau lleol yng Nghymru yr hyblygrwydd i bennu cyllidebau priodol ar gyfer anghenion eu cymunedau. Mae cyllid ar gyfer ysgolion yng Nghymru yn cynyddu, er gwaethaf y toriadau i'n grant bloc gan eich Llywodraeth Dorïaidd y DU. Y llynedd, darparwyd £35 miliwn yn ychwanegol gennym i’r cynghorau ar gyfer gwasanaethau ysgol ac, yn wir, mae data yn dangos bod y cyllid a ddirprwyir i ysgolion wedi cynyddu y llynedd o £2.123 biliwn i £2.142 biliwn eleni. Rydym wedi ymrwymo, wrth gwrs, i wario £100 miliwn yn ychwanegol dros dymor y Cynulliad i godi safonau. Ond byddwn hefyd yn gofyn i'r Aelod, Mohammad Asghar, a fyddai ef yn hoffi gofyn i Justine Greening a allwn gael cyfran deg o'r cyllid a gyhoeddwyd ganddi hi. Yn ôl a ddeallwn, mae’n cael ei gymryd o gyllidebau eraill o fewn y dyraniad addysg yn Lloegr. Heb yr un bunt na’r un geiniog i’n Llywodraeth ni yng Nghymru. A yw wedi mynd—? A yw hynny am ei fod wedi mynd yn gildwrn i'r DUP?

As everyone is aware, the fatal fire in Grenfell Tower that killed at least 80 people was caused initially by a fire that started in an electrical item. Can I ask for a Government statement on electrical safety, including proposals for tests for white goods, especially in high-rise flats, but I think that all white goods—? Can I just remind the leader of the house that any item taken into Tŷ Hywel, for example, has to be PAT tested before you’re allowed to install it?

Fel y gŵyr pawb, achoswyd y tân angheuol yn Nhŵr Grenfell, a laddodd o leiaf 80 o bobl, gan dân a ddechreuodd mewn cyfarpar trydanol. A gaf i ofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth ar ddiogelwch trydanol, gan gynnwys cynigion am brofion ar nwyddau gwyn, yn enwedig mewn tŵr uchel o fflatiau, ond rwy’n credu bod pob nwydd gwyn—? A gaf i atgoffa arweinydd y tŷ y bydd yn rhaid i unrhyw eitem a gymerir i Dŷ Hywel, er enghraifft, gael prawf dyfeisiadau cludadwy cyn i chi gael caniatâd i’w osod yn ei le?

Well, we’ve committed, as Carl Sargeant has said, to learning all relevant lessons from the tragic Grenfell Tower fire, and to take all appropriate action. That’s why Carl Sargeant has convened the fire safety advisory group. We don’t want to pre-empt that group’s work, but we do need to identify a stronger case for mandatory testing than there is now.

Wel, rydym wedi ymrwymo, fel y dywedodd Carl Sargeant, i ddysgu’r holl wersi perthnasol o dân trasig Tŵr Grenfell, a chymryd yr holl gamau priodol. Dyna pam mae Carl Sargeant wedi cynnull grŵp cynghori ar ddiogelwch tân. Nid ydym am ragfeddiannu gwaith y grŵp hwnnw, ond mae angen i ni nodi achos cryfach na’r hyn sydd gennym nawr dros brofion gorfodol.

There are two issues that I wanted to raise. Lunch time today, families in Wales affected by the contaminated blood scandal met on the steps of the Senedd to make clear the impact that this has had on people in Wales. Obviously, over the summer there’ll be negotiations and discussions about what form the public inquiry will take. Obviously this has been very hard-fought-for by families in Wales. Would the leader of the house commit to ensuring that the Assembly will have regular updates on progress when we return from the summer break?

I did have a second issue. I wanted to raise—the second issue is that of Llanishen reservoir in my constituency of Cardiff North. As the Cabinet Secretary will know, there’s been a long-running fight over this reservoir and everyone locally is delighted that Dŵr Cymru has now taken it over and plans to invest in it. But, initially, the reservoir needs to be drained and this has been approved by Natural Resources Wales. Would it be possible for the Cabinet Secretary to arrange for a report to the Assembly, later on in the year, about the progress on this exciting scheme, and also what role Natural Resources Wales will play in the future?

Mae dau fater yr wyf yn awyddus i’w codi. Amser cinio heddiw, cynhaliodd teuluoedd yng Nghymru, yr effeithiwyd arnyn nhw gan sgandal y gwaed halogedig, gyfarfod ar risiau'r Senedd i dynnu sylw at yr effaith a gafodd hyn ar bobl yng Nghymru. Yn amlwg, dros yr haf bydd negodi a thrafodaethau’n digwydd ar ffurf yr ymchwiliad cyhoeddus. Yn amlwg mae hyn wedi bod yn achos brwydr galed iawn gan deuluoedd yng Nghymru. A fyddai arweinydd y tŷ yn ymrwymo i sicrhau y bydd gan y Cynulliad ddiweddariadau rheolaidd ar gynnydd pan fyddwn ni’n dychwelyd ar ôl toriad yr haf?

Roedd gennyf ail fater. Roeddwn eisiau codi—yr ail fater yw cronfa ddŵr Llanisien yn fy etholaeth i, sef Gogledd Caerdydd. Fel y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn gwybod, mae brwydr faith wedi bod ynghylch y gronfa hon ac mae pawb sy’n byw yn lleol wrth eu bodd fod Dŵr Cymru bellach wedi cymryd drosodd ac yn cynllunio i fuddsoddi ynddi. Ond, yn y lle cyntaf, mae angen draenio'r gronfa ac mae hyn wedi cael ei gymeradwyo gan Gyfoeth Naturiol Cymru. A fyddai'n bosibl i Ysgrifennydd y Cabinet drefnu ei fod yn adrodd i'r Cynulliad, yn ddiweddarach yn y flwyddyn, am gynnydd y cynllun cyffrous hwn, a hefyd am y swyddogaeth fydd gan Gyfoeth Naturiol Cymru yn hyn yn y dyfodol?

I thank Julie Morgan for her questions and was also glad to join Julie Morgan and families affected by the contaminated blood scandal on the steps of the Senedd, with other Assembly Members from the cross-party group, this afternoon. We wholeheartedly welcomed last week’s announcement of the inquiry into the infected blood scandal that led to people contracting hepatitis C and/or HIV. The Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport is writing to the Secretary of State, setting out our expectations. And, of course, that has very much been driven through the work that you’ve pioneered, Julie, and the cross-party group. Our expectation is that the UK inquiry will engage and listen to those affected in Wales, in both setting the remit and in the taking of evidence—that came through strongly this afternoon. Consideration will be given to the 10 points identified by the Haemophilia Society, and there will be meaningful engagement between the four Governments in taking the UK inquiry forward. We will update Assembly Members about developments when we return from the summer break.

On your second question, the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs, Lesley Griffiths, will be happy to provide an update to the Assembly on the progress of the Llanishen reservoir scheme in the autumn.

Rwy’n diolch i Julie Morgan am ei chwestiynau ac roeddwn hefyd yn falch o gael ymuno â Julie Morgan a’r teuluoedd yr effeithiwyd arnynt gan sgandal y gwaed halogedig ar risiau'r Senedd, gydag Aelodau Cynulliad eraill o’r grŵp trawsbleidiol, y prynhawn yma. Rydym yn croesawu yn llwyr y cyhoeddiad yr wythnos diwethaf am yr ymchwiliad i’r sgandal gwaed heintiedig a arweiniodd at bobl yn cael hepatitis C a / neu HIV. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Lles a Chwaraeon yn ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Gwladol, yn nodi’r hyn yr ydym yn ei ddisgwyl. Ac, wrth gwrs, mae hynny i raddau helaeth iawn wedi ei yrru gan y gwaith yr ydych chi wedi ei arloesi, Julie, a'r grŵp trawsbleidiol. Ein disgwyliad ni ydyw y bydd yr ymchwiliad yn y DU yn ymgysylltu ac yn gwrando ar y rhai yr effeithir arnynt yng Nghymru, wrth bennu’r cylch gwaith a chymryd tystiolaeth—daeth hynny i'r amlwg y prynhawn yma. Bydd ystyriaeth yn cael ei rhoi i'r 10 pwynt a nodwyd gan y Gymdeithas Haemoffilia, a bydd ymgysylltiad ystyrlon rhwng y pedair Llywodraeth wrth fwrw ymlaen ag ymchwiliad y DU. Byddwn yn diweddaru Aelodau'r Cynulliad am y datblygiadau pan ddychwelwn ni ar ôl toriad yr haf.

O ran eich ail gwestiwn, bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig, Lesley Griffiths, yn hapus i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Cynulliad ar gynnydd cynllun cronfa ddŵr Llanisien yn yr hydref.

Mae meddygfa yn fy etholaeth i, ym Mhen-y-groes, Dyffryn Nantlle, yn cau ddiwedd y mis, gan adael yr ardal efo un doctor yn llai. Rwyf wedi bod yn ceisio cael gwybodaeth am hyn ers clywed y sibrydion bod y gwasanaeth i’w golli. Mi wnes i ysgrifennu at yr Ysgrifennydd iechyd ar 24 Ebrill, gyda chopi i brif weithredwr Betsi Cadwaladr—dim ateb. Fe wnes i ysgrifennu eto ar 23 Mehefin at Vaughan Gething i ofyn am ateb—dim ateb. Rwyf wedi codi’r mater efo cadeirydd a phrif weithredwr y bwrdd iechyd mewn cyfarfod ar 19 Mai. Addawyd y bydden nhw yn edrych i mewn i’r mater. Fe wnes i ysgrifennu eto at y bwrdd iechyd ar 29 Mehefin—dim ateb. Yn y cyfamser, fe wnaeth y bwrdd iechyd ymateb i ymholiad gan y wasg ar y pwnc, ond mae'n ymddangos erbyn hyn fod yr wybodaeth honno yn anghywir. Mae’n amlwg bod yna broblemau cyfathrebu o fewn y Llywodraeth a’r bwrdd iechyd. Mae hyn yn golygu ansicrwydd mawr i gleifion yn fy etholaeth i. A wnewch chi felly edrych ar y diffyg cyfathrebu amlwg yma ac yna adrodd yn ôl i mi cyn gynted â phosib, os gwelwch yn dda?

A surgery in my constituency in Pen-y-groes, Dyffyn Nantlle, is to close at the end of the month, leaving the area with one fewer doctor. Now, I’ve been seeking information about this since I heard rumours that the service was to be lost. I wrote to the Cabinet Secretary for health on 24 April, copied to the chief executive of Betsi Cadwaladr—I didn’t get a response. I wrote again on 23 June to Vaughan Gething asking for a response—again, no response. I raised the issue with the chair and chief executive of the health board at a meeting on 19 May, and they made a promise that they would look into the issue. I wrote again to the health board on 29 June and, again, got no response. In the meantime, the health board did respond to a press request on the issue but it appears now that that information is incorrect. It’s clear that there are communication problems within the Government and the health board, and this causes great uncertainty for patients in my constituency. Will you therefore look at this lack of communication and report back to me as soon as possible, please?

I am grateful for that question because it does point to the importance of that communication, not just between yourself and the health board, but also for your constituents in terms of practice closures, such as the one you describe in Pen-y-groes. I think it’s important to recognise that there is funding going in to ensure and support the sustainability of high-quality primary care services, as a result of agreed changes to the GP contract, and also an investment of £95 million into a support package in terms of education, training of healthcare professionals, and £40 million to improve primary care estates. So, obviously, putting this now on the record today as part of the business statement will mean that some progress, I hope, will be made.

Rwy’n ddiolchgar am y cwestiwn hwn oherwydd ei fod yn tynnu sylw at bwysigrwydd y cyfathrebu hwnnw, nid yn unig rhyngoch chi a'r bwrdd iechyd, ond hefyd gyda’ch etholwyr o ran cau practis, fel yr un yr ydych yn ei ddisgrifio ym Mhen y Groes. Credaf ei bod yn bwysig cydnabod bod arian yn cael ei roi i sicrhau a chefnogi cynaliadwyedd gwasanaethau gofal sylfaenol o ansawdd uchel, o ganlyniad i newidiadau y cytunwyd arnynt i gontract meddygon teulu, a hefyd fuddsoddiad o £95 miliwn yn becyn cymorth o ran addysg, hyfforddiant gweithwyr proffesiynol gofal iechyd, a £40 miliwn i wella ystadau gofal sylfaenol. Felly, yn amlwg, bydd rhoi hyn ar gofnod heddiw fel rhan o'r datganiad busnes yn golygu y bydd rhywfaint o gynnydd, rwy’n gobeithio, yn digwydd.

Can I request an update from the Welsh Government on its actions in support of the Women Against State Pension Inequality campaign to get justice for the many women who have been unfairly affected by the UK Government’s changes to the pension system? And, leader of the house, I’m sure that WASPI campaigners would also welcome the Welsh Government putting on record that it condemns the crass, insensitive and insulting comments from the UK pensions Minister that they should simply look for apprenticeship opportunities in order to alleviate their financial hardship.

A gaf i ofyn am yr wybodaeth ddiweddaraf gan Lywodraeth Cymru am ei gweithredoedd i gefnogi ymgyrch Menywod yn Erbyn Anghydraddoldeb Pensiwn y Wladwriaeth i gael cyfiawnder i'r menywod di-ri yr effeithiwyd arnynt gan newidiadau annheg Llywodraeth y DU i'r system pensiynau? Ac, arweinydd y tŷ, rwy'n siŵr y byddai ymgyrchwyr WASPI hefyd yn croesawu bod Llywodraeth Cymru wedi cofnodi ei bod yn condemnio’r sylwadau annifyr, ansensitif a sarhaus gan Weinidog dros Bensiynau y DU y dylent yn syml chwilio am gyfleoedd prentisiaeth er mwyn lliniaru eu caledi ariannol.

Vikki Howells has consistently raised this important campaign, and although pension matters are non-devolved, and the responsibility of the Department for Work and Pensions in the UK Government, we as a Welsh Government remain very concerned about the disproportionate effect the changes arising from the Pensions Act 2011 are having on a significant number of women. Welsh Ministers have written to the UK Government about these issues. It’s been highlighted in our concerns in Plenary. Indeed, women from the WASPI campaign I know are coming in to meet with Assembly Members this week, and we will continue to offer our support for the efforts of this campaign, to highlight the serious impact of these changes, and decry the insulting comments made, which again, unfortunately, indicate the attitude and the lack of concern or interest in the important needs of these women who have been so adversely affected by these changes in equality and state pension age changes.

Mae Vikki Howells wedi codi’r ymgyrch bwysig hon yn gyson, ac er nad yw materion pensiwn wedi eu datganoli, a’u bod yn gyfrifoldeb Adran Gwaith a Phensiynau Llywodraeth y DU, rydym ni yn Llywodraeth Cymru yn parhau i fod yn bryderus iawn am yr effaith anghymesur a gaiff y newidiadau sy'n deillio o Ddeddf Pensiynau 2011 ar nifer sylweddol o fenywod. Mae Gweinidogion Cymru wedi ysgrifennu at Lywodraeth y DU ynglŷn â’r materion hyn. Pwysleisiwyd hyn gan ein pryderon yn y Cyfarfod Llawn. Yn wir, gwn fod menywod o ymgyrch WASPI yn dod i mewn i gyfarfod ag Aelodau'r Cynulliad yr wythnos hon. Byddwn yn dal i gynnig ein cefnogaeth i ymdrechion yr ymgyrch hon, i dynnu sylw at effaith ddifrifol y newidiadau hyn, ac yn dilorni’r sylwadau sarhaus a wnaed. Unwaith eto, yn anffodus, mae hyn yn rhoi syniad o’r agwedd a’r diffyg gofid neu ddiddordeb yn anghenion pwysig y menywod hyn yr effeithiwyd arnyn nhw mor andwyol gan y newidiadau hyn o ran cydraddoldeb a newid oedran pensiwn y wladwriaeth.

Leader of the house, tomorrow I am sponsoring a celebration of Welsh musical performance culture in the Senedd, with the Arts Council for Wales at 12 noon in the Neuadd. I invite the leader of the house, yourself, Llywydd, and all Members to the celebration event. As well as a range of youth performances, the event will be headlined by one of Wales’s greatest sons, Bryn Terfel, and it won’t be the ‘Ring Cycle’. [Laughter.] Leader of the house, will the Welsh Government look to make a statement to the Siambr on the development of a national music performance strategy for Welsh children and young people, a national performance strategy able to deliver and offer instrumental tuition and orchestral access, regardless of wealth, and ensure Wales retains its position as the land of song?

Arweinydd y tŷ, yfory byddaf yn noddi dathliad o ddiwylliant perfformiad cerddorol Cymreig yn y Senedd, gyda Chyngor Celfyddydau Cymru am ganol dydd yn y Neuadd. Rwy’n gwahodd arweinydd y tŷ, chithau, Llywydd, a'r holl Aelodau i’r achlysur dathlu. Yn ogystal ag amrywiaeth o berfformiadau gan bobl ifanc, prif berfformiwr y digwyddiad fydd un o fawrion y genedl, Bryn Terfel, ac nid cyfres operâu’r 'Fodrwy' mohoni. [Chwerthin.] Arweinydd y tŷ, mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu gwneud datganiad i'r Siambr ar y gwaith o ddatblygu strategaeth perfformio cerddoriaeth genedlaethol i blant a phobl ifanc Cymru, strategaeth perfformio genedlaethol a fydd yn gallu cyflwyno a chynnig gwersi offerynnol a chyfle i fod yn rhan o gerddorfa, heb ystyriaeth i fodd ariannol, a sicrhau bod Cymru yn parhau i fod yn wlad y gân?

Well, I think all of us, across this Chamber, will want to congratulate Rhianon Passmore on the way she has been able—with, of course, the Arts Council of Wales—attract such distinguished figures. And others, who can spend some time joining that very important event, I know will do so. But I think your more important point is to link this to the importance of the Welsh Government’s commitment to culture, musical education, and to, as you say so clearly, make sure that Wales is at the forefront in terms of being able to educate our children, and enjoy Wales as the land of song.

Wel, rwy’n credu y bydd pawb ohonom ni, ledled y Siambr hon, yn awyddus i longyfarch Rhianon Passmore ar y ffordd y llwyddodd—gyda Chyngor Celfyddydau Cymru, wrth gwrs—i ddenu’r fath ffigurau nodedig. A bydd eraill, a fydd yn gallu treulio rhywfaint o amser yn dod i’r digwyddiad pwysig iawn hwnnw, yn gwneud hynny, rwy’n gwybod. Ond rwy’n credu mai’r pwynt pwysicach a wnewch yw cysylltu hynny â phwysigrwydd ymrwymiad Llywodraeth Cymru i ddiwylliant, addysg gerddorol ac, fel y dywedwch chi'n eglur, gwneud yn siŵr bod Cymru ar flaen y gad o ran gallu addysgu ein plant, a mwynhau Cymru fel gwlad y gân.

Leader of the house, I’m rising in irritation that the leader of the Welsh Conservatives had two pops at the Cardiff and Vale University Local Health Board, without any opportunity for any other Members to add to this. Although, clearly, there was a breach of compliance, the chief executive of the Cardiff and Vale health board has said very clearly that there will be no further breaches of compliance by staff on his watch, and this has exposed an error in the way in which procurement has been conducted. But it seems to me that there is a balance to be struck, in terms of understanding that, clearly, there’s been a breach of compliance, but the work overall that Cardiff and Vale does is much to be valued.

Arweinydd y tŷ, rwy’n codi gyda chryn ddicter am fod arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig wedi rhoi dwy ergyd i fwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Caerdydd a'r Fro, heb roi cyfle i unrhyw Aelod arall ychwanegu at hynny. Er, yn amlwg, y tanseiliwyd cydymffurfiaeth, dywedodd prif weithredwr bwrdd iechyd Caerdydd a'r Fro yn glir iawn na fydd yna unrhyw danseilio pellach o ran cydymffurfiaeth gan staff dan ei oruchwyliaeth ef, ac mae hyn wedi amlygu camgymeriad yn y ffordd y cynhaliwyd y gwaith caffael. Ond mae'n ymddangos i mi fod modd cael cydbwysedd yma, o ran deall, yn amlwg, fod diffyg cydymffurfiaeth wedi bod, ond yn gyffredinol mae'r gwaith a wnaiff Caerdydd a'r Fro i’w werthfawrogi yn fawr iawn.

I’m grateful for that comment from the Member for Cardiff Central.

Rwy'n ddiolchgar am y sylw yna gan yr Aelod dros Ganol Caerdydd.

3. 3. Datganiad: Bil yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael)
3. 3. Statement: The EU (Withdrawal) Bill

Ac felly dyma ni’n cyrraedd eitem 3, ac mae’r datganiad gan y Prif Weinidog ar y Bil ymadael â’r Undeb Ewropeaidd wedi ei dynnu yn ôl.

And this brings us to item 3, and the statement by the First Minister on the EU (Withdrawal) Bill is withdrawn.

4. Cynnig i Atal Rheolau Sefydlog Dros Dro er mwyn Caniatáu Cynnal Dadl ar yr Eitem Nesaf o Fusnes
4. Motion to Suspend Standing Orders to Allow the Next Item of Business to be Debated

Mae yna gynnig i atal Rheolau Sefydlog dros dro er mwyn caniatáu cynnal dadl ar yr eitem nesaf o fusnes. Ac rwy’n galw ar Jane Hutt i wneud y cynnig.

There is a motion to suspend Standing Orders to allow the next item of business to be debated. And I call on Jane Hutt to move the motion.

Cynnig NNDM6373 Jane Hutt

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheolau Sefydlog 33.6 a 33.8:

Yn atal Rheol Sefydlog 12.20(i), 12.22(i) a’r rhan honno o Reol Sefydlog 11.16 sy’n ei gwneud yn ofynnol bod y cyhoeddiad wythnosol o dan Reol Sefydlog 11.11 yn darparu’r amserlen ar gyfer busnes yn y Cyfarfod Llawn yr wythnos ganlynol, er mwyn caniatáu i NNDM6374 gael ei ystyried yn y Cyfarfod Llawn ddydd Mawrth, 18 Gorffennaf 2017.

Motion NNDM6373 Jane Hutt

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Orders 33.6 and 33.8:

Suspends Standing Order 12.20(i), 12.22(i) and that part of Standing Order 11.16 that requires the weekly announcement under Standing Order 11.11 to constitute the timetable for business in Plenary for the following week, to allow NNDM6374 to be considered in Plenary on Tuesday, 18 July 2017.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Y cynnig yw i atal y Rheolau Sefydlog dros dro. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly, derbynnir y cynnig, yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

The proposal is to suspend Standing Orders. Does any Member object? The motion is therefore agreed, in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

5. 4. Dadl: Bil yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael)
5. 4. Debate: The European Union (Withdrawal) Bill

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Neil Hamilton, a gwelliant 2 yn enw Paul Davies. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol.

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Neil Hamilton, and amendment 2 in the name of Paul Davies. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.

A dyma ni, felly, yn symud at y ddadl ar y Bil ymadael â’r Undeb Ewropeaidd. Ac rwy’n galw ar y Prif Weinidog i wneud y cynnig—Carwyn Jones.

And that brings us to the debate on the European Union (Withdrawal) Bill. And I call on the First Minister to move the motion—Carwyn Jones.

Cynnig NNDM6374 Jane Hutt, Rhun ap Iorwerth

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi Bil yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael) Llywodraeth y DU.

2. Yn credu:

a) ei fod yn gwbl annerbyniol ar ei ffurf bresennol; a

b) bod rhaid cymryd pob cam angenrheidiol i ddiogelu buddiannau Cymru a sefyllfa gyfansoddiadol a phwerau’r Cynulliad Cenedlaethol, gan gynnwys cyhoeddi bil parhad.

Motion NNDM6374 Jane Hutt, Rhun ap Iorwerth

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Notes the UK Government’s European Union (Withdrawal) Bill.

2. Believes:

a) it is wholly unacceptable in its current form; and

b) all necessary steps must be taken to protect the interests of Wales and the constitutional position and powers of the National Assembly, including the publication of a continuity bill.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Llywydd. Well, the publication last week of the UK Government’s European Union (Withdrawal) Bill represents a hugely significant moment in the development of the debate about the way in which the UK will leave the EU. There’s no doubt that we need legislation, to ensure the continued effect of EU-derived law after we leave the EU, but whether this Bill is what is needed is much open to question.

While the UK Government may have changed the title of the legislation, previously known as the great repeal Bill, this is a rare and, it would appear, isolated example of Government humility in its approach to Brexit. Once you get beyond the front page, there is little if any evidence of the Prime Minister’s supposed willingness, after the general election, to consult widely, and to listen to other views on the vital questions that face the UK. But there are many issues, of course, that I could raise here, for example: whether it is right, when the purpose of the legislation is purportedly to maintain the rights we possess by virtue of our membership of the EU, to scrap the charter of fundamental rights; whether clause 6, which would end any powers of the European Court of Justice on the day we leave, is a piece of political grandstanding, which has no place in what is portrayed as a technical piece of legislation—and there will be other things as well.

But I hope Members will excuse me today if I concentrate on the huge challenge that the Bill represents to the devolved settlement as it’s developed over the course of the last two decades. This is rooted, let’s remind ourselves, in popular consent. The 2011 referendum, for example, saw a large majority vote in favour of giving this National Assembly primary legislative powers. Despite the very clear and repeated warnings from myself, and the whole of the Welsh Government, that we would not accept any attempt to use EU withdrawal as a cover for a recentralisation of power, that is exactly what this Bill, as drafted, aims to achieve. It’s an attempt to take back control over devolved policies such as the environment, agriculture and fisheries—not just from Brussels, but from Cardiff, Edinburgh and Belfast.

Now, this matters—it matters because devolution is about having the opportunity here in Wales to determine for ourselves policies that are appropriate to Wales, and which clearly have the consent of voters here in Wales. We cannot turn back the clock to the age when a Government with a thin majority in Westminster, and no mandate at all from Wales and Scotland, could impose policies like the poll tax in the teeth of the opposition of the vast majority of elected representatives from Wales and Scotland.

The Bill seeks to put in place, with no limitations, qualifications or so-called sunset clauses, new constraints on this National Assembly’s ability to legislative effectively after Brexit on matters where we currently operate within legislative frameworks developed by the EU. If this Bill is passed in its current form, we will be prevented from legislating in any way that is incompatible with retained EU law. Existing EU law will be frozen, with only the UK Parliament being allowed to unfreeze it. In practice, this will provide a window for the UK Government to seek parliamentary approval to impose new UK-wide frameworks in devolved areas such as agriculture, the environment and fisheries.

Now, Llywydd, this is totally unacceptable and it strikes at the very heart of devolution. It’s the thin end of a very big wedge. If we accept this, how long would it be before the UK Government would start to argue for UK-wide frameworks for health and education on the basis of its unique role in representing the whole UK and the importance of devolution not getting in the way of a global Britain? After all, if the price that the United States demands for a quick trade deal is to give private companies enhanced rights to deliver NHS care, why should the National Assembly and the Welsh Government be allowed to stand in the way? That would be their argument.

Diolch, Llywydd. Wel, mae cyhoeddi Bil Undeb Ewropeaidd (Ymadael) Llywodraeth y DU yr wythnos diwethaf yn cynrychioli eiliad arwyddocaol iawn yn natblygiad y drafodaeth am y ffordd y bydd y DU yn gadael yr UE. Does dim amheuaeth bod angen deddfwriaeth arnom ni, er mwyn sicrhau effaith barhaol y gyfraith sy'n deillio o’r UE ar ôl i ni adael yr UE. Ond mae’n ddadleuol iawn ai’r Bil hwn yw'r hyn sydd ei angen arnom.

Er y gall Llywodraeth y DU fod wedi newid teitl y ddeddfwriaeth, a elwid gynt y Bil diddymu mawr, mae hwn yn enghraifft brin ac, mae'n ymddangos, yn enghraifft unigryw o ostyngeiddrwydd y Llywodraeth yn ei dull o wynebu Brexit. Unwaith yr ewch y tu hwnt i'r dudalen flaen, nid oes llawer os o gwbl o dystiolaeth o barodrwydd tybiedig y Prif Weinidog, ar ôl yr etholiad cyffredinol, i ymgynghori'n eang, ac i wrando ar farn eraill ar y cwestiynau hanfodol sy'n wynebu'r DU. Ond mae llawer o faterion, wrth gwrs, y gallwn eu codi yma, er enghraifft: a yw'n iawn cael gwared ar y siarter hawliau sylfaenol, os mai diben honedig y ddeddfwriaeth yw cynnal yr hawliau sydd gennym yn rhinwedd ein haelodaeth o'r Undeb Ewropeaidd; a yw cymal 6, a fyddai'n diweddu unrhyw bwerau Llys Cyfiawnder Ewrop ar y diwrnod yr ydym yn gadael, yn ddarn o rodres gwleidyddol, nad oes ganddo le yn yr hyn gaiff ei bortreadu fel darn technegol o ddeddfwriaeth—a bydd pethau eraill hefyd.

Ond rwy’n gobeithio y bydd yr Aelodau'n fy esgusodi heddiw os byddaf yn canolbwyntio ar yr her anferth y mae’r Bil yn ei gynrychioli i'r setliad datganoledig fel y cafodd ei ddatblygu yn ystod y ddau ddegawd diwethaf. Mae hyn wedi ei wreiddio, gadewch i ni atgoffa ein hunain, mewn cydsyniad poblogaidd. Gwelodd refferendwm 2011, er enghraifft, bleidlais mwyafrif helaeth o blaid rhoi pwerau deddfu sylfaenol i’r Cynulliad Cenedlaethol. Er gwaethaf y rhybuddion clir a mynych iawn gennyf i, a Llywodraeth Cymru gyfan, na fyddem yn fodlon derbyn unrhyw ymgais i ddefnyddio ymadael â’r UE i gyfiawnhau ail-ganoli pŵer, dyna'n union y mae’r Bil hwn, fel y'i drafftiwyd, yn anelu at ei gyflawni. Mae'n ymgais i dynnu rheolaeth yn ôl dros bolisïau datganoledig megis yr amgylchedd, amaethyddiaeth a physgodfeydd—nid yn unig o Frwsel, ond o Gaerdydd, Caeredin a Belfast.

Yn awr, mae hyn yn bwysig—mae’n bwysig gan fod datganoli yn ymwneud â chael y cyfle yma yng Nghymru i benderfynu ar ein polisïau ein hunain sy'n briodol i Gymru, ac sydd yn amlwg wedi cael cydsyniad y pleidleiswyr yma yng Nghymru. Ni allwn droi'r cloc yn ôl i oes pan oedd modd i Lywodraeth â mwyafrif tila yn San Steffan, a heb unrhyw fandad o gwbl gan Gymru a'r Alban, osod polisïau fel treth y pen yn wyneb gwrthwynebiad y mwyafrif helaeth o gynrychiolwyr etholedig o Gymru a'r Alban.

Mae'r Bil yn ceisio rhoi ar waith, heb unrhyw gyfyngiadau, gymwysterau neu’r hyn a elwir yn gymalau machlud, gyfyngiadau newydd ar allu’r Cynulliad Cenedlaethol hwn i ddeddfu yn effeithiol ar ôl Brexit ar faterion lle’r ydym yn gweithredu ar hyn o bryd o fewn y fframweithiau deddfwriaethol a ddatblygwyd gan yr UE. Os yw’r Bil hwn yn cael ei basio yn ei ffurf bresennol, byddwn yn cael ein hatal rhag deddfu mewn unrhyw ffordd sy'n anghydnaws â chyfraith yr UE a gedwir. Bydd cyfraith bresennol yr UE yn cael ei rhewi, a dim ond Senedd y DU fydd yn cael caniatâd i’w dadrewi. Yn ymarferol, bydd hyn yn darparu ffenestr i Lywodraeth y DU geisio cymeradwyaeth seneddol i osod fframweithiau newydd ar draws y DU mewn meysydd datganoledig megis amaethyddiaeth, yr amgylchedd a physgodfeydd.

Yn awr, Llywydd, mae hyn yn gwbl annerbyniol ac mae'n taro at wraidd datganoli. Dyma flaen main cyllell fawr iawn. Os byddwn yn derbyn hyn, pa mor hir y bydd cyn i Lywodraeth y DU ddechrau dadlau am fframweithiau ar draws y DU ar gyfer iechyd ac addysg ar sail ei swyddogaeth unigryw yn cynrychioli'r DU gyfan a phwysigrwydd datganoli ddim yn amharu ar Brydain fyd-eang? Wedi'r cyfan, os mai’r pris y mae’r Unol Daleithiau yn ei fynnu am fargen masnach gyflym yw rhoi hawliau i gwmnïau preifat estynedig i ddarparu gofal y GIG, pam ddylai'r Cynulliad Cenedlaethol a Llywodraeth Cymru gael caniatâd i sefyll yn y ffordd? Dyna fyddai eu dadl.

Thank you for giving way. I wonder if he could share his views on why some elements of the Bill in its current form, from the UK Government’s perspective, includes sunset clauses. There will be an expiry on certain functions that are being conferred upon UK Ministers. But when it comes to devolution, despite the public pronouncements that this is just a temporary measure for the sake of good housekeeping, there is no sunset clause relating to the power grab on devolved areas of responsibility.

Diolch i chi am ildio. Tybed a wnaiff rannu ei farn ynghylch pam mae rhai elfennau o'r Bil yn ei ffurf bresennol, o safbwynt Llywodraeth y DU, yn cynnwys cymalau machlud. Bydd rhai swyddogaethau a gaiff eu rhoi i Weinidogion y DU yn dod i ben. Ond pan ddaw at ddatganoli, er gwaethaf y datganiadau cyhoeddus mai mesur dros dro yw hwn er mwyn cadw trefn dda ar bethau, nid oes cymal machlud yn ymwneud â chipio grym dros feysydd cyfrifoldeb datganoledig.

His observations are quite correct. I can’t explain their reasoning, but certainly it is right to say that there is no—. Despite what they have said in public, there is actually nothing in writing in the Bill that suggests a temporary basis for what they are proposing, and that, of course, is of great concern to us. The UK Government will argue that this does not constrain our freedom to act any more than is the case today—it just replaces the powers of the EU and the European Commission with those to be exercised by the UK Parliament and the UK civil service. But EU frameworks are developed on the basis of proposals from a European Commission that is not the creature of one Government, often after intense negotiation between 28 member states and the European Parliament, and they are independently supervised by the European Commission and the European Court of Justice. What’s more, at the moment, in negotiations within the EU about, for example, the future of the common agricultural policy, we are guaranteed a role, through the memorandum of understanding, in shaping a UK position that reflects the needs of all parts of the UK, not just England.

Now, of course, having resolutely refused to listen to the very consistent messages—no-one can claim this is out of the blue—from myself, Mark Drakeford, and officials, about the complete unacceptability of any proposals such as those they’ve now made in the Bill, the UK Government now appears to be rowing back. Of course, I welcome that, but forgive me if I do so only cautiously. We’re told that the freeze is only an interim measure, though there’s nothing in the Bill that gives us any confidence that this could be relied on. We’re told that the proposals are intended to provide a window to build trust and give space for discussions to reach agreements on what frameworks are necessary after we leave the EU and what they should contain, and we are told that Ministers are keen to start these discussions urgently. Now, I’m not quite sure how holding a gun to someone’s head and saying that you don’t intend to fire it is expected to build trust, and, if the UK Government were serious about starting discussions on frameworks, I don’t understand why they’ve done absolutely nothing about it in the last six months since we made this proposal in our White Paper, ‘Securing Wales’ Future’—a White Paper, of course, jointly produced with Plaid Cymru.

Mae ei sylwadau yn eithaf cywir. Nid wyf yn gallu esbonio’r rhesymeg, ond yn sicr mae'n iawn i ddweud nad oes—. Er gwaethaf yr hyn a ddywedwyd yn gyhoeddus, nid oes mewn gwirionedd unrhyw beth yn ysgrifenedig yn y Bil sy'n awgrymu sail dros dro am yr hyn y maent yn ei gynnig, ac mae hynny, wrth gwrs, yn destun pryder mawr i ni. Bydd Llywodraeth y DU yn dadlau nad yw hyn yn cyfyngu ar ein rhyddid i weithredu mwy nag sy'n wir heddiw—yr unig beth a wna yw disodli pwerau'r Undeb Ewropeaidd a'r Comisiwn Ewropeaidd gan y rhai sydd i gael eu harfer gan Senedd y DU a gwasanaeth sifil y DU. Ond mae fframweithiau UE yn cael eu datblygu ar sail cynigion gan y Comisiwn Ewropeaidd nad yw’n greadur un Llywodraeth, yn aml ar ôl trafodaethau dwys rhwng 28 aelod-wladwriaeth a Senedd Ewrop, ac maent yn cael eu goruchwylio’n annibynnol gan y Comisiwn Ewropeaidd a’r Llys Cyfiawnder Ewropeaidd. Ar ben hynny, ar hyn o bryd, mewn trafodaethau yn yr UE am, er enghraifft, ddyfodol y polisi amaethyddol cyffredin, rydym yn siŵr o gael swyddogaeth, trwy femorandwm dealltwriaeth, wrth lunio safbwynt y DU sy'n adlewyrchu anghenion pob rhan o’r DU, nid dim ond Lloegr.

Yn awr, wrth gwrs, ar ôl gwrthod yn lân â gwrando ar y negeseuon cyson iawn—ni all neb honni bod hyn yn annisgwyl—gennyf i, Mark Drakeford, a swyddogion, am natur gyfan gwbl annerbyniol unrhyw gynigion fel y rhai y maent wedi eu gwneud yn awr yn y Bil, ymddengys fod Llywodraeth y DU bellach yn newid ei meddwl. Wrth gwrs, rwy’n croesawu hynny, ond maddeuwch imi os wyf yn gwneud hynny yn ofalus yn unig. Dywedwyd wrthym mai dim ond mesur dros dro yw’r rhewi, er nad oes dim byd yn y Bil sy'n rhoi unrhyw hyder i ni y gellid dibynnu ar hyn. Dywedwyd wrthym mai bwriad y cynigion yw darparu ffenestr i feithrin ymddiriedaeth a rhoi lle ar gyfer trafodaethau i ddod i gytundebau ar y fframweithiau sydd eu hangen ar ôl i ni adael yr UE a beth y dylent ei gynnwys. A dywedwyd wrthym fod y Gweinidogion yn awyddus i ddechrau’r trafodaethau hyn ar frys. Nawr, dydw i ddim yn siŵr iawn sut mae dal gwn i ben rhywun a dweud nad ydych yn bwriadu tanio yn mynd i feithrin ymddiriedaeth. Ac os yw Llywodraeth y DU o ddifrif ynglŷn â dechrau trafodaethau ar fframweithiau, ni allaf ddeall pam nad ydynt wedi gwneud dim am y peth yn y chwe mis diwethaf ers i ni wneud y cynnig hwn yn ein Papur Gwyn, 'Sicrhau Dyfodol Cymru’—Papur Gwyn, a gynhyrchwyd, wrth gwrs, ar y cyd â Phlaid Cymru.

Would the First Minister give way? I’m grateful. Just on that point, of course it doesn’t build trust when you don’t meet with Ministers and don’t have a JMC and so forth. But even if this Bill did have a sunset clause inserted into the devolved parts of it, would that be sufficient, in his view, to build that trust?

A wnaiff y Prif Weinidog ildio? Rwy'n ddiolchgar. Dim ond ar y pwynt hwnnw, wrth gwrs, nid yw'n meithrin ymddiriedaeth pan nad ydych yn cwrdd â Gweinidogion ac nad oes gennych Gyd-bwyllgor Gweinidogion ac yn y blaen. Ond hyd yn oed pe byddai gan y Bil hwn gymal machlud wedi’i fewnosod yn y rhannau datganoledig ohono, a fyddai hynny'n ddigonol, yn ei farn ef, i feithrin yr ymddiriedaeth honno?

No, that would cut across what we’ve always said, which is that the powers should come to Wales and then all Governments should agree that those powers should be frozen, but, by consent, until such time as new frameworks are developed. The key principle here is consent, not imposition. So, ‘no’ is the answer. It wouldn’t be sufficient.

The joint ministerial council, whose job it is to oversee such negotiations, hasn’t even met since February due to the prevarication of Ministers in London. The powers that the UK Government wants to take over future legislative competence, though disproportionate and wrong-headed, were at least hinted at in previous UK Government statements and its White Paper. But, the Bill also contains a shock in respect of the so-called Henry VIII powers, which it’s proposed should be taken by Ministers to correct existing legislation to make it workable in the new context.

Now, those powers that the Bill proposes that should be vested in Welsh Ministers are limited and constrained in extremely unhelpful ways. The powers to amend directly applicable EU law or regulations, and the like, which account for most of the EU legislative framework for agriculture for example, are retained solely by the UK Government. Since UK Ministers want to retain their own powers in parallel to those of Welsh Ministers, to amend any legislation within devolved competence, it even appears that UK Ministers will be able to amend legislation within the competence of the National Assembly without being answerable to the National Assembly to explain what they’re doing and why. Once again, since the publication of this Bill we’ve been told that UK Ministers will only use such powers after consulting—consulting—with the Welsh Government and the National Assembly, but there’s nothing in what is an extremely complex Bill to say that, and even that would be insufficient. And if that’s really the case, I fail to see why it would be more difficult, in the case of EU regulations that need the same fix across the UK, for the UK Government and the devolved administrations to agree the most appropriate way forward and then each consult properly with their own legislatures. Surely, that is the democratic response and approach.

Llywydd, we’ve been very clear that we understand and support the idea of a Bill to provide clarity and certainty for citizens and businesses as Brexit takes effect. We accept, too, that there will be a need to make some amendments so that existing law is workable in the new context of the UK being outside of the EU. We’re willing to play our part in that. Our ‘Brexit and Devolution’ paper put forward a clear and workable approach to the question of how to ensure a level playing field across the UK in respect of policies where there are currently EU regulatory frameworks. That approach has received broad support in this Assembly and from academic commentators as well as from colleagues in Scotland. But, the UK Government’s response has been a mixture of bluster, condescension and disrespect. We need better than that.

We’ve still not been told whether the UK Government considers the approach that we’ve put forward workable, and, if not, why not. Why have they concluded that without even trying to move forward by agreement that that is what they want to do? In terms of process, the JMC(EN), which should have had a crucial role in all of this has not met since February and, as a consequence, has had no oversight of the development of the Bill. Moreover, the Bill has been developed without any proper consultation with the Welsh Government. Can I say, the Welsh Government was not involved in drafting the Bill? That is entirely incorrect. We have not had proper consultation at either political or official level, and it’s only very recently that draft provisions were shared with our officials on the basis that nothing would change. ‘This is what you’re getting and, incidentally, nothing will change as a result’. It’s hugely important that that is understood. The Welsh Government and the Scottish Government, as I said earlier on, have not been involved in drafting the Bill. I don’t believe the Secretary of State was trying to be deliberately misleading, but it shows how shambolic the internal communications within the UK Government are.

In terms of substance, as I’ve made abundantly clear, the Bill is unacceptable in its current form in the way it deals with devolution. When I wrote to the Prime Minister on 12 June—and I have not had a response from the Prime Minister to that letter—I urged her not to embark on a fight with the devolved administrations she did not need at a time when, as a UK, we faced unprecedented challenges. No response. There was a response from the Secretary of State, but the letter, with respect, wasn’t sent to the Secretary of State; it was sent to the Prime Minister and no answer was forthcoming.

Now, let me be clear: we will not hesitate to fight as hard as we can to prevent the unacceptable parts of this Bill from becoming law. We will not recommend to this National Assembly that it provides legislative consent to a Bill that fundamentally undermines our own powers. We will work across the Assembly and with the other devolved administrations to defend our devolution settlement. And, to this end, we are continuing intensive work on a possible continuity Bill, which we will introduce if the UK Government does not amend the withdrawal Bill in such a way as to address our concerns. This is not about trying to prevent, undermine or complicate Brexit. It’s about resisting an attempt to recentralise power to Westminster and Whitehall and turn the clock back to the 1980s. So, I ask the whole of the Assembly to support us in this fight to defend devolution and the right of this institution and all its Members to determine policies appropriate for the people of Wales and, therefore, to support this motion.

Na, byddai hynny'n torri ar draws yr hyn yr ydym wedi'i ddweud erioed, sef y dylai'r pwerau ddod i Gymru ac yna dylai pob Llywodraeth gytuno y dylai’r pwerau hynny gael eu rhewi, ond, drwy gydsyniad, hyd nes y caiff y fframweithiau newydd eu datblygu. Yr egwyddor allweddol yma yw caniatâd, nid gorfodi. Felly, 'na' yw'r ateb. Ni fyddai'n ddigonol.

Nid yw'r cyngor gweinidogol ar y cyd, sy’n goruchwylio trafodaethau o'r fath, wedi cyfarfod hyd yn oed ers mis Chwefror oherwydd osgoi atebion gan Weinidogion yn Llundain. Cafodd y pwerau y mae Llywodraeth y DU eu heisiau i gymryd drosodd gymhwysedd deddfwriaethol yn y dyfodol, er eu bod yn anghyfartal ac yn anghywir, o leiaf eu hawgrymu yn natganiadau blaenorol Llywodraeth y DU a'i Phapur Gwyn. Ond, mae'r Bil hefyd yn cynnwys sioc o ran y pwerau Harri’r VIII fel y'u gelwir, y cynigir y dylid eu cymryd gan Weinidogion i gywiro deddfwriaeth bresennol i'w gwneud yn ymarferol yn y cyd-destun newydd.

Yn awr, mae’r pwerau hynny y mae'r Bil yn cynnig y dylid eu breinio i Weinidogion Cymru yn gyfyngedig mewn ffyrdd eithriadol o ddi-fudd. Mae'r pwerau i ddiwygio cyfraith uniongyrchol gymwys neu reoliadau'r UE, ac yn y blaen, sy'n cyfrif am y rhan fwyaf o fframwaith deddfwriaethol yr UE ar gyfer amaethyddiaeth, er enghraifft, yn cael eu cadw yn unig gan Lywodraeth y DU. Gan fod Gweinidogion y DU yn awyddus i gadw eu pwerau eu hunain ochr yn ochr â rhai Gweinidogion Cymru, er mwyn diwygio unrhyw ddeddfwriaeth o fewn cymhwysedd datganoledig, mae hyd yn oed yn ymddangos y bydd Gweinidogion y DU yn gallu diwygio deddfwriaeth o fewn cymhwysedd y Cynulliad Cenedlaethol heb fod yn atebol i’r Cynulliad Cenedlaethol i egluro beth maen nhw'n ei wneud a pham. Unwaith eto, ers cyhoeddi'r Bil hwn cawsom wybod y bydd Gweinidogion y DU yn defnyddio pwerau o'r fath ar ôl ymgynghori—ymgynghori—â Llywodraeth Cymru a'r Cynulliad Cenedlaethol. Ond does dim byd yn y Bil hynod gymhleth hwn i ddweud hynny, a byddai hyd yn oed hynny'n annigonol. Ac os yw hynny'n wir, ni allaf weld pam y byddai'n fwy anodd, yn achos rheoliadau'r UE sydd angen yr un ateb ar draws y DU, i Lywodraeth y DU a'r gweinyddiaethau datganoledig gytuno ar y ffordd fwyaf priodol ymlaen, ac yna bob un yn ymgynghori'n briodol â'u deddfwrfeydd eu hunain. Yn sicr, dyna'r ymateb a’r dull gweithredu democrataidd.

Llywydd, rydym wedi mynegi’n glir iawn ein bod yn deall ac yn cefnogi'r syniad o Fil i ddarparu eglurder a sicrwydd i ddinasyddion a busnesau wrth i Brexit ddod i rym. Rydym yn derbyn, hefyd, y bydd angen gwneud rhai newidiadau fel bod y gyfraith bresennol yn ymarferol yn y cyd-destun newydd o’r DU y tu allan i’r UE. Rydym yn barod i chwarae ein rhan yn hynny. Roedd ein papur 'Brexit a Datganoli' yn cyflwyno dull clir ac ymarferol i'r cwestiwn o sut i sicrhau chwarae teg ar draws y DU o ran polisïau lle mae fframweithiau rheoleiddio'r UE ar hyn o bryd. Mae'r dull wedi derbyn cefnogaeth eang yn y Cynulliad hwn, gan sylwebyddion academaidd yn ogystal â chydweithwyr yn yr Alban. Ond, mae ymateb Llywodraeth y DU wedi bod yn gymysgedd o addewidion, ymddygiad nawddoglyd a diffyg parch. Mae arnom angen gwell na hynny.

Rydym yn dal heb gael gwybod a yw Llywodraeth y DU yn ystyried y dull yr ydym wedi ei gynnig yn un ymarferol, ac os na, pam ddim. Pam eu bod wedi dod i'r casgliad heb hyd yn oed geisio symud ymlaen trwy gytundeb mai dyna y maent am ei wneud? O ran y broses, nid yw’r Cyd-bwyllgor Gweinidogion (Negodiadau’r UE), a ddylai fod wedi cael rhan hanfodol yn hyn i gyd wedi cyfarfod ers mis Chwefror ac, o ganlyniad, nid yw goruchwylio datblygiad y Bil. Ar ben hynny, mae'r Bil wedi cael ei ddatblygu heb unrhyw ymgynghori priodol â Llywodraeth Cymru. A gaf i ddweud, nid oedd Llywodraeth Cymru yn rhan o ddrafftio'r Bil? Mae hynny'n gwbl anghywir. Nid ydym wedi cael ymgynghoriad priodol naill ai ar lefel wleidyddol neu swyddogol, a dim ond yn ddiweddar iawn y cafodd darpariaethau drafft eu rhannu â'n swyddogion ar y sail na fyddai dim yn newid. 'Dyma’r hyn yr ydych yn ei gael a, gyda llaw, ni fydd dim yn newid o ganlyniad'. Mae'n hynod bwysig bod hynny'n cael ei ddeall. Nid yw Llywodraeth Cymru a Llywodraeth yr Alban, fel y dywedais yn gynharach, wedi bod yn rhan o ddrafftio'r Bil. Nid wyf yn credu bod yr Ysgrifennydd Gwladol yn ceisio bod yn fwriadol gamarweiniol, ond mae'n dangos cymaint o draed moch yw’r cyfathrebu mewnol o fewn Llywodraeth y DU.

O ran sylwedd, fel yr eglurais, mae'r Bil yn annerbyniol ar ei ffurf bresennol yn y ffordd y mae'n ymdrin â datganoli. Pan ysgrifennais at y Prif Weinidog ar 12 Mehefin—ac nid wyf wedi cael ateb gan y Prif Weinidog i’r llythyr hwnnw—fe’i hanogais i beidio â dechrau brwydr â'r gweinyddiaethau datganoledig nad oedd ei hangen arni ar adeg pan, fel DU, yr oeddem yn wynebu heriau nas gwelwyd o'r blaen. Dim ymateb. Cafwyd ymateb gan yr Ysgrifennydd Gwladol, ond ni chafodd y llythyr, â phob parch, ei anfon at yr Ysgrifennydd Gwladol; cafodd ei anfon at y Prif Weinidog ac ni ddaeth ateb.

Yn awr, gadewch i mi fod yn glir: byddwn yn mynd ati i frwydro i’r eithaf er mwyn atal rhannau annerbyniol o’r Bil hwn rhag bod yn gyfraith. Ni fyddwn yn argymell i'r Cynulliad Cenedlaethol hwn ei fod yn darparu cydsyniad deddfwriaethol i Fil sy'n tanseilio ein pwerau ein hunain yn sylfaenol. Byddwn yn gweithio ar draws y Cynulliad ac â'r gweinyddiaethau datganoledig eraill i amddiffyn ein setliad datganoli. Ac, i'r perwyl hwn, rydym yn parhau i wneud gwaith dwys ar Fil parhad posibl, y byddwn yn ei gyflwyno os nad yw Llywodraeth y DU yn newid y Bil ymadael mewn modd sy’n mynd i'r afael â'n pryderon. Nid yw hyn yn ymwneud â cheisio atal, tanseilio neu gymhlethu Brexit. Mae'n ymwneud â gwrthsefyll ymgais i ail-ganoli pŵer i San Steffan a Whitehall a throi'r cloc yn ôl i'r 1980au. Felly, gofynnaf i'r Cynulliad cyfan ein cefnogi ni yn y frwydr hon i amddiffyn datganoli a hawl y sefydliad hwn a'i holl Aelodau i benderfynu polisïau priodol ar gyfer pobl Cymru ac, felly, gofynnaf i chi gefnogi'r cynnig hwn.

Rwyf wedi dethol y ddau welliant i’r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Galwaf ar Neil Hamilton i gynnig gwelliant 1 a gyflwynwyd yn ei enw. Neil Hamilton.

I have selected the two amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call on Neil Hamilton to move amendment 1, tabled in his name. Neil Hamilton.

Gwelliant 1—Neil Hamilton

Dileu pwynt 2 a rhoi yn ei le:

Yn credu nad yw Bil yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael) yn unrhyw fygythiad i’r setliad datganoli presennol.

Amendment 1— Neil Hamilton

Delete point 2 and replace with:

Believes that the UK Government’s European Union (Withdrawal) Bill proves no threat to the current devolution settlement.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Diolch Llywydd. The First Minister frequently says that he accepts the referendum result, but, of course, he doesn’t really. He’s like those Japanese soldiers who used occasionally to be found in the Borneo jungles years after 1945 still fighting the war as though it had never been ended. This is another opportunity for the First Minister to grandstand on an issue where the Welsh people voted a different way from him in the referendum campaign. There is nothing in this Bill whatsoever that will reduce the powers of this Assembly or undermine the devolution settlement. What we’re doing via this Bill is actually devolving powers from Brussels to Westminster and, ultimately, to Cardiff, and devolving them from people whom we not only don’t elect and can’t dismiss, but can’t even name—the people who are the ultimate decision makers in the EU by opaque processes—[Interruption.]—opaque processes that are far removed from a democratic institution such as this.

The First Minister in his introduction to his speech today mentioned the charter of fundamental rights. This is a very good case in point. When Tony Blair was Prime Minister, this, by the way, was the document that the then Minister for Europe, Mr Keith Vaz, described as being of no greater binding force in law than ‘The Beano’. He said that in 2000, and yet the European Court then decided that it was actually binding in European law upon us, and yet Tony Blair had said quite categorically in 2007, ‘Let us make it absolutely clear that we have secured an opt-out from the charter’—an opt-out that was illusory. So, what the First Minister is doing, of course, is trying to accommodate himself to a decision made just over a year ago of which he did not approve.

The Bill says, in clause 11, that there is nothing that this institution was able to do before exit that it will not be able to do in future. And yes, of course, there is a period of transition. The First Minister is always saying that the process of delivering Brexit is so complicated that we need an extended period of transition in order to bring it about. Well, that is, to an extent, right, and that is what this Bill proposes. The Prime Minister has said on many occasions, and other Ministers, including the Secretary of State for Wales, have said many times that there is no intention on the part of the UK Government to undermine or detract from the devolution settlement. On 29 March this year, the Prime Minister said in the House of Commons,

‘no decisions currently taken by the devolved Administrations will be removed from them.’

Now, that is a categorical statement, and I see no evidence whatsoever for saying that the Prime Minister did not intend that to be carried out and nor does she now. Indeed, it’s fanciful to imagine that a cataclysmic change of the kind that the First Minister fears could possibly take place today. He complains that we can’t trust the Government. Well, we can’t trust the House of Commons and the House of Lords as the houses of Parliament. Well, that is true of the existing devolution settlement. It’s always been possible for the United Kingdom Parliament to repeal all the devolution statutes if it wants to, but nobody seriously expects that consequence ever to arise, certainly not in our lifetime. So, this is a wholly illusory manufactured crisis for temporary political advantage as the First Minister sees it.

The process of withdrawal from the European Union is going to be complicated because of the volume of legislation that has been generated by the EU, usually by wholly undemocratic means, over the last 44 years. European Union regulations—which originated in the Council of Ministers, it’s true, voted on by the Council of Ministers, but over which we have no direct control from the legislative institutions of the United Kingdom—apply to Wales. At least now, by devolving these powers temporarily to Westminster and, ultimately, to Cardiff, it’ll be elected politicians who are answerable for the decisions that are taken, and we will have a means of participating in the process. I do accept that the First Minister has a point in saying that there should have been proper consultation between UK Ministers and Welsh Ministers in recent months. He’s absolutely right to say it, and I do believe it is disrespectful to the Welsh Government and to this Assembly for them not to have done so, but, nevertheless, I don’t think that we should confuse that with the political reality that the British people, and the Welsh people, voted to leave the European Union on 23 June last year, and there has to be a legislative process to bring that about. Because of the volume of legislation and the complexity of legislation that is concerned here, it is impossible to make all the detailed changes in the short time that is available to us before the end of the two-year period—

Diolch Llywydd. Mae’r Prif Weinidog yn aml yn dweud ei fod yn derbyn canlyniad y refferendwm, ond, wrth gwrs, nid ydyw’n ei dderbyn mewn gwirionedd. Mae'n debyg i’r milwyr hynny o Japan yr oeddent i’w canfod yn achlysurol yn y jyngl yn Borneo flynyddoedd wedi 1945 yn dal i ymladd y rhyfel fel petai heb ddod i ben. Mae hwn yn gyfle arall i Brif Weinidog Cymru fod yn rhodresgar ar fater lle mae'r Cymry wedi pleidleisio yn wahanol iddo ef yn ymgyrch y refferendwm. Nid oes dim yn y Bil a fydd yn lleihau pwerau'r Cynulliad hwn, nac yn tanseilio'r setliad datganoli. Yr hyn yr ydym yn ei wneud drwy gyfrwng y Bil hwn mewn gwirionedd yw datganoli pwerau o Frwsel i San Steffan ac, yn y pen draw, i Gaerdydd, a’u datganoli oddi wrth bobl yr ydym nid yn unig ddim yn eu hethol ac na allwn eu diswyddo, ond bobl na allwn hyd yn oed eu henwi—y bobl sy'n gwneud y penderfyniadau yn y pen draw yn yr UE drwy brosesau didraidd— [Torri ar draws.] —prosesau didraidd sy'n wahanol iawn i brosesau sefydliad democrataidd fel hwn.

Heddiw soniodd y Prif Weinidog yn ei gyflwyniad i’w araith am y siarter hawliau sylfaenol. Mae hwn yn enghraifft dda iawn o hyn. Pan oedd Tony Blair yn Brif Weinidog, hon, gyda llaw, oedd y ddogfen a ddisgrifiwyd gan y Gweinidog dros Ewrop ar y pryd, Mr Keith Vaz, fel un oedd heb fwy o rym rhwymo mewn cyfraith na 'The Beano'. Dywedodd hynny yn 2000, ac eto i gyd wedyn penderfynodd y Llys Ewropeaidd ei fod mewn gwirionedd yn ein rhwymo mewn cyfraith Ewropeaidd, ac eto roedd Tony Blair wedi dweud yn gwbl bendant yn 2007, 'Gadewch i ni wneud yn gwbl glir ein bod wedi sicrhau optio allan o'r siarter’—optio allan a oedd yn ffug. Felly, yr hyn y mae'r Prif Weinidog yn ei wneud, wrth gwrs, yw ceisio ymgynefino â phenderfyniad a wnaed ychydig dros flwyddyn yn ôl nad oedd ef yn ei gymeradwyo.

Yng nghymal 11 y Bil dywedir nad oes dim y gallai’r sefydliad hwn ei wneud cyn ymadael na fydd yn gallu ei wneud yn y dyfodol. Ac oes, wrth gwrs, mae cyfnod o drawsnewid. Mae’r Prif Weinidog bob amser yn dweud bod y broses o gyflwyno Brexit mor gymhleth fel bod angen cyfnod estynedig o newid er mwyn sicrhau hyn. Wel, mae hynny, i raddau, yn iawn, a dyna beth mae’r Bil hwn yn ei gynnig. Mae'r Prif Weinidog wedi dweud ar sawl achlysur, a Gweinidogion eraill, gan gynnwys Ysgrifennydd Gwladol Cymru, wedi dweud sawl gwaith nad oes unrhyw fwriad ar ran Llywodraeth y DU i danseilio neu dynnu oddi wrth y setliad datganoli. Ar 29 Mawrth eleni, dywedodd y Prif Weinidog yn Nhŷ'r Cyffredin,

ni fydd unrhyw benderfyniadau a wneir ar hyn o bryd gan y gweinyddiaethau datganoledig yn cael eu tynnu oddi wrthynt.

Yn awr, mae hwnnw’n ddatganiad pendant, ac ni welaf unrhyw dystiolaeth o gwbl dros ddweud nad oedd y Prif Weinidog yn bwriadu i hynny gael ei wneud ac nid yw'n bwriadu hynny yn awr chwaith. Yn wir, ffansïol yw dychmygu y gallai newid trychinebus o'r math y mae’r Prif Weinidog yn ei ofni ddigwydd heddiw. Mae'n cwyno na allwn ymddiried yn y Llywodraeth. Wel, ni allwn ymddiried yn Nhŷ'r Cyffredin a Thŷ'r Arglwyddi fel tai'r Senedd. Wel, mae hynny'n wir am y setliad datganoli presennol. Mae bob amser wedi bod yn bosibl i Senedd y Deyrnas Unedig ddiddymu holl ddeddfau datganoli os yw'n dymuno, ond nid oes neb o ddifrif yn disgwyl i’r canlyniad hwnnw godi byth, yn sicr nid yn ystod ein hoes ni. Felly, mae hwn yn argyfwng cyfan gwbl ffug a gynhyrchwyd er mantais wleidyddol dros dro fel y mae’r Prif Weinidog yn ei weld.

Mae'r broses o ymadael â’r Undeb Ewropeaidd yn mynd i fod yn un gymhleth oherwydd swm y ddeddfwriaeth a gynhyrchwyd gan yr UE, fel arfer trwy ddulliau hollol annemocrataidd, dros y 44 mlynedd diwethaf. Mae rheoliadau’r Undeb Ewropeaidd—a darddodd yng Nghyngor y Gweinidogion, mae'n wir, ac y pleidleisiwyd arnynt gan Gyngor y Gweinidogion, ond nad oes gennym unrhyw reolaeth uniongyrchol drostynt o sefydliadau deddfwriaethol y Deyrnas Unedig—yn berthnasol i Gymru. O leiaf yn awr, drwy ddatganoli’r pwerau hyn dros dro i San Steffan ac, yn y pen draw, i Gaerdydd, y gwleidyddion sydd wedi cael eu hethol sy'n atebol am y penderfyniadau sy'n cael eu cymryd, a bydd gennym ffordd o gymryd rhan yn y broses. Rwy’n derbyn bod gan y Prif Weinidog bwynt pan ddywed y dylid fod wedi cael ymgynghoriad trylwyr rhwng Gweinidogion y DU a Gweinidogion Cymru yn y misoedd diwethaf. Mae'n hollol gywir i ddweud hynny, ac rwy’n credu ei bod yn amharchus i Lywodraeth Cymru ac i'r Cynulliad hwn na wnaed hynny. Serch hynny, nid wyf yn credu y dylem ddrysu rhwng hynny â’r realiti gwleidyddol bod pobl Prydain, a phobl Cymru, wedi pleidleisio i adael yr Undeb Ewropeaidd ar 23 Mehefin y llynedd, ac mae'n rhaid cael proses ddeddfwriaethol i sicrhau hynny. Oherwydd swm y ddeddfwriaeth a chymhlethdod y ddeddfwriaeth dan sylw yma, nid oes modd gwneud yr holl newidiadau manwl yn yr amser byr sydd ar gael i ni cyn diwedd y cyfnod o ddwy flynedd—

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

I’m afraid I can’t. I’m over the time already and I have to sit down. So, what I would say to the First Minister—

Rwy'n ofni na allaf. Rwyf dros amser yn barod ac mae'n rhaid i mi eistedd i lawr. Felly, yr hyn y byddwn yn ei ddweud wrth y Prif Weinidog—

Yes, what I would say to the First Minister—in conclusion, Llywydd. What I would say to the First Minister, in conclusion, is: get with this, rather than trying to fight against it, because you will not be taken seriously if you carry on trying to resist a process that is inexorable and that the Welsh people themselves have voted for.

Do, yr hyn y byddwn yn dweud wrth y Prif Weinidog—i gloi, Llywydd. Yr hyn y byddwn yn ei ddweud wrth y Prif Weinidog, i gloi, yw: derbyniwch hyn, yn hytrach na cheisio brwydro yn ei erbyn, oherwydd ni fyddwch yn cael eich cymryd o ddifrif os byddwch yn parhau i geisio gwrthsefyll proses sy'n anochel ac y mae’r Cymry eu hunain wedi pleidleisio drosti.

Gwelliant 2—Paul Davies

Dileu pwynt 2 a rhoi yn ei le:

Yn cydnabod bod seneddau a chynulliadau Cymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon yn rhan o setliad democrataidd modern y Deyrnas Unedig, ac y dylid eu cynnwys yn llawn yng ngwneuthuriad y Deyrnas Unedig sy'n ffynnu yn y dyfodol ar ôl-Brexit.

Amendment 2—Paul Davies

Delete point 2 and replace with:

Recognises that the parliaments and assemblies of Wales, Scotland and Northern Ireland are part of the modern democratic settlement of the United Kingdom and should be fully engaged with the future makeup of a vibrant UK post-Brexit.

Cynigiwyd gwelliant 2.

Amendment 2 moved.

I’ll just conclude that by saying let’s find solutions together. The European withdrawal Bill ensures that, so far as possible, the same rules and laws will apply on the day after exit as on the day before, providing the maximum possible certainty and continuity to businesses, employees and consumers across the whole UK that they will not be subject to unexpected changes, and ensuring that the statute book is able to function on the day after we leave the EU. The Bill is therefore technical in nature, rather than a vehicle for major policy changes—making inoperable legislation operable and giving both UK and devolved Governments a time-limited power to correct laws by secondary legislation that would otherwise not function properly once we left the EU, with powers going to the Welsh Government to make changes in devolved areas, and UK Ministers only able to make changes on devolved matters with consent.

This Bill will ensure that Welsh businesses, including farmers and steel producers, can continue to trade with the European Union immediately after the UK leaves the EU. The Bill also recognises that the UK as a whole must be able to guarantee EU principles in order to secure a trade deal with the EU. The same rules and laws will apply to businesses and the same rights to workers as we leave the European Union. Although the Bill would ensure retained EU law the day after leaving the EU, this will only be in a holding pattern within a transitional arrangement that will provide certainty after exit and allow for intensive discussions with the Welsh Government, National Assembly and other devolved administrations and legislatures on common frameworks to, for example, ensure that there are no barriers to working and trading within the UK and no risks to agreeing future trade agreements. As a result of—

Fe wnaf gloi drwy ddweud gadewch i ni ddod o hyd i atebion gyda'n gilydd. Mae'r Bil Ewropeaidd am Ymadael yn sicrhau, cyn belled ag y bo modd, y bydd yr un rheolau a chyfreithiau yn berthnasol ar y diwrnod ar ôl ymadael â’r diwrnod cynt, gan ddarparu'r sicrwydd a’r parhad mwyaf posibl i fusnesau, gweithwyr a defnyddwyr ledled y DU gyfan na fyddant yn ddarostyngedig i newidiadau annisgwyl, a sicrhau bod y llyfr statud yn gallu gweithredu ar y diwrnod ar ôl i ni adael yr UE. Mae'r Bil felly yn dechnegol eu natur, yn hytrach na chyfrwng ar gyfer newidiadau polisi mawr—gan wneud deddfwriaeth anymarferol yn ymarferol a rhoi pŵer â therfyn amser i Lywodraeth y DU a’r llywodraethau datganoledig i gywiro cyfreithiau drwy is-ddeddfwriaeth na fyddent fel arall yn gweithio'n iawn ar ôl i ni adael yr Undeb Ewropeaidd, gyda phwerau yn mynd i Lywodraeth Cymru i wneud newidiadau mewn meysydd datganoledig, a Gweinidogion y DU ond yn gallu gwneud newidiadau ar faterion datganoledig gyda chaniatâd.

Bydd y Bil hwn yn sicrhau y gall busnesau Cymru, gan gynnwys ffermwyr a chynhyrchwyr dur, barhau i fasnachu gyda'r Undeb Ewropeaidd yn syth ar ôl i’r DU adael yr UE. Mae'r Bil hefyd yn cydnabod bod yn rhaid i'r DU gyfan allu gwarantu egwyddorion yr UE er mwyn sicrhau bargen fasnachu gyda'r UE. Bydd yr un rheolau a chyfreithiau yn berthnasol i fusnesau a’r un hawliau i weithwyr wrth i ni adael yr Undeb Ewropeaidd. Er y byddai'r Bil yn sicrhau cyfraith yr UE a gedwir y diwrnod ar ôl gadael yr UE, bydd hyn ond yn batrwm dros dro o fewn trefniant trosiannol a fydd yn rhoi sicrwydd ar ôl ymadael ac yn caniatáu ar gyfer trafodaethau dwys â Llywodraeth Cymru, y Cynulliad Cenedlaethol a'r gweinyddiaethau a’r deddfwrfeydd datganoledig eraill ar fframweithiau cyffredin, er enghraifft, i sicrhau nad oes unrhyw rwystrau i weithio a masnachu o fewn y DU ac nad oes unrhyw risgiau i gytuno cytundebau masnach yn y dyfodol. O ganlyniad i—

Can I just ask him to reflect? The UKIP amendment seems to be more supportive of the Conservative Government than the Conservative amendment. [Laughter.] Could I ask what sort of argy-bargy went on within the Conservative group to agree it?

A gaf i ofyn iddo ystyried? Ymddengys fod gwelliant UKIP yn fwy cefnogol i'r Llywodraeth Geidwadol na gwelliant y Ceidwadwyr. [Chwerthin.] A gaf i ofyn pa fath o falu awyr ddigwyddodd o fewn y grŵp Ceidwadol i gytuno iddo?

Well, wait and hear the rest of my speech. I haven’t discussed this with the UKIP group. [Laughter.] The UK Government expects there to be a significant increase in the decision-making power of each devolved administration. Because the Bill affects the powers of the devolved administrations and legislatures, the UK Government will seek the consent of the devolved legislatures for the Bill.

It is regrettable that the First Minister described the Bill as, quote, ‘a naked power grab’ last Thursday, and then said the next day that the Welsh Secretary had assured him that they will work together to make the situation acceptable when this assurance had already been provided before he issued his ‘naked power grab’ statement. As a UK Government source in Wales confirmed last Thursday, his initial response was completely different to what they were seeing in talks behind the scenes.

However, I hope he will support our amendment, which recognises that the Parliament and Assemblies of Wales, Scotland and Northern Ireland are part of the modern democratic settlement of the United Kingdom and should be fully engaged with the future—

Wel, arhoswch i glywed gweddill fy araith. Nid wyf wedi trafod hyn gyda'r grŵp UKIP. [Chwerthin.] Mae Llywodraeth y DU yn disgwyl y bydd cynnydd sylweddol ym mhŵer gwneud penderfyniadau pob gweinyddiaeth ddatganoledig. Gan fod y Bil yn effeithio ar bwerau’r gweinyddiaethau a’r deddfwrfeydd datganoledig, bydd Llywodraeth y DU yn ceisio caniatâd y deddfwrfeydd datganoledig ar gyfer y Bil.

Mae'n anffodus bod y Prif Weinidog yn disgrifio'r Bil fel, ac rwy’n dyfynnu, 'cipio grym' ddydd Iau diwethaf, ac yna dywedodd y diwrnod wedyn fod Ysgrifennydd Cymru wedi ei sicrhau y byddant yn gweithio gyda'i gilydd i wneud y sefyllfa yn dderbyniol pan oedd y sicrwydd hwn eisoes wedi'i ddarparu cyn iddo wneud ei ddatganiad 'cipio grym'. Fel y cadarnhaodd ffynhonnell Llywodraeth y DU yng Nghymru ddydd Iau diwethaf, roedd ei ymateb cychwynnol yn hollol wahanol i'r hyn yr oeddent yn ei weld mewn trafodaethau y tu ôl i'r llenni.

Fodd bynnag, gobeithio y bydd yn cefnogi ein gwelliant, sy'n cydnabod bod y Senedd a Chynulliadau Cymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon yn rhan o setliad democrataidd modern y Deyrnas Unedig, a dylid eu cynnwys yn llawn —

Will you take an intervention, please?

A wnewch chi dderbyn ymyriad, os gwelwch yn dda?

[Continues.]—make-up of a vibrant UK post-Brexit. I’m sorry, I’m time limited. I’ve already had one intervention.

The UK Government intends to work closely with devolved administrations to identify areas that do not need common frameworks and which could, therefore, be released from the transitional arrangement. Beyond that, however, we do need agreed UK-wide frameworks that respect the devolved settlement. After all, if frameworks are agreed, there will be no constitutional problem. Although this Bill does not take back existing competences from the Assembly, there is, as we heard, no end date for the restriction on devolved competency created by the retained EU law model it will introduce. The UK Government argues that this would remove incentives for Welsh Ministers to agree a UK framework. In contrast and in reality, however, we know that both the Welsh Government and this Assembly have consistently called for an agreed framework. There is therefore no reason why the Bill could not state that the restriction on devolved competency would end when common agreed frameworks come into force. Further, although international agreements in the devolved areas of agriculture, fisheries and the environment are reserved to the UK Government, the principles applying to these areas must provide a foundation for future agreements on common frameworks between the Governments of the UK as a basis of any free trade agreement.

It is therefore essential that this Bill should address these and other matters, and I therefore welcome confirmation from the UK Government that on the issue of amendments, the Bill’s Second Reading is scheduled for Westminster’s autumn term, specifically to allow devolved administrations the time to go through the Bill in detail during the summer. So, let us responsibly go through that Bill, identify the amendments that we can all agree upon, and engage with the UK Government and Parliament to introduce them at the Second Reading. Thank you.

[Yn parhau.] —â Theyrnas Unedig fywiog yn y dyfodol ar ôl Brexit. Mae'n ddrwg gen i, rwy'n brin o amser. Rwyf eisoes wedi cael un ymyriad.

Mae Llywodraeth y DU yn bwriadu gweithio'n agos â gweinyddiaethau datganoledig i nodi meysydd nad oes angen fframweithiau cyffredin arnynt ac a allai, felly, gael eu rhyddhau o'r trefniant trosiannol. Tu hwnt i hynny, fodd bynnag, mae angen fframweithiau ar draws y DU sy'n parchu'r setliad datganoledig y cytunwyd arno. Wedi'r cyfan, os cytunir ar y fframweithiau, ni fydd unrhyw broblem gyfansoddiadol. Er nad yw’r Bil hwn yn cymryd cymwyseddau presennol yn ôl oddi wrth y Cynulliad, nid oes, fel y clywsom, ddyddiad terfyn ar gyfer y cyfyngiad ar gymhwysedd datganoledig a grëwyd gan fodel cyfraith yr UE a gedwir y bydd yn ei gyflwyno. Mae Llywodraeth y DU yn dadlau y byddai hyn yn cael gwared ar gymhellion i Weinidogion Cymru gytuno ar fframwaith y DU. Ar y llaw arall ac mewn gwirionedd, fodd bynnag, rydym yn gwybod bod Llywodraeth Cymru a'r Cynulliad hwn wedi galw'n gyson am fframwaith y cytunwyd arno. Felly nid oes unrhyw reswm pam na allai’r Bil ddatgan y byddai'r cyfyngiad ar gymhwysedd datganoledig yn dod i ben pan fydd fframweithiau y cytunwyd arnynt yn dod i rym. At hynny, er bod cytundebau rhyngwladol ym meysydd datganoledig amaethyddiaeth, pysgodfeydd a'r amgylchedd yn cael eu neilltuo i Lywodraeth y DU, mae'n rhaid i'r egwyddorion sy'n berthnasol i'r meysydd hyn ddarparu sylfaen ar gyfer cytundebau yn y dyfodol ar fframweithiau cyffredin rhwng Llywodraethau’r DU fel sail i unrhyw gytundeb masnach rydd.

Felly, mae'n hanfodol bod y Bil hwn yn mynd i'r afael â’r materion hyn ac eraill, ac rwy’n croesawu, felly, gadarnhad gan Lywodraeth y DU ar y mater o welliannau. Trefnwyd Ail Ddarlleniad y Bil ar gyfer tymor yr hydref yn San Steffan, yn benodol er mwyn rhoi amser i’r gweinyddiaethau datganoledig fynd drwy'r Bil yn fanwl yn ystod yr haf. Felly, gadewch i ni fynd trwy'r Bil hwnnw mewn modd cyfrifol, nodi'r gwelliannau y gallwn i gyd gytuno arnynt, ac ymgysylltu â Llywodraeth y DU a'r Senedd i’w cyflwyno nhw ar yr Ail Ddarlleniad. Diolch.

This debate takes place with a matter of urgency. We should be under no illusions about the UK Government’s EU withdrawal Bill—what was called the repeal Bill. It’s nothing less than an attempt to tighten London’s grip on Wales. Leaving the European Union is a matter of deciding how to implement a referendum vote. We must all remember that there have also been two referendums on devolution, and in both 1997 and in 2011 my party fought tooth and nail as part of those campaigns, both of which were successful. People in Wales have voted twice to empower our own Welsh democracy and our own national institutions. The EU withdrawal Bill overrides and overrules those votes in a way that is unacceptable.

Where frameworks for the operation of a UK market must exist, they should be co-decided by the devolved Governments. We have a clear interest in agriculture, in environmental protection, in structural funds and in other areas of regulation that benefit people in our society. The Welsh voice in deciding how new frameworks and returning powers operate must be heard loud and clear, and those powers should not be intercepted by Westminster and placed in some kind of indefinite holding pattern where our only defence is to trust the goodwill of Whitehall.

We are relying on the Government’s word that this will only be a transitional arrangement. As we’ve heard, there is no sunset clause in the Bill for retained EU law falling under devolved competences. Neither is there provision in the Bill to allow devolved administrations to come to a formal agreement with the UK Government. All of those issues, it would appear, will be subject to bilateral negotiation and will be resolved at the discretion of the UK Government.

So, what can this Assembly do in practical terms? The inclusion of a continuity Bill in this motion is crucial. Plaid Cymru believes that it is essential that we have such a Bill to protect the constitutional status of Wales. It deserves to be repeated for the record that my colleague Steffan Lewis first advocated this Bill back in November 2016. This was before the UK Government repeal Bill White Paper was published. Even before the UK Government’s intentions become obvious, Plaid Cymru believed that steps should be taken to ensure that those EU regulatory frameworks could be retained in Welsh law. We took that view because we anticipated what the UK Government’s intentions would be. Those intentions were clarified in the UK Government’s repeal Bill White Paper, passed this last spring, but it’s fair to say that Plaid Cymru saw this threat coming.

So in backing this motion, Plaid Cymru is strongly of the view that this country would be in a stronger position today if a continuity Bill had already been laid. But we are where we are, and so it is essential that this Bill is developed and published now without further delay. In supporting today’s motion, Plaid Cymru urges the Welsh Government to go ahead and publish that Bill.

The motion also makes it clear that there would be other steps if the UK Government continues to go down this route. Every parliamentary, governmental and legal avenue must be pursued in order to hold them to account. We cannot have a specific type of EU withdrawal whereby this National Assembly, our future Welsh Parliament, is undermined or belittled, and I know that other devolved countries feel the same. It’s worth considering and acknowledging that these technical and constitutional issues may well not be the talk of the pub, the street or the workplace. That’s fair enough. But people in Wales do expect their country to be respected and to be listened to. Taking back control must mean powers coming to Wales, and for us it has to mean that Westminster must treat this country with the respect that we deserve.

Mae'r ddadl hon yn digwydd ar frys. Ni ddylem fod dan unrhyw gamargraff ynglŷn â Bil ymadael â’r UE Llywodraeth y DU—a gafodd ei alw’n Fil diddymu. Nid yw’n ddim llai nag ymgais i dynhau gafael Llundain ar Gymru. Mae gadael yr Undeb Ewropeaidd yn fater o benderfynu sut i weithredu pleidlais refferendwm. Mae'n rhaid i ni i gyd gofio hefyd y bu dau refferendwm ar ddatganoli, Ym 1997 ac yn 2011 ymladdodd fy mhlaid yn galed yn rhan o’r ymgyrchoedd hynny, ar roedd y ddau yn llwyddiannus. Mae pobl yng Nghymru wedi pleidleisio ddwywaith i rymuso ein democratiaeth Gymreig ein hunain a'n sefydliadau cenedlaethol ein hunain. Mae'r Bil ymadael â’r UE yn diystyru ac yn deddfu yn erbyn y pleidleisiau hynny mewn ffordd sy'n annerbyniol.

Lle mae'n rhaid i fframweithiau ar gyfer gweithredu marchnad y DU fodoli, dylid cyd-benderfynu arnynt gan y Llywodraethau datganoledig. Mae gennym ddiddordeb clir mewn amaethyddiaeth, mewn diogelu'r amgylchedd, mewn cronfeydd strwythurol ac mewn meysydd eraill o reoleiddio sydd o fudd i bobl yn ein cymdeithas. Rhaid rhoi sylw clir i lais Cymru wrth benderfynu sut mae fframweithiau a phwerau newydd a'r rhai sy'n dychwelyd yn gweithredu, ac ni ddylai’r pwerau hynny gael eu rhyng-gipio gan San Steffan a'u gosod mewn rhyw fath o batrwm dros dro amhenodol lle mai ymddiried yn ewyllys da Whitehall fydd ein hunig amddiffyniad

Rydym yn dibynnu ar air y Llywodraeth mai dim ond trefniant dros dro fydd hwn. Fel y clywsom, nid oes cymal machlud yn y Bil i gyfraith yr UE a gedwir sy'n dod o dan gymwyseddau datganoledig. Nid oes darpariaeth ychwaith yn y Bil i ganiatáu i weinyddiaethau datganoledig ddod i gytundeb ffurfiol â Llywodraeth y DU. Ymddengys fod pob un o'r materion hynny yn amodol ar drafodaethau dwyochrog a byddant yn cael eu datrys yn ôl disgresiwn Llywodraeth y DU.

Felly, beth all y Cynulliad hwn ei wneud yn ymarferol? Mae cynnwys Bil parhad yn y cynnig hwn yn hanfodol. Mae Plaid Cymru yn credu ei bod yn hanfodol bod gennym Fil o'r fath i ddiogelu statws cyfansoddiadol Cymru. Mae'n haeddu cael ei ailadrodd ar gyfer y cofnod fod fy nghydweithiwr Steffan Lewis o blaid y Bil hwn gyntaf yn ôl ym mis Tachwedd 2016. Roedd hyn cyn i Bapur Gwyn y Bil diddymu gan Lywodraeth y DU gael ei gyhoeddi. Hyd yn oed cyn i fwriadau Llywodraeth y DU ddod yn amlwg, roedd Plaid Cymru yn credu y dylid cymryd camau i sicrhau bod modd cadw fframweithiau rheoleiddio’r UE yng nghyfraith Cymru. Cymerwyd y safbwynt hwnnw oherwydd ein bod yn rhagweld beth fyddai bwriadau Llywodraeth y DU. Eglurwyd y bwriadau hynny ym Mhapur Gwyn Bil diddymu Llywodraeth y DU, a basiwyd yn ystod y gwanwyn diwethaf, ond mae'n deg dweud bod Plaid Cymru wedi gweld y bygythiad hwn yn dod.

Felly, wrth gefnogi'r cynnig hwn, mae Plaid Cymru yn gryf o'r farn y byddai’r wlad hon mewn sefyllfa gryfach heddiw pe byddai Bil parhad eisoes wedi cael ei osod. Ond rydym yn y sefyllfa yr ydym ynddi, ac felly mae'n hanfodol bod y Bil hwn yn cael ei ddatblygu a'i gyhoeddi yn awr heb oedi pellach. Wrth gefnogi'r cynnig heddiw, mae Plaid Cymru yn annog Llywodraeth Cymru i fwrw ymlaen a chyhoeddi’r Bil.

Mae'r cynnig hefyd yn ei gwneud yn glir y byddai camau eraill yn cael eu cymryd pe bai Llywodraeth y DU yn parhau i fynd i lawr y llwybr hwn. Mae'n rhaid i bob llwybr seneddol, llywodraethol a chyfreithiol gael ei ddilyn er mwyn eu dal i gyfrif. Ni allwn gael math penodol o ymadael â’r UE lle mae’r Cynulliad Cenedlaethol hwn, Senedd Cymru’r dyfodol, yn cael ei danseilio neu ei fychanu, a gwn fod gwledydd datganoledig eraill yn teimlo'r un fath. Mae'n werth ystyried a chydnabod ei bod yn bosibl nad yw’r materion technegol a chyfansoddiadol hyn yn destun sgwrs yn y dafarn, ar y stryd neu yn y gweithle. Mae hynny'n ddigon teg. Ond mae pobl yng Nghymru yn disgwyl cael parch i’w gwlad ac i gael gwrandawiad. Rhaid bod cymryd rheolaeth yn ôl yn golygu pwerau yn dod i Gymru, ac i ni mae'n rhaid i hyn olygu bod yn rhaid i San Steffan drin y wlad hon gyda'r parch yr ydym yn ei haeddu.

The trouble with this Bill is that it isn’t about withdrawal from the EU, it’s about withdrawal from the devolution settlement. Let’s be clear: it would have been perfectly possible for the UK Government to present a Bill that takes us out of the European Union whilst also respecting the constitutional arrangements of the United Kingdom. But what the Bill does in truth is that it exposes two things: firstly, unfortunately, the vulnerability of our devolution settlement, and secondly, that we are still tied to what is by now a totally outmoded view of parliamentary supremacy. We have a situation where the UK Parliament is legislating to give powers to Welsh Ministers. Now, we recognise—and the external affairs committee in its deliberations recognised this explicitly—that time constraints and practical limitations might mean that is a necessity. But the UK Government, if it’s acting on behalf of this Chamber in taking those steps, should do so in accordance with the requirements and considerations of this Assembly, and there is nothing in the Bill that provides for that.

Parliamentary supremacy is a concept for another age, and in this democratic age, where the people of Wales have expressed a clear view in a referendum that this body should have primary legislative powers, this should not be set aside by the UK Parliament in any respect, and it certainly should not be set aside by UK Ministers. Yet that is what the Bill does. In doing so, it take us way beyond even that idea of parliamentary sovereignty, giving UK Ministers the ability to amend devolved legislation democratically passed in this Assembly—in fact, contrary to what Mark Isherwood said, without the requirement for consent. It is no surprise to me that the Secretary of State for Wales is such an enthusiast for this Bill. It turns him into a viceroy, in fact.

We are looking at a situation not just where this Assembly has powers taken away or legislation amended by UK Ministers, but where it is at a disadvantage against what is the English Parliament when acting in relation to reserved matters. The Welsh, Scottish and Northern Irish Assemblies cannot change the pre-Brexit legislation that they must comply with, and yet the English Parliament, piggy-backing, in effect, on the UK Parliament’s parliamentary sovereignty, is not constrained in that way. So we have a fundamental unfairness built into the provisions of this Act. What possible justification could there be for us accepting that lack of a level constitutional playing field?

Finally, on the question of a continuation Act, I hope that the Government will bring that forward as soon as humanly possible. I think it’s an opportunity for us to assert our view of the powers that we retain in this place, but it’s also an opportunity for us to assert an alternative vision, and one that isn’t principally based on that outdated idea of parliamentary sovereignty but on constitutionality and subsidiarity.

Y drafferth gyda Bil hwn yw nad yw'n ymwneud ag ymadael â’r UE, ond mae'n ymwneud â thynnu'n ôl oddi wrth y setliad datganoli. Gadewch i ni fod yn glir: byddai wedi bod yn gwbl bosibl i Lywodraeth y DU gyflwyno Bil sy'n mynd â ni allan o'r Undeb Ewropeaidd tra hefyd yn parchu trefniadau cyfansoddiadol y Deyrnas Unedig. Ond yr hyn a wna'r Bil mewn gwirionedd yw datgelu dau beth: yn gyntaf, yn anffodus, natur fregus ein setliad datganoli, ac yn ail, ein bod yn dal ynghlwm wrth yr hyn sydd erbyn hyn yn safbwynt hollol hen ffasiwn o oruchafiaeth seneddol. Mae gennym sefyllfa lle mae Senedd y DU yn deddfu i roi pwerau i Weinidogion Cymru. Nawr, rydym yn cydnabod—ac roedd y pwyllgor materion allanol yn ei drafodaethau yn cydnabod hyn yn benodol—y gallai cyfyngiadau amser a chyfyngiadau ymarferol olygu bod hynny’n angenrheidiol. Ond dylai Llywodraeth y DU, os yw'n gweithredu ar ran y Siambr hon wrth gymryd y camau hynny, wneud hynny yn unol â gofynion ac ystyriaethau’r Cynulliad hwn, ac nid oes dim yn y Bil sy'n darparu ar gyfer hynny.

Mae goruchafiaeth Seneddol yn gysyniad ar gyfer oes arall, ac yn yr oes ddemocrataidd hon, lle mae pobl Cymru wedi mynegi barn yn glir mewn refferendwm y dylai’r corff hwn gael pwerau deddfu sylfaenol, ni ddylai hyn gael ei roi o'r neilltu gan Senedd y DU mewn unrhyw ffordd , ac yn sicr ni ddylai gael ei roi o'r neilltu gan Weinidogion y DU. Eto i gyd, dyna beth y mae'r Bil yn ei wneud. Wrth wneud hynny, mae'n mynd â ni ymhell y tu hwnt hyd yn oed i’r syniad o sofraniaeth seneddol, gan roi'r gallu i Weinidogion y DU ddiwygio deddfwriaeth ddatganoledig a basiwyd yn ddemocrataidd yn y Cynulliad—yn wir, yn groes i'r hyn a ddywedodd Mark Isherwood, heb y gofyniad i gael caniatâd. Nid yw'n syndod i mi fod Ysgrifennydd Gwladol Cymru yn frwd dros y Bil hwn. Mae'n ei droi ef yn rhaglaw, a dweud y gwir.

Rydym yn edrych ar sefyllfa nid yn unig lle mae gan y Cynulliad hwn bwerau sy’n cael eu tynnu oddi arnynt neu ddeddfwriaeth sy’n cael ei diwygio gan Weinidogion y DU, ond mae dan anfantais yn erbyn yr hyn yw Senedd Lloegr wrth weithredu mewn cysylltiad â materion a gedwir. Ni all Cynulliadau Cymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon newid y ddeddfwriaeth cyn-Brexit y mae’n rhaid iddynt gydymffurfio â hi, ac eto i gyd nid yw Senedd Lloegr, wrth neidio ar gefn sofraniaeth seneddol Senedd y DU, i bob pwrpas, yn cael ei chyfyngu yn y modd hwnnw. Felly mae annhegwch sylfaenol yn rhan o ddarpariaethau'r Ddeddf hon. Pa gyfiawnhad posibl allai fod yn bosibl i ni dderbyn y diffyg tegwch cyfansoddiadol hwnnw?

Yn olaf, ar y cwestiwn o Ddeddf parhad, rwy’nn gobeithio y bydd y Llywodraeth yn cyflwyno hynny cyn gynted ag bo modd. Rwy'n credu ei fod yn gyfle i ni ddatgan ein barn am y pwerau yr ydym yn eu cadw yn y lle hwn, ond mae hefyd yn gyfle i ni fynnu gweledigaeth arall, ac un nad yw'n cael ei seilio’n bennaf ar y syniad hen ffasiwn o sofraniaeth seneddol ond ar natur gyfansoddiadol ac atodolrwydd.

Let’s be clear: Labour and Plaid’s proposals regarding Brexit, including this continuity Bill, are an attempt to remain in the EU in all but name by those who campaigned to stay in the EU and are not willing to accept the result and voice of the majority of Welsh voters. But the ‘remain’ side seem to forget their line of attack at times. In one breath, they’ll say that leaving the single market is unjustified as the lack of a detailed referendum question means that no-one knows what the public’s opinion is, yet in the next breath they claim they know that people didn’t vote for more controls on immigration. Labour and the other remainers are also very fond of the argument that our nursing, social care, veterinary and other sectors are dependent on migrant labour, but that reliance is home grown, caused by successive governments in the UK and Wales failing miserably to fund the training for our own people to do this work.

The First Minister, in his debate with Nigel Farage, made it clear a number of times that a vote to leave the EU would mean leaving—leaving—the single market. Can the First Minister and the other remainers in this place not for one second just accept that perhaps people did hear what he had to say about leaving the single market, but simply disagreed with him? [Interruption.] No. Mr Jones used to think—and still thinks—that many of the decisions about Wales would be better made by a European civil servant than his own Welsh Labour Government. Whilst I agree with him that important decisions should not be left to Labour, I do not think they should be left to the EU either. Labour have messed up everything that has been devolved to this place so far, whether it’s education, the NHS or housing. But this is a matter of democratic accountability, and the ability to sack those who make bad decisions. If the out-of-touch, complacent decision maker, who has no understanding of what life is like for the average person in Wales, consistently makes mistakes, people can stop voting Labour and let someone else have a go, but only on matters devolved to here, or in general elections for issues that are still UK competencies.

The proposal of a continuity Bill is yet another example of Labour deciding that they know best and ignoring the will of the Welsh people: that we will want to stay part of the UK, having some decisions made at a UK-wide level, but to leave the EU. Labour and Plaid want us to remain in the EU and the continuity Bill is their way of dealing with the offence they felt when it was clear that the electorate didn’t agree with them. Labour are ignoring the wishes of the voters simply because the voters ignored the wishes of Labour. Carwyn Jones and the other remainers in this place cannot in one breath say that the general election was not about Brexit, as he did before polling day, and then use the result to say the voters rejected true Brexit afterwards.

However hard the other parties try to bend the election results to fit their own ideology, you cannot deny that the majority of Welsh people agree with UKIP when the discussion is about Brexit. The First Minister mentioned it would mean leaving the single market, and the propaganda booklet sent out by the Tory Government on behalf of the ‘remain’ camp made a reference to leaving the single market on a majority of its pages in its scaremongering. If you say we cannot know exactly what people were voting for because the question lacked details, then we must default to the simplest assumption, that the vote to leave was exactly that: a vote to leave entirely. If a voter had wanted to retain any part of EU membership, be that freedom of movement or membership of the single market or anything else, they would have voted to remain. But they didn’t. The people wanted out, with all the consequences that entailed.

The continuity Bill—a step towards retaining membership of the single market, in my opinion—including all of its rules and submission to the European court—[Interruption.] We will see. We’ll see. The people didn’t vote for the EU to continue making our laws through the back door via a continuity Bill. The Welsh Labour Government say they stand for working people, but the decimation of all that has been devolved to it is a betrayal that shows the only thing Labour and Plaid politicians actually stand for is election. Thank you.

Gadewch i ni fod yn glir: mae cynigion Llafur a Phlaid ynghylch Brexit, gan gynnwys y Bil parhad hwn, yn ymgais i aros yn yr UE mewn popeth ond enw gan y rhai a ymgyrchodd i aros yn yr UE ac nad ydynt yn barod i dderbyn y canlyniad a llais mwyafrif y pleidleiswyr yng Nghymru. Ond ymddengys fod yr ochr 'aros' yn anghofio eu llwybr ymosod ar adegau. Mewn un anadl, byddant yn dweud na ellir cyfiawnhau gadael y farchnad sengl gan fod y diffyg cwestiwn refferendwm manwl yn golygu nad oes neb yn gwybod beth yw barn y cyhoedd, ac eto yn yr anadl nesaf maent yn honni eu bod yn gwybod na wnaeth pobl bleidleisio am fwy o reolaethau ar fewnfudo. Mae Llafur a'r arhoswyr eraill hefyd yn hoff iawn o'r ddadl bod ein sector nyrsio, gofal cymdeithasol, milfeddygol ac eraill yn dibynnu ar lafur mewnfudwyr, ond mae’r ddibyniaeth honno yn gynhenid, wedi’i hachosi gan lywodraethau olynol yn y DU ac yng Nghymru yn methu’n druenus ag ariannu'r hyfforddiant ar gyfer ein pobl ein hunain i wneud y gwaith hwn.

Gwnaeth Prif Weinidog Cymru, yn ei ddadl â Nigel Farage, egluro sawl gwaith y byddai pleidlais i adael yr UE yn golygu gadael—gadael—y farchnad sengl. A all y Prif Weinidog a'r arhoswyr yn y lle hwn am eiliad yn unig dderbyn efallai bod pobl wedi clywed yr hyn oedd ganddo i'w ddweud am adael y farchnad sengl, ond yn syml yn anghytuno ag ef? [Torri ar draws.] Na. Roedd Mr Jones yn arfer meddwl—ac yn dal i feddwl—y byddai llawer o'r penderfyniadau am Gymru yn cael eu gwneud yn well gan was sifil yn Ewrop na’i ​​Lywodraeth Lafur Cymru ef ei hun. Er fy mod yn cytuno ag ef na ddylid gadael penderfyniadau pwysig i Lafur, nid wyf yn credu y dylent gael eu gadael i'r UE chwaith. Mae Llafur wedi gwneud cawl o bopeth sydd wedi cael ei ddatganoli i'r lle hwn hyd yn hyn, boed yn addysg, y GIG neu dai. Ond mae hwn yn fater o atebolrwydd democrataidd, a'r gallu i ddiswyddo’r rhai sy'n gwneud penderfyniadau gwael. Os yw’r gwneuthurwr penderfyniadau hunanfodlon, sydd allan o gysylltiad a heb unrhyw ddealltwriaeth o sut beth yw bywyd i’r person cyffredin yng Nghymru, yn gwneud camgymeriadau’n gyson, gall pobl roi'r gorau i bleidleisio Llafur a gadael i rywun arall roi cynnig arni, ond dim ond ar faterion datganoledig i’r fan hyn, neu mewn etholiadau cyffredinol ar gyfer materion sy'n dal yn gymwyseddau’r DU.

Mae'r cynnig Bil parhad yn enghraifft arall o Lafur yn penderfynu eu bod yn gwybod orau ac yn anwybyddu ewyllys y Cymry: y byddwn eisiau aros yn rhan o'r DU, gan gael rhai penderfyniadau wedi’u gwneud ar lefel y DU gyfan, ond i adael yr UE. Mae Llafur a Phlaid am i ni aros yn yr UE a'r Bil parhad yw eu ffordd o ymdrin â'r dicter yr oeddent yn ei deimlo pan ddaeth yn amlwg nad oedd yr etholwyr yn cytuno â nhw. Mae Llafur yn anwybyddu dymuniadau'r pleidleiswyr yn syml oherwydd bod y pleidleiswyr wedi anwybyddu dymuniadau Lafur. Ni all Carwyn Jones a'r arhoswyr eraill yn y lle hwn ddweud un eiliad nad oedd yr etholiad cyffredinol yn ymwneud â Brexit, fel y gwnaeth cyn y diwrnod pleidleisio, ac yna’r eiliad nesaf ddefnyddio’r canlyniad a dweud bod y pleidleiswyr wedi gwrthod gwir Brexit wedyn.

Pa mor galed bynnag y mae’r pleidiau eraill yn ymdrechu i blygu canlyniadau'r etholiad a’u haddasu i’w syniadaeth nhw eu hun, ni allwch wadu’r ffaith fod mwyafrif pobl Cymru yn cytuno ag UKIP pan mae’r drafodaeth yn ymwneud â Brexit. Soniodd y Prif Weinidog y byddai'n golygu gadael y farchnad sengl, ac roedd y llyfryn propaganda a anfonwyd allan gan y Llywodraeth Dorïaidd ar ran y fintai 'aros' yn gwneud cyfeiriad at adael y farchnad sengl ar y rhan fwyaf o’i dudalennau wrth godi bwganod. Os ydych yn dweud na allwn wybod yn union beth yr oedd pobl yn pleidleisio drosto oherwydd bod y cwestiwn yn brin o fanylion, yna mae'n rhaid i ni fynd yn ddiofyn i’r rhagdybiaeth symlaf, sef bod y bleidlais i adael yn golygu hynny’n union: pleidlais i adael yn gyfan gwbl. Pe byddai pleidleisiwr wedi bod eisiau cadw unrhyw ran o aelodaeth o'r UE, boed hynny yn rhyddid i symud neu aelodaeth o'r farchnad sengl neu unrhyw beth arall, byddent wedi pleidleisio i aros. Ond ni wnaethant. Roedd y bobl eisiau gadael, gyda'r holl ganlyniadau yr oedd hynny yn ei olygu.

Mae’r Bil parhad—cam tuag at gadw aelodaeth o’r farchnad sengl, yn fy marn i—gan gynnwys ei holl reolau a chyflwyno i'r llys Ewropeaidd— [Torri ar draws.] Cawn weld. Cawn weld. Ni wnaeth y bobl bleidleisio i’r UE barhau i wneud ein cyfreithiau drwy'r drws cefn drwy Fil parhad. Mae Llywodraeth Lafur Cymru yn dweud ei bod yn sefyll dros bobl sy'n gweithio, ond mae difa popeth sydd wedi cael ei ddatganoli iddi yn frad sy'n dangos mai’r unig beth y mae gwleidyddion Llafur a Phlaid mewn gwirionedd yn sefyll o’i blaid yw etholiad. Diolch.

I welcome this much-needed debate in light of the publication of the EU withdrawal Bill, formerly known as the repeal Bill, formerly known as the great repeal Bill. From the outset, of course, Plaid Cymru has no issue with the principle of an Act that transfers into the jurisdictions of the UK all EU laws and regulations, so that on separation day we do not fall over a cliff edge. Plaid Cymru’s preference for that process, though, was for an immediate negotiation to commence after the referendum between the Governments of these islands to agree on a legislative framework so that EU laws could be transferred domestically in a way that upholds and respects the constitutional arrangements of our nations. This could have been concluded before article 50 was triggered, of course.

There are several clauses in the EU withdrawal Bill that cause great concern, but of special concern are, obviously, clause 11, relating to devolution, and clauses 7(1) and 7(2). Clause 11 should come as no surprise to anyone, sadly. It amends our constitution to ensure that our Parliament has no competence over EU regulations that would otherwise automatically fall within our competence upon separation day. Notice was given to us of this intention in the UK Government’s White Paper. In that White Paper, they intentionally misrepresented current arrangements for the agreement of EU frameworks as a means of laying the groundwork for the power grab that they now intend to formulate in law.

Llywydd, I remember much celebration in this Chamber at the time of the last Wales Bill becoming an Act due to the enshrining of the Sewel convention in our constitution. The European Union (Withdrawal) Bill has removed any doubt, if any exited, that it is simply not worth the paper it is written on. Westminster is supreme, and two devolution referenda in Wales can be trumped by just one single clause in one Westminster Bill.

But, as unacceptable as clause 11 is, we should not lose sight of clauses 7(1) and 7(2), and I would urge the First Minister not to be distracted by just clause 11 as the standalone. Even if clause 11 is removed, the powers delegated to UK Ministers in 7(1) and 7(2) are so far reaching and broad that UK Ministers can issue regulations and, indeed, amend or repeal any law, as they deem fit, passed by any Parliament in the United Kingdom in order to mitigate any failure or deficiency, as they see it, in retained European Union law.

That allows for the imposition of new bodies, new policies and new regulations on matters that are the responsibility today of the Welsh Government and the National Assembly. These powers, as well, I expect will be used to amend elements of the 759 international treaties that the UK will no longer be a direct party of from separation day onwards. Of those 759 treaties, 34 relate to food and agriculture, 69 to fisheries, 65 to transport, 202 to regulatory co-operation and 295 to trade—all of these either wholly or partially within the current Welsh constitution.

I welcome the fact that today’s motion commits us to the publication of a continuity Bill for Wales, and I don’t underestimate for one minute the significance of that endeavour. I’m disappointed that a framework Bill for a continuity Bill was not published last year—who knows, it might have raised the political stakes to a level where the UK Government might have thought twice about publishing the nonsense Bill that they published last week.

The Welsh Government has previously, of course, published an alternative Wales Bill with a clear political objective, and a continuity Bill could do something similar, as well as address the practical benefit of providing clarity and continuity for Welsh citizens, key sectors of our economy and communities after separation day. Not to do so—not to proceed with a continuity Bill—in my opinion would be a dereliction of our duty to uphold the expressed wishes of the people of Wales in terms of how they decide they want to be governed. We waited 600 years for home rule. We cannot allow it to be eroded within the next six months by a mob in Westminster with no mandate to do so.

Croesawaf y ddadl hon y mae angen ei thrafod yn fawr yng ngoleuni cyhoeddi'r Bil ymadael â’r UE, a elwid gynt y Bil diddymu, a elwid gynt y Bil diddymu mawr. O'r cychwyn cyntaf, wrth gwrs, nid oes gan Blaid Cymru unrhyw broblem gyda'r egwyddor o Ddeddf sy'n trosglwyddo i awdurdodaethau’r DU holl ddeddfau a rheoliadau’r UE, fel nad ydym ar ddiwrnod gwahanu yn syrthio dros ymyl y clogwyn. Dewis Plaid Cymru ar gyfer y broses honno, fodd bynnag, oedd negodi ar unwaith i ddechrau ar ôl y refferendwm rhwng Llywodraethau'r ynysoedd hyn i gytuno ar fframwaith deddfwriaethol fel y gellid trosglwyddo deddfau'r UE yn ddomestig mewn ffordd sy'n cynnal ac yn parchu trefniadau cyfansoddiadol ein gwledydd. Gallai hyn fod wedi cael ei gwblhau cyn sbarduno erthygl 50, wrth gwrs.

Mae nifer o gymalau yn y Bil ymadael â’r UE sy'n achosi pryder mawr, ond o bryder arbennig, yn amlwg, y mae cymal 11, sy'n ymwneud â datganoli, a chymalau 7 (1) a 7 (2). Ni ddylai Cymal 11 fod yn syndod i neb, yn anffodus. Mae'n diwygio ein cyfansoddiad er mwyn sicrhau nad oes gan ein Senedd unrhyw gymhwysedd dros reoliadau’r UE a fyddai fel arall yn dod yn awtomatig o fewn ein cymhwysedd ar ddiwrnod gwahanu. Rhoddwyd rhybudd i ni am y bwriad hwn ym Mhapur Gwyn Llywodraeth y DU. Yn y Papur Gwyn, roeddent yn fwriadol yn cam-gyfleu trefniadau presennol ar gyfer cytuno ar fframweithiau’r UE fel modd o osod y seiliau ar gyfer y cipio pŵer y maent bellach yn bwriadu ei lunio mewn cyfraith.

Llywydd, rwy’n cofio llawer o ddathlu yn y Siambr hon pan ddaeth y Bil Cymru diwethaf yn Ddeddf oherwydd ymgorffori confensiwn Sewel yn ein cyfansoddiad. Mae Bil yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael) wedi cael gwared ag unrhyw amheuaeth, os oedd un yn bodoli, nad yw'n werth y papur y mae wedi’i ysgrifennu arno. Mae San Steffan yn oruchaf, a gellir diystyru dau refferendwm datganoli yng Nghymru gan un cymal mewn un Bil yn San Steffan.

Ond er mor annerbyniol yw cymal 11, ni ddylem golli golwg ar gymalau 7 (1) a 7 (2), a byddwn yn annog y Prif Weinidog i beidio â gadael i’w sylw gael ei dynnu gan gymal 11 yn unig. Hyd yn oed pe byddai cymal 11 yn cael ei dynnu oddi yno, mae’r pwerau dirprwyedig i Weinidogion y DU yn 7 (1) a 7 (2) mor bellgyrhaeddol ac eang y gall Gweinidogion y DU gyhoeddi rheoliadau ac, yn wir, ddiwygio neu ddiddymu unrhyw gyfraith, fel y gwelant yn dda, a basiwyd gan unrhyw Senedd yn y Deyrnas Unedig er mwyn lliniaru unrhyw fethiant neu ddiffyg, fel y maent yn ei weld, mewn cyfraith Undeb Ewropeaidd a gedwir.

Mae hynny'n caniatáu ar gyfer gosod cyrff newydd, polisïau newydd a rheoliadau newydd ar faterion sy'n gyfrifoldeb Llywodraeth Cymru a'r Cynulliad Cenedlaethol heddiw. Rwy’n disgwyl y bydd y pwerau hyn, hefyd, yn cael eu defnyddio i ddiwygio elfennau o'r 759 cytuniad rhyngwladol na fydd gan y DU mwyach ran uniongyrchol ynddynt o’r diwrnod gwahanu ymlaen. O'r 759 cytundeb hynny, mae 34 yn ymwneud â bwyd ac amaeth, 69 â physgodfeydd, 65 â thrafnidiaeth, 202 â chydweithrediad rheoleiddio a 295 â masnach—bob un o'r rhain naill ai'n gyfan gwbl neu'n rhannol o fewn cyfansoddiad presennol Cymru.

Croesawaf y ffaith bod y cynnig heddiw yn ein hymrwymo ni i gyhoeddi Bil parhad i Gymru, ac nid wyf yn tanbrisio am funud arwyddocâd yr ymdrech honno. Rwy'n siomedig na chafodd Bil fframwaith ar gyfer Bil parhad ei gyhoeddi y llynedd—pwy a ŵyr, gallai fod wedi codi’r arian betio gwleidyddol i lefel lle gallai Llywodraeth y DU fod wedi meddwl ddwywaith am gyhoeddi'r Bil nonsens a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf.

Mae Llywodraeth Cymru yn flaenorol, wrth gwrs, wedi cyhoeddi Bil Cymru amgen gydag amcan gwleidyddol clir, a gallai Bil parhad wneud rhywbeth tebyg, yn ogystal â mynd i'r afael â'r budd ymarferol o ddarparu eglurder a dilyniant i ddinasyddion Cymru, sectorau allweddol o'n heconomi a’n cymunedau ar ôl diwrnod gwahanu. Byddai peidio â gwneud hynny—peidio â bwrw ymlaen â'r Bil parhad—yn fy marn i yn esgeuluso ein dyletswydd i gynnal dymuniadau clir pobl Cymru o ran sut y maent yn penderfynu y maent yn dymuno cael eu llywodraethu. Rydym wedi aros 600 mlynedd am hunanlywodraeth. Ni allwn ganiatáu iddo gael ei erydu o fewn y chwe mis nesaf gan giwed yn San Steffan heb unrhyw fandad i wneud hynny.

Let me in the first instance reiterate UKIP AMs’ total and unconditional commitment to having any devolved powers that return from Europe passed in total to this Assembly. However, I find it quite incomprehensible that there are two parties in this Assembly that have become so vociferous with regard to this land grab of powers that are to be devolved to the UK from Europe, when they were quite content to let those very powers reside in Brussels ad infinitum. This despite the fact that there are only—

Gadewch i mi yn y lle cyntaf ailadrodd ymrwymiad llwyr a diamod ACau UKIP i gael unrhyw bwerau datganoledig sy'n dychwelyd o Ewrop wedi’u pasio i gyd i'r Cynulliad hwn. Fodd bynnag, rwy’n ei chael yn eithaf annealladwy bod dwy blaid yn y Cynulliad hwn sydd wedi bod mor groch o ran y cipio pwerau hynny sydd i'w datganoli i'r DU o Ewrop, pan maent yn eithaf bodlon gadael i’r union bwerau hynny fyw ym Mrwsel hyd dragwyddoldeb. Mae hyn er gwaethaf y ffaith nad oes ond—

I’m grateful to him for giving way. He will know, of course, that at the moment, at the Council of Ministers, Welsh Ministers address the European Council of Ministers and European frameworks are agreed jointly between member states, with devolved Governments having a role. Under this wonderful partnership of equals that we have in these islands, our Government will not have any say in any future UK regulation or framework that they decide to impose upon us.

Rwy'n ddiolchgar iddo am ildio. Bydd yn gwybod, wrth gwrs, ar hyn o bryd, yng Nghyngor y Gweinidogion, mae Gweinidogion Cymru yn annerch Cyngor Gweinidogion Ewrop a chytunir ar fframweithiau Ewropeaidd ar y cyd rhwng yr aelod-wladwriaethau, gyda Llywodraethau datganoledig yn cael swyddogaeth. O dan y bartneriaeth wych o rai cyfartal sydd gennym yn yr ynysoedd hyn, ni fydd gan ein Llywodraeth unrhyw lais mewn unrhyw reoliad neu fframwaith y DU yn y dyfodol y maent yn penderfynu eu gosod arnom.

Well, wait a minute. There’s only one in 27 as far as the Commission is concerned with the UK Government in Europe, and the Commission, as you know, makes all the decisions with regard to powers that will come out of Europe and affect the Welsh people.

This despite the fact—and I’ll go on to make this point—this despite the fact that we had only four representative MEPs in an undemocratic Parliament in the EU, as opposed to 40 representatives in Westminster, a democratic Parliament—most of whom, I’ll point out, are Labour MPs. And all this against the backdrop that over the last term of the European Parliament, all of the 14 amendments to European Acts laid down by UKIP, which would have benefited Wales, were voted down by Labour and Plaid MEPs purely through party political prejudice. I’m afraid the rhetoric of both Labour and Plaid on these matters rings conspicuously hollow.

Wel, arhoswch funud. Does dim ond un o bob 27 cyn belled ag y mae'r Comisiwn yn ymwneud â Llywodraeth y DU yn Ewrop, ac mae’r Comisiwn, fel y gwyddoch, yn gwneud yr holl benderfyniadau o ran pwerau a fydd yn dod allan o'r Ewrop ac yn effeithio ar bobl Cymru.

Mae hyn er gwaethaf y ffaith—a byddaf yn mynd ymlaen i wneud y pwynt hwn—mae hyn er gwaethaf y ffaith mai dim ond pedwar ASE cynrychioliadol oedd gennym mewn Senedd annemocrataidd yn yr UE, yn hytrach na 40 o gynrychiolwyr yn San Steffan, Senedd ddemocrataidd—y mwyafrif ohonynt fe nodaf, yn ASau Llafur. Ac mae hyn i gyd yn erbyn cefndir tymor olaf Senedd Ewrop, pan bleidleiswyd yn erbyn pob un o'r 14 gwelliant i Ddeddfau Ewropeaidd a osodwyd gan UKIP, a fyddai wedi bod o fantais i Gymru, gan ASEau Llafur a Phlaid trwy ragfarn plaid wleidyddol yn unig. Rwy'n ofni bod rhethreg y Blaid Lafur a Phlaid ar y materion hyn yn eiriau gwag amlwg.

About a year ago—a year ago next week—I took part in a debate on the Country Land and Business Association stand in the Royal Welsh Show with the leader of UKIP, Neil Hamilton, where I set out very clearly that Plaid Cymru does agree with the need for UK frameworks as we leave the European Union, and wanted to work in building up those frameworks for agriculture, fisheries and for the environment. But, let’s be clear: this Bill does not deliver a framework; it delivers an imposition. Nothing betrays the motives of those who wanted to take us out of the EU better than the manner of us departing from the EU, because they have taken every opportunity not to resolve matters, as the Conservative Party claims, not to resolve uncertainties, but to create confusion, to sow and disguise their lack of a plan, their lack of ambition and their lack of ideas, and, simply put, to grab power back from this Parliament.

This is going to be one of the most important Bills that the Westminster Parliament will consider for some decades. It’s certainly an important Bill for us to consider, but let’s take an overview of the Bill. If we are parliamentarians here, and I hope we all are, then the fundamental principle is that Parliament makes the law and Government administers the law in line with Parliament’s views. Admittedly, from time to time, you delegate powers to Ministers through specific delegated legislation, but what’s striking about this Bill is the potency and scope of the powers given directly to Ministers. These include the famous Henry VIII powers that not only seek to amend or repeal retained EU law, but other Acts of Parliament and Acts of this Parliament as well. That goes way beyond what is demanded of any piece of legislation to leave the European Union in an orderly fashion.

It was the House of Lords Constitution Committee in a recent report that said it feared the Bill, when published, would effect ‘a massive transfer’—their quote—‘a massive transfer’ of power from Parliament to the Government. That is precisely what this Bill does, but not just from the Westminster Parliament to the Westminster Government, but from this Parliament to the Westminster Government.

And when was the last time that a piece of statutory instrument was rejected by the Westminster Parliament? When was the last time that these pieces of delegated secondary legislation were actually scrutinised and rejected by Westminster? Well, I’ll tell you when: 1979. That was the last time that a statutory instrument was rejected. We have rejected statutory instruments here, but that’s the last time Westminster rejected them. So, you’re giving all this power to Westminster Ministers with no control; in effect, no parliamentary control. And, of course, the Bill raises real issues here, and here I think the best thing I can do is quote from a public law analysis of the Bill. And I quote to start:

‘At the moment, devolved legislatures are forbidden from doing things that breach EU law’—

that’s written in to our fundamental Wales Acts of course—

‘even if the thing they wish to do concerns a subject-matter that is devolved. When the UK leaves the EU, by default that restriction will go—in effect causing powers to flow from Brussels to the devolved capitals…. But’—

the analysis continues—

‘the Bill erects a diversion, providing that repatriated powers, even when they relate to devolved subjects, will instead go to London.’

That’s not a Plaid Cymru analysis. That’s not a Labour Party analysis. That’s a public law professor analysis of what this Bill actually does. And that’s why, of course, we need clause—well, I don’t need it—but that’s why the Conservatives want clause 11 in the Bill. If the Bill didn’t do anything, if leaving the EU didn’t repatriate these powers directly to us, why put clause 11 in there? You only put clause 11 in there because you know damn well what’s going to happen when we leave the EU. Those powers won’t stop at number 10 or number 11 Downing Street, or anywhere in Whitehall; they’ll come straight down the Thames, through the Cotswolds and straight down the Severn to us. That’s what will really happen. That’s why clause 11 is there, because the Conservative Government know what would happen.

Let’s just turn very briefly to the environmental impact of this. If we allow this Bill to go through in its present form, it will be Michael Gove that will decide on environment and agriculture here in Wales. GM crops, currently not allowed in Wales through the EU framework, could easily be decided through this framework. Neonicotinoids, the bee pesticides banned since 2011, could easily be allowed. Michael Gove wants to bring them back, he wants to allow bee pesticides to be sprayed; he could do that under this framework. Air pollution—which we fought against here in Wales—the Conservative Government has a very poor attitude towards air pollution and could easily override the European Court of Justice rulings that have saved and helped clean up air pollution here in Wales. And bovine TB, which I raised with the First Minister on Friday, is part of an EU-agreed programme for the eradication of TB. If the Westminster Government thought it would be better for a trade deal to have a cull of badgers throughout Wales, it could easily do so under this Bill. This Bill is a real threat not only to our constitution, it’s a real threat to our daily lives.

Tua blwyddyn yn ôl—blwyddyn yn ôl i’r wythnos nesaf—cymerais ran mewn dadl ar stondin y Gymdeithas Tir a Busnesau Cefn Gwlad yn Sioe Frenhinol Cymru gydag arweinydd UKIP, Neil Hamilton, lle’r oeddwn yn nodi’n glir iawn bod Plaid Cymru yn cytuno â'r angen am fframweithiau’r DU wrth i ni adael yr Undeb Ewropeaidd, ac yn awyddus i weithio i adeiladu’r fframweithiau hynny ar gyfer amaethyddiaeth, pysgodfeydd a'r amgylchedd. Ond, gadewch i ni fod yn glir: nid yw’r Bil hwn yn cyflwyno fframwaith; mae'n darparu arddodi. Nid oes dim yn bradychu cymhellion y rhai a oedd am fynd â ni allan o'r UE yn well na'r dull o adael yr UE, gan eu bod wedi achub ar bob cyfle i beidio â datrys materion, fel y mae’r Blaid Geidwadol yn ei honni, nid i ddatrys ansicrwydd, ond i greu dryswch, i hau a chuddio eu diffyg cynllun, eu diffyg uchelgais a’u diffyg syniadau, ac, yn syml, i dynnu pŵer yn ôl o'r Senedd hon.

Mae hwn yn mynd i fod yn un o'r Bilau pwysicaf y bydd y Senedd yn San Steffan yn ei ystyried am rai degawdau. Mae'n sicr yn Fil pwysig i ni ei ystyried, ond gadewch i ni gymryd trosolwg o'r Bil. Os ydym yn seneddwyr yma, ac rwy’n gobeithio ein bod i gyd, yna'r egwyddor sylfaenol yw bod y Senedd yn gwneud y gyfraith ac mae Llywodraeth yn gweinyddu'r gyfraith yn unol â barn y Senedd. Rhaid cyfaddef, o bryd i'w gilydd, byddwch yn dirprwyo pwerau i Weinidogion drwy ddeddfwriaeth ddirprwyedig benodol, ond yr hyn sy’n drawiadol am y Bil hwn yw nerth a chwmpas y pwerau a roddwyd yn uniongyrchol i Weinidogion. Mae'r rhain yn cynnwys y pwerau Harri’r VIII enwog sydd nid yn unig yn ceisio diwygio neu ddiddymu cyfraith yr UE a gedwir, ond Ddeddfau Seneddol eraill a Deddfau’r Senedd hon hefyd. Mae hynny’n mynd ymhell y tu hwnt i’r hyn a fynnir o unrhyw ddarn o ddeddfwriaeth i adael yr Undeb Ewropeaidd mewn modd trefnus.

Pwyllgor Cyfansoddiad Tŷ'r Arglwyddi a ddywedodd mewn adroddiad diweddar ei fod yn ofni y byddai’r Bil, pan gâi ei gyhoeddi, yn peri ‘trosglwyddiad enfawr’—eu dyfyniad nhw—‘trosglwyddiad enfawr’ o bŵer o'r Senedd i'r Llywodraeth. Dyna'n union y mae’r Bil hwn yn ei wneud, ond nid dim ond o Senedd San Steffan i Lywodraeth San Steffan, ond o’r Senedd hon i Lywodraeth San Steffan.

A phryd oedd y tro diwethaf y cafodd darn o offeryn statudol ei wrthod gan Senedd San Steffan? Pryd oedd y tro diwethaf y cafwyd craffu ar y darnau hyn o is-ddeddfwriaeth ddirprwyedig ac y’u gwrthodwyd gan San Steffan? Wel, byddaf yn dweud wrthych pryd: 1979. Dyna oedd y tro diwethaf i offeryn statudol gael ei wrthod. Rydym wedi gwrthod offerynnau statudol yma, ond dyna'r tro diwethaf i San Steffan eu gwrthod. Felly, rydych yn rhoi’r holl bŵer hwn i Weinidogion San Steffan heb unrhyw reolaeth; i bob pwrpas, dim rheolaeth seneddol. Ac, wrth gwrs, mae'r Bil yn codi materion gwirioneddol yma, ac yma rwy’n credu mai’r peth gorau y gallaf ei wneud yw dyfynnu o ddadansoddiad cyfraith gyhoeddus y Bil. Ac rwy’n dyfynnu i ddechrau:

Ar hyn o bryd, mae deddfwrfeydd datganoledig yn cael eu gwahardd rhag gwneud pethau sy'n torri cyfraith yr UE—

sydd wedi’i ysgrifennu yn ein Deddfau Cymru sylfaenol ni wrth gwrs—

hyd yn oed os yw’r peth y maent yn dymuno ei wneud yn ymwneud â phwnc sydd wedi'i ddatganoli. Pan fydd y DU yn gadael yr UE, yn ddiofyn, bydd y cyfyngiad hwnnw yn mynd—i bob pwrpas gan achosi pwerau i lifo o Frwsel i'r prifddinasoedd datganoledig .... Ond—

mae’r dadansoddiad yn parhau

mae’r Bil yn codi gwyriad, yn darparu bod pwerau a ddychwelwyd, hyd yn oed pan maent yn ymwneud â phynciau datganoledig, yn lle hynny yn mynd i Lundain.

Nid dadansoddiad Plaid Cymru yw hynny. Nid dadansoddiad y Blaid Lafur yw hynny. Dyna ddadansoddiad athro cyfraith gyhoeddus o'r hyn y mae’r Bil hwn yn ei wneud. A dyna pam, wrth gwrs, mae angen cymal—wel, nid wyf i ei angen—ond dyna pam y mae'r Ceidwadwyr eisiau cymal 11 yn y Bil. Os nad oedd y Bil yn gwneud unrhyw beth, os nad oedd gadael yr UE yn adennill y pwerau hyn yn uniongyrchol i ni, pam rhoi cymal 11 i mewn yna? Rydych ond yn rhoi cymal 11 i mewn yna, oherwydd eich bod yn gwybod yn iawn beth sy'n mynd i ddigwydd pan fyddwn yn gadael yr UE. Ni fydd y pwerau hynny yn stopio yn rhif 10 neu rif 11 Downing Street, neu unrhyw le yn Whitehall; byddant yn dod yn syth i lawr y Tafwys, drwy'r Cotswolds ac yn syth i lawr afon Hafren atom ni. Dyna beth fydd yn digwydd mewn gwirionedd. Dyna pam mae cymal 11 yno, gan fod y Llywodraeth Geidwadol yn gwybod beth fyddai'n digwydd.

Gadewch i ni droi yn fyr iawn at effaith amgylcheddol hyn. Os byddwn yn caniatáu i’r Bil hwn fynd drwyddo yn ei ffurf bresennol, Michael Gove fydd yn penderfynu ar yr amgylchedd ac amaethyddiaeth yma yng Nghymru. Gellid yn hawdd penderfynu ar gnydau GM, na chaniateir ar hyn o bryd yng Nghymru trwy fframwaith yr UE, drwy'r fframwaith hwn. Gellid yn hawdd ganiatáu neonicotinoids, y plaladdwyr gwenyn a waharddwyd ers 2011. Mae Michael Gove yn awyddus i ddod â nhw yn ôl, mae e’n dymuno caniatáu i blaladdwyr gwenyn gael eu chwistrellu; gallai wneud hynny dan y fframwaith hwn. Llygredd aer—yr ymladdon ni yn ei erbyn yma yng Nghymru—mae gan y Llywodraeth Geidwadol agwedd wael iawn tuag at lygredd aer a allai yn hawdd wrthwneud dyfarniadau Llys Cyfiawnder Ewrop sydd wedi arbed ac wedi helpu i lanhau llygredd aer yma yng Nghymru. Ac mae TB mewn gwartheg, a godais gyda'r Prif Weinidog ddydd Gwener, yn rhan o raglen UE y cytunwyd arni ar gyfer dileu TB. Os bydd Llywodraeth San Steffan yn credu y byddai'n well ar gyfer bargen fasnach gael difa moch daear ledled Cymru, gallai wneud hynny yn rhwydd o dan y Bil hwn. Mae'r Bil hwn yn fygythiad gwirioneddol, nid yn unig i’n cyfansoddiad, mae'n fygythiad gwirioneddol i'n bywydau bob dydd.

Galwaf ar y Prif Weinidog i ymateb i’r ddadl.

I call on the First Minister to reply to the debate.

Thank you, Llywydd. Listening to Simon Thomas there, he gave some very concrete examples of what can happen—what will happen, indeed—if the Bill remains as it is. Much of what the Bill contains, I would agree with. Much of what Mark Isherwood said I agree with, in terms of what he was advocating: namely, no change; certainty—I agree with; making sure that there is not a sudden change when we leave the EU; and making sure, of course, that there can be, where appropriate, UK-wide frameworks in the future. I don’t disagree with any of that. It’s the way it’s being done that’s the problem. At the heart of this Bill is a rejection of the principle of consent and an acceptance of the principle of imposition. To put it crudely, what this Bill has at the moment is a proposal that England can do what it wants, but Wales, Scotland and Northern Ireland can’t. Now, it’s either one rule for all or no rules at all. Surely, it has to be that way.

There will be some, I’m sure, on the Conservative benches who share my disquiet. Today, I can understand why they feel now’s not the time to express those views. But, can I say, this is not a scenario where we are trying to oppose something without having put something else forward as an alternative? We’ve done this for weeks on end. We’ve said to the UK Government: we understand the need for continuity, we understand the need for certainly. Let’s make sure—as Simon Thomas says, clause 11 wouldn’t be there if it wasn’t for the fact that these powers come straight to us—let’s all agree we will not change things until we are all agreed. That is the mature partnership approach that should be taken in the UK now. Rather, the UK Government’s taken the approach that the UK Government is supreme and everyone else must simply follow along. But the UK Government has said that it wants the consent of this legislature. Now, that consent cannot be conditional. It cannot say, if we do not give consent, ‘Well, actually, we’re going to ignore you.’ It’s not the doctrine of limited consent—an extension of the Brezhnev doctrine. This surely is an example where there should be proper consent. I want to work with the UK Government to get to a point where there can be consent, but we are not in that position yet.

It is true to say that various UK Ministers have written to us and said, ‘We want to work with you, get your consent and get agreed frameworks.’ Well, two things strike me: first of all, why wasn’t this done before? Secondly, why isn’t it on the face of the Bill? None of this is on the face of the Bill. There’s nothing on the Bill about sunset clauses in terms of clause 11. There’s nothing in the Bill about making sure that this is simply a holding pattern for a temporary period. It’s indefinite, and that’s the problem. What is being said by UK Ministers is not what we see on the face of the Bill, and what is said must appear on the face of the Bill to make it remotely palatable.

I listened carefully to what Neil Hamilton said. He has, in this Chamber, been consistent in his view that those powers that return from Brussels should come here. But now we hear his support for a middle man, in effect—that powers should be kept in London, becoming the new Brussels for a while, and then come here. Why? Why shouldn’t they come here in the first place? They’re our powers to begin with. They’re our powers that’ll be returning to us. Yes, it’s right to say we’re not losing powers in that sense, but these are powers that, by right, should come to Wales. So, why should they go somewhere else first? That is the argument. I regret that he seems to have changed his position on that and has become closer to the Conservative Party view on this.

As I said, if this is temporary, why doesn’t it say so on the face of the Bill? And it doesn’t. We must guard against that. Unless it’s in writing, why should we take it at face value? The other thing that we must remember is that there is no restriction at all on the UK Government here. It can do as it sees fit, not just for England, but for Scotland, Wales, and Northern Ireland as well. That cuts across the fundamental principle of devolution, and is not something, clearly, that we could support. There are grey areas. Simon Thomas has referred to them. What happens if in trade negotiations there is a requirement to do something with regard to animal health? What if, in a trade deal, as I mentioned earlier on, there is a requirement that we should have to privatise parts of our health service in order to make a trade deal palatable to another country? There are grey areas, which is why it’s so important that, in order to avoid this kind of conflict in the UK, we work together from the very start, and the principle is established from the start that we work in partnership for the good of all the four nations, and not just thinking that all the power and all the wisdom rest in Westminster. We know that isn’t the case.

With regard to the continuity Bill—quite right to say that Steffan Lewis was the first one to raise it. I was unpersuaded at the time. I couldn’t see what it would deliver. He persuaded me. I give him that credit. And it is right to say we’re moving forward with the Bill. We’d look to publish a Bill. We aim to publish in the course of the autumn. It’s not without complication, I have to say. It’s not clear how complicated a Bill like that would be, but it is something, as I’ve said, that we would look to do. We would prefer it if the UK Government were to accept amendments that we would draft as a Government in the UK Parliament. That then, of course, would obviate the need for a Bill, but, clearly, we have to keep that as part of our armoury, if I can put it that way, in order to preserve the powers of the people of Wales and the institution that they themselves have elected.

I have to say to Michelle Brown, yes, the election was about Brexit. Her party took 1.8 per cent of the vote—1.8 per cent of the vote. They rejected without question—without question—the version of Brexit put forward by UKIP, and UKIP—your leader, Paul Nuttall, if anyone remembers him—said that the election was about ensuring there was no backsliding on Brexit. And look what happened to you. The public did not agree with the position that you took because of the vote that you had. And I have to say I’m disappointed to hear a member of UKIP go weak-kneed when it comes to defending the powers of this institution. The whole UKIP argument has been, ‘We want to bring powers home’. That, in fairness, has been their argument, but it doesn’t count as far as Cardiff or Wales is concerned, there has to be some kind of stopping off point, and that shows, of course, that their view was always about bringing powers to London and not necessarily to Cardiff. It’s a shame, because that’s not where they were a few weeks ago. Now, we see, I’m afraid, UKIP’s true colours.

Steffan Lewis is right to talk about the other clauses. It’s not just about clause 11. There are other clauses, as he mentioned, that wind their way, that knit their way, through the entire Bill, which we must be aware of. And I have to say, as far as David Rowlands is concerned, the European Parliament is no less democratic than the UK Parliament. It’s elected in the same way, so there’s no difference between the ways that these Parliaments are elected. This is not—I’m not going to persuade them, let’s face it—. This is not about preventing Brexit. This is about making sure that, when Brexit happens, the rights and powers of the people of Wales, as voted for in a referendum—as voted for in a referendum—stay with the people of Wales. This is what this is about. This can be achieved, accepting, of course, the need for UK involvement in some areas, by agreement and by partnership. What could be more mature, more sensible, more democratic, and more rational than that? And that is the view we’ll be putting to the UK Government. Let’s see if they are able to live up to the words that they have put to us so far.

I would like to be in a position where we get to a point in the Bill where the Bill could potentially be recommended to the Assembly. We are a long way from that position—a long way from that position. It can be done, but the principle of consent and the principle of the democratic legitimacy of this Chamber and this nation have to be accepted as part of those negotiations. If that is accepted by the UK Government then, to quote David Davis yesterday, let’s get down to business, let’s make sure that, when Brexit happens, we have a proper decision-making mechanism between the Governments of the UK, we have a proper way to take decisions, we have an independent adjudication process to examine those decisions, and let’s look to the future as a UK that is a true partnership of nations, and not a UK that apparently thinks that its constitutional present is based somewhere in the 1950s.

And so, today, as Welsh Government, and, indeed, others in this Chamber, have echoed, we look forward to taking the word of UK Ministers to make this Bill acceptable not just to the Government but to the Assembly, to make sure that, when Brexit happens, the rights of the people of Wales are preserved.

Diolch i chi, Llywydd. Wrth wrando ar Simon Thomas yn y fan yna, rhoddodd rhai enghreifftiau pendant iawn o’r hyn all ddigwydd—o’r hyn fydd yn digwydd, yn wir—os bydd y Bil yn aros fel y mae. Byddwn yn cytuno â llawer o'r hyn y mae'r Bil yn ei gynnwys. Byddwn yn cytuno â llawer o'r hyn a ddywedodd Mark Isherwood, o ran yr hyn yr oedd yn ei gymell: sef, dim newid; sicrwydd—rwy’n cytuno ag ef; gwneud yn siŵr nad oes newid sydyn pan fyddwn yn gadael yr UE; a gwneud yn siŵr, wrth gwrs, y gall fod, lle mae’n briodol, fframweithiau ar draws y DU yn y dyfodol. Nid wyf yn anghytuno â dim o hynny. Y ffordd y mae'n cael ei wneud yw’r broblem. Wrth wraidd y Bil hwn y mae gwrthod yr egwyddor o gydsyniad a derbyn yr egwyddor o osod. I’w roi yn amrwd, yr hyn sydd gan y Bil hwn ar hyn o bryd yw cynnig y gall Lloegr wneud yr hyn y mae’n dymuno ei wneud, ond ni all Cymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon. Yn awr, mae naill ai yn un rheol i bawb, neu dim rheolau o gwbl. Does bosib, rhaid iddo fod yn y ffordd honno.

Bydd rhai, rwy'n siŵr, ar feinciau'r Ceidwadwyr sy'n rhannu fy anesmwythyd. Heddiw, gallaf ddeall pam y maent yn credu nad nawr yw’r amser i fynegi'r farn honno. Ond, a gaf i ddweud, nid yw hon yn sefyllfa lle’r ydym yn ceisio gwrthwynebu rhywbeth heb gynnig rhywbeth arall fel dewis amgen? Rydym wedi gwneud hyn am wythnosau ar y tro. Rydym wedi dweud wrth Lywodraeth y DU: rydym yn deall yr angen am barhad, rydym yn deall yr angen am sicrwydd. Gadewch i ni wneud yn siŵr—fel y dywed Simon Thomas, na fyddai cymal 11 yno pe na bai am y ffaith bod y pwerau hyn yn dod yn syth atom—gadewch i ni gyd gytuno na fyddwn yn newid pethau nes ein bod i gyd yn gytûn. Dyna'r dull partneriaeth aeddfed y dylid ei gymryd yn y DU yn awr. Yn hytrach, mae Llywodraeth y DU wedi cymryd yr agwedd bod Llywodraeth y DU yn oruchaf ac mae'n rhaid i bawb arall ddilyn. Ond mae Llywodraeth y DU wedi dweud ei bod am ganiatâd y ddeddfwrfa hon. Yn awr, ni all y caniatâd hwnnw fod yn amodol. Ni all ddweud, os nad ydym yn rhoi caniatâd, 'Wel, mewn gwirionedd, rydym yn mynd i’ch anwybyddu chi.' Nid yr athrawiaeth o gydsyniad cyfyngedig ydyw—estyniad o athrawiaeth Brezhnev. Mae hon does bosib yn enghraifft lle dylai fod caniatâd priodol. Rwyf yn awyddus i weithio gyda Llywodraeth y DU i gyrraedd pwynt lle gall fod caniatâd, ond nid ydym yn y sefyllfa honno eto.

Mae'n wir dweud bod amryw o Weinidogion y DU wedi ysgrifennu atom a dweud, 'Rydym eisiau gweithio gyda chi, cael eich caniatâd a chael fframweithiau cytûn.' Wel, mae dau beth yn fy nharo: yn gyntaf oll, pam na wnaed hyn o'r blaen? Yn ail, pam nad ydyw ar wyneb y Bil? Nid oes dim o hyn ar wyneb y Bil. Does dim byd ar y Bil am gymalau machlud o ran cymal 11. Does dim byd yn y Bil yn ymwneud â sicrhau mai patrwm dros dro yw hwn am gyfnod dros dro. Mae'n amhenodol, a dyna'r broblem. Nid yr hyn sy'n cael ei ddweud gan Weinidogion y DU yw’r hyn yr ydym yn ei weld ar wyneb y Bil, ac mae’n rhaid i’r hyn a ddywedir ymddangos ar wyneb y Bil i’w wneud yn gymeradwy.

Gwrandewais yn ofalus ar yr hyn a ddywedodd Neil Hamilton. Mae wedi, yn y Siambr hon, bod yn gyson yn ei farn y dylai’r pwerau hynny sy'n dychwelyd o Frwsel ddod yma. Ond yn awr rydym yn clywed ei gefnogaeth i’r dyn yn y canol, i bob pwrpas—y dylai pwerau gael eu cadw yn Llundain, sef y Brwsel newydd am gyfnod, ac yna dod yma. Pam? Pam na ddylen nhw ddod yma yn y lle cyntaf? Ein pwerau ni ydyn nhw i ddechrau. Ein pwerau ni fydd yn dychwelyd i ni. Ydy, mae'n iawn dweud nad ydym yn colli pwerau yn hynny o beth, ond mae'r rhain yn bwerau a ddylent, drwy hawl, ddod i Gymru. Felly, pam y dylent fynd i rywle arall yn gyntaf? Dyna'r ddadl. Gresynaf ei fod yn ymddangos i fod wedi newid ei safbwynt ar hynny ac mae wedi dod yn nes at farn y Blaid Geidwadol ar hyn.

Fel y dywedais, os mai dros dro y mae hyn, pam nad yw’n dweud hynny ar wyneb y Bil? Ac nid yw'n gwneud hynny. Mae'n rhaid i ni ochel rhag hynny. Oni bai ei fod yn ysgrifenedig, pam y dylem ei dderbyn? Y peth arall y mae'n rhaid i ni ei gofio yw nad oes cyfyngiad o gwbl ar Lywodraeth y DU yma. Gall wneud fel y gwêl yn dda, nid yn unig ar gyfer Lloegr, ond ar gyfer Cymru, yr Alban, a Gogledd Iwerddon hefyd. Mae hynny’n torri ar draws egwyddor sylfaenol datganoli, ac nid yw’n rhywbeth, yn amlwg, y gallem ei gefnogi. Mae yna fannau llwyd. Mae Simon Thomas wedi cyfeirio atynt. Beth sy'n digwydd os bydd gofyniad mewn trafodaethau masnach i wneud rhywbeth mewn cysylltiad ag iechyd anifeiliaid? Beth os, mewn cytundeb masnach, fel y soniais yn gynharach, bydd gofyniad y dylem orfod preifateiddio rhannau o'n gwasanaeth iechyd er mwyn gwneud cytundeb masnach derbyniol i wlad arall? Mae mannau llwyd, a dyna pam ei bod mor bwysig, er mwyn osgoi’r math hwn o wrthdaro yn y DU, ein bod yn gweithio gyda'n gilydd o'r cychwyn, ac mae'r egwyddor yn cael ei sefydlu o'r cychwyn ein bod yn gweithio mewn partneriaeth er lles pob un o'r pedair cenedl, ac nid dim ond yn meddwl bod yr holl bŵer a’r holl ddoethineb yn gorffwys yn San Steffan. Rydym yn gwybod nad yw hynny'n wir.

Gyda golwg ar y Bil parhad—hollol iawn i ddweud mai Steffan Lewis oedd yr un cyntaf i godi'r mater. Roeddwn heb fy narbwyllo ar y pryd. Ni allwn weld beth y byddai'n ei gyflawni. Darbwyllodd fi. Rhoddaf y credyd hwnnw iddo. Ac mae'n iawn i ddweud ein bod yn symud ymlaen â'r Bil. Byddem yn ceisio cyhoeddi Bil. Ein nod yw cyhoeddi yn ystod yr hydref. Nid yw heb ei gymlethdodau, mae'n rhaid i mi ddweud. Nid yw'n glir pa mor gymhleth y byddai Bil fel hwnnw, ond mae'n rhywbeth, fel y dywedais, y byddem yn ceisio ei wneud. Byddai'n well gennym pe byddai Llywodraeth y DU yn derbyn gwelliannau y byddem yn eu drafftio fel Llywodraeth yn Senedd y DU. Byddai hynny wedyn, wrth gwrs, yn dileu'r angen am Fil, ond, yn amlwg, mae'n rhaid i ni gadw hynny fel rhan o'n harfogaeth, os caf ei roi felly, er mwyn cadw pwerau pobl Cymru a'r sefydliad y maent hwy eu hunain wedi ei ethol.

Mae'n rhaid i mi ddweud wrth Michelle Brown, oedd, roedd yr etholiad yn ymwneud â Brexit. Cymerodd ei phlaid 1.8 y cant o'r bleidlais—1.8 y cant o'r bleidlais. Roeddent yn gwrthod heb gwestiwn—heb gwestiwn—y fersiwn o Brexit a roddwyd gerbron gan UKIP, a dywedodd UKIP—eich arweinydd, Paul Nuttall, os oes unrhyw un yn ei gofio— bod yr etholiad yn ymwneud â sicrhau nad oedd unrhyw lithro’n ôl ar Brexit. Ac edrychwch ar beth ddigwyddodd i chi. Nid oedd y cyhoedd yn cytuno â'ch safbwynt chi oherwydd y bleidlais a gawsoch. Ac mae'n rhaid i mi ddweud fy mod yn siomedig o glywed aelod o UKIP yn simsanu pan ddaw at amddiffyn pwerau'r sefydliad hwn. Holl ddadl UKIP fu, 'Rydym am ddod â’r pwerau adref’. Dyna, er tegwch, fu eu dadl, ond nid yw'n cyfrif cyn belled ag y mae Caerdydd neu Gymru yn y cwestiwn, mae'n rhaid cael rhyw fath o fan aros, ac mae hynny'n dangos, wrth gwrs, fod eu barn bob amser yn ymwneud â dod â phwerau i Lundain ac nid o reidrwydd i Gaerdydd. Mae'n drueni, oherwydd nid dyna lle’r oeddent ychydig wythnosau yn ôl. Nawr, rydym yn gweld, yn anffodus, wir liwiau UKIP.

Mae Steffan Lewis yn iawn i sôn am y cymalau eraill. Nid yw ond yn ymwneud â chymal 11 yn unig. Mae cymalau eraill, fel y soniodd, sy'n ymdroelli, sy'n gwau eu ffordd, drwy'r Bil cyfan, y mae'n rhaid i ni fod yn ymwybodol ohonynt. Ac mae'n rhaid i mi ddweud, cyn belled ag y mae David Rowlands yn y cwestiwn, nid yw Senedd Ewrop yn llai democrataidd na Senedd y DU. Mae’n cael ei hethol yn yr un ffordd, felly does dim gwahaniaeth rhwng y ffyrdd y mae’r Seneddau hyn yn cael eu hethol. Nid yw hyn—dwi ddim yn mynd i'w darbwyllo, gadewch i ni wynebu hynny—. Nid yw hyn yn ymwneud ag atal Brexit. Mae hyn yn ymwneud â sicrhau, pan fydd Brexit yn digwydd, bod hawliau a phwerau pobl Cymru, fel y pleidleisiwyd drostynt mewn refferendwm—fel y pleidleisiwyd drostynt mewn refferendwm—yn aros gyda phobl Cymru. Dyma beth mae hyn yn ymwneud ag ef. Gellir cyflawni hyn, gan dderbyn, wrth gwrs, yr angen am gyfranogiad y DU mewn rhai meysydd, trwy gytundeb a thrwy bartneriaeth. Beth allai fod yn fwy aeddfed, yn fwy synhwyrol, yn fwy democrataidd, ac yn fwy rhesymegol na hynny? A dyna’r safbwynt y byddwn yn ei roi i Lywodraeth y DU. Gadewch inni weld a ydynt yn gallu bodloni’r geiriau y maent wedi eu rhoi i ni hyd yn hyn.

Hoffwn fod mewn sefyllfa lle’r ydym yn dod i bwynt yn y Bil lle gallai'r Bil o bosibl gael ei argymell i'r Cynulliad. Rydym yn bell o fod yn y sefyllfa honno—yn bell o’r sefyllfa honno. Gellir ei wneud, ond mae'n rhaid i’r egwyddor o ganiatâd a’r egwyddor o gyfreithlondeb democrataidd y Siambr hon a’r genedl hon gael eu derbyn yn rhan o'r trafodaethau hynny. Os yw hynny'n cael ei dderbyn gan Lywodraeth y DU, yna, i ddyfynnu David Davis ddoe, gadewch i ni ddechrau o ddifrif arni, gadewch i ni wneud yn siŵr, pan fydd Brexit yn digwydd, bod gennym fecanwaith i wneud penderfyniadau priodol rhwng Llywodraethau’r DU, bod gennym ffordd briodol o wneud penderfyniadau, bod gennym broses ddyfarnu annibynnol i archwilio’r penderfyniadau hynny, a gadewch i ni edrych i'r dyfodol fel rhan o’r DU sy'n bartneriaeth gywir o'r cenhedloedd, ac nid y DU yn ôl pob golwg sy’n credu bod ei phresennol cyfansoddiadol wedi'i leoli yn rhywle yn y 1950au.

Felly, heddiw, fel y mae Llywodraeth Cymru, ac, yn wir, eraill yn y Siambr hon, wedi dweud hefyd, rydym yn edrych ymlaen at gymryd gair Gweinidogion y DU i wneud y Bil hwn yn dderbyniol nid yn unig i'r Llywodraeth ond i'r Cynulliad, er mwyn sicrhau, pan fydd Brexit yn digwydd, bod hawliau pobl Cymru yn cael eu cadw.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 1? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais felly ar yr eitem yma tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree amendment 1. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting on this item until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

6. 5. Datganiad: Caffael Gwasanaethau Rheilffyrdd a'r Metro
6. 5. Statement: Rail Services and Metro Procurement

Yr eitem nesaf yw’r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith ar gaffael gwasanaethau rheilffyrdd a’r metro. Ac rydw i’n galw ar yr Ysgrifennydd Cabinet i wneud ei ddatganiad—Ken Skates.

The next item is the statement by the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure on rail services and metro procurement. And I call on the Cabinet Secretary to make the statement—Ken Skates.

Diolch, Llywydd. Today, I would like to provide an update to Members on progress made with the Wales and borders rail service and metro procurement. Our vision is for a modern, efficient rail service, using modern technology and working practices to deliver considerable service improvements for passengers throughout Wales.

This agenda brings with it undoubtable challenges, but also fantastic opportunities to deliver on our wider aspirations for a bigger and better multimodal integrated public transport network, serving the needs of passengers, walkers, and cyclists all over Wales, whether they are from Wales or visitors looking to see as much as possible of our beautiful country. The agenda will be supported by a number of ambitious interventions, including rail electrification and enhancement schemes, the north Wales metro, improvements to the road network and the M4, and lasting improvements to bus services.

We are delivering these interventions in a partially devolved context. However, this is not satisfactory. We have pressed the UK Government to devolve control and funding over rail infrastructure to Wales, as recommended by the Commission on Devolution in Wales. And, in the absence of devolved funding and control, Wales must be given its fair share of infrastructure investment, noting the historic underinvestment here in Wales, and we continue to make this case. We have, however, made good progress.

Diolch, Llywydd. Heddiw, hoffwn roi'r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau am y cynnydd a wnaethpwyd o ran gwasanaeth rheilffyrdd Cymru a'r gororau a chaffael y metro. Ein gweledigaeth yw gwasanaeth rheilffyrdd modern, effeithlon, sy’n defnyddio technoleg fodern ac arferion gwaith modern i wneud gwelliant sylweddol i wasanaethau i deithwyr ledled Cymru.

Mae'r agenda hon yn ddi-os yn cyflwyno heriau, ond mae hefyd yn rhoi cyfleoedd gwych i gyflawni ein dyheadau ehangach ar gyfer rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus integredig amlfodd sy’n fwy ac yn well, gan wasanaethu anghenion teithwyr, cerddwyr, a beicwyr ar hyd a lled Cymru, p'un a ydynt yn dod o Gymru ynteu’n ymwelwyr sy’n ceisio gweld cymaint â phosibl o’n gwlad brydferth. Cefnogir yr agenda gan nifer o ymyriadau uchelgeisiol, gan gynnwys cynlluniau i drydaneiddio a gwella’r rheilffyrdd, metro’r gogledd, gwelliannau i'r rhwydwaith ffyrdd a'r M4, a gwelliannau parhaus i wasanaethau bws.

Rydym yn darparu’r ymyriadau hyn mewn cyd-destun rhannol ddatganoledig. Fodd bynnag, nid yw hyn yn foddhaol. Rydym wedi pwyso ar Lywodraeth y DU i ddatganoli rheolaeth a chyllid dros seilwaith rheilffyrdd i Gymru, fel yr argymhellodd y Comisiwn ar Ddatganoli yng Nghymru. Ac, yn absenoldeb cyllid a rheolaeth ddatganoledig, mae’n rhaid i Gymru dderbyn ei chyfran deg o fuddsoddiad mewn seilwaith, gan nodi’r tanfuddsoddi hanesyddol yma yng Nghymru, ac rydym yn parhau i wneud yr achos hwn. Rydym, fodd bynnag, wedi gwneud cynnydd da.

Daeth Joyce Watson i’r Gadair.

Joyce Watson took the Chair.

In 2014, responsibility for the specification and procurement of the next Wales and borders rail service was transferred to the Welsh Government. In 2015, we established a not-for-profit company, Transport for Wales, to help advise and support us with public transport projects, in particular to help procure rail services. Presently, its focus is procuring the Wales and borders rail services to meet passenger needs across Wales. However, this will develop in the years to come.

We intend to create a rail service that benefits the whole of Wales, communities along the border and in England. We have a unique opportunity through the Cardiff capital region city deal, which includes £734 million for the south Wales metro. The capability and approach that we develop in delivering the south Wales metro will put us in a good position to roll out the metro concept in north Wales, and, indeed, other parts of Wales, in a way that best suits local needs. Following consultation and engagement, we identified our priorities, which reflect the rail service that people in Wales want. Based on those priorities, and with the support of Transport for Wales, we are undertaking a procurement exercise for the next rail service contract. We have been successful in attracting four high-quality bidders.

I am pleased that stakeholders have participated and engaged positively and proactively to help us develop our thinking for future rail services. Transport for Wales is today publishing the summary of responses to the recent public consultation. I welcome the recent report by members of the Economy, Infrastructure and Skills committee on the next rail service. The report rightly recognises the challenges that the Government faces in the future. I look forward to publishing my responses to the recommendations of the report in due course. We want all of Wales to benefit from more efficient rail services on better, more modern trains. Through this procurement, we want to ensure a sustainable model that meets the goals of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. This approach will enable us to make the most of every penny that’s invested, to provide a long-term future for our communities.

We expect a number of outcomes from our procurement exercise and for future rail services in Wales. Through the procurement process, we have incentivised bidders to develop high-quality bids that exceed our expectations. We have also included carbon-reduction targets, with incentives to improve over the life of the contract. As a minimum, I expect that current services and frequencies are maintained, as well as growth in services in prioritised and much needed areas. Alongside this, we want to see improvements in the quality of rolling stock, such as the provision of at-seat charging points, more effective luggage and bicycle storage, and controlled emissions toilets for a cleaner network. Work is also under way for the provision of free passenger Wi-Fi at the 50 busiest stations in Wales and on those trains not already fitted with the necessary equipment.

I announced yesterday the addition of five extra four-carriage trains to increase the amount of rolling stock available in the current franchise. The introduction of these trains will allow for persons of reduced mobility compliance works to be made to the existing class 150 and 158 stock and will provide options for increasing capacity on busy routes. The extra trains will also provide opportunities for the new franchisee to deliver improvements early in the new Wales and borders rail services contract.

I expect new improved rolling stock to be delivered early within the new rail services contract so that passengers get the benefit as soon as possible and that trains are fully accessible to those with limited mobility. I expect the introduction of journey time improvements and enhancements to services, including enhanced north-south services in each direction in the morning and evening with better quality rolling stock, and also increased train services on Sundays throughout Wales.

At the end of this month, I will be publishing a summary of the Welsh Government’s requirements for the next Wales and borders rail service and the south-east Wales metro. We continue to work with the UK Government to transfer the relevant powers needed to successfully deliver and run future rail services. Whilst this is happening, we are proceeding with the procurement with the agreement of the Secretary of State for Transport under an agency agreement between the Secretary of State and Welsh Ministers. Due to the cross-border nature of rail services, there has been close working between the Welsh Government and the Department for Transport. Discussions are also ongoing between officials, supported by Transport for Wales, and Network Rail regarding the transfer of the core Valleys lines to Welsh Government, opening the opportunity for us to ask our bidders to put forward innovative and cost-effective rail solutions in the region.

A quality and reliable railway service that is part of an integrated public transport system across Wales is central to our vision. This is also reflected in the ‘Moving North Wales Forward—Our Vision for North Wales and the North East Wales Metro’ brochure. The north-east Wales metro will be a part of a wider transport modernisation programme across the whole of north Wales that recognises the opportunities for achieving economic growth and well-being that can be realised from improved connectivity for all transport modes within the region and across borders.

Effective cross-border working is essential if we are to attract investment and achieve the maximum benefits, and we are identifying a range of potential interventions for the short, medium, and long term, to maximise the benefit of cross-border connectivity into England, Ireland, and beyond.

I am committed to working with partners across Wales and across the border to identify and develop these further initiatives and, in particular, to improve transport integration across all modes, including integrated ticketing.

Yn 2014, trosglwyddwyd cyfrifoldeb am fanyleb gwasanaeth rheilffyrdd nesaf Cymru a'r gororau, ac am ei gaffael, i Lywodraeth Cymru. Yn 2015, gwnaethom sefydlu cwmni dielw, Trafnidiaeth Cymru, i helpu i’n cynghori a’n cefnogi â phrosiectau trafnidiaeth gyhoeddus, yn enwedig i helpu i gaffael gwasanaethau rheilffyrdd. Ar hyn o bryd, mae’n canolbwyntio ar gaffael gwasanaethau rheilffyrdd Cymru a'r gororau i ddiwallu anghenion teithwyr ledled Cymru. Fodd bynnag, bydd hyn yn datblygu yn y blynyddoedd i ddod.

Rydym yn bwriadu creu gwasanaeth rheilffyrdd sydd o fudd i Gymru gyfan, i gymunedau ar hyd y ffin ac yn Lloegr. Mae gennym gyfle unigryw drwy fargen ddinesig prifddinas-ranbarth Caerdydd, sy'n cynnwys £734 miliwn ar gyfer metro’r de. Bydd y gallu a'r dulliau y byddwn yn eu datblygu wrth gyflawni metro’r de yn ein rhoi mewn sefyllfa dda i gyflwyno cysyniad y metro yn y gogledd, ac, yn wir, mewn rhannau eraill o Gymru, mewn ffordd sy'n gweddu orau i anghenion lleol. Ar ôl ymgynghori ac ymgysylltu, gwnaethom nodi ein blaenoriaethau, sy'n adlewyrchu'r gwasanaeth rheilffyrdd sydd ei eisiau ar bobl yng Nghymru. Yn seiliedig ar y blaenoriaethau hynny, a gyda chefnogaeth Trafnidiaeth Cymru, rydym yn cynnal ymarfer caffael ar gyfer contract nesaf y gwasanaeth rheilffyrdd. Rydym wedi llwyddo i ddenu pedwar o gynigwyr o ansawdd uchel.

Rwy'n falch bod rhanddeiliaid wedi cymryd rhan ac wedi ymgysylltu’n gadarnhaol ac yn rhagweithiol i'n helpu i ddatblygu ein syniadau ar gyfer gwasanaethau rheilffyrdd yn y dyfodol. Mae Trafnidiaeth Cymru heddiw yn cyhoeddi’r crynodeb o ymatebion i'r ymgynghoriad cyhoeddus diweddar. Rwy'n croesawu'r adroddiad diweddar gan aelodau'r pwyllgor Economi, Seilwaith a Sgiliau am y gwasanaeth rheilffordd nesaf. Mae'r adroddiad yn cydnabod yn briodol yr heriau y mae'r Llywodraeth yn eu hwynebu yn y dyfodol. Rwy'n edrych ymlaen at gyhoeddi fy ymateb i argymhellion yr adroddiad maes o law. Hoffem i bawb yng Nghymru elwa o wasanaethau rheilffyrdd mwy effeithlon ar drenau gwell, mwy modern. Drwy'r broses gaffael hon, hoffem sicrhau model cynaliadwy sy'n bodloni amcanion Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Bydd y dull hwn yn ein galluogi i wneud y gorau o bob ceiniog sy'n cael ei buddsoddi, i ddarparu dyfodol tymor hir i’n cymunedau.

Rydym yn disgwyl nifer o ganlyniadau o'n hymarfer caffael ac i wasanaethau rheilffyrdd Cymru yn y dyfodol. Drwy'r broses gaffael, rydym wedi cymell cynigwyr i ddatblygu ceisiadau o safon uchel sy'n rhagori ar ein disgwyliadau. Rydym hefyd wedi cynnwys targedau lleihau carbon, gyda chymhellion i wella dros oes y contract. O leiaf, rwy’n disgwyl y caiff gwasanaethau ac amlderau presennol eu cynnal, yn ogystal â thwf mewn gwasanaethau mewn ardaloedd a flaenoriaethir a lle mae llawer o angen. Ochr yn ochr â hyn, hoffem weld gwelliannau yn ansawdd y cerbydau, fel darparu mannau gwefru wrth y sedd, mannau storio mwy effeithiol ar gyfer bagiau a beiciau, a thoiledau allyriadau rheoledig i greu rhwydwaith glanach. Mae gwaith ar y gweill hefyd i ddarparu Wi-Fi am ddim i deithwyr yn y 50 gorsaf brysuraf yng Nghymru ac ar y trenau hynny lle nad oes yr offer angenrheidiol eisoes.

Ddoe, cyhoeddais y byddwn yn ychwanegu pum trên pedwar cerbyd ychwanegol i gynyddu faint o gerbydau sydd ar gael yn y fasnachfraint bresennol. Bydd cyflwyno'r trenau hyn yn caniatáu inni wneud gwaith cydymffurfio ar gyfer pobl â llai o symudedd ar y cerbydau dosbarth 150 a 158 presennol ac yn darparu opsiynau i gynyddu capasiti ar lwybrau prysur. Bydd y trenau ychwanegol hefyd yn darparu cyfleoedd i ddeiliad newydd y fasnachfraint gyflwyno gwelliannau yn gynnar yn ystod contract newydd gwasanaethau rheilffyrdd Cymru a'r gororau.

Rwy’n disgwyl y darperir cerbydau newydd gwell yn gynnar yn y contract gwasanaethau rheilffyrdd newydd fel bod teithwyr yn cael y budd cyn gynted â phosibl a bod trenau’n gwbl hygyrch i bobl sydd â diffyg symudedd. Rwy’n disgwyl y cyflwynir gwelliannau i amser teithiau a gwelliannau i wasanaethau, gan gynnwys gwell gwasanaethau o'r gogledd i'r de i’r ddau gyfeiriad yn y bore a gyda'r nos gyda cherbydau o ansawdd gwell, a hefyd mwy o wasanaethau trên ar ddydd Sul ledled Cymru.

Ar ddiwedd y mis hwn, byddaf yn cyhoeddi crynodeb o ofynion Llywodraeth Cymru ar gyfer gwasanaeth rheilffyrdd nesaf Cymru a'r gororau a metro’r de-ddwyrain. Rydym yn parhau i weithio gyda Llywodraeth y DU i drosglwyddo'r pwerau perthnasol sydd eu hangen i gyflawni a chynnal gwasanaethau rheilffyrdd yn llwyddiannus yn y dyfodol. Tra bod hyn yn digwydd, rydym yn bwrw ymlaen â chaffael gyda chytundeb yr Ysgrifennydd Gwladol dros Drafnidiaeth o dan gytundeb asiantaeth rhwng yr Ysgrifennydd Gwladol a Gweinidogion Cymru. Oherwydd natur draws-ffiniol gwasanaethau rheilffyrdd, bu cydweithio agos rhwng Llywodraeth Cymru a'r Adran Drafnidiaeth. Mae trafodaethau hefyd ar y gweill rhwng swyddogion, a gefnogir gan Trafnidiaeth Cymru, a Network Rail ynghylch trosglwyddo llinellau craidd y Cymoedd i Lywodraeth Cymru, sy’n rhoi cyfle inni i ofyn i'n cynigwyr gyflwyno datrysiadau rheilffyrdd arloesol a chost-effeithiol yn y rhanbarth.

Mae gwasanaeth rheilffyrdd dibynadwy o safon, sy'n rhan o system drafnidiaeth gyhoeddus integredig ledled Cymru, yn ganolog i'n gweledigaeth. Mae hyn hefyd yn cael ei adlewyrchu yn y daflen ‘Symud Gogledd Cymru Ymlaen—Ein Gweledigaeth ar gyfer Gogledd Cymru a Metro Gogledd Ddwyrain Cymru’. Bydd metro’r gogledd-ddwyrain yn rhan o raglen ehangach o foderneiddio trafnidiaeth ledled y gogledd sy'n cydnabod y cyfleoedd i sicrhau twf economaidd a lles y gellir eu gwireddu drwy wella cysylltedd i bob math o drafnidiaeth o fewn y rhanbarth ac ar draws ffiniau.

Mae gwaith effeithiol ar draws ffiniau yn hanfodol os ydym am ddenu buddsoddiad a sicrhau'r manteision mwyaf posibl, ac rydym yn ceisio canfod ystod o ymyriadau posibl ar gyfer y tymor byr, canolig, a hir, er mwyn sicrhau’r budd mwyaf o ran cysylltedd ar draws y ffin i mewn i Loegr, Iwerddon, a thu hwnt.

Rwyf wedi ymrwymo i weithio gyda phartneriaid ledled Cymru a dros y ffin i nodi a datblygu’r mentrau pellach hyn ac, yn enwedig, i wella integreiddiad trafnidiaeth ar draws pob dull, gan gynnwys tocynnau integredig.

I would like to thank the Cabinet Secretary for his statement today and for his comments in regard to the work of the Economy, Infrastructure and Skills Committee. I look forward to his acceptance, I hope, of all of our recommendations.

First, with regard to the procurement process, your letter of 12 July to me on the merits and risks associated with publishing the full draft specification to Assembly Members, notes that you will not publish the draft specifications in full. However, you’ve not made it clear either in your letter or in your statement today whether or not the final specification will be published, when it is published, when it—. I’ll start that again. You’ve not made it clear either in your letter to me or your statement today whether or not the final specification will be published when it is issued to bidders in the final procurement stage, once the invitation to tender is issued. You have previously confirmed that you will also not publish the evaluation criteria in full. In oral evidence on 6 April, the Welsh Government director of transport also appeared to indicate that the final specification would not be made public when it’s issued to bidders, instead saying that the Welsh Government could consider publishing the final specification once the contract has been awarded next year.

Now, I do understand that it is normal procurement practice for those public authorities procuring rail franchises in Britain to publish the specification, and I’ll give you an example, the Department for Transport’s invitation to tender for the East Anglia franchise was published in full in September 2015. Also, Transport Scotland published the full invitation to tender for the ScotRail franchise in January 2014. So, it does therefore appear that the Welsh Government is taking a different approach to procurement and moving away from, perhaps, established practice. You have not formally clarified whether or not the final specification will be published, so I would be grateful if you could put this on the record today and explicitly say whether the invitation to tender, including the final specification, will be published when it is issued to bidders this summer. And, if not, I would be grateful if you could say why not, given that invitations to tender and specifications for British rail franchises are generally published and commonly face public scrutiny once they have been published.

I will say, Cabinet Secretary, this is a contract that’s estimated at in excess of £4 billion for both the franchise itself and the metro infrastructure. It’s, of course, the largest ever awarded by the Welsh Government and there’s a great deal of interest in its content. I’m sure you’ll agree with that. So, do you, therefore, agree with me that transparency in such a large contract is in the public interest, especially given the evidence from stakeholders that suggests that the procurement process has been opaque from the start?

I would like to briefly ask a few questions on rolling stock. I think it’s good news that Wales is going to get the new class 319 trains for use on the Wales and borders franchise from 2018 to 2021, but can you outline, Cabinet Secretary, whether or not the five units will be delivered at once, how many units will be taken out of service and how long to make them DDA compliant, which part of the network will these trains operate on, and what additional capacity will be created as a result of the new rolling stock?

Finally, acting Presiding Officer, I think it is essential that the Welsh Government maintains public confidence that the new franchise has been specifically designed to deliver value for rail users in Wales. I therefore hope that the Cabinet Secretary will answer my questions in a way that demonstrates how the new Wales and borders franchise will guarantee the realisation of public demand for a rail service that delivers fair and affordable fares, new trains, modern trains, an integrated network and a more environmentally friendly service.

Hoffwn ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ddatganiad heddiw ac am ei sylwadau ynglŷn â gwaith y Pwyllgor Economi, Seilwaith a Sgiliau. Rwy’n edrych ymlaen at ei weld yn derbyn, rwy’n gobeithio, pob un o'n hargymhellion.

Yn gyntaf, o ran y broses gaffael, mae eich llythyr dyddiedig 12 Gorffennaf ataf am y rhinweddau a'r risgiau sy'n gysylltiedig â chyhoeddi’r fanyleb ddrafft lawn i Aelodau'r Cynulliad, yn nodi na fyddwch yn cyhoeddi’r manylebau drafft yn llawn. Fodd bynnag, nid ydych wedi ei gwneud yn glir yn eich llythyr nac yn eich datganiad heddiw a gaiff y fanyleb derfynol ei chyhoeddi, pryd gaiff ei chyhoeddi, pryd—. Gwnaf ddechrau hynny eto. Nid ydych wedi ei gwneud yn glir yn eich llythyr ataf fi nac yn eich datganiad heddiw a gaiff y fanyleb derfynol ei chyhoeddi pan gaiff ei rhoi i gynigwyr yn y cam caffael olaf, wedi i’r gwahoddiad i dendro gael ei gyhoeddi. Rydych wedi cadarnhau cyn hyn na fyddwch ychwaith yn cyhoeddi'r meini prawf gwerthuso yn llawn. Mewn tystiolaeth lafar ar 6 Ebrill, roedd yn ymddangos bod cyfarwyddwr trafnidiaeth Llywodraeth Cymru hefyd wedi dynodi na fyddai'r fanyleb derfynol yn cael ei gwneud yn gyhoeddus pan gaiff ei rhoi i gynigwyr, a’i fod yn hytrach wedi dweud y gallai Llywodraeth Cymru ystyried cyhoeddi'r fanyleb derfynol unwaith y bydd y contract wedi'i ddyfarnu y flwyddyn nesaf.

Nawr, rwy’n deall mai’r arfer caffael arferol yw bod yr awdurdodau cyhoeddus hynny sy’n caffael masnachfreintiau rheilffyrdd ym Mhrydain yn cyhoeddi'r fanyleb, a rhof enghraifft ichi, cafodd gwahoddiad i dendro’r Adran Drafnidiaeth ar gyfer masnachfraint East Anglia ei gyhoeddi’n llawn ym mis Medi 2015. Hefyd, cyhoeddodd Transport Scotland y gwahoddiad llawn i dendro ar gyfer masnachfraint ScotRail ym mis Ionawr 2014. Felly, mae'n ymddangos bod Llywodraeth Cymru’n dangos ymagwedd wahanol at gaffael ac yn symud oddi wrth, efallai, arferion sefydledig. Nid ydych wedi egluro’n ffurfiol pa un a bydd y fanyleb derfynol yn cael ei chyhoeddi ai peidio, felly byddwn yn ddiolchgar pe gallech roi hyn ar y cofnod heddiw a dweud yn benodol a gaiff y gwahoddiad i dendro, gan gynnwys y fanyleb derfynol, ei gyhoeddi pan gaiff ei roi i gynigwyr yr haf hwn. Ac, os na chaiff, byddwn yn ddiolchgar pe gallech ddweud pam ddim, ac ystyried bod gwahoddiadau i dendro a manylebau ar gyfer masnachfreintiau rheilffyrdd Prydain fel rheol yn cael eu cyhoeddi ac yn aml yn destun craffu cyhoeddus unwaith y byddant wedi cael eu cyhoeddi.

Gwnaf ddweud, Ysgrifennydd y Cabinet, bod hwn yn gontract yr amcangyfrifir ei fod yn werth dros £4 biliwn am y fasnachfraint ei hun a'r seilwaith metro. Hwn, wrth gwrs, yw’r mwyaf a ddyfarnwyd erioed gan Lywodraeth Cymru ac mae llawer iawn o ddiddordeb yn ei gynnwys. Rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno â hynny. Felly, a ydych, gan hynny, yn cytuno â mi bod tryloywder mewn contract mor fawr er budd y cyhoedd, yn enwedig o ystyried y dystiolaeth gan randdeiliaid sy'n awgrymu bod y broses gaffael wedi bod yn afloyw o'r cychwyn cyntaf?

Hoffwn ofyn rhai cwestiynau byr am gerbydau. Rwy'n meddwl ei bod yn newyddion da bod Cymru’n mynd i gael y trenau dosbarth 319 newydd i'w defnyddio ar fasnachfraint Cymru a'r gororau o 2018 hyd 2021, ond a wnewch chi amlinellu, Ysgrifennydd y Cabinet, a gaiff y pum uned eu cyflwyno ar yr un pryd ai peidio, faint o unedau a fydd yn cael eu cymryd allan o wasanaeth a pha mor hir y bydd yn ei gymryd i sicrhau eu bod yn cydymffurfio â’r DDA, ar ba ran o'r rhwydwaith fydd y trenau hyn yn gweithredu, a pha gapasiti ychwanegol a gaiff ei greu yn sgil y cerbydau newydd?

Yn olaf, Llywydd dros dro, rwy’n meddwl ei bod yn hanfodol bod Llywodraeth Cymru’n cynnal hyder y cyhoedd bod y fasnachfraint newydd wedi'i chynllunio'n benodol i sicrhau gwerth i ddefnyddwyr rheilffyrdd yng Nghymru. Rwy’n gobeithio felly y gwnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ateb fy nghwestiynau mewn ffordd sy'n dangos sut y bydd masnachfraint newydd Cymru a'r gororau’n gwarantu y gwireddir y galw cyhoeddus am wasanaeth rheilffyrdd sy'n cynnig prisiau teg a fforddiadwy, trenau newydd, trenau modern, rhwydwaith integredig a gwasanaeth mwy ecogyfeillgar.

Can I thank the Member for his comments and questions, and thank him, again, for chairing the committee’s inquiry into the new franchise? It was an excellent piece of work, a very thorough and comprehensive report. I’m looking forward to responding to it in full. Meanwhile, I think it’s fair to say that the recommendations are very much in tune with the Welsh Government’s aspirations for a better, more integrated rail service, one that’s integrated well with bus travel and active travel.

I should say at the outset that, in order to ensure that there is fair and open competition, and to protect the integrity of the procurement process, it’s not always going to be possible to release or comment on specific details on the procurement, as to do so would put Welsh Government at risk of legal challenge. Now, the Member raises the important question of the draft specification and final specification—immensely complicated pieces of work, incredibly complex, and we need to secure the best value for taxpayers and the best possible outcomes in a competitive process. For that reason, there is a need to balance transparency of the process with best value and the best outcomes. So, whilst we will not be publishing the specification, and whilst our competitive dialogue approach is distinctly different to many that are being adopted in other areas, as I said in my statement I will be publishing a summary of the Welsh Government’s requirements for the next Wales and borders rail service and for the metro as well.

In terms of the rolling stock, I was pleased to be able to announce additional rolling stock. The details of the exact roll-out of each component will be presented in due course to Members, but it will be utilised in a way that enables other parts of the rolling stock catalogue to be adapted accordingly for people with limited mobility. And in terms of the additional capacity, that will be rolled out wherever current capacity is stretched. It will therefore be used on a demand-led basis.

A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei sylwadau a’i gwestiynau, a diolch iddo, unwaith eto, am gadeirio ymchwiliad y pwyllgor i'r fasnachfraint newydd? Roedd yn ddarn rhagorol o waith, yn adroddiad trylwyr a chynhwysfawr iawn. Rwy'n edrych ymlaen at ymateb iddo yn llawn. Yn y cyfamser, rwy’n meddwl ei bod yn deg dweud bod yr argymhellion yn sicr yn cyd-fynd â dyheadau Llywodraeth Cymru ar gyfer gwasanaeth rheilffyrdd gwell a mwy integredig, un sy'n integreiddio'n dda â theithio bws a theithio llesol.

Dylwn ddweud ar y dechrau, er mwyn sicrhau cystadleuaeth deg ac agored, ac i ddiogelu uniondeb y broses gaffael, na fydd bob amser yn bosibl rhyddhau manylion penodol am gaffael neu wneud sylwadau amdanynt, oherwydd byddai gwneud hynny’n rhoi Llywodraeth Cymru mewn perygl o her gyfreithiol. Nawr, mae’r Aelod yn gofyn cwestiwn pwysig am y fanyleb ddrafft a’r fanyleb derfynol—darnau cymhleth dros ben o waith, anhygoel o gymhleth, ac mae angen inni sicrhau'r gwerth gorau i drethdalwyr a'r canlyniadau gorau posibl mewn proses gystadleuol. Am y rheswm hwnnw, mae angen cydbwyso tryloywder y broses â’r gwerth gorau a'r canlyniadau gorau. Felly, er na fyddwn yn cyhoeddi’r fanyleb, ac er bod ein dull deialog gystadleuol yn wahanol iawn i lawer sy'n cael eu mabwysiadu mewn ardaloedd eraill, fel y dywedais yn fy natganiad byddaf yn cyhoeddi crynodeb o ofynion Llywodraeth Cymru ar gyfer gwasanaeth rheilffyrdd nesaf Cymru a'r gororau ac ar gyfer y metro hefyd.

O ran y cerbydau, roeddwn yn falch o allu cyhoeddi cerbydau ychwanegol. Caiff manylion yr union broses o gyflwyno pob cydran eu cyflwyno maes o law i Aelodau, ond fe’u defnyddir mewn ffordd sy'n ein galluogi i addasu rhannau eraill o'r catalog cerbydau’n briodol i bobl sydd ag anawsterau symud. Ac o ran y capasiti ychwanegol, cyflwynir hynny lle bynnag y bydd y capasiti presennol wedi’i ymestyn. Caiff ei ddefnyddio, felly, ar sail ymateb i'r galw.

As a regular rail passenger and commuter, I’ve taken a keen interest in the next franchise and I know there are many other Members in the Chamber that are in the same position. Now, we know that in terms of who will run the Wales and borders franchise, four private sector bidders have come forward. There’s an interest in rail nationalisation and in public ownership from all corners of public opinion. The usual reason that people want the railways to be in public hands is around the question of profits disappearing from the network, and in many cases not even going into private hands but into the state railways of other countries—and the irony of that is not lost on most people.

Even in Wales, where railway profits are low and subsidies are high, there is still profit leaving the Welsh railway network and going to Germany. Now, we know that the legislative situation at the UK level appears not to allow for public sector bidders to compete for these franchises, and the Wales Act 2017, which the Labour Party here supported and my party did not, continues to disallow public sector ownership. So, I want to turn to the question of not-for-dividend or not-for-profit models. You’ve repeatedly committed to these in your various manifestos. Is it the case that a not-for-profit rail, as per your manifesto, is not happening and cannot happen now within this next franchise?

Moving on to the question of overcrowding and quality of rolling stock, I noticed the announcement you made yesterday that five new trains are being provided next year—five. We know that the greatest problem with the current franchise is that it was awarded on a no-growth basis. That mistake was recognised by previous Welsh Governments, but very little could be done about it. Now we have to avoid the mistakes of the past and have a way of dealing with any challenges that arise in the future. A break clause would allow the next franchise to be reviewed at regular intervals during the length of the contract. It would also allow future Welsh Governments, including a future Plaid Cymru Government, the option to take rail into public ownership if the legislation changed and it became legal to do so. So, will the Cabinet Secretary be including a break clause to enable that to happen?

My final question is on electrification, and it’s linked to yesterday’s rolling stock announcement. Electric trains, in whatever form, will provide a cleaner, greener and more comfortable passenger experience. Is electrification still on track in Wales, and will it be rolled out according to timetable?

Fel teithiwr rheilffordd rheolaidd a chymudwr, rwyf wedi cymryd diddordeb brwd yn y fasnachfraint nesaf ac rwy’n gwybod bod llawer o Aelodau eraill yn y Siambr yn yr un sefyllfa. Nawr, rydym yn gwybod, o ran pwy fydd yn cynnal masnachfraint Cymru a'r gororau, bod pedwar o gynigwyr o’r sector preifat wedi cyflwyno eu hunain. Mae diddordeb mewn gwladoli rheilffyrdd a pherchenogaeth gyhoeddus o bob cwr o farn y cyhoedd. Mae’r rheswm arferol pam mae pobl am i’r rheilffyrdd fod mewn dwylo cyhoeddus yn ymwneud ag elw’n diflannu o’r rhwydwaith, ac mewn llawer o achosion ddim hyd yn oed yn mynd i ddwylo preifat, ond i mewn i reilffyrdd gwladwriaethol gwledydd eraill—ac mae’r rhan fwyaf o bobl yn gweld yr eironi hwnnw.

Hyd yn oed yng Nghymru, lle mae elw ar reilffyrdd yn isel a chymorthdaliadau’n uchel, mae elw’n dal i adael rhwydwaith rheilffyrdd Cymru a mynd i'r Almaen. Nawr, rydym yn gwybod ei bod yn ymddangos nad yw’r sefyllfa ddeddfwriaethol ar lefel y DU yn caniatáu i gynigwyr o’r sector cyhoeddus gystadlu am y masnachfreintiau hyn, ac mae Deddf Cymru 2017, a gefnogwyd gan y Blaid Lafur yma ond nid gan fy mhlaid i, yn parhau i wrthod perchenogaeth gan y sector cyhoeddus. Felly, rwyf am droi fy sylw at fodelau di-ddifidend neu ddielw. Rydych wedi ymrwymo dro ar ôl tro i’r rhain yn eich gwahanol faniffestos. A yw'n wir nad yw rheilffordd ddielw, yn unol â'ch maniffesto, yn digwydd ac na all hynny ddigwydd nawr o fewn y fasnachfraint nesaf?

I symud ymlaen at fater gorlenwi ac ansawdd y cerbydau, sylwais ar y cyhoeddiad a wnaethoch ddoe bod pum trên newydd yn cael eu darparu y flwyddyn nesaf—pump. Rydym yn gwybod mai’r broblem fwyaf gyda'r fasnachfraint bresennol yw y cafodd ei dyfarnu ar sail dim twf. Cafodd y camgymeriad hwnnw ei gydnabod gan Lywodraethau Cymru blaenorol, ond doedd dim llawer y gellid ei wneud yn ei gylch. Nawr mae'n rhaid inni osgoi camgymeriadau'r gorffennol a gofalu bod gennym ffordd o ymdrin ag unrhyw heriau sy'n codi yn y dyfodol. Byddai cymal terfynu’n caniatáu inni adolygu’r fasnachfraint nesaf yn rheolaidd yn ystod cyfnod y contract. Byddai hefyd yn caniatáu i Lywodraethau Cymru yn y dyfodol, gan gynnwys Llywodraeth Plaid Cymru yn y dyfodol, yr opsiwn i fynd â’r rheilffyrdd i berchnogaeth gyhoeddus pe byddai’r ddeddfwriaeth yn newid a bod hynny’n dod yn gyfreithlon. Felly, a fydd Ysgrifennydd y Cabinet yn cynnwys cymal terfynu i alluogi hynny i ddigwydd?

Mae fy nghwestiwn olaf ynglŷn â thrydaneiddio, ac mae'n gysylltiedig â chyhoeddiad ddoe am gerbydau. Bydd trenau trydan, ar ba ffurf bynnag, yn darparu profiad glanach, gwyrddach a mwy cyfforddus i deithwyr. A yw trydaneiddio’n dal i fod ar y trywydd iawn yng Nghymru, ac a gaiff ei gyflwyno yn unol â'r amserlen?

Can I thank the Member for her questions and the keen interest that she has in rail transport across Wales? Until we have the powers that are equivalent to Scotland, the Member is right, we would not be able to enable public bodies to run our rail services. But I can tell her that in the new franchise—I think I’m on public record as saying that profits that have been earned in the current period have been excessive, but they will be capped in the next franchise, whilst there will also be incentives for the operator partner to ensure that services are improved, both in terms of quality and in terms of the regularity of services.

In terms of Transport for Wales, this was established by the Welsh Government as a not-for-profit company to provide support and expertise to the Welsh Government in connection to transport projects in Wales. Now, although Transport for Wales is currently designing and undertaking the procurement process for the next Wales and borders rail services and metro, on behalf of the Welsh Government, once the franchise has been let, Transport for Wales will oversee the management and the joining up of services, such as marketing and integrated ticketing, which could be, again, delivered on the basis of not-for-profit principles. But over time the aspiration is to secure the necessary powers that would enable Transport for Wales to take on a much wider range of transport functions, indeed similar in nature to the operations of Transport for London, and the way that it manages the public transport network in the UK’s capital.

The Member is absolutely right that the franchise that we adopted was at best flimsy, and today is not fit for purpose. It was based on a zero-growth assumption at a time when many experts were predicting reduced passenger numbers on railway services. That has proven to be anything but the case. Over the next franchise period we expect passenger numbers to increase by 74 per cent, and it’s essential, as part of the franchise process, to be able to demonstrate how bidders are going to be addressing the increase in passenger numbers. But there will be break clauses that would enable the Government to review the effective operation of the franchise and which would provide the Government with regular opportunities to assess the success of the eventual winner of the bidding process.

With regard to electrification, we’ve been very clear that electrification must be delivered in a timely way to Cardiff and must extend across to Swansea, as was agreed. Yes, it comes with a considerable price tag, but the fact of the matter is that, during the current control period, Wales has fared incredibly poorly in terms of the amount that we’ve had spent on Network Rail’s Wales franchise area. Only in the region of about 1 per cent of UK investment has been spent on the network in the Wales and borders franchise area—that is wholly inadequate given that it comprises something in the region of 6 per cent of the UK’s network. So, it’s absolutely essential that the modernisation of the south Wales line continues through to Swansea. Indeed, it’s essential that we receive our fair share of investment in rail infrastructure, and if that is not possible it should be devolved to us with a fair funding settlement. It’s also worth saying, I think, that modernisation of the rail network, and particularly in regard, again, to electrification, is essential in delivering on our objectives to decrease our carbon footprint. In terms of the decarbonisation agenda, if the UK Government is not able to modernise the railway network right through south Wales, then it will have a major impact on our carbon objectives, and that would be something that we would not be content with whatsoever.

It’s also essential that, if the UK Government deemed electrification was not to continue through to Swansea, then the money would still, in our view, have to come to Wales. It should not be spent elsewhere than Wales. As I say, if the UK Government does not believe that it should electrify that line, or modernise the entire network, then give us the powers and the resource and we’ll do it.

A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei chwestiynau ac am ei diddordeb brwd mewn trafnidiaeth rheilffyrdd ledled Cymru? Nes inni gael pwerau cywerth â'r Alban, mae’r Aelod yn iawn, ni fyddem yn gallu galluogi cyrff cyhoeddus i gynnal ein gwasanaethau rheilffyrdd. Ond gallaf ddweud wrthi bod y fasnachfraint newydd—rwy’n meddwl fy mod ar gofnod cyhoeddus yn dweud bod yr elw a gafodd ei ennill yn y cyfnod cyfredol wedi bod yn ormodol, ond byddant yn cael eu capio yn y fasnachfraint nesaf, a bydd cymhellion hefyd i’r partner gweithredwr sicrhau bod gwasanaethau'n cael eu gwella, o ran ansawdd ac o ran rheoleidd-dra gwasanaethau.

O ran Trafnidiaeth Cymru, sefydlwyd hwn gan Lywodraeth Cymru fel cwmni dielw i ddarparu cymorth ac arbenigedd i Lywodraeth Cymru mewn cysylltiad â phrosiectau trafnidiaeth yng Nghymru. Nawr, er bod Trafnidiaeth Cymru ar hyn o bryd yn dylunio ac yn ymgymryd â'r broses gaffael ar gyfer gwasanaethau rheilffyrdd nesaf Cymru a'r gororau a'r metro, ar ran Llywodraeth Cymru, cyn gynted ag y caiff y fasnachfraint ei gosod, Trafnidiaeth Cymru fydd yn goruchwylio prosesau rheoli ac uno gwasanaethau, fel marchnata a thocynnau integredig, a allai, unwaith eto, gael ei ddarparu ar sail egwyddorion dielw. Ond dros amser y dyhead yw sicrhau’r pwerau angenrheidiol a fyddai'n galluogi Trafnidiaeth Cymru i ymgymryd ag ystod lawer ehangach o swyddogaethau trafnidiaeth, yn wir yn debyg o ran natur i weithrediadau Transport for London, a'r ffordd y maen nhw’n rheoli’r rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus ym mhrifddinas y DU.

Mae’r Aelod yn llygad ei le wrth ddweud bod y fasnachfraint a fabwysiadwyd gennym yn simsan ar y gorau, ac nad yw heddiw’n addas i'r diben. Roedd yn seiliedig ar dybiaeth o ddim twf ar adeg pan oedd llawer o arbenigwyr yn rhagweld lleihau nifer y teithwyr ar wasanaethau rheilffyrdd. Mae hynny wedi profi i fod yn gwbl anghywir. Dros gyfnod y fasnachfraint nesaf rydym yn disgwyl i nifer y teithwyr gynyddu 74 y cant, ac mae'n hanfodol, fel rhan o'r broses fasnachfraint, i allu dangos sut y bydd cynigwyr yn ymdrin â'r cynnydd yn nifer y teithwyr. Ond bydd yna gymalau terfynu a fyddai'n galluogi'r Llywodraeth i adolygu gweithrediad effeithiol y fasnachfraint ac a fyddai'n rhoi cyfleoedd rheolaidd i’r Llywodraeth asesu llwyddiant enillydd y broses gynnig yn y pen draw.

O ran trydaneiddio, rydym wedi bod yn glir iawn bod rhaid darparu trydaneiddio mewn ffordd amserol i Gaerdydd a bod rhaid iddo ymestyn ar draws i Abertawe, fel y cytunwyd. Ydy, mae'n golygu cost sylweddol, ond y ffaith amdani yw, yn ystod y cyfnod rheoli presennol, bod Cymru wedi gwneud yn anhygoel o wael o ran y swm sydd wedi’i wario ar ardal masnachfraint Cymru Network Rail. Dim ond tuag 1 y cant o fuddsoddiad y DU sydd wedi’i wario ar y rhwydwaith yn ardal masnachfraint Cymru a’r gororau—mae hynny’n gwbl annigonol o ystyried bod y fasnachfraint oddeutu 6 y cant o rwydwaith y DU. Felly, mae'n gwbl hanfodol bod y broses o foderneiddio rheilffordd y de’n parhau drwodd i Abertawe. Yn wir, mae'n hanfodol ein bod yn cael ein cyfran deg o fuddsoddiad yn y seilwaith rheilffyrdd, ac os nad yw hynny'n bosibl, dylid ei ddatganoli inni gyda setliad ariannu teg. Mae hefyd yn werth dweud, rwy’n meddwl, bod moderneiddio'r rhwydwaith rheilffyrdd, ac yn arbennig o ran, unwaith eto, trydaneiddio, yn hanfodol o ran cyflawni ein hamcanion i leihau ein hôl troed carbon. O ran yr agenda datgarboneiddio, os na all Llywodraeth y DU foderneiddio'r rhwydwaith rheilffyrdd drwy dde Cymru i gyd, bydd hynny’n cael effaith fawr ar ein hamcanion carbon, a byddai hynny'n rhywbeth na fyddem yn fodlon ag ef o gwbl.

Mae hefyd yn hanfodol, pe byddai Llywodraeth y DU yn penderfynu na fyddai trydaneiddio’n parhau drwodd i Abertawe, bod rhaid i’r arian, yn ein barn ni, ddal i ddod i Gymru. Ni ddylid ei wario yn rhywle heblaw Cymru. Fel y dywedais, os nad yw Llywodraeth y DU yn credu y dylent drydaneiddio’r rheilffordd honno, neu foderneiddio'r rhwydwaith cyfan, rhowch y pwerau a'r adnoddau i ni ac fe wnawn ni hynny.

Many of my constituents are very interested in the development of the metro and the awarding of the new franchise, and have attended quite a lot of meetings that have involved discussing the specifications and other consultations held by Transport for Wales. They did hope to see publicly the specification document, and I note the Cabinet Secretary did say earlier on that he would not be publishing the specification document, but a summary of the requirements. So, I’ve been asked to put forward their views that they really feel that they should see as much as possible being made publicly available, because, obviously, they don’t expect to see anything that is commercially sensitive, but they do expect to see some very clear bidding specifications and criteria to be in the public domain, because it is of great public interest, and I would be grateful if you could reassure me about how much will be made public. Also, I think one of the recommendations from the business committee was that there should be a passenger-friendly description, because this is a unique way of doing procurement, and I think it’s probably the first time it has been done in the UK. So, I think it’s really clear that the fact that it is unique, that it doesn’t in any way move away from openness and transparency—. So, I want the Cabinet Secretary to respond to that.

Then the other issue is that I really welcome the money for the new rolling stock, the new trains, that was announced yesterday. I note that £1 million has been put in by Arriva, which is very welcome in view of the fact that there is obviously going to be a bidding process for the franchise very soon. I’d like reassurance that those trains will continue to be available whoever wins the new franchise.

Mae gan lawer o fy etholwyr ddiddordeb mawr yn natblygiad y metro a dyfarnu’r fasnachfraint newydd, ac maent wedi mynychu cryn dipyn o gyfarfodydd sydd wedi cynnwys trafod y manylebau ac ymgynghoriadau eraill a gynhaliwyd gan Trafnidiaeth Cymru. Roeddent yn gobeithio gweld y ddogfen fanyleb yn gyhoeddus, ac rwy’n nodi bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi dweud yn gynharach na fyddai'n cyhoeddi'r ddogfen fanyleb, ond crynodeb o'r gofynion. Felly, maent wedi gofyn imi roi eu safbwynt, sef eu bod wir yn teimlo y dylent weld bod cymaint â phosibl yn cael ei wneud yn gyhoeddus, oherwydd, yn amlwg, nid ydynt yn disgwyl gweld dim byd sy’n sensitif yn fasnachol, ond maent yn disgwyl gweld manylebau cynnig a meini prawf clir iawn yn y parth cyhoeddus, gan ei fod o ddiddordeb mawr i'r cyhoedd, a byddwn yn ddiolchgar pe gallech roi sicrwydd imi am faint fydd ar gael i’r cyhoedd. Hefyd, rwy’n meddwl mai un o’r argymhellion gan y pwyllgor busnes oedd y dylid bod disgrifiad sy’n addas ar gyfer teithwyr, gan fod hyn yn ffordd unigryw o gaffael, ac rwy'n meddwl yn ôl pob tebyg mai dyma’r tro cyntaf iddo gael ei wneud yn y DU. Felly, rwy’n meddwl ei bod yn wir yn amlwg bod y ffaith ei bod yn unigryw, nad yw'n symud mewn unrhyw ffordd oddi wrth fod yn agored ac yn dryloyw—. Felly, hoffwn i Ysgrifennydd y Cabinet ymateb i hynny.

Yna y mater arall yw fy mod wir yn croesawu'r arian ar gyfer y cerbydau newydd, y trenau newydd, a gyhoeddwyd ddoe. Nodaf fod Arriva wedi cyfrannu £1 filiwn, sydd i'w groesawu'n fawr o ystyried y ffaith y bydd proses o gynnig am y fasnachfraint yn fuan iawn. Hoffwn sicrwydd y bydd y trenau hynny’n parhau i fod ar gael i bwy bynnag sy'n ennill y fasnachfraint newydd.

Can I take that final point first? I can assure the Member that the rolling stock will be available so that, as soon as possible in the new franchise, passengers will be able to experience improvements in terms of the quality of the trains that they’re carried on. In terms of the specification, I will endeavour to ensure that the requirements, when they are published as a summary document, are as full and as accessible to passengers as possible. The Member has consistently represented her constituents with passion and determination as far as rail transport and the south Wales metro in particular are concerned, and I would look forward to further communication with her based on the engagement that she has with her constituents. I think it’s worth saying again that Transport for Wales is publishing the response to their latest consultation today, and I think that will be helpful in pointing to those areas that have concerned passengers right across Wales most, and how that then, when the summary document of the requirements is published—how they match up very well. There have been two consultations that have taken place during this process. They’ve attracted a significant number of responses from across Wales, and that’s in no small part because of the work of the Member and others in this Chamber in promoting the importance of the next franchise and the development of the south-east Wales metro.

A gaf i gymryd y pwynt olaf yn gyntaf? Gallaf sicrhau'r Aelod y bydd y cerbydau ar gael fel y bydd teithwyr, cyn gynted ag y bo modd yn y fasnachfraint newydd, yn gallu profi gwelliannau o ran ansawdd y trenau sy’n eu cludo. O ran y fanyleb, byddaf yn ymdrechu i sicrhau bod y gofynion, pan gânt eu cyhoeddi fel dogfen gryno, mor llawn ac mor hygyrch i deithwyr ag y bo modd. Mae’r Aelod wedi cynrychioli ei hetholwyr yn gyson ag angerdd a phenderfyniad dros drafnidiaeth rheilffyrdd a metro’r de yn benodol, a byddwn yn edrych ymlaen at gyfathrebu ymhellach gyda hi yn seiliedig ar ei hymgysylltiad â’i hetholwyr. Rwy'n meddwl ei bod yn werth dweud eto bod Trafnidiaeth Cymru yn cyhoeddi'r ymateb i'w hymgynghoriad diweddaraf heddiw, ac rwy'n meddwl y bydd hwnnw'n ddefnyddiol i dynnu sylw at y meysydd hynny sydd wedi peri’r pryder mwyaf i deithwyr ledled Cymru, ac y bydd hynny wedyn, pan gaiff y ddogfen i grynhoi’r gofynion ei chyhoeddi—eu bod yn cyd-fynd yn dda iawn. Mae dau ymgynghoriad wedi digwydd yn ystod y broses hon. Maent wedi denu nifer sylweddol o ymatebion o bob cwr o Gymru, ac mae hynny i raddau helaeth oherwydd gwaith yr Aelod ac eraill yn y Siambr hon o hyrwyddo pwysigrwydd y fasnachfraint nesaf a datblygiad metro’r de-ddwyrain.

I’m sure all of us in the Economy, Infrastructure and Skills Committee will welcome the announcement by the Cabinet Secretary of the funds for the addition of new rolling stock, particularly as we’ve heard many times in our inquiries the problems of shortages of suitable rolling stock. Cabinet Secretary, as you know, the central Valleys lines are a crucial part of the jigsaw that will make up the south Wales metro. So, does the Cabinet Secretary have any firm commitment to the type of rolling stock for these lines, especially with regard to whether they will include light rail options? Because, as the Cabinet Secretary knows, light rail will not accommodate freight. So, can he give us a commitment that freight will still be part of the railway strategy for the core Valleys lines, and also, of course, for those lines outside that designation?

Rwy'n siŵr y bydd pawb ohonom yn y Pwyllgor Economi, Seilwaith a Sgiliau’n croesawu'r cyhoeddiad gan Ysgrifennydd y Cabinet o'r arian i ychwanegu cerbydau newydd, yn enwedig gan ein bod wedi clywed sawl gwaith yn ein hymholiadau am broblemau â phrinder cerbydau addas. Ysgrifennydd y Cabinet, fel y gwyddoch, mae rheilffyrdd canol y Cymoedd yn rhan hanfodol o'r jig-so a fydd yn gwneud metro’r de. Felly, a oes gan Ysgrifennydd y Cabinet unrhyw ymrwymiad cadarn i'r math o gerbydau ar gyfer y rheilffyrdd hyn, yn enwedig o ran a fyddant yn cynnwys opsiynau rheilffordd ysgafn? Oherwydd, fel y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn ei wybod, ni ellir cludo nwyddau ar reilffordd ysgafn. Felly, a all roi ymrwymiad inni y bydd cludo nwyddau’n dal i fod yn rhan o'r strategaeth rheilffordd ar gyfer rheilffyrdd craidd y Cymoedd, a hefyd, wrth gwrs, ar gyfer y rheilffyrdd eraill?

Can I thank the Member for his questions and say that, in terms of the core Valleys lines, it’s absolutely essential that services are as frequent as possible, and not just that they are frequent, but they are also reliable? We’re mode agnostic during this process, but what we have said to the bidders is that we expect the transport that’s provided within the metro area to be fully integrated, and we would expect whatever solutions that are deployed to be reliable and to meet those growing passenger numbers that are forecasted, and I think, now, are widely recognised as being accurate.

A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei gwestiynau a dweud, o ran rheilffyrdd craidd y Cymoedd, ei bod yn gwbl hanfodol cael gwasanaethau mor aml ag y bo modd, ac nid yn unig yn aml, ond hefyd yn ddibynadwy? Rydym yn agnostig i foddau yn ystod y broses hon, ond yr hyn yr ydym wedi ei ddweud wrth y cynigwyr yw ein bod yn disgwyl i’r drafnidiaeth a ddarperir o fewn ardal y metro fod yn gwbl integredig, a byddem yn disgwyl i ba bynnag ddatrysiadau a defnyddir fod yn ddibynadwy a bodloni’r niferoedd mwy o deithwyr sy'n cael eu rhagweld, ac y cydnabyddir gan fwyaf nawr, rwy’n meddwl, eu bod yn gywir.

Thanks, Cabinet Secretary, for the statement today. Can I start by welcoming yesterday’s announcement, alongside colleagues, about the extra rolling stock to increase capacity? I’m sure like many colleagues here, my inbox was full of correspondence from constituents regarding restrictions with our current rolling stock, particularly when you find yourself travelling from north to south Wales or vice versa, either on a single carriage or a very crowded two-carriage train. I’m sure, Cabinet Secretary, you will be familiar with that experience. Indeed, in your statement today you talk about the enhanced north to south Wales services in each direction in the morning and evening, and the better quality rolling stock as part of that, and how the procurement exercise will look for future rail services, and looking at improvements that include things like making it actually modern-day travel—so, the provision of charging points. Whilst it’s brilliant to see the Wi-Fi on a lot of Arriva trains, and it has revolutionised my experience on the train, I think it’d be quite nice if you could actually plug in and charge your now Wi-Fi enabled iPad whilst on the journey. I look forward to seeing that brought in across rolling stock in the future.

Whilst north-south improvements are key, I think, as you’ll be aware, east-west links and vice versa are crucial to the economy in north-east Wales. I was pleased to see the work finally commencing on the Halton curve this week. I wondered whether you could elaborate on what you say in your statement about the close working between the Welsh Government and the Department for Transport, but also, actually, what work Transport for Wales has done and will do in terms of working with those operators over the border in the north-west of England, such as Merseytravel, to make sure that we truly have an interconnected service across the border in north Wales.

Just one final thing. You say in the statement that

‘The north-east Wales metro will be a part of a wider transport modernisation programme across north Wales that recognises the opportunities for achieving economic growth and well-being that can be realised from improved connectivity for all transport modes within the region and across borders.’

That’s absolutely key to a constituency like mine, where there’s only currently one mainline station, so, actually, the involvement of buses, and making that interconnected, is crucial. Also, whilst I welcome the announcement of additional stations at the Deeside industrial park, which will be key to getting constituents of mine in the west to work—I know we’ve recently made those announcements, but, perhaps, in the future further consideration could be given to looking at whether additional stations could be on that line, perhaps at Greenfield, which would not only connect people going to work from the west of Flintshire to the east, but would actually serve to connect with the buses to, perhaps, regenerate the town of Holywell, and could also provide good links to Mostyn docks, which I feel embodies the link between the energy of the west of north Wales and the advanced manufacturing of the east.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet, am y datganiad heddiw. A gaf i ddechrau drwy groesawu cyhoeddiad ddoe, ynghyd â’m cydweithwyr, am y cerbydau ychwanegol i gynyddu capasiti? Fel llawer o’m cydweithwyr yma, rwy'n siŵr, roedd fy mewnflwch yn llawn o ohebiaeth gan etholwyr am gyfyngiadau ein cerbydau presennol, yn enwedig pan fyddwch yn teithio o'r gogledd i'r de neu i'r gwrthwyneb, naill ai ar drên un cerbyd neu ar drên dau gerbyd gorlawn. Rwy'n siŵr, Ysgrifennydd y Cabinet, y byddwch yn gyfarwydd â'r profiad hwnnw. Yn wir, yn eich datganiad heddiw rydych yn sôn am well gwasanaethau rhwng y gogledd a’r de i’r ddau gyfeiriad yn y bore a gyda'r nos, ac am gerbydau o well ansawdd fel rhan o hynny, ac am sut y bydd yr ymarfer caffael yn chwilio am wasanaethau rheilffyrdd yn y dyfodol, ac yn edrych ar welliannau sy'n cynnwys pethau fel ei wneud yn deithio modern mewn gwirionedd—felly, darparu pwyntiau gwefru. Er ei bod yn wych gweld y Wi-Fi ar lawer o drenau Arriva, ac mae wedi chwyldroi fy mhrofiad ar y trên, rwy’n meddwl y byddai’n eithaf braf pe gallech blygio i mewn eich iPad, gan fod Wi-Fi nawr ar gael iddo, a’i wefru tra ar y daith. Rwy’n edrych ymlaen at weld hynny’n cael ei gyflwyno ar yr holl gerbydau yn y dyfodol.

Er bod gwelliannau rhwng y gogledd a'r de yn allweddol, rwy’n meddwl, fel y byddwch yn ei wybod, bod cysylltiadau o'r dwyrain i'r gorllewin ac i'r gwrthwyneb yn hanfodol i economi gogledd-ddwyrain Cymru. Roeddwn yn falch o weld y gwaith yn dechrau o'r diwedd ar dro Halton yr wythnos yma. Tybed a allech ymhelaethu ar yr hyn a ddywedwch yn eich datganiad am y cydweithio agos rhwng Llywodraeth Cymru a'r Adran Drafnidiaeth, ond hefyd, yn wir, pa waith y mae Trafnidiaeth Cymru wedi ei wneud ac yn mynd i’w wneud o ran gweithio gyda’r gweithredwyr hynny dros y ffin yng ngogledd-orllewin Lloegr, fel Merseytravel, i wneud yn siŵr bod gennym wasanaeth gwirioneddol gydgysylltiedig ar draws y ffin yn y gogledd.

Dim ond un peth olaf. Rydych yn dweud yn y datganiad

‘Bydd metro’r gogledd-ddwyrain yn rhan o raglen ehangach o foderneiddio trafnidiaeth ledled y gogledd sy'n cydnabod y cyfleoedd i sicrhau twf economaidd a lles y gellir eu gwireddu â gwell cysylltedd ar gyfer pob math o drafnidiaeth yn y rhanbarth ac ar draws ffiniau.’

Mae hynny’n gwbl allweddol i etholaeth fel fy un i, lle dim ond un orsaf prif linell sydd ar hyn o bryd, felly mae cynnwys bysiau, a gwneud hynny’n gydgysylltiedig, wir yn hanfodol. Hefyd, er fy mod yn croesawu cyhoeddi gorsafoedd ychwanegol ym mharc diwydiannol Glannau Dyfrdwy, a fydd yn allweddol i fy etholwyr yn y gorllewin i gyrraedd y gwaith—rwy’n gwybod ein bod wedi gwneud y cyhoeddiadau hynny’n ddiweddar, ond, efallai, yn y dyfodol y gellid rhoi ystyriaeth bellach i’r posibilrwydd o orsafoedd ychwanegol ar y rheilffordd honno, efallai yn Greenfield, a fyddai nid yn unig yn cysylltu pobl sy'n mynd i weithio o orllewin Sir y Fflint i'r dwyrain, ond hefyd yn fodd i gysylltu â'r bysiau i, efallai, adfywio tref Treffynnon, a gallai hefyd ddarparu cysylltiadau da â dociau Mostyn, lle yr wyf yn teimlo ei fod yn ymgorffori’r cysylltiad rhwng egni gorllewin gogledd Cymru a gweithgynhyrchu uwch y dwyrain.

Can I thank Hannah Blythyn for her questions, specifically for the important point that she raised about cross-border collaboration in terms of rail travel? The Member will be aware of the Growth Track 360 prospectus, which has been put together by the cross-border rail taskforce, which includes representatives from Wales as well as from the Cheshire and Warrington local enterprise partnership area and Merseyside. I think it’s essential, in the development of a north Wales growth deal bid, and, likewise, growth deals on the English side, that the Growth Track 360 prospectus ambitions are factored into the asks that are made of the UK Government in particular to ensure that the improvements to infrastructure on the English side of the border tie in well with improvements on the Welsh side of the border as well.

I think it’s also important, as we develop the vision for a north-east Wales metro, to consider those communities that are currently not connected to the rail network or bus network. The Member raises two particular communities: one is Mostyn, where there is a growing and expanding port, and the other is Greenfield, a historic community that is home to a considerable number of people. Both would be better served by an integrated metro system that has bus services that are reliable and frequent working with rail services that, again, are more frequent across the north Wales main line.

The Member is also right when she says that the quality of the passenger experience must be sufficient so as to encourage more people to travel more regularly by train rather than to act as a deterrent—likewise on bus services as well. We have seen good investment in buses recently. I’m pleased that we’ve been able to support Arriva Trains Wales in the announcement yesterday, but we believe that in the next franchise, the expectations that passengers should have for the Wales and borders franchise should be no less than those that you would have anywhere else in western Europe. That’s why we are asking the bidders to be as ambitious as possible in ensuring that the rolling stock is of the highest quality with all modern technology and comforts available to passengers.

Hoffwn ddiolch i Hannah Blythyn am ei chwestiynau, yn benodol am y pwynt pwysig a gododd am gydweithio traws-ffiniol o ran teithio ar y trên. Bydd yr Aelod yn ymwybodol o'r prosbectws Trac Twf 360, sydd wedi cael ei roi at ei gilydd gan y tasglu rheilffyrdd trawsffiniol, sy'n cynnwys cynrychiolwyr o Gymru yn ogystal ag o ardal partneriaeth menter lleol Swydd Gaer a Warrington a Glannau Mersi. Rwy'n meddwl ei bod yn hanfodol, wrth ddatblygu cynnig cytundeb twf i ogledd Cymru, ac, yn yr un modd, cytundebau twf ar ochr Lloegr, bod uchelgeisiau prosbectws y Trac Twf 360 yn cael eu cynnwys yn y gofynion a wneir i Lywodraeth y DU yn arbennig i sicrhau bod y gwelliannau i'r seilwaith ar ochr Lloegr i'r ffin yn cyd-fynd yn dda â gwelliannau ar ochr Cymru i'r ffin hefyd.

Rwy'n meddwl ei bod hefyd yn bwysig, wrth inni ddatblygu'r weledigaeth ar gyfer metro’r gogledd-ddwyrain, ein bod yn ystyried y cymunedau hynny nad ydynt ar hyn o bryd yn gysylltiedig â'r rhwydwaith rheilffyrdd na’r rhwydwaith bysiau. Mae'r Aelod yn sôn am ddwy gymuned benodol: un yw Mostyn, lle ceir porthladd sy'n tyfu ac yn ehangu, a’r llall yw Greenfield, cymuned hanesyddol sy'n gartref i nifer sylweddol o bobl. Byddai'r ddwy mewn sefyllfa well â system metro integredig lle mae gwasanaethau bysiau dibynadwy a mynych yn gweithio gyda gwasanaethau rheilffyrdd sydd, unwaith eto, yn fwy mynych ar draws prif reilffordd y gogledd.

Mae’r Aelod hefyd yn iawn pan ddywed bod rhaid i ansawdd profiad y teithwyr fod yn ddigon da i annog mwy o bobl i deithio’n fwy rheolaidd ar y trên yn hytrach na bod yn ataliad—mae hynny hefyd yn wir am wasanaethau bysiau. Rydym wedi gweld buddsoddiad da mewn bysiau yn ddiweddar. Rwy'n falch ein bod wedi gallu cefnogi Trenau Arriva Cymru yn y cyhoeddiad ddoe, ond rydym yn credu, yn y fasnachfraint nesaf, na ddylai disgwyliadau teithwyr o fasnachfraint Cymru a'r gororau fod yn ddim llai na’r disgwyliadau a fyddai gennych yn unman arall yng ngorllewin Ewrop. Dyna pam yr ydym yn gofyn i'r cynigwyr fod mor uchelgeisiol ag sy'n bosibl o ran sicrhau bod y cerbydau o'r safon uchaf ac yn cynnig yr holl dechnoleg fodern a chysuron i deithwyr.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ddatganiad. Yn dilyn y cyhoeddiad ddoe am ddefnydd arian o’r pwrs cyhoeddus i helpu i sicrhau cerbydau trên newydd i gledrau Cymru, sut fedrwn ni fagu unrhyw hyder y gall Llywodraeth Cymru gaffael masnachfraint gwerth chweil i Gymru tra bod y trenau newydd hyn a gyhoeddwyd ddoe mewn gwirionedd yn cyfateb i ychwanegiad o ychydig o drenau ail-law o’r 1980au, ac felly ond yn ychwanegiad i’r stoc reilffordd anaddas o’r oes o’r blaen sy’n bla yng Nghymru nawr? Mae gennym ni staff iau na’r rhain.

I thank the Cabinet Secretary for his statement. Following the announcement yesterday about the use of money from the public purse to ensure additional carriages for Wales, how can we have any confidence that the Welsh Government can procure a worthwhile franchise for Wales when these new trains announced yesterday actually equate to the addition of a few second-hand trains from the 1980s, and are therefore merely an addition to the inappropriate and outdated rolling stock of the past, which are a blight on Wales? We have staff who are younger than this.

Can I thank Dai Lloyd for his question? But I think the premise is slightly wrong. The reason that we’ve intervened to support the rail network in the current time is because of the historic underfunding by UK Government in the infrastructure of the rail network, and also because the franchise agreement that was reached more than a decade ago was so poorly drawn up. The new franchise is going to be designed to address those growing passenger numbers, which we expect to rise by more than 70 per cent, and then, consequently, we expect there to be more trains operating and we expect to see better quality trains deployed as soon as possible in the next franchise. We intervened out of a duty to passengers who should be put first by the next operator and by this operator, and we will continue to prioritise passenger interest above profit and ensure that the experience of travelling on Wales’s trains is improved.

Hoffwn ddiolch i Dai Lloyd am ei gwestiwn. Ond rwy'n meddwl bod y sail ychydig yn anghywir. Y rheswm pam yr ydym wedi ymyrryd i gefnogi'r rhwydwaith rheilffyrdd ar hyn o bryd yw oherwydd y tanariannu hanesyddol gan Lywodraeth y DU yn seilwaith y rhwydwaith rheilffyrdd, a hefyd oherwydd bod y cytundeb masnachfraint a ffurfiwyd dros ddegawd yn ôl wedi’i lunio mor wael. Caiff y fasnachfraint newydd ei chynllunio i ymdrin â’r niferoedd teithwyr sy’n cynyddu—rydym yn disgwyl iddynt gynyddu dros 70 y cant—ac yna, o ganlyniad, rydym yn disgwyl gweld mwy o drenau'n gweithredu ac rydym yn disgwyl gweld trenau o ansawdd gwell yn cael eu defnyddio cyn gynted â phosibl yn y fasnachfraint nesaf. Rydym wedi ymyrryd o ddyletswydd i deithwyr a ddylai gael eu rhoi’n gyntaf gan y gweithredwr nesaf a gan y gweithredwr hwn, a byddwn yn parhau i flaenoriaethu budd teithwyr dros elw a sicrhau bod y profiad o deithio ar drenau Cymru’n cael ei wella.

I’ve got a number of speakers who want to be called, so if individuals can get to their questions, maybe I can get through the list, and if Ministers can equally be brief. Jenny Rathbone.

Mae gen i nifer o siaradwyr sydd am gael eu galw, felly os gall unigolion gyrraedd eu cwestiynau, efallai y gallaf gwblhau’r rhestr, ac os gall Gweinidogion fod yn gryno hefyd. Jenny Rathbone.

Thank you, acting Presiding Officer. Three points. One: I’m very pleased to see you’re going to put carbon reduction targets into your procurement process. That’s in line with increasing support for action on climate change, as captured in the WWF survey that was published today, ‘Message in a Bottle’. That means that people have just got to have it made easier for them to be able to complete their journeys by metro. So, I’d like to make a plea for Cardiff-based stations as part of the metro, so that if you want to relocate your business to Pontypridd, you don’t have to go back into Cardiff Central or Queen Street in order to get to Pontypridd; you can go from wherever you’re living. And, as Julie Morgan has said, there hasn’t been a great deal of engagement opportunities for the public, but I think that is one of the things that’s coming in loud and clear from my constituents—that it’s got to be made to work for people where they live and ensure that there are alternatives to going by the motor car.

The second point is that I’m a bit puzzled by—. I welcome the fact you’ve bought this new rolling stock that was announced yesterday, but I just wondered who owns these trains, because I thought the whole purpose of having franchises was that they made the investment. Now, I appreciate that the UK Government screwed up completely in deciding there’d be no growth in Wales, which is rather symptomatic of the attitude they have towards Wales, and the unfortunate lack of investment we’ve had—so it would be useful if you could just simply clarify on that.

I think the other thing that concerns me is the ongoing lack of progress on devolving the powers that the Welsh Government needs in order to be able to procure both the rail franchise and the metro. I understand from the economy committee’s report that there’s even uncertainty over this £125 million that the UK Government is supposedly promising. Are they still insisting that we go through the agony of full electrification when we’ve seen just how long it’s taken on the London to Cardiff line? There are many other ways in which we could do this that are much more in line with modern technologies, including battery and including hydrogen power. We don’t need full electrification of the Valleys lines in order to achieve what we want to achieve. But I suppose it’s symptomatic of the long-standing lack of investment in the Welsh railway system that today, unfortunately, a building has collapsed onto the line this afternoon, and the Cardiff to Newport line is completely closed. I saw this building as I was going along yesterday and thought it looked a bit dodgy, but I’m glad it didn’t collapse when I was going past. But I suppose it’s symptomatic of the need for real investment in Wales, and the disappointment that we’re not going to get any Barnett consequentials from the HS2 announcement.

Diolch, Llywydd dros dro. Tri phwynt. Un: rwy'n falch iawn o weld eich bod yn mynd i roi targedau lleihau carbon yn eich proses gaffael. Mae hynny’n cyd-fynd â chynyddu cefnogaeth i weithredu ar newid yn yr hinsawdd, y sonnir amdano yn yr arolwg WWF a gyhoeddwyd heddiw, 'Neges mewn Potel'. Mae hynny'n golygu bod angen gwneud pethau’n haws i bobl i allu cwblhau eu teithiau ar y metro. Felly, hoffwn wneud ple am orsafoedd yng Nghaerdydd fel rhan o'r metro, felly os ydych am ail-leoli eich busnes i Bontypridd, does dim rhaid ichi fynd yn ôl i mewn i Gaerdydd Canolog neu Heol y Frenhines er mwyn mynd i Bontypridd; gallwch fynd o ble bynnag rydych chi'n byw. Ac, fel y dywedodd Julie Morgan, dydy’r cyhoedd ddim wedi cael llawer iawn o gyfleoedd i ymgysylltu, ond rwy’n meddwl bod hynny’n un o'r pethau sy'n cael ei fynegi’n gwbl glir gan fy etholwyr—bod rhaid gwneud yn siŵr ei fod yn gweithio i bobl lle maent yn byw ac yn sicrhau bod dewisiadau eraill ar gael yn hytrach na theithio mewn car modur.

Yr ail bwynt sy’n fy nrysu i ychydig—. Rwy’n croesawu’r ffaith eich bod wedi prynu’r cerbydau newydd hyn a gyhoeddwyd ddoe, ond roeddwn yn meddwl tybed pwy sy'n berchen ar y trenau hyn, oherwydd roeddwn yn meddwl mai holl bwrpas y masnachfreintiau oedd mai nhw oedd yn gwneud y buddsoddiad. Nawr, rwy’n gwerthfawrogi bod Llywodraeth y DU wedi gwneud smonach llwyr wrth benderfynu na fyddai yna ddim twf yng Nghymru, sydd braidd yn nodweddiadol o’u hagwedd tuag at Gymru, a'r diffyg buddsoddiad anffodus yr ydym wedi’i gael—felly byddai'n ddefnyddiol pe gallech egluro hynny ychydig.

Rwy'n meddwl mai’r peth arall sy'n fy mhryderu yw'r diffyg cynnydd parhaus ar ddatganoli pwerau sydd eu hangen ar Lywodraeth Cymru i allu caffael y fasnachfraint rheilffyrdd a'r metro. Rwyf ar ddeall o adroddiad y pwyllgor economi bod ansicrwydd hyd yn oed dros y £125 miliwn hwn y mae Llywodraeth y DU, yn ôl y sôn, yn ei addo. A ydynt yn dal i fynnu ein bod yn mynd drwy boen trydaneiddio llawn a ninnau wedi gweld yn union pa mor hir y mae wedi’i gymryd ar reilffordd Llundain i Gaerdydd? Mae llawer o ffyrdd eraill y gallem wneud hyn sy’n cyd-fynd yn llawer gwell â thechnolegau modern, gan gynnwys batri a gan gynnwys pŵer hydrogen. Nid oes angen inni drydaneiddio rheilffyrdd y Cymoedd yn llawn er mwyn cyflawni'r hyn yr ydym am ei gyflawni. Ond mae'n debyg ei fod yn arwydd o’r diffyg buddsoddiad hirsefydlog yn y system reilffyrdd yng Nghymru bod adeilad, yn anffodus, wedi cwympo ar y llinell y prynhawn yma, a bod rheilffordd Caerdydd i Gasnewydd wedi’i chau’n llwyr. Gwelais yr adeilad hwn wrth imi fynd heibio ddoe ac roeddwn yn meddwl ei fod yn edrych ychydig yn amheus, ond rwy'n falch na wnaeth gwympo wrth imi fynd heibio. Ond mae'n debyg ei fod yn arwydd o’r angen am fuddsoddiad go iawn yng Nghymru, a’r siom nad ydym yn mynd i gael dim symiau canlyniadol Barnett o’r cyhoeddiad HS2.

Can I thank Jenny Rathbone for her questions? I’ll try to be as brief as possible, but the Member is absolutely right to say that carbon reduction targets must be stretching, and they will be for the entire course of the franchise. It’s essential that the metro enables, as the Member outlines, communities to be better linked so that people can travel as swiftly and seamlessly as possible between their homes, places of work and services. It’s also important that services are attractive and convenient for the same reasons I gave to other Members.

We are making good progress, in terms of the procurement exercise, in our dealings with the Department for Transport, particularly in those three key areas that have been concerning officials: time, most of all, including the transfer of core Valleys lines assets; appropriate funding; and the transfer of functions Order, the agency agreement. All are making good progress, including the question of funding and the £125 million that we have been assured is available for the Valleys lines. In terms of the options, the Member actually raised two innovative solutions for alternatives to conventional rail—one was hydrogen and the other was battery—the bidders are being encouraged to develop options that are innovative and that suit passenger needs above all else. Again, in terms of the carriages, they will be available at the start of the next franchise. It’s absolutely essential that passengers have faith in the new franchise operator and, therefore, it will be important that new rolling stock is deployed as soon as possible after the franchise has been awarded and begins operation.

Hoffwn ddiolch i Jenny Rathbone am ei chwestiynau. Gwnaf geisio bod mor gryno â phosibl, ond mae'r Aelod yn llygad ei lle i ddweud bod rhaid bod targedau lleihau carbon yn ymestyn, a bydd hynny’n digwydd drwy gydol y fasnachfraint. Mae'n hanfodol bod y metro yn galluogi, fel yr amlinellodd yr Aelod, cymunedau i fod yn fwy cysylltiedig fel y gall pobl deithio mor gyflym a di-dor â phosibl rhwng eu cartrefi, eu mannau gwaith a gwasanaethau. Mae hefyd yn bwysig bod gwasanaethau’n ddeniadol ac yn gyfleus am yr un rhesymau ag a roddais i Aelodau eraill.

Rydym yn gwneud cynnydd da, o ran yr ymarfer caffael, wrth ymwneud â'r Adran Drafnidiaeth, yn enwedig yn y tri maes allweddol hynny sydd wedi peri pryder i swyddogion: amser, yn bennaf oll, gan gynnwys trosglwyddo asedau rheilffyrdd craidd y Cymoedd; cyllid priodol; a’r Gorchymyn trosglwyddo swyddogaethau, y cytundeb asiantaeth. Maent i gyd yn gwneud cynnydd da, gan gynnwys y cwestiwn o ariannu a'r £125 miliwn yr ydym wedi cael sicrwydd y bydd ar gael ar gyfer rheilffyrdd y Cymoedd. O ran yr opsiynau, soniodd yr Aelod am ddau ddatrysiad arloesol fel dewisiadau amgen yn lle rheilffyrdd confensiynol—un oedd hydrogen a'r llall oedd batri—mae’r cynigwyr yn cael eu hannog i ddatblygu opsiynau sy'n arloesol ac sy’n gweddu i anghenion teithwyr yn anad dim arall. Unwaith eto, o ran y cerbydau, byddant ar gael ar ddechrau'r fasnachfraint nesaf. Mae'n gwbl hanfodol bod gan deithwyr ffydd yn y gweithredwr masnachfraint newydd ac, felly, bydd yn bwysig defnyddio cerbydau newydd cyn gynted â phosibl ar ôl i’r fasnachfraint gael ei dyfarnu a dechrau gweithredu.

Cabinet Secretary, I welcome your statement today and in particular the comments you made about Sunday services. This is a really big issue for my constituents, who are currently facing services just once every two hours on the rail link through to Aberdare. I’d welcome any further detail you could provide about the provision of Sunday services. We’re not living in 1870s Wales any more, where people went to chapel on a Sunday morning and then the rest of the day was a day of rest. I’m dealing with casework from constituents who are unable to access job opportunities currently because of the lack of rail services on a Sunday.

In addition to that, I’d like to say that by looking at the metro procurement solely through the lens of the rail franchise, I think sometimes we miss the opportunity to really discuss the importance of the bus provision. So, I’d welcome some more details on that as well. Particularly when we’re looking at raising the living standards of our Valleys communities, those areas that are furthest from the jobs market with the highest levels of poverty are usually those areas most geographically removed from the rail network themselves. So, the importance of the bus provision of the metro really can’t be overstated there.

Again, just to finish, if I can tie into what I said earlier about Sunday services, there are many, many communities in my constituency, and I’m sure across the south Wales Valleys, where there are absolutely no bus services on a Sunday. So, I think it’s absolutely crucial for both rail and bus that we look to really drive that aspect of Sunday services. Thank you.

Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n croesawu eich datganiad heddiw ac yn enwedig y sylwadau a wnaethoch am wasanaethau dydd Sul. Mae hwn yn fater pwysig iawn i fy etholwyr, sydd ar hyn o bryd yn wynebu gwasanaethau dim ond unwaith bob dwy awr ar y cyswllt rheilffordd drwodd i Aberdâr. Byddwn yn croesawu unrhyw fanylion pellach y gallech eu rhoi am ddarparu gwasanaethau dydd Sul. Nid ydym yn byw yn yr 1870au yng Nghymru mwyach, lle’r oedd pobl yn mynd i'r capel ar fore Sul, ac yna roedd gweddill y dydd yn ddiwrnod o orffwys. Rwy’n ymdrin â gwaith achos gan etholwyr sy'n methu â manteisio ar gyfleoedd gwaith ar hyn o bryd oherwydd y diffyg gwasanaethau rheilffyrdd ar y Sul.

Yn ogystal â hynny, hoffwn ddweud, drwy edrych ar gaffael y metro drwy lens y fasnachfraint rheilffyrdd yn unig, rwy’n meddwl weithiau ein bod yn colli'r cyfle i drafod pwysigrwydd y ddarpariaeth bysiau’n iawn. Felly, byddwn yn croesawu rhagor o fanylion am hynny hefyd. Yn enwedig pan fyddwn yn edrych ar godi safonau byw ein cymunedau yn y Cymoedd, yr ardaloedd hynny sydd bellaf o'r farchnad swyddi â’r lefelau uchaf o dlodi fel arfer yw’r ardaloedd hynny sydd bellaf yn ddaearyddol o'r rhwydwaith rheilffyrdd eu hunain. Felly, ni ellir gorbwysleisio pwysigrwydd darpariaeth bysiau’r metro yno.

Unwaith eto, dim ond i orffen, os caf gysylltu â’r hyn a ddywedais yn gynharach am wasanaethau dydd Sul, mae llawer iawn o gymunedau yn fy etholaeth i, ac rwy'n siŵr ledled Cymoedd y de, lle nad oes dim gwasanaethau bws ar ddydd Sul. Felly, rwy’n meddwl ei bod yn gwbl hanfodol o ran trenau a bysiau ein bod yn ceisio sicrhau’r agwedd honno ar wasanaethau Sul. Diolch.

I’d like to thank Vikki Howells for her questions, not just today, but questions that she’s raised on numerous occasions as we look to develop a franchise agreement that better suits the needs of her constituents and people across Wales. The Member is absolutely right: the nature of work and the way of life have both changed in Wales and around the world in recent decades, to the extent that we should now expect public transport services on weekend days to be far, far better than they were in the 1980s and 1990s and some parts of the world even today. So, I can assure the Member that there will be improved services on Sundays, not just in terms of rail services under the new franchise, but also with the work that’s taking place in parallel on reforming bus services in Wales.

The Member will be aware that there was a recent consultation where a number of recommendations were outlined. The response to the consultation was healthy. We are now working through those responses. It’s my view that bus services, since deregulation, have not served the purpose of ensuring people can get to and from services and work, swiftly and smoothly, above the profit motives of operators. We see something in the region of 100 million passenger journeys taking place on buses every year, and yet we, as a combined public service—Welsh Government, local government—spend more than £200 million on local bus services every year. So, it’s therefore clear that we should expect a better degree of bus provision across Wales and provision that is more attuned to the needs of passengers.

In terms of the ability for people to get to and from work, it’s quite an astonishing fact that in the Growth Track 360 area of Britain, about a quarter of all people who have a job interview refuse to go on the grounds that they simply cannot access transport in order to get to their job interview. That’s a shocking statistic. Bus travel can be one of the biggest enablers in terms of getting people out of unemployment and into the workplace, which, in turn, is one of the principal methods of eliminating poverty.

Hoffwn ddiolch i Vikki Howells am ei chwestiynau, nid yn unig heddiw, ond y cwestiynau y mae hi wedi eu gofyn droeon wrth inni geisio datblygu cytundeb masnachfraint sy'n fwy addas i anghenion ei hetholwyr hi a phobl ledled Cymru. Mae’r Aelod yn llygad ei lle: mae natur gwaith a'r ffordd o fyw wedi newid yng Nghymru a ledled y byd yn y degawdau diwethaf, i'r fath raddau nes y dylem nawr ddisgwyl bod gwasanaethau trafnidiaeth gyhoeddus ar ddiwrnodau’r penwythnos yn llawer, llawer gwell nag yr oeddent yn yr 1980au a'r 1990au ac yn rhai rhannau o'r byd hyd yn oed heddiw. Felly, gallaf sicrhau'r Aelod y bydd gwell gwasanaethau ar y Sul, nid yn unig o ran gwasanaethau rheilffyrdd o dan y fasnachfraint newydd, ond hefyd gyda'r gwaith sy'n cael ei wneud ochr yn ochr â hynny i ddiwygio gwasanaethau bysiau yng Nghymru.

Bydd yr Aelod yn gwybod y bu ymgynghoriad diweddar lle amlinellwyd nifer o argymhellion. Roedd yr ymateb i'r ymgynghoriad yn iach. Rydym bellach yn gweithio drwy’r ymatebion hynny. Yn fy marn i, nid yw gwasanaethau bws, ers dadreoleiddio, wedi gwasanaethu’r diben o sicrhau y gall pobl fynd yn ôl ac ymlaen i wasanaethau ac i’r gwaith, yn gyflym ac yn llyfn, y tu hwnt i gymhellion elw gweithredwyr. Rydym yn gweld tua 100 miliwn o deithiau teithwyr yn digwydd ar fysiau bob blwyddyn, ac eto rydym ni, fel gwasanaeth cyhoeddus cyfunol—Llywodraeth Cymru, llywodraeth leol—yn gwario dros £200 miliwn ar wasanaethau bws lleol bob blwyddyn. Felly, mae'n amlwg y dylem ddisgwyl gwell darpariaeth bysiau ledled Cymru a darpariaeth sy'n fwy cydnaws ag anghenion teithwyr.

O ran gallu pobl i fynd i’r gwaith ac yn ôl, mae'n ffaith eithaf rhyfeddol, yn ardal Trac Twf 360 o Brydain, bod tua chwarter o'r holl bobl sy’n cael cyfweliad am swydd yn gwrthod mynd ar y sail syml na allant gael trafnidiaeth i gyrraedd eu cyfweliad am swydd. Dyna ystadegyn brawychus. Gall teithio ar fws fod yn un o'r galluogwyr mwyaf o ran symud pobl allan o ddiweithdra ac i'r gweithle, sydd, yn ei dro, yn un o'r prif ddulliau o ddileu tlodi.

Thank you, Chair. I’m sure the whole Chamber would want to recognise what has happened in Cardiff with the collapse of the building in Splott and the closure of the Cardiff to Newport line, and to wish the emergency services and the injured person all the very best.

The Cabinet Secretary will recognise that the economy committee, in their inquiry, asked—. The Welsh Government asked the UK Government in 2011 for extra diesel rolling stock and they told them in no uncertain terms that they couldn’t have it because of the electrification of the lines, which has led us partly to this problem today. So, the Welsh Government did take timely action.

But, I would like to pursue two questions that Russell George raised and ask for a little bit more detail. The extra carriages are five times four, which is being advertised as 20 extra trains. How can they split, and can they be split in a way that will maximise efficiency? Or do they have to be used in blocks of four? The Rhymney to Cardiff line is desperate for extra trains at peak times, and just two of those trains, for example, would be helpful on those lines, but some further information about how they can split would be very helpful. In his statement he said that the new stock will enable the development of existing carriages for persons of reduced mobility. Can he give us more information on how precisely that will be enabled?

Diolch, Gadeirydd. Rwy'n siŵr yr hoffai’r Siambr gyfan gydnabod yr hyn sydd wedi digwydd yng Nghaerdydd gyda chwymp yr adeilad yn Sblot a chau’r llinell o Gaerdydd i Gasnewydd, ac anfon dymuniadau gorau i'r gwasanaethau brys a'r unigolyn a anafwyd.

Bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn cydnabod bod y pwyllgor economi, yn eu hymchwiliad, wedi gofyn—. Gofynnodd Llywodraeth Cymru i Lywodraeth y DU yn 2011 am fwy o gerbydau diesel a’r ateb a ddaeth yn blwmp ac yn blaen oedd na allent eu cael oherwydd trydaneiddio’r rheilffyrdd, sydd wedi ein harwain yn rhannol at y broblem hon heddiw. Felly, cymerodd Llywodraeth Cymru gamau amserol.

Ond, hoffwn roi mwy o sylw i ddau gwestiwn a ofynnodd Russell George a gofyn am ychydig bach mwy o fanylion. Mae'r cerbydau ychwanegol yn bump gwaith pedwar, sy'n cael ei hysbysebu fel 20 o drenau ychwanegol. Sut y gallant rannu, ac a ellir eu rhannu mewn ffordd a fydd yn sicrhau cymaint o effeithlonrwydd â phosibl? Ynteu a oes rhaid eu defnyddio mewn blociau o bedwar? Mae rheilffordd Rhymni i Gaerdydd yn daer eisiau trenau ychwanegol ar adegau prysur, a byddai dim ond dau o'r trenau hynny, er enghraifft, yn ddefnyddiol ar y rheilffyrdd hynny, ond byddai rhagor o wybodaeth am sut y gallant rannu yn ddefnyddiol iawn. Yn ei ddatganiad dywedodd y bydd y cerbydau newydd yn caniatáu datblygu cerbydau presennol ar gyfer pobl sydd ddim yn symud cystal. A all roi rhagor o wybodaeth inni am sut yn union y caniateir hynny?

Yes, absolutely. I’ll check on exactly how the rolling stock can be configured. They are presented as five four-carriage trains, but my understanding is that they can be subdivided and lengthened or shortened as appropriate, but I will check on that and write to Members. In terms of how they can be used to then ensure that other rolling stock is compliant, well, essentially, they can replace—. Some rolling stock can be taken off-line and have works carried out to them to ensure that they are mobility compliant. Therefore, the additional rolling stock won’t just be there to serve the purpose of increasing capacity where capacity is currently stretched; they will also be used to supplement the rolling stock that is taken off-line for works to be carried out.

Gallaf, wrth gwrs. Fe wnaf edrych ar sut yn union y gellir ffurfweddu’r cerbydau. Maent yn cael eu cyflwyno fel pum trên pedwar cerbyd, ond fy nealltwriaeth i yw bod modd eu hisrannu a’u hymestyn neu eu byrhau fel y bo'n briodol, ond holaf am hynny ac ysgrifennaf at yr Aelodau. O ran sut y gellir eu defnyddio wedyn i sicrhau bod cerbydau eraill yn cydymffurfio, wel, yn y bôn, gallant gymryd lle—. Gellir cymryd rhai cerbydau oddi ar y rheilffordd i wneud gwaith arnynt i sicrhau eu bod yn cydymffurfio o ran symudedd. Felly, nid unig ddiben y cerbydau ychwanegol fydd gwasanaethu’r diben o gynyddu capasiti lle mae capasiti wedi’i ymestyn ar hyn o bryd; byddant hefyd yn cael eu defnyddio i gymryd lle’r cerbydau sy'n cael eu cymryd oddi ar y rheilffordd er mwyn i’r gwaith gael ei wneud.

7. 6. Datganiad: Diwygio Llywodraeth Leol
7. 6. Statement: Local Government Reform

We move on now to a statement by the Cabinet Secretary for Finance and Local Government on local government reform, and I call on the Cabinet Secretary for Finance and Local Government to make the statement. Mark Drakeford.

Symudwn ymlaen yn awr at ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol ynglŷn â diwygio llywodraeth leol, ac rwy’n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol i wneud datganiad. Mark Drakeford.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd dros dro. Ar ddiwedd mis Ionawr, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru Bapur Gwyn ar ddiwygio llywodraeth leol. Roedd hwn yn nodi cynigion i sicrhau cadernid ac adnewyddiad mewn llywodraeth leol yng Nghymru, gan gynnwys trefniadau ar gyfer gweithio’n rhanbarthol a rhoi mwy o rôl i gynghorau a chynghorwyr. Heddiw, fe gyhoeddais adroddiad yn crynhoi bron i 170 o ymatebion a gafwyd i’r ymgynghoriad a gosodais y trywydd ar gyfer diwygio llywodraeth leol.

Hoffwn ddiolch i Gadeirydd ac aelodau’r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau a fu’n craffu ar y cynigion diwygio. Hoffwn ddiolch hefyd i Gadeirydd ac aelodau’r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a ystyriodd nifer o faterion yn ymwneud ag agweddau ar y Papur Gwyn a rhoi eu barn.

Dirprwy Lywydd dros dro, there are three main threads to our proposals on which I aim to update Members today. Firstly, there is the reform of our town and community councils. Town and community councils are an integral part of local government. Geographically, they are closest to people and communities and can be uniquely placed to see and provide a range of services that can have a significant impact on the well-being of their communities. The White Paper described practical reforms we are taking now to strengthen the role of town and community councils and to improve their operation and governance, enabling them to take on a wider provision of a wider group of services and assets.

However, if the potential of town and community councils is to be more widely realised, we need a root-and-branch review of the sector. That review is now under way. In broad terms, it will explore the potential part to be played by local government below principal council level. It will define the most effective model and structure to deliver this contribution effectively and it will consider how this can be applied across Wales. I expect the review to reach out to all relevant stakeholders and for it to be completed in a year. I’m very grateful to Gwenda Thomas and to Rhodri Glyn Thomas for agreeing to co-chair the review. They bring a wealth of experience of government at all levels in Wales and a particular grasp of the issues at stake in strengthening and reinvigorating this most local tier of democracy in Wales.

Chair, earlier today, I issued a written statement on a series of proposals for reform to the local government electoral system, and this has now been formally launched for consultation. Proposals include extending the franchise, the registration of voters, the electoral process, as well as proposals about who can stand as a candidate and who can act as a returning officer. The purpose of reforming the electoral system is to make it easier for people to vote and to extend the entitlement to vote. The proposals include extending the franchise to 16 and 17-year-olds and to all those who live, work and study in Wales. It explores options to make it easier for people to vote, such as all-postal voting, electronic voting and voting at places other than polling stations, such as supermarkets, libraries, leisure centres and bus and railway stations.

The consultation paper also proposes that individual councils should have the option to choose their system of election between the first past the post and the single transferable vote methods. Responding to clear views during the White Paper consultation, I now propose that this would require a two-thirds majority vote of a council’s membership, in line with the threshold for such a change to the National Assembly’s own electoral system.

Following consultation, Chair, I will seek to make legislative changes through a local government Bill. It is important for me to emphasise that any changes would apply to local government elections only. The National Assembly is considering reforms in respect of its own elections separately to this consultation, which the Llywydd herself is leading.

Chair, the third element in my statement today focuses on the reform of our principal councils, including a new approach to systematic and mandatory regional working to ensure that they are resilient, both financially and in terms of the services they provide. I intend to proceed with proposals that would see regional working becoming, over time, the norm in many areas of local government activity. This will build on the city and growth deals and will require economic development, strategic transport and strategic land-use planning to be undertaken on these footprints. These arrangements will operate under the direction of a joint governance committee for the area, comprising elected members of the constituent local authorities. Sufficient flexibility will allow the Swansea city bay region and Growing Mid Wales areas to operate with distinctive identities, but with a requirement for them to come together to consider the coherence of their plans across the south-west region as a whole.

For other services, mandated regional working, such as on education improvement, will be for regional joint governance committees to determine and to decide upon the most suitable collaborative footprint, within a statutory framework. There will also be scope for authorities to work across regions, for example, in developing the linguistic economic strategy for west Wales, as recommended by the report of the task and finish group on the Welsh language and local government.

Thank you very much, temporary Deputy Presiding Officer. At the end of January, the Welsh Government published a White Paper on local government reform. This set out proposals to secure resilience and renewal in local government in Wales, including arrangements for regional working and a strengthened role for councillors and councils. Today, I published a summary report of almost 170 responses to the consultation and set out the way forward for local government reform.

I’d like to thank the Chair and members of the Equality, Local Government and Communities Committee who undertook scrutiny of the reform proposal. I’d also like to thank the Chair and members of the Public Accounts Committee who considered a number of issues that touched on aspects of the White Paper and provided their thoughts.

Dirprwy Lywydd dros dro, mae tair prif elfen i'n cynigion yr hoffwn i ddiweddaru’r Aelodau yn eu cylch heddiw. Yn gyntaf, yr elfen o ddiwygio ein cynghorau tref a chymuned. Mae cynghorau tref a chymuned yn rhan annatod o lywodraeth leol. Yn ddaearyddol, nhw sydd agosaf at bobl a chymunedau ac fe allen nhw fod mewn sefyllfa unigryw i weld a darparu ystod o wasanaethau a all gael effaith sylweddol ar les eu cymunedau. Roedd y Papur Gwyn yn disgrifio diwygiadau ymarferol yr ydym ni’n eu gwneud ar hyn o bryd i gryfhau swyddogaeth cynghorau tref a chymuned ac i wella sut maen nhw’n gweithio a sut y cawn nhw eu llywodraethu, gan eu galluogi i ymgymryd â darpariaeth ehangach o grŵp ehangach o wasanaethau ac asedau.

Fodd bynnag, er mwyn cael dealltwriaeth ehangach o botensial cynghorau tref a chymuned, mae angen adolygiad trylwyr o’r holl sector arnom ni. Mae'r adolygiad hwnnw yn awr wedi cychwyn. Yn fras, bydd yn edrych ar swyddogaeth bosibl llywodraeth leol islaw lefel y prif gyngor. Bydd yn diffinio'r model a’r strwythur mwyaf effeithiol i gyflawni’r cyfraniad hwn yn effeithiol, a bydd yn ystyried sut y gellir gweithredu hyn ledled Cymru. Rwy’n disgwyl i'r adolygiad gynnwys yr holl randdeiliaid perthnasol ac iddo gael ei gwblhau mewn blwyddyn. Rwy'n ddiolchgar iawn i Gwenda Thomas, ac i Rhodri Glyn Thomas am gytuno i gyd-gadeirio'r adolygiad. Maen nhw’n brofiadol iawn ynglŷn â phob haen o lywodraeth yng Nghymru ac mae ganddyn nhw grebwyll penodol o'r materion sydd yn y fantol wrth geisio cryfhau ac adfywio’r haen fwyaf leol hon o ddemocratiaeth yng Nghymru.

Cadeirydd, yn gynharach heddiw, cyhoeddais ddatganiad ysgrifenedig ynglŷn â chyfres o gynigion ar gyfer diwygio system etholiadol llywodraeth leol, ac mae hwn bellach wedi ei lansio'n ffurfiol ar gyfer ymgynghoriad. Mae'r cynigion yn cynnwys ymestyn yr hawl i bleidleisio, cofrestru pleidleiswyr, y broses etholiadol, yn ogystal â chynigion ynghylch pwy gaiff sefyll fel ymgeisydd a phwy gaiff weithredu fel swyddog canlyniadau. Diben diwygio'r system etholiadol yw ei gwneud yn haws i bobl bleidleisio ac i ymestyn yr hawl i bleidleisio. Mae'r cynigion yn cynnwys ymestyn yr hawl hwnnw i bobl 16 a 17 mlwydd oed ac i bawb sy'n byw, yn gweithio ac yn astudio yng Nghymru. Rhoddir ystyriaeth hefyd i’r posibiliadau o ran ei gwneud yn haws i bobl bleidleisio, fel cyflwyno pob pleidlais drwy’r post, pleidleisio electronig a phleidleisio mewn mannau ar wahân i orsafoedd pleidleisio, fel archfarchnadoedd, llyfrgelloedd, canolfannau hamdden a gorsafoedd bysiau a rheilffordd.

Mae'r papur ymgynghori hefyd yn cynnig y dylai cynghorau unigol gael dewis pa system bleidleisio sydd orau ganddyn nhw, naill ai y cyntaf i'r felin neu’r bleidlais sengl drosglwyddadwy. Gan ymateb i sylwadau eglur yn ystod ymgynghoriad y Papur Gwyn, rwyf nawr yn cynnig y byddai hyn yn gofyn am ddwy ran o dair o fwyafrif pleidlais aelodaeth y cyngor, yn unol â'r trothwy ar gyfer newid o'r fath i system etholiadol y Cynulliad Cenedlaethol ei hun.

Yn dilyn ymgynghori, Cadeirydd, byddaf yn ceisio gwneud newidiadau deddfwriaethol drwy Fil llywodraeth leol. Mae'n bwysig i mi bwysleisio y byddai unrhyw newidiadau yn berthnasol i etholiadau llywodraeth leol yn unig. Mae'r Cynulliad Cenedlaethol yn ystyried diwygiadau o ran ei etholiadau ei hun ar wahân i'r ymgynghoriad hwn, ac mae’r Llywydd ei hun yn arwain ar hynny.

Cadeirydd, mae’r drydedd elfen yn fy natganiad heddiw yn canolbwyntio ar ddiwygio ein prif gynghorau, gan gynnwys dull newydd o weithio rhanbarthol systematig a gorfodol i sicrhau eu bod yn gadarn, yn nhermau arian ac o ran y gwasanaethau maen nhw’n eu darparu. Rwy’n bwriadu bwrw ymlaen â chynigion a fyddai'n gweld gweithio rhanbarthol yn dod, dros amser, y dull arferol mewn sawl maes gwaith llywodraeth leol. Bydd hyn yn adeiladu ar y bargeinion twf a dinesig a bydd angen llunio cynlluniau datblygu economaidd, trafnidiaeth strategol a chynllunio strategol o ran yr ardaloedd hyn. Caiff y trefniadau hyn eu gweithredu o dan gyfarwyddyd pwyllgor llywodraethu ar y cyd ar gyfer yr ardal, a fydd yn cynnwys aelodau etholedig o'r awdurdodau lleol cyfansoddol. Bydd digon o hyblygrwydd yn caniatáu i ddinas-ranbarth bae Abertawe ac ardaloedd Tyfu Canolbarth Cymru weithredu drwy hunaniaethau gwahanol, ond gyda gofyniad ar iddyn nhw ddod at ei gilydd i ystyried cydlyniad eu cynlluniau ar draws rhanbarth y de-orllewin yn ei gyfanrwydd.

O ran gwasanaethau eraill, lle y pwyllgorau cydlywodraethu rhanbarthol fydd penderfynu ar weithio rhanbarthol gorfodol, megis ynglŷn â gwella addysg, ac i benderfynu hefyd ynglŷn â sut orau i gydweithio, o fewn fframwaith statudol. Bydd cyfle i awdurdodau weithio ar draws rhanbarthau, er enghraifft, wrth ddatblygu'r strategaeth economaidd ieithyddol ar gyfer y gorllewin, yn unol ag argymhellion adroddiad y grŵp gorchwyl a gorffen ar y Gymraeg a llywodraeth leol.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

Chair, as set out in the reforming local government White Paper, there is a need to give clarity and simplicity to the partnership arrangements for Bridgend County Borough Council in particular. Together with ministerial colleagues, discussions have taken place with the council and with local health boards. As a result, and in order to focus discussions over the summer, we propose that the Cwm Taf Local Health Board boundary should be adjusted to include the Bridgend local authority area. Working with our partners in local government and health boards, the Government will discuss that proposition and develop a formal consultation document, which will be the subject of a further statement in the autumn.

Llywydd, knitting together our reform proposals will be a new set of relationships between the Welsh Government and local government, based on mutual respect, and a new relationship between local authorities and their citizens, which recognises people as valuable assets and which enables them to co-design the future of their services and their communities.

As announced by the First Minister in the legislative programme statement on 27 June, a local government Bill is to be introduced into the Assembly during 2018 to give effect to these reform proposals and bring forward other supporting provisions. In order to maximise the opportunity to continue the dialogue and discussions with local government and other partners, I intend that the Bill will be introduced towards the end of the second year of the legislative programme.

Llywydd, ymdrech ar y cyd yw diwygio llywodraeth leol. Bydd y mesurau rwyf wedi eu hamlinellu heddiw yn rhoi amrywiaeth o ddulliau a system a fydd yn galluogi llywodraeth leol i feithrin cadernid a bod yn fwy effeithiol drwy weithio’n well a gweithredu’n fwy hyblyg fel awdurdodau unigol. Rwy’n edrych ymlaen nawr at glywed barn yr Aelodau.

Cadeirydd, fel y nodir yn y Papur Gwyn ar ddiwygio llywodraeth leol, mae angen i’r trefniadau partneriaeth ar gyfer Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr yn enwedig fod yn eglur ac yn syml. Ynghyd â chyd-Aelodau gweinidogol, cynhaliwyd trafodaethau gyda'r cyngor a gyda byrddau iechyd lleol. O ganlyniad i hyn, ac er mwyn rhoi pwyslais penodol i drafodaethau dros yr haf, rydym ni’n cynnig y dylid addasu ffin Bwrdd Iechyd Lleol Cwm Taf i gynnwys ardal awdurdod lleol Pen-y-bont ar Ogwr. Gan weithio gyda'n partneriaid mewn llywodraeth leol a byrddau iechyd, bydd y Llywodraeth yn trafod y cynnig ac yn datblygu dogfen ymgynghori ffurfiol, a fydd yn destun datganiad pellach yn yr hydref.

Llywydd, bydd math newydd o berthynas rhwng Llywodraeth Cymru a llywodraeth leol yn asio ein cynigion diwygio at ei gilydd. Mae’n rhaid i’r berthynas hon fod yn seiliedig ar barch y naill at y llall, ac ar berthynas newydd rhwng awdurdodau lleol a'u dinasyddion, sy'n cydnabod bod pobl yn asedau gwerthfawr ac sy'n eu galluogi i ddylunio dyfodol eu gwasanaethau a'u cymunedau ar y cyd.

Fel y cyhoeddodd y Prif Weinidog yn y datganiad rhaglen ddeddfwriaethol ar 27 Mehefin, bydd Bil llywodraeth leol yn cael ei gyflwyno i'r Cynulliad yn ystod 2018 er mwyn gweithredu’r cynigion diwygio hyn a chyflwyno darpariaethau eraill i’w hategu. Er mwyn gwneud y mwyaf o'r cyfle i barhau â'r ddeialog a’r trafodaethau gyda llywodraeth leol a phartneriaid eraill, rwy’n bwriadu cyflwyno’r Bil tuag at ddiwedd ail flwyddyn y rhaglen ddeddfwriaethol.

Llywydd, local government reform is a joint effort, and the measures that I’ve outlined today will provide a range of tools and mechanisms for local government to build resilience and increase effectiveness by working together better and operating with more flexibility as individual authorities. I look forward now to hearing Members’ views.

Thank you to the Cabinet Secretary. I know we have met and we have had conversations on these proposals going forward, and I have to say that I’m certainly very supportive of a lot—. There’s a lot of ambition here, and, of course, with ambition and legislation and making it deliverable comes resource, and I fear that you will have resource implications, but I don’t think anyone could actually knock the vision that you seek to move forward with. Obviously, I’ll start off—. I’ll go through the threads, really.

The reform of town and community councils can’t come quick enough. This is a level of democracy that does cost our taxpayer and should be transparent and accountable, and should actually have deliverable outcomes. And, regrettably, on numerous occasions, I’ve received complaints and concerns from residents regarding the openness and transparency at that level, and I am aware that the members on the board, of course, are former AMs: Gwenda Thomas, Rhodri Glyn Thomas, and, of course, we have William Graham. So, I think those are three people who I have every confidence in, going forward.

Uncontested seats are a problem not just in town council seats but also in principal authorities. There were 92 local authority—principal authority—candidates who actually just went in without contest in the last local government elections, and I know that this was raised numerous times in Aberconwy, as to why people were turning up to vote and weren’t aware that no election was going forward, because somebody had just walked into a council seat. So, your main overall aim is about accessibility, allowing people a better opportunity to vote, but I think also, too, we do need to be mindful that people do need candidates that they are then able to vote for, so that’s something that maybe we can work on, going forward.

The consultation on the potential reform of the local government electoral system is interesting, and, again, it’s all about opening up and engaging, improving accessibility to increase voter turnout at local government elections. Who could argue with that?

I do endorse a number of the proposals outlined. We do need to increase flexibility to enable council employees to stand for election as councillors. I know of a situation—and I’ve raised this with the Cabinet Secretary—of somebody who did a four hour a week contract and was unable to actually go forward standing as a council candidate. Clearly, there would only be a conflict of interest once that person was elected, if elected, so we need to look at that.

We need to simplify postal voting. I’m sure other Members—even with Assembly elections or parliamentary, the postal voting system, probably across the UK, but I know in Wales, is very confusing for the elderly, when they have to put it in different envelopes, and, you know, their signatures and everything. I’ve witnessed so many spoilt ballot papers, when people think that they’ve voted correctly. So, I’d like to ask the Cabinet Secretary—you know, you do intend to put more meat on the bone where that’s concerned.

Proxy voting is another one. It’s a method of people being able to vote when they’re not actually present on that day. I know that your plans for electronic voting and having the single electoral register is a good idea, but nonetheless there is that mechanism currently there called proxy voting, and I know whenever I’ve suggested to people not about postal voting, about proxy voting, they have looked at me in some disbelief, not understanding what proxy voting means. I’m not sure the actual word ‘proxy’ is the best way to describe it. So, if you could look to simplifying that process, it’s another mechanism to get people over that line if they want to vote.

I note your proposal for authorities to choose between the electoral systems—first-past-the-post or single transferable vote. I just wonder whether there would be some confusion across the boundaries. Are you actually looking at doing this on a local authority basis, individual basis? Or is this going to be uniform across Wales?

Moving on to directly-elected mayors, which I’ve already made it clear that I’m quite in favour of, in terms of a local authority—not on the regional working basis—in England, it’s a 10 per cent requirement for the referendum. No, it’s not; it’s the other way around: 5 per cent in England, 10 per cent here in Wales. I think, again, if there’s a way perhaps that we could look at bringing that threshold down so that local authorities—or people, the community within local authority areas, can actually maybe go out and—. It’s a better figure to go for, isn’t it, 5 per cent?

I’ve raised this with you before—remuneration of councils across the border is on average about half that of Wales, with councillors representing more than twice the number of constituents. An example: England, an average of £6,893, and they have to represent 8,959. In Wales, they can be on £13,300 and their average is 3,300. So, we do need to actually look at providing value for our constituents and electorate, and there’s a balance there that needs addressing.

Now, reform of principal councils—certainly, I agree and welcome joint working on back-office functions. There’s much good practice, and I discovered some myself only last week. Five Somerset district councils share a central call centre for enquiries and payments. Now, if it can be done over the border, it can be done here. But, of course, because I’ve held this portfolio for quite some time, I’m aware of all the guidance and everything to do with the collaboration agenda, and that was a failed programme for this Welsh Government. So, I’d really be interested in knowing what methods—the stick, the carrot, or a bit of both—you’re going to use that will actually ensure that there is better working together. I do not see it feasible that we are going to still continue to have 22 chief executives, 22 heads of finance, 22 heads of social services. I welcome the integration of health and social care, and there is a model here that you’ve mentioned in your statement, and that should be rolled out, I think, across Wales.

You mentioned flexibility below the three main regional joint governance committees. The north Wales health board, for instance, has often been described as unwieldy and too large. We have a health board there now in special measures. So, if you’re looking to model local government on that basis, then there’s some more work to be done there. Cabinet Secretary, you know you have my support and that of my group for a lot of this, going forward. We will look for the finer detail, and we will scrutinise and challenge where we feel that it may become over-burdensome, confusing for the electorate, and more costly. Thank you.

Diolch yn fawr i Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy’n gwybod ein bod wedi cyfarfod ac wedi cael sgyrsiau am ddatblygu’r cynigion hyn, ac mae'n rhaid i mi ddweud fy mod i'n sicr yn gefnogol iawn i lawer–. Ceir llawer o uchelgais yma, ac, wrth gwrs, mae uchelgais a deddfwriaeth a chyflawni yn golygu adnoddau, ac rwy’n ofni na fydd digon o adnoddau gennych chi, ond nid wyf yn credu y byddai neb mewn gwirionedd yn dilorni’r weledigaeth yr ydych chi’n ceisio ei gwireddu. Yn amlwg, byddaf yn dechrau–. Edrychaf ar bob elfen yn ei thro a dweud y gwir.

Mae angen dybryd i ddiwygio cynghorau tref a chymuned. Dyma haen o ddemocratiaeth sy’n gost i’n trethdalwr ac fe ddylai fod yn dryloyw ac yn atebol, ac fe ddylai fod modd gwireddu’r amcanion mewn gwirionedd. Ond, yn anffodus, ar sawl achlysur, rwyf wedi derbyn cwynion a phryderon gan drigolion ynghylch didwylledd ac eglurder ar yr haen honno o lywodraeth, ac rwy’n ymwybodol bod yr aelodau ar y bwrdd, wrth gwrs, yn gyn Aelodau Cynulliad: Gwenda Thomas, Rhodri Glyn Thomas, ac, wrth gwrs, mae gennym ni William Graham. Felly, dyma dri pherson y mae gen i bob ffydd ynddyn nhw, wrth symud ymlaen.

Mae seddi diwrthwynebiad yn broblem nid yn unig ar gynghorau tref ond hefyd mewn prif awdurdodau. Yn yr etholiadau lleol diwethaf cafodd 92 ymgeisydd awdurdod—ymgeiswyr prif awdurdod—sedd heb gystadleuaeth, ac rwy’n gwybod bod hyn wedi ei grybwyll sawl gwaith yn Aberconwy, sef pam roedd pobl yn mynd i bleidleisio ac nad oeddent yn ymwybodol nad oedd unrhyw etholiad yn digwydd, oherwydd bod rhywun wedi hawlio’r sedd ar y cyngor yn ddi-wrthwynebiad. Felly, mae a wnelo eich prif nod cyffredinol â hygyrchedd, â chaniatáu gwell cyfle i bobl bleidleisio, ond rwyf hefyd o'r farn bod yn rhaid i ni gofio bod angen ymgeiswyr ar bobl y gallan nhw bleidleisio drostynt, felly mae hynny’n rhywbeth y gallwn ni weithio arno o bosib, wrth symud ymlaen.

Mae'r ymgynghoriad ynghylch y posibilrwydd o ddiwygio system etholiadol llywodraeth leol yn ddiddorol, ac, unwaith eto, mae'n ymwneud â bod yn agored ac ennyn diddordeb pobl, gwneud pethau’n fwy hwylus i gynyddu'r nifer sy'n pleidleisio mewn etholiadau llywodraeth leol. Pwy allai ddadlau â hynny?

Rwy’n cefnogi nifer o'r cynigion a amlinellwyd. Mae angen i ni fod yn fwy hyblyg er mwyn galluogi gweithwyr mewn cynghorau i sefyll etholiad fel cynghorwyr. Fe wn i am sefyllfa—ac rwyf wedi codi'r mater hwn gydag Ysgrifennydd y Cabinet—lle roedd rhywun ar gytundeb o bedair awr yr wythnos ac na châi sefyll i fod yn ymgeisydd ar gyfer y cyngor. Yn amlwg, ni fyddai achos o wrthdaro buddiannau heblaw ar ôl person i’r hwnnw gael ei ethol, petai yn cael ei ethol, felly mae angen i ni edrych ar hynny.

Mae angen i ni symleiddio pleidleisio drwy'r post. Rwy'n siŵr bod Aelodau eraill—hyd yn oed gydag etholiadau’r Cynulliad neu Seneddol, mae’r system bleidleisio trwy'r post, yn ôl pob tebyg ar draws y DU, ond rwy’n gwybod ei fod yn wir yng Nghymru, yn ddryslyd iawn ar gyfer yr henoed, pan eu bod yn gorfod rhoi pethau mewn gwahanol amlenni, ac yna, wyddoch chi, eu llofnodion ac ati. Rwyf wedi gweld cymaint o bapurau pleidleisio wedi eu difetha, pan fo pobl yn meddwl eu bod wedi pleidleisio yn gywir. Felly, hoffwn i ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet—a ydych chi’n bwriadu rhoi mwy o gig ar yr asgwrn ynglŷn â hyn.

Mae pleidleisio drwy ddirprwy yn elfen arall. Mae'n ffordd o alluogi rhywun i bleidleisio pan nad yw’n bresennol ar y diwrnod hwnnw mewn gwirionedd. Rwy’n gwybod bod eich cynlluniau ar gyfer pleidleisio electronig a chael un gofrestr etholiadol yn syniad da, ond serch hynny mae mecanwaith yn bod ar hyn o bryd o’r enw pleidleisio drwy ddirprwy, ac rwy’n gwybod pryd bynnag yr wyf i wedi sôn wrth bobl, nid ynghylch pleidleisio drwy'r post, ond am bleidleisio drwy ddirprwy, maen nhw wedi edrych arnaf gydag elfen o anghrediniaeth, heb ddeall beth yw pleidleisio drwy ddirprwy. Nid wyf yn sicr ai’r gair 'procsi' yw'r ffordd orau i'w ddisgrifio mewn gwirionedd. Felly, pe gallech chi ystyried symleiddio'r broses honno, mae'n ddull arall o’i gwneud yn haws i bobl bleidleisio os ydyn nhw’n awyddus i wneud hynny.

Nodaf eich cynnig i awdurdodau gael dewis rhwng systemau etholiadol—y cyntaf i’r felin neu bleidlais sengl drosglwyddadwy. Meddwl oeddwn i tybed a fyddai rhywfaint o ddryswch rhwng gwahanol awdurdodau. Ydych chi mewn gwirionedd yn ystyried cyflwyno hyn ar sail awdurdod lleol, yn unigol? Neu a yw hyn yn mynd i fod yn unffurf ledled Cymru?

Gan symud ymlaen at y mater o feiri wedi eu hethol yn uniongyrchol, rwyf eisoes wedi datgan yn glir fy mod i o blaid hyn, o ran awdurdod lleol—nid yn rhanbarthol—. Yn Lloegr, mae gofyniad o 10 y cant ar gyfer refferendwm. Nac oes, fel arall y mae hi: 5 y cant yn Lloegr, 10 y cant yma yng Nghymru. Rwy'n meddwl, unwaith eto, tybed a oes modd efallai inni ystyried gostwng y trothwy hwnnw er mwyn i awdurdodau lleol—neu bobl, y gymuned o fewn ardaloedd awdurdodau lleol, y gallan nhw mewn gwirionedd efallai fynd allan a—.Mae'n ffigur gwell i’w ddewis, onid yw, 5 y cant?

Rwyf wedi codi'r mater hwn gyda chi o'r blaen—mae cynghorau ar draws y ffin yn talu cyflogau sydd ar gyfartaledd tua hanner yr hyn a delir yng Nghymru, ac mae cynghorwyr yn cynrychioli mwy na dwywaith y nifer o etholwyr. Dyma enghraifft: Yn Lloegr, cyfartaledd o £6,893, ac maen nhw’n cynrychioli 8,959. Yng Nghymru, gallan nhw fod ar £13,300 a’u cyfartaledd yw 3,300. Felly, mae angen i ni edrych mewn gwirionedd ar gynnig gwerth i’n hetholwyr a’n pleidleiswyr, ac mae yna gydbwysedd yn y fan yma y mae angen mynd i'r afael ag ef.

Nawr, diwygio'r prif gynghorau—yn sicr, rwy’n cytuno ac yn croesawu cydweithio ar swyddogaethau cefn swyddfa. Mae yna lawer o arfer da, ac fe wnes i ddarganfod hynny fy hun mor ddiweddar â’r wythnos diwethaf. Mae pum cyngor dosbarth yng Ngwlad yr Haf yn rhannu canolfan alwwadau ganolog ar gyfer ymholiadau a thaliadau. Nawr, os gellir gwneud hynny dros y ffin, gellir ei wneud yma. Ond, wrth gwrs, oherwydd bod y portffolio hwn wedi bod gennyf ers peth amser, rwy'n ymwybodol o'r holl ganllawiau a phopeth sy'n ymwneud â'r agenda cydweithio, ac roedd honno’n rhaglen a fethodd i Lywodraeth Cymru. Felly, byddai gen i ddiddordeb mawr mewn gwybod pa ddulliau—y ffon, y foronen, neu ychydig o'r ddau—yr ydych chi am eu defnyddio a fydd mewn gwirionedd yn sicrhau y ceir gwell cydweithio. Nid wyf yn ei gweld hi’n ymarferol ein bod ni’n mynd i barhau â 22 prif weithredwr, 22 pennaeth cyllid, 22 pennaeth gwasanaethau cymdeithasol. Rwy'n croesawu cyfuno iechyd a gofal cymdeithasol, a cheir model yma yr ydych chi wedi ei grybwyll yn eich datganiad, ac y dylid ei gyflwyno, rwy’n credu, ledled Cymru.

Soniasoch am hyblygrwydd o dan y tri phrif gyd- bwyllgor llywodraethu rhanbarthol. Mae bwrdd iechyd gogledd Cymru, er enghraifft, wedi ei ddisgrifio yn aml fel un sy’n anhylaw a rhy fawr. Mae gennym ni fwrdd iechyd yno nawr sydd mewn mesurau arbennig. Felly, os ydych chi’n bwriadu modelu llywodraeth leol ar y sail honno, yna mae mwy o waith i'w wneud yn hynny o beth. Ysgrifennydd y Cabinet, fe wyddoch chi bod gennych chi fy nghefnogaeth i a fy ngrŵp ar gyfer llawer o hyn, wrth symud ymlaen. Byddwn yn chwilio am y glo mân, a byddwn yn craffu ac yn herio pan fyddwn ni’n teimlo y gallai fod yn or-feichus ac yn ddryslyd i'r etholwyr, ac yn fwy costus. Diolch.

Thank you to Janet Finch-Saunders, both for what she said this afternoon but also for her willingness to engage in regular dialogue about some of these proposals and for the constructive ideas that she’s already contributed to it. I hope she will see in some of the things we are proposing in relation to town and community councils a reflection of some of her own direct experience, and I particularly wanted to thank her for her help in securing the services of William Graham as part of the review team. I agree with her very much that uncontested seats are something we would want to see eliminated in our democracy, both at a principal council level, but it is a particular feature of town and community councils. And those who operate in that sphere, and who I think often do very good work, they are themselves very aware of the fact that it’s a vulnerability when we refer to it as a democratic tier, when so often there is so little democracy involved in the way that people end up as town and community councillors.

I thank Janet Finch-Saunders for what she said about the proposals on the electoral system. I think this is a very exciting time for us in Wales. These will be new powers that we will inherit. The consultation paper is a mixture of a small number of propositions where we say the Welsh Government is pretty committed to taking ideas forward, such as extending the franchise to 16- and 17-year-olds, and then a much wider range of ideas where we are interested to hear what people have to say. The speaker drew attention to the question we raise in the consultation about whether we draw the line in the right place between people who work for a council and are able to stand for a council. I don’t think there’s any doubt that, at one end of the spectrum, very senior staff are in politically-restricted posts; they should not be allowed to stand for election. But, at the moment, we prohibit, as Janet Finch-Saunders said, somebody working for a very small number of hours from standing for election. That prohibition falls disproportionately on women and we ask the question as to whether or not we could draw the line in a different place.

An all-Wales electronic register would mean that the need for proxy voting would be reduced, but it wouldn’t eliminate it, because, if people were on holiday in England or called away to work in England, for example, you’d still need proxy voting. We will look at the point that she makes about the potentially confusing terminology.

Our proposals on permissive PR in local government are exactly that; it would be a choice for local government themselves to make. The threshold for a referendum on elected mayors: we don’t intend to change the availability of a referendum in local areas where there is a call for an elected mayor, and, again, as part of the consultation, I’m very aware in that we will look at the threshold issue that the Member has highlighted. I probably don’t share her view entirely on the number of councillors we have in Wales. I think that the number is broadly the right one. The councillors that I see work very hard and have large numbers of voters to represent. The electoral reviews have started in Ceredigion, Conwy, Gwynedd, and Powys. We expect it, over the term, to result in a modest reduction in the number of councillors in Wales. The proposals for Conwy council, for example, propose a reduction of just over 10 per cent in the number of councillors that would be available for that local authority.

Finally, to respond to the points made about the reform of principal councils, I think the difference in the proposals that you see in front of the Assembly this afternoon is that they are both the product of hard work to try and craft a consensus with local authorities, but also a determination that, when we have an agreed way forward on regional working, on frameworks, on footprints and on functions, then we will make that mandatory. Once we’ve agreed, then we need the force of the legislation under that agreement so that everybody is clear that if you’ve got around the table and you’ve agreed to discharge a function, there is no escaping from that agreement.

I think that’s in the interest of local authorities. Too many local authorities have told me of examples where they have worked very hard and have put a lot of investment into a regional arrangement, only for one of the partners to walk away from the table at the last minute, and a lot of work to unravel very quickly. That can’t be the future for local authorities in Wales, Llywydd. Regional working is the way of the future—systematic, mandatory but agreed.

Diolch i Janet Finch-Saunders am yr hyn a ddywedodd y prynhawn yma, ond hefyd am ei pharodrwydd i gymryd rhan mewn deialog reolaidd ynglŷn â rhai o'r cynigion hyn ac am y syniadau adeiladol y mae eisoes wedi eu cyfrannu at y ddeialog honno. Rwy’n gobeithio y bydd hi'n gweld bod rhai o'r pethau yr ydym ni yn eu cynnig ynglŷn â chynghorau tref a chymuned yn adlewyrchiad o ran o'i phrofiad uniongyrchol ei hun, ac roeddwn i eisiau diolch iddi yn arbennig am ei chymorth wrth sicrhau gwasanaethau William Graham yn rhan o’r tîm adolygu. Rwy’n cytuno i raddau helaeth â hi bod seddau diwrthwynebiad yn bethau yr hoffem ni weld eu dileu yn ein democratiaeth, o ran y prif gynghorau, ond mae'n nodwedd arbennig o gynghorau tref a chymuned. Ac mae’r rhai sy'n gweithredu yn y maes hwnnw, ac rwy’n credu eu bod yn aml yn gwneud gwaith da iawn, maen nhw eu hunain yn ymwybodol iawn o'r ffaith bod hwn yn fan gwan pan ein bod ni’n cyfeirio ato fel haen ddemocrataidd, pan fod cyn lleied o ddemocratiaeth yn aml yn y ffordd y mae pobl yn y pen draw yn dod yn gynghorwyr tref a chymuned.

Diolchaf i Janet Finch-Saunders am yr hyn a ddywedodd am y cynigion ynglŷn â’r system etholiadol. Rwy'n credu bod hwn yn gyfnod cyffrous iawn i ni yng Nghymru. Bydd y rhain yn bwerau newydd y byddwn ni’n eu hetifeddu. Mae'r papur ymgynghori yn gymysgedd o nifer fach o gynigion lle’r ydym ni’n dweud bod Llywodraeth Cymru yn eithaf ymrwymedig i ddatblygu syniadau, megis ymestyn yr hawl i bleidleisio i bobl ifanc 16 a 17 mlwydd oed, ac yna ystod llawer ehangach o syniadau lle mae gennym ni ddiddordeb mewn clywed beth sydd gan bobl i'w ddweud. Tynnodd y siaradwr sylw at y cwestiwn yr ydym ni’n ei ofyn yn yr ymgynghoriad ynghylch pa un a ydym ni’n tynnu llinell yn y lle iawn rhwng pobl sy'n gweithio i gyngor ac yn cael sefyll i fod ar y cyngor. Nid wyf yn credu bod unrhyw amheuaeth fod, ar un pegwn, prif staff uwch mewn swyddi gwleidyddol-gyfyngedig; ni ddylent gael yr hawl i sefyll etholiad. Ond, ar hyn o bryd, rydym ni’n gwahardd, fel y dywedodd Janet Finch-Saunders, rhywun sy'n gweithio nifer fach iawn o oriau rhag sefyll mewn etholiad. Mae’r gwaharddiad hwnnw yn disgyn yn anghymesur ar fenywod, ac rydym ni’n gofyn y cwestiwn ynghylch pa un a allem ni dynnu’r llinell mewn lle gwahanol.

Byddai cofrestr electronig ar gyfer Cymru gyfan yn golygu y byddai llai o angen i bleidleisio drwy ddirprwy, ond ni fyddai'n cael gwared arno, oherwydd, petai pobl ar wyliau yn Lloegr neu’n cael eu galw i ffwrdd i weithio yn Lloegr, er enghraifft, byddech yn dal i fod angen pleidleisio drwy ddirprwy. Byddwn yn edrych ar y pwynt mae hi’n ei wneud am y derminoleg sydd o bosib yn ddryslyd.

Mae ein cynigion ar Gynrychiolaeth Gyfrannol ganiataol mewn llywodraeth leol yn union hynny; byddai'n ddewis i awdurdodau lleol ei wneud eu hunain. O ran y trothwy ar gyfer refferendwm i gael meiri etholedig: nid ydym yn bwriadu newid y cyfle i gael refferendwm mewn ardaloedd lle mae galw am faer etholedig, ac, unwaith eto, yn rhan o'r ymgynghoriad, rwy'n ymwybodol iawn y byddwn yn edrych ar fater y trothwy y mae’r Aelod wedi cyfeirio ato. Mae'n debyg nad wyf yn gwbl gytûn â hi ynglŷn â nifer y cynghorwyr sydd gennym ni yng Nghymru. Credaf fod y nifer fwy neu lai yn briodol. Mae'r cynghorwyr yr wyf i’n eu gweld yn gweithio'n galed iawn ac mae ganddyn nhw nifer fawr o bleidleiswyr i’w cynrychioli. Mae'r arolygon etholiadol wedi dechrau yng Ngheredigion, Conwy, Gwynedd a Phowys. Rydym ni’n disgwyl i hynny, maes o law, arwain at ostyngiad bach yn nifer y cynghorwyr yng Nghymru. Mae'r cynigion ar gyfer Cyngor Conwy, er enghraifft, yn cynnig gostyngiad o ychydig dros 10 y cant yn nifer y cynghorwyr a fyddai ar gael ar gyfer yr awdurdod lleol hwnnw.

Yn olaf, i ymateb i'r pwyntiau a wnaed am ddiwygio prif gynghorau, rwy'n credu mai’r gwahaniaeth yn y cynigion a welwch chi gerbron y Cynulliad y prynhawn yma yw eu bod yn ffrwyth gwaith caled i geisio dod i gytundeb gydag awdurdodau lleol, ond hefyd yn benderfyniad, pan fyddwn ni wedi cytuno ar ffordd ymlaen ar weithio rhanbarthol, ar fframweithiau, ar ardaloedd ac ar swyddogaethau, ac yna byddwn yn gwneud hynny yn orfodol. Pan fyddwn ni wedi cytuno, yna bydd angen grym y ddeddfwriaeth o dan y cytundeb hwnnw fel bod pawb yn glir os ydych chi wedi dod at eich gilydd ac wedi cytuno i gyflawni swyddogaeth, nid oes dianc rhag y cytundeb hwnnw.

Rwy'n credu bod hynny er budd awdurdodau lleol. Mae gormod o awdurdodau lleol wedi sôn wrthyf am enghreifftiau lle maen nhw wedi gweithio'n galed iawn ac wedi buddsoddi llawer mewn trefniant rhanbarthol, ac mae un o'r partneriaid yn cerdded ymaith ar y funud olaf, ac mae angen gwneud llawer o waith ymddatod yn gyflym iawn. Ni all awdurdodau lleol yng Nghymru wynebu dyfodol felly, Llywydd. Gweithio rhanbarthol yw ffordd y dyfodol—yn systematig, yn orfodol ond yn gytûn.

Diolch i chi, Ysgrifennydd Cabinet, am eich parodrwydd i gael deialog barhaol am y materion yma ac am faterion yn eich portffolio chi. Cymhlethdod yr holl haenau o lywodraeth sy’n cael eu creu, yn ogystal â lle mae’r atebolrwydd yn gorwedd a’r craffu yn digwydd—dyna sy’n dod i’r amlwg i mi, beth bynnag, o glywed eich datganiad chi heddiw yma.

Yn benodol, mae gen i bryder mawr fod y berthynas rhwng y dinesydd a’r bobl sy’n gwneud y penderfyniadau yn mynd yn un pell a diystyr. Mae gan hynny oblygiadau mawr i ddemocratiaeth—lle mae pobl yn barod yn teimlo’n ddi-rym mewn penderfyniadau ar faterion sy’n eu heffeithio nhw o ddydd i ddydd. Rwyf wedi dweud hyn o’r blaen, ac rwy’n dal o’r un farn.

Mae hi hefyd yn destun pryder i mi nad ydych chi’n bwriadu cyflwyno’r system bleidleisio gyfrannol—STV—i bob awdurdod yng Nghymru. Yn yr Alban, mae defnyddio’r system bleidleisio gyfrannol yn rhan arferol o ddemocratiaeth, ac mae’n sicrhau bod yna gystadleuaeth ar gyfer holl seddau’r cynghorau a bod yr holl bleidleisiau yn cyfri. Rwyf i o’r farn bod gadael i gynghorau unigol benderfynu a ydyn nhw am gyflwyno system etholiadol gyfrannol yn mynd i achosi dryswch ac yn golygu na fydd yn digwydd yn gyson ar draws Cymru ac, yn wir, na fydd yn digwydd o gwbl. Rwy’n cytuno ei bod hi’n bwysig rhoi rhyddid i gynghorau benderfynu ar nifer fawr o faterion, ond nid yw hwn yn un ohonyn nhw.

Cyn i mi gyflwyno’r tri chwestiwn penodol, mi fyddaf i dipyn bach yn fwy cadarnhaol a datgan cefnogaeth lwyr Plaid Cymru i ostwng yr oedran pleidleisio ar gyfer etholiadau lleol i bobl 16 ac 17 oed. Mae hyn wedi bod yn bolisi gan Blaid Cymru ers nifer fawr o flynyddoedd, oherwydd rŷm ni’n credu bod llais a chyfraniad pobl ifanc yn y broses ddemocrataidd yn hollbwysig.

Buasem ni hefyd yn croesawu eich bod chi yn cefnogi ymestyn yr hawl i bawb sy’n byw, yn gweithio ac yn astudio yng Nghymru bleidleisio. Fe ddylai pawb sydd yn galw Cymru yn gartref iddyn nhw, ac sydd eisiau gweld Cymru yn llwyddo, gael y cyfle a’r rhyddid i gymryd rhan mewn etholiadau sydd yn effeithio ar eu bywydau nhw.

Gan droi at y cwestiynau, hoffwn i ddechrau holi pa oblygiadau fyddai gan ymestyn y fasnachfraint etholiadau lleol—beth fyddai hynny yn ei olygu wedyn ar gyfer etholiadau’r Cynulliad? Beth ydy’r berthynas rhwng beth rydych chi yn ei gyflwyno yn y fan hyn a’r drafodaeth sydd yn mynd ymlaen ynglŷn ag etholiadau’r Cynulliad—ychydig o eglurder am hynny?

Ar yr elfen o weithio’n rhanbarthol, rwy’n falch o weld sôn am y gallu i awdurdodau gydweithio i ddatblygu strategaeth ieithyddol ac economaidd ar gyfer y gorllewin, fel yr ydym ni, fel Plaid Cymru, wedi’i argymell yn y Siambr hon, a hefyd adroddiad y grŵp gorchwyl a gorffen ar y Gymraeg a llywodraeth leol, o dan gadeiryddiaeth Rhodri Glyn Thomas. Yn dilyn datganiadau o gefnogaeth gennych chi a’r Prif Weinidog yn ddiweddar i hyn, mi fuaswn i’n licio gweld beth ydy’ch gweledigaeth chi. Beth ydych chi’n meddwl ydy manteision cydweithio yn rhanbarthol yn y gorllewin?

Yn olaf, mae’n edrych yn debyg y bydd strategaeth economaidd y Llywodraeth yn rhoi pwyslais mawr ar bolisïau rhanbarthol neu ar weithio’n rhanbarthol, er nad ydym wedi gweld y strategaeth honno eto, a hithau dros flwyddyn ers yr etholiad. Pa gydweithio sydd wedi bod yn digwydd, ac sydd yn digwydd, rhyngoch chi a’r Ysgrifennydd Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith ar y berthynas yma rhwng y strategaeth economaidd a diwygio llywodraeth leol? Diolch.

Thank you, Cabinet Secretary, for your willingness to have an ongoing dialogue on these issues and issues within your portfolio. The complexity of all of these levels of government created, as well as where accountability lies and where the scrutiny happens—that is what emerges for me, having listened to your statement today.

Specifically, I do have a great concern that the relationship between the citizen and the people making decisions is becoming meaningless and very distant. That has major implications for democracy, where people already feel disempowered in terms of decisions taken on issues that affect them on a daily basis. I’ve said this before, and I am still of the same view.

It’s also a cause of concern for me that you don’t intend to introduce the proportional STV system to all local authorities in Wales. In Scotland, the use of a proportional system is a usual part of democracy, and it does ensure that there is competition for all council seats and that all votes count. I am of the view that allowing individual councils to decide whether they want to introduce a proportional electoral system is going to cause confusion and will mean that it doesn’t happen consistently across Wales and, indeed, that it doesn’t happen at all. I agree that it’s important to give councils the freedom to decide on many issues, but this isn’t one of them.

Before I ask three specific questions, I will be a little more positive and declare Plaid Cymru’s full support for the reduction in the voting age for local elections so that 16 and 17-year-olds will be able to vote. This has been Plaid Cymru policy over a number of years because we believe that the voice and contribution of young people in the democratic process are crucially important.

I would also welcome that you would support the extension of the franchise so that everyone living, working and studying in Wales can vote. Everyone who calls Wales their home and wants to see Wales succeed—every one of those people should have the opportunity and freedom to participate in elections that impact on their lives.

In turning to my questions, I would like to first of all ask what implications the extension of the franchise in local elections would mean, then, in terms of Assembly elections. What’s the interrelationship between what you’re introducing here and the wider debate on Assembly elections? I was just seeking some clarity there.

On the element of regional working, I’m pleased to see mention of the ability for local authorities to collaborate to develop linguistic and economic strategies for the west of Wales, as we in Plaid Cymru have suggested in this Chamber, as well as the task and finish group on the Welsh language and local government, chaired by Rhodri Glyn Thomas. Following supportive statements from yourself and the First Minister recently on this, I would like to hear what your vision is. What do you think are the benefits of regional collaboration in the west of Wales?

Finally, it appears likely that the Government’s economic strategy will place a major emphasis on regional policy or regional working, although we haven’t seen that strategy as of yet, although it’s a full year since the election. What collaboration has taken place and is taking place between yourself and the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure in terms of this relationship between the economic strategy and local government reform? Thank you.

Diolch, Llywydd, a diolch yn fawr i Sian Gwenllian am y sylwadau y prynhawn yma. Diolch yn fawr i chi hefyd am fod yn fodlon siarad dros yr amser, gan rannu rhai syniadau, a phrynhawn yma i ddweud lle rydym yn gallu cytuno ar rai pethau pwysig—i ymestyn yr hawl i gofrestru ac i bleidleisio i bobl 16 ac 17 oed, a hefyd yr hawl i bobl sy’n byw yma yng Nghymru fod yn rhan o’n proses ddemocrataidd ni. Mae hynny’n bwysig fel neges i bobl sydd wedi dod i Gymru ac sy’n byw yma nawr, yn gweithio yma ac yn astudio yma. Maen nhw’n rhan o’r cymunedau yma yng Nghymru, ac rŷm ni eisiau ymestyn yr hawl iddyn nhw i fod yn rhan o’r broses ddemocrataidd leol hefyd.

A gaf i ddweud fy mod yn rhannu pryderon sydd gan Sian Gwenllian am gymhlethdod ac atebolrwydd? Rydym yn trial, yn beth rydym yn ei roi ymlaen, cynllunio ffordd lle y gallwn ni helpu pobl i ddeall y system rydym yn mynd i’w chreu yn y dyfodol, ac yn cadw pobl yn atebol am y penderfyniadau y maen nhw’n mynd i’w gwneud.

It’s partly why, Llywydd, we have a requirement in the White Paper for statutory engagement strategies by local authorities. It’s why we say that local authorities will be obliged to televise their proceedings. We want to make sure that what goes on in our local authorities is opened up to their local citizens. It’s why I believe the role of local councillors, in the way that we are going to set up the new system, will be absolutely central. It’s partly why I didn’t agree with Janet Finch-Saunders in her view that we should have a significantly reduced number of local councillors. If there is a greater degree of—. [Interruption.] Sorry, I hope didn’t misrepresent what you said. [Interruption.]

Thank you, Presiding Officer, and I thank Sian Gwenllian for the comments this afternoon. Thank you also for being so willing to talk to us over time in discussing ideas, and this afternoon saying where we can agree on some important things—extending the right to register and to vote to the people who are 16 and 17 years old, and also the right for people who live in Wales to be part of our democratic process. That’s a very important message for people who come to Wales and who live here and work here and study here. They are part of our communities here in Wales, and we want to extend the right to them to be part of that democratic process at a local level as well.

Could I say I share the concerns that Sian Gwenllian has about the complexity and accountability? We are trying, in what we’ve presented, to plan a way in which we can help people to understand the system we are going to create in the future, and also make sure that people are accountable for the decisions that they make.

Dyma pam yn rhannol, Llywydd, y mae gennym ni ofyniad yn y Papur Gwyn bod gan awdurdodau lleol strategaethau ymgysylltu statudol. Dyma pam yr ydym ni’n dweud y bydd yn rhaid i awdurdodau lleol ddarlledu eu trafodion. Rydym ni eisiau gwneud yn siŵr bod dinasyddion lleol yn gwybod beth sy'n digwydd yn ein hawdurdodau lleol. Dyma pam yr wyf i’n credu bod swyddogaeth cynghorwyr lleol, yn y ffordd y byddwn ni’n sefydlu’r system newydd, yn gwbl ganolog. Dyma pam yn rhannol nad oeddwn i’n cytuno â Janet Finch-Saunders yn ei barn y dylem ni gael gostyngiad sylweddol yn y nifer o gynghorwyr lleol. Os oes mwy o —.[Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gen i, rwy’n gobeithio na wnes i gam-gynrychioli’r hyn a ddywedasoch chi. [Torri ar draws.]

No, there is no intervention on a statement now.

Na, nid oes unrhyw ymyriad ar ddatganiad nawr.

Let me put what I said in a different way, Llywydd. I think Janet would envisage a lower number of councillors than we envisage. And I didn’t agree with her on that, because I think the role of the local councillor will be pivotal in assisting citizens in the future to navigate their way through a system in which some decisions are made at a regional level. I don’t think this is significantly different to the way that systems work currently. A local councillor is elected to represent their ward, but when they come to make decisions at a council level, they have to take into account what is right for the whole of that area, not simply what is right for their own ward. They’re always having to balance the tension between representing the very local electorate and knowing what is right for the whole authority that they represent, just as people come to the Assembly here representing a constituency but then speak up from the point of view of their party as a whole. What we will do is to require that way of thinking to be exercised on a regional level. We will make it absolutely clear that decisions are made by elected members drawn from the constituent local authorities, and we’ve set out a menu of choices that local authorities themselves will be able to draw on to make sure that they are able to scrutinise the decisions, and to be held answerable for them at that local authority level.

Let me turn, if I could, to the questions that Sian Gwenllian asked towards the end of her contribution. As far as regional working in the west of Wales is concerned, I want to build on the suggestions set out in the report produced under the chairmanship of Rhodri Glyn Thomas. I’ve already had discussions with local authority leaders in that part of Wales of ways in which they can work across their borders and regionally to take advantage of the connection between the Welsh language and economic development opportunities in that part of Wales. I think that there are opportunities to share resources, to draw on the way in which some local authorities have been able to strengthen services that they provide for those people who would choose to access local authority services through the medium of Welsh, and to deploy those resources in a way that is to the advantage of the future economic development of that part of the country.

As far as working with other Cabinet colleagues is concerned, not only have I discussed these matter with the Cabinet Secretary for the economy in relation to the economy strategy, but I’ve talked to my colleague the education Secretary in relation to education improvement and additional learning needs. I talked to my colleague the Minister for social services in relation to regional working in the health and social services sphere. Indeed, there is almost no Cabinet colleague who does not have an interest in how regional working of the sort set out in these proposals maps onto the responsibilities that they discharge as well.

We will continue those discussions, look forward to bringing a Bill in front of the Assembly, and understand that parties across the Assembly will want to see the detail of our proposals and will want to consider them carefully when they are published.

Gadewch i mi roi’r hyn a ddywedais mewn ffordd wahanol, Llywydd. Rwy'n credu y byddai Janet yn rhagweld nifer llai o gynghorwyr nag yr ydym ni yn ei ragweld. Ac nid oeddwn i’n cytuno gyda hi ar hynny, oherwydd credaf y bydd swyddogaeth y cynghorydd lleol yn ganolog wrth gynorthwyo dinasyddion yn y dyfodol i ddeall system lle y mae rhai penderfyniadau'n cael eu gwneud yn rhanbarthol. Nid wyf yn credu bod hyn yn sylweddol wahanol i'r ffordd mae systemau yn gweithio ar hyn o bryd. Mae cynghorydd lleol yn cael ei ethol i gynrychioli ei ward, ond pan ei fod yn dod i wneud penderfyniadau ar lefel y cyngor, mae’n rhaid iddo ystyried yr hyn sy'n iawn ar gyfer yr holl ardal honno, nid yn unig yr hyn sy'n iawn ar gyfer ei ward ei hun. Mae cynghorwyr bob amser yn gorfod cydbwyso’r tyndra rhwng cynrychioli'r etholwyr lleol a gwybod beth sy'n iawn ar gyfer yr awdurdod cyfan y maen nhw’n ei gynrychioli, yn union fel y mae pobl yn dod i'r Cynulliad hwn yn cynrychioli etholaeth ond wedyn yn siarad o safbwynt eu plaid yn ei chyfanrwydd. Yr hyn y byddwn ni’n ei wneud yw ei gwneud yn ofynnol i arfer y ffordd honno o feddwl yn rhanbarthol. Byddwn yn ei gwneud hi’n gwbl glir bod penderfyniadau yn cael eu gwneud gan aelodau etholedig o blith yr awdurdodau lleol cyfansoddol, ac rydym ni wedi llunio dewislen o ddewisiadau y bydd awdurdodau lleol eu hunain yn gallu ei defnyddio i wneud yn siŵr eu bod yn gallu craffu ar y penderfyniadau, ac y cânt eu dwyn i gyfrif amdanynt ar y lefel awdurdod lleol hwnnw.

Gadewch i mi droi, os caf i, at y cwestiynau a ofynodd Siân Gwenllian tuag at ddiwedd ei chyfraniad. O ran cydweithio rhanbarthol yn y gorllewin, rwyf yn awyddus i ddatblygu’r awgrymiadau a nodwyd yn yr adroddiad a gynhyrchwyd o dan gadeiryddiaeth Rhodri Glyn Thomas. Rwyf eisoes wedi cael trafodaethau gydag arweinwyr awdurdodau lleol yn y rhan honno o Gymru ynglŷn â’r ffyrdd y gallan nhw weithio ar draws eu ffiniau ac yn rhanbarthol i fanteisio ar y cysylltiad rhwng y Gymraeg a chyfleoedd ar gyfer datblygu economaidd yn y rhan honno o Gymru. Credaf fod yna gyfleoedd i rannu adnoddau, i ddysgu o’r ffordd y mae rhai awdurdodau lleol wedi llwyddo i gryfhau gwasanaethau y maen nhw’n eu darparu ar gyfer y bobl hynny a fyddai'n dewis manteisio ar wasanaethau awdurdodau lleol drwy gyfrwng y Gymraeg, ac i ddefnyddio’r adnoddau hynny mewn ffordd sy'n fanteisiol i ddatblygiad economaidd yn y dyfodol yn y rhan honno o'r wlad.

O ran gweithio gyda chyd-Aelodau eraill o’r Cabinet, rwyf nid yn unig wedi trafod y materion hyn gydag Ysgrifennydd y Cabinet ar gyfer yr economi o ran strategaeth yr economi, ond rwyf hefyd wedi siarad â fy nghyd-Aelod yr Ysgrifennydd dros addysg ynglŷn â gwella addysg ac anghenion dysgu ychwanegol. Siaradais â fy nghyd-Aelod y Gweinidog gwasanaethau cymdeithasol ynglŷn â gwaith rhanbarthol yn y maes iechyd a gwasanaethau cymdeithasol. Yn wir, prin bod unrhyw gyd-Aelodau Cabinet nad oes ganddyn nhw ddiddordeb yn y ffordd y mae gwaith rhanbarthol o'r math a nodir yn y cynigion hyn yn berthnasol i’r cyfrifoldebau y maen nhw hefyd yn eu cyflawni.

Byddwn yn parhau â’r trafodaethau hynny, yn edrych ymlaen at ddod â Bil gerbron y Cynulliad, ac yn deall yr hoffai pleidiau ar draws y Cynulliad weld manylion ein cynigion a’u hystyried yn ofalus pan gânt eu cyhoeddi.

Thanks, Minister, for your statement today. Local government reform brings with it an opportunity and I think reforms could work well as long as the main aim is to bring local government closer to the people it serves. So, the issue of localism, I think, is key.

Now, you’ve highlighted a bigger role for town and community councils. I think that is a promising path to go down in some cases. In rural and semi-rural areas, these councils can play a strong and relevant role, and you mentioned the way in which they have, in some cases, saved local libraries and other services by taking over their running. That kind of action is certainly to be recommended when local services are threatened. But what would be your recommended course of action when services are under threat in more urban areas that don’t have community councils? What would be the role, for instance, of voluntary groups, which could serve a very relevant role, but would there be issues there of democracy and a democratic mandate to run things? I’d be interested in your thoughts on that.

As you point out, there is a mixed bag of town and community councils across Wales. So, again, what happens when local services are under threat in an area where the local community council isn’t doing much? Given that so many services are threatened nowadays, should there be some kind of handbook of action from you, as a Minister, as to how local services can best be defended in these instances?

As to your proposed changes to the conduct of elections in Wales, I look forward to hearing your thoughts at the end of the consultation period. Clearly, you are committed to trying to bring about certain specific changes such as the voting age, whilst you are more open-minded on others. I think there is a lot to discuss on the changes to election rules and we will probably have a robust debate on these kinds of proposals later in the year. But I hope you do tread carefully as you consider pertinent issues like internet security.

I think most Members would agree that being an election returning officer should be a statutory duty of a council chief executive and should be part of his or her regular workload, without any additional payments involved. So, I tend to agree with you on that point and I hope you press on with that.

On the issue of council employees being able to stand as candidates, I believe people like dinner ladies and lollipop men and other people in similar roles should be allowed to stand in council elections, so a change to the rules here would be commendable, as Janet Finch-Saunders has brought to light, and as you’ve done very well in bringing in as part of your proposals. The question is: at what level of local government officer do you draw the line on eligibility? I wonder if you would give me your thoughts on where exactly you feel that line should be drawn.

On the issue of independent councillors, I think it is a fair point that, if they are party members, the public has a right to know. How do you intend to elicit this information and what will happen to candidates who fail to disclose party membership?

On the subject of AMs doubling up as councillors, I think this is a contentious point. As I’ve never been a councillor, I’m not really qualified to judge whether you can successfully do both. You yourself were once a councillor and are now an AM, but never simultaneously, as far as I know. But I know of at least one Member here who did both jobs for a few years, so I think it is not impossible to double up. The problem may be that the AM salary is certainly a full-time salary. So, perhaps, if an AM wants to remain as a councillor, there should be a prohibition on claiming the councillor salary so that if he or she wants to remain as a councillor, the council duties would be undertaken as unpaid duties. So, I wonder whether you think that might be an acceptable compromise in this instance. Thank you.

Diolch, Gweinidog, am eich datganiad heddiw. Mae diwygio llywodraeth leol yn creu cyfle ac rwy'n credu y gall diwygio weithio'n dda ar yr amod mai’r prif nod yw dod â llywodraeth leol yn nes at y bobl y mae'n ei wasanaethu. Felly, mae’r elfen o leoliaeth, rwy’n credu, yn allweddol.

Nawr, rydych chi wedi tynnu sylw at swyddogaeth fwy i gynghorau tref a chymuned. Credaf fod hynny yn argoeli’n addawol mewn rhai achosion. Mewn ardaloedd gwledig a lled-wledig, gall y cynghorau hyn fod â swyddogaeth gref a pherthnasol, ac rydych chi’n sôn am y ffordd y maen nhw wedi, mewn rhai achosion, achub llyfrgelloedd lleol a gwasanaethau eraill drwy eu cymryd o dan eu hadain. Yn sicr, mae modd argymell y math hwnnw o weithredu pan fydd gwasanaethau lleol o dan fygythiad. Ond beth fyddai eich argymhelliad pan fydd gwasanaethau dan fygythiad mewn ardaloedd mwy trefol nad oes ganddyn nhw gynghorau cymuned? Beth fyddai swyddogaeth, er enghraifft, grwpiau gwirfoddol, a allai chwarae rhan berthnasol iawn, ond a fyddai unrhyw faterion yn codi o ran democratiaeth a mandad democrataidd i redeg pethau? Byddai gennyf ddiddordeb mewn clywed eich barn ar hynny.

Fel y dywedwch chi, mae cymysgedd o gynghorau tref a chymuned yng Nghymru. Felly, unwaith eto, beth sy'n digwydd pan fydd y gwasanaethau lleol o dan fygythiad mewn ardal lle nad yw'r cyngor cymuned lleol yn gwneud llawer? O gofio bod cymaint o wasanaethau o dan fygythiad y dyddiau hyn, a ddylid cael rhyw fath o lawlyfr gweithredu gennych chi, fel Gweinidog, o ran sut orau i amddiffyn gwasanaethau lleol yn yr achosion hyn?

O ran eich newidiadau arfaethedig i sut y cynhelir etholiadau yng Nghymru, rwy’n edrych ymlaen at glywed eich barn ar ddiwedd y cyfnod ymgynghori. Yn amlwg, rydych chi wedi ymrwymo i geisio sicrhau rhai newidiadau penodol megis yr oedran pleidleisio, ond rydych chi’n dal i ystyried agweddau eraill. Rwy'n credu bod llawer i'w drafod ynglŷn â’r newidiadau i reolau etholiad ac fe gawn ni yn ôl pob tebyg ddadl gadarn ar y mathau hyn o gynigion yn ddiweddarach yn y flwyddyn. Ond rwy’n gobeithio y byddwch chi’n troedio'n ofalus wrth i chi ystyried materion perthnasol fel diogelwch ar y rhyngrwyd.

Rwy'n credu bod y rhan fwyaf o’r Aelodau yn cytuno y dylai dyletswyddau swyddog canlyniadau etholiad fod yn rhan statudol o waith prif weithredwr y Cyngor, ac y dylai fod yn rhan o'i lwyth gwaith rheolaidd, heb unrhyw daliadau ychwanegol cysylltiedig. Felly, rwy’n tueddu i gytuno â chi ar y pwynt hwnnw, ac rwy'n gobeithio y byddwch chi’n prysuro ymlaen â hynny.

Ar y mater o weithwyr y cyngor yn cael sefyll fel ymgeiswyr, rwy’n credu y dylai pobl fel menywod cinio a dynion lolipop a phobl eraill mewn swyddi tebyg gael sefyll mewn etholiadau cyngor, felly byddai newid y rheolau yma yn glodwiw, fel y mae Janet Finch-Saunders wedi ei amlygu, ac fel y gwnaethoch chi yn dda iawn drwy ei gynnwys yn rhan o'ch cynigion. Y cwestiwn yw: pa swyddogion llywodraeth leol nad ydynt yn gymwys? Tybed a allech chi ddweud wrthyf i ymhle yn union yr ydych chi’n teimlo y dylid tynnu’r llinell honno.

Ar y mater o gynghorwyr annibynnol, rwy’n credu ei fod yn bwynt teg, os ydyn nhw’n aelodau o blaid, mae gan y cyhoedd hawl i wybod. Sut ydych chi'n bwriadu cael yr wybodaeth hon a beth fydd yn digwydd i ymgeiswyr sy'n methu â datgelu aelodaeth o blaid?

Ar y mater o ACau yn gweithredu fel cynghorwyr hefyd, rwy'n credu bod hwn yn bwnc dadleuol. Gan na fûm i erioed yn gynghorydd, nid wyf i’n gymwys mewn gwirionedd i farnu ar ba un a allwch chi wneud y ddwy swydd yn llwyddiannus. Roeddech chi eich hun yn gynghorydd ar un adeg, ac yn awr rydych chi yn Aelod Cynulliad, ond erioed ar yr un pryd, hyd y gwn i. Ond rwy’n gwybod am o leiaf un Aelod yma a wnaeth y ddwy swydd am rai blynyddoedd, felly nid wyf yn credu ei bod hi’n amhosibl gwneud y ddwy. Y broblem efallai yw bod cyflog AC yn sicr yn gyflog llawn amser. Felly, os yw AC yn dymuno parhau i fod yn gynghorydd, efallai y dylid cael gwaharddiad ar hawlio’r cyflog cynghorydd gan olygu pe byddai ef neu hi yn dymuno parhau i fod yn gynghorydd, y byddai’n ymgymryd â’r dyletswyddau cyngor fel rhai di-dâl. Felly, tybed a ydych chi’n credu y gallai hyn fod yn gyfaddawd derbyniol yn yr achos hwn. Diolch.

I thank the Member for those questions. Can I say that I think he made a series of important points about town and community councils? My assessment of the sector, having asked about it in all parts of Wales, is that, where town and community councils have a good relationship with their principal authority, where they have a level of resource and a level of ambition, they are doing more important public service work today than they probably ever have before in helping to defend local communities against the effects of austerity. The problem is that, too often and in too many parts, the relationship isn’t as good as it should be, the resource base of very small community councils isn’t sufficient to allow them to take on a wider range of duties and, probably most significant of all, the ambition is not always there to do so. So, the challenge that I have set for the review team is to try and identify the ingredients that are making for successful town and community councils and to be very positive about the good work they are doing but to then ask how we can generalise that into other parts of Wales, potentially including parts of Wales where town and community councils don’t currently exist. In the meantime, we are producing, with our town and community councils, with One Voice Wales, a handbook, a workbook to allow town and community councils who are willing to do more than they have in the past to learn the lessons of those who have done it successfully already and to be able to help them through that process.

As far as the conduct of elections is concerned, Gareth Bennett raised the very important issue of internet security. We asked the question in the consultation paper: are we yet at the stage where we could allow voting to take place on your phone or on your tablet or on your computer? We do many other things in many other parts of our lives—internet banking and so on—that require high levels of security, but I think it’s an important question. I want to rehearse it in the consultation exercise. Old-fashioned as our current system may be, one of its great strengths, Llywydd, is that it is trusted by people. You go, you put your cross on the ballot paper, you take the paper yourself, you put it into the ballot box—you can see how the system is working. I think we would want to think carefully about moving in directions where people’s trust in the integrity of the process could be more easily undermined, but we want to know what people in Wales think about it.

Gareth Bennett pointed to our proposals for making chief executives statutorily the returning officers in local elections and abolishing the current system of personal fees. We raised the question of where to draw the line in local authority employees. I don’t have a fixed position on that. I do think it’s an important question to rehearse. I think trade unions and others will have important views to contribute to us there.

I think it is right that candidates who are members of a political party should declare that as part of their candidacy. There is nothing to stop anybody standing as an independent, but I think that, if you do put yourself forward as an independent and you’ve been a member of a political party within the last 12 months, then voters are entitled to know that that is the case. They then take it into account with everything else that they take into account in deciding who to vote for.

We propose in our consultation that there shouldn’t be a dual mandate, that people should not be able to be Assembly Members and members of a local authority at the same time. There is the issue of pay, as Gareth Bennett said. Being an Assembly Member is paid as a full-time job, and we think it should be that, but there are conflicts of interest as well that are not simply to do with pay. We make very important decisions here that affect local authorities, and we think it’s an uncomfortable position to be both the provider and the recipient of those decisions, and our proposal is that we should not allow that to happen in the future.

Diolch i'r Aelod am y cwestiynau yna. A gaf i ddweud fy mod i’n credu ei fod wedi gwneud cyfres o bwyntiau pwysig am gynghorau tref a chymuned? Fy asesiad i o'r sector, ar ôl holi amdano ym mhob rhan o Gymru, yw hyn: pan fo gan gynghorau tref a chymuned berthynas dda gyda'u prif awdurdod, pan fo ganddyn nhw adnoddau ac uchelgais, maen nhw’n gwneud gwaith gwasanaeth cyhoeddus pwysicach heddiw nag y maen nhw wedi ei wneud fwy na thebyg erioed o'r blaen o ran helpu i amddiffyn cymunedau rhag effeithiau cyni. Ond dyma’r broblem, yn rhy aml ac mewn gormod o achosion, nid yw'r berthynas cystal ag y dylai fod, nid yw sylfaen adnoddau cynghorau cymuned bach iawn yn ddigonol i ganiatáu iddyn nhw ymgymryd ag ystod ehangach o ddyletswyddau ac, yn bwysicach na dim mae’n debyg, nid yw'r uchelgais bob amser yno i wneud hynny. Felly, yr her yr wyf i wedi ei gosod ar gyfer y tîm adolygu yw ceisio canfod y cynhwysion sy'n gwneud cynghorau tref a chymuned yn llwyddiannus ac i fod yn gadarnhaol iawn am y gwaith da y maen nhw’n ei wneud ond gofyn wedyn sut y gallwn ni gymhwyso hynny’n gyffredinol i rannau eraill o Gymru, a chynnwys rhannau o Gymru lle nad yw cynghorau tref a chymuned o bosib yn bodoli ar hyn o bryd. Yn y cyfamser, rydym ni’n cynhyrchu llawlyfr, gyda'n cynghorau tref a chymuned, gydag Un Llais Cymru, llawlyfr i ganiatáu i gynghorau tref a chymuned sy'n fodlon gwneud mwy nag y maen nhw wedi ei wneud yn y gorffennol i ddysgu gwersi gan y cynghorau hynny sydd wedi gwneud hynny yn llwyddiannus eisoes ac i allu eu helpu drwy'r broses honno.

O ran cynnal etholiadau, cododd Gareth Bennett y mater pwysig iawn o ddiogelwch ar y rhyngrwyd. Fe wnaethom ofyn y cwestiwn yn y papur ymgynghori: ydym ni eto wedi cyrraedd y cam lle y gallwn ni ganiatáu i bobl bleidleisio ar y ffôn neu lechen neu ar gyfrifiadur? Rydym ni’n gwneud llawer o bethau eraill mewn sawl rhan arall o'n bywydau—bancio ar y rhyngrwyd ac yn y blaen—sy'n gofyn am ddiogelwch sylweddol iawn, ond rwy'n credu ei fod yn gwestiwn pwysig. Rwyf am ailadrodd hyn yn yr ymarfer ymgynghori. Er mor hen ffasiwn yw ein system bresennol ni, un o'i chryfderau mawr, Llywydd, yw bod bobl yn ymddiried ynddi. Rydych chi’n mynd, rydych chi’n rhoi eich croes ar y papur pleidleisio, rydych chi’n cymryd y papur eich hun, rydych chi’n ei roi yn y blwch pleidleisio—fe allwch chi weld sut y mae'r system yn gweithio. Rwy'n credu y byddai angen i ni feddwl yn ofalus am symud i gyfeiriadau lle y byddai’n haws tanseilio ffydd pobl yn hygrededd y broses, ond rydym ni eisiau gwybod beth mae pobl yng Nghymru yn ei feddwl am hyn.

Cyfeiriodd Gareth Bennett at ein cynigion ar gyfer gwneud prif weithredwyr yn swyddogion canlyniadau statudol mewn etholiadau lleol a diddymu'r system bresennol o ffioedd personol. Codwyd y cwestiwn o ble i dynnu'r llinell o ran gweithwyr awdurdodau lleol. Nid oes gennyf farn sefydlog ar hynny. Rwyf yn credu ei fod yn gwestiwn pwysig i’w ailadrodd. Rwy'n credu y bydd gan undebau llafur ac eraill sylwadau pwysig i’w cyfrannu inni yn hyn o beth.

Rwy'n credu ei bod hi’n iawn y dylai ymgeiswyr sy'n aelodau o blaid wleidyddol ddatgan hynny yn rhan o'u hymgeisyddiaeth. Nid oes unrhyw beth i atal unrhyw un rhag sefyll fel ymgeisydd annibynnol, ond yn fy marn i, os ydych chi’n cynnig eich hun fel ymgeisydd annibynnol ac wedi bod yn aelod o blaid wleidyddol yn ystod y 12 mis diwethaf, yna mae gan bleidleiswyr yr hawl i wybod hynny. Maen nhw wedyn yn gallu ystyried hynny gyda phopeth arall wrth benderfynu pwy i bleidleisio drosto.

Rydym ni’n cynnig yn ein hymgynghoriad na ddylid cael mandad deuol, na ddylai pobl allu bod yn Aelodau Cynulliad ac yn aelodau o awdurdod lleol ar yr un pryd. Ceir y mater o gyflog, fel y dywedodd Gareth Bennett. Caiff Aelod Cynulliad ei dalu am wneud swydd llawn amser, ac rydym ni’n credu mai dyna ddylai’r swydd fod, ond ceir gwrthdaro buddiannau hefyd nad ydynt yn ymwneud â thâl yn unig. Rydym ni’n gwneud penderfyniadau pwysig iawn yn y fan yma sy'n effeithio ar awdurdodau lleol, ac rydym ni’n credu ei bod yn sefyllfa anghyfforddus i orfod gwneud y penderfyniadau hynny a hefyd eu derbyn, a’n cynnig ni yw na ddylem ni ganiatáu i hynny ddigwydd yn y dyfodol.

Sometimes, as people argue over structures and powers, the reason for local government is often forgotten: to provide high-quality, cost-effective local services; to react to local need; to do all of the above with a democratic, local accountability.

On community and town councils, will the same powers be given to all community and town councils, irrespective of size, and what happens in those urban areas, such as Swansea East, that do not currently have community councils?

I again reiterate my support for votes at 16, something my friend Julie Morgan has argued for for as long as I can remember.

I am pleased to see supermajority voting for changes to local government voting systems to stop the voting system changing almost on an annual basis.

On people who can stand for election, why not allow those who are indirectly employed by a council to stand? We’ve had a situation earlier this year where somebody was disqualified— he worked for a body that was partly funded by the council he belonged to, along with eight other councils. Those indirectly employed, I think, should be allowed to stand.

What reasons does the Cabinet Secretary see for not bringing in electronic voting? Young people expect to use their phones for almost everything and to vote electronically, and they find it rather strange, going into a school hall, being given a blunt pencil and a piece of paper.

I welcome working across councils in transport, strategic land use and economic development. These, of course, are not new, are they? I remember—I’m sure the Cabinet Secretary does—the old county development plan. I was also chair of the west Wales transport group called SWWITCH. I was also a member of the west Wales economic forum. There was an awful lot of hard work being done between Pembroke and Swansea well before any talk of either local government reorganisation or any talk of the need for change in cross-party working. So, none of the above is novel. The question I’ve got is: why are the proposals for mid and south-west Wales rather than the Swansea bay city region? How does the Cabinet Secretary believe that people in Welshpool have anything in common with the people in Swansea in terms of either transport, economic development or land use?

Weithiau, wrth i bobl ddadlau dros strwythurau a phwerau, caiff y rheswm dros lywodraeth leol yn aml ei anghofio: darparu gwasanaethau lleol cost-effeithiol o ansawdd uchel; i ymateb i angen lleol; i wneud pob un o'r uchod gydag atebolrwydd democrataidd, lleol.

O ran cynghorau cymuned a thref, a fydd pob cyngor cymuned a thref yn cael yr un pwerau, waeth beth yw eu maint, a beth sy'n digwydd yn yr ardaloedd trefol hynny, megis Dwyrain Abertawe, lle nad oes cynghorau cymuned ar hyn o bryd?

Rwyf unwaith eto yn ailadrodd fy nghefnogaeth i bleidleisio yn 16 oed, rhywbeth y mae fy ffrind Julie Morgan wedi dadlau drosto cyhyd ag y gallaf gofio.

Rwy'n falch o weld pleidleisio trwy fwyafrif llethol ar gyfer newidiadau i systemau pleidleisio llywodraeth leol i atal y system bleidleisio rhag newid bron iawn yn flynyddol.

O ran pobl sy'n cael sefyll etholiad, beth am ganiatáu i'r rhai sy'n cael eu cyflogi yn anuniongyrchol gan gyngor i sefyll? Rydym ni wedi gweld sefyllfa yn gynharach eleni lle cafodd rhywun ei wahardd—roedd yn gweithio i gorff a oedd yn cael ei ariannu’n rhannol gan y cyngor roedd e’n perthyn iddo, ynghyd yn ogystal ag i wyth o gynghorau eraill. Dylai'r rhai a gyflogir yn anuniongyrchol, yn fy marn i, gael sefyll.

Pa resymau sydd gan Ysgrifennydd y Cabinet dros beidio â chyflwyno pleidleisio electronig? Mae pobl ifanc yn disgwyl defnyddio eu ffonau ar gyfer bron popeth ac i bleidleisio yn electronig, ac maen nhw’n ei chael hi braidd yn rhyfedd, mynd i neuadd yr ysgol, a chael pensel heb fin a darn o bapur.

Rwy'n croesawu gweithio ar draws cynghorau o ran trafnidiaeth, defnydd tir strategol a datblygu economaidd. Nid yw’r rhain, wrth gwrs, yn newydd, ydyn nhw? Rwy’n cofio—rwy'n siwr bod Ysgrifennydd y Cabinet yn cofio hefyd—yr hen gynllun datblygu sirol. Roeddwn i hefyd yn gadeirydd y grŵp trafnidiaeth gorllewin Cymru o'r enw SWWITCH. Roeddwn i hefyd yn aelod o fforwm economaidd gorllewin Cymru. Roedd llawer iawn o waith caled yn cael ei wneud rhwng Penfro ac Abertawe ymhell cyn bod unrhyw sôn am naill ai ad-drefnu llywodraeth leol nac unrhyw si am yr angen am newid o ran gweithio’n draws-bleidiol. Felly, nid oes unrhyw beth y soniwyd amdano yn newydd. Y cwestiwn sydd gennyf i yw: pam mae’r cynigion ar gyfer y canolbarth a’r de-orllewin yn hytrach na dinas-ranbarth bae Abertawe? Ym mha fodd y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn credu bod gan bobl yn Y Trallwng unrhyw beth yn gyffredin â'r bobl yn Abertawe o ran naill ai trafnidiaeth, datblygu economaidd neu ddefnydd tir?

Thank you to Mike Hedges for those remarks. Will we give the same powers to all town and community councils? Not as they currently stand, because they are so very variable. We propose a general power of competence for some town and community councils, but there will be thresholds that they would have to pass. We’ll see what the report of the review group produces. If they are able to propose a more uniform pattern, both of powers and of geography, so that town and community councils are available everywhere, then the case for treating them all the same will be strengthened.

I believe, Llywydd, that there will be a majority on the floor of this Assembly for extending the franchise to 16 and 17-year-olds, and I’m grateful for Mike Hedges’s support for that.

He adds another category to people who are currently prevented from standing for election to local authorities, and I think probably adds another component to our question as to whether or not we are currently over-restrictive in the way that we interpret that rule.

What is the case against remote voting? Well, I think people who are not yet persuaded of it sometimes say that the act of voting is a very serious act and that reducing it to being able to click a button on your phone may undermine the seriousness of the contribution that taking part in a democracy ought to be. Some people—I suppose I’m old-fashioned enough that I would agree with this—like the collective act of walking to a polling station and like to see other people doing the same thing. I like queueing up in a line with other people doing the same thing. For me, it brings our collective sense of democracy alive, but that’s because I’ve been doing it for such a very long time. Maybe the more significant objection is the security objection. Are we yet sure that the systems are sufficiently certain that people would believe that nobody could interfere with their democratic vote—you couldn’t be hacked into, you couldn’t find it distorted in a way that you’d be able to find out?

He’s absolutely right that regional working is not new. What our proposals do is to make regional working systematic and mandatory.

Why mid and west Wales? We’ve taken the WLGA’s own region; that’s how the WLGA organises itself. But, as I said in my statement, Llywydd, we will have sufficient flexibility within that regional footprint for the Swansea city region four councils to be able to work together, and the Growing Mid Wales councils—Ceredigion and Powys—to continue to work together in a distinctive way, but where they will then have to plan together, so that there are no artificial boundaries and there’s no sense that Ceredigion and Powys aren’t able, for example, to gain access to some of the debates and some of the possibilities that that wider regional footprint would bring.

Diolch i Mike Hedges am y sylwadau yna. A fyddwn ni’n rhoi'r un pwerau i bob cyngor tref a chymuned? Nid fel y maen nhw ar hyn o bryd, oherwydd eu bod mor amrywiol. Rydym ni’n cynnig pŵer cymhwysedd cyffredinol ar gyfer rhai cynghorau tref a chymuned, ond bydd trothwyon y bydd yn rhaid iddyn nhw eu cyrraedd. Cawn weld beth fydd canlyniad adroddiad y grŵp adolygu. Os ydyn nhw’n gallu cynnig patrwm mwy unffurf, o ran pwerau a daearyddiaeth, fel bod cynghorau tref a chymuned yn bodoli ym mhob man, yna caiff yr achos dros eu trin i gyd yr un fath ei gryfhau.

Rwy’n credu, Llywydd, y bydd mwyafrif ar lawr y Cynulliad hwn o blaid rhoi’r bleidlais i bobl 16 a 17 mlwydd oed, ac rwy'n ddiolchgar am gefnogaeth Mike Hedges i hynny.

Mae e’n ychwanegu categori arall at bobl sy'n cael eu hatal ar hyn o bryd rhag sefyll mewn etholiadau awdurdodau lleol, ac rwy’n credu fod hyn o bosib yn ychwanegu elfen arall at ein cwestiwn ynghylch pa un a ydym ni ar hyn o bryd yn or-gaeth yn y ffordd yr ydym ni’n dehongli’r rheol honno.

Beth yw'r achos yn erbyn pleidleisio o bell? Wel, rwy’n credu bod pobl nad ydyn nhw eto wedi eu hargyhoeddi o hynny weithiau yn dweud bod y weithred o bleidleisio yn weithred ddifrifol iawn ac y gallai lleihau hynny i allu clicio botwm ar eich ffôn danseilio’r difrifoldeb a ddylai fod ynghlwm â’r cyfraniad at ddemocratiaeth. Mae rhai pobl—mae'n debyg fy mod i’n ddigon hen ffasiwn i gytuno â hyn͏—yn hoffi’r weithred gyfunol o gerdded i orsaf bleidleisio ac yn hoffi gweld pobl eraill yn gwneud yr un peth. Rwyf i'n hoffi sefyll mewn rhes gyda phobl eraill yn gwneud yr un peth. I mi, mae'n rhoi bywyd i’n hymdeimlad cyfunol o ddemocratiaeth, ond mae hynny oherwydd y bûm i’n gwneud hyn ers amser mor faith. Efallai fod y gwrthwynebiad diogelwch yn wrthwynebiad mwy arwyddocaol. A ydym ni eto yn siwr bod y systemau yn ddigon diogel fel y byddai pobl yn credu na allai neb amharu ar eu pleidlais ddemocrataidd͏—na allai neb newid eich pleidlais, na allech chi ganfod a fu rhywun yn ceisio ymyrryd?

Mae e'n hollol gywir nad yw gweithio rhanbarthol yn rhywbeth newydd. Yr hyn y mae ein cynigion yn ei wneud yw gwneud gweithio rhanbarthol yn systematig ac yn orfodol.

Pam y canolbarth a’r gorllewin? Rydym ni wedi cymryd rhanbarth CLlLC ei hun; dyna sut mae CLlLC yn ei threfnu ei hun. Ond, fel y dywedais yn fy natganiad, Llywydd, bydd gennym ni ddigon o hyblygrwydd yn y rhanbarth hwnnw fel y gall pedwar cyngor dinas-ranbarth Abertawe gydweithio, ac i’r cynghorau sy’n rhan o fenter Tyfu Canolbarth Cymru—Ceredigion a Phowys— barhau i weithio gyda'i gilydd mewn ffordd unigryw. Ond, bydd yn rhaid iddyn nhw gynllunio ar y cyd, fel nad oes ffiniau artiffisial ac fel nad oes unrhyw deimlad na all Ceredigion a Phowys, er enghraifft, fanteisio ar rai o’r dadleuon a rhai o'r posibiliadau y byddai'r ardal ranbarthol ehangach yn eu creu.

I’d like to welcome the statement. There were two elements I wanted to touch on. One: in terms of the basket of options you’re putting to consultation about reform, I’m disappointed that compulsory voting is not one of the options that the Welsh Government are asking for opinions on. I think requiring people to take part as part of their wider civic duties—the ability to vote is an important one. I realise that’s a contestable view, but I think it would be useful to start a debate on that.

Secondly, I just wanted to touch on the broader transformation that the Minister proposes in terms of the boundaries. Much of the emphasis is on the physical structures, but I just wonder how much thought is going on in terms of the digital transformation that’s going to be underpinning a lot of this. The spread of big data and artificial intelligence and automation is all around us. I’m conscious that there are no end of private companies who are approaching local authorities with off-the-shelf solutions to automate many of their functions to free up resource to put into front-line services, and I think it would be better if we did this in a thought-through, planned way across Wales, rather than individual local authorities doing it in an ad hoc way. It needn’t be a threat, but it will be a change, and a change that we can’t avoid. So, I just wonder if he could say a little bit more about the role of digital in the broader transformation project he had in mind.

Hoffwn groesawu'r datganiad. Roedd dwy elfen yr oeddwn yn awyddus i roi sylw iddynt. Un: o ran y dewisiadau y byddwch chi’n ymgynghori arnyn nhw ynglŷn â diwygio, rwy'n siomedig nad yw pleidleisio gorfodol yn un o'r dewisiadau y mae Llywodraeth Cymru yn gofyn am farn arno. Rwy'n credu bod ei gwneud hi’n ofynnol i bobl gymryd rhan yn rhan o'u dyletswyddau dinesig ehangach—mae cael pleidleisio yn bwysig yn un pwysig. Rwy'n sylweddoli bod y farn honno’n un ddadleuol, ond rwy’n credu y byddai'n ddefnyddiol i gychwyn dadl ar hynny.

Yn ail, roeddwn i eisiau crybwyll y gweddnewidiad ehangach y mae'r Gweinidog yn ei gynnig o ran y ffiniau. Mae llawer o'r pwyslais ar yr adeileddau ffisegol, ond tybed faint o ystyriaeth a roddir i’r gweddnewid digidol a fydd yn sail i lawer o hyn. Mae lledaeniad data mawr a deallusrwydd artiffisial ac awtomeiddio o'n cwmpas ym mhob man. Rwy'n ymwybodol nad oes unrhyw ddiwedd ar gwmnïau preifat yn dod ar ofyn awdurdodau lleol gan gynnig atebion parod i awtomeiddio llawer o'u swyddogaethau i ryddhau adnoddau er mwyn gallu eu cyfeirio at wasanaethau rheng flaen, ac rwy'n credu y byddai'n well pe byddem ni’n gwneud hyn mewn ffordd bwyllog a chynlluniedig ledled Cymru, yn hytrach na bod awdurdodau lleol unigol yn gwneud hynny ar sail ad hoc. Nid oes rhaid i hyn fod yn fygythiad, ond bydd yn newid, ac yn newid na allwn ni ei osgoi. Felly, tybed a allai ef ddweud ychydig mwy am swyddogaeth yr elfen ddigidol yn y prosiect gweddnewid ehangach oedd ganddo mewn golwg.

One of my ambitions for the consultation exercise is that we end it with a wider range of possibilities and more ideas for how we could reform the way we conduct elections in Wales than we started with. Those people who advocate compulsory participation in our democracy, I hope, will take this opportunity to make those views known and to generate the sort of debate that Lee Waters has suggested.

As for digital transformation, one of the reasons why I think regional working—and particularly in this context, sharing back-office services—is so important is that it will allow local authorities to build their own capacity to move in this direction without having to rely on buying in services and off-the-shelf solutions, as he said, from elsewhere.

Llywydd, I’ve said several times: I’ve generally been very encouraged by my interaction with local authorities and their willingness to be part of creating their own future. I was mildly disappointed by their response to the consultation exercise in relation to back-office services. I think there’s a greater reluctance than there ought to be to think of ways in which they can share across boundaries some of those services—not a sufficient grasp of digital transformational possibilities for the future. And I’ve said to local authorities and I’ll repeat it here this afternoon: our White Paper and the legislation we will bring forward signal that we are on a journey to greater shared services in Wales, and it’s a journey that all local authorities will need to be part of.

Un uchelgais sydd gennyf i ar gyfer yr ymgynghoriad yw bod gennym ystod ehangach o bosibiliadau a mwy o syniadau ar gyfer sut y gallem ni ddiwygio'r ffordd yr ydym ni’n cynnal etholiadau yng Nghymru ar ei ddiwedd nag oedd gennym ni ar y dechrau. Bydd y bobl hynny sy'n hyrwyddo cyfranogiad gorfodol yn ein democratiaeth, rwy’n gobeithio, yn manteisio ar y cyfle hwn i wneud y safbwyntiau hynny yn hysbys ac i esgor ar y math o ddadl mae Lee Waters wedi ei hawgrymu.

O ran gweddnewid digidol, un o'r rhesymau pam yr wyf yn meddwl bod gweithio͏ rhanbarthol—yn arbennig yn y cyswllt hwn, gan rannu gwasanaethau cefn swyddfa—mor bwysig yw y bydd yn caniatáu i awdurdodau lleol feithrin eu gallu eu hunain i symud i'r cyfeiriad hwn heb orfod dibynnu ar brynu gwasanaethau ac atebion parod, fel y dywedodd, o rywle arall.

Llywydd, rwyf wedi dweud sawl gwaith: Ar y cyfan rwyf wedi fy nghalonogi’n fawr gan fy rhyngweithio gydag awdurdodau lleol a'u parodrwydd i fod yn rhan o greu eu dyfodol eu hunain. Roeddwn braidd yn siomedig o’u hymateb i'r ymgynghoriad ynglŷn â gwasanaethau cefn swyddfa. Rwy'n credu bod yna fwy o amharodrwydd nag y dylid fod wrth feddwl am ffyrdd y gallant rannu rhai o’r gwasanaethau ar draws ffiniau—dim digon o grebwyll am bosibiliadau gweddnewid digidol ar gyfer y dyfodol. Ac rwyf wedi dweud wrth awdurdodau lleol, ac rwyf am ailadrodd hyn yma y prynhawn yma: mae ein Papur Gwyn a'r ddeddfwriaeth y byddwn yn ei chyflwyno yn arwydd ein bod yn symud tuag at sefyllfa lle caiff mwy o wasanaethau eu rhannu yng Nghymru, ac mae'n daith y bydd angen i bob awdurdod lleol fod yn rhan ohoni.

Some observations, really. I think there’s an issue with postal voting, especially for disabled people and elderly people whose signature doesn’t always correspond and they’ve found that their votes have been discounted in recent elections. I think if we’re all honest here, as well, then we all know that there is also an issue with postal voting and the integrity of the process. I have concerns of going down the road of postal voting more, because I actually think that postal voting should be restricted. There should be a reason why you have a postal vote, because the process is abused, and we all know this.

We do need to encourage people to vote, and I think the idea of supermarkets and other places like that is a very, very good idea. Again, back to the integrity of the process, there was an example in 2016 in the Assembly election in the Cardiff West constituency where somebody went to vote at 08:30, and they’d been told they had already voted. The individual gave the person a description of the person who had been there at 07:30 and voted in his name. Now, I think there’s certainly an argument for, maybe, identification when voting, because the process at the minute is far too easy to abuse, I would say, to use the same phrase again.

I’d like to see local referenda given some teeth. Again, we had a local referendum where I live, where 99.9 per cent of people voted in a certain way, and they just were not listened to, and thousands of people voted, as well.

I’ve got to touch on the dual mandate. I assume it applies to the House of Lords as well. Maybe you can clarify that. [Interruption.] I certainly would not, but there are some colleagues here who have a dual mandate there. More than anything else, it’s a matter of democratic principle. I was elected as a councillor, and recently re-elected. Everybody knew I was an Assembly Member. What gives you the right as an individual, as a Minister, to say to people they can’t vote for me or anybody else to be their councillor? In terms of the allowances, yes, I’m happily donating my allowances, 50 per cent to the community and 50 per cent to Plaid Cymru. But the issue is one of democracy. Who are you, Minister, or Cabinet Secretary, to tell people they haven’t got the right to vote for people? It’s not right.

Dim ond rhai sylwadau, mewn gwirionedd. Rwy'n credu bod problem gyda phleidleisio drwy'r post, yn enwedig ar gyfer pobl anabl a phobl hŷn nad yw eu llofnod bob amser yn cyfateb, ac maen nhw wedi canfod bod eu pleidleisiau wedi eu diystyrru mewn etholiadau diweddar. Rwy’n credu, os ydym ni i gyd yn onest yn y fan yma, hefyd, fe wyddom ni i gyd fod yna broblem gyda phleidleisio drwy'r post a didwylledd y broses. Mae gen i bryderon ynglŷn ag annog mwy o bleidleisio drwy'r post, gan fy mod i’n credu y dylai pleidleisio drwy'r post gael ei gyfyngu. Dylai fod rheswm pam y mae gennych bleidlais drwy’r post, oherwydd caiff y broses ei chamddefnyddio, ac rydym ni i gyd yn gwybod hynny.

Mae angen i ni annog pobl i bleidleisio, ac rwy'n credu bod y syniad o archfarchnadoedd a mannau eraill cyffelyb yn syniad gwirioneddol dda. Unwaith eto, yn ôl at uniondeb y broses, roedd enghraifft yn 2016 yn etholiad y Cynulliad yn etholaeth Gorllewin Caerdydd, pryd yr aeth rhywun i bleidleisio am 08:30, ac fe ddywedwyd wrtho ei fod eisoes wedi pleidleisio. Rhoddodd yr unigolyn ddisgrifiad i'r person o’r sawl a oedd wedi bod yno am 07:30 ac wedi pleidleisio yn ei enw ef. Nawr, rwy’n sicr yn credu bod dadl dros, efallai, brofi hunaniaeth wrth bleidleisio, oherwydd fe ddywedwn i fod y broses ar y funud yn llawer rhy hawdd ei chamddefnyddio, i ddefnyddio'r un ymadrodd eto.

Fe hoffwn i weld refferenda lleol yn cael grym gwirioneddol. Unwaith eto, cawsom refferendwm lleol yn lle rwyf i'n byw, pryd y pleidleisiodd 99.9 y cant o bobl yn mewn ffordd arbennig, ac fe gawson nhw eu hanwybyddu, ac fe bleidleisiodd miloedd o bobl hefyd.

Mae'n rhaid i mi gyffwrdd ar y mandad deuol. Rwy'n cymryd yn ganiataol ei fod yn berthnasol i Dŷ'r Arglwyddi hefyd. Efallai y gallwch chi egluro hynny.[Torri ar draws.] Ni fyddai gen i, yn sicr, ond mae gan rai cyd-Aelodau yma fandad deuol yn hynny o beth. Yn anad dim, mae'n fater o egwyddor ddemocrataidd. Cefais fy ethol yn gynghorydd, a’m hail-ethol yn ddiweddar. Roedd pawb yn gwybod fy mod yn Aelod Cynulliad. Beth sy’n rhoi'r hawl i chi fel unigolyn, fel Gweinidog, i ddweud wrth bobl na chânt bleidleisio drosof i neu dros unrhyw un arall i fod yn gynghorydd iddyn nhw? O ran y lwfansau, ydw, rwy’n hapus i roi fy lwfansau, 50 y cant i'r gymuned a 50 y cant i Blaid Cymru. Ond mater o ddemocratiaeth yw hwn. Pwy ydych chi, Weinidog, neu Ysgrifennydd y Cabinet, i ddweud wrth bobl nad oes ganddyn nhw’r hawl i bleidleisio dros bobl? Nid yw hynny’n iawn.

I suppose there was a declaration of interests of sorts there, Llywydd, and of course it isn’t for me to tell anybody anything. It would be for this National Assembly to decide, and if we do decide, that will be because this is the democratic forum where we make those decisions. That will be the basis of any decisions that flow from this consultation exercise.

I don’t have any powers over the House of Lords, but where we do have new powers over local government, I am clear in my own mind that people who have the privilege of sitting as Assembly Members ought to be able to devote the whole of their time and their energy to that job, and they ought not to find themselves in the position of voting on things that happen here that have a direct impact on other responsibilities that they discharge elsewhere.

I recognise the point about the integrity of the system. It’s partly why, when I answered my question from Mike Hedges on electronic voting, that I said that that is one of the things that we will need to think about. There is a tension between integrity on the one hand and simplicity on the other. I would like to make postal voting easier for those who choose to vote in that way. I’m slightly intrigued as to why the Member would like to make postal voting harder for people. Who is he, I might have said, to decide on the way in which people would choose to exercise their vote? So, I think we should make postal voting available to people. I think we should try and make it simpler in the way that Janet Finch-Saunders described, but I think we have to be careful on integrity, too.

I’m quite opposed to ID cards or other forms of identification at polling stations. We know that if we go down that route it will have a disproportionate effect on certain communities and certain parts of the electorate, exaggerating the current way in which some people find themselves disenfranchised. Where there are abuses, I think our system is robust enough to capture them. We need to be alert to that, but in the tension between wanting to make sure that voting is as accessible and as available as possible, and the integrity of the system, I think we ought to be prepared to be more concerned about making sure that nobody loses their chance to vote, while remaining vigilant to ensure that the system’s trustworthiness remains intact.

Mae'n debyg bod datganiad buddiannau o ryw fath yn y fan yna, Llywydd, ac wrth gwrs, nid fy lle i yw dweud unrhyw beth wrth unrhyw un. Lle’r Cynulliad Cenedlaethol hwn fyddai penderfynu, ac os ydym ni yn penderfynu, bydd hynny oherwydd mai dyma’r fforwm democrataidd lle yr ydym ni’n gwneud y penderfyniadau hynny. Dyna fydd sail unrhyw benderfyniad sy'n deillio o’r ymarfer ymgynghori hwn.

Nid oes gennyf unrhyw bwerau dros Dŷ'r Arglwyddi, ond lle mae gennym ni bwerau newydd dros lywodraeth leol, rwy’n glir yn fy meddwl fy hun y dylai pobl sy'n cael y fraint o eistedd fel Aelodau Cynulliad allu neilltuo’u holl amser a'u hegni i’r swydd honno, ac na ddylen nhw ganfod eu hunain yn y sefyllfa o bleidleisio ar bethau sy'n digwydd yma sy'n cael effaith uniongyrchol ar gyfrifoldebau eraill y maen nhw’n eu cyflawni mewn mannau eraill.

Rwy'n cydnabod y pwynt ynghylch uniondeb y system. Dyma pam, yn rhannol, pan atebais fy nghwestiwn gan Mike Hedges ar bleidleisio electronig, imi ddweud mai dyna un o'r pethau y bydd angen i ni feddwl amdano. Mae tyndra rhwng uniondeb ar y naill law a symlrwydd ar y llall. Hoffwn i wneud pleidleisio drwy'r post yn haws ar gyfer y bobl hynny sy'n dewis pleidleisio yn y ffordd honno. Rwy'n chwilfrydig braidd ynghylch pam y byddai'r Aelod yn dymuno gwneud pleidleisio drwy'r post yn fwy anodd i bobl. Pwy yw ef, gallwn i fod wedi’i ddweud, i benderfynu sut y mae pobl yn dewis arfer eu pleidlais? Felly, rwy’n credu y dylem ni sicrhau bod modd i bobl pleidleisio drwy'r post. Rwy'n credu y dylem ni geisio gwneud y broses yn symlach yn y modd y disgrifiodd Janet Finch-Saunders, ond rwy’n meddwl bod yn rhaid i ni fod yn ofalus gyda’r elfen o uniondeb, hefyd.

Rwy’n eithaf gwrthwynebus i gardiau adnabod neu fathau eraill o ddulliau adnabod mewn gorsafoedd pleidleisio. Rydym ni’n gwybod os awn ni ar hyd y trywydd hwnnw, y caiff hynny effaith anghymesur ar rai cymunedau ac ar garfanau penodol o'r pleidleiswyr, gan gynyddu’r ffordd y mae rhai pobl ar hyn o bryd yn teimlo eu bod nhw wedi eu dieithrio. Pan geir camddefnyddio, rwy’n credu bod ein system yn ddigon cadarn i’w ganfod. Mae angen i ni fod yn effro i hynny, ond yn y tyndra rhwng eisiau gwneud yn siŵr bod pleidleisio mor hwylus a chyfleus ag y bo modd, ac uniondeb y system, rwy’n credu y dylem ni fod yn barod i fod yn fwy pryderus am sicrhau nad oes neb yn colli eu cyfle i bleidleisio, gan barhau i fod yn wyliadwrus er mwyn sicrhau bod y system yn parhau i fod yn hollol ddidwyll.

Llywydd, Neil McEvoy gives half his salary to Plaid Cymru—I knew there was a reason why they kept him in the group. Well done.

With regard to the White Paper, section 2.56, which you’ve already touched upon, Cabinet Secretary, in response to Sian Gwenllian, identifies three arrangements for scrutiny: one is to stick as you are, two is to establish a standing regional committee, or three, to set up task and finish groups. Scrutiny has come a long way in the last 10 years, as I know from my own experience in 10 years in local government. But also, reading Wales Audit Office annual improvement reports and special reports on scrutiny, you can see that things have improved. There’s a lesson to be learned from the landscape of scrutiny that exists now, compared to what it was over the past 25 years of local authorities as they are. What dialogue will the Cabinet Secretary have with the Wales Audit Office, who have played a creditable role in some of this? Will the Wales Audit Office advise on governance arrangements? And, particularly, how can you ensure that scrutiny and the standards that have been reached so far are maintained and will continue to be improved upon, given the freedom the councils will have to establish new arrangements for scrutiny?

Llywydd, mae Neil McEvoy yn rhoi hanner ei gyflog i Blaid Cymru— roeddwn i’n gwybod bod rheswm pam y maen nhw’n ei gadw yn y grŵp. Da iawn.

O ran y Papur Gwyn, mae adran 2.56, rydych chi eisoes wedi ei grybwyll, Ysgrifennydd y Cabinet, wrth ymateb i Siân Gwenllian, yn nodi tri threfniant ar gyfer craffu: un yw aros fel yr ydych chi, dau yw sefydlu pwyllgor rhanbarthol sefydlog, neu dri, sefydlu grwpiau gorchwyl a gorffen. Mae craffu wedi esblygu llawer iawn yn ystod y 10 mlynedd diwethaf, fel y gwn i o fy mhrofiad fy hun o 10 mlynedd mewn llywodraeth leol. Ond hefyd, o ddarllen adroddiadau gwelliant blynyddol Swyddfa Archwilio Cymru ac adroddiadau arbennig ar graffu, fe allwch chi weld bod pethau wedi gwella. Mae gwers i'w dysgu o'r sefyllfa sy'n bodoli erbyn hyn o ran craffu, o'i gymharu â'r sefyllfa yn ystod y 25 mlynedd diwethaf o awdurdodau lleol fel y maen nhw. Pa drafodaethau fydd Ysgrifennydd y Cabinet yn eu cael gyda Swyddfa Archwilio Cymru, sydd wedi gwneud gwaith canmoladwy mewn rhai agweddau ar hyn? A fydd Swyddfa Archwilio Cymru yn rhoi cyngor ar drefniadau llywodraethu? Ac, yn arbennig, sut gallwch chi sicrhau bod y trylwyredd hwn o graffu, a'r safonau a gyrhaeddwyd hyd yn hyn, yn cael eu cynnal ac yn parhau i gael eu gwella, o ystyried y rhyddid y bydd gan y cynghorau i sefydlu trefniadau newydd ar gyfer craffu?

I thank the Member for that. I do think it is right to allow local authorities the flexibility to decide on the way in which scrutiny works best in their own circumstances, and to design scrutiny arrangements for regional arrangements that fit in with the way they discharge other parts of their responsibilities. I agree with what Hefin David said about the fact that scrutiny has improved in recent times. There was a report published recently—an independent report—that looked across England, Wales and Scotland, and Wales was the only part of Britain where those involved in scrutiny reported that they believed that the system had improved, and that they were now better at it than they had been in the past. Part of that is a result of the advice and investment from the WAO. We will continue to work with them to take their advice. I said in my opening statement, Llywydd, that I wanted to give the maximum opportunity before introducing the Bill to work with local authorities themselves and partners, such as the WAO, on some of the detail of the Bill, and scrutiny will certainly be part of that ongoing dialogue.

Diolch i'r Aelod am hynna. Rwyf yn credu ei bod hi’n briodol i ganiatáu hyblygrwydd i awdurdodau lleol benderfynu ar y ffordd y mae craffu yn gweithio orau yn eu hamgylchiadau eu hunain, ac i gynllunio trefniadau craffu ar gyfer trefniadau rhanbarthol sy'n cyd-fynd â'r ffordd y maen nhw’n cyflawni agweddau eraill ar eu cyfrifoldebau. Rwy’n cytuno â'r hyn a ddywedodd Hefin David am y ffaith fod craffu wedi gwella yn ddiweddar. Cyhoeddwyd adroddiad yn ddiweddar—adroddiad annibynnol—a oedd yn edrych ar bob rhan o Gymru, Lloegr a'r Alban, a Chymru oedd yr unig ran o Brydain lle yr adroddodd y rhai a oedd ymwneud â chraffu eu bod yn credu bod y system wedi gwella, a'u bod erbyn hyn yn well am graffu nag oedden nhw yn y gorffennol. Mae rhan o hynny o ganlyniad i gyngor a buddsoddiad gan Swyddfa Archwilio Cymru. Byddwn yn parhau i weithio gyda nhw i gymryd eu cyngor. Dywedais yn fy natganiad agoriadol, Llywydd, fy mod i’n awyddus i roi cymaint o gyfle â phosib, cyn cyflwyno’r Bil, i weithio gydag awdurdodau lleol eu hunain a phartneriaid, megis Swyddfa Archwilio Cymru, ar rai o fanylion y Bil cyn ei gyflwyno, a bydd gwaith craffu yn sicr yn rhan o’r trafodaethau parhaus hynny.

Diolch, Llywydd. Can I thank the Cabinet Secretary for his statement this afternoon? Obviously, I support the comments of my colleagues as far as electoral reform is concerned. And, by the way, electronic voting: you might want to look at what goes on in Estonia, which will tell you about that.

But hidden away in your statement, actually, was a very important aspect for me, and that is the possible change of boundaries for all local health boards, particularly in relation to Bridgend County Borough Council. Now, that might affect Bridgend County Borough Council, but it also affects many of my constituents because the river Afan is an artificial boundary used by ambulance services: those to the east go to Princess of Wales; those to the west go to Morriston. And, therefore, many of my constituents use the services at Princess of Wales and within that area. Now, barriers should not be presented by boundaries; I accept that. But many of my residents will want to be reassured that the services they currently have will not be impacted upon, and that they will continue to receive the same type of service. So, in your consultation, which you intend to carry out, can you present the case as to how those services will be maintained, so constituents within Port Talbot and Aberafan will not be affected by any change?

Diolch, Llywydd. A gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ddatganiad y prynhawn yma? Yn amlwg, rwy’n cefnogi sylwadau fy nghyd-Aelodau o ran diwygio etholiadol. A, gyda llaw, pleidleisio electronig: hwyrach yr hoffech chi edrych ar yr hyn sy'n digwydd yn Estonia i gael gwybod am hynny.

Ond ynghudd yn eich datganiad, mewn gwirionedd, roedd agwedd bwysig iawn i mi, a hynny yw'r posibilrwydd o newid ffiniau pob bwrdd iechyd lleol, yn enwedig o ran Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr. Nawr, fe allai hynny effeithio ar Gyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr, ond mae hefyd yn effeithio ar lawer o fy etholwyr oherwydd bod yr afon Afan yn ffin artiffisial a ddefnyddir gan y gwasanaethau ambiwlans: mae’r rhai i'r dwyrain yn mynd i ysbyty Tywysoges Cymru; a’r rhai i'r gorllewin yn mynd i Dreforys. Ac, felly, mae llawer o fy etholwyr yn defnyddio'r gwasanaethau yn Ysbyty Tywysoges Cymru ac yn yr ardal honno. Nawr, ni ddylai ffiniau beri rhwystrau; rwy’n derbyn hynny. Ond fe hoffai llawer o fy nhrigolion gael sicrwydd na fydd y gwasanaethau sydd ganddyn nhw ar hyn bryd yn cael eu heffeithio, ac y byddant yn parhau i gael yr un math o wasanaeth. Felly, yn yr ymgynghoriad yr ydych chi’n bwriadu ei gynnal, a allwch chi gyflwyno'r achos ynghylch sut y bydd y gwasanaethau hynny'n cael eu cynnal, fel na fydd etholwyr ym Mhort Talbot ac Aberafan yn cael eu heffeithio gan unrhyw newid?

I thank David Rees for that very important point. I said in my statement that we will be working with Bridgend and both the health boards that will be involved in this—that’s ABMU and Cwm Taf—on a proposal that we can then consult on later in the year. We will make sure that the points that David Rees has raised this afternoon are taken into account in developing that proposition. The Princess of Wales hospital is not moving; it will be where it is today, but access to it is very important for people who live beyond Bridgend itself, and we will make sure that their interests are properly represented in the proposal that we will develop for consultation.

Hoffwn ddiolch i David Rees am y pwynt pwysig iawn yna. Dywedais yn fy natganiad y byddwn yn gweithio gyda Phen-y-bont ar Ogwr a’r ddau fwrdd iechyd a fydd yn rhan o hyn—sef PABM a Chwm Taf—ar gynnig y gallwn ni wedyn ymgynghori yn ei gylch yn ddiweddarach yn y flwyddyn. Byddwn yn gwneud yn siŵr y caiff y pwyntiau a gododd David Rees y prynhawn yma eu hystyried wrth ddatblygu’r cynnig hwnnw. Nid yw ysbyty Tywysoges Cymru yn symud; bydd yn dal i fod yn lle y mae hi heddiw, ond mae defnyddio’r ysbyty yn bwysig iawn i bobl sy'n byw y tu hwnt i Ben-y-bont ar Ogwr ei hun, a byddwn yn gwneud yn siŵr y caiff eu buddiannau eu cynrychioli'n briodol yn y cynnig y byddwn yn ei ddatblygu ar gyfer ymgynghoriad.

8. 7. Datganiad: Banc Datblygu Cymru
8. 7. Statement: The Development Bank of Wales

Yr eitem nesaf yw’r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith ar fanc datblygu Cymru. Rydw i’n galw ar yr Ysgrifennydd Cabinet i wneud ei ddatganiad. Ken Skates.

The next item is a statement by the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure on the development bank of Wales. I call on the Cabinet Secretary to make a statement. Ken Skates.

Thank you, Llywydd. I am delighted to announce today that we are delivering one of the key pledges contained in our programme for Government by creating the development bank of Wales. I’m particularly pleased that the development bank will address market failure across business finance by focusing support for micro, start-up and innovative businesses across Wales. This means that businesses will have access to the finance they need to become fitter, bigger and stronger. The development bank will be a strategic national asset that is unique in the UK and one that provides a competitive business advantage for Wales over the rest of the country. It will help to provide the growth finance and business support required to attract, build and retain microbusinesses and SMEs in Wales, both today and into the future. It will build on the success of Finance Wales and learn from the very best development banks around the world.

Diolch i chi, Llywydd. Mae'n bleser gennyf gyhoeddi heddiw ein bod yn cyflawni un o’r addewidion allweddol a gafwyd yn ein rhaglen Lywodraethu drwy greu Banc Datblygu Cymru. Rwy'n arbennig o falch y bydd y banc datblygu yn mynd i'r afael â methiant y farchnad cyllid busnes yn gyffredinol drwy ganolbwyntio ar gefnogaeth i fusnesau micro, busnesau sy’n dechrau a busnesau arloesol ledled Cymru. Mae hyn yn golygu y bydd modd i fusnesau gael y cyllid sydd ei angen arnyn nhw i fod yn iachach, i dyfu a chryfhau. Bydd y banc datblygu yn ased cenedlaethol strategol sy'n unigryw yn y DU ac yn un sy'n rhoi mantais gystadleuol i fusnesau yng Nghymru dros weddill y wlad. Bydd yn helpu i ddarparu'r twf cyllid a’r cymorth busnes sydd ei angen i ddenu, datblygu a chadw microfusnesau a busnesau bach a chanolig yng Nghymru, heddiw ac i’r dyfodol. Bydd yn adeiladu ar lwyddiant Cyllid Cymru ac yn dysgu oddi wrth y banciau datblygu gorau yn y byd.

Daeth Suzy Davies i’r Gadair.

Suzy Davies took the Chair.

The development bank has an ambitious, five-year plan to generate more than £1 billion of investment to support the Welsh economy. It will help businesses to support over 5,500 jobs per annum. The development bank will significantly increase the availability of funding to SMEs to £80 million per annum within five years, compared with £56 million in 2016-17. It will increase the impact on the Welsh economy by over £170 million per annum by 2021-22, taking private sector leverage into account. In recent years, the targeted provision of finance made available to microbusinesses has trebled from £6 million to £18 million. This has enabled businesses with fewer than 10 employees to quickly and efficiently borrow from as little as £1,000 to £50,000. The development bank will continue to prioritise this important market segment in Wales, which is also the lifeblood of our rural economy, and I’ll say more on this later.

The new bank is developing a culture of continuous improvement. Working with Business Wales, it will improve its online customer services, helping more companies to benefit more efficiently. Not only will the bank improve access to existing financial products, it will also identify future business needs and create suitable new products. To help do this, the development bank of Wales is already working with the Office for National Statistics, Cardiff University and other academic institutions so that they can better understand the financial issues that SMEs face, and develop appropriate new solutions.

I am clear that the new bank should not lose sight of its primary function of providing money with management. This includes providing gap finance alongside private sector funders, to enable deals to materialise that wouldn’t otherwise do so, and providing a full range of management support in addition to simple finance. Whilst approving these ambitious plans for the development bank today, I am pleased to see that the bank will have a presence across the whole of Wales. This includes the rural areas across Wales where market failure in the banking sector is most pronounced. Recognising its pan-Wales role, the bank has organised a series of launch events across the country during October.

The development bank is a major component of Welsh Government’s strategy to deliver a more prosperous and secure Wales, as set out in ‘Taking Wales Forward’. It will differ from Finance Wales, not only in terms of the increased scale of funding available to Welsh businesses, but also better business support in collaboration with Business Wales. The organisation already manages significant operations on behalf of other Welsh Government departments, most notably Help to Buy, which falls under the remit of my colleague Carl Sargeant, Assembly Member, Cabinet Secretary for Communities and Children. I also believe there is potential, though, for the development bank to further extend its provision of financial services in the future, to support other Welsh Government departments to develop innovative and cost- effective solutions.

The transition of Finance Wales into the development bank is already well under way on a number of fronts, including delivering a number of new funds and significantly increasing support to SMEs, now and in the future, for example, a management succession fund, new technology seed finance and a working capital fund to support fast-growing businesses. Also, work is taking place on establishing the new intelligence unit; creating an angel co-investment fund with related support; developing new branding for the development bank; and improving online interaction with customers, making it easier for customers to get advice and funding online.

We are also committed to establishing the headquarters of the development bank of Wales in north Wales by the end of this year. The bank will have a regional presence to support the department’s regional footprint. Work is already ongoing to identify suitable premises in and around the Wrexham area, where the bank aims to grow to 50 staff over the next two years.

Today, I am delighted to confirm that I have approved the establishment of the new £100 million Wales flexible investment fund. The fund will be managed by the development bank, and as its name implies it will be fully flexible. It will provide a combination of debt, mezzanine and equity funding options ranging from £25,000 to £5 million. It will offer loans with terms of up to 10 years, in recognition of scenarios where small businesses require patient capital. As I touched on earlier, microbusinesses will also be able to benefit from this fund. This £100 million package of flexible support comes on top of an announcement I made last year to create the £136 million Wales business fund. Today I am pleased to announce that we are putting a further £35 million into that fund, increasing it to £171 million.

Last year, Carl Sargeant AM, Cabinet Secretary for Communities and Children, announced £230 million for the second phase of the Help to Buy scheme. Taken alongside the bank’s direct investment and private sector leverage, this funding underpins the bank’s ambition to generate more than £1 billion of investment support into the Welsh economy over the next five years. The development bank of Wales will increasingly become self-funding. The business model assumes it will no longer need any grant support from the public purse for operational costs from next year onwards. In summary, the development bank of Wales is a cornerstone organisation for investment and business support. Given its increased scale and breadth of expertise, it is well placed to meet the challenges and opportunities we will inevitably face, and make Wales more prosperous and secure.

Mae gan y banc datblygu gynllun pum mlynedd uchelgeisiol i gynhyrchu dros £1 biliwn o fuddsoddiad ar gyfer cefnogi economi Cymru. Bydd yn helpu busnesau i gefnogi dros 5,500 o swyddi y flwyddyn. Bydd y banc datblygu yn cynyddu'r cyllid sydd ar gael i fusnesau bach a chanolig yn sylweddol hyd at £80 miliwn y flwyddyn o fewn pum mlynedd, o'i gymharu â £56 miliwn yn 2016-17. Bydd yn cynyddu’r effaith ar economi Cymru gan dros £170 miliwn y flwyddyn erbyn 2021-22, â chymryd trosoledd sector preifat i ystyriaeth. Mewn blynyddoedd diweddar, mae'r ddarpariaeth cyllid a anelir at ficrofusnesau wedi treblu o £6 miliwn i £18 miliwn. Mae hyn wedi caniatáu i fusnesau sydd â llai na 10 o weithwyr fenthyca yn gyflym ac yn effeithlon gyn lleied â £1,000 hyd at £50,000. Bydd y banc datblygu yn parhau i roi blaenoriaeth i’r rhan bwysig hon o’r farchnad yng Nghymru, sydd hefyd yn guriad calon ein heconomi wledig, a byddaf yn dweud rhagor am hyn maes o law.

Mae'r banc newydd yn datblygu diwylliant o welliant parhaus. Gan weithio gyda Busnes Cymru, bydd yn gwella ei wasanaethau ar-lein i gwsmeriaid, gan helpu mwy o gwmnïau i elwa’n fwy effeithlon. Bydd y banc nid yn unig yn ei gwneud yn haws i gael gafael ar y cynhyrchion ariannol presennol, ond bydd hefyd yn nodi anghenion busnes i’r dyfodol ac yn creu cynhyrchion newydd sy’n addas. I helpu â hyn, mae banc datblygu Cymru eisoes yn gweithio gyda'r Swyddfa Ystadegau Gwladol, Prifysgol Caerdydd a sefydliadau academaidd eraill i ddeall yn well y materion ariannol sy’n wynebu busnesau bach a chanolig, ac i ddatblygu datrysiadau newydd sy’n briodol.

Rwyf yn sicr fy marn na ddylai'r banc newydd golli golwg ar ei brif swyddogaeth sef darparu arian â rheolaeth. Mae hyn yn cynnwys darparu cyllid llenwi bwlch ochr yn ochr â chyllidwyr y sector preifat, i ganiatáu taro bargeinion na fydden nhw’n gallu digwydd fel arall, a darparu ystod lawn o gymorth rheoli yn ogystal â chyllid syml. Wrth gymeradwyo’r cynlluniau uchelgeisiol hyn heddiw ar gyfer y banc datblygu, rwy’n falch o weld y bydd gan y banc bresenoldeb ledled Cymru. Mae hyn yn cynnwys ardaloedd gwledig ledled Cymru lle mae methiant y farchnad yn y sector bancio ar ei amlycaf. Gan gydnabod ei swyddogaeth o ran Cymru benbaladr, mae'r banc wedi trefnu cyfres o ddigwyddiadau lansio dros y wlad yn ystod mis Hydref.

Mae'r banc datblygu yn elfen bwysig o strategaeth Llywodraeth Cymru i gyflawni Cymru fwy ffyniannus a diogel , fel y nodir yn 'Symud Cymru Ymlaen'. Bydd yn wahanol i Gyllid Cymru, nid yn unig o ran y raddfa uwch o gyllid fydd ar gael i fusnesau yng Nghymru, ond hefyd o ran cymorth busnes gwell wrth gydweithio â Busnes Cymru. Mae'r sefydliad eisoes yn rheoli gweithrediadau sylweddol ar ran adrannau eraill yn Llywodraeth Cymru, yn fwyaf nodedig Help i Brynu, sydd yng nghylch gwaith fy nghyd-Aelod, Carl Sargeant, Aelod Cynulliad, Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant. Rwyf hefyd o’r farn bod posibilrwydd, er hynny, i’r banc datblygu ymestyn ei ddarpariaeth o wasanaethau ariannol eto yn y dyfodol, i gefnogi adrannau eraill Llywodraeth Cymru i ddatblygu datrysiadau arloesol a chosteffeithiol.

Mae'r broses o drosglwyddo Cyllid Cymru i'r banc datblygu ar y gweill eisoes ar sawl cyfrif, gan gynnwys cyflwyno nifer o gronfeydd newydd a chynyddu’n sylweddol gefnogaeth i fusnesau bach a chanolig, yn awr ac i’r dyfodol, er enghraifft, cronfa olyniaeth rheoli, cyllid i egino technoleg newydd a chronfa cyfalaf gweithio i gefnogi busnesau sy'n tyfu’n gyflym. Hefyd, mae gwaith yn cael ei wneud ar sefydlu uned wybodaeth newydd; gan greu cronfa gydfuddsoddi angel gyda chymorth cysylltiedig; datblygu brand newydd ar gyfer y banc datblygu; a gwella rhyngweithio gyda chwsmeriaid ar-lein, gan ei gwneud yn haws i gwsmeriaid gael cyngor a chyllid ar-lein.

Rydym hefyd wedi ymrwymo i sefydlu pencadlys banc datblygu Cymru yn y gogledd erbyn diwedd y flwyddyn hon. Bydd gan y banc bresenoldeb rhanbarthol i gefnogi patrwm rhanbarthol yr adran. Mae gwaith yn mynd rhagddo eisoes i nodi safleoedd addas yn Wrecsam a’r cyffiniau, lle mae'r banc yn anelu i gynyddu ei staff i 50 yn ystod y ddwy flynedd nesaf.

Heddiw, hyfrydwch i mi yw cadarnhau fy mod wedi cymeradwyo sefydlu’r gronfa buddsoddi hyblyg Cymru newydd gwerth £100 miliwn. Caiff y gronfa ei rheoli gan y banc datblygu, ac fel yr awgryma’r enw bydd yn gwbl hyblyg. Bydd yn darparu cyfuniad o ddewisiadau dyled, mesanîn a chyllid ecwiti yn amrywio o £25,000 hyd at £5 miliwn. Bydd yn cynnig benthyciadau â thelerau o hyd at 10 mlynedd, i gydnabod sefyllfaoedd lle mae busnesau bach yn gofyn am gyfalaf tymor estynedig. Fel y crybwyllais yn gynharach, bydd microfusnesau hefyd yn gallu elwa ar y gronfa hon. Mae'r pecyn £100 miliwn o gymorth hyblyg yn ychwanegol at y cyhoeddiad a wneuthum y llynedd i greu cronfa busnes Cymru gwerth £136 miliwn. Heddiw, rwy'n falch o gyhoeddi ein bod am roi £35 miliwn arall i mewn i'r gronfa, gan ei chynyddu i £171 miliwn.

Y llynedd, cyhoeddodd Carl Sargeant AC, Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant, £230 miliwn ar gyfer ail gam y cynllun Cymorth i Brynu. O'i gymryd ochr yn ochr â buddsoddiad uniongyrchol y banc a throsoledd sector preifat, mae’r arian hwn yn sail i uchelgais y banc o gynhyrchu mwy na £1 biliwn o gymorth buddsoddi yn economi Cymru dros y pum mlynedd nesaf. Bydd banc datblygu Cymru yn gynyddol ariannu ei hunan. Mae'r model busnes yn cymryd na fydd angen unrhyw gymorth grant o bwrs y wlad arno mwyach o'r flwyddyn nesaf ymlaen ar gyfer costau gweithredol. I grynhoi, mae banc datblygu Cymru yn sefydliad sy’n gonglfaen buddsoddi a chymorth busnes. O ystyried maint ac ehangder cynyddol ei arbenigedd, mae mewn sefyllfa dda i ymateb i'r heriau a'r cyfleoedd y byddwn yn eu hwynebu’n anochel, a dod â mwy o ffyniant a diogelwch i Gymru.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Russell George.

Thank you, Cabinet Secretary. Russell George.

Diolch, acting Presiding Officer. I have to say, Cabinet Secretary, I am disappointed that we’re yet to see the detail that will allow the National Assembly to scrutinise the development bank’s business plan. Of course, Members must be able to ensure that businesses are fully supported through the proposals and that the failings of Finance Wales are fully addressed. So, I would be grateful, Cabinet Secretary, if you could set out when you intend to publish the long-awaited business plan for the development bank.

In a written question to you in May, you responded that the final business plan would be submitted for approval by the Welsh Government ‘very shortly’. Has that now happened, and, if not, why has this process been subject to such a delay?

You also stated your intention for the development bank to increase direct lending to businesses, compared to what Finance Wales currently lends. Now, last week, in the Economy, Infrastructure and Skills Committee, you said that the development bank

‘will be tasked with increasing investment levels from about £50 million…up to £80 million within five years.’

Can you just provide some clarification on where these additional funds are going to come from?

Also, Finance Wales has been unable to borrow funds as any borrowing would have to appear on the Welsh Government's balance sheet. Now, we know, from the recent experience of Circuit of Wales, that the same is true of guarantees. So, therefore, given the absence of a business plan, which would have no doubt resolved this question, I would appreciate clarification as to whether the development bank will be able to provide guarantees or borrow money itself.

Turning to the commercial function of the bank, can you confirm you expect the bank to support SMEs in Wales with lending rates of between 4 and 12 per cent, and outline why you believe the proposed ratio of public-private financing to support Welsh SMEs is the optimum ratio to promote business growth, manage risk, and ensure taxpayer value? Are you also confident that the proposed hybrid model for the bank will prove adequate in addressing SME market failure and ensuring a significant increase in the provision of new capital to Welsh SMEs and address the funding gap?

Turning to the future of the bank, can you also outline how the Welsh Government’s ongoing work with the industrial strategy has influenced the creation of the bank’s latest plan, and what steps have you taken to date to ensure that the bank will be equipped with the commercial expertise necessary to ensure its proper future development?

Finally, turning to the location of the bank—I’ve heard what you’ve said today—how many members of the bank’s executive team do you expect to be based full time in the north Wales head office? What is your assessment of the number of full-time finance Wales staff who will relocate to north Wales following the launch of the development bank? And are you confident that the bank’s remit consists of a genuine commitment to relocating the administrative functions out of Cardiff and to bring finance close to other regions of Wales?

Diolch, Llywydd gweithredol. Mae’n rhaid i mi ddweud, Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n siomedig nad ydym wedi gweld y manylion eto a fydd yn caniatáu i'r Cynulliad Cenedlaethol graffu ar gynllun busnes y banc datblygu. Wrth gwrs, mae'n rhaid i’r Aelodau allu sicrhau bod busnesau yn cael cefnogaeth lawn yn sgil y cynigion a bod methiannau Cyllid Cymru yn cael sylw llawn. Felly, byddwn yn ddiolchgar, Ysgrifennydd y Cabinet, pe gallech nodi pryd yr ydych yn bwriadu cyhoeddi’r cynllun busnes hir ddisgwyliedig ar gyfer y banc datblygu.

Mewn cwestiwn ysgrifenedig i chi ym mis Mai, fe wnaethoch chi ymateb drwy ddweud y byddai'r cynllun busnes terfynol yn cael ei gyflwyno i'w gymeradwyo gan Lywodraeth Cymru 'yn fuan iawn'. A yw hynny wedi digwydd erbyn hyn, ac, os nad ydyw, pam mae’r broses wedi bod yn destun y fath oedi?

Roeddech hefyd yn datgan eich bwriad i’r banc datblygu gynyddu benthyca uniongyrchol i fusnesau, o’i gymharu â'r hyn y mae Cyllid Cymru yn ei fenthyca ar hyn o bryd. Nawr, yr wythnos diwethaf, yn y Pwyllgor Economi, Seilwaith a Sgiliau, roeddech chi’n dweud y bydd y banc datblygu

yn cael y dasg o gynyddu lefelau buddsoddiad o tua £50 miliwn...hyd at £80 miliwn o fewn pum mlynedd.

A wnewch chi roi rhywfaint o eglurhad o ran tarddle’r arian ychwanegol hwn?

Hefyd, nid oedd Cyllid Cymru wedi gallu benthyca arian gan y byddai'n rhaid i unrhyw fenthyciadau ymddangos ar fantolen Llywodraeth Cymru. Nawr, fe wyddom ni, o brofiad diweddar Cylchdaith Cymru, fod yr un peth yn wir am warantau. Gan hynny, felly, o ystyried y ffaith nad oes cynllun busnes yn bodoli a fyddai wedi datrys y cwestiwn hwn yn ddiamau, byddwn yn gwerthfawrogi eglurhad o ran a fydd y banc datblygu yn gallu darparu gwarantau neu fenthyca arian ei hunan.

Gan droi at swyddogaeth fasnachol y banc, a wnewch chi gadarnhau eich bod yn disgwyl i'r banc i gefnogi busnesau bach a chanolig yng Nghymru gyda chyfraddau benthyca o rhwng 4 a 12 y cant, ac amlinellu pam yr ydych yn credu mai’r gymhareb arfaethedig o ariannu rhwng cyhoeddus a phreifat i gefnogi busnesau bach a chanolig yng Nghymru yw’r gymhareb orau bosibl i hybu twf busnes, rheoli risg, a sicrhau gwerth i’r trethdalwr? A ydych hefyd yn hyderus y bydd y model hybrid arfaethedig ar gyfer y banc yn ddigonol wrth fynd i'r afael â methiant y farchnad busnesau bach a chanolig a sicrhau cynnydd sylweddol yn y ddarpariaeth o gyfalaf newydd i fusnesau bach a chanolig yng Nghymru a mynd i'r afael â llenwi’r bwlch cyllido?

Gan droi at ddyfodol y banc, a wnewch chi amlinellu hefyd sut y mae gwaith parhaus Llywodraeth Cymru â'r strategaeth ddiwydiannol wedi dylanwadu ar greu cynllun diweddaraf y banc, a pha gamau yr ydych chi wedi eu cymryd hyd yn hyn i sicrhau y bydd y banc yn meddu ar yr arbenigedd masnachol sy’n angenrheidiol ar gyfer ei ddatblygiad cymwys i’r dyfodol?

Yn olaf, gan droi at leoliad y banc—clywais yr hyn a ddywedasoch chi heddiw—faint o aelodau o dîm gweithredol y banc yr ydych yn disgwyl iddynt weithio’n llawn amser yn y brif swyddfa yn y gogledd? Beth yw eich asesiad o nifer staff llawn amser cyllid Cymru a fydd yn cael ei adleoli i’r gogledd? A ydych yn hyderus fod cylch gwaith y banc yn cynnwys ymrwymiad gwirioneddol i adleoli swyddogaethau gweinyddol y tu allan i Gaerdydd a dod â chyllid yn agos at ranbarthau eraill o Gymru?

Can I thank the Member for his questions and begin with that very last point, the importance of ensuring that the development bank of Wales is a bank for the whole of Wales? In terms of the headquarters, the number of staff who will be located at the headquarters will amount to 50 within the next two years. We anticipate starting with 20, which will include senior management figures, but a location strategy is being developed at the moment by Finance Wales. That will be available in August and will provide details of the exact roles that will be offered at the headquarters from the outset and the proposals for increasing staff numbers.

It’s been very clear that Finance Wales expects, during the process of evolving into the development bank, not only to have existing staff in north Wales but also to make sure that, as it develops new funds and new opportunities, any additional staff resources are allocated to the new headquarters. But I’m keen to ensure, and I know that Finance Wales are with their business plan—and I’ll come on to the business case, rather, in a second—I know that they are very keen to ensure that all of Wales is given easy access, physical access, to development bank advice and support, and so a piece of work is taking place at the moment with Business Wales looking at how they can ensure that they exploit mutual interests and, potentially, how they could co-locate services, because it’s our view that, regardless of whether you’re an individual trying to start a business or whether you’re an existing businessperson trying to grow a business, you should only have one port of call for the advice and support that you need. Therefore, it makes sense to be able to bring together Business Wales activities with the development bank and, likewise, to ensure that Welsh Government economic development functions as well are well aligned with Business Wales and the development bank.

In terms of the business case, as promised, I have asked Finance Wales to share their business case in a briefing publication that is going to be available this month, I am assured. So, that will be available to Members very soon.

In terms of the hybrid model that the Member raised, of course, the model was developed following two committee reports, the last in 2015, when the then Enterprise and Business Committee, very well chaired by your colleague Nick Ramsay, found that Finance Wales made a sound basis for developing into the development bank and that expertise should not be lost. Therefore, this model is one that is robust.

In terms of the ratio of levering in private investment, we believe that it is achievable—the 1.15:1 ratio is achievable and will contribute to that £1 billion target over five years. In terms of the additional resource that will be available, I’ve already announced today additional resource in the form of two funds, and also the development bank, over the course of its first five years, will be recycling much of the investment, and that in turn will ensure that, through the management fees, it will become a nil-cost operation to the public purse.

Russell George made a very important point about ensuring that there are adequate skills within the development bank from the outset. Now, I think we should all recognise that Finance Wales has undergone quite considerable change and, in terms of expanding its own skills base—it’s already got a good track record, a very successful track record, in attracting top-quality personnel to join its forces. During the past two years it’s acquired and attracted a number of highly experienced individuals, including to the posts of chairman, chief executive, and non-executive directors. And I do believe that, whilst we may be some distance from the centre of financial expertise, which is London, we will be able to tap into London financial houses, and I do believe that the development bank will be able to establish strong links that could be utilised to support Welsh micro, small, and medium-sized businesses.

I think another key development for Finance Wales has been the funds that it’s operated for customers across the border. It’s enabled Finance Wales to develop a strong reputation and to also acquire additional skills. So, I have the confidence in Finance Wales, in becoming the development bank of Wales, to have the experience and the skills and also the prestige to attract the best people in the sector and also to grow those skills from within.

In terms of guarantees, I think it’s an important point to make that—and this is a very significant point that the Member raises—our options for the future of the development bank of Wales will remain open and the purpose of the intelligence unit is to assess current and emerging trends to look at every and any barrier that exists that’s preventing micro, small, and medium-sized enterprises from growing and to devise ways of overcoming those barriers. And so, over the coming years, the development bank’s future could well evolve accordingly.

A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei gwestiynau a dechrau â'r pwynt olaf un, sef pwysigrwydd sicrhau bod banc datblygu Cymru yn fanc i Gymru gyfan? O ran y pencadlys, bydd nifer y staff a fydd yn cael ei leoli yn y pencadlys yn 50 o fewn y ddwy flynedd nesaf. Rydym ni’n rhagweld y byddwn yn dechrau gyda 20, a fydd yn cynnwys rhai uwch reolwyr, ond mae strategaeth leoli yn cael ei datblygu ar hyn o bryd gan Cyllid Cymru. Bydd hynny ar gael ym mis Awst a bydd yn rhoi manylion am yr union swyddogaethau a fydd yn cael eu cynnig yn y pencadlys o'r cychwyn cyntaf a'r cynigion ar gyfer cynyddu nifer y staff.

Mae wedi bod yn amlwg iawn fod Cyllid Cymru yn disgwyl, yn ystod y broses esblygu i fod yn fanc datblygu, y bydd staff presennol yn y gogledd ond hefyd bydd yn gwneud yn siŵr fod unrhyw adnoddau ar gyfer staff ychwanegol yn cael eu dyrannu i'r pencadlys newydd wrth iddo ddatblygu cronfeydd newydd a chyfleoedd newydd. Ond rwy’n awyddus i sicrhau, a gwn fod Cyllid Cymru yn awyddus i wneud hynny gyda’u cynllun busnes—a byddaf yn trafod yr achos busnes mewn eiliad—gwn eu bod yn awyddus iawn i sicrhau bod pob rhan o Gymru yn gallu cael mynediad hawdd, mynediad corfforol, i gyngor a chefnogaeth banc datblygu. Ac mae darn o waith yn cael ei wneud ar hyn o bryd gyda Busnes Cymru yn edrych ar sut y gallen nhw sicrhau eu bod yn elwa o fuddiannau cyffredin ac, o bosibl, sut y gallen nhw gydleoli gwasanaethau. Ein barn ni yw mai dim ond un pwynt cyswllt sydd ei angen arnoch i gael y cyngor a'r cymorth angenrheidiol, pa un a ydych yn unigolyn sy’n ceisio dechrau busnes neu’n ddyn busnes eisoes ac yn ceisio tyfu’ch busnes. Felly, mae'n gwneud synnwyr i allu dod â gweithgareddau Busnes Cymru a'r banc datblygu at ei gilydd ac, yn yr un modd, i sicrhau bod swyddogaethau datblygu economaidd Llywodraeth Cymru hefyd yn cyd-fynd yn dda â Busnes Cymru a'r banc datblygu.

O ran yr achos busnes, yn ôl yr hyn a addawyd, rwyf wedi gofyn i Gyllid Cymru rannu ei achos busnes mewn cyhoeddiad briffio a fydd ar gael y mis hwn. Cefais fy sicrhau o hynny. Felly, bydd hynny ar gael i'r Aelodau yn fuan iawn.

O ran y model hybrid a godwyd gan yr Aelod, wrth gwrs, datblygwyd y model yn dilyn dau adroddiad gan bwyllgorau, yr olaf yn 2015, pan nododd y Pwyllgor Menter a Busnes, dan gadeiryddiaeth fedrus eich cydweithiwr Nick Ramsay, fod Cyllid Cymru yn sylfaen gadarn ar gyfer ei datblygu yn fanc datblygu ac na ddylid colli arbenigedd. Felly, mae'r model hwn yn un cadarn.

O ran y gymhareb o ddenu buddsoddiad preifat, rydym yn credu bod hynny’n gyraeddadwy—mae’r gymhareb 1.15:1 yn gyraeddadwy a bydd yn cyfrannu at y targed o £1 biliwn dros bum mlynedd. O ran yr adnodd ychwanegol a fydd ar gael, rwyf eisoes wedi cyhoeddi heddiw y bydd adnodd ychwanegol ar ffurf dwy gronfa, a hefyd y banc datblygu, yng nghwrs ei bum mlynedd gyntaf, yn ailgylchu llawer o'r buddsoddiad. Bydd hynny’n ei dro yn sicrhau, drwy'r ffioedd rheoli, y bydd yn gweithredu heb gost i bwrs y wlad.

Gwnaeth Russell George bwynt pwysig iawn ynglŷn â sicrhau bod y sgiliau digonol o fewn y banc datblygu o'r cychwyn cyntaf. Nawr, rwyf o’r farn y dylem ni i gyd gydnabod bod Cyllid Cymru wedi newid yn eithaf sylweddol ac, o ran ehangu sylfaen y sgiliau sydd ynddo—mae ganddo enw da eisoes, enw da iawn am lwyddo, wrth ddenu staff o'r radd flaenaf i ymuno â'i luoedd. Yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf mae wedi ennill a denu nifer o unigolion profiadol iawn, gan gynnwys rhai i swyddi cadeirydd, prif weithredwr, a chyfarwyddwyr anweithredol. Ac rwy’n credu, er ein bod ni, efallai, yn eithaf pell o ganolbwynt arbenigedd ariannol Llundain, byddwn yn gallu manteisio ar dai benthyca Llundain, ac rwyf i yn credu y bydd y banc datblygu yn gallu sefydlu cysylltiadau cryf y gellid eu defnyddio i gefnogi busnesau micro, bach a chanolig eu maint yng Nghymru.

Rwy'n credu mai datblygiad allweddol arall i Cyllid Cymru yw’r arian y mae wedi ei weithredu ar gyfer cwsmeriaid dros y ffin. Mae wedi galluogi Cyllid Cymru i ennill ei enw da a hefyd i ennill sgiliau ychwanegol. Felly, mae gennyf hyder yng Nghyllid Cymru, wrth iddo ddod yn fanc datblygu Cymru, y bydd ganddo’r profiad a'r sgiliau, a’r bri hefyd, i ddenu'r goreuon yn y sector a hefyd i fagu’r sgiliau hynny oddi mewn iddo.

O ran gwarantau, rwy'n credu ei fod yn bwynt pwysig i’w wneud—ac mae hwn yn bwynt arwyddocaol iawn y mae’r Aelod yn ei godi—fod ein dewisiadau ar gyfer dyfodol banc datblygu Cymru yn aros yn agored a diben yr uned wybodaeth yw asesu tueddiadau cyfredol a newydd i edrych ar unrhyw rwystrau sy'n bodoli sy'n rhwystro mentrau micro, bach, a chanolig eu maint rhag tyfu a dyfeisio ffyrdd o oresgyn y rhwystrau hynny.  Ac felly, dros y blynyddoedd nesaf, tebyg y gallai dyfodol y banc datblygu esblygu yn unol â hynny.

I was wondering if the Cabinet Secretary could just help us in explaining the arc of policy development here, because we had a couple of access to finance reviews—they were both over a period of six months—and many of their key recommendations you haven’t followed, and in fact you’ve done the opposite. You, for example, have allowed Finance Wales currently to operate investment funds in England. That was in direct contravention of the recommendation of the review team, and they specifically said that they didn’t feel Finance Wales was the right structure to take the development bank forward as well.

A particular area, venture capital, they touched on a lot. By its nature, it’s very high risk. Some would say it’s almost, in most cases, driven by greed. It doesn’t actually sit alongside a culture such as you would expect in a publicly owned development bank, which is necessarily rule-bound and somewhat more risk averse. Someone who has worked in the City described it to me today as having a motorcycle repair shop in a maternity ward. And the suggestion of the access to finance review was that, actually, that element—we have a significant problem in Wales in accessing venture capital—was effectively outsourced, so working with existing and new venture capital funds. It would be interesting to see, Cabinet Secretary, whether we are going down that route. He touched—I think that Russell George asked about borrowing. In your statement, you referred to learning from international examples—the Business Development Bank of Canada, Finnvera in Finland—those development banks do have the ability to borrow on their own account, so could you say a little bit more about whether the development bank will have that ability?

I was interested in what he said just at the end of his remarks there in terms of being open to future structures, because there are some interesting suggestions. If it’s a self-financing institution that we’re talking about, why not actually create, effectively, an independent public-purpose institution, which either through—I hesitate to suggest a guarantee, Cabinet Secretary, at this stage, or, as Gerry Holtham has suggested, possibly endowing the institution, which is then able to have the freedom to go on and work with possibly a greater sense of agility than would be the case currently?

Finally, just on the headquarters, I’m a little bit worried, Cabinet Secretary—. I loved the front page of ‘The Leader’ today, and it’s great to see new national institutions being created across the length and breadth of Wales, but it has to be real. You know, didn’t RBS pull this trick when they said their headquarters was in Edinburgh but, actually, most of the key decision makers were in London? Can he say more about the number of senior directors who will be based in the headquarters, if it’s not to be just a headquarters in name?

Rwy’n holi tybed a allai Ysgrifennydd y Cabinet ein helpu ni drwy esbonio hanes y datblygu polisi yma, oherwydd cawsom fynediad at ddau adolygiad cyllid—roedd y ddau dros gyfnod o chwe mis—ac nid ydych wedi dilyn llawer o'u hargymhellion allweddol, ac yn wir, fe wnaethoch yn groes i hynny. Rydych chi, er enghraifft, wedi caniatáu i Gyllid Cymru weithredu cronfeydd buddsoddi yn Lloegr ar hyn o bryd. Roedd hynny yn gwbl groes i argymhelliad y tîm adolygu, ac fe ddywedon nhw’n benodol nad oedden nhw’n teimlo mai Cyllid Cymru oedd y strwythur cywir i fynd â'r banc datblygu yn ei flaen hefyd.

Roedden nhw’n trafod maes penodol, sef cyfalaf menter, lawer gwaith. Wrth ei natur, y mae'n golygu risg uchel iawn. Byddai rhai yn dweud ei fod, yn y rhan fwyaf o achosion, bron â bod, yn cael ei yrru gan drachwant. Nid yw'n sefyll ochr yn ochr â diwylliant, fel y byddech yn ei ddisgwyl gyda banc datblygu sy'n eiddo cyhoeddus, sydd o reidrwydd wedi ei rwymo yn y rheolau ac yn tueddu i fod rhywfaint yn llai parod i dderbyn risg. Disgrifiwyd hyn i mi heddiw gan rywun sydd wedi gweithio yn y Ddinas fel cael siop trwsio beiciau modur mewn ward mamolaeth. A’r awgrym o ran mynediad at adolygiad cyllid oedd, mewn gwirionedd, fod yr elfen honno—mae gennym broblem sylweddol yng Nghymru o ran mynediad at gyfalaf menter—yn cael ei chyfeirio yn allanol i bob pwrpas, ac felly’n gweithio gyda chronfeydd cyfalaf menter presennol a rhai newydd. Byddai'n ddiddorol gweld, Ysgrifennydd y Cabinet, a ydym yn mynd ar hyd y llwybr hwnnw. Crybwyllodd—rwy’n credu bod Russell George wedi holi am fenthyca. Yn eich datganiad, roeddech yn cyfeirio at ddysgu o'r enghreifftiau rhyngwladol—Banc Datblygu Busnes Canada, Finnvera yn y Ffindir—mae gan y banciau datblygu hynny y gallu i fenthyca ar eu liwt eu hunain, felly a wnewch chi ddweud ychydig mwy ynghylch a fydd gan y banc datblygu y gallu i wneud hynny?

Roedd gen i ddiddordeb yn yr hyn a ddywedodd yn union ar ddiwedd ei sylwadau nawr o ran bod yn agored i strwythurau’r dyfodol, oherwydd mae rhai awgrymiadau diddorol i’w cael. Os mai sefydliad sydd yn ei ariannu ei hunan yr ydym yn ei drafod, pam na chrëwn ni mewn gwirionedd, i bob pwrpas, sefydliad annibynnol cyhoeddus ei ddibenion, a fyddai naill ai drwy—rwy’n ymatal rhag awgrymu gwarant, Ysgrifennydd y Cabinet, ar hyn o bryd, neu, fel y mae Gerry Holtham wedi ei awgrymu waddoli’r sefydliad o bosibl, sydd wedyn yn gallu bod yn rhydd i fynd ymlaen a gweithio gyda mwy o ymdeimlad o ystwythder o bosibl nag a fyddai'n wir ar hyn o bryd?

Yn olaf, rwyf ychydig yn bryderus am y pencadlys, Ysgrifennydd y Cabinet—. Roeddwn wrth fy modd â thudalen flaen Y Leader heddiw, ac mae'n ardderchog gweld sefydliadau cenedlaethol newydd yn cael eu creu ar hyd a lled Cymru, ond mae'n rhaid i’r peth fod yn ddilys. Wyddoch chi, oni wnaeth RBS dwyllo wrth ddweud bod eu pencadlys yng Nghaeredin, ond, mewn gwirionedd, roedd y rhan fwyaf o'r rhai oedd yn gwneud y penderfyniadau allweddol yn Llundain? A wnaiff ddweud mwy am nifer yr uwch gyfarwyddwyr a fydd yn cael eu lleoli yn y pencadlys, os nad yw am fod yn bencadlys mewn enw’n unig?

Can I thank the Member for his question? Again, I agree entirely, it can’t just be a brass plaque on a building in Wrexham, it must have a fully-functioning operation there, with senior managers, and this point has been made repeatedly to Finance Wales and it will be reflected in August, when the location strategy is published. I’ve been assured that there will be senior management there and that board meetings will also be held at the headquarters. I think it’s absolutely essential that all parts of Wales are given good, smooth, easy access to the support and facilities of the development bank, and the headquarters will be a key component of that, but, in addition, as I’ve already said, I think it’s important that we look at other ways of enabling customers to access the development bank support, and that could be through co-location with Welsh Government or Business Wales support units.

In terms of venture capital funds, this is a really interesting area of work, but I can say to the Member—and it was an interesting quote from his colleague in the City—when we sought competitive bids from fund management services there were actually instances where there were no other bidders except for Finance Wales. Now, the development bank of Wales business case states that investment management and support services for Welsh Government would be agreed on a case-by-case basis, depending on individual project requirements. So, this piece of work is ongoing. We will be able to review it.

And in terms of the question of borrowing, there are many queries that we have examined, many considerations that we’ve looked into—considered whether loan guarantees that are being offered through the Scottish growth fund and export guarantees could be opened up, crucial for post-Brexit Wales. We’ve looked at whether there’s an ability for the development bank to develop fractional-reserve banking, to become a deposit-taking institution. But, as I’ve said, the options for the bank are open and will be based on regular evaluations, annual remit letters, and, crucially, the work of the intelligence unit, which, as I said earlier, will examine exactly what those barriers are that micro, small and medium-sized enterprises face and how we can address them.

A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn? Eto, rwy’n cytuno'n llwyr, ni all fod yn blac pres yn unig ar adeilad yn Wrecsam, mae'n rhaid i’r lle fod yn hollol weithredol, gydag uwch reolwyr, ac mae’r pwynt hwn wedi cael ei wneud dro ar ôl tro i Gyllid Cymru a bydd yn cael ei adlewyrchu ym mis Awst, pan fydd y strategaeth leoli yn cael ei chyhoeddi. Rwyf wedi fy sicrhau y bydd uwch reolwyr yno ac y bydd cyfarfodydd bwrdd hefyd yn cael eu cynnal yn y pencadlys. Rwy'n credu ei bod yn gwbl hanfodol i bob rhan o Gymru gael rwydd hynt i gefnogaeth a chyfleusterau’r banc datblygu, a bydd y pencadlys yn elfen allweddol o hynny. Ond, hefyd, fel y dywedais eisoes, rwy’n credu ei bod yn bwysig ein bod yn ystyried ffyrdd eraill o alluogi cwsmeriaid i gael cefnogaeth banc datblygu, a gallai hynny fod trwy gydleoli gydag unedau cymorth Llywodraeth Cymru neu Fusnes Cymru.

O ran cronfeydd cyfalaf menter, mae hwn yn faes gwaith diddorol iawn, ond gallaf ddweud wrth yr Aelod—a dyfyniad diddorol oedd hwnnw gan ei gydweithiwr yn y Ddinas—pan oeddem ni’n chwilio am geisiadau cystadleuol gan wasanaethau rheoli cronfeydd cafwyd rhai achosion lle nad oedd unrhyw gynigwyr eraill heblaw am Gyllid Cymru. Yn awr, mae achos busnes banc datblygu Cymru yn nodi y cytunir ar wasanaethau rheoli a chefnogi buddsoddiad ar gyfer Llywodraeth Cymru fesul achos, yn dibynnu ar ofynion y prosiect unigol. Felly, mae'r gwaith yn parhau. Byddwn yn gallu ei adolygu.

Ac o ran cwestiwn benthyca, rydym wedi edrych yn fanwl ar lawer o ymholiadau ac ar lawer o ystyriaethau—wedi ystyried a allai gwarantau benthyciadau sydd yn cael eu cynnig drwy gronfa dwf yr Alban a gwarantau allforio gael eu llacio, sy’n hanfodol ar gyfer Cymru ôl Brexit. Rydym wedi ystyried a oes modd i’r banc datblygu feithrin bancio cronfa wrth gefn ffracsiynol, er mwyn bod yn sefydliad sy’n cymryd adnau. Ond, fel y dywedais, mae’r dewisiadau yn agored ar gyfer y banc a byddan nhw’n seiliedig ar werthusiadau rheolaidd, llythyrau blynyddol cylch gwaith, ac, yn hollbwysig, bydd gwaith yr uned wybodaeth, sydd, fel y dywedais yn gynharach, yn craffu ar beth yn union yw’r rhwystrau hynny sy’n wynebu mentrau micro, bach a chanolig eu maint a sut y gallwn fynd i'r afael â nhw.

First of all, can I congratulate the Cabinet Secretary and the Welsh Government on their success in attracting both CAF and the world technology cluster to Newport? It is not only good news for Newport, but also for the whole of South Wales East. Unfortunately, of course, there has to be a ‘but’ somewhere along the way, and, in this instance, it is this: as laudable as it is to attract new industry into Wales, it is also equally important that all businesses already established in Wales have access to funding as and when and where necessary. Would the Cabinet Secretary inform the Chamber as to how he believes the development bank of Wales will better provide this service than the outgoing Finance Wales? And, as the Cabinet Secretary knows, I have several times raised concerns with regard to access to funding, particularly with regard to SMEs in the R&D sector. Can he promise us that the application processes for such funding will be simple and transparent, especially given the Welsh Government’s oft-stated emphasis on creating a robust, innovative sector in Wales?

Yn gyntaf oll, a gaf i longyfarch Ysgrifennydd y Cabinet a Llywodraeth Cymru am eu llwyddiant yn denu CAF a chlwstwr technoleg y byd fel ei gilydd i Gasnewydd? Nid newyddion da i Gasnewydd yn unig yw hyn, ond i’r de-ddwyrain hefyd. Yn anffodus, wrth gwrs, mae’n rhaid bod yna 'ond' yn rhywle, ac, yn yr achos hwn, dyma ydyw: er ei bod yn ganmoladwy denu diwydiant newydd i Gymru, mae hefyd lawn gyn bwysiced fod pob busnes a sefydlwyd eisoes yng Nghymru yn cael gafael ar gyllid fel a phryd a lle bo angen. A fyddai Ysgrifennydd y Cabinet yn rhoi gwybod i'r Siambr ynglŷn â sut mae'n credu y bydd banc datblygu Cymru yn rhoi gwasanaeth fel hyn yn well na Chyllid Cymru sy’n dod i ben? Ac, fel y gŵyr Ysgrifennydd y Cabinet, rwyf wedi codi pryderon sawl gwaith o ran mynediad at gyllid, yn enwedig o ran busnesau bach a chanolig yn y sector ymchwil a datblygu. A wnaiff addo i ni y bydd y prosesau i ymgeisio am gyllid o'r fath yn syml ac yn dryloyw, yn enwedig o ystyried y pwyslais a nodir yn fynych gan Lywodraeth Cymru ar greu sector arloesol cadarn yng Nghymru?

Can I thank the Member for his questions, and also for congratulating us on the work undertaken to secure significant investment from CAF in my friend and colleague John Griffiths’s constituency? It’s going to be an important addition to our manufacturing base in Wales. For the first time, we’ll be building trains. It’s a very exciting project, and it’s also one that has enormous expansion potential. Also, the development of a world first, the compound semiconductor cluster, is something, again, that south-east Wales can be rightly proud of, and it’s based on the economy of the future, an element of the economy that will be at the forefront of the fourth industrial revolution—again, an exciting, proud achievement.

In terms of support for start-up companies, it’s going to be essential that Business Wales and the development bank work closely together in ensuring that the appropriate and accurate advice and support are available at every stage of the journey for a businessperson starting up or for a businessperson who’s already operating a micro, small or medium-sized enterprise. For that reason, there will have to be alignment and I’ve asked senior officials from both Business Wales and Finance Wales to conduct a rapid piece of work looking at how best we can align the work and functions of both.

In addition, as I outlined—and I will follow up today’s oral statement with a letter to Members detailing each of the funds—additional resource has been made available to microbusinesses. It’s tripled in value in recent years. It will continue to provide opportunities that, prior to Finance Wales operating the microbusiness support functions, were difficult to obtain from commercial banks. I do also believe that the development bank, with a digital strategy, will ensure that the gateway services that it operates vis-à-vis Business Wales will be clear, transparent and simple in their function. Business Wales already have a very strong, well-established platform that the development bank of Wales will be able to utilise.

A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei gwestiynau, a hefyd am iddo ein llongyfarch ar y gwaith a wnaed i sicrhau buddsoddiad sylweddol gan CAF yn etholaeth fy ffrind a’m cydweithiwr John Griffiths? Mae'n mynd i fod yn ychwanegiad pwysig i sylfaen gweithgynhyrchu yng Nghymru. Am y tro cyntaf, byddwn yn adeiladu trenau. Mae'n brosiect cyffrous iawn, ac mae hefyd yn un sydd â photensial i ehangu’n fawr iawn. Hefyd, mae hwn yn ddatblygiad cyntaf o’i fath yn y byd, y clwstwr lled-ddargludyddion cyfansawdd, yn rhywbeth, eto, y gall y de-ddwyrain fod yn falch ohono a hynny’n haeddiannol. Mae’n seiliedig ar economi’r dyfodol, yn elfen o'r economi a fydd ar flaen y gad yn y pedwerydd chwyldro diwydiannol—eto, cyflawniad cyffrous a thestun balchder.

O ran cymorth i gwmnïau sy’n cychwyn, bydd yn hanfodol fod Busnes Cymru a’r banc datblygu yn cydweithio’n agos i sicrhau bod y cyngor a'r cymorth priodol a chywir ar gael ar bob cam o'r daith i’r rheini sy’n cychwyn busnes neu’r bobl busnes sydd eisoes yn gweithredu menter ficro, fach neu ganolig ei maint. Am y rheswm hwn, bydd yn rhaid cael trefniant cyson ac rwyf wedi gofyn i uwch swyddogion o Fusnes Cymru a Chyllid Cymru fel ei gilydd i gynnal darn cyflym o waith yn edrych ar sut y gallwn gysoni gwaith a swyddogaethau'r ddau yn y ffordd orau.

Yn ogystal â hynny, fel yr amlinellais— yn dilyn datganiad llafar heddiw byddaf yn anfon llythyr at yr Aelodau yn rhoi manylion pob un o'r cronfeydd—mae adnodd ychwanegol bellach ar gael i ficrofusnesau. Mae wedi treblu yn ei werth dros y blynyddoedd diwethaf. Bydd yn parhau i ddarparu cyfleoedd a oedd, cyn i Gyllid Cymru weithredu'r swyddogaethau i gefnogi microfusnesau, yn anodd eu cael gan fanciau masnachol. Rwyf hefyd o’r farn y bydd y banc datblygu, gyda strategaeth ddigidol, yn sicrhau y bydd y gwasanaethau porth y mae’n eu gweithredu o ran Busnes Cymru yn glir, yn dryloyw ac yn syml yn eu swyddogaeth. Mae Busnes Cymru eisoes yn llwyfan cryf iawn, wedi ei hen sefydlu, y bydd banc datblygu Cymru yn gallu ei ddefnyddio.

Cabinet Secretary, it’s good to see progress being made on the establishment of the development bank for Wales, and it comes as no surprise to colleagues here that I wholeheartedly welcome the location of the bank in north Wales. As my colleague over there said, it has fanfare on the front page of ‘Wrexham Leader’ today, but it also features prominently in the ‘Flintshire Leader’, I think showing the significance of it cross-county and to the region as a whole. Whilst I obviously recognise the need for this bank to support, as it should, businesses the length and breadth of the country, I just want to focus briefly on what you say in your statement about the bank’s aim to grow 50 jobs. On that, whilst I recognise that people being recruited into those roles need to have the right skills for the bank to be successful, I’d be keen to see how that could actually offer opportunities for people in the region itself, as I’m keen to see that the jobs brought by devolution, particularly the institutions of devolution as we progress, actually offer opportunity across Wales. So, if the skills aren’t there in the region already, is there any opportunity in the future to look at how apprenticeships could be offered as well?

My final point is that, in your evidence to a recent Economy, Infrastructure and Skills Committee session, I think you touched on the potential opportunities for co-location for Business Wales with Finance Wales in the development bank. I was wondering if you are able to expand on this—how, actually, it could be not just co-location but co-working, which wouldn’t only help people to access the support out there in terms of financial support but actually increase awareness of the opportunity for advice and guidance that’s there. It was really brought home to me, particularly in a recent visit with you to Hafod brewery in my constituency, that people on the ground aren’t really aware of what support is out there for them and I think that perhaps better co-working might help us to reach that aim of making sure that more people are able to benefit effectively from the services.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae'n dda gweld y cynnydd sy'n cael ei wneud ar sefydlu banc datblygu i Gymru, ac nid yw’n syndod o gwbl i gydweithwyr yma fy mod yn croesawu’n wresog leoliad y banc yn y gogledd. Fel y dywedodd fy nghyd-Aelod yn y fan acw, mae ffanffer ar dudalen flaen y 'Wrexham Leader' heddiw, ond cafodd le amlwg yn y 'Flintshire Leader' hefyd. Yn fy marn i mae hyn yn dangos yr arwyddocâd sydd iddo dros ffiniau’r siroedd ac i'r rhanbarth yn gyffredinol. Er fy mod i, yn amlwg, yn cydnabod yr angen am y banc hwn i gefnogi busnesau, fel y dylai, ar hyd a lled y wlad, rwyf ond yn dymuno canolbwyntio yn fyr ar yr hyn yr ydych yn ei ddweud yn eich datganiad am nod y banc i feithrin 50 o swyddi. Ar hynny, er fy mod yn cydnabod bod yn rhaid i’r bobl sy’n cael eu recriwtio i’r swyddi hyn feddu ar y sgiliau cywir er mwyn i’r banc fod yn llwyddiannus, byddwn i'n awyddus i weld sut y gallai hynny mewn gwirionedd gynnig cyfleoedd i bobl yn y rhanbarth ei hun, gan fy mod yn awyddus i weld bod y swyddi a ddaw gyda datganoli, yn enwedig y sefydliadau yn sgil datganoli wrth i ni symud ymlaen, yn cynnig cyfle gwirioneddol ledled Cymru. Felly, os nad yw'r sgiliau eisoes yno yn y rhanbarth, a fydd unrhyw gyfle yn y dyfodol i edrych ar sut y gellid cynnig prentisiaethau hefyd?

Fy mhwynt olaf yw hyn. Yn eich tystiolaeth i sesiwn ddiweddar o Bwyllgor Economi, Seilwaith a Sgiliau, rwy’n credu i chi sôn am gyfleoedd posibl i gydleoli Busnes Cymru â Chyllid Cymru yn y banc datblygu. Tybed a wnewch chi ymhelaethu ar hyn—sut, yn wir, y gallai fod nid yn unig yn gydleoli ond yn gydweithio, a fyddai’n helpu pobl i gael gafael ar y gefnogaeth sydd ar gael o ran cymorth ariannol, ond hefyd yn cynyddu ymwybyddiaeth wirioneddol o'r cyfle sydd yno i gael cyngor ac arweiniad. Daeth yn gwbl amlwg i mi, yn enwedig mewn ymweliad diweddar yn eich cwmni i fragdy’r Hafod yn fy etholaeth i, nad yw pobl ar lawr gwlad yn ymwybodol o’r cymorth sydd ar gael ar eu cyfer. Rwyf o’r farn y gallai cydweithio yn well o bosibl ein helpu i gyrraedd y nod hwnnw o sicrhau bod mwy o bobl yn gallu elwa yn effeithiol ar y gwasanaethau.

I think the Member is absolutely right that a lot of small businesses are either unaware of the support that is available and has been available for some years or, alternatively, see so many offerings of support that it’s difficult to see the wood for the trees. The aim with bringing Business Wales and the development bank closer together is to ensure that there is clarity of direction for any businessperson to go in order to access funding and support of any kind and that both would be able to signpost to each other and, indeed, to other services in the public, private or third sectors accordingly. My view is that we should, whenever and wherever possible, decentralise and de-concentrate investment and, for that reason, I wish to see the development bank have a strong presence not just in north Wales but right across Wales. Indeed, rural communities often have a high concentration of microbusinesses that struggle to access finance from high-street banks. So, if anything, the development bank of Wales will be more relevant to some rural communities than some of our urban communities, and for that reason, I think it’s absolutely essential that the development bank is accessible to businesspeople in our more rural areas.

And in terms of the skills base that already exists in north Wales, I’m confident that based on a strong and growing financial and professional services sector in the Wrexham area, and, indeed, in other parts of north Wales—. There is also a very strong digital sector that is flourishing. I was recently in Janet Finch-Saunders’s constituency visiting a small business unit concentrating on fintech, and it was based out of a church. A fascinating place—a number of small businesses growing fast, all needing access to this sort of support. And, so, in places like Aberconwy, I’m in no doubt that the development bank will prove very popular. But the skills base is already there. What I’m keen to ensure is that, as those additional jobs are developed for the headquarters, the right people are available. Many people who live in Wales at the moment travel across the border to access work in the financial services sector, and the presence of the development bank headquarters in Wales may offer them an opportunity to stay in Wales. But, equally, it will be important for further and higher education to work with the regional skills partnership officers in identifying all opportunities within the development bank across the region.

And in terms of the regional approach, I’m particularly pleased that the development bank and the existing functions of Business Wales will enable each region to develop quite a distinctive approach in terms of how the services respond to customers.

Rwy'n credu bod yr Aelod yn llygad ei le ynglŷn â’r ffaith fod llawer o fusnesau bach naill ai heb fod yn ymwybodol o'r cymorth sydd ar gael ac sydd wedi bod ar gael ers rhai blynyddoedd neu, fel arall, eu bod yn gweld cymaint o gynigion am gymorth fel eu bod yn anodd iddynt weld y darlun mawr. Y nod wrth ddod â Busnes Cymru a'r banc datblygu yn nes at ei gilydd yw sicrhau bod eglurder cyfeiriad yn bodoli ar gyfer unrhyw bobl busnes er mwyn cael arian a chymorth o unrhyw fath ac y byddai'r ddau yn gallu bod yn fynegbyst i’w gilydd ac, yn wir, i wasanaethau eraill yn y sector cyhoeddus, y sector preifat neu'r trydydd sector yn unol â hynny. Fy marn i yw y dylem ni, os oes modd, ddatganoli a datganolbwyntio buddsoddiad ac, am y rheswm hwnnw, rwy’n awyddus i weld presenoldeb cryf gan y banc datblygu nid yn unig yn y gogledd ond ledled Cymru. Yn wir, mae gan gymunedau gwledig yn aml gnewyllyn mawr o ficrofusnesau sy'n ei chael hi’n anodd cael gafael ar gyllid gan fanciau’r stryd fawr. Felly, os unrhyw beth, bydd banc datblygu Cymru yn fwy perthnasol i rai cymunedau gwledig na rhai o'n cymunedau trefol, ac am y rheswm hwnnw, rwy’n credu ei bod yn gwbl hanfodol i’r banc datblygu fod yn hygyrch i bobl busnes yn ein hardaloedd mwy gwledig.

Ac o ran y sylfaen sgiliau sydd yn bodoli yn y gogledd yn barod, rwy'n hyderus fod ar sail sector gwasanaethau ariannol a phroffesiynol cryf a chynyddol yn ardal Wrecsam, ac, yn wir, mewn rhannau eraill o’r gogledd—. Fod yna hefyd sector digidol cryf iawn sydd yn ffynnu. Roeddwn yn etholaeth Janet Finch-Saunders yn ddiweddar yn ymweld ag uned fusnes fechan a oedd yn canolbwyntio ar dechnoleg ariannol, ac a oedd yn gweithio o adeilad eglwys. Lle diddorol oedd hwn—nifer o fusnesau bach yn tyfu'n gyflym, bob un ohonynt ag angen mynediad at y math hwn o gymorth. Ac, felly, mewn mannau fel Aberconwy, nid oes gennyf unrhyw amheuaeth y bydd y banc datblygu yn boblogaidd iawn. Ond mae'r sylfaen sgiliau yno’n barod. Yr hyn yr wyf yn awyddus i’w sicrhau yw, wrth i’r swyddi ychwanegol hynny gael eu datblygu ar gyfer y pencadlys, fod y bobl iawn ar gael. Mae llawer o bobl sy'n byw yng Nghymru ar hyn o bryd yn teithio dros y ffin i gael gwaith yn y sector gwasanaethau ariannol, a gallai presenoldeb pencadlys banc datblygu yng Nghymru gynnig cyfle iddyn nhw aros yng Nghymru. Ond, yn yr un modd, bydd yn bwysig i addysg bellach ac addysg uwch weithio gyda'r swyddogion partneriaeth sgiliau rhanbarthol i nodi'r holl gyfleoedd sydd ar gael o fewn y banc datblygu drwy’r rhanbarth.

Ac o ran y dull rhanbarthol, rwy'n arbennig o falch y bydd y banc datblygu a swyddogaethau presennol Busnes Cymru yn caniatáu i bob rhanbarth ddatblygu dull eithaf nodweddiadol o ran y ffordd y mae'r gwasanaethau yn ymateb i gwsmeriaid.

9. 8. Dadl: Egwyddorion Cyffredinol Bil Diddymu'r Hawl i Brynu a Hawliau Cysylltiedig (Cymru)
9. 8. The General Principles of the Abolition of the Right to Buy and Associated Rights (Wales) Bill

Rydym yn troi nawr at eitem 8—y ddadl ar Egwyddorion Cyffredinol Bil Diddymu’r Hawl i Brynu a Hawliau Cysylltiedig (Cymru). A galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant i wneud y cynnig—Carl Sargeant.

We turn now to item 8—the debate on the general principles of the abolition of the Right to Buy and Associated Rights (Wales) Bill. And I call on the Cabinet Secretary for Communities and Children to move the motion—Carl Sargaent.

Cynnig NDM6367 Carl Sargeant

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 26.11:

Yn cytuno i egwyddorion cyffredinol Bil Diddymu'r Hawl i Brynu a Hawliau Cysylltiedig (Cymru).

Motion NDM6367 Carl Sargeant

To propose that the National Assembly for Wales in accordance with Standing Order 26.11:

Agrees to the general principles of the Abolition of the Right to Buy and Associated Rights (Wales) Bill.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you, Llywydd. I move the motion today. I’m pleased to open this debate on the general principles of the Abolition of the Right to Buy and Associated Rights (Wales) Bill. I introduced the Bill last March, and it aims to protect the supply of social housing from further erosion in the face of a high level of demand and shortage of supply. As well as abolishing the right to buy and right to acquire, the Bill will encourage social landlords to invest in new social housing, safe in the knowledge that it won’t be at risk of having to be sold after a few years.

Llywydd, the Bill has a solid evidence base. Between 1981 and 2016, over 139,000 local authority and housing association homes were sold under these schemes. Many properties have ended up in the private rented sector, creating higher costs for tenants, and where housing benefit is claimed, that cost can add more to the public purse. While the right to buy has been suspended in some parts of Wales, significant housing pressures still continue across the country, and the Bill abolishes the rights across Wales, meaning that social housing will be protected throughout the country. The Bill was developed following consultation on the White Paper of 2015, which showed clear support for the aims of this Bill.

The Bill will abolish the right to buy, preserved right to buy and right to acquire for social housing tenants, at least one year after Royal Assent. But to encourage investment in new homes, the right will end for homes that are new to the social housing stock, and therefore have no existing tenants, two months after Royal Assent. The Bill includes provisions to ensure that tenants are fully informed, in a timely manner, of the effects of the Bill, and the Bill has been considered by members of the Equality, Local Government and Communities Committee, the Constitutional and Legislative Affairs Committee and the Finance Committee, and I’m grateful to those three Chairs, John Griffiths, Huw Irranca-Davies and Simon Thomas, and all the Members for the thoughtful scrutiny. I’d also like to place on record my thanks to stakeholders for the evidence that has contributed to the robust report provided to me. Inevitably, some stakeholders do not agree with every aspect, but I believe all recognise the need to safeguard our social housing stock for future generations.

I’m carefully considering the committees’ recommendations, with a view to responding positively to as many of those as possible, either through Government amendments, or by other means, such as guidance. I share the desire expressed by the ELGC committee to ensure the provision of clear and appropriate information to tenants about abolition. If the general principles of the Bill are agreed today, I intend to launch a consultation on the information document to tenants tomorrow. A series of tenant engagement events will form a key element of the consultation. They will be hosted by the Tenant Participation Advisory Service Cymru to gauge the views of tenants on the information, and they will feed the results back to us. I’m grateful to TPAS for their assistance in this matter.

I also intend to consult the financial inclusion steering group of the National Advice Network about the financial aspects of the right to buy and the information provided to tenants also. In addition to providing a copy of the information document to social landlords, the ELGC committee recommends an amendment to require Welsh Ministers to provide other relevant organisations with a copy of the document when it’s issued to social landlords. We do intend to send the document to a wide range of stakeholders, but I consider the recommendation would improve the Bill and I propose to bring forward an amendment at Stage 2 following the recommendations of committee.

The committee also recommended an amendment to specify the information that qualifying landlords must provide to all their relevant tenants, such as the dates on which restrictions on the new homes and the full abolition will take place. I also accept the committee’s recommendation, and I recognise concern that tenants may be less well informed than others, and I intend to bring forward that amendment at Stage 2 to specify the minimum information about the effects of the Bill that all social landlords must provide to tenants.

Finally, Llywydd, the committee recommends an amendment to ensure that qualifying landlords communicate the required information to tenants in the most appropriate and accessible ways to meet their varying needs. I appreciate the committee’s concern that the information-for-tenants document should be made available to tenants in whatever way is necessary to meet their needs and I wholeheartedly agree with the principle behind this recommendation. However, I do not consider it necessary to make provision in the Bill, as landlords are already very effective in engaging with their tenants. In line with the principle behind the recommendation, therefore, as part of the consultation on the information to be sent to tenants, I will also consult on the best practice for tenant engagement and will also provide advice to social landlords on disseminating that information.

The committee’s other recommendations do not require amendments to the Bill, Llywydd. They recommend that I should work with the relevant advice services to monitor and review the impact of the Bill on the demand for services, with a view to providing additional financial support ahead of abolition if the need arises. We will work with advice services and monitor the impact of the Bill, and I do not anticipate the need for extra resources, but I’m happy to keep this under review.

I also welcome the report from the CLA committee. The committee has asked that I explain the reasoning behind the Bill amending existing UK legislation as opposed to the consolidation of a freestanding Bill. Llywydd, if I may take a moment to explain, the Bill abolishes the right to buy that was established in England and Wales by legislation dating back to 1985. In order to do this, it has to amend existing England-and-Wales legislation insofar as it applies to Wales. To combine these necessary amendments with freestanding independent provision, the Bill would require very extensive restatement of the law relating to the right to buy for a temporary period only. In the Bill—whose whole purpose is to abolish the right rather than to make provision about that—that’s why we’ve moved in that direction. The Welsh Government remains committed to promoting the accessibility and coherence of bilingual Welsh law. In many cases, this will result in consolidation of existing legislation. A general housing law consolidation project would not, however, be an appropriate addition to the Bill, which is making substantive provision about the narrow and discrete area of just housing law on this particular issue. Consolidation of housing law would go well beyond this and needs to be considered on its own merits.

Other recommendations concern the provision of information by the Welsh Ministers to landlords, and the committee recommends amendments are made to the duty of the Welsh Ministers to take all reasonable steps to provide landlords in Wales with the information. Llywydd, while I note the recommendation of the CLA committee, these provisions were also considered by the ELGC committee, who were content with the current arrangements in the Bill. So, I do not propose to bring forward an amendment on this matter on the basis of the recommendations of the ELGC policy committee.

The other two recommendations from the CLA committee for amendments relate to quite technical aspects concerning the detailed drafting of the Bill, and I’ll be seeking further advice on the technical matters ahead of Stage 2, and I will give the committees and the Senedd the opportunity to scrutinise that.

Llywydd, finally, I’m grateful for the scrutiny and support of the Finance Committee. I’m pleased that they are content with the modelling in the RIA, and their view that the burden the Bill could place on the sector would not be too onerous. I formally move.

Diolch i chi, Llywydd. Rwy’n cynnig y cynnig heddiw. Rwy'n falch o agor y ddadl hon ar egwyddorion cyffredinol Bil Diddymu'r Hawl i Brynu a Hawliau Cysylltiedig (Cymru). Cyflwynais i’r Bil fis Mawrth diwethaf, a’i nod yw gwarchod y cyflenwad o dai cymdeithasol rhag erydiad pellach yn wyneb galw uchel a phrinder cyflenwad. Yn ogystal â diddymu'r hawl i brynu a'r hawl i gaffael, bydd y Bil yn annog landlordiaid cymdeithasol i fuddsoddi mewn tai cymdeithasol newydd, gan wybod na fyddant mewn perygl o orfod eu gwerthu ar ôl ychydig o flynyddoedd.

Llywydd, mae'r Bil yn seiliedig ar dystiolaeth gadarn. Rhwng 1981 a 2016, gwerthwyd dros 139,000 o gartrefi awdurdodau lleol a chymdeithasau tai o dan y cynlluniau hyn. Mae llawer o eiddo wedi mynd i’r sector rhentu preifat, gan arwain at gostau uwch i denantiaid, a phan fo budd-daliadau tai yn cael eu hawlio, gall gostio mwy fyth i'r pwrs cyhoeddus. Er bod yr hawl i brynu wedi ei wahardd mewn rhai rhannau o Gymru, mae angen sylweddol am dai yn parhau ledled y wlad, ac mae'r Bil yn diddymu’r hawliau ledled Cymru, sy'n golygu y bydd tai cymdeithasol yn cael eu diogelu ledled y wlad. Datblygwyd y Bil yn dilyn ymgynghoriad ar Bapur Gwyn 2015, a oedd yn dangos cefnogaeth glir ar gyfer nodau'r Bil hwn.

Bydd y Bil yn diddymu’r hawl i brynu, yr hawl i brynu a gadwyd, a'r hawl i gaffael ar gyfer tenantiaid tai cymdeithasol, a hynny o leiaf un flwyddyn ar ôl y Cydsyniad Brenhinol. Ond i annog buddsoddiad mewn cartrefi newydd, bydd yr hawl yn dod i ben ar gyfer cartrefi sy’n newydd i'r stoc tai cymdeithasol, ac felly sydd heb unrhyw denantiaid presennol, ddeufis ar ôl y Cydsyniad Brenhinol. Mae'r Bil yn cynnwys darpariaethau i sicrhau bod tenantiaid yn cael gwybodaeth lawn am effeithiau'r Bil, a hynny mewn modd amserol, ac mae'r Bil wedi ei ystyried gan aelodau'r Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol, y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol, a'r Pwyllgor Cyllid, ac rwy'n ddiolchgar i'r tri Chadeirydd hynny, John Griffiths, Huw Irranca-Davies a Simon Thomas, a'r holl Aelodau am y craffu ystyrlon. Hoffwn i hefyd gofnodi fy niolch i randdeiliaid am y dystiolaeth sydd wedi cyfrannu at yr adroddiad cadarn a gyflwynwyd i mi. Yn anochel, nid yw rhai rhanddeiliaid yn cytuno â phob agwedd, ond rwy’n credu eu bod nhw i gyd yn cydnabod yr angen i ddiogelu ein stoc o dai cymdeithasol ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol.

Rwy’n ystyried yn ofalus argymhellion y pwyllgorau, gyda'r bwriad o ymateb yn gadarnhaol i gynifer o'r rhai hynny â phosibl, naill ai drwy welliannau’r Llywodraeth, neu drwy ddulliau eraill, megis canllawiau. Rwy’n rhannu'r awydd a fynegwyd gan y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol i sicrhau bod gwybodaeth glir a phriodol yn cael ei darparu i denantiaid am ddiddymu. Os cytunir ar egwyddorion cyffredinol y Bil heddiw, rwy’n bwriadu lansio ymgynghoriad â thenantiaid ar y ddogfen wybodaeth yfory. Bydd cyfres o ddigwyddiadau ymgysylltu â thenantiaid yn elfen allweddol o'r ymgynghoriad. Byddan nhw’n cael eu cynnal gan Wasanaeth Ymgynghorol Cyfranogiad Tenantiaid Cymru i gasglu barn tenantiaid am y wybodaeth, a byddan nhw’n bwydo'r canlyniadau yn ôl i ni. Rwy'n ddiolchgar i’r Gwasanaeth Ymgynghorol Cyfranogiad Tenantiaid am eu cymorth â’r mater hwn.

Rwyf hefyd yn bwriadu ymgynghori â grŵp llywio cynhwysiant ariannol y Rhwydwaith Cynghori Cenedlaethol ar yr agweddau ariannol ar yr hawl i brynu a'r wybodaeth a ddarperir i denantiaid hefyd. Yn ogystal â darparu copi o'r ddogfen wybodaeth i landlordiaid cymdeithasol, mae'r Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol yn argymell gwelliant i'w gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru ddarparu copi o'r ddogfen i sefydliadau perthnasol eraill pan gaiff ei rhoi i landlordiaid cymdeithasol. Rydym ni’n bwriadu anfon y ddogfen at ystod eang o randdeiliaid, ond rwy'n ystyried y byddai’r argymhelliad yn gwella’r Bil a bwriadaf gyflwyno gwelliant yng Nghyfnod 2 yn dilyn argymhellion y pwyllgor.

Hefyd, argymhellodd y pwyllgor welliant i nodi'r wybodaeth y mae'n rhaid i landlordiaid cymwys ei darparu i’w holl denantiaid perthnasol, megis y dyddiadau pan ddaw cyfyngiadau ar y cartrefi newydd a’r diddymiad llawn i rym. Rwyf hefyd yn derbyn argymhelliad y pwyllgor, ac rwy’n cydnabod y pryder y gallai tenantiaid fod yn llai ymwybodol nag eraill, ac rwy’n bwriadu cyflwyno’r gwelliant yng Nghyfnod 2 i nodi'r wybodaeth ofynnol am effeithiau'r Bil y mae’n rhaid i bob landlord cymdeithasol ei darparu i denantiaid.

Yn olaf, Llywydd, mae'r pwyllgor yn argymell gwelliant i sicrhau bod landlordiaid cymwys yn rhoi’r wybodaeth ofynnol i denantiaid yn y ffyrdd mwyaf priodol a hygyrch i ddiwallu eu hanghenion amrywiol. Rwy’n gwerthfawrogi pryder y pwyllgor y dylai'r ddogfen wybodaeth i denantiaid fod ar gael i denantiaid ym mha bynnag ffordd sy’n angenrheidiol i ddiwallu eu hanghenion a chytunaf yn llwyr â'r egwyddor y tu ôl i’r argymhelliad hwn. Fodd bynnag, nid wyf yn ystyried bod angen gwneud darpariaeth yn y Bil, gan fod landlordiaid eisoes yn effeithiol iawn wrth ymgysylltu â'u tenantiaid. Yn unol â'r egwyddor y tu ôl i'r argymhelliad, felly, yn rhan o'r ymgynghoriad ar y wybodaeth sydd i'w hanfon at denantiaid, byddaf hefyd yn ymgynghori ar yr arfer gorau ar gyfer ymgysylltu â thenantiaid a byddaf hefyd yn rhoi cyngor i landlordiaid cymdeithasol ar ledaenu’r wybodaeth honno.

Nid yw argymhellion eraill y pwyllgor yn gofyn am welliannau i'r Bil, Llywydd. Maen nhw’n argymell y dylwn i weithio gyda'r gwasanaethau cynghori perthnasol i fonitro ac adolygu effaith y Bil ar y galw am wasanaethau, gyda'r bwriad o ddarparu cymorth ariannol ychwanegol cyn diddymu os bydd yr angen yn codi. Byddwn ni’n gweithio gyda gwasanaethau cynghori ac yn monitro effaith y Bil, ac nid wyf yn rhagweld yr angen am adnoddau ychwanegol, ond rwy'n hapus i barhau i ystyried yr angen hwn.

Rwyf hefyd yn croesawu'r adroddiad gan bwyllgor y Cyngor Cyfreithiol Cymunedol. Mae'r pwyllgor wedi gofyn i mi egluro'r rhesymeg y tu ôl i'r Bil ddiwygio deddfwriaeth gyfredol y DU yn hytrach na chyfuno Bil annibynnol. Llywydd, os caf i gymryd moment i egluro, mae'r Bil yn diddymu'r hawl i brynu a sefydlwyd yng Nghymru a Lloegr gan ddeddfwriaeth sy'n dyddio'n ôl i 1985. Er mwyn gwneud hyn, mae'n rhaid iddo ddiwygio deddfwriaeth bresennol Lloegr a Chymru i'r graddau y mae'n gymwys i Gymru. Er mwyn cyfuno’r newidiadau angenrheidiol hyn gyda darpariaeth annibynnol ar wahân, byddai'r Bil yn ei gwneud yn ofynnol i ailddatgan yn helaeth iawn y gyfraith sy'n ymwneud â'r hawl i brynu am gyfnod dros dro yn unig. Yn y Bil—sydd â’r unig bwrpas o ddiddymu'r hawl yn hytrach na gwneud darpariaeth ynglyn â hynny—dyna pam yr ydym ni wedi symud i'r cyfeiriad hwnnw. Mae Llywodraeth Cymru yn ymrwymedig i hyrwyddo hygyrchedd a chydlyniad cyfraith ddwyieithog Cymru o hyd. Mewn llawer o achosion, bydd hyn yn arwain at gyfuno deddfwriaeth bresennol. Ni fyddai prosiect cyfuno cyfraith tai gyffredinol, fodd bynnag, yn ychwanegiad priodol i'r Bil, sy'n gwneud darpariaeth sylweddol am y maes cul ac ar wahân o gyfraith tai yn unig ar y mater penodol hwn. Byddai cyfuno cyfraith tai yn mynd ymhell y tu hwnt i hyn ac mae angen ei ystyried yn ôl ei rinweddau ei hun.

Mae argymhellion eraill yn ymwneud â darparu gwybodaeth gan Weinidogion Cymru i landlordiaid, ac mae'r pwyllgor yn argymell y gwneir gwelliannau i ddyletswydd Gweinidogion Cymru i wneud popeth sy’n rhesymol i ddarparu'r wybodaeth i landlordiaid yng Nghymru. Llywydd, er fy mod yn nodi argymhelliad pwyllgor y Cyngor Cyfreithiol Cymunedol, ystyriwyd y darpariaethau hyn gan y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol hefyd, a oedd yn fodlon ar y trefniadau presennol yn y Bil. Felly, nid wyf yn bwriadu cyflwyno gwelliant ar y mater hwn ar sail argymhellion y pwyllgor polisi Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol.

Mae dau argymhelliad arall pwyllgor y Cyngor Cyfreithiol Cymunedol ar gyfer gwelliannau yn berthnasol i agweddau eithaf technegol sy’n ymwneud â drafftio manwl y Bil, a byddaf yn ceisio cyngor pellach ar y materion technegol cyn Cyfnod 2, a byddaf yn rhoi'r cyfle i’r pwyllgorau a'r Senedd graffu ar hynny.

Llywydd, yn olaf, rwy'n ddiolchgar am waith craffu a chefnogaeth y Pwyllgor Cyllid. Rwy'n falch eu bod yn fodlon ar y modelu yn yr Asesiad Effaith Rheoleiddiol, a’u bod o’r farn na fyddai'r baich y gallai'r Bil osod ar y sector yn rhy drwm. Rwy'n cynnig y cynnig yn ffurfiol.

Thank you, Cabinet Secretary, and thank you for the promotion as well.

Galwaf nawr ar Gadeirydd y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau, John Griffiths.

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, a diolch am y dyrchafiad hefyd.

I now call on the Chair of the Equality, Local Government and Communities Committee, John Griffiths.

Diolch yn fawr, Cadeirydd. I’m very pleased to be able to contribute to today’s debate as Chair of the Equality, Local Government and Communities Committee, and I’d like to thank all those who provided evidence to us to help inform our work—in particular, tenants across Wales who took time out to attend our focus group events. I would like to thank the committee for their work on the Bill and to acknowledge their willingness to work together, even when we had quite differing views on important matters relating to the substance of the Bill.

Cadeirydd, our consideration of the Bill focused on testing whether the general principles will deliver the policy aims to protect the supply of social housing from further erosion in the face of a high level of demand and a supply shortage. In our scrutiny, we have considered each of the provisions in detail. In doing this, we have touched on broader issues, including housing supply and the impact of the Housing (Wales) Measure 2011. This Measure was a stepping stone to this legislation, and enabled local authorities to apply to suspend the right to buy and the right to acquire in areas of high housing pressure.

Of course, the right to buy is one of the most well-known public policies, and, since its introduction in the early 1980s, around 135,000, 136,000 local authority homes in Wales have been sold under the scheme. It has been both well used and controversial. In Wales, the policy focus in recent years has been to protect the social housing stock, firstly by reducing the level of discount available, and by offering local authorities the opportunity to apply to suspend the schemes in areas of significant housing pressure. This Bill, then, is the culmination of this approach.

We received strong evidence that indicated that all available policy levers should be used to address the significant housing pressures faced in communities across Wales. We know that there is a high demand for social housing and that most social housing providers could fill each of their properties many times over. We acknowledge that removing the right to buy and the right to acquire is not the only tool at the Welsh Government’s disposal, nor is it the main one in terms of increasing housing supply. However, it will make sure that existing and new social housing is maintained in the sector and can be used for its intended purpose: providing affordable homes for those in greatest need.

We understand that tenants will lose a right that they have been able to exercise for over 30 years, but we agree with the Welsh Government that, without abolishing the rights, there is a risk that these schemes will continue to undermine efforts by the social housing sector to increase the supply of affordable housing. Although the right to buy and right to acquire will be abolished, there are now other initiatives to help people into home ownership, including Help to Buy. Whilst some members of the committee had specific concerns about tenants in suspended areas not having a further opportunity to buy their home, the committee came to the majority view to recommend that the Assembly agrees the general principles of the Bill. While supporting those general principles, we have, however, made recommendations that we believe will improve the Bill, and I turn to these areas now.

All of our recommendations look to strengthen those provisions in section 8. These place a duty on Welsh Ministers to publish information to help tenants understand the effect of the Bill before abolition is introduced. It is intended that this information will help tenants to make informed decisions about their options. Cadeirydd, this, of course, is a significant policy change, which overturns that well-known and long-lasting policy of over 30 years. It is, therefore, vital that the Welsh Government takes the lead in making sure that those who may be affected by the change may understand the impact it could have on them, and make decisions about whether they wish to exercise their right to buy or acquire before it is lost permanently.

In recommendation 2, then, we call for the Bill to be amended to require Welsh Ministers to provide the information document to relevant organisations such as advice services and groups representing tenants. We also believe that it is important that tenants across Wales receive consistent information. To this end, in recommendation 3, we call for the Welsh Government to amend the Bill to specify the information that qualifying landlords must provide to tenants. Such information should include the dates on which restrictions and full abolition will come into force.

It is essential that tenants across Wales receive consistent information to ensure that where they live doesn’t affect the amount and quality of information they receive. There should not be a postcode lottery. Closely linked to this, we also recommend that the Welsh Government makes provision in the Bill to ensure that landlords communicate the changes in the most accessible and appropriate way. We have clear evidence to show that this is something that social landlords are good at, but, by amending the Bill as we suggest, we believe that this will ensure consistency across the sector. It will also minimise the risk of any specific groups of tenants not having the information to make informed decisions.

Cadeirydd, I’m grateful for the Cabinet Secretary addressing these issues around information in the Chamber today. I have heard, and Members generally will have heard what the Cabinet Secretary had to say. It goes some way, I believe, to addressing the concerns of the committee, but, obviously, the recommendations we make are as I have outlined them.

Clearly, Cadeirydd, in terms of the advice that will be made available, the importance of tenants having access to clear and impartial advice as to whether to exercise their right to buy or acquire is vital. We were not persuaded of the need for additional advice services, but we do feel it is important that the Cabinet Secretary monitors the impact of the Bill on the demand for existing advice services and considers providing additional support, if necessary. Again, I’m pleased that that Cabinet Secretary addressed those issues in his opening speech today, Cadeirydd, and we will all, I think, reflect on how that’s taken forward in due course.

Cadeirydd, we welcomed the opportunity to review the draft information for tenants, which was provided by the Cabinet Secretary during our scrutiny, which was very useful. By doing this, we were able to share it with stakeholders and get their views on it, and our final recommendation suggests this should be taken further by the Welsh Government and the information document tested with tenants to ensure that it is fully fit for purpose.

Cadeirydd, I can see that my time has elapsed, so, in conclusion, Cadeirydd, we recognise the importance of this recommendation. We were very pleased to contribute to the legislative proposals and we hope that our work will improve the eventual Act. Diolch yn fawr.

Diolch yn fawr, Cadeirydd. Rwy'n falch iawn fy mod i’n gallu cyfrannu at y ddadl heddiw fel Cadeirydd y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol, a hoffwn i ddiolch i bawb a roddodd dystiolaeth i ni er mwyn helpu i lywio ein gwaith—yn benodol, tenantiaid ledled Cymru a gymerodd amser i ddod i’n digwyddiadau grŵp ffocws. Hoffwn i ddiolch i aelodau o'r pwyllgor am eu gwaith ar y Bil a chydnabod eu parodrwydd i weithio gyda'i gilydd, hyd yn oed pan oedd gennym ni safbwyntiau eithaf gwahanol ar faterion pwysig yn ymwneud â chynnwys y Bil.

Cadeirydd, roedd ein hystyriaeth o'r Bil wedi canolbwyntio ar brofi pa un a fydd yr egwyddorion cyffredinol yn cyflawni nod y polisi i ddiogelu’r cyflenwad o dai cymdeithasol rhag erydu pellach yn wyneb y galw uchel a’r prinder cyflenwad. Yn ein gwaith craffu, rydym ni wedi ystyried pob un o'r darpariaethau yn fanwl. Wrth wneud hyn, rydym ni wedi sôn am faterion ehangach, gan gynnwys y cyflenwad tai ac effaith Mesur Tai (Cymru) 2011. Roedd y Mesur hwn yn gam tuag at y ddeddfwriaeth hon, ac wedi galluogi awdurdodau lleol i wneud cais i atal yr hawl i brynu a'r hawl i gaffael mewn ardaloedd lle mae pwysau uchel o ran tai.

Wrth gwrs, mae’r hawl i brynu yn un o'r polisïau cyhoeddus mwyaf adnabyddus, ac, ers ei gyflwyno yn y 1980au cynnar, mae rhyw 135,000, 136,000 o gartrefi awdurdodau lleol yng Nghymru wedi eu gwerthu o dan y cynllun. Mae llawer wedi manteisio arno, ac mae wedi bod yn ddadleuol. Yng Nghymru, pwyslais y polisi oedd diogelu'r stoc o dai cymdeithasol yn y blynyddoedd diwethaf, yn gyntaf drwy leihau lefel y disgownt sydd ar gael, a thrwy gynnig y cyfle i wneud cais i atal y cynlluniau mewn ardaloedd lle mae pwysau sylweddol o ran tai. Y Bil hwn, felly, yw penllanw yr ymagwedd hon.

Cawsom dystiolaeth gadarn a oedd yn dangos y dylid defnyddio’r holl ysgogiadau polisi sydd ar gael i fynd i'r afael â'r pwysau sylweddol am dai y mae cymunedau ledled Cymru yn eu hwynebu. Rydym ni’n gwybod bod yna alw mawr am dai cymdeithasol ac y gallai’r rhan fwyaf o’r darparwyr tai cymdeithasol lenwi pob un o'u heiddo lawer gwaith drosodd. Rydym ni’n cydnabod nad dileu'r hawl i brynu a'r hawl i gaffael yw'r unig arf sydd ar gael i Lywodraeth Cymru, ac nad dyma’r prif arf o ran cynyddu’r cyflenwad o dai ychwaith. Fodd bynnag, bydd yn gwneud yn siŵr bod tai cymdeithasol presennol a newydd yn cael eu cadw yn y sector a bod modd eu defnyddio at eu diben: sef darparu cartrefi fforddiadwy ar gyfer y rhai sydd â'r angen mwyaf.

Rydym ni’n deall y bydd tenantiaid yn colli hawl y maen nhw wedi gallu ei harfer ers dros 30 mlynedd, ond rydym ni’n cytuno â Llywodraeth Cymru, os na ddiddymir yr hawliau, mae perygl y bydd y cynlluniau hyn yn parhau i danseilio ymdrechion gan y sector tai cymdeithasol i gynyddu'r cyflenwad o dai fforddiadwy. Er y diddymir yr hawl i brynu a'r hawl i gaffael, erbyn hyn mae mentrau eraill ar gael i helpu pobl i brynu eu cartrefi, gan gynnwys Help i Brynu. Er bod gan rai aelodau o'r pwyllgor bryderon penodol na chaiff tenantiaid mewn ardaloedd sydd yn cael eu heffeithio gan y diddymu cyfle arall i brynu eu cartref, daeth y pwyllgor i'r casgliad mwyafrifol i argymell i’r Cynulliad gytuno ar egwyddorion cyffredinol y Bil. Rydym yn cefnogi’r egwyddorion cyffredinol hynny, fodd bynnag, rydym ni wedi gwneud argymhellion a fydd, yn ein barn ni, yn gwella’r Bil, ac rwy’n troi at y meysydd hyn nawr.

Mae pob un o'n hargymhellion yn ceisio cryfhau’r darpariaethau hynny yn adran 8. Mae'r rhain yn gosod dyletswydd ar Weinidogion Cymru i gyhoeddi gwybodaeth i helpu tenantiaid i ddeall effaith y Bil cyn cyflwyno’r diddymu. Y bwriad yw y bydd yr wybodaeth hon yn helpu tenantiaid i wneud penderfyniadau gwybodus am eu dewisiadau. Cadeirydd, mae hyn, wrth gwrs, yn newid polisi arwyddocaol, sy'n disodli’r polisi adnabyddus a hirsefydlog hwnnw sydd wedi bodoli ers dros 30 o flynyddoedd. Mae’n hanfodol, felly, bod Llywodraeth Cymru yn cymryd yr awenau wrth wneud yn siŵr y gall y rhai hynny a allai gael eu heffeithio gan y newid ddeall yr effaith y gallai ei chael arnyn nhw, a gwneud penderfyniadau o ran pa un a ydynt am arfer eu hawl i brynu neu gaffael cyn ei cholli am byth.

Yn argymhelliad 2, yna, rydym ni’n galw i'r Bil gael ei ddiwygio i'w gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru ddarparu'r ddogfen wybodaeth i sefydliadau perthnasol fel gwasanaethau cynghori a grwpiau sy'n cynrychioli tenantiaid. Rydym ni hefyd yn credu ei bod yn bwysig bod tenantiaid ledled Cymru yn derbyn gwybodaeth gyson. I'r perwyl hwn, yn argymhelliad 3, rydym ni’n galw ar Lywodraeth Cymru i wneud gwelliannau i'r Bil i nodi'r wybodaeth y mae'n rhaid i landlordiaid cymwys ei rhoi i denantiaid. Dylai gwybodaeth o'r fath gynnwys y dyddiadau y bydd y cyfyngiadau a’r diddymu llawn yn dod i rym.

Mae'n hanfodol bod tenantiaid ledled Cymru yn derbyn gwybodaeth gyson i sicrhau nad yw’r lle y maent yn byw ynddo yn effeithio ar faint o wybodaeth y maent yn ei derbyn, a’i hansawdd. Ni ddylai fod yna loteri cod post. Yn gysylltiedig â hyn, rydym ni hefyd yn argymell bod Llywodraeth Cymru yn gwneud darpariaeth yn y Bil i sicrhau bod landlordiaid yn cyfleu'r newidiadau yn y ffordd fwyaf hygyrch a phriodol. Mae gennym dystiolaeth glir i ddangos bod hyn yn rhywbeth y mae landlordiaid cymdeithasol yn dda am ei wneud, ond, drwy ddiwygio'r Bil fel yr ydym ni’n ei awgrymu, rydym ni’n credu y bydd yn sicrhau cysondeb ar draws y sector. Bydd hefyd yn lleihau'r perygl bod rhai grwpiau penodol o denantiaid yn methu â chael yr wybodaeth angenrheiddiol i wneud penderfyniadau gwybodus.

Cadeirydd, rwy'n ddiolchgar bod Ysgrifennydd y Cabinet yn mynd i'r afael â'r materion hyn ynghylch gwybodaeth yn y Siambr heddiw. Rwyf wedi clywed, a bydd Aelodau yn gyffredinol wedi clywed yr hyn a oedd gan Ysgrifennydd y Cabinet i'w ddweud. Mae'n cyfrannu rhywfaint, yn fy marn i, at fynd i'r afael â phryderon y pwyllgor, ond, yn amlwg, mae’r argymhellion a wnawn ni fel yr wyf i wedi'u hamlinellu.

Yn amlwg, Cadeirydd, o ran y cyngor a fydd ar gael, mae’r pwysigrwydd bod gan denantiaid fynediad at gyngor clir a diduedd ynghylch pa un a ddylen nhw arfer eu hawl i brynu neu gaffael yn hanfodol. Nid oeddem wedi ein hargyhoeddi am yr angen am wasanaethau cyngor ychwanegol, ond rydym ni’n teimlo ei bod yn bwysig bod Ysgrifennydd y Cabinet yn monitro effaith y Bil ar y galw am wasanaethau cynghori presennol ac yn ystyried rhoi cymorth ychwanegol, os bydd angen. Unwaith eto, rwy'n falch bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi mynd i'r afael â'r materion hynny yn ei araith agoriadol heddiw, Cadeirydd, a byddwn ni i gyd, rwy’n credu, yn ystyried sut y gellir datblygu hynny maes o law.

Cadeirydd, rydym ni’n croesawu'r cyfle i adolygu'r wybodaeth ddrafft ar gyfer tenantiaid, a ddarparwyd gan Ysgrifennydd y Cabinet yn ystod ein gwaith craffu, a oedd yn ddefnyddiol iawn. Drwy wneud hyn, roeddem ni’n gallu ei rhannu â rhanddeiliaid a chael eu barn arni, ac mae ein hargymhelliad olaf yn awgrymu y dylai Llywodraeth Cymru fynd â hyn ymhellach, ac y dylid profi'r ddogfen wybodaeth gyda thenantiaid i sicrhau ei bod yn gwbl addas at ei diben.

Cadeirydd, rwy’n gallu gweld bod fy amser wedi dod i ben, felly, i gloi, Cadeirydd, rydym ni’n cydnabod pwysigrwydd yr argymhelliad hwn. Roeddem ni’n falch iawn i gael cyfrannu at y cynigion deddfwriaethol ac rydym yn gobeithio y bydd ein gwaith yn gwella’r Ddeddf yn y pen draw. Diolch yn fawr.

Diolch yn fawr. Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid, Simon Thomas.

Thank you very much. I call on the Chair of the Finance Committee, Simon Thomas.

Diolch, Cadeirydd, ac mae’n bleser gen i siarad ar ran y Pwyllgor Cyllid yn fyr iawn, jest i amlinellu goblygiadau ariannol y Bil Diddymu'r Hawl i Brynu a Hawliau Cysylltiedig (Cymru).

Bydd y Pwyllgor Cyllid am dynnu sylw’r Cynulliad yn benodol at yr amrywiaeth eang yn y ffigurau yn yr asesiad effaith rheoleiddiol—yr RIA—wrth amcangyfrif y costau neu’r manteision posibl a allai godi o weithredu darpariaethau’r Bil. Mae’r ffigurau a ddarperir yn amrywio o fudd posibl o £57.4 miliwn i gost bosibl o £75.3 miliwn. Byddai hwn, fel arfer yn achosi pryder, mae’n siŵr, ond eglurodd Ysgrifennydd y Cabinet mai ansicrwydd wrth ddarogan nifer y gwerthiannau eiddo oedd y rheswm am yr amrywiad. Rhoddodd fanylion am y dull modelu a ddefnyddiwyd gan Lywodraeth Cymru i fesur yr effaith ariannol ar landlordiaid cymdeithasol, ac roedd hyn yn fodd o ddarparu sicrwydd i’r pwyllgor.

Mae rhai rhanddeiliaid wedi lleisio pryder y gallai cynnydd o ran ceisiadau gan denantiaid cymwys i arfer eu hawl i brynu arwain at gynnydd yn y llwyth gwaith yn y cyfnod o flwyddyn yn dilyn y Cydsyniad Brenhinol. Credwn fod yn rhaid pwyso’r pryder hwn yn erbyn honiad Ysgrifennydd y Cabinet bod llawer o gefnogaeth i’r Bil yn y sector tai—cefnogaeth sydd wedi ei atseinio gan John Griffiths, Cadeirydd y pwyllgor, sydd newydd adrodd.

Yn olaf, felly, hoffwn ailadrodd mater y mae’r Pwyllgor Cyllid hwn, a’r Pwyllgor Cyllid blaenorol hefyd, wedi’i godi sawl gwaith yn ymwneud â chostau gweithredu darpariaethau is-ddeddfwriaeth. Yn achos y Bil hwn, mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi ein sicrhau bod y costau y gellir eu rhagweld wedi cael eu hystyried yn llawn. Diolch.

Thank you, Chair, and it’s a pleasure to speak on behalf, very briefly, of the Finance Committee, just to outline the financial implications of the Abolition of the Right to Buy and Associated Rights (Wales) Bill.

The Finance Committee wishes to bring the Assembly’s attention to the wide variation in the figures in the regulatory impact assessment in estimating the potential costs and benefits that could arise from implementing the Bill’s provisions. The figures provided range from a potential benefit of £57.4 million to a potential cost of £75.3 million. This would usually be a cause for concern, but the Cabinet Secretary explained that uncertainties in predicting the number of property sales was the reason for this variation. He provided us with the details of the modelling used by the Welsh Government to measure the financial impact on social landlords, and the committee was reassured by this work.

Some stakeholders have voiced concern that a surge in applications by eligible tenants to exercise their right to buy could result in an increased workload during the one-year period following Royal Assent. We believe this concern must be weighed against the Cabinet Secretary’s assertion that there is much support for the Bill within the housing sector—support that was echoed by John Griffiths, the committee Chair, who’s just spoken.

Finally, I would like to re-iterate an issue that this Finance Committee and our predecessor committee have raised on a number of occasions relating to the costs of implementing secondary legislation provisions. In the case of this Bill, the Cabinet Secretary has assured us that the foreseeable costs are accounted for in full.

Byr iawn. Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol, Huw Irranca-Davies.

Very brief. I now call on the Chair of the Constitutional and Legislative Affairs Committee, Huw Irranca-Davies.

Diolch, Gadeirydd. We reported on this Bill on 7 July, and we made five recommendations to the Cabinet Secretary. In general, we were satisfied with the balance struck between what is on the face of the Bill and what is left to subordinate legislation, and also that human rights are engaged as set out in the explanatory memorandum and the Cabinet Secretary’s evidence to us.

However, we did suggest that we would have liked to have received a more thorough explanation as to why the Cabinet Secretary chose to introduce a Bill that amends existing UK legislation, rather than one that is consolidated and freestanding. So, I’m actually very grateful today, and the committee is very grateful, for him setting out his views and further clarification on the record here today in the Chamber. That was very helpful indeed—and also for his comments on bilingual Welsh law, as well as the future of consolidated legislation.

We made two recommendations in relation to section 8 of the Bill. Firstly, it has been a long-standing view of the committee that for law to be effective, citizens must know what is expected of them. So, we therefore welcome the requirement set out on the face of the Bill to prepare and publish an information document aimed at assisting tenants in understanding the effects of this Bill. However, we note that the Bill requires the Welsh Ministers to take ‘all reasonable steps’ to provide every qualifying landlord with a copy of this document. We did not consider that that went far enough, so we therefore recommended that the Cabinet Secretary should table an amendment at Stage 2 to place an absolute duty on the Welsh Ministers to provide all qualifying landlords in Wales with the information document.

Now, we recognise the challenges in accessing landlords based outside of Wales, and recommendation 3 of our report reflects that position. In the Cabinet Secretary’s remarks today, he noted in those remarks that the ELGC committee considered this matter too, and were content on the shape of the Bill proposals as they stand. So, we would simply ask the Minister whether, therefore, he will look again at this as Stage 2 approaches to see if it is unduly onerous and unduly complicated and, if not, perhaps he would give further consideration to our recommendation there.

We made two recommendations also in relation to section 9 of the Bill about regulation-making powers. The first of these seeks to reduce the breadth of power, and the second is aimed at improving clarity. Now, I note and I welcome the Cabinet Secretary’s comments in regard to those two recommendations today that he will be seeking further evidence ahead of Stage 2 of the Bill, and I’m sure members of the committee and Members of the house here will duly return to these matters at that stage. And I thank my committee members and our team for their scrutiny of this Bill.

Diolch, Cadeirydd. Rhoesom adroddiad ni ar y Bil hwn ar 7 Gorffennaf, a gwnaethom bum argymhelliad i Ysgrifennydd y Cabinet. Yn gyffredinol, roeddem ni’n fodlon ar y cydbwysedd a sicrhawyd rhwng yr hyn sydd ar wyneb y Bil a'r hyn sydd wedi’i adael i’r is-ddeddfwriaeth, a hefyd bod hawliau dynol yn cael eu cynnwys fel y nodir yn y memorandwm esboniadol a thystiolaeth Ysgrifennydd y Cabinet i ni.

Fodd bynnag, fe wnaethom awgrymu y byddem ni wedi hoffi cael esboniad mwy trylwyr ynghylch pam y dewisodd Ysgrifennydd y Cabinet gyflwyno Bil sy'n diwygio deddfwriaeth sydd eisoes yn bodoli yn y DU, yn hytrach nag un sydd wedi’i chydgrynhoi ac yn annibynnol. Felly, rwyf mewn gwirionedd yn ddiolchgar iawn heddiw, ac mae'r pwyllgor yn ddiolchgar iawn, am ei fod wedi nodi ei farn ac eglurhad pellach ar y cofnod yn y fan hyn heddiw yn y Siambr. Roedd o gymorth mawr mewn gwirionedd—a hefyd ei sylwadau ar gyfraith ddwyieithog Cymru, yn ogystal â dyfodol y ddeddfwriaeth wedi’i chydgrynhoi.

Gwnaethom ni ddau argymhelliad mewn cysylltiad ag adran 8 o'r Bil. Yn gyntaf, mae’r pwyllgor wedi bod o’r farn ers amser hir fod yn rhaid i ddinasyddion wybod yr hyn sy’n ddisgwyliedig ganddynt er mwyn i’r gyfraith fod yn effeithiol. Felly, rydym ni’n croesawu'r gofyniad a nodir ar wyneb y Bil i baratoi a chyhoeddi dogfen wybodaeth wedi'i thargedu i gynorthwyo tenantiaid i ddeall effeithiau'r Bil hwn. Fodd bynnag, rydym ni’n nodi bod y Bil yn ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru gymryd 'pob cam rhesymol' i ddarparu copi o'r ddogfen hon i bob landlord cymwys. Nid oeddem ni’n ystyried bod hynny'n mynd yn ddigon pell, felly, fe wnaethom ni argymell y dylai Ysgrifennydd y Cabinet gyflwyno gwelliant yng Ngham 2 i osod dyletswydd ddiamod ar Weinidogion Cymru i ddarparu’r ddogfen wybodaeth i bob landlord cymwys yng Nghymru.

Nawr, rydym ni’n cydnabod yr heriau o ran cysylltu â landlordiaid sydd wedi eu lleoli y tu allan i Gymru, ac mae argymhelliad 3 o'n hadroddiad yn adlewyrchu'r sefyllfa honno. Yn sylwadau Ysgrifennydd y Cabinet heddiw, nododd fod y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol yn ystyried y mater hefyd, ac roedden nhw’n fodlon ar ffurf cynigion y Bil fel ag y maent. Felly, byddem ni’n gofyn yn syml i'r Gweinidog, a fydd yn edrych eto ar hyn wrth i Gyfnod 2 nesáu i weld a yw'n afresymoll o drwm ac yn afresymol o gymhleth ac, os nad ydyw, efallai y byddai'n ystyried ein hargymhelliad ymhellach bryd hynny.

Gwnaethom ni ddau argymhelliad hefyd mewn cysylltiad ag adran 9 o'r Bil ynghylch pwerau i wneud rheoliadau. Mae’r cyntaf o'r rhai hyn yn ceisio lleihau lled y pŵer, a nod yr ail yw gwella eglurder. Nawr, rwy’n nodi ac yn croesawu sylwadau Ysgrifennydd y Cabinet mewn cysylltiad â'r ddau argymhelliad hynny heddiw y bydd yn ceisio tystiolaeth bellach cyn Cyfnod 2 o'r Bil, ac rwy'n siŵr y bydd aelodau'r pwyllgor ac Aelodau'r tŷ hwn yn dychwelyd yn briodol i’r materion hyn yn y cam hwnnw. Ac rwy’n diolch i aelodau fy mhwyllgor a’n tîm am eu gwaith craffu ar y Bil hwn.

Chair, we need to build more homes—many more homes. This is the only way to meet the housing crisis. Demand for housing has outstripped supply in Wales, as across the UK, for many years. The extra requirement for housing is mainly due to the increase in the number of households, especially one-person households, but also other factors such as the increase in the overall population. The sustained attack on the right to buy is a marginal diversion from the main issue—a lack of house building. The abolition will remove a vital opportunity for social housing tenants to become home owners. It has been a massively popular policy—perhaps the most acclaimed of the twentieth century.

Instead of addressing housing needs through appropriate house building rates, the Welsh Government has set a target of 20,000 additional affordable homes in the current Assembly—welcome, but insufficient. Since 2004, successive Welsh Governments—always involving Labour, one involving Plaid—have been warned of the impending housing crisis, unless house building was dramatically increased.

Professor Holmans’s report, which was commissioned by the Welsh Government—I give it credit for that—and is entitled ‘Future Need and Demand for Housing in Wales’ estimated that Wales needs up to 240,000 new housing units, or 12,000 annually, between 2011 and 2031, under what is called the alternative projection. This means that, even if the Welsh Government succeeds in meeting its own targets, in 2031 Wales will have a shortfall of some 66,000 homes, or a town the size of Merthyr.

But the worst aspect is that the Welsh Government is not even meeting their inadequate targets. The new housing completion rate consistently falls short of the target set by the Welsh Government, with just 6,900 homes completed in 2015-16, as opposed to the target of 8,700. The last time the Welsh Government achieved its own housing target was in 2007-08. If the Welsh Government really wants to tackle this housing crisis, they need to stop wasting time on peripheral factors such as abolishing the right to buy, and need to adopt the alternative projection that was put forward by Professor Holmans. In 2015, the Federation of Master Builders argued that Wales needs 14,000 more homes a year to keep up with demand. Whatever projection you take, it is quite clear that the Welsh Government is falling very, very far behind anything like an adequate rate of house building.

As the Minister said, between 1981 and 2016 139,000 homes have been sold under the right to buy. And you have to say it’s met its intended purpose—139,000 families have been supported into home ownership, and that’s something that the Welsh Conservative Party warmly welcomes. It’s however the case that, in recent years, the sale of social housing stock has been at very low levels, therefore having a marginal impact on overall housing availability. The impact is only felt at all because the Welsh Government is not building enough homes—that’s the root problem. And, indeed, the Welsh Government’s own research, whilst developing this legislation, found that, and I quote,

‘The Right to Buy has had very little or no impact on the ability of local authorities to invest in new social housing over the last ten years…. Other factors, such as the economy and the availability of land and funding appear to carry greater influence.’

I only wish you listened to you own expert advisers in this respect and tackled these problems, because that is obviously what we need to do.

Now, I have to say, even the most successful policies should be reviewed from time to time. And if the Welsh Government were to propose a reform of the right to buy, then we would engage constructively with that, because there are some arguments that can be made for that sort of policy. But—

Cadeirydd, mae angen i ni adeiladu mwy o gartrefi—llawer mwy o gartrefi. Dyma'r unig ffordd i fodloni’r argyfwng tai. Bu’r galw am dai yn uwch na’r cyflenwad o dai yng Nghymru, fel ar draws y DU, ers nifer o flynyddoedd. Mae'r galw ychwanegol am dai yn deillio o gynydd yn nifer yr aelwydydd, yn enwedig aelwydydd un-person, ond hefyd ffactorau eraill megis y cynnydd yn y boblogaeth gyffredinol. Mae’r ymosodiad parhaus ar yr hawl i brynu yn dargyfeirio ymylol o'r brif broblem—diffyg adeiladu tai. Bydd y diddymu yn cael gwared ar gyfle hanfodol i denantiaid tai cymdeithasol ddod yn berchen ar dai. Mae wedi bod yn bolisi aruthrol o boblogaidd—efallai’r enwocaf yn yr ugeinfed ganrif.

Yn hytrach na mynd i'r afael ag anghenion tai drwy gyfraddau adeiladu tai priodol, mae Llywodraeth Cymru wedi gosod targed o 20,000 o gartrefi fforddiadwy ychwanegol yn ystod y Cynulliad presennol—mae hyn i’w groesawu, ond nid yw’n ddigonol. Ers 2004, mae Llywodraethau Cymru olynol— â phob un wedi cynnwys y Blaid Lafur, ac un wedi cynnwys Plaid Cymru—wedi eu rhybuddio am yr argyfwng tai sydd ar y gorwel, oni bai bod llawer mwy o dai yn cael eu hadeiladu.

Roedd adroddiad yr Athro Holmans o’r enw ‘Yr Angen a'r Galw am Dai yng Nghymru yn y Dyfodol’, a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru—rwy’n rhoi clod iddi am hynny—yn amcangyfrif bod angen hyd at 240,000 o unedau tai newydd ar Gymru, neu 12,000 bob blwyddyn, rhwng 2011 a 2031, o dan yr hyn a elwir yr amcanestyniad amgen. Mae hyn yn golygu, hyd yn oed os yw Llywodraeth Cymru yn llwyddo i gyrraedd ei thargedau ei hun, bydd gan Gymru ddiffyg o ryw 66,000 o gartrefi yn 2031, sydd gyfwerth â thref o faint Merthyr.

Ond yr agwedd waethaf yw nad yw Llywodraeth Cymru hyd yn oed yn bodloni ei thargedau annigonol. Mae'r gyfradd cwblhau tai newydd yn methu’n gyson â chyrraedd y targed a osodwyd gan Lywodraeth Cymru, a dim ond 6,900 o gartrefi a gwblhawyd yn 2015-16, o gymharu â'r targed o 8,700. Y tro diwethaf i Lywodraeth Cymru gyrraedd ei tharged tai ei hunan oedd yn 2007-08. Os yw Llywodraeth Cymru o ddifrif ynghylch mynd i'r afael â'r argyfwng tai, mae angen iddyn nhw roi'r gorau i wastraffu amser ar ffactorau ymylol fel diddymu'r hawl i brynu, ac mae angen iddyn nhw fabwysiadu'r amcanestyniad amgen a gynigiwyd gan yr Athro Holmans. Yn 2015, dadleuodd Ffederasiwn y Meistr Adeiladwyr fod angen 14,000 o gartrefi y flwyddyn yn ychwanegol ar Gymru i fodloni'r galw. Pa bynnag amcanestyniad yr ydych chi’n ei gymryd, mae'n eithaf amlwg bod Llywodraeth Cymru yn syrthio yn bell iawn iawn y tu ôl i unrhyw beth tebyg i gyfradd ddigonol o adeiladu tai.

Fel y dywedodd y Gweinidog, gwerthwyd 139,000 o gartrefi rhwng 1981 a 2016 o dan y cynllun hawl i brynu. Ac mae’n rhaid i chi ddweud ei fod wedi cyflawni ei bwrpas bwriadedig—cafodd 139,000 o deuluoedd gymorth i brynu eu cartrefi, ac mae hynny'n rhywbeth y mae Plaid Geidwadol Cymru yn ei groesawu. Fodd bynnag, mae'n wir, yn y blynyddoedd diwethaf, bod y lefelau o’r stoc tai cymdeithasol a werthwyd wedi bod yn isel iawn, ac felly mae’r effaith a gaiff ar argaeledd tai cyffredinol yn ymylol. Yr unig reswm bod modd teimlo’r effaith o gwbl yw oherwydd nad yw Llywodraeth Cymru yn adeiladu digon o gartrefi—dyna sydd wraidd y broblem. Ac, yn wir, canfu ymchwil Llywodraeth Cymru ei hun, wrth ddatblygu'r ddeddfwriaeth hon, ac rwy’n dyfynnu,

‘Mae’r Hawl i Brynu wedi cael ychydig iawn neu ddim effaith ar allu awdurdodau lleol i fuddsoddi mewn tai cymdeithasol newydd yn ystod y deng mlynedd diwethaf.... Ymddengys bod ffactorau eraill, megis yr economi ac argaeledd tir a chyllid yn cael mwy o ddylanwad.’

O na fyddech wedi gwrando ar eich ymgynghorwyr arbenigol eich hun yn hyn o beth ac wedi mynd i'r afael â'r problemau hyn, oherwydd dyna’n amlwg beth y mae angen i ni ei wneud.

Nawr, mae’n rhaid i mi ddweud, dylai hyd yn oed y polisïau mwyaf llwyddiannus gael eu hadolygu o bryd i'w gilydd. Ac os yw Llywodraeth Cymru yn cynnig diwygio'r hawl i brynu, yna byddem yn ymgysylltu'n adeiladol â hynny, oherwydd bod rhai dadleuon yn bodoli y gellir eu gwneud ar gyfer y math hwnnw o bolisi. Ond—

Do you accept that there will always be a need for social housing stock, and are you ideologically opposed to social housing?

A ydych chi’n derbyn y bydd wastad angen stoc o dai cymdeithasol, ac a ydych chi’n gwrthwynebu tai cymdeithasol yn ideolegol?

Not only do I accept there should always be social housing stock, I think for very many people by far the best option for them is social housing, and we should meet that demand, and build more social homes. That’s what we need to do. And I just wish that the Government had brought forward policies on that basis, to meet the undoubted crisis that we are in in general on house building.

I now have to conclude, as time is running short. Regrettably, Chair, the Welsh Conservative Party is in a minority on this subject. I’m enough of a realist to acknowledge that. So, assuming that this motion will pass—not with our help—we will then, as a party, move to the next stage and seek to constructively amend the Bill. Our main priority will be to strike the correct balance between the rights of tenants to a reasonable transition period—all tenants—and, if it’s the will of the Assembly, an end to the right to buy. That will be our main focus.

Chair, can I just say finally—

Nid yn unig yr wyf i’n derbyn y bydd wastad angen stoc o dai cymdeithasol, rwy’n credu mai tai cymdeithasol yw’r dewis gorau o bell ffordd i lawer iawn o bobl, ac fe ddylem ni ateb y galw hwnnw, ac adeiladu mwy o dai cymdeithasol. Dyna beth y mae angen i ni ei wneud. Ac yn syml, byddwn wedi dymuno gweld y Llywodraeth yn cyflwyno polisïau ar y sail honno, i gwrdd â'r argyfwng diamheuol sydd yn ein hwynebu yn gyffredinol o ran adeiladu tai.

Mae'n rhaid i mi ddod i ben nawr, gan fod amser yn mynd yn brin. Yn anffodus, Cadeirydd, mae Plaid Geidwadol Cymru mewn lleiafrif ar y pwnc hwn. Rwy'n ddigon o realydd i gydnabod hynny. Felly, gan dybio y bydd y cynnig hwn yn pasio—heb ein cymorth ni—byddwn ni wedyn, fel plaid, yn symud i'r cam nesaf ac yn ceisio gwella’r Bil yn adeiladol. Ein prif flaenoriaeth fydd darganfod y cydbwysedd cywir rhwng hawliau tenantiaid i gael cyfnod pontio rhesymol—bob tenant—ac, os mai dyna yw ewyllys y Cynulliad, dod â’r hawl i brynu i ben. Dyna fydd y prif beth y byddwn ni’n canolbwyntio arno.

Cadeirydd, a gaf fi ddweud i gloi—

Yes, could you conclude, please?

Cewch, a wnewch ddod i gasgliad, os gwelwch yn dda?

I’ll take this opportunity to thank the chair of the Equality, Local Government and Communities Committee, John Griffiths. I did say that I was the minority voice, but I do thank you, John, for the exemplary way you chaired the committee and ensured that I had every opportunity to advance the concerns I had in the preparation of the report. Thank you.

Hoffwn achub ar y cyfle hwn i ddiolch i gadeirydd y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol, John Griffiths. Fe ddywedais i mai llais y lleiafrif ydw i, ond rwy’n diolch i chi, John, am y ffordd ragorol y gwnaethoch chi gadeirio’r pwyllgor a sicrhau bod gennyf bob cyfle i gyflwyno fy mhryderon wrth baratoi'r adroddiad. Diolch.

Mi fydd Plaid Cymru yn cefnogi symud ymlaen efo’r ddeddfwriaeth yma heddiw. Mae’n hen bryd iddo fo ddigwydd ac mae’n cywiro camgymeriad hanesyddol sydd wedi cyfrannu at gyflenwad annigonol o dai cymdeithasol yng Nghymru.

Bob wythnos rydw i, fel llawer ohonoch chi, yn cael pobl yn dod i’m cymhorthfa efo problemau tai—pobl sy’n byw mewn tai cymdeithasol anaddas, gorlawn, neu maen nhw’n byw efo perthnasau, ar fin mynd yn ddigartref, neu maen nhw’n methu â chael tŷ cymdeithasol, a heb ddigon o bwyntiau i symud i fyny’r rhestr. Mae hwn yn rhywbeth sy’n digwydd bob wythnos.

Mae adroddiad y pwyllgor yn adlewyrchu cytundeb cyffredinol gyda’r egwyddorion, heblaw am anghytundeb amlwg yr Aelod Ceidwadol. Fe wnaeth fy nghyfaill Jocelyn Davies lawer o waith yn y maes yma fel Gweinidog tai, a phob clod iddi hi am sefydlu’r prosesau sydd wedi galluogi awdurdodau lleol i atal yr hawl i brynu. Mewn ffordd, mae’r ddeddfwriaeth yma yn cadarnhau’r arfer dda honno.

Cwpwl o bethau am yr hawl i brynu: nid oedd o’n gwneud llawer o synnwyr ariannol gan ei fod yn gymhorthdal i rai a oedd efo ychydig o arian ac oedd yn digwydd bod yn y lle iawn ar yr amser iawn. Nid oedd o fudd i drigolion mewn blociau fflatiau mewn ardaloedd nad oedd yn ddeniadol, a oedd yn methu â chael morgeisi. Fe wnaeth o olygu lleihad yn y stoc tai cymdeithasol gan gynyddu gorlenwi a digartrefedd o ganlyniad. Mewn rhai achosion, fe greoedd elw i landlordiaid prynu i rentu gan greu amodau tai salach, yn amlach na pheidio.

Plaid Cymru will support proceeding with this legislation today. It’s about time that it happened. It puts right a historic error that has contributed to an inadequate supply of social housing in Wales.

Every week I, like many of you, have people coming to my surgery with housing problems—people living in inappropriate social housing, or they live with relatives, are about to become homeless, or they can’t find social housing and they don’t have enough points to move up the waiting list. This is something that happens on a weekly basis.

The committee report does reflect general agreement on the principles, apart from the clear dissent of the Conservative Member. My colleague Jocelyn Davies did a great deal of work in this area as Minister for housing, and I praise her for establishing the processes that have enabled local authorities to suspend the right to buy. In a way, this legislation simply confirms that good practice.

Just a few things on the right to buy: it didn’t make much financial sense because it was a subsidy for those who had some money behind them and happened to be in the right place at the right time. It didn’t benefit people in blocks of flats in areas that weren’t attractive, who couldn’t get mortgages. It did mean a reduction in the social housing stock, increasing the problems of overcrowding and homelessness as a result. In some cases, it did create profits for buy-to-let landlords, creating poorer housing conditions, more often than not.

Daeth y Llywydd i’r gadair.

The Llywydd took the chair.

Felly, mae hi’n hen bryd symud ymlaen efo hyn, ac mae angen y buddsoddiad hefyd. Rydw i’n cytuno efo beth mae David Melding yn ei ddweud—mae angen y buddsoddiad hefyd a fydd yn dod â thon newydd o dai cymdeithasol. Ni fydd y ddeddfwriaeth ar ei ben ei hun yn datrys y broblem o ddiffyg cyflenwad tai cymdeithasol, ond yn wahanol i’r Torïaid, rydym ni yn credu ei fod o’n rhan o’r jig-so. Nid ydy o’n fater ymylol; mae o’n rhan o’r datrysiad, ac un a ddylai arwain at gynnydd mewn buddsoddiad a mwy o dai cymdeithasol.

Ar ôl pasio’r Ddeddf yma, mae’n debyg y bydd yna rai pobl mewn tai cymdeithasol yn dal i hoffi prynu eu cartrefi eu hunain, ac mae gen i gydymdeimlad efo hynny. Felly, law yn llaw â’r ddeddfwriaeth yma, mae angen datblygu opsiynau ‘shared equity’ a rhentu i brynu—opsiynau y mae’r cymdeithasau tai wedi’u defnyddio yn y gorffennol. Mi ddylid hefyd edrych am ddulliau eraill i helpu pobl i symud tuag at berchnogi eu tai, os mai dyna ydy eu dymuniad nhw.

Yn olaf, mae yna risg wrth i’r ddedlein agosáu—risg y byddwn ni’n gweld rhai mudiadau yn cynnig arian i bobl i brynu eu tai, gyda golwg ar wneud arian sydyn. Mae rhai pobl wedi galw hyn yn rhywbeth y mae angen gweithio yn benodol i’w osgoi. Fe’i trafodwyd yn y pwyllgor, ac fe gafwyd tystiolaeth i’r perwyl yna. Rydw i’n credu bod hyn yn haeddu mwy o ystyriaeth a mwy o ymchwil a dylid ystyried cynnig cyngor ariannol annibynnol i’r rhai sydd ei angen o.

Rydw i hefyd yn bryderus y gall fod cynnydd sydyn yn y nifer sydd am brynu cyn i’r Ddeddf ddod i rym, gan leihau’r stoc ymhellach—y sbeic y mae rhai wedi sôn amdano fo. Mi hoffwn i weld y Llywodraeth yn rhoi mwy o ystyriaeth i’r agwedd yna hefyd. Diolch yn fawr.

So, it is about time that we made progress in this area, and we do need the investment, too. I agree with what David Melding has said—we do need that investment also, which will bring forward a new wave of social housing. This legislation alone won’t solve the problem of a shortage of supply of social housing, but unlike the Conservatives we do believe that it is part of the jigsaw. It’s not a peripheral issue; it’s part of the solution, and one that should lead to an increase in investment and more social housing being available.

Having passed this Bill, there will be some people in social housing who would still want to purchase their own homes, and I have some sympathy with that, of course. So along with this legislation we need to develop shared equity options and rent-to-buy schemes—schemes that housing associations have made use of in the past. We should also seek alternative ways of helping people to move towards owning their own homes, if that is their desire.

Finally, there is a risk as the deadline approaches—a risk that we will see some organisations offering funds to people to buy their homes with a view to making a quick profit. Some people have described this as something that needs to be avoided specifically. It was discussed in committee and we did receive some evidence to that end. I do think that this deserves further consideration and further research, and we should consider providing independent financial advice to those who need it.

I’m also concerned that there could be a sudden increase in the number of people wanting to purchase their homes before this Bill is enacted, reducing the stock further—this spike that some have mentioned. I would like to see the Government giving greater consideration to that aspect, too. Thank you.

The Welsh Government’s abolition of the right to buy Bill seeks to address the issue of the social housing stock, and this certainly is a serious issue, but of course we have to find the most effective means of addressing the problem.

There are various aspects to the housing crisis. Abolishing the right to buy is one way of looking at the problem, but it is only a small part of the overall picture. There are only insignificant numbers of right-to-buy sales being transacted now, in comparison to 20 or 30 years ago. We in UKIP accept that the right to buy has been problematic in some ways. It was wrong that the proceeds of council house sales were not allowed to flow back into the pot of money allowing new council houses to be built. We would advocate a policy whereby all future revenue from right-to-buy sales is ploughed back into social housing. We do accept the evidence that this would, in itself, in no way facilitate a like-for-like replacement of one social housing property sold for another one built. This is not economically feasible, as various witnesses asserted during the inquiry at the committee stage.

But there are a variety of tools available to the Welsh Government to stimulate further house building in Wales. In UKIP, we advocate the construction of more factory-built modular homes, which could be much more affordable than conventionally built houses. And the Welsh Government’s own finance Minister, Mark Drakeford, recently alluded to the problem of land banking, whereby major property developers hold considerable land assets, but not do build on them for many years. With the advent of the Welsh Government’s new tax powers, ways could be devised—again, as Mark Drakeford has suggested—in which to prod the developers into building. We think this could open up a new vista of opportunity.

When the Minister brought his proposed legislation to the ELGC committee, I was broadly sympathetic to the objectives, and I listened to the evidence. I’ve taken the Government’s case back to the UKIP group to test out the propositions, and to subject them to robust discussion and debate. Ultimately, the group took a decisive view that removing the right to buy was too strong an impediment to the aspiration of property ownership. Therefore, as a group, we are not supporting the general principle of the Bill, and we would urge the Minister to look at the other levers he now has available to him to allow for much higher levels of house building in Wales than we’ve seen in recent years.

Mae bwriad Llywodraeth Cymru i ddiddymu’r Bil hawl i brynu yn ceisio mynd i'r afael â mater y stoc tai cymdeithasol, ac mae hyn yn sicr yn fater difrifol, ond wrth gwrs mae'n rhaid i ni ddod o hyd i'r modd mwyaf effeithiol o fynd i'r afael â'r broblem.

Mae gwahanol agweddau ar yr argyfwng tai. Mae diddymu'r hawl i brynu yn un ffordd o ystyried y broblem, ond dim ond rhan fach o'r darlun cyffredinol ydyw. Ychydig iawn o werthiannau hawl i brynu a geir erbyn hyn, o’i gymharu â 20 neu 30 mlynedd yn ôl. Rydym ni yn UKIP yn derbyn bod yr hawl i brynu wedi achosi problemau mewn rhai ffyrdd. Roedd yn anghywir na chaniatawyd i’r elw o werthiannau tai cyngor lifo yn ôl i mewn i'r gronfa o arian, gan ganiatáu i dai cyngor newydd gael eu hadeiladu. Byddem yn argymell polisi lle y byddai’r holl refeniw yn y dyfodol o werthiannau hawl i brynu yn cael ei ailfuddsoddi mewn tai cymdeithasol. Rydym ni’n derbyn y dystiolaeth na fyddai hyn, ynddi’i hun, mewn unrhyw ffordd yn hwyluso sefyllfa tebyg am debyg sef bod ty cymdeithasol newydd yn cael ei adeiladu am bob un a gaiff ei werthu. Nid yw hyn yn ymarferol yn economaidd, fel y gwnaeth gwahanol dystion nodi yn ystod yr ymchwiliad yn y cyfnod pwyllgor.

Ond mae amrywiaeth o offer ar gael i Lywodraeth Cymru i ysgogi adeiladu rhagor o dai yng Nghymru. Yn UKIP, rydym ni’n argymell creu mwy o gartrefi modiwlaidd wedi’u hadeiladu mewn ffatri, a allai fod yn llawer mwy fforddiadwy na thai a adeiladwyd yn gonfensiynol. A chyfeiriodd Gweinidog Cyllid Llywodraeth Cymru ei hun, Mark Drakeford, yn ddiweddar at y broblem o fancio tir, lle bo gan ddatblygwyr eiddo mawr asedau tir sylweddol, ond nad ydynt yn adeiladu arnynt am flynyddoedd lawer. Gyda dyfodiad pwerau treth newydd Llywodraeth Cymru, gellid dyfeisio ffyrdd—eto, fel y mae Mark Drakeford wedi’i awgrymu—i ysgogi’r datblygwyr i adeiladu. Rydym ni’n credu y gallai hyn gyflwyno cyfle newydd.

Pan ddaeth y Gweinidog â’i ddeddfwriaeth arfaethedig i’r Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol, roeddwn yn cefnogi’r amcanion yn fras, a gwrandewais ar y dystiolaeth. Rwyf wedi mynd ag achos y Llywodraeth yn ôl i grŵp UKIP i gynnal profion ar y cynigion, ac i’w gwneud yn destun trafodaeth a dadl gadarn. Yn y pen draw, daeth y grwp i’r farn bendant bod cael gwared ar yr hawl i brynu yn rhwystr rhy gryf i’r dyhead i fod yn berchen ar eiddo. Felly, fel grŵp, nid ydym yn cefnogi egwyddor gyffredinol y Bil, a byddem yn annog y Gweinidog i edrych ar y dulliau eraill sydd ar gae iddo erbyn hyn a fyddai’n galluogi lefelau llawer uwch o adeiladu tai yng Nghymru nag yr ydym wedi eu gweld yn y blynyddoedd diwethaf.

I acknowledge that the right to buy has been very important for many, many families, particularly those who have a child with a disability and who worry about what’s going to happen to that person when they die. Enabling them to leave them their home does provide some security for that individual who may be vulnerable and unable to earn their own living. So, I’m not ideologically opposed to the right to buy, but I think that the combination of the right to buy and the failure to replace the housing stock has led to a perfect storm. And that is why we need to take this measure.

Because there wouldn’t have been a problem if the receipts from the right to buy had been ploughed back by the Treasury into local authorities to enable them to replace the stock, obviously including the discount, which was pretty substantial at the very beginning, and had it also been accompanied by the building of private houses as well, but the opposite was the case: the private house builders have been sitting on their hands and simply failing to build the quality, affordable new homes that people need. This, in particular, for young people has meant an absolute storm. Because if you don’t have a child you’re not eligible for social housing, they are pushed into the private rented sector and it is so overpriced that they are simply unable to save the money to get a deposit. People put up with this while they don’t have children, particularly students—they put up with terrible housing conditions—because they think, ‘Well, this is temporary and I’ll be moving on next year’, but once you start having children it’s absolutely desperate, because it means that your children can never establish the security of being able to continue to go to the same school. They can be moved on year after year, and they have absolutely no security of tenure.

So, I absolutely agree that we need to build a great deal more homes, but I know that the Cabinet Secretary is having huge difficulty achieving the challenging targets that have already been set. If, David Melding, you had access to the magic money tree that Theresa May has, then maybe we could all be building more homes, and that is what we would like to do—both private and social housing.

I just want to finally say that, if we hadn’t been planning to do this measure we would certainly have needed to do so after the Grenfell fire because I think the Grenfell fire changes everything. I think that the behaviour of many local authorities in London who have been exporting the poor at a rate that is extraordinary, particularly those local authorities who decided to demolish housing estates to make way for new private sector developments, is completely unacceptable and will need to be put a stop to. I confidently predict that all local authorities will have an obligation to plan for and meet the social housing needs of their populations. But, for now, we couldn’t, I don’t think, go on allowing stock to fall outside the social sector at almost the same rate at which we plan to build. Therefore, it was completely correct—

Rwy'n cydnabod y bu’r hawl i brynu yn bwysig iawn i lawer iawn o deuluoedd, yn enwedig y rhai hynny sydd â phlentyn ag anabledd ac sy'n poeni am yr hyn sy'n mynd i ddigwydd i'r plentyn pan fyddant yn marw. Mae eu galluogi nhw i adael eu cartref iddo yn rhoi rhywfaint o sicrwydd i’r unigolyn hwnnw a allai fod yn agored i niwed ac yn methu ag ennill ei fywoliaeth ei hun. Felly, nid wyf yn wrthwynebus yn ideolegol i’r hawl i brynu, ond credaf fod y cyfuniad o’r hawl i brynu a'r methiant i adeiladu tai newydd yn lle'r stoc tai hwnnw wedi arwain at gyfuniad o amgylchiadau sydd wedi gwaethygu’r sefyllfa. A dyna pam mae angen i ni gymryd y cam hwn.

Oherwydd ni fyddai wedi bod yn broblem pe byddai'r derbyniadau o’r cynllun hawl i brynu wedi eu hailfuddsoddi gan y Trysorlys yn yr awdurdodau lleol i'w galluogi i adeiladu tai newydd i greu stoc newydd, gan gynnwys y gostyngiad yn amlwg, a oedd yn eithaf sylweddol ar y dechrau, a phe byddai wedi cyd-fynd ag adeiladu tai preifat hefyd, ond y gwrthwyneb a ddigwyddodd: mae'r adeiladwyr tai preifat wedi bod yn gwneud dim ac wedi methu ag adeiladu’r cartrefi newydd fforddiadwy o ansawdd da sydd eu hangen ar bobl. Mae hyn, yn arbennig i bobl ifanc, wedi creu sefyll ofnadwy. Oherwydd, os nad oes gennych chi blentyn nid ydych chi’n gymwys ar gyfer tai cymdeithasol, ac felly maent yn cael eu gwthio i'r sector rhentu preifat a chan fod y prisiau mor uchel nid ydynt yn gallu cynilo arian ar gyfer blaendal. Mae pobl yn goddef hyn pan nad oes ganddyn nhw blant, yn enwedig myfyrwyr—maent yn goddef tai mewn cyflwr ofnadwy—oherwydd eu bod yn meddwl, ‘Wel, dros dro yw hyn a byddaf yn symud ymlaen y flwyddyn nesaf’, ond ar ôl i chi ddechrau cael plant mae'n hollol anobeithiol, oherwydd mae’n golygu na all eich plant byth fod yn siŵr y gallant barhau i fynd i'r un ysgol. Gallant gael eu symud ymlaen flwyddyn ar ôl blwyddyn, ac nid oes ganddynt unrhyw sicrwydd deiliadaeth o gwbl.

Felly, cytunaf yn llwyr fod angen inni adeiladu llawer iawn mwy o gartrefi, ond gwn fod Ysgrifennydd y Cabinet yn cael anhawster mawr i gyrraedd y targedau heriol sydd eisoes wedi eu pennu. Pe byddech chi, David Melding, yn gallu mynd at y goeden arian hud sydd gan Theresa May, yna efallai y gallem ni i gyd fod yn adeiladu mwy o gartrefi, a dyna beth y byddem ni’n hoffi ei wneud—tai preifat a chymdeithasol.

Hoffwn ddweud i gloi, pe na fyddem ni eisoes wedi bod yn bwriadu cymryd y cam hwn byddem yn sicr wedi bod angen gwneud hynny ar ôl tân Grenfell oherwydd rwy’n meddwl bod tân Grenfell yn newid popeth. Rwy'n credu bod ymddygiad llawer o awdurdodau lleol yn Llundain, sydd wedi bod yn allforio’r bobl dlawd ar gyfradd ryfeddol, yn enwedig yr awdurdodau lleol hynny a benderfynodd ddymchwel ystadau tai i wneud lle ar gyfer datblygiadau newydd yn y sector preifat, yn gwbl annerbyniol a bydd angen rhoi diwedd ar hynny. Rwy'n rhagweld yn hyderus y bydd rhwymedigaeth ar bob awdurdod lleol i gynllunio ar gyfer anghenion tai cymdeithasol eu poblogaethau a’u diwallu. Ond, am y tro, ni allwn, rwy’n credu, barhau i ganiatáu i’r stoc fynd y tu allan i'r sector cymdeithasol ar bron yr un gyfradd ag yr ydym yn bwriadu adeiladu. Felly, yr oedd yn gwbl iawn—

Will the Member give way? The figures are—. Even if the Minister hopes to build getting on for 3,500 to 4,000 social homes a year, there are barely 400 sold at the moment, so there is a big difference.

A wnaiff yr Aelod ildio? Mae'r ffigurau—. Hyd yn oed os yw'r Gweinidog yn gobeithio adeiladu tua 3,500 i 4,000 o dai cymdeithasol y flwyddyn, mae prin 400 yn cael eu gwerthu ar hyn o bryd, felly mae gwahaniaeth mawr.

Okay. Well, I accept that, now, with the reduction in the discount, that is less. But the fact is that social housing organisations are telling us that they are very reluctant to build new social housing if they think it’s then going to be used to exercise the right to buy, and that is what is holding them back. We need to give them that certainty that that is not what is going to happen. If the situation changes and there’s a huge amount more money coming into local authorities to build social housing, then we can completely revisit this but, at the moment, it isn’t possible to do this and we absolutely have to build more homes of all types, and therefore I think this measure is entirely appropriate.

Iawn. Wel, rwy’n derbyn hynny, nawr, gyda'r gostyngiad yn y disgownt, mae hynny’n llai. Ond y ffaith yw bod sefydliadau tai cymdeithasol yn dweud wrthym eu bod yn amharod iawn i adeiladu tai cymdeithasol newydd os ydynt o’r farn eu bod wedyn yn mynd i gael eu defnyddio i weithredu’r hawl i brynu, a dyna beth sy'n eu dal yn ôl. Mae angen i ni roi'r sicrwydd iddynt nad dyna fydd yn digwydd. Os bydd y sefyllfa'n newid, a bod llawer iawn mwy o arian yn dod i awdurdodau lleol i adeiladu tai cymdeithasol, yna gallwn ailedrych ar hyn yn llwyr, ond, ar hyn o bryd, nid yw'n bosibl gwneud hyn ac mae’n rhaid i ni yn sicr adeiladu mwy o gartrefi o bob math, ac felly rwyf i o’r farn bod y cam hwn yn gwbl briodol.

The explanatory memorandum to this Bill begins:

‘The Welsh Government is committed to doing all it can to help people meet their housing needs….This Bill…recognises the importance of safe, secure and affordable homes as being part of the fabric of people’s lives and of strong communities.’

A bit, sadly, of a tragic and sick joke. By the time the Conservatives left Government in 1997, right-to-buy sales in Wales were being replaced on an almost like-for-like basis, but, during the first three Assembly terms, Welsh Government figures show that Welsh Government—Labour Welsh Government—cut the number of new social homes by over 70 per cent, as waiting lists mushroomed, and the 2012 UK housing review said it was the Welsh Government itself that gave housing lower priority in its overall budgets. By the time of the second Assembly, the Homes for Wales campaign was warning that there would be a housing crisis. It was dismissed by the Welsh Government. As the opening paragraph of the October 2014 Homes for All Cymru manifesto states, ‘There is a housing crisis’; a crisis caused by Labour’s failure to build new affordable homes since 1999, not the right to buy.

Welsh Labour’s intention to abolish the right to buy in Wales would deny the prospect of home ownership to tenants and miss another opportunity to increase affordable housing supply and start tackling that housing supply crisis. The tenant’s right to buy has been the most effective low-cost home ownership scheme ever, but it did not herald an end to social housing supply, but a switch to not-for-profit housing associations as main providers, because they could access greater finance and build more homes focused on outcomes. There are of course restrictions on purchase. A tenant must have been a resident and paying rent for a minimum of five years and the size of discount is determined by the length of tenancy. If tenants sell early, they have to repay discount. Of course, most don’t. Independent research showed that two thirds of tenants who purchased were still resident two decades or more afterwards. Other independent research has shown that tenants in local authority properties are, on average, going to be remaining in them for a further 15 years or more, showing that the impact on supply of abolishing right to buy would be absolutely negligible.

The proposed scrapping of the right to buy does nothing to create more homes or increase the number of households with their own front door. As the Welsh Affairs Committee found some years ago, the suspension of the right to buy would not in itself result in an increase in the supply of affordable housing.

By contrast, the Welsh Conservatives did set out proposals to reform right to buy, investing the proceeds of sales in new social housing, thereby increasing affordable housing supply and helping to tackle Labour’s housing supply crisis, reflecting right-to-buy policy in England, where the UK Government after 2010 committed to reinvest, for the first time ever, the additional receipts from right-to-buy sales in new affordable rented housing. If a council fails to spend the receipts there within three years, they’re required to return the unspent money to Government, with interest.

Independent research presented to an Assembly committee some years ago showed us that, for each three sales, the money released could generate two new homes for two new households. By comparison, abolition will, by itself, not build a single additional home, won’t increase supply, and won’t therefore improve affordability. Between 2010 and 2015, more than twice as much council housing was built in England than in all 13 years combined of the last Labour Government at UK level, when English waiting lists nearly doubled as the number of social homes for rent there was cut by 421,000. The explanatory—

Mae'r memorandwm esboniadol i'r Bil hwn yn dechrau:

‘Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i wneud popeth o fewn ei gallu i helpu pobl i ddiwallu eu hanghenion tai... Mae'r Bil yn... cydnabod pwysigrwydd cartrefi diogel, sicr a fforddiadwy yn rhan o wead bywyd pobl a chymunedau cryf.’

Ychydig o jôc drasig a di-chwaeth, yn anffodus. Erbyn i’r Ceidwadwyr adael y Llywodraeth yn 1997, roedd gwerthiannau hawl i brynu yng Nghymru yn cael eu gweithredu ar sail tebyg am debyg, bron, ond, yn ystod tri thymor cyntaf y Cynulliad, mae ffigurau Llywodraeth Cymru yn dangos bod Llywodraeth Cymru—Llywodraeth Lafur Cymru—wedi lleihau mwy na 70 y cant ar nifer y cartrefi cymdeithasol newydd—wrth i restrau aros gynyddu, ac roedd adolygiad tai y DU yn 2012 yn dweud mai Llywodraeth Cymru ei hun a roddodd blaenoriaeth is i dai yn ei chyllidebau cyffredinol. Erbyn yr ail Gynulliad, roedd ymgyrch Cartrefi i Gymru yn rhybuddio y byddai yna argyfwng tai. Cafodd ei ddiystyru gan Lywodraeth Cymru. Fel y mae paragraff agoriadol maniffesto Homes for All Cymru mis Hydref 2014 yn nodi, ‘Mae yna argyfwng tai’; argyfwng a achoswyd gan fethiant Llafur i adeiladu cartrefi fforddiadwy newydd ers 1999, nid yr hawl i brynu.

Byddai bwriad Llafur Cymru i ddiddymu'r hawl i brynu yng Nghymru yn golygu na fydd tenantiaid yn gallu prynu cartref a bod cyfle arall yn cael ei golli i gynyddu'r cyflenwad tai fforddiadwy a dechrau mynd i'r afael â’r argyfwng cyflenwad tai hwnnw. Hawl y tenant i brynu yw’r cynllun perchnogaeth tai cost isel mwyaf effeithiol erioed, ond nid oedd yn arwydd o ddiwedd y cyflenwad tai cymdeithasol, ond yn newid i gymdeithasau tai dielw fel prif ddarparwyr, oherwydd bod modd iddyn nhw gael gafael ar fwy o gyllid ac adeiladu mwy o gartrefi yn canolbwyntio ar ganlyniadau. Mae cyfyngiadau ar brynu wrth gwrs. Mae’n rhaid i denant fod wedi bod yn breswylydd ac yn talu rhent am o leiaf bum mlynedd ac mae maint y disgownt yn cael ei bennu gan hyd y denantiaeth. Os yw tenantiaid yn gwerthu’n gynnar, mae'n rhaid iddynt ad-dalu’r gostyngiad. Wrth gwrs, nid yw'r rhan fwyaf yn gwneud hynny. Dangosodd ymchwil annibynnol fod dwy ran o dair o'r tenantiaid a brynodd yn dal i fyw yno dau ddegawd neu fwy ar ôl hynny. Mae ymchwil annibynnol arall wedi dangos bod tenantiaid mewn eiddo awdurdodau lleol, ar gyfartaledd, yn mynd i fod yn aros ynddyn nhw am 15 mlynedd arall neu fwy, sy’n dangos y byddai’r effaith ar y cyflenwad o ganlyniad i ddiddymu'r hawl i brynu yn gwbl ddibwys.

Nid yw’r bwriad arfaethedig i gael gwared ar yr hawl i brynu yn gwneud dim i greu mwy o gartrefi, nac i gynyddu nifer yr aelwydydd sydd â’u drws ffrynt eu hunain. Fel y gwnaeth y Pwyllgor Materion Cymreig ganfod rai blynyddoedd yn ôl, ni fyddai atal yr hawl i brynu ynddo'i hun yn arwain at gynnydd yn y cyflenwad o dai fforddiadwy.

Ar y llaw arall, gwnaeth y Ceidwadwyr Cymreig amlinellu cynigion i ddiwygio’r hawl i brynu, buddsoddi’r elw o werthiannau mewn tai cymdeithasol newydd, a thrwy hynny gynyddu’r cyflenwad o dai fforddiadwy a helpu i fynd i'r afael ag argyfwng cyflenwad tai Llafur, gan adlewyrchu’r polisi hawl i brynu yn Lloegr, lle y gwnaeth Llywodraeth y DU, ar ôl 2010, ymrwymo i ail-fuddsoddi, am y tro cyntaf erioed, y derbyniadau ychwanegol o werthiannau hawl i brynu mewn tai rhent fforddiadwy newydd. Os yw cyngor yn methu â gwario'r derbyniadau o fewn tair blynedd, mae’n ofynnol iddynt ddychwelyd yr arian nas gwariwyd i'r Llywodraeth, gyda llog.

Dangosodd ymchwil annibynnol a gyflwynwyd i un o bwyllgorau'r Cynulliad rai blynyddoedd yn ôl, ar gyfer pob tri gwerthiant, y gallai’r arian a ryddhawyd gynhyrchu dau gartref newydd ar gyfer dwy aelwyd newydd. O’i gymharu, ni fydd diddymu, ar ei ben ei hun, yn adeiladu yr un cartref ychwanegol, ni fydd yn cynyddu’r cyflenwad, ac ni fydd felly’n gwella fforddiadwyedd. Rhwng 2010 a 2015, adeiladwyd mwy na dwywaith cymaint o dai cyngor yn Lloegr nag ym mhob un o 13 mlynedd y Llywodraeth Lafur ddiwethaf ar lefel y DU, pan wnaeth rhestrau aros Lloegr bron dyblu wrth i nifer y tai cymdeithasol i'w rhentu gael ei dorri gan 421.000. Mae'r esboniad—

Thank you. I thank you for taking the intervention. Do you agree with the House of Commons research library that the Conservative Government has built the fewest number of houses in England and Wales since Baldwin?

Diolch. Rwy’n diolch i chi am gymryd yr ymyriad. A ydych chi'n cytuno â llyfrgell ymchwil Tŷ'r Cyffredin bod y Llywodraeth Geidwadol wedi adeiladu y nifer lleiaf o dai yng Nghymru a Lloegr ers Baldwin?

Wales has been Labour since 1999, nothing to do with England, and England numbers have gone up since Labour left power. That’s what the statistics say. You created the crisis. You live with it. You do something about it.

The explanatory memorandum to this Bill states that between 2011-12 and 2015-16, a total of 11,508 additional housing units were built, but this has been inflated by the inclusion of low-cost home ownership and intermediate rent homes. But Welsh Government figures also show that in the same time period, the total number of dwellings completed in Wales was 29,939, compared with 47,598 between 1992-93 and 1996-7, the last five years in which a Conservative Government was responsible for housing in Wales.

Welsh Government figures also reveal that only 4,347 dwellings were completed by registered social landlords and councils in Wales between 2011-12 and 2015-16, compared with 13,558 during the last five years when a Conservative Government was responsible for housing in Wales. This is why Wales has an affordable supply crisis, and why this cynical Bill is simply an ideological smokescreen for Labour’s great housing betrayal. You may smile, Minister. You should be shaking your head in shame, because you caused this, and you sat there ignoring the warnings of crisis, and now you’re pretending the crisis was of somebody else’s creation. Well, you’re good at blaming other people. Isn’t it about time you started taking responsibility for the mess that you have made?

Mae Cymru wedi bod dan y blaid Lafur ers 1999, dim byd i'w wneud â Lloegr, ac mae rhifau Lloegr wedi cynyddu ers i Lafur beidio â bod mewn grym. Dyna beth y mae'r ystadegau yn ei ddweud. Chi greodd yr argyfwng. Mae’n rhaid i chi fyw gydag ef. Gwnewch chi rywbeth yn ei gylch.

Mae'r memorandwm esboniadol i'r Bil hwn yn datgan, rhwng 2011-12 a 2015-16, bod cyfanswm o 11,508 o unedau tai ychwanegol wedi eu hadeiladu, ond mae hyn wedi ei chwyddo trwy gynnwys perchnogaeth cartref cost isel a chartrefi rhent canolradd. Ond mae ffigurau Llywodraeth Cymru hefyd yn dangos, yn yr un cyfnod, bod cyfanswm nifer yr anheddau a gwblhawyd yng Nghymru yn 29,939, o'i gymharu â 47,598 rhwng 1992-1993 a 1996-7, y pum mlynedd olaf pan oedd Llywodraeth Geidwadol yn gyfrifol am dai yng Nghymru.

Mae ffigurau Llywodraeth Cymru hefyd yn datgelu mai dim ond 4,347 o anheddau a gwblhawyd gan landlordiaid cymdeithasol cofrestredig a chynghorau yng Nghymru rhwng 2011-12 a 2015-16, o’i gymharu â 13,558 yn ystod y pum mlynedd olaf pan yr oedd Llywodraeth Geidwadol yn gyfrifol am dai yng Nghymru. Dyma pam y mae gan Gymru argyfwng cyflenwad fforddiadwy, a dyna pam fod y Bil sinigaidd hwn yn ddim ond twyll ideolegol i guddio brad tai mawr Llafur. Gwenwch chi, Weinidog. Dylech chi fod yn ysgwyd eich pen mewn cywilydd, oherwydd chi achosodd yr argyfwng hwn, ac rydych chi wedi eistedd yno yn anwybyddu'r rhybuddion am yr argyfwng, a nawr rydych chi’n honni mai rhywun arall a greodd yr argyfwng. Wel, rydych chi’n rhai da am feio pobl eraill. Onid yw hi’n bryd i chi ddechrau cymryd cyfrifoldeb am y llanast yr ydych wedi'i greu?

I think I’d like to congratulate some of the Labour AMs for doing their bit for the housing crisis, given that so many of them are landlords, and have an interest in more than one property. I find that slightly hypocritical, to be frank. [Interruption.]

Rwy’n meddwl yr hoffwn i longyfarch rhai o'r ACau Llafur am wneud eu rhan dros yr argyfwng tai, o gofio bod cynifer ohonynt yn landlordiaid, a bod ganddynt fuddiant mewn mwy nag un eiddo. Rwy'n ystyried hynny ychydig yn rhagrithiol, a bod yn onest. [Torri ar draws.]

Will you take an intervention before you go any further?

A wnewch chi dderbyn ymyriad cyn i chi fynd ymhellach?

No, no. There are going to be AMs voting here—

Na, na. Mae ACau yn mynd i fod yn pleidleisio yma—

If you throw it, you need to take it back.

Os ydych chi’n ei daflu, mae angen i chi ei gymryd yn ôl.

I’m congratulating you all on doing your bit for the housing crisis by owning extra properties.

Rwy’n eich llongyfarch chi i gyd ar wneud eich rhan dros yr argyfwng tai trwy fod yn berchen ar eiddo ychwanegol.

Okay. I think, really, this is more of a PR stunt than anything else. I’m yet to hear of a valid response to, if a house is sold and the money is put back into the system and replaces the stock, what is wrong with that? I’ve not really heard an answer to that, because, I think, across the Chamber here, nobody agrees with reducing the social housing stock in Wales. One thing we’re all missing, also, is that there are thousands of long-term empty properties that should be renovated. We should be employing local builders to renovate those properties and house people quickly.

In terms of solutions, I think most public bodies in Wales are short on capital, but there are huge pension funds in every local authority, which should be harnessed for capital investment, with a scheme to provide social housing for rent and also, if people can afford it, to be bought. I think that’s a very valid proposal and would finance a hell of a lot of house building. Because, if you look at the private sector, and people investing pension funds, one area they will always invest in is housing. The asset accrues value and also there’s almost an immediate rate of return on the property.

So, I think, to come back to what I said earlier, what disturbs me about this is that—of course, I’m bound by the whip today, but what disturbs me about this is that there are people sat in this Chamber who don’t own one property, they’ve not got an interest in two, some have an interest in three, and they’re telling working-class people on our estates that they cannot be allowed to own their own property. Hypocrisy. Hypocrisy.

Iawn. Rwy’n credu, mewn gwirionedd, bod hwn yn fwy o ymgyrch cysylltiadau cyhoeddus nag unrhyw beth arall. Rwyf eto i glywed am ymateb dilys i, os yw tŷ yn cael ei werthu a’r arian yn cael ei roi yn ôl i mewn i'r system a’i fod yn disodli'r stoc, beth sydd o'i le ar hynny? Nid wyf wedi clywed ateb i hynny, mewn gwirionedd, oherwydd, rwy’n credu, ar draws y Siambr yma, nid oes neb yn cytuno â lleihau stoc tai cymdeithasol yng Nghymru. Un peth yr ydym ni i gyd yn ei fethu, hefyd, yw bod yna filoedd o eiddo gwag hir dymor y dylid eu hadnewyddu. Dylem fod yn cyflogi adeiladwyr lleol i adnewyddu’r eiddo hyn a rhoi cartref i bobl yn gyflym.

O ran yr atebion, rwy'n credu bod y rhan fwyaf o’r cyrff cyhoeddus yng Nghymru yn brin o gyfalaf, ond mae yna gronfeydd pensiwn mawr ym mhob awdurdod lleol, a ddylai gael eu harneisio ar gyfer buddsoddiad cyfalaf, gyda chynllun i ddarparu tai cymdeithasol ar rent a hefyd, os gall pobl ei fforddio, i gael eu prynu. Rwy'n credu bod hwnnw'n gynnig dilys iawn ac y byddai'n ariannu llawer iawn o adeiladu tai. Oherwydd, os edrychwch chi ar y sector preifat, a phobl yn buddsoddi mewn cronfeydd pensiwn, un maes y byddant bob amser yn buddsoddi ynddo yw tai. Mae'r ased yn cronni gwerth a hefyd ceir cyfradd o adenillion ar yr eiddo bron ar unwaith.

Felly, rwy’n credu, i ddychwelyd at yr hyn a ddywedais yn gynharach, yr hyn sy’n fy mhoeni i am hyn—wrth gwrs, rwyf wedi fy rhwymo gan y chwip heddiw, ond yr hyn sy’n fy mhoeni i am hyn yw bod yna bobl yn eistedd yn y Siambr hon nad ydynt yn berchen ar un eiddo, nad ydynt â budd mewn dau, mae rhai â budd mewn tri, ac maent yn dweud wrth bobl dosbarth gweithiol ar ein hystadau na ellir eu caniatáu i fod yn berchen ar eu heiddo eu hunain. Rhagrith. Rhagrith.

It’s a pleasure to follow two combative speakers in comparison with which I can be made to look moderate and consensual. [Laughter.] It’s a curiously retrogressive Bill, this, because one of the policies that made Labour unelectable in the 1980s was its determined opposition to the introduction of the right to buy. Of course, the numbers are very different now so possibly it may not have quite the same toxic effect on the Labour Party as their attitude did then. Also, I have a curious sense of déjà vu, because I had a part in persuading the Thatcher Government to include housing associations in the housing Bill of 1979, which gave to housing association tenants the same rights that were proposed for council tenants, and, for the same reasons as David Melding has outlined, a very good thing it was too in increasing the diversity of ownership in estates.

This is an ideological Bill because it’s always seemed rather absurd to me, in terms of social policy, that a Government should subsidise the bricks and mortar rather than those who need help with being able to afford a roof over their head. It’s, of course, an extremely expensive way for catering for a social need, actually to build houses as opposed to provide people with the means of paying rent.

The figures are unambiguous that this Bill is totally irrelevant to the solution to the housing crisis that we have in Wales. Just look at the figures. Local authorities sold under the right-to-buy provisions last year only 141 houses. Registered social landlords sold 133 under the right-to-acquire legislation; they sold voluntarily 299. So, the total number of houses in local authority ownership and RSL ownership that were sold under the right-to-buy legislation was only 274 in a housing stock of 1.4 million houses in the whole of Wales. So, clearly, this has no significance at all beyond an ideological one for the Labour Party, now reverting to type after 20 or 30 years. If we look at the stock figures, this is quite dramatic. Local authorities currently own 87,000 properties for rent. RSLs own 137,000. There are privately-rented houses in Wales—202,000. Owner occupation—nearly 1 million. And what we’re talking about here is 274 houses or flats that have been sold under the right-to-buy legislation in a year.

Mae'n bleser dilyn dau siaradwr ymosodol y gallaf, drwy gael fy nghymharu â nhw, rwy’n ymddangos yn gymedrol ac yn gydsyniol. [Chwerthin.] Mae'n Fil rhyfeddol o wrthdroadol, hwn, oherwydd un o'r polisïau a wnaeth y blaid Lafur yn anetholadwy yn y 1980au oedd ei gwrthwynebiad penderfynol i gyflwyno'r hawl i brynu. Wrth gwrs, mae'r niferoedd yn wahanol iawn erbyn hyn, felly o bosibl efallai na fydd yn cael yr un effaith wenwynig ar y Blaid Lafur ag y gwnaeth eu hagwedd bryd hynny. Hefyd, mae gen i deimlad rhyfedd o déjà vu, oherwydd roeddwn i’n rhan o’r gwaith o berswadio Llywodraeth Thatcher i gynnwys cymdeithasau tai ym Mil tai 1979, a oedd yn rhoi i denantiaid cymdeithasau tai yr un hawliau a gynigiwyd i denantiaid y cyngor, ac, am yr un rhesymau ag y mae David Melding wedi eu hamlinellu, peth da iawn oedd hynny wrth gynyddu amrywiaeth perchnogaeth mewn ystadau.

Mae hwn yn Fil ideolegol oherwydd ei fod bob amser wedi ymddangos braidd yn hurt i mi, o ran polisi cymdeithasol, bod Llywodraeth yn sybsideiddio'r brics a’r morter yn hytrach na’r bobl hynny sydd angen cymorth i allu fforddio to uwch eu pen. Wrth gwrs, mae’n ffordd eithriadol o ddrud i ddarparu ar gyfer angen cymdeithasol, i adeiladu tai mewn gwirionedd yn hytrach na rhoi i bobl y modd o dalu rhent.

Mae'r ffigurau yn dangos yn ddiamwys bod y Bil hwn yn gwbl amherthnasol i'r ateb i'r argyfwng tai sydd gennym yng Nghymru. Edrychwch ar y ffigurau. Dim ond 141 o dai a werthwyd gan awdurdodau lleol o dan yr hawl i brynu y llynedd. Gwerthodd landlordiaid cymdeithasol cofrestredig 133 o dan y ddeddfwriaeth hawl i gaffael; gwerthwyd 299 ganddynt yn wirfoddol. Felly, dim ond 274 oedd cyfanswm nifer y tai o eiddo awdurdodau lleol a landlordiaid cymdeithasol cofrestredig a werthwyd o dan y ddeddfwriaeth hawl i brynu allan o stoc o 1.4 miliwn o dai yng Nghymru gyfan. Felly, yn amlwg, nid oes unrhyw arwyddocâd o gwbl i hyn y tu hwnt i arwyddocad ideolegol i'r Blaid Lafur, sydd bellach yn mynd yn ôl i’w meddylfryd gwreiddiol ar ôl 20 neu 30 mlynedd. Os edrychwn ni ar y ffigurau stoc, mae hyn yn eithaf dramatig. Ar hyn o bryd mae awdurdodau lleol yn berchen ar 87,000 o eiddo ar rent. Mae landlordiaid cymdeithasol cofrestredig yn berchen ar 137,000. Mae tai rhent preifat yng Nghymru—202,000. Perchen-feddiannaeth—bron i 1 miliwn. A beth rydym ni’n sôn amdano yma yw 274 o dai neu fflatiau sydd wedi eu gwerthu o dan y ddeddfwriaeth hawl i brynu mewn blwyddyn.

Between 1 April 1981 and 31 March 2016, 139,000 local authority housing association homes were sold off. That’s 45 per cent. None of them were replaced.

Rhwng 1 Ebrill 1981 a 31 Mawrth 2016, gwerthwyd 139,000 o gartrefi cymdeithasau tai awdurdodau lleol. Dyna 45 y cant. Ni chafwyd rhai newydd yn lle dim o’r rhain.

It’s true, over the time period involved. Yes, 139,000. In the same—[Interruption.] In the same period, the number of houses or flats that are rented privately has risen by 110,000. So, the market changes and there is a housing crisis for the reason that David Melding pointed out. We have a perfect storm in a sense because we have very significant restrictions on building through the planning legislation, on the one hand, and we know that, with the immigration figures, there’s tremendous pressure on demand, as well as for the reasons of splitting up households and single occupation. There is an increased demand for property, and we know that, despite all the talk of austerity that we constantly hear in this Chamber, the vast increase in the amount of money in circulation through quantitative easing has actually fed largely into asset prices, and there’s been a ripple effect that has worked outwards from London and the south-east. So, if we want to solve the housing problem—and, of course, we all do—then we have to look elsewhere than this measure to achieve that result.

But what I find so extraordinary about this is that this has been a great liberating policy over the years for hundreds of thousands of people who wanted to own their own houses. The fact that they were in council ownership or social housing ownership didn’t mean that they would be moving out to exercise their desire to own their own property and then making their properties available to others who needed them. Properties are locked up for generations, often, by people who live in local authority housing or social housing. That doesn’t in any way mean that you are going to be able to satisfy the social objectives that we all agree about. I was in favour of a property-owning democracy, and I still am, and I’m in favour, as Neil McEvoy pointed out, of aspirational working-class people being able to participate in it.

Mae'n wir, yn ystod y cyfnod o amser dan sylw. Ie, 139,000. Yn yr un—[Torri ar draws.] Yn yr un cyfnod, mae nifer y tai neu fflatiau sy'n cael eu rhentu'n breifat wedi cynyddu gan 110,000. Felly, mae'r farchnad yn newid ac mae yna argyfwng tai am y rheswm a nododd David Melding. Mae gennym sefyllfa ofnadwy mewn gwirionedd, gan fod gennym gyfyngiadau sylweddol ar adeiladu drwy'r ddeddfwriaeth gynllunio, ar y naill law, ac rydym yn gwybod, gyda'r ffigurau mewnfudo, bod pwysau aruthrol o ran y galw, yn ogystal ag oherwydd rhannu aelwydydd a meddiannaeth unigol. Mae mwy o alw am eiddo, ac rydym yn gwybod, er gwaethaf yr holl sôn am gyni a glywir yn gyson yn y Siambr hon, bod y cynnydd enfawr yn y swm o arian mewn cylchrediad trwy leddfu meintiol mewn gwirionedd wedi cyfranu i raddau helaeth at brisiau asedau, ac mae effaith hyn wedi dechrau yn Llundain a de-ddwyrain Lloegr ac yn llifo tuag allan. Felly, os ydym ni am ddatrys y broblem tai—ac, wrth gwrs, rydym ni i gyd eisiau gwneud hynny—yna mae'n rhaid i ni edrych yn rhywle arall yn hytrach na’r mesur hwn i gyflawni’r canlyniad hwnnw.

Ond yr hyn yr wyf i’n ei ganfod mor rhyfeddol am hyn yw bod hwn wedi bod yn bolisi rhyddhau mawr dros y blynyddoedd i gannoedd o filoedd o bobl a oedd yn dymuno bod yn berchen ar eu tai eu hunain. Nid oedd y ffaith eu bod yn eiddo cyngor neu’n eiddo tai cymdeithasol yn golygu eu bod yn symud allan i wireddu eu dymuniad i fod yn berchen ar eu heiddo eu hunain, a bod eu heiddo wedyn ar gael i bobl eraill a oedd eu hangen. Caiff eiddo eu clymu i fyny am genedlaethau, yn aml, gan bobl sy'n byw mewn tai awdurdod lleol neu dai cymdeithasol. Nid yw hynny'n mewn unrhyw ffordd yn golygu eich bod yn mynd i allu bodloni'r amcanion cymdeithasol yr ydym ni i gyd yn cytuno arnynt. Roeddwn o blaid democratiaeth perchenogaeth eiddo, ac rwy’n dal i fod, ac rwyf o blaid, fel y dywedodd Neil McEvoy, fod pobl dosbarth gweithiol sy’n dyheu am fywyd gwell yn gallu bod yn rhan o hynny.

Thank you, Llywydd—I didn’t realise I was going to be called. In March of this year the Welsh Government announced it was introducing the Abolition of the Right to Buy and Associated Rights (Wales) Bill. In the months since, there has been an emerging near consensus in broad support for the general principles of the Bill. Too many pundits have closed their ears to practical solutions that do not follow a market-based solution, but, for a new generation of voters, this is simply commonsense ideology. This will be taking control of key utilities that have so badly let them down, or shaping a housing policy that works for people and not markets, and, to ordinary people, they care little about the rationale behind Thatcher’s revolution; they want to know, simply: is it working for me and my family?

So, what is the reality of housing and social housing in Britain and Wales? There is a huge demand out there, a demand that can cause untold heartache, overcrowding, poor mental health, and spoilt childhoods for thousands of families. The Welsh Government alone seem to recognise this and are building new council houses. It is worth noting that the right to buy was not Margaret Thatcher’s idea, nor did it originate with her. What she did was to create, as I pointed out, a dogmatic version that removed any flexibility for policy on the ground—no room for councils to act on the basis of declining stock.

Labour Governments in the 1970s allowed councils to sell off stock, but on a very managed and sustainable basis. The Tories, in my view, could not help themselves in creating the chaos that they always do, which has led to where we are today. This includes former council homes in the hands of hugely wealthy foreign investors in parts of the UK where key workers desperately need them—disenfranchised, those on the list, those watching. What form of dogmatic nonsense would it be to further build only to sell off? As politicians, we have to be controlled by practicalities. In his statement introducing this Bill, Carl Sargeant stated:

‘Our supply of social housing is under considerable pressure. Between 1 April 1981’—

as I’ve stated—

‘and 31 March in 2016, 139,000 local authority and housing association homes’—

45 per cent of that stock—

‘were sold under the right to buy’,

and these houses were not replaced.

What sort of dogmatic Government would see this and do nothing, based on an outdated ideology of a housing market that has been so exposed as having failed? It is not just, as has been said previously, about that. We all saw the tragedy in Kensington, a borough that cannot provide its residents with adequate housing, but continues to allow whole blocks to be built as investment properties. These empty blocks symbolise where we have gone wrong with housing. The Tories talk today about the importance of family and home, but cynically refuse to answer any practical questions, and waxing lyrical about a supposed panacea of the 1980s while failing to talk about it now. So, how can Welsh families trust a party that would build no council houses, sell off the few we have left, and, more cynically, use housing at a local level as a political football?

Finally, I want to talk of the importance I place on delivering on promises made, and in 2016 we saw a Welsh Labour Government returned by the people of Wales. We stood on the abolition of the right to buy in our manifesto, and I believe we must now deliver.

Diolch i chi, Llywydd—nid oeddwn i’n sylweddoli fy mod yn mynd i gael fy ngalw. Ym mis Mawrth eleni, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru ei bod yn cyflwyno Bil Diddymu'r Hawl i Brynu a Hawliau Cysylltiedig (Cymru). Yn ystod y misoedd ers hynny, cafwyd agos i gonsensws yn dod i'r amlwg o ran cefnogaeth eang i egwyddorion cyffredinol y Bil. Mae gormod o sylwebyddion wedi cau eu clustiau i atebion ymarferol nad ydynt yn dilyn ateb seiliedig ar y farchnad, ond, i genhedlaeth newydd o bleidleiswyr, mae hyn yn syml yn ideoleg synnwyr cyffredin. Bydd hyn yn cymryd rheolaeth dros gyfleustodau allweddol sydd wedi eu siomi, neu lywio polisi tai sy'n gweithio ar gyfer pobl ac nid marchnadoedd, ac, i bobl gyffredin, nid ydynt yn poeni fawr ddim am y rhesymeg y tu ôl i chwyldro Thatcher; maent eisiau gwybod, yn syml: a yw'n gweithio i mi a fy nheulu?

Felly, beth yw realiti tai a thai cymdeithasol ym Mhrydain a Chymru? Mae yna alw mawr allan yna, galw a all achosi gofid aruthrol, gorlenwi tai, iechyd meddwl gwael, a phlentyndod wedi’i ddifetha i filoedd o deuluoedd. Mae’n ymddangos mai dim ond Llywodraeth Cymru sy’n cydnabod hyn ac mae’n adeiladu tai cyngor newydd. Mae'n werth nodi nad syniad Margaret Thatcher oedd yr hawl i brynu, ac ni wnaeth hi ei sefydlu’n wreiddiol. Yr hyn a wnaeth hi oedd creu, fel y dywedais i, fersiwn ddogmatig a oedd yn diddymu unrhyw hyblygrwydd ar gyfer y polisi yn ymarferol—dim lle i gynghorau weithredu ar sail stoc yn dirywio.

Caniataodd y Llywodraethau Llafur i’r cynghorau werthu stoc yn y 1970au, ond ar sail wedi ei reoli ac ar sail gynaliadwy iawn. Nid oedd y Torïaid, yn fy marn i, yn gallu ymatal rhag creu’r anhrefn y maent bob amser yn ei greu, sydd wedi arwain at y sefyllfa yr ydym ynddi heddiw. Mae hyn yn cynnwys cyn-dai cyngor yn nwylo buddsoddwyr tramor hynod gyfoethog mewn rhannau o'r DU lle mae eu hangen yn daer ar weithwyr allweddol—pobl ddi-fraint, y rhai hynny sydd ar y rhestr, y rhai sy’n gwylio. Pa fath o nonsens dogmatig yw adeiladu tai eto dim ond i’w gwerthu? Fel gwleidyddion, mae'n rhaid i ni fod wedi ein rheoli gan gamau ymarferol. Yn ei ddatganiad yn cyflwyno'r Bil hwn, dywedodd Carl Sargeant:

‘Mae ein cyflenwad o dai cymdeithasol o dan bwysau sylweddol. Rhwng 1 Ebrill 1981’—

fel yr wyf wedi datgan—

'a 31 Mawrth yn 2016, gwerthwyd 139,000 o gartrefi awdurdod lleol a chymdeithasau tai’—

45 y cant o hynny o’r stoc hwnnw—

'o dan yr hawl i brynu’,

ac ni adeiladwyd tai newydd yn eu lle.

Pa fath o Lywodraeth ddogmatig fyddai’n gweld hyn ac yn gwneud dim, yn seiliedig ar ideoleg hen ffasiwn o farchnad dai sydd wedi dangos ei bod wedi methu? Nid yw dim ond, fel y dywedwyd o'r blaen, ynghylch hynny. Rydym ni i gyd wedi gweld y trychineb yn Kensington, bwrdeistref na all ddarparu tai digonol i’w thrigolion, ond mae'n parhau i ganiatáu i flociau cyfan o eiddo buddsoddi i gael eu hadeiladu. Mae'r blociau gwag hyn yn symboleiddio ein camgymeriadau o ran tai. Mae'r Torïaid yn sôn heddiw am bwysigrwydd y teulu a'r cartref, ond yn sinigaidd yn gwrthod ateb unrhyw gwestiynau ymarferol, ac yn sôn yn delynegol am ateb i bob problem tybiedig o’r 1980au ond yn methu â siarad am hynny nawr. Felly, sut gall teuluoedd yng Nghymru ymddiried mewn plaid na fyddai'n adeiladu unrhyw dai cyngor, yn gwerthu’r ychydig sydd gennym ar ôl, ac, yn fwy sinigaidd, yn defnyddio tai ar lefel leol fel pêl-droed wleidyddol?

Yn olaf, rwyf am sôn am y pwysigrwydd yr wyf yn ei roi ar wireddu'r addewidion a wnaed, ac yn 2016 gwelsom Lywodraeth Lafur Cymru yn cael ei hailethol yn llywodraeth gan bobl Cymru. Gwnaethom sefyll yr etholiad gyda’r bwriad i ddiddymu'r hawl i brynu yn ein maniffesto, ac rwy'n credu bod yn rhaid i ni gyflawni hynny nawr.

Galwaf ar yr Ysgrifennydd Cabinet i ymateb i’r ddadl. Carl Sargeant.

I call on the Cabinet Secretary to reply to the debate. Carl Sargeant.

Thank you, Llywydd. I welcome the opportunity to have this debate on the Bill and the comments made by most of the Members today. Undoubtedly, there are points of detail that, as we progress through the scrutiny process, we will need to consider further. There are also commitments that I’ve made in areas that need development, and I thank the Chair and all of the committee for their constructive approach to the programme as we take that forward.

I repeat the comments I’ve made many times already, Llywydd, that I want to approach these reforms on a collaborative and cross-party basis, but it appears very clear that some of the opposition parties are clearly not in that space. Indeed, Gareth Bennett, during committee stages, was very promising in terms of his approach to the Bill and the supportive nature of that, but he said he formed an argument in the group that he took to the UKIP colleagues, and it’s clear to me that Neil Hamilton told him that he wouldn’t be supporting this Bill for no other reason than that.

The fact is that they’re statistically selective on all of the issues that they’ve raised today, including my great friend David Melding. I think his contribution was distorted in the figures that he used today. He seems to believe that the 20,000 units that we are pursuing from Government are the only homes that are ever going to be built in Wales. It’s our 20,000 contribution, plus the private sector, that will deliver the housing need for our communities. I will give way.

Diolch i chi, Llywydd. Rwy'n croesawu'r cyfle i gael y ddadl hon ar y Bil a'r sylwadau a wnaed gan y rhan fwyaf o'r Aelodau heddiw. Yn ddi-os, mae yna fanylion y bydd angen i ni eu hystyried ymhellach wrth inni symud drwy'r broses graffu. Mae yna hefyd ymrwymiadau yr wyf wedi eu gwneud mewn meysydd sydd angen eu datblygu, a diolchaf i'r Cadeirydd a'r pwyllgor cyfan am eu hymagwedd adeiladol at y rhaglen wrth i ni fwrw ymlaen â hynny.

Rwyf yn ailadrodd y sylwadau yr wyf wedi eu nodi sawl gwaith yn barod, Llywydd, fy mod yn dymuno ymdrin â’r diwygiadau hyn ar sail gydweithredol a thrawsbleidiol, ond mae'n ymddangos yn amlwg iawn nad yw rhai o'r gwrthbleidiau yn cytuno. Yn wir, roedd Gareth Bennett, yn ystod y camau pwyllgor, yn addawol iawn o ran ei ymagwedd at y Bil a natur gefnogol hynny, ond dywedodd ei fod wedi ffurfio dadl yn y grŵp a’i fod wedi mynd â honno at gydweithwyr UKIP, ac mae'n amlwg i mi bod Neil Hamilton wedi dweud wrtho na fyddai'n cefnogi’r Bil hwn am unrhyw reswm arall na hynny.

Y ffaith yw eu bod yn deis a dethol ystadegau ar bob un o'r materion y maent wedi eu codi heddiw, gan gynnwys fy ffrind mawr David Melding. Rwy'n credu bod ei gyfraniad yn wyrdroedig o ran y ffigurau a ddefnyddiodd heddiw. Ymddengys ei fod yn credu mai’r 20,000 o unedau yr ydym yn mynd ar eu trywydd gan y Llywodraeth yw'r unig gartrefi a fydd byth yn cael eu hadeiladu yng Nghymru. Ein cyfraniad o 20,000, yn ogystal â'r sector preifat, a fydd yn cyflawni'r angen am dai ar gyfer ein cymunedau. Gwnaf ildio.

I did say, ‘affordable homes’; I didn’t say ‘total number of homes’; I said ‘affordable’.

‘Tai fforddiadwy' ddywedais i; nes i ddim dweud ‘cyfanswm nifer y cartrefi’; dywedais i ‘fforddiadwy’.

And it’s very clear also that the Member raised the issue of the performance of this Labour administration since 1999, and he was ably supported by Mark Isherwood’s shout and contribution.

Let me give him some facts about the right to buy and, indeed, Joyce Watson’s intervention was absolutely right. The Conservative Governments under Theresa May and David Cameron have failed to deliver homes across the UK. In fact, it’s the lowest amount of homes delivered by a Conservative administration since 1923. So, we’ll take no advice from you on building new homes in Wales. You need to get it right from the centre, too. Giving £1 billion to the Northern Ireland administration is one opportunity that you could deliver for Wales here so that we can build more homes. Give us what we rightly deserve here in Wales, too, rather than complaining from the edges.

The other fact I think it would be worth mentioning in this Chamber is that, for the last five-year period—up-to-date figures—between 2012-13 and 2016-17, under the one-for-one additions policy—this is the one that Mark Isherwood tells us about, selling one, building one—I’ll tell you what happened in England: 54,581 right-to-buy sales by local authorities in England. What did they build? Twelve thousand, four hundred and seventy-two. That’s not quite one-to-one in my mathematics. So, don’t give me the rhetoric of building—[Interruption.] I’m not taking an intervention just yet, but I will if I get some more time in a little while.

Finally, in terms of some more details that colleagues have brought forward—Sian Gwenllian, I’m very grateful for your commitment to support the Bill. I’ve met with your lead Member on housing and am very grateful for the support that she has been able to give from the group. You’re absolutely right, the issue of rent-to-own and the spike does worry me in terms of what that may allude to, but I think the positive outcomes of the long-term policy objectives of this outweigh the issue of the spike over the 12-month period. But I will work with your colleagues to see if we can find a way through that.

I think—again, Huw Irranca raised the issue with regard to the absolute duty on Ministers in terms of advice. I will give that some further consideration, but I did listen to the advice of the Equality, Local Government and Communities Committee and they were very clear on what their views were, but I will reconsider that.

Again, what may be useful to Members, on the basis that some Members have used statistics that I just don’t recognise here—the fact of the matter is £4.4 million extra cost to the UK Government on housing benefit for ex rent-to-buy properties that are now in the private-rented sector. So, how does it make economic sense to do that in the first place? I think, again, Members should consider this as a suite of tools to provide social housing and housing further for the people of Wales. The products that we’re developing in our department, such as rent-to-own and other administrative processes through Rent Smart Wales and other factors in the Housing Bill, now the Housing Act, give us the opportunity to use this suite of tools to create a better housing solution for all people in Wales. I wasn’t going to respond to the master of conspiracy, Mr McEvoy, in that he doesn’t support the socialist principle of ending the right to buy. I am quite surprised as his party has been very supportive of this approach. Indeed, I think it was part of your manifesto approach and it’s something I’m grateful for—that support. I would ask him to reflect on his contribution and to maybe be more positive in his support for this Bill.

Llywydd, I’m very grateful for the opportunity to bring Stage 1 to the committee. It’s always an interesting debate when Mr Melding has his clear views on this Bill. I will look forward with vigour—. The conversations will continue, I’m sure, as we move forward, but my offer is for more consensus around the opportunities that this Bill presents in terms of making a better solution on housing for the people in Wales who are most in need. I formally move.

Ac mae'n amlwg iawn hefyd bod yr Aelod wedi codi mater perfformiad y weinyddiaeth Lafur hon ers 1999, a chafodd ei gefnogi'n fedrus gan weiddi a chyfraniad Mark Isherwood.

Gadewch i mi roi rhai ffeithiau iddo am yr hawl i brynu ac, yn wir, roedd ymyriad Joyce Watson yn llygad ei le. Mae'r Llywodraethau Ceidwadol o dan Theresa May a David Cameron wedi methu â darparu cartrefi ar draws y DU. Yn wir, hwn yw’r swm isaf o dai a ddarperir gan weinyddiaeth Geidwadol ers 1923. Felly, ni fyddwn yn cymryd unrhyw gyngor oddi wrthych chi ar adeiladu cartrefi newydd yng Nghymru. Mae angen i chi ei gael yn iawn o'r canol, hefyd. Mae’r £1 biliwn yr ydych yn ei roi i weinyddiaeth Gogledd Iwerddon yn gyfle y gallech chi ei roi dros Gymru yma er mwyn i ni allu adeiladu mwy o gartrefi. Rhowch i ni yr hyn yr ydym yn ei haeddu yma yng Nghymru, hefyd, yn hytrach na chwyno o'r ymylon.

Y ffaith arall yr wyf yn credu y byddai'n werth ei nodi yn y Siambr hon yw, am y cyfnod diwethaf o bum mlynedd—bod ffigurau cyfredol—rhwng 2012-13 a 2016-17, o dan y polisi ychwanegiadau un am un—dyma'r un y mae Mark Isherwood yn dweud wrthym ni amdano, gwerthu un, adeiladu un—dywedaf wrthych chi beth a ddigwyddodd yn Lloegr: 54,581 o werthiannau hawl i brynu gan awdurdodau lleol yn Lloegr. Beth wnaethon nhw ei adeiladu? Deuddeg mil, pedwar cant a saith deg dau. Nid yw hynny’n un am un yn union yn ôl fy mathemateg i. Felly, peidiwch â rhoi'r rhethreg am adeilad i mi—[Torri ar draws.] Nid wyf yn derbyn ymyriad eto, ond byddaf yn gwneud hynny os caf rywfaint mwy o amser ymhen dipyn.

Yn olaf, o ran y manylion ychwanegol y mae cydweithwyr wedi eu cyflwyno—Siân Gwenllian, rwy'n ddiolchgar iawn am eich ymrwymiad i gefnogi'r Bil. Rwyf wedi cwrdd â'ch Aelod arweiniol ar dai ac rwyf yn ddiolchgar iawn am y gefnogaeth y mae hi wedi gallu ei rhoi ar ran y grŵp. Rydych chi’n yn llygad eich lle, mae mater y rhentu i brynu a’r ‘sbeic’ yn fy mhoeni i o ran yr hyn y gallai hynny gyfeirio ato, ond rwy'n credu bod canlyniadau cadarnhaol amcanion polisi tymor hir hwn yn drech na mater y ‘sbeic’ dros y cyfnod o 12 mis. Ond fe wnaf weithio gyda'ch cydweithwyr i weld a allwn ni ddod o hyd i ffordd drwy hynny.

Rwy’n credu—eto, cododd Huw Irranca y mater o ran y ddyletswydd absoliwt ar Weinidogion o safbwynt cyngor. Byddaf yn ystyried hynny ymhellach, ond gwrandewais ar gyngor y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau ac roeddent yn glir iawn o ran eu barn, ond byddaf yn ailystyried hynny.

Unwaith eto, yr hyn a allai fod yn ddefnyddiol i Aelodau, ar y sail bod rhai Aelodau wedi defnyddio ystadegau nad wyf yn eu cydnabod yma—y ffaith amdani yw bod £4.4 miliwn o gost ychwanegol i Lywodraeth y DU ar fudd-dal tai ar gyfer cyn-eiddo rhentu i brynu sydd bellach yn y sector rhent preifat. Felly, sut y mae’n gwneud synnwyr economaidd i wneud hynny yn y lle cyntaf? Rwy'n credu, unwaith eto, y dylai Aelodau ystyried hyn yn gyfres o offerynnau i ddarparu tai cymdeithasol a thai ychwanegol ar gyfer pobl Cymru. Mae’r cynhyrchion yr ydym yn eu datblygu yn ein hadran, fel prosesau rhentu i brynu a phrosesau gweinyddol eraill trwy Rhentu Doeth Cymru a ffactorau eraill yn y Bil Tai, y Ddeddf Tai bellach, yn rhoi cyfle i ni ddefnyddio’r gyfres hon o offerynnau i greu ateb tai gwell i bawb yng Nghymru. Nid oeddwn i’n mynd i ymateb i'r meistr cynllwynio, Mr McEvoy, yn yr ystyr nad yw'n cefnogi'r egwyddor sosialaidd i ddod â’r hawl i brynu i ben. Rwy’n synnu braidd gan fod ei blaid wedi bod yn gefnogol iawn o'r ymagwedd hon. Yn wir, rwy’n meddwl ei bod yn rhan o ymagwedd eich maniffesto ac mae'n rhywbeth yr wyf i’n ddiolchgar amdano—y cymorth hwnnw. Byddwn yn gofyn iddo fyfyrio ar ei gyfraniad ac efallai bod yn fwy cadarnhaol yn ei gefnogaeth i’r Bil hwn.

Llywydd, rwy'n ddiolchgar iawn am y cyfle i ddod â Chyfnod 1 i'r pwyllgor. Mae bob amser yn ddadl ddiddorol pan fydd gan Mr Melding ei farn glir ar y Bil hwn. Byddaf yn edrych ymlaen yn awchus—. Bydd y sgyrsiau yn parhau, rwy'n siŵr, wrth inni symud ymlaen, ond fy nghynnig i yw cael mwy o gonsensws ynghylch y cyfleoedd y mae’r Bil hwn yn eu cyflwyno o ran creu ateb gwell ar dai i bobl yng Nghymru sydd fwyaf mewn angen. Rwy'n cynnig yn ffurfiol.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, gohiriaf y bleidlais ar yr eitem yma tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Therefore, I defer the vote on this item until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

10. 9. Dadl: Penderfyniad Ariannol ynghylch Bil Diddymu'r Hawl i Brynu a Hawliau Cysylltiedig (Cymru)
10. 9. Debate: The Financial Resolution in respect of the Abolition of the Right to Buy and Associated Rights (Wales) Bill

Yr eitem nesaf yw’r ddadl ar y penderfyniad ariannol ynghylch Bil Diddymu’r Hawl i Brynu a Hawliau Cysylltiedig (Cymru) ac rwy’n galw ar yr Ysgrifennydd Cabinet dros Gymunedau a Phlant i wneud y cynnig.

The next item is the debate on the financial resolution in respect of the Abolition of the Right to By and Associated Rights (Wales) Bill. I call on the Cabinet Secretary for Communities and Children to move the motion.

Cynnig NDM6368 Jane Hutt

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, at ddibenion unrhyw ddarpariaethau sy’n deillio o Fil Diddymu’r Hawl i Brynu a Hawliau Cysylltiedig (Cymru), yn cytuno i unrhyw gynnydd mewn gwariant o’r math y cyfeiriwyd ato yn Rheol Sefydlog 26.69, sy’n codi o ganlyniad i’r Bil.

Motion NDM6368 Jane Hutt

To propose that the National Assembly for Wales, for the purposes of any provisions resulting from the Abolition of the Right to Buy and Associated Rights (Wales) Bill, agrees to any increase in expenditure of a kind referred to in Standing Order 26.69 arising in consequence of the Bill.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Formally, Llywydd.

Yn ffurfiol, Llywydd.

Nid oes neb yn bwriadu siarad, felly nid oes angen ymateb i’r ddadl. Gan fod y bleidlais ar egwyddorion cyffredinol Bil Diddymu’r Hawl i Brynu a Hawliau Cysylltiedig (Cymru) wedi’i gohirio tan y cyfnod pleidleisio, rwy’n gohirio’r bleidlais hefyd ar y penderfyniad ariannol tan y cyfnod pleidleisio.

I have no speakers to this item, and therefore there’s no need to reply to the debate. As the vote on the general principles of the Abolition of the Right to Buy and Associated Rights (Wales) Bill has been deferred until voting time, I will defer voting on the financial resolution until voting time, too.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

11. 10. Dadl: Cyllideb Atodol Gyntaf 2017-18
11. 10. Debate: The First Supplementary Budget 2017-18

Ac felly yr eitem nesaf yw’r ddadl ar y gyllideb atodol gyntaf 2017-18, ac rwy’n galw ar yr Ysgrifennydd Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol i wneud y cynnig—Mark Drakeford.

And therefore the next item is the debate on the first supplementary budget 2017-18, and I call on the Cabinet Secretary for Finance and Local Government to move the motion—Mark Drakeford.

Cynnig NDM6353 Jane Hutt

Cynnig bod y Cynulliad, yn unol â Rheol Sefydlog 20.30, yn cymeradwyo’r Gyllideb Atodol Gyntaf ar gyfer y flwyddyn ariannol 2017-18 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ac a e-bostiwyd at Aelodau’r Cynulliad ddydd Mawrth 27 Mehefin 2017.

Motion NDM6353 Jane Hutt

To propose that the Assembly, in accordance with Standing Order 20.30, approves the First Supplementary Budget for the financial year 2017-18 laid in the Table Office and emailed to Assembly Members on Tuesday, 27 June 2017.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch yn fawr, Llywydd. Rwy’n cynnig y cynnig arferol ar gyfer y gyllideb atodol gyntaf gerbron y Cynulliad Cenedlaethol. Dyma’r cyfle cyntaf i wella cynlluniau cyllidebol ar gyfer y flwyddyn ariannol bresennol a gafodd eu cyhoeddi a’u cymeradwyo gan y Cynulliad ym mis Ionawr. Mae’r gyllideb atodol gyntaf yn aml yn eithaf syml ei chwmpas ac nid yw eleni’n eithriad. Mae o natur weinyddol yn bennaf. Mae’n rheoleiddio nifer fach o ddyraniadau o’n cronfeydd wrth gefn, yn newid rhwng cronfeydd adnoddau a chyfalaf ac yn trosglwyddo rhwng portffolios. Mae’n cynnwys addasiadau i gyllideb DEL Cymru i ystyried trosglwyddiadau a symiau canlyniadol a gafwyd yng nghyllideb Llywodraeth y Deyrnas Unedig ym mis Mawrth 2017. Ac mae’n adlewyrchu newidiadau i ragolygon gwariant a reolir yn flynyddol, yn unol â’r manylion diweddaraf yr ydym ni wedi eu rhoi i’r Trysorlys yn San Steffan. Fodd bynnag, mae’n cynrychioli rhan bwysig o’r system gyllidebu a chraffu. Hoffwn i fanteisio ar y cyfle i ddiolch i’r Pwyllgor Cyllid am ystyried y gyllideb hon yn ofalus ac am yr adroddiad a gafodd ei gyhoeddi ddiwedd yr wythnos ddiwethaf. Byddaf yn ymateb yn ffurfiol i’r adroddiad hwnnw maes o law.

Llywydd, a number of the changes set out in this first supplementary budget flow from agreements made with the UK Government and others. Agreement on governance arrangements for the Cardiff capital city deal mean that the £20 million has now been released for this purpose; £7.18 million from the Home Office in respect of our portion of the immigration health surcharge receipts has been allocated to the health, well-being and sport main expenditure group in this supplementary budget; £20 million pounds from reserves has been released for investment in social care, while an additional £750,000 in revenue and £1.6 million in capital funding have been allocated for the provision of Wi-Fi on trains and in stations. And I am, of course, aware of the one specific recommendation made by the Finance Committee in this regard.

Llywydd, we must also reflect adjustments made to the Welsh departmental expenditure limit by the UK Government, and the supplementary budget updates the position set out in the final budget in January for both revenue and capital consequentials. This budget allows us to reflect the amendments made in ministerial portfolio responsibilities. Following the transfer of responsibility for Careers Wales to the Minister for Skills and Science, £18.8 million in revenue funding and £6 million of annually managed expenditure funding has been transferred from the education main expenditure group to the economy and infrastructure MEG. No budget has been cut as a result of the supplementary budget, and any negative adjustments at MEG level are offset by corresponding positive adjustments in other MEGs. The net effect on the overall budget of these changes is zero.

Over the coming months, I will carefully monitor our financial position, and intend to table a second supplementary budget to the usual timetable. I continue to explore with colleagues the case for in-year allocation from reserves, while retaining a level of resource sufficient to match the uncertain financial times in which we operate. This will allow us to respond where necessary to possible further pressures on the budget, and to carry forward funding through the new Wales reserve arrangements, to guard against further cuts to our budget in 2019-20 and beyond. Any further allocations from reserves in this year will be reflected in the second supplementary budget.

Llywydd, I’d like to thank the Finance Committee once again for their scrutiny of this supplementary budget, and I ask Members to support it.

Thank you very much, Llywydd. I move the usual motion for the first supplementary budget before the National Assembly. This is the first opportunity to improve budgetary considerations for this financial year, which were published and approved by this Assembly in January. The first supplementary budget is often quite simple in terms of its remit, and this year is no different. It’s mainly of an administrative nature. It regulates a small number of allocations from reserves, switches between resource and capital and transfers between portfolios. It includes adjustments to the Wales departmental expenditure limit budget to reflect transfers and consequentials received in the UK Government’s March budget 2017. It also reflects changes in the annually managed expenditure forecast, in line with our latest details provided to Her Majesty’s Treasury. However, it represents an important part of the budget and scrutiny system, and I would like to take this opportunity to thank the Finance Committee for considering this budget in detail and for the report that was published at the end of last week. I will respond formally to that report in due time.

Llywydd, mae nifer o’r newidiadau a nodir yn y gyllideb atodol gyntaf yn dod o gytundebau a wnaed gyda Llywodraeth y DU ac eraill. Mae cytundeb ar drefniadau llywodraethu ar gyfer y fargen prifddinas Caerdydd yn golygu bod yr £20 miliwn erbyn hyn wedi ei ryddhau ar gyfer y diben hwn; £7.18 miliwn gan y Swyddfa Gartref ar gyfer ein cyfran o'r derbynebau gordal iechyd mewnfudo wedi ei ddyrannu i brif grŵp gwariant iechyd, llesiant a chwaraeon yn y gyllideb atodol hon; mae £20 miliwn o bunnoedd o gronfeydd wrth gefn wedi ei ryddhau ar gyfer buddsoddi mewn gofal cymdeithasol, ac mae swm ychwanegol o £750,000 mewn refeniw a £1.6 miliwn o gyllid cyfalaf wedi eu dyrannu ar gyfer darparu Wi-Fi ar drenau ac mewn gorsafoedd. Ac rwyf, wrth gwrs, yn ymwybodol o'r un argymhelliad penodol a wnaed gan y Pwyllgor Cyllid yn hyn o beth.

Llywydd, mae'n rhaid i ni hefyd adlewyrchu’r addasiadau a wnaed i derfyn gwariant adrannol Cymru gan Lywodraeth y DU, ac mae'r gyllideb atodol yn diweddaru'r sefyllfa a nodwyd yn y gyllideb derfynol ym mis Ionawr ar gyfer symiau canlyniadol refeniw a chyfalaf. Mae'r gyllideb hon yn ein galluogi i adlewyrchu'r diwygiadau a wnaed yn y cyfrifoldebau portffolio gweinidogol. Yn dilyn trosglwyddo cyfrifoldeb am Gyrfa Cymru i'r Gweinidog Sgiliau a Gwyddoniaeth, mae £18.8 miliwn mewn arian refeniw a £6 miliwn o gyllid gwariant a reolir yn flynyddol wedi ei drosglwyddo o'r prif grŵp gwariant ar addysg i'r prif grŵp gwariant economi ac isadeiledd. Nid oes unrhyw gyllideb wedi'i thorri o ganlyniad i'r gyllideb atodol, ac mae unrhyw addasiadau negyddol ar lefel prif grŵp gwariant wedi eu gwrthbwyso gan addasiadau cadarnhaol cyfatebol mewn prif grwpiau gwariant eraill. Mae effaith net y newidiadau hyn ar y gyllideb gyffredinol yn sero.

Dros y misoedd nesaf, byddaf yn monitro ein sefyllfa ariannol yn ofalus, ac rwy’n bwriadu cyflwyno ail gyllideb atodol yn yr amserlen arferol. Rwyf yn parhau i archwilio gyda chydweithwyr yr achos dros ddyrannu yn ystod y flwyddyn o gronfeydd wrth gefn, gan gadw lefel ddigonol o adnoddau i gydweddu â'r cyfnod ariannol ansicr yr ydym yn gweithredu ynddo. Bydd hyn yn ein galluogi i ymateb yn ôl yr angen i bwysau ychwanegol posibl ar y gyllideb, ac i gario cyllid ymlaen drwy drefniadau wrth gefn newydd Cymru, i warchod yn erbyn toriadau pellach i'n cyllideb yn 2019-20 a thu hwnt. Bydd unrhyw ddyraniadau pellach o gronfeydd wrth gefn yn y flwyddyn hon yn cael eu hadlewyrchu yn yr ail gyllideb atodol.

Llywydd, hoffwn ddiolch i'r Pwyllgor Cyllid unwaith eto am ei waith craffu ar y gyllideb atodol hon, a gofynnaf i’r Aelodau ei chefnogi.

Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid, Simon Thomas.

I call on the Chair of the Finance Committee, Simon Thomas.

Diolch, Llywydd. Ac, yn gyffredinol, roedd y Pwyllgor Cyllid yn fodlon ar y cynigion, ac yn nodi bod y dyraniadau yn y gyllideb atodol hon yn gymharol fach. Fodd bynnag, croesawodd y pwyllgor y cyfle i drafod y newidiadau gyda’r Ysgrifennydd Cabinet, yn enwedig ei ymrwymiad i barhau i ddefnyddio proses y gyllideb atodol.

O ran y cyllid ar gyfer y portffolios gofal cymdeithasol ac iechyd, llesiant a chwaraeon, bu’r pwyllgor yn trafod y ddau ddyraniad refeniw a wnaed o’r cronfeydd wrth gefn, sef £20 miliwn ar gyfer arian i ofal cymdeithasol, a £7.2 miliwn ar gyfer y gordal iechyd mewnfudo, fel rydym newydd glywed. O ran yr £20 miliwn, rydym yn nodi mai swm y cynnydd cyffredinol yw £18.7 miliwn mewn gwirionedd, oherwydd trosglwyddiadau allan o faes rhaglenni gwariant gwasanaethau cymdeithasol i fannau eraill yn y prif grŵp gwariant. Fodd bynnag, wedi dweud hynny, roeddem yn falch o weld bod y cyllid yn cael ei ddyrannu i wasanaethau cymdeithasol, ac yn cael ei ddosbarthu i awdurdodau lleol yn unol â’u anghenion, ac rwy’n credu bydd fy nghyfaill Mike Hedges yn dweud ychydig mwy am y drefn honno.

O ran benthyca, mae gan y pwyllgor ddiddordeb mewn penderfyniadau i ailddosbarthu dyled, er enghraifft gwarantau dyled a dyled cymdeithasau tai, a sut y gallai hyn effeithio ar flaenoriaethu o ran gwariant cyfalaf a chynlluniau benthyca yn y dyfodol. Byddwn yn ystyried hyn wrth graffu ar y gyllideb ddrafft yn yr hydref. Cawsom gyfle hefyd i ystyried yn gryno oblygiadau’r penderfyniad i beidio â bwrw ymlaen i gefnogi Cylchffordd Cymru o ran y gyllideb. Cawsom sicrhad gan Ysgrifennydd y Cabinet nad oedd unrhyw brosiectau eraill yn wynebu’r un cyfyngiadau o ran y costau sy’n cael eu nodi yn y cyfrifon, a’r costau na chânt eu nodi yn y cyfrifon. Mae’n sicr y bydd rhagor o waith craffu ar oblygiadau’r penderfyniad hwn wrth i’r Cynulliad archwilio’r gyllideb ddrafft, ond mae’n enghraifft o ba mor fuddiol yw hi i gael cyllideb atodol i gael craffu ar y broses gyllidol gyda’r Ysgrifennydd Cabinet.

Mae’r prif grŵp gwariant economi a seilwaith yn dangos dyraniad ychwanegol ar gyfer darparu Wi-Fi ar drenau ac mewn gorsafoedd. Rydym yn annog—a dyma unig argymhelliad y pwyllgor—Llywodraeth Cymru i sicrhau bod contractau ar gyfer unrhyw fasnachfraint drenau yn y dyfodol yn cael eu drafftio’n dynn er mwyn osgoi gosod cyfrifoldeb ar y cwmnïau i ailfuddsoddi unrhyw elw er mwyn talu am welliannau.

O ran y cyllid ar gyfer y byrddau iechyd, y sefyllfa gyfanredol ar gyfer yr holl fyrddau iechyd lleol am y cyfnod tair blynedd hyd at 2016-17 oedd gorwariant net o £253 miliwn, sef bron £0.25 biliwn, wrth gwrs. Nodwn fod Llywodraeth Cymru yn parhau i ddarparu cymorth ariannol i fodloni gofynion ariannol y byrddau iechyd, a ni chytunwyd eto sut y bydd yr arian hwn yn cael ei ad-dalu. Rydym yn dal i bryderu am orwariant y byrddau iechyd, ac mae effaith Deddf cyllid y gwasanaeth iechyd genedlaethol o ddiddordeb i nifer o bwyllgorau’r Cynulliad ar hyn o bryd. Felly, byddaf, fel Cadeirydd, yn cysylltu â Chadeiryddion y pwyllgorau hynny, er mwyn sicrhau bod y mater yn cael ei ystyried yn briodol yn y dyfodol.

Thank you, Llywydd. And, generally, the Finance Committee was content with the proposals, and noted that the allocations in this supplementary budget were relatively small. However, the committee welcomed the opportunity to discuss the changes with the Cabinet Secretary, particularly his commitment to continuing to use the supplementary budget process.

In terms of the social care, health, well-being and sport portfolio, the committee considered the two revenue allocations that had been made from reserves, namely £20 million for social care funding, and £7.2 million for the immigration health surcharge, as we’ve just heard. In relation to the £20 million, we note that transfers out of the social spending programme area to elsewhere in the MEG means that the overall increase is actually £18.7, because of changes to other parts of the MEG. However, having said that, we were pleased to see that the funding is being allocated to social services, and is being distributed to local authorities according to their needs, and I think my colleague Mike Hedges will have a little more to say about that.

In terms of borrowing, the committee is interested in decisions that have been taken to reclassify, for example debt guarantees and housing association debt, and how this may impact on the prioritisation of capital spending and borrowing plans going forward. We will consider this as part of the draft budget scrutiny in the autumn. We also had an opportunity to briefly consider the implications of the budget arising from the decision not to proceed to support the Circuit of Wales. The Cabinet Secretary assured us that no other projects face the same restrictions regarding off and on-book accounting. There is certainly more scrutiny to be done on the implications of this decision as the Assembly examines the draft budget, but it is an example of how beneficial it is to have a supplementary budget and to scrutinise the budget process with the Cabinet Secretary.

The economy and infrastructure MEG shows an additional allocation for Wi-Fi provision on trains and in stations. We urge the Welsh Government—and this is the only recommendations of the committee—to ensure that any future train franchise is contracted tightly to ensure that it’s the responsibility of the contracting company to reinvest profit to fund improvements.

In relation to the health board funding, the aggregate position for all local health boards for the three-year period up until 2016-17 was a net overspend of £253 million, which is almost £0.25 billion, of course. We note that the Welsh Government is continuing to provide cash support to meet the financial demands of the LHBs and repayment is yet to be agreed. We remain concerned about health board overspends and the impact of the NHS finance Act is something that is currently of interest to many Assembly committees. So, as Chair, I will be liaising with the Chairs of those committees in order to ensure that the issue is properly considered going forward.

I’m pleased to contribute to today’s debate, and to have taken part in the scrutiny of the supplementary budget by the Assembly’s Finance Committee that was mentioned by the Cabinet Secretary earlier, the conclusions of which are in our report, quite a succinct report, well worth the read—short, yes—well worth a read when Members get a chance.

This is the first supplementary budget, as we’ve heard from the Cabinet Secretary. Can I concur with the words of the Chair of the Finance Committee? A supplementary budget may be just one technical way of making in-year changes to a budget, but the Finance Committee did conclude that it was an appropriate way and the most appropriate mechanism to make this type of in-year adjustments. We need to ensure that it is continued to be used as the mechanism in future by future finance Secretaries. It’s transparent, understandable and it’s a system that has worked in the absence of a preferable solution. We believe that supplementary budgets are the way ahead. And we do believe that the finance Cabinet Secretary has dealt with the committee in a very open and transparent way, but we did question whether in future Cabinet Secretaries for finance might be quite so open, so there may be a case for looking at regularising the supplementary budget process to make sure that the process is as smooth in future as it has been hitherto.

Without going into all the areas that the Chair of the committee has mentioned, I do appreciate that this is a mainly administrative supplementary budget and it does include adjustments and various consequentials to the Welsh block, which resulted from the 2017 UK budget.

Specifically, I welcome the £20 million for the Cardiff capital region city deal, and also the £750,000 provision for Wi-Fi on trains and stations. That was discussed to a great extent during our scrutiny sessions. That was to be welcomed. However, I’m afraid to say Welsh Conservatives will be abstaining on today’s motion since it does ultimately amend the previous budget, which we did not support.

Rwy'n falch o gyfrannu at y ddadl heddiw, ac o fod wedi cymryd rhan yn y gwaith craffu ar y gyllideb atodol gan Bwyllgor Cyllid y Cynulliad a gafodd ei grybwyll gan Ysgrifennydd y Cabinet yn gynharach, ac mae casgliadau hwnnw yn ein hadroddiad, adroddiad eithaf cryno, sydd wir werth ei ddarllen—byr, ie—ond werth ei ddarllen pan gaiff yr Aelodau gyfle i wneud hynny.

Hon yw’r gyllideb atodol gyntaf, fel yr ydym wedi ei glywed gan Ysgrifennydd y Cabinet. A gaf i gytuno â geiriau Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid? Efallai mai dim ond un modd technegol o wneud newidiadau yn ystod y flwyddyn i gyllideb yw cyllideb atodol, ond fe ddaeth y Pwyllgor Cyllid i'r casgliad ei fod yn fodd priodol a'r mecanwaith mwyaf priodol i wneud y math hwn o addasiadau yn ystod y flwyddyn. Mae angen i ni sicrhau ei fod yn parhau i gael ei ddefnyddio fel y mecanwaith yn y dyfodol gan Ysgrifenyddion cyllid y dyfodol. Mae'n dryloyw, yn ddealladwy ac mae'n system sydd wedi gweithio yn absenoldeb datrysiad gwell. Rydym yn credu mai cyllidebau atodol yw'r ffordd ymlaen. Ac rydym ni yn credu bod Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid wedi ymwneud â’r pwyllgor mewn modd agored a thryloyw iawn, ond fe wnaethom ni gwestiynu pa un a fyddai Ysgrifenyddion y Cabinet dros gyllid yr un mor agored yn y dyfodol felly gallai fod achos dros edrych ar sicrhau cynnal proses y gyllideb atodol yn rheolaidd i wneud yn siŵr bod y broses mor ddidrafferth yn y dyfodol ag y mae hi wedi bod hyd yn hyn.

Heb fynd i’r holl feysydd y mae Cadeirydd y pwyllgor wedi eu crybwyll, rwyf yn gwerthfawrogi mai cyllideb atodol weinyddol yw hon yn bennaf a’i bod yn cynnwys addasiadau a gwahanol symiau canlyniadol i floc Cymru, a ddeilliodd o gyllideb 2017 y DU.

Yn benodol, croesawaf yr £20 miliwn ar gyfer bargen ddinesig prifddinas-ranbarth Caerdydd, a hefyd y ddarpariaeth o £750,000 ar gyfer Wi-Fi ar drenau ac mewn gorsafoedd. Trafodwyd hynny yn helaeth iawn yn ystod ein sesiynau craffu. Roedd hynny i'w groesawu. Fodd bynnag, mae’n ddrwg gennyf ddweud y bydd y Ceidwadwyr Cymreig yn ymatal ar gynnig heddiw gan ei fod yn y pen draw yn gwneud addasiadau i’r gyllideb flaenorol, ac nid oeddem ni’n cefnogi honno.

Byddaf i’n fyr iawn, Llywydd. Byddwn ni hefyd yn ymatal oherwydd mae hynny’n unol â’r hyn a wnaethom ni ar y gyllideb y mae’r gyllideb atodol yma yn ei newid, wrth gwrs. Rwy’n gwybod bod gyda fi ‘blaenorol’—‘previous’, felly—gyda’r gyllideb atodol ond roeddwn i’n meddwl y byddai’n well i mi ddweud wrth Ysgrifennydd y Cabinet fy mod i’n gadael i’r gyllideb atodol yma fynd trwyddo. Rwy’n credu fy mod i wedi ei ypsetio fe unwaith yn barod heddiw felly nid ydw i’n mynd i’w wneud yr ail waith. Nid ydw i’n credu bod yna lawer gen i i’w ychwanegu at y craffu manwl. Yr unig beth y byddwn i yn ei ddweud yw bod lot o graffu ar y cyllidebau atodol—rwy’n credu ei bod yn beth da bod yna gyllidebau atodol—ond a ydym ni’n cael y balans iawn gyda’r brif gyllideb a’r lefel o wybodaeth sydd gyda ni? Roedd yna gyfeiriad at y ffaith nad oes angen, a dweud y gwir, unrhyw arian ychwanegol ar gyfer gweithredu’r polisi newydd ar gyfer y parc ceir newydd yng Nglyn Ebwy oherwydd bod modd symud arian o fewn yr adnoddau sydd yno, sydd yn codi cwestiwn gen i, a dweud y gwir: a oes yna ddigon o dryloywder a manylder gyda ni, wrth basio’r gyllideb lawn, ynglŷn â beth yw dibenion penodol y symiau sydd yn cael eu dynodi o dan y prif benawdau? Felly, mae’n fater o gael y balans. Mae lot o graffu ar y gyllideb atodol yma—sydd mewn gwirionedd, fel roedd Ysgrifennydd y Cabinet yn ei ddweud, yn newidiadau gweinyddol, a dweud y gwir, lle efallai nad ydym ni cweit wedi cael digon o wybodaeth eto wrth edrych ar y gyllideb gyflawn, er mwyn ein galluogi ni i wneud ein gwaith fel Senedd.

I will be very brief, Llywydd. We will also be abstaining because that is in accordance with what we did on the budget that this supplementary budget changes, of course. I know that I do have some previous with supplementary budgets, but I thought I should tell the Cabinet Secretary that we are going to allow this supplementary budget to go through. I think I’ve upset him once today already, so I’m not going to do it a second time. I don’t think that I have too much to add to the detailed scrutiny that has taken place. The only thing I would say is that there’s a great deal of scrutiny of supplementary budgets, and that’s a good thing of course, but are we getting the balance right in terms of the main budget and the level of information available to us? There was reference to the fact that there’s no need for additional funding for implementing the new policy on the new vehicle park in Ebbw Vale because funds can be vired within current resources, which does raise a question whether there is enough transparency and detail in passing the full budget in terms of the specific purposes of the sums allocated under the main headings. So, it’s a matter of getting the balance right. There’s a great deal of scrutiny of this supplementary budget, which in reality, as the Cabinet Secretary said, is mainly administrative in nature, where perhaps we haven’t had sufficient information yet, in looking at the full budget, to enable us to do our work as a Parliament.

Gwnaf i jest ddod â’r newyddion o lawenydd mawr i’r Aelod y bydd hyd yn oed mwy o amser i graffu ar y gyllideb ddrafft lawn yn ystod yr hydref, o estyn y cyfnod o bum wythnos i wyth wythnos. So, gobeithio bod hynny’n help.

I’ll just bring the Member some news of great joy: there’ll be even more time to scrutinise the draft budget in the autumn, extending the period from five weeks to eight weeks. So, I hope that helps.

Wel, rwy’n falch. ‘Haleliwia’, ddywedaf i, wrth gwrs. Rŷm ni i gyd yn edrych ymlaen. Mae’n biti ein bod ni’n gorfod aros tan ar ôl yr haf ar gyfer hynny, ond yn sicr rwy’n edrych ymlaen at weld hefyd beth fydd canlyniadau’r trafodaethau eraill sydd yn mynd ymlaen rhwng y Pwyllgor Cyllid a’r Ysgrifennydd Cabinet o ran ailstrwythuro’r broses gyfan, er mwyn galluogi’r math o dryloywedd roeddwn i’n cyfeirio ato’n gynt.

Well, I am absolutely delighted. ‘Hallelujah’, is what I would say, of course. We all look forward to that and it’s a pity that we have to wait until after the summer recess to undertake that scrutiny, but certainly I look forward to seeing the outcomes of the other negotiations that are ongoing between the Finance Committee and the Cabinet Secretary in terms of restructuring the whole process, in order to allow the kind of transparency I referred to earlier.

Thank you, Presiding Officer. I just want to raise three very brief points. First, I welcome the decision of the Cabinet Secretary for Finance and Local Government to produce a first supplementary budget for scrutiny by the Finance Committee. I strongly agree with the Finance Committee’s recommendation, and what’s been said by Nick Ramsay and Simon Thomas, that:

‘Whilst the changes in this supplementary budget are not significant, the Committee agrees with the Cabinet Secretary that bringing forward a supplementary budget is an appropriate mechanism at this stage and wishes that this procedure continues to be used.’

Unfortunately, it wasn’t put into the Standing Orders, but I think it’s becoming, now, custom and practice that we do have it, and I think that any future Cabinet Secretary who didn’t bring it forward would have a very unhappy Finance Committee and a very unhappy Assembly.

However small the change, I believe that a supplementary budget should be produced. It give clarity to both the Finance Committee and to this Chamber, far more than the alternative of a letter to the Finance Committee would do, just telling us what just happened. I think this the right way, and I’m very pleased that the Cabinet Secretary has kept on doing this.

The second point I’d like to make is how pleased I am that the additional social services money is provided to local authorities not through the full standard spending assessment, but through the social services part of the standard spending assessment. This will only make a small difference, but the principle, I believe, is an important one, and one I’ve called for previously. I think it is important, because if there were much larger sums involved, it would start having a significant effect on which authority got the extra money.

Finally, on health, the committee noted that, for some local health boards, the Welsh Government is still providing additional cash support to enable local health boards to meet their financial demands, and that repayment of these overspends is yet to be agreed. The committee recognises the importance of following up on the impact the National Health Service Finance (Wales) Act 2014 has had in terms of identifying improvements to financial, service and workforce planning, future sustainability of services and work to address whether the allocations between local health boards accurately reflect needs. Put simply, are the overspends due to poor financial management or is the funding share wrong?

Diolch i chi, Llywydd. Rwy’n awyddus i godi dim ond tri phwynt byr iawn. Yn gyntaf, croesawaf benderfyniad Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol i gynhyrchu cyllideb atodol gyntaf ar gyfer ei chraffu gan y Pwyllgor Cyllid. Cytunaf yn gryf ag argymhelliad y Pwyllgor Cyllid, a’r hyn a ddywedwyd gan Nick Ramsay a Simon Thomas, sef:

Er nad yw'r newidiadau yn y gyllideb atodol hon yn sylweddol, mae'r Pwyllgor yn cytuno ag Ysgrifennydd y Cabinet fod cyflwyno cyllideb atodol yn fecanwaith priodol ar y cam hwn ac yn dymuno i’r weithdrefn hon barhau i gael ei defnyddio.'

Yn anffodus, ni chafodd ei roi yn y Rheolau Sefydlog, ond rwy'n credu ei fod yn dod, yn awr, yn ddefod ac arfer ei fod gennym, ac rwyf yn credu y byddai unrhyw Ysgrifennydd y Cabinet yn y dyfodol na fyddai’n dod ag ef ymlaen yn wynebu Pwyllgor Cyllid a Chynulliad anhapus iawn.

Ni waeth pa mor fach yw’r newid, rwyf yn credu y dylid cynhyrchu cyllideb atodol. Mae'n rhoi eglurder i'r Pwyllgor Cyllid ac i'r Siambr hon, llawer mwy na fydda’r dewis arall, sef llythyr at y Pwyllgor Cyllid, yn ei wneud, dim ond dweud wrthym am yr hyn oedd newydd ddigwydd. Rwy'n credu mai hon yw’r ffordd iawn, ac rwy'n falch iawn bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi parhau i wneud hyn.

Yr ail bwynt yr hoffwn ei wneud yw pa mor falch yr wyf fod yr arian ychwanegol i’r gwasanaethau cymdeithasol yn cael ei ddarparu i awdurdodau lleol nid drwy'r asesiad o wariant safonol llawn, ond trwy ran y gwasanaethau cymdeithasol o'r asesiad o wariant safonol.  Dim ond gwahaniaeth bach fydd hyn yn ei wneud, ond mae'r egwyddor, yn fy marn i, yn un pwysig, ac yn un yr wyf wedi galw amdani o’r blaen. Rwy'n credu ei bod yn bwysig, oherwydd pe byddai symiau mwy o lawer dan sylw, byddai'n dechrau cael effaith sylweddol ar ba awdurdod fyddai’n cael yr arian ychwanegol.

Yn olaf, ar iechyd, nododd y pwyllgor bod Llywodraeth Cymru, ar gyfer rhai byrddau iechyd lleol, yn parhau i ddarparu cymorth ariannol ychwanegol i alluogi byrddau iechyd lleol i fodloni eu galwadau ariannol, a bod ad-dalu y gorwario hwn eto i'w gytuno. Mae'r pwyllgor yn cydnabod pwysigrwydd ystyried yr effaith y mae Deddf Cyllid y Gwasanaeth Iechyd Gwladol (Cymru) 2014 wedi ei chael o ran nodi gwelliannau i gynllunio gwasanaethau, cynllunio ariannol, a chynllunio’r gweithlu, cynaliadwyedd gwasanaethau yn y dyfodol, a gwaith i fynd i'r afael a pha un a yw'r dyraniadau rhwng byrddau iechyd lleol yn adlewyrchu anghenion yn gywir. Yn syml, a yw’r gorwario oherwydd rheolaeth ariannol wael neu a yw'r gyfran ariannu yn anghywir?

Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol i ymateb i’r ddadl.

I call on the Cabinet Secretary for Finance and Local Government to reply to the debate.

Diolch yn fawr, Llywydd, and thanks to all those Members who have recognised the importance of bringing forward this supplementary budget.

Rwy’n cydnabod beth roedd Adam Price yn ei ddweud am y balans rhwng y prif gyllideb a’r gyllideb atodol, ond, fel dywedodd Simon Thomas, mae’n rhan o gylch y ffordd rydym ni’n gwneud pethau, a, thrwy weld beth rydym ni’n ei ddweud yn y gyllideb atodol, mae’r Pwyllgor Cyllid yn gallu paratoi’r tir am y gwaith y maen nhw’n mynd i’w wneud yn yr hydref ar y gyllideb lawn.

I just picked up a couple of points that were made, specifically about the budget. Nick Ramsay mentioned the £20 million for the Cardiff capital city deal. It’s a good example of what the supplementary budget can do. Once the arrangements were in place to oversee the deal, it unlocked the door to the money that comes from the UK Government in this case. It’s £10 million in the last financial year, it’s £10 million in this financial year, and it’s the UK Government’s part of the deal that has been unlocked by those arrangements, and which we report here. Mike Hedges pointed to the fact that the single greatest beneficiary in terms of Welsh Government investment in the supplementary budget is the £20 million being provided for social services, and I felt it was right to use the social services component of the local government formula to distribute that money, because it is for those social care purposes.

We will no doubt pick up those wider conversations about investment in health and other pressures on the Welsh Government’s budget when we come to the scrutiny of the draft budget in the autumn. The background to that, Llywydd, remains deeply uncertain. In recent conversations with the Chief Secretary to the Treasury, I continued to press the case for an end to the programme of austerity in the United Kingdom, but, to date, this policy remains firmly in place. Although this supplementary budget puts in place a strong foundation for the current year, until there is a change of course by the UK Government, there is no doubt at all that more difficult budgetary decisions lie ahead. I move the motion.

Diolch yn fawr, Llywydd, a diolch i'r holl Aelodau hynny sydd wedi cydnabod pwysigrwydd cyflwyno’r gyllideb atodol hon.

I acknowledge Adam Price’s comments on the balance between the main budget and the supplementary budget, but, as Simon Thomas said, it’s part of the cycle in terms of how we deal with these issues, and, by seeing what we’ve said in the supplementary budget, the Finance Committee can prepare the ground for the scrutiny work that they will undertake in the autumn on the full budget.

Fe wnes i sylwi ar un neu ddau o bwyntiau a wnaed, yn benodol am y gyllideb. Soniodd Nick Ramsay am yr £20 miliwn ar gyfer bargen ddinesig prifddinas-ranbarth Caerdydd. Mae honno'n enghraifft dda o'r hyn y gall y gyllideb atodol ei wneud. Yn syth ar ôl i’r trefniadau fod wedi eu sefydlu i oruchwylio'r cytundeb, fe wnaeth hynny ddatgloi y drws at yr arian sy’n dod gan Lywodraeth y DU yn yr achos hwn. Roedd yn £10 miliwn yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf, mae'n £10 miliwn yn y flwyddyn ariannol hon, a rhan Llywodraeth y DU o'r fargen sydd wedi ei datgloi gan y trefniadau hynny, ac rydym ni’n adrodd amdanynt yn y fan yma. Cyfeiriodd Mike Hedges at y ffaith mai’r buddiolwr unigol mwyaf o ran buddsoddiad Llywodraeth Cymru yn y gyllideb atodol yw'r £20 miliwn sy’n cael ei ddarparu ar gyfer gwasanaethau cymdeithasol, ac roeddwn i’n teimlo ei bod yn iawn i ddefnyddio elfen gwasanaethau cymdeithasol y fformiwla llywodraeth leol i ddosbarthu’r arian hwnnw, gan ei fod ar gyfer y dibenion gofal cymdeithasol hynny.

Byddwn yn ddiau yn trafod y sgyrsiau ehangach hynny am fuddsoddi mewn iechyd a phwysau eraill ar gyllideb Llywodraeth Cymru pan fyddwn yn craffu ar y gyllideb ddrafft yn yr hydref. Mae’r cefndir i hynny, Llywydd, yn parhau i fod yn ansicr iawn. Mewn sgyrsiau diweddar â Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys, fe wnes i barhau i bwyso am roi terfyn ar y rhaglen o gyni ariannol yn y Deyrnas Unedig, ond, hyd yn hyn, mae'r polisi hwn yn parhau i fod ar waith yn gadarn. Er bod y gyllideb atodol hon yn sefydlu sylfaen gref ar gyfer y flwyddyn gyfredol, hyd nes y bydd Llywodraeth y DU yn newid ei chwrs, nid oes unrhyw amheuaeth bod penderfyniadau cyllidebol anoddach o'n blaenau. Cynigiaf y cynnig.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais ar gyfer yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting under this item until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

12. 11. Dadl: Cyfnod 4 Bil yr Undebau Llafur (Cymru)
12. 11. Debate: Stage 4 of the Trade Union (Wales) Bill

Yr eitem nesaf yw’r ddadl ar Gyfnod 4 o Fil yr Undebau Llafur (Cymru), ac rwy’n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol i wneud y cynnig—Mark Drakeford.

The next item is the debate on Stage 4 of the Trade Union (Wales) Bill, and I call on the Cabinet Secretary for Finance and Local Government to move the motion—Mark Drakeford.

Cynnig NDM6372 Mark Drakeford

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 26.47:

Yn cymeradwyo Bil yr Undebau Llafur (Cymru).

Motion NDM6372 Mark Drakeford

To propose that the National Assembly for Wales in accordance with Standing Order 26.47:

Approves the Trade Union (Wales) Bill.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch yn fawr, Llywydd. It’s been a very enjoyable experience helping to take this Bill through the National Assembly for Wales. It’s been one of those happy occasions when all the best arguments, and almost all votes, have been on the right side of the debate.

Can I thank all those who have taken part in the scrutiny of the Bill: the team of officials who’ve worked on it from the Welsh Government’s perspective; those who gave evidence during the scrutiny process, both employers and trade unions; and, of course, those committee members who oversaw scrutiny of the Bill, both those who were convinced of the rightness of the cause and even those who are yet to see the light? The result is, if the Bill is confirmed today, that the democratic will of this National Assembly will have been firmly and formally asserted, and asserted in support of the social partnership model that we have developed here in the devolution era.

The conduct of public services in Wales is a matter for this institution, putting into practice the propositions that political parties have put before the electorate here in Wales. We do not seek to interfere with the way in which public services in other UK nations are organised and no-one should seek to interfere in the decisions democratically determined here.

Llywydd, for some of us, this Bill reminds us of why we campaigned for devolution itself—so that policies and approaches that are inimical to Welsh preferences and Welsh ways of doing things could not be foisted on us by those who understand neither. Let us mark this final week before the summer break by getting this Bill onto the statute book today.

Diolch yn fawr, Llywydd. Mae helpu i fynd â’r Bil hwn drwy Gynulliad Cenedlaethol Cymru wedi bod yn brofiad pleserus iawn. Mae wedi bod yn un o'r achlysuron braf hynny pan oedd yr holl ddadleuon gorau, a bron bob pleidlais, ar yr ochr gywir i’r ddadl.

A gaf i ddiolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y gwaith craffu ar y Bil: y tîm o swyddogion sydd wedi gweithio arno o safbwynt Llywodraeth Cymru; y rhai a roddodd dystiolaeth yn ystod y broses graffu, cyflogwyr ac undebau llafur; ac, wrth gwrs, yr aelodau pwyllgor hynny a fu'n goruchwylio'r gwaith craffu ar y Bil, gan gynnwys y rhai a oedd yn argyhoeddedig o gywirdeb yr achos a hyd yn oed y rhai sydd eto i weld y goleuni? Y canlyniad yw, os caiff y Bil ei gadarnhau heddiw, y bydd ewyllys ddemocrataidd y Cynulliad Cenedlaethol hwn wedi ei datgan yn gadarn ac yn ffurfiol, ac wedi ei datgan i gefnogi'r model partneriaeth gymdeithasol a ddatblygwyd gennym yma yn y cyfnod datganoli.

Mae cynnal gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru yn fater i'r sefydliad hwn, gan roi ar waith y cynigion y mae pleidiau gwleidyddol wedi eu rhoi gerbron etholwyr yma yng Nghymru. Nid ydym yn ceisio ymyrryd â’r ffordd y mae gwasanaethau cyhoeddus yng ngwledydd eraill y DU yn cael eu trefnu ac ni ddylai unrhyw un geisio ymyrryd yn y penderfyniadau a benderfynir yn ddemocrataidd yn y fan yma.

Llywydd, i rai ohonom, mae’r Bil hwn yn ein hatgoffa o pam y gwnaethom ni ymgyrchu dros ddatganoli ei hun—er mwyn sicrhau na ellid gwthio polisïau a dulliau gweithredu sydd yn wrthwynebus i ddewisiadau Cymru a ffyrdd Cymru o wneud pethau gan rai nad ydynt yn deall yr un o’r ddau. Gadewch i ni nodi’r wythnos olaf hon cyn toriad yr haf drwy roi’r Bil hwn ar y llyfr statud heddiw.

Llywydd, there is little left to say on this Bill that has not already been said in this Chamber. However, I shall have one more go. The Welsh Conservatives remain thoroughly disappointed that the Welsh Labour Government’s first piece of legislation in 2017—yes, in the fifth Assembly term—sets out to back their trade union paymasters, responsible for 91 per cent of registered election campaign donations in May. This, at a time of national crisis for our health and social services, [Interruption.] grave concern—

Llywydd, nid oes llawer ar ôl i'w ddweud ar y Bil hwn nad yw eisoes wedi'i ddweud yn y Siambr hon. Fodd bynnag, rwyf am roi un cynnig arall arni. Mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn parhau i fod yn hynod siomedig bod darn cyntaf o ddeddfwriaeth Llywodraeth Lafur Cymru yn 2017—ie, ym mhumed tymor y Cynulliad—yn ceisio cefnogi eu tâl-feistri yn yr undebau llafur, a oedd yn gyfrifol am 91 y cant o’r rhoddion cofrestredig ar gyfer yr ymgyrch etholiadol ym mis Mai. Mae hyn, ar adeg o argyfwng cenedlaethol ar gyfer ein gwasanaethau iechyd a’n gwasanaethau cymdeithasol, [Torri ar draws.] yn achosi pryder difrifol

Okay, I can’t hear the Member. Quiet, please.

Iawn, ni allaf glywed yr Aelod. Tawelwch, os gwelwch yn dda.

[Continues.]—grave concern for our Welsh educational standards, and underachievement in many other aspects of Welsh Government delivery. The proposals laid out in this piece of proposed legislation seek to rob the Welsh taxpaying public of protection from undemocratic strike action. They seek to undermine the values of transparency, accountability and openness in the public sector, and this will enable mass disruption for the many by the few, whilst preventing the use of agency workers to keep key services running during strikes in certain sectors.

The Welsh Conservatives will not be supporting this Bill. We believe that the UK Government was right to bring forward the Trade Union Act 2016—an Act that rebalances the interests of employers, employees and the public with the freedom of trade unions to strike, and which, contrary to what many others seem to believe, does not propose to stop facility time, but ensures greater transparency by extending the requirement to publish information about the time and money dedicated to this in the public sector.

The UK Act also moves to end check-off, where the cost is simply picked up by the public purse. The fact that the actual cost of this is so much higher than the evidence taken in committee would lead us to believe, gives us clear motivation for improved transparency in this sector—almost £0.5 million per year for the pro rata provision of check-off services across the public sector in Wales. This is not an absolutely minimal amount, and it is not negligible, as we were advised in evidence. This is a significant amount of money that our public services, including local authorities, would do well to be able to invest elsewhere, employing additional social workers or teaching assistants, for example.

Llywydd, the UK Government’s intention for this Act remains unchanged. These new safeguards should apply to protect employers, employees and the public across the United Kingdom. The Wales Bill will clarify that industrial relations are a reserved matter, and the UK Government will act at the earliest possible opportunity, following the commencement of the Wales Act, to ensure legislation properly protects our public services.

I take great pleasure in opposing this Bill.

[Yn parhau.]—pryder difrifol am ein safonau addysgol yng Nghymru, a thangyflawni mewn llawer o agweddau eraill ar ddarpariaeth Llywodraeth Cymru. Mae'r cynigion a nodir yn y darn hwn o ddeddfwriaeth arfaethedig yn ceisio dwyn yr amddiffyniad rhag streicio annemocrataidd oddi wrth y cyhoedd sy’n talu eu trethi yng Nghymru. Mae’r cynigion hyn yn ceisio tanseilio gwerthoedd tryloywder, atebolrwydd a bod yn agored yn y sector cyhoeddus, a bydd hyn yn galluogi’r ychydig i amharu ar y lliaws, ac yn atal y defnydd o weithwyr asiantaeth i gadw gwasanaethau allweddol i redeg yn ystod streiciau mewn sectorau arbennig.

Ni fydd y Ceidwadwyr Cymreig yn cefnogi'r Bil hwn. Rydym yn credu bod Llywodraeth y DU yn iawn i gyflwyno Deddf yr Undebau Llafur 2016—Deddf sy'n ailgydbwyso buddiannau cyflogwyr, gweithwyr a'r cyhoedd drwy roi rhyddid i undebau llafur fynd ar streic, ac nad yw, yn groes i'r hyn y mae’n ymddangos bod llawer o bobl eraill yn ei gredu, yn cynnig atal amser cyfleuster, ond mae yn sicrhau mwy o dryloywder drwy ymestyn y gofyniad i gyhoeddi gwybodaeth am yr amser a'r arian a neilltuir i hyn yn y sector cyhoeddus.

Mae Deddf y DU hefyd yn symud i roi diwedd ar ddidynnu taliadau tanysgrifio i undebau drwy’r gyflogres, pan fo’r pwrs cyhoeddus yn syml yn talu amdano. Mae'r ffaith bod cost wirioneddol hyn gymaint yn uwch nag y byddai'r dystiolaeth a gafwyd yn y pwyllgor yn ein harwain i gredu, yn rhoi cymhelliant clir ar gyfer gwella tryloywder yn y sector hwn—bron i £0.5 miliwn y flwyddyn ar gyfer y ddarpariaeth pro rata o ddidynnu taliadau tanysgrifio i undebau drwy’r gyflogres ar draws y sector cyhoeddus yng Nghymru. Nid yw hwn yn swm bach iawn, ac nid yw'n ddibwys, fel y dywedwyd wrthym mewn tystiolaeth. Mae hwn yn swm sylweddol o arian y byddai ein gwasanaethau cyhoeddus, gan gynnwys awdurdodau lleol, yn gwerthfawrogi gallu ei fuddsoddi mewn mannau eraill, drwy gyflogi gweithwyr cymdeithasol neu gynorthwywyr addysgu ychwanegol, er enghraifft.

Llywydd, mae bwriad Llywodraeth y DU ar gyfer y Ddeddf hon yn parhau i fod yn ddigyfnewid. Dylai'r mesurau diogelwch newydd hyn gael eu defnyddio i amddiffyn cyflogwyr, gweithwyr a'r cyhoedd ym mhob rhan o’r Deyrnas Unedig. Bydd Bil Cymru yn egluro bod cysylltiadau diwydiannol yn fater a gadwyd, a bydd Llywodraeth y DU yn gweithredu ar y cyfle cyntaf posibl, yn dilyn rhoi Deddf Cymru ar waith, er mwyn sicrhau bod deddfwriaeth yn amddiffyn ein gwasanaethau cyhoeddus yn briodol.

Rwy'n falch iawn o gael gwrthwynebu'r Bil hwn.

Hoffwn atgoffa pawb fod Plaid Cymru wedi gwrthwynebu’n gryf Deddf Undebau Llafur y wladwriaeth Brydeinig pan gafodd ei chyflwyno yma yn ystod y Cynulliad diwethaf. Rydym ni hefyd wedi gwrthwynebu’r holl welliannau a gafodd eu cyflwyno gan y Ceidwadwyr yn y lle hwn trwy gydol taith y Bil yma yn ystod tymor y Cynulliad yma, gan herio pob ymdrech ddi-flino gan y Ceidwadwyr i ymosod ar hawliau gweithwyr yn y sector cyhoeddus yma yng Nghymru. Dim ond drwy bartneriaeth rhwng gweithwyr, diwydiant, cyflogwyr a’r Llywodraeth y gallwn ni wneud ein gorau dros ein gwlad a thros ein heconomi, a thrwy barchu’r gweithlu yn llawn y gallwn leihau anghydfod a’r angen am weithredu diwydiannol.

Y trueni mwyaf efo’r Bil yma ydy’r ffaith bod angen i’w wthio fo drwy’r broses ddeddfwriaethol mor gyflym, a’r rheswm am hynny, wrth gwrs, ydy oherwydd bod yn rhaid ei basio fo cyn y bydd Ddeddf Cymru yn weithredol gan, wrth gwrs, y bydd Deddf Cymru yn cymryd pwerau o’r Cynulliad yma. Mae’n siomedig iawn na chawsom ni, felly, gyfle i ehangu hawliau gweithwyr yn y sector cyhoeddus yng Nghymru, drwy, er enghraifft, ddadwneud rhai o elfennau’r Deddfau sydd yn deillio yn ôl i gyfnod Margaret Thatcher.

Felly, mi fuasem ni wedi gallu creu Deddf i amddiffyn yr hawliau sydd gan weithwyr yn y sector cyhoeddus yng Nghymru yn barod, ond hefyd Ddeddf a fyddai’n ehangu ar hawliau gweithwyr, ac, yn y broses, gryfhau’r berthynas rhwng y cyflogwr, yr undebau a’r gweithwyr. Efallai, yn wir, y cawn ni gyfle i edrych ar hyn rhywdro eto.

Mae’r Bil yma yn ymgais glir gan y sefydliad cenedlaethol yma i amddiffyn hawliau gweithwyr yng Nghymru oddi wrth ymosodiadau’r Ceidwadwyr ar yr hawliau hynny, ac, yn amlwg, mi fydd Plaid Cymru yn pleidleisio o blaid y Bil hwn heddiw yma. Mae Plaid Cymru yn credu mewn amddiffyn a hyrwyddo’r rhan gadarnhaol y gall ac y dylai undebau llafur ei chwarae yng nghymdeithas Cymru.

I’d like to remind everyone that Plaid Cymru strongly opposed the Trade Union Act of the UK state when it was brought forward during the last Assembly. We also opposed all of the amendments presented by the Conservatives in this place throughout the journey of this Bill during this Assembly term, challenging every tireless attempt by the Conservatives to attack workers’ rights in the public sector here in Wales. Only through partnership between workers, industry, employers and the Government can we do the best for our country and our economy, and by fully respecting the workforce we can reduce the need for industrial action and dispute.

The greatest sorrow with this Bill is that it needs to be pushed through the legislative process so swiftly. The reason for that, of course, is because it must be passed before the Wales Act is enacted, because the Wales Act will remove powers from this Assembly. It’s very disappointing that we didn’t therefore have an opportunity to expand the rights of workers in the public sector in Wales, for example, by undoing some of the elements of the Acts that go back to the days of Margaret Thatcher.

So, we could have created legislation to protect workers’ rights in the public sector in Wales, but also a piece of legislation that would enhance workers’ rights, and, in the process, strengthen the relationship between the employer, the unions and the workforce. Perhaps we will have an opportunity to look at this at some point in the future.

This Bill is a clear attempt by the establishment here to safeguard the rights of workers in Wales from Conservative assaults on those rights, and, clearly, Plaid Cymru will be voting in favour of this Bill today. Plaid Cymru believes in safeguarding and promoting the positive role that trade unions can and should play in Welsh society.

Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol i ymateb i’r ddadl.

I call on the Cabinet Secretary for Finance and Local Government to reply to the debate.

Diolch yn fawr, Llywydd. A gaf i ddechrau trwy gydnabod y ffaith bod Plaid Cymru wedi cefnogi’r Bil trwy’r broses ac wedi bod yn help mawr yn y broses o graffu arno ac o ddod â’r Bil i rym?

Llywydd, I haven’t taken up with Janet Finch-Saunders in previous debates her repeated assertion that this is the first piece of legislation to have made its way through the Assembly during this year. Now, I’m sure I was here when the land transaction Bill completed its Stage 4. I was almost certainly here when the landfill disposals tax Bill completed its fourth stage. Many of us were here when the public health Bill also made its way onto the statute book earlier this year. I’m afraid Janet’s grasp of arithmetic is every bit as secure as her grasp of Welsh priorities and preferences, and I probably wasn’t surprised at that. I was much, much more disappointed that her grasp of democracy turns out to be as faulty as her grasp of simple arithmetic. This Bill has now come before this Assembly in every part of its process. It has been voted on here at Stage 1. It has been voted on at committee at Stage 2. It was here again for voting at Stage 3, and it’s to be voted upon by this National Assembly again at Stage 4. And yet, we hear from the Conservative Party that its weak and failing Government at Westminster, which secured as many as eight seats in Wales in the general election barely a month ago, is going to find time on the floor of the House of Commons to try to overturn the democratically asserted will of this National Assembly. Well, I really, really hope that they know better than to try to do that. It would be both a democratic outrage as far as the National Assembly is concerned and it would be a terrible waste of the very small political capital that that failing Government still has in its locker. We shall put this Bill on the statute book today confident in the belief that we are doing the right thing and that people with more sense than we’ve heard this afternoon will know better than to try to overturn it elsewhere.

Thank you very much. Can I start by recognising the fact that Plaid Cymru has supported the Bill throughout the process, and they have been of great assistance in the scrutiny process and in bringing this Bill into force?

Llywydd, nid wyf wedi gwrthwynebu honiad parhaus Janet Finch-Saunders mewn dadleuon blaenorol mai hwn yw'r darn cyntaf o ddeddfwriaeth i wneud ei ffordd drwy'r Cynulliad yn ystod y flwyddyn hon. Nawr, rwy'n siŵr fy mod i yma pan gwblhawyd Cyfnod 4 y Bil trafodiadau tir. Roeddwn bron yn sicr yma pan gwblhawyd pedwerydd cyfnod y Bil treth gwarediadau tirlenwi. Roedd llawer ohonom yma pan wnaeth y Bil iechyd y cyhoedd ei ffordd i’r llyfr statud yn gynharach eleni. Rwy'n ofni bod crebwyll Janet o rifyddeg yr un mor dda â’r crebwyll sydd ganddi o flaenoriaethau a dewisiadau Cymru, ac mae'n debyg na chefais fy synnu gan hynny. Roeddwn i’n llawer iawn mwy siomedig bod y crebwyll sydd ganddi o ddemocratiaeth yn amlwg yr un mor ddiffygiol â’r crebwyll sydd ganddi o rifyddeg syml. Mae'r Bil hwn bellach wedi dod gerbron y Cynulliad hwn ym mhob rhan o'i broses. Pleidleisiwyd arno yma yng Nghyfnod 1. Pleidleisiwyd arno yn y pwyllgor yng Nghyfnod 2. Roedd yma eto ar gyfer pleidleiso arno yng Nghyfnod 3, a bydd y Cynulliad Cenedlaethol hwn yn pleidleisio arno eto yng Nghyfnod 4. Ac eto, rydym yn clywed gan y Blaid Geidwadol fod ei Llywodraeth wan a methedig yn San Steffan, a sicrhaodd cymaint ag wyth sedd yng Nghymru yn yr etholiad cyffredinol prin fis yn ôl, yn mynd i ddod o hyd i amser ar lawr Tŷ'r Cyffredin i geisio gwrthdroi’r ewyllys ddemocrataidd a arddelwyd gan y Cynulliad Cenedlaethol hwn. Wel, rwy’n gobeithio’n fawr iawn eu bod yn gwybod yn well na cheisio gwneud hynny. Byddai'n sarhau democratiaeth cyn belled ag y mae’r Cynulliad Cenedlaethol hwn yn y cwestiwn, a byddai’n wastraff difrifol o’r cyfalaf gwleidyddol bychan iawn sydd gan y Llywodraeth fethedig hon ar ôl. Byddwn yn rhoi'r Bil hwn ar y llyfr statud heddiw yn ffyddiog yn y gred ein bod yn gwneud y peth iawn a bod pobl sydd â mwy o synnwyr nag yr ydym wedi ei glywed y prynhawn yma yn gwybod yn well na cheisio ei wrthdroi yn rhywle arall.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly gohiriaf y pleidlais tan y cyfnod pleidleisio.

The question is that the motion be agreed. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting under this item until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

13. 12. Cyfnod Pleidleisio
13. 12. Voting Time

Dyma ni, felly, yn cyrraedd y cyfnod pleidleisio.

Mae’r bleidlais gyntaf ar y Mesur ymadael â’r Undeb Ewropeaidd. Os derbynnir gwelliant, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Rwy’n galw am bleidlais, felly, ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Neil Hamilton. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid pump, neb yn ymatal, 44 yn erbyn, ac felly gwrthodwyd gwelliant 1.

This brings us to voting time.

The first vote is on the European Union (Withdrawal) Bill. If amendment 1 is agreed, then amendment 2 will be deselected. I call for a vote, therefore, on amendment 1 tabled in the name of Neil Hamilton. Open the vote. Close the vote. In favour five, no abstentions, 44 against, and therefore amendment 1 is not agreed.

Gwrthodwyd y gwelliant: O blaid 5, Yn erbyn 44, Ymatal 0.

Amendment not agreed: For 5, Against 44, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 1 i gynnig NNDM6374.

Result of the vote on amendment 1 to motion NNDM6374.

Gwelliant 2, felly. Pleidlais ar welliant 2 a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 16, neb yn ymatal, 33 yn erbyn, ac felly gwrthodwyd gwelliant 2.

Amendment 2. A vote on amendment 2 tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 16, no abstentions, 33 against, and therefore amendment 2 is not agreed.

Gwrthodwyd y gwelliant: O blaid 16, Yn erbyn 33, Ymatal 0.

Amendment not agreed: For 16, Against 33, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 2 i gynnig NNDM6374.

Result of the vote on amendment 2 to motion NNDM6374.

Pleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enwau Jane Hutt a Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 33, neb yn ymatal, 16 yn erbyn, ac felly mae’r cynnig wedi’i dderbyn.

A vote now on the motion tabled in the names of Jane Hutt and Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 33, no abstentions, 16 against. Therefore the motion is agreed.

Derbyniwyd y cynnig: O blaid 33, Yn erbyn 16, Ymatal 0.

Motion agreed: For 33, Against 16, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NNDM6374.

Result of the vote on motion NNDM6374.

Y bleidlais nesaf ar y ddadl ar egwyddorion cyffredinol y Bil diddymu’r hawl i brynu a hawliau cysylltiedig. Rwy’n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Carl Sargeant. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 33, neb yn ymatal, 18 yn erbyn, ac felly derbyniwyd y cynnig.

The next vote is on the debate on the general principles of the abolition of the right to buy and associated rights Bill. I call for a vote on the motion tabled in the name of Carl Sargeant. Open the vote. Close the vote. In favour 33, no abstentions, 18 against. Therefore, the motion is agreed.

Derbyniwyd y cynnig: O blaid 33, Yn erbyn 18, Ymatal 0.

Motion agreed: For 33, Against 18, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6367.

Result of the vote on motion NDM6367.

Y bleidlais nesaf ar y penderfyniad ariannol mewn cysylltiad â’r Bil diddymu’r hawl i brynu a hawliau cysylltiedig. Rwy’n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 33, neb yn ymatal, 18 yn erbyn, ac felly derbyniwyd y cynnig.

The next vote is on the financial resolution in relation to the right to buy and associated rights Bill. I call for a vote on the motion tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. In favour 33, no abstentions, 18 against. Therefore, the motion is agreed.

Derbyniwyd y cynnig: O blaid 33, Yn erbyn 18, Ymatal 0.

Motion agreed: For 33, Against 18, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6368.

Result of the vote on motion NDM6368.

Y bleidlais nesaf ar y gyllideb atodol gyntaf. Rwy’n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 31, 20 yn ymatal, neb yn erbyn, ac felly derbyniwyd y cynnig.

The next vote is on the first supplementary budget. I call for a vote on the motion tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. In favour 31, 20 abstentions, none against. Therefore, the motion is agreed.

Derbyniwyd y cynnig: O blaid 31, Yn erbyn 0, Ymatal 20.

Motion agreed: For 31, Against 0, Abstain 20.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6353.

Result of the vote on motion NDM6353.

Y bleidlais olaf ar Gyfnod 4 Bil yr undebau llafur. Rwy’n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Mark Drakeford. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 38, neb yn ymatal, 13 yn erbyn, ac felly mae’r cynnig wedi’i dderbyn.

The final vote is on the Stage 4 of the trade union Bill. I call for a vote on the motion tabled in the name of Mark Drakeford. Open the vote. Close the vote. In favour 38, no abstentions, 13 against, and therefore the motion is agreed.

Derbyniwyd y cynnig: O blaid 38, Yn erbyn 13, Ymatal 0.

Motion agreed: For 38, Against 13, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6372.

Result of the vote on motion NDM6372.

A dyna ni yn cyrraedd diwedd ein trafodion am y dydd.

And that brings today’s proceedings to a close.

Daeth y cyfarfod i ben am 19:34.

The meeting ended at 19:34.