Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

21/06/2017

Cynnwys

Contents

1. Enwebiadau ar gyfer Cadeiryddion Pwyllgorau 1. Nominations for Committee Chairs
2. 1. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a'r Seilwaith 2. 1. Questions to the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure
3. 2. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon 3. 2. Questions to the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport
4. 3. Cwestiynau Amserol 4. 3. Topical Questions
5. 4. Datganiadau 90 Eiliad 5. 4. 90-second Statements
6. 5. & 6. Cynnig i Ddiwygio Rheolau Sefydlog 16, 19, 20 a 27 mewn perthynas â Phroses y Gyllideb a Gweithdrefnau Cyllid a Chynnig i Gymeradwyo Protocol y Gyllideb a Gytunwyd gan y Pwyllgor Cyllid a Llywodraeth Cymru 6. 5. & 6. Motion to Amend Standing Orders 16, 19, 20 and 27 in relation to the Budget Process and Finance Procedures and Motion to Approve the Budget Protocol Agreed by the Finance Committee and the Welsh Government
7. 7. Dadl ar Adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau ar ei Ymchwiliad i Ffoaduriaid a Cheiswyr Lloches yng Nghymru 7. 7. Debate on the Equality, Local Government and Communities Committee Report on their Inquiry into Refugees and Asylum Seekers in Wales
8. 8. Dadl Plaid Cymru: Gadael yr Undeb Ewropeaidd a Chynulliad Cenedlaethol Cymru 8. 8. Plaid Cymru Debate: Brexit and the National Assembly for Wales
9. 9. Dadl UKIP Cymru: Polisi Mewnfudo 9. 9. UKIP Wales Debate: Immigration Policy
10. Cynigion i Gytuno ar Aelodaeth Pwyllgorau 10. Motions to Agree Membership of Committees
11. 10. Cyfnod Pleidleisio 11. 10. Voting Time
12. 11. Dadl Fer: Yr Heriau Aml-ochrog sy'n Deillio o Dlodi yng Nghymru 12. 11. Short Debate: The Multifaceted Challenges Posed by Poverty in Wales

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.

The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

1. Enwebiadau ar gyfer Cadeiryddion Pwyllgorau
1. Nominations for Committee Chairs

Ddoe, cytunodd y Cynulliad ar gynnig o dan Reol Sefydlog 17.2(a) i ethol Cadeirydd i’r Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig o’r grŵp Llafur, ac i ethol Cadeirydd i’r Pwyllgor Deisebau o grŵp UKIP. Rwyf nawr yn gwahodd enwebiadau o dan Reol Sefydlog 17.2(f), er mwyn ethol y Cadeiryddion yma i’r pwyllgorau hynny. Dim ond aelod o’r grŵp gwleidyddol a neilltuwyd i’r pwyllgor dan sylw a all gael ei enwebu fel Cadeirydd, a dim ond aelod o’r un grŵp plaid a gaiff enwebu. Pan fo gan grŵp plaid fwy nag 20 o Aelodau, mae’n rhaid i’r sawl a enwebir gael ei eilio gan Aelod arall yn yr un grŵp. Yn achos grwpiau plaid sydd â llai nag 20 o Aelodau, nid oes angen eilydd.

Yn gyntaf, felly, rwy’n gwahodd enwebiadau ar gyfer cadeirydd y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig, sydd i’w ethol o’r Blaid Lafur. A oes enwebiadau?

Yesterday, the Assembly agreed a motion under Standing Order 17.2(a) to elect a Chair to the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee from the Labour group, and the Chair of the Petitions Committee from the UKIP group. I now invite nominations under Standing Order 17.2(f) for the election of those Chairs. Only a member from the political group that has been allocated that committee may be nominated as Chair, and only a member of the same political group may make the nomination. For political groups of more than 20 Members, the nomination must be seconded by another Member from the same group. For political groups with fewer than 20 Members, no seconder is required.

Firstly, therefore, I invite nominations for the Chair of the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee, which has been allocated a Labour Chair. Are there any nominations?

Mae Mike Hedges wedi ei enwebu. A oes rhywun yn eilio yr enwebiad yna?

Mike Hedges has been nominated. Is there any seconder for that nomination?

A oes rhagor o enwebiadau? Nac oes. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu’r enwebiad? Nac oes. Rwyf felly yn datgan bod Mike Hedges wedi ei ethol yn gadeirydd y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig. Llongyfarchiadau iddo fe. [Cymeradwyaeth.]

Rwy’n gwahodd nawr enwebiadau ar gyfer Cadeirydd y Pwyllgor Deisebau, sydd i’w ethol o blaid UKIP. A oes enwebiadau?

Are there any further nominations? It appears not. Does any Member object to the nomination? No. I therefore declare that Mike Hedges is elected as Chair of the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee. Congratulations. [Applause.]

I now invite nominations for the Chair of the Petitions Committee, which has been allocated a UKIP Chair. Any nominations?

I nominate David Rowlands.

Rwy’n enwebu David Rowlands.

A oes rhagor o enwebiadau? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu’r enwebiad? Nac oes. Felly, rwy’n datgan bod David Rowlands wedi ei ethol yn Gadeirydd y Pwyllgor Deisebau, a llongyfarchiadau iddo fe.

Dyna ddiwedd, felly, ar y broses enwebu ac ethol Cadeiryddion.

Are there any further nominations? Does any Member object to the nomination? No. Therefore, I declare that David Rowlands is elected as Chair of the Petitions Committee, and congratulations to him.

That concludes the nomination and election process of Chairs.

2. 1. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a'r Seilwaith
2. 1. Questions to the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Yr eitem nesaf ar ein hagenda ni yw’r cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith. A’r cwestiwn cyntaf, Gareth Bennett.

The next item on our agenda is questions to the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure. And the first question, Gareth Bennett.

Rownd Derfynol Pencampwriaeth UEFA

The UEFA Champions League Final

1. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am lwyfannu rownd derfynol Pencampwriaeth UEFA a gynhaliwyd yng Nghaerdydd yn ddiweddar? OAQ(5)0187(EI)

1. Will the Cabinet Secretary make a statement about the staging of the UEFA Champions League final recently held in Cardiff? OAQ(5)0187(EI)

Yes. The UEFA Champions League final was the spectacular culmination of a four-day celebration of football in our capital city, and the eyes of the world were on Cardiff, for what was a spectacular Team Wales effort, delivered by an excellent team from across the capital.

Gwnaf. Roedd rownd derfynol Pencampwriaeth UEFA yn uchafbwynt ysblennydd i ddathliad pedwar diwrnod o bêl-droed yn ein prifddinas, ac roedd llygaid y byd ar Gaerdydd, ar yr hyn a oedd yn ymdrech ysblennydd gan Dîm Cymru, a gyflawnwyd gan dîm ardderchog o bob rhan o’r brifddinas.

Thanks for that statement. There have been moans, perhaps inevitably, from some residents and traders, but, of course, most of us appreciate that there are long-term benefits from the decision to host the final. I wonder whether you could just perhaps briefly illuminate some of them.

Diolch am eich datganiad. Cafwyd rhai cwynion, yn anochel efallai, gan rai trigolion a masnachwyr, ond wrth gwrs, mae’r rhan fwyaf ohonom yn derbyn y daw manteision hirdymor o ganlyniad i’r penderfyniad i gynnal y rownd derfynol. Tybed a allech dynnu sylw’n fyr at rai ohonynt.

Absolutely. It’s quite timely, as, last week, I listened to Jason Mohammad give a speech in north Wales, where he talked about his pride on the evening of the Champions League final in his city, the city that he grew up in. In fact, he was an Ely boy. And it struck me that the event not only served to encourage economic prosperity, but also to enhance pride in our capital city and in our nation. I understand and appreciate that some businesses in Cardiff, and some residents in Cardiff, will have been limited in terms of how they could move about the city and in terms of how many people they could attract to their premises and their facilities. However, the economic impact is estimated to be £45 million to the capital region. There are many legacy projects that have stemmed from the event.

And I think it’s fair to say that it was a monumental success. In the lead-in to the event, there were concerns expressed about transport, logistics, security, communications, but we delivered, and we delivered well. And it’s now my hope that we can build on what was an unprecedented, or, actually, the biggest sporting event this year, anywhere on the planet, by attracting more world-class events to Wales and by ensuring that we celebrate what makes Wales great, which is our warmth and our welcome.

Yn sicr. Mae’n eithaf amserol gan fy mod, yr wythnos diwethaf, wedi bod yn gwrando ar Jason Mohammad yn rhoi araith yng ngogledd Cymru, lle bu’n siarad am ei falchder ar noswaith rownd derfynol Cynghrair y Pencampwyr yn ei ddinas ef, dinas ei fagwraeth. Roedd yn un o fechgyn Elái mewn gwirionedd. A sylweddolais nad annog ffyniant economaidd oedd unig ddiben y digwyddiad, ond cynyddu balchder hefyd yn ein prifddinas ac yn ein cenedl. Rwy’n deall ac yn derbyn bod rhai busnesau yng Nghaerdydd, a rhai o drigolion Caerdydd, wedi cael eu cyfyngu o ran eu gallu i symud o gwmpas y ddinas ac o ran faint o bobl y gallent eu denu i’w hadeiladau a’u cyfleusterau. Fodd bynnag, amcangyfrifir bod yr effaith economaidd yn werth £45 miliwn i’r brifddinas-ranbarth. Mae llawer o brosiectau etifeddol wedi deillio o’r digwyddiad hwn.

A chredaf ei bod yn deg dweud ei fod wedi bod yn llwyddiant ysgubol. Yn y cyfnod yn arwain at y digwyddiad, mynegwyd pryderon ynglŷn â thrafnidiaeth, logisteg, diogelwch, cyfathrebu, ond fe wnaethom gyflawni, a chyflawni’n dda. A gobeithiaf bellach y gallwn adeiladu ar ddigwyddiad a oedd yn ddigynsail, neu’r digwyddiad chwaraeon mwyaf eleni mewn gwirionedd, yn unrhyw le yn y byd, drwy ddenu mwy o ddigwyddiadau o safon fyd-eang i Gymru a thrwy sicrhau ein bod yn dathlu’r hyn sy’n gwneud Cymru’n wych, sef ein cynhesrwydd a’n croeso.

Cabinet Secretary, it was a huge success, the UEFA cup final here in Cardiff, but, obviously, a series of events before that came to Cardiff, to show that Wales, and Cardiff in particular, could obviously accommodate such a mega event. One things that has been disappointing is the Welsh Government’s lack of ambition to bid for a Commonwealth Games here in Wales. And, as we’ve proven that we can host some of the biggest, if not the biggest, sporting event in 2017, I wonder whether the Cabinet Secretary was minded to maybe reconsider some of the options that might be available to a successful Welsh bid to host a future Commonwealth Games as we go forward. Surely, that would be the pinnacle of bringing many nations into this part of the United Kingdom, and show what a great country we are and what an able country we are to host these major events.

Ysgrifennydd y Cabinet, roedd yn llwyddiant ysgubol, rownd derfynol cwpan UEFA yma yng Nghaerdydd, ond yn amlwg, daeth cyfres o ddigwyddiadau cyn hynny i Gaerdydd, er mwyn dangos yn amlwg y gallai Cymru, a Chaerdydd yn arbennig, gynnal digwyddiad mor enfawr. Un peth sydd wedi bod yn siomedig yw diffyg uchelgais Llywodraeth Cymru i wneud cais am Gemau’r Gymanwlad yma yng Nghymru. A chan ein bod wedi profi y gallwn gynnal rhai o’r digwyddiadau chwaraeon mwyaf, os nad y mwyaf yn 2017, tybed a fyddai Ysgrifennydd y Cabinet yn awyddus i ailystyried rhai o’r opsiynau a allai fod ar gael ar gyfer cais llwyddiannus gan Gymru i gynnal Gemau’r Gymanwlad yn y dyfodol wrth inni symud ymlaen. Yn sicr, dyna fyddai pinacl dod â sawl cenedl i’r rhan hon o’r Deyrnas Unedig, a dangos pa mor wych yw ein gwlad a pha mor gymwys yw ein gwlad i gynnal y digwyddiadau mawr hyn.

Can I thank the Member for his question, but point out that it was not a lack of ambition that led to the decision not to bid for the 2026 games? It was a lack of resource as a consequence of years upon years of austerity and budget cuts to this Welsh Government. That said, I’ve been very clear that we remain in a position where we would wish to examine every opportunity to bid not just for Commonwealth Games, but other major events. I’m on record as saying that, for the 2022 games, there is an opportunity for Britain to do something very different if the Commonwealth Games Federation is minded to allow the rules to be relaxed so that a multination bid could be brought forward. At the moment, it does not seem as though those rules could be relaxed, but, if they were, it’s entirely possible that a Commonwealth Games could be spread out right across the UK. That would be one option. A further option is to bid for a games in the future—2030 or onward. Given what’s happened with the 2022 games, it’s now less likely that the 2026 games will be hosted in the UK, which makes 2030 a possibility.

We’ve already instigated a thorough review of all sports and major events facilities in Wales, with a view to being able to identify what sort of investment would be required and where for the communities that would also enable us in the future to bid for an event such as the Commonwealth Games. But I’d also say that, in bidding for and trying to seek opportunities on a global platform, we have to be very mindful of the need to return on our investment, and, for that reason, we are very careful within Government to ensure that we are bidding for those events that bring the taxpayers of Wales, and the people of Wales, the greatest benefits.

A gaf fi ddiolch i’r Aelod am ei gwestiwn, ond nodi hefyd nad diffyg uchelgais a arweiniodd at y penderfyniad i beidio â gwneud cais am gemau 2026? Diffyg adnoddau o ganlyniad i flwyddyn ar ôl blwyddyn o galedi a thoriadau i gyllidebau Llywodraeth Cymru a fu’n gyfrifol am hynny. Wedi dweud hynny, rwyf wedi bod yn glir iawn ein bod yn parhau i fod mewn sefyllfa lle byddem yn dymuno archwilio pob cyfle i wneud cais, nid yn unig ar gyfer Gemau’r Gymanwlad, ond ar gyfer digwyddiadau mawr eraill. Rwyf wedi dweud yn gyhoeddus y byddai cyfle i Brydain wneud rhywbeth gwahanol iawn ar gyfer gemau 2022 pe bai Ffederasiwn Gemau’r Gymanwlad yn caniatáu i’r rheolau gael eu llacio fel y gellir cyflwyno cais amlwladol. Ar hyn o bryd, nid ymddengys y gellid llacio’r rheolau hynny, ond pe caent eu llacio, mae’n gwbl bosibl y gellid cynnal Gemau’r Gymanwlad ar draws y DU gyfan. Byddai hynny’n un opsiwn. Opsiwn arall yw gwneud cais am gemau yn y dyfodol—2030 neu wedyn. O ystyried yr hyn sydd wedi digwydd gyda gemau 2022, mae’n llai tebygol bellach y bydd gemau 2026 yn cael eu cynnal yn y DU, sy’n gwneud 2030 yn bosibilrwydd.

Rydym eisoes wedi cychwyn adolygiad trylwyr o’r holl gyfleusterau chwaraeon a digwyddiadau mawr yng Nghymru, gyda’r bwriad o allu nodi pa fath o fuddsoddiad y byddai ei angen, ac yn lle, ar gyfer y cymunedau a fyddai hefyd yn ein galluogi i wneud cais yn y dyfodol am ddigwyddiad fel Gemau’r Gymanwlad. Ond byddwn hefyd yn dweud, wrth wneud ceisiadau a cheisio chwilio am gyfleoedd ar lwyfan byd-eang, fod yn rhaid i ni fod yn ymwybodol iawn o’r angen i ddarparu enillion ar ein buddsoddiad, ac am y rheswm hwnnw, rydym yn ofalus iawn yn y Llywodraeth ein bod yn sicrhau ein bod yn gwneud ceisiadau am y digwyddiadau sy’n darparu’r manteision mwyaf i drethdalwyr Cymru ac i bobl Cymru.

Banc Datblygu Cymru

The Development Bank of Wales

2. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am Fanc Datblygu Cymru?  OAQ(5)0178(EI)

2. Will the Cabinet Secretary make a statement on the Development Bank of Wales? OAQ(5)0178(EI)

I am pleased to say that we are making good progress, particularly with regulatory matters, and we remain on course to announce and launch of the development bank later this year.

Rwy’n falch o ddweud ein bod yn gwneud cynnydd da, yn enwedig gyda materion rheoliadol, ac rydym yn dal i fod ar y trywydd iawn i gyhoeddi a lansio’r banc datblygu yn ddiweddarach eleni.

Thank you, Cabinet Secretary. We all know that the clock is now ticking on our exit from the European Union. Therefore, building business confidence is more crucial now than ever it was perhaps before. Therefore, Cabinet Secretary, can I ask whether you have any further details on what the practical set-up will be, and how micro and medium businesses throughout Wales will be able to access finance and other services from the development bank once it’s up and running?

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Gŵyr pob un ohonom fod y cloc yn tician bellach o ran gadael yr Undeb Ewropeaidd. Felly, mae meithrin hyder busnesau bellach yn fwy allweddol nag erioed o’r blaen o bosibl. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, a gaf fi ofyn a oes gennych ragor o fanylion o ran beth fydd y drefn ymarferol, a sut y gall microfusnesau a busnesau canolig eu maint ledled Cymru gael mynediad at gyllid a gwasanaethau eraill gan y banc datblygu pan fydd wedi’i sefydlu ac ar waith?

The development bank’s main purpose, of course, will be to seek out where there’s market failure and to address it, and we know that micro, small and start-up finance is a particular problem in rural Wales—those areas of Wales that the Member so brilliantly represents and serves. Now, I’ve charged Finance Wales to develop a location strategy that will take account of the emerging regional structure within the economy and infrastructure unit, and we are currently working on that restructuring exercise. The Development Bank of Wales will provide a physical presence across the whole of the country, and will be established as a headquarters in north-east Wales. But, I’m also concerned that the Development Bank of Wales has an effective interface with Business Wales, and, for that reason, I’ve asked both Duncan Hamer from Business Wales and Giles Thorley from Finance Wales to work together in exploring how we can make sure that both organisations are able to signpost customers in the best possible way.

Prif ddiben y banc datblygu, wrth gwrs, fydd chwilio am ddiffyg yn y farchnad a mynd i’r afael ag ef, a gwyddom fod cyllid ar gyfer microfusnesau a busnesau bach a chyllid ar gyfer dechrau busnes yn broblem benodol yng Nghymru wledig—yr ardaloedd o Gymru y mae’r Aelod yn eu cynrychioli ac yn eu gwasanaethu mor rhagorol. Nawr, rwyf wedi rhoi’r cyfrifoldeb am ddatblygu strategaeth leoli i ystyried y strwythur rhanbarthol newydd o fewn uned yr economi a’r seilwaith i Cyllid Cymru, ac ar hyn o bryd rydym yn gweithio ar yr ymarfer ailstrwythuro hwnnw. Bydd Banc Datblygu Cymru yn darparu presenoldeb ffisegol ledled y wlad, a bydd yn cael ei sefydlu fel pencadlys yng ngogledd-ddwyrain Cymru. Ond rwy’n awyddus hefyd i Fanc Datblygu Cymru ryngwynebu’n effeithiol gyda Busnes Cymru, ac am y rheswm hwnnw, rwyf wedi gofyn i Duncan Hamer o Busnes Cymru a Giles Thorley o Cyllid Cymru weithio gyda’i gilydd i archwilio sut y gallwn sicrhau bod y ddau sefydliad yn gallu cyfeirio cwsmeriaid yn y ffordd orau bosibl.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau

Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Suzy Davies.

Questions now from the party spokespeople. Conservative spokesperson, Suzy Davies.

Diolch yn fawr, Llywydd. Good afternoon, Cabinet Secretary. Under the Historic Environment (Wales) Act 2016, from 30 May this year, local authorities can register a local land charge to protect their position in the recovery of costs and interest for emergency repairs to listed buildings. Obviously, I have the Swansea Palace Theatre in mind, which has benefited from that in the past, but there are other buildings at immediate risk in other Members’ constituencies and regions as well. When councils were setting their budgets this year, did you receive or did you seek any indication that they were more willing now to proceed with emergency repairs, confident that this new power would help get the reimbursement?

Diolch yn fawr, Llywydd. Prynhawn da, Ysgrifennydd y Cabinet. O dan Ddeddf yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) 2016, o 30 Mai eleni ymlaen, gall awdurdodau lleol gofrestru pridiant tir lleol i ddiogelu eu hunain wrth adennill costau a llog am atgyweiriadau brys i adeiladau rhestredig. Yn amlwg, rwy’n meddwl am Theatr y Palas yn Abertawe, sydd wedi elwa o hynny yn y gorffennol, ond ceir adeiladau eraill sydd mewn perygl yn etholaethau a rhanbarthau’r Aelodau eraill hefyd. Pan oedd y cynghorau’n pennu eu cyllidebau eleni, a gawsoch chi, neu a fuoch yn chwilio am unrhyw arwydd eu bod yn fwy parod bellach i fwrw ymlaen â gwaith atgyweirio brys, a’u bod yn hyderus y byddai’r pŵer newydd hwn yn helpu i sicrhau’r adenillion?

This power was designed to enable local authorities to do all they can to protect the historic environment in those areas of Wales that they represent. I’ve not had an opportunity yet to ascertain whether it’s been effective in the short period that it’s been available. But it was our expectation, based on the consultation that we had with stakeholders, in particular with the Welsh Local Government Association, that local government was satisfied that these tools would enhance their position in being able to protect the built environment.

Cynlluniwyd y pŵer hwn er mwyn galluogi awdurdodau lleol i wneud popeth yn eu gallu i ddiogelu’r amgylchedd hanesyddol yn yr ardaloedd o Gymru y maent yn eu cynrychioli. Nid wyf wedi cael cyfle eto i weld a fu’n effeithiol yn ystod y cyfnod byr y mae wedi bod ar gael. Ond roeddem yn disgwyl, yn seiliedig ar yr ymgynghoriad a gawsom gyda’r rhanddeiliaid, yn enwedig gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, fod llywodraeth leol yn fodlon y byddai’r offerynnau hyn yn gwella eu sefyllfa o ran gallu gwarchod yr amgylchedd adeiledig.

Thank you for that answer, and I hope that the confidence is justified. It might be worth, six months down the line, asking whether they’ve decided to use those powers on the basis that they’ve got them and that they are there for their protection.

Moving now to the national library, obviously, it’s got an expanding role at the moment, taking on the BBC archive and helping this Assembly approach the huge task of archiving our own work. I think also that its outward reach is much more visible than it used to be—the online service that it’s producing is burgeoning. I’d like to just briefly draw Members’ attention to the new website, which allows free access to over 450 Welsh journals published since 1735. So, if you’ve got five minutes today, you’ll find that it turns into five hours, so watch yourselves.

The library benefits, of course, from public investment, and I acknowledge the recent additional money that it’s had in the last budget. But no investment is condition free and I understand that you’re looking for the library to attract more visitors. By that, will you accept that more online visitors would count towards an overall total, or are you looking at visitors through the door? Because, as we follow that new funding, and maybe it doesn’t appear in next year’s budget, we’d like to be absolutely certain as to the reasons why.

Diolch am eich ateb, ac rwy’n gobeithio y gellir cyfiawnhau’r hyder hwnnw. Efallai, chwe mis yn ddiweddarach, y byddai’n werth gofyn a ydynt wedi penderfynu defnyddio’r pwerau hynny ar y sail eu bod ganddynt a’u bod yno ar gyfer eu diogelu.

Gan symud yn awr at y llyfrgell genedlaethol, yn amlwg, mae ei rôl yn ehangu ar hyn o bryd, wrth iddi ymgymryd ag archif y BBC a helpu’r Cynulliad hwn i ymgymryd â’r dasg enfawr o archifo ein gwaith ein hunain. Credaf hefyd fod ei chyrhaeddiad allanol yn llawer mwy amlwg nag yr arferai fod—mae’r gwasanaeth ar-lein a ddarperir ganddi yn cynyddu. Hoffwn dynnu sylw’r Aelodau’n fyr at y wefan newydd, sy’n darparu mynediad rhad ac am ddim at dros 450 o gylchgronau Cymreig a gyhoeddwyd ers 1735. Felly, os oes pum munud gennych heddiw, fe welwch fod hynny’n troi’n bum awr, felly byddwch yn ofalus.

Mae’r llyfrgell yn elwa, wrth gwrs, o fuddsoddiad cyhoeddus, ac rwy’n cydnabod yr arian ychwanegol y mae wedi’i gael yn ddiweddar yn y gyllideb ddiwethaf. Ond nid oes unrhyw fuddsoddiad nad oes amodau ynghlwm wrtho, ac rwy’n deall eich bod yn awyddus i’r llyfrgell ddenu mwy o ymwelwyr. A fyddech yn derbyn y byddai mwy o ymwelwyr ar-lein yn cyfrif tuag at gyfanswm cyffredinol yn hynny o beth, neu a ydych yn edrych ar ymwelwyr a ddaw drwy’r drws? Oherwydd, wrth inni fynd ar drywydd y cyllid newydd, ac efallai na fydd yn ymddangos yng nghyllideb y flwyddyn nesaf, hoffem fod yn hollol sicr ynglŷn â’r rhesymau pam.

The Member raises a very good point actually, because one of the key strengths of the national library is the exemplary level of skills in digitisation that is so apparent at the Aberystwyth library. In terms of visitor numbers, I wish to see an increase in both online visitors and visitors to the actual library itself. The advantage of online visitors is that they can be used to push up the income that can be generated through the purchase of digital archives. That is proving to be one of the primary areas of growth in activities for the national library.

In terms of driving up visitors to the actual library itself, I do believe that the outreach work, in terms of education, has a magnificent effect on schools and colleges and universities, but it would be advantageous for more people to visit the library, not just because it is a unique and magnificent place, but also because commercial activities of libraries, through sales of goods purchased, is incredibly important in terms of the revenue that it raises.

Mae’r Aelod yn codi pwynt da iawn mewn gwirionedd, gan mai un o gryfderau allweddol y llyfrgell genedlaethol yw lefel ardderchog y sgiliau digideiddio sydd mor amlwg yn y llyfrgell yn Aberystwyth. O ran nifer yr ymwelwyr, hoffwn weld cynnydd o ran ymwelwyr ar-lein ac ymwelwyr â’r llyfrgell ei hun. Mantais ymwelwyr ar-lein yw y gellir eu defnyddio i gynyddu’r incwm y gellir ei gynhyrchu drwy brynu archifau digidol. Mae hwn yn un o’r prif feysydd twf mewn gweithgareddau ar gyfer y llyfrgell genedlaethol.

O ran cynyddu nifer yr ymwelwyr â’r llyfrgell ei hun, credaf fod y gwaith allgymorth, o ran addysg, yn cael effaith odidog ar ysgolion a cholegau a phrifysgolion, ond byddai o fudd pe bai rhagor o bobl yn ymweld â’r llyfrgell, nid yn unig am ei fod yn lle unigryw a godidog, ond hefyd am fod gweithgarwch masnachol llyfrgelloedd, drwy werthiant nwyddau a brynwyd, yn eithriadol o bwysig o ran y refeniw y maent yn ei godi.

Thank you very much for that answer. I’ll see what happens this time next year.

Finally, the Year of Legends, of course, has hopefully sparked great interest in Wales as a film and TV location. I’m already aware of their back catalogue, so I don’t particularly want to hear about that, but I am keen to know what Welsh Government is doing to support the future for the two main film studios in my region.

Diolch yn fawr iawn am eich ateb. Caf weld beth sy’n digwydd yr adeg hon y flwyddyn nesaf.

Yn olaf, mae Blwyddyn y Chwedlau, wrth gwrs, wedi sbarduno cryn ddiddordeb, gobeithio, yng Nghymru fel lleoliad ffilm a theledu. Rwyf eisoes yn ymwybodol o’u hanes blaenorol, felly nid wyf yn arbennig o awyddus i glywed am hynny, ond rwy’n awyddus i wybod beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi dyfodol y ddwy brif stiwdio ffilm yn fy rhanbarth.

The creative industries in Wales are an incredible success and we should applaud the leadership within the sector. The sector is growing faster here in Wales than it is anywhere else in the UK, and that’s down to a relentless focus in promoting Wales and the skills within the sector for, in particular, television drama. In the future, we are looking at a huge slate of activity through Bad Wolf. We are also looking at utilising some of the greatest outdoor facilities that we have across Wales as filming space. In terms of other studios, it is our understanding that there is considerable demand for studio space, but our particular focus now is on making sure that we have the crews available to meet the demand. Demand is exceptional right now. Our focus is on making sure that we’ve got the individuals with the skills who can ensure that television and film production is achievable.

Mae’r diwydiannau creadigol yng Nghymru yn llwyddiant ysgubol a dylem gymeradwyo’r arweinyddiaeth yn y sector. Mae’r sector yn tyfu’n gyflymach yma yng Nghymru nag yn unman arall yn y DU, ac mae hynny o ganlyniad i ffocws di-baid ar hyrwyddo Cymru a’r sgiliau o fewn y sector, yn benodol ar gyfer dramâu teledu. Yn y dyfodol, rydym yn edrych ar raglen enfawr o weithgarwch drwy Bad Wolf. Rydym yn edrych hefyd ar ddefnyddio rhai o’r cyfleusterau awyr agored ardderchog sydd gennym ledled Cymru fel lleoliadau ffilmio. O ran stiwdios eraill, deallwn fod cryn alw am ofod stiwdio, ond rydym yn canolbwyntio’n benodol ar hyn o bryd ar sicrhau bod y criwiau ar gael gennym i ateb y galw. Mae’r galw’n aruthrol ar hyn o bryd. Rydym yn canolbwyntio ar sicrhau bod gennym unigolion sydd â’r sgiliau i wneud yn siŵr fod modd cynhyrchu teledu a ffilm.

Diolch, Llywydd. Continuing on the earlier theme of staging events, Cabinet Secretary, would the Cabinet Secretary update us on his proposal for the construction of a multipurpose arena with a capacity of, perhaps, 20,000, and which would host a multiplicity of smaller events?

Diolch, Llywydd. Gan barhau ar y thema gynharach ynglŷn â llwyfannu digwyddiadau, Ysgrifennydd y Cabinet, a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi’r wybodaeth ddiweddaraf inni ynglŷn â’i gynnig ar gyfer adeiladu arena amlbwrpas gyda chapasiti, efallai, o 20,000, a fyddai’n cynnal nifer fawr o ddigwyddiadau llai eu maint?

I believe that the facility the Member refers to is the proposed Cardiff arena. This is not a proposal from Welsh Government. I think there’s been some mischief made by one of the opposition Members—not in the Member’s party—regarding the proposal and who it comes from. It’s actually a proposal Cardiff council is looking at at the moment, and they’re examining the potential of a number of options. It is my belief that, as we seek to host more events, as we seek to attract more business events to Wales, we do require twenty-first century facilities. And I do not believe it’s in the interest of our nation to have politicians turn the regions against each other, when talking about what facilities we need.

In my view, we need a major arena in the south, and Cardiff is perfectly situated, as the capital city, for an arena. But equally, I understand the need for upgrades to facilities across Wales, and for that reason, my officials met with Wrexham Association Football Club officials, just last week, to discuss the Racecourse ground. They’ve met with a number of sports and cultural organisations across the length and breadth of Wales to ensure that we do have facilities fit for the twenty-first century.

Credaf mai’r cyfleuster y cyfeiria’r Aelod ato yw arena arfaethedig Caerdydd. Nid cynnig gan Lywodraeth Cymru yw hwn. Credaf fod un o Aelodau’r gwrthbleidiau—nid o blaid yr Aelod—wedi bod yn creu helynt ynglŷn â’r cynnig a chan bwy y daw. Mewn gwirionedd, cynnig ydyw y mae cyngor Caerdydd yn ei ystyried ar hyn o bryd, ac maent yn archwilio potensial sawl opsiwn. Wrth i ni geisio cynnal mwy o ddigwyddiadau, wrth i ni geisio denu mwy o ddigwyddiadau busnes i Gymru, credaf fod arnom angen cyfleusterau sy’n addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain. Ac ni chredaf ei bod o fudd i’n cenedl fod gwleidyddion yn troi’r rhanbarthau yn erbyn ei gilydd, wrth siarad am ba gyfleusterau sydd eu hangen arnom.

Yn fy marn i, mae angen arena fawr yn y de, ac mae Caerdydd yn lle perffaith, a hithau’n brifddinas, ar gyfer arena. Ond yr un modd, rwy’n deall bod angen uwchraddio cyfleusterau ledled Cymru, ac am y rheswm hwnnw, cyfarfu fy swyddogion â swyddogion Clwb Pêl-droed Wrecsam yr wythnos diwethaf i drafod y Cae Ras. Maent wedi cyfarfod â nifer o sefydliadau diwylliannol a chwaraeon ledled Cymru er mwyn sicrhau bod gennym gyfleusterau sy’n addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain.

Well, I understand that we do have arenas in Cardiff that host something like up to 80,000 people, but we’re talking about major, say, musical events et cetera. Would the Welsh Government be open to the possibility of helping to fund a major arena for this sort of thing, because it can’t be right that in Cardiff city, which is one of the fastest-growing cities in Europe, we have Welsh people having to go to Birmingham or Manchester or London in order to experience some of the best entertainment—musical entertainment—available?

Wel, rwy’n deall bod gennym arenâu yng Nghaerdydd sy’n dal hyd at oddeutu 80,000 o bobl, ond rydym yn siarad, dyweder, am ddigwyddiadau cerddorol mawr ac ati. A fyddai Llywodraeth Cymru yn agored i’r posibilrwydd o helpu i ariannu arena fawr ar gyfer y math hwn o beth, gan nad yw’n iawn fod gennym Gymry yn ninas Caerdydd, un o’r dinasoedd sy’n tyfu gyflymaf yn Ewrop, yn gorfod mynd i Birmingham neu Fanceinion neu Lundain er mwyn profi peth o’r adloniant gorau—adloniant cerddorol—sydd ar gael?

We do already have a good number of facilities within the capital city and, of course, we will soon have the biggest and best convention centre in the south-west of the UK, but there remains a gap in the market that a new arena could address and could fill, and my officials continue to work with Cardiff council as they scrutinise various options, and in due course, I’m sure that a clearer picture of what it is that Cardiff city council would like to achieve for Cardiff will become apparent.

Mae gennym eisoes nifer helaeth o gyfleusterau yn y brifddinas, ac wrth gwrs, cyn bo hir bydd gennym y ganolfan gynadledda fwyaf a gorau yn ne-orllewin y DU, ond mae bwlch ar ôl yn y farchnad y gallai arena newydd fynd i’r afael ag ef a’i lenwi, ac mae fy swyddogion yn parhau i weithio gyda chyngor Caerdydd wrth iddynt graffu ar wahanol opsiynau, ac ymhen y rhawg, rwy’n siŵr y daw darlun cliriach i’r amlwg o ran yr hyn yr hoffai cyngor dinas Caerdydd ei gyflawni ar gyfer Caerdydd.

Could the Cabinet Secretary update us on where we are in terms of a decision on the Circuit of Wales? The First Minister said, on 6 June, that he expected a decision to be made by the Cabinet within two weeks—therefore, by yesterday. If it hasn’t proven possible already, could he give us a date for when that Cabinet discussion will happen, and can we still expect an announcement of that decision before the end of the month? And could he also say if he’s decided whether he’s prepared to share the external due diligence that has been conducted with opposition party spokespersons, as we’ve requested? A positive decision will, of course, bind future administrations of different political colours, potentially, and so it would only seem appropriate to involve other political parties in the decision making over this project. I understand from the company that they would have no objection to this being done on a commercial confidence basis.

A allai Ysgrifennydd y Cabinet roi’r wybodaeth ddiweddaraf inni ynglŷn â’n sefyllfa o ran penderfyniad ynghylch Cylchffordd Cymru? Dywedodd y Prif Weinidog, ar 6 Mehefin, ei fod yn disgwyl penderfyniad gan y Cabinet o fewn pythefnos—felly, erbyn ddoe. Os nad yw wedi bod yn bosibl hyd yma, a all roi dyddiad inni ar gyfer pa bryd y bydd y Cabinet yn cael y drafodaeth honno, ac a gawn barhau i ddisgwyl cyhoeddiad ynglŷn â’r penderfyniad hwnnw cyn diwedd y mis? A allai ddweud hefyd a yw wedi penderfynu a yw’n barod i rannu’r diwydrwydd dyladwy allanol a gyflawnwyd gan lefarwyr y gwrthbleidiau, fel y gofynnom? Bydd penderfyniad cadarnhaol, wrth gwrs, yn rhwymo gweinyddiaethau o wahanol liwiau gwleidyddol yn y dyfodol, o bosibl, ac felly byddai’n ymddangos y dylid cynnwys pleidiau gwleidyddol eraill yn y broses o wneud penderfyniadau ynglŷn â’r prosiect hwn. Deallaf gan y cwmni na fyddai ganddynt unrhyw wrthwynebiad i hyn gael ei wneud ar sail cyfrinachedd masnachol.

The decision will be taken by the Cabinet next Tuesday, and it’s my intention to ensure that Members are informed of that decision as soon as possible thereafter. In terms of the due diligence reports, there’s not just one; there are several. This an issue that we’re currently considering: whether the due diligence can be published, not just for Members but for a wider audience. It is something that, of course, we would wish to discuss with the developers themselves.

Bydd y Cabinet yn gwneud y penderfyniad ddydd Mawrth nesaf, ac rwy’n bwriadu sicrhau bod yr Aelodau’n cael gwybod am y penderfyniad hwnnw cyn gynted â phosibl wedi hynny. O ran yr adroddiadau diwydrwydd dyladwy, nid un ohonynt sydd; mae yna sawl un. Mae hwn yn fater rydym yn ei ystyried ar hyn o bryd: pa un a ellir cyhoeddi’r diwydrwydd dyladwy, nid yn unig ar gyfer yr Aelodau ond ar gyfer cynulleidfa ehangach. Mae’n rhywbeth yr hoffem ei drafod gyda’r datblygwyr eu hunain, wrth gwrs.

I’m grateful for that answer. Could the Cabinet Secretary set out the criteria by which he will arrive at his final recommendation to the Cabinet? I understand his demand of a 50 per cent or less Government guarantee and named investor term sheets has already been met. The external due diligence they referred to has covered a wide range of areas: economic impact, fit-and-proper-person test and various other issues. He’s presumably now seen that due diligence. Can he say if it’s identified any major issues that are a cause for concern? Does he now have an independently verified figure for job creation, and can he tell us what it is? Has the project been subject to any other review, external or internal, of which he has not previously informed us? And given that we’ve had six years of deliberation on this project, can the Cabinet Secretary assure us that when he gets up next week it will be a case of not another delay or a deferral with a further change, potentially, in the Government’s evaluation criteria, but a final and definitive decision in relation to this project?

Rwy’n ddiolchgar am eich ateb. A allai Ysgrifennydd y Cabinet nodi’r meini prawf a fydd yn llywio ei argymhelliad terfynol i’r Cabinet? Deallaf fod ei ofyniad o warant o 50 y cant neu lai gan y Llywodraeth a dogfennau amodau buddsoddwr a enwir eisoes wedi ei fodloni. Mae’r diwydrwydd dyladwy allanol y cyfeiriasant ato wedi cwmpasu ystod eang o feysydd: effaith economaidd, prawf unigolyn addas a phriodol ac amryw o faterion eraill. Yn ôl pob tebyg, mae bellach wedi gweld y diwydrwydd dyladwy hwnnw. A all ddweud a yw wedi nodi unrhyw faterion o bwys sy’n achos pryder? A oes ganddo bellach ffigur a wiriwyd yn annibynnol ar gyfer creu swyddi, ac a all ddweud wrthym beth yw’r ffigur hwnnw? A yw’r prosiect wedi bod yn destun unrhyw adolygiad arall, yn allanol neu’n fewnol, nad yw wedi rhoi gwybod i ni yn ei gylch o’r blaen? Ac o ystyried ein bod wedi cael chwe blynedd o drafod ynglŷn â’r prosiect hwn, a all Ysgrifennydd y Cabinet roi sicrwydd inni, pan fydd yn codi yr wythnos nesaf, yn hytrach na rhagor o oedi neu ohirio, gyda rhagor o newidiadau, o bosibl, ym meini prawf gwerthuso’r Llywodraeth, y byddwn yn cael penderfyniad terfynol a phendant mewn perthynas â’r prosiect hwn?

I think the First Minister and I have been clear that, in determining the Circuit of Wales, the project must stand up on its own two feet; it must deliver for the people of Blaenau Gwent and the Heads of the Valleys; and it must meet the criteria that we set out last summer, where at least 50 per cent of the finance comes from the private sector and at least 50 per cent of the guarantees, or the risk, is shouldered by the private sector as well. We need to examine the value for money, the jobs that are likely to be created, and the viability and sustainability of the project, not just during construction but for several decades. All of those are being considered as part of the work that’s taking place right now in the lead-up to the Cabinet decision next week. The project, as the Member is aware, has evolved many, many times during the last five to six years, and whilst previous reviews have been carried out, and appraisals have been carried out, they would relate to previous business models.

Credaf fod y Prif Weinidog a minnau wedi bod yn glir, wrth benderfynu ar Gylchffordd Cymru, fod yn rhaid i’r prosiect sefyll ar ei draed ei hun; mae’n rhaid iddo ddarparu ar gyfer pobl Blaenau Gwent a Blaenau’r Cymoedd; ac mae’n rhaid iddo fodloni’r meini prawf a nodwyd gennym yr haf diwethaf, lle mae o leiaf 50 y cant o’r cyllid yn dod o’r sector preifat, a bod o leiaf 50 y cant o’r gwarantau, neu’r risg, yn cael ei ysgwyddo gan y sector preifat hefyd. Mae angen i ni ystyried y gwerth am arian, y swyddi sy’n debygol o gael eu creu, a hyfywedd a chynaliadwyedd y prosiect, nid yn unig yn ystod y gwaith adeiladu, ond am sawl degawd. Mae pob un o’r rheini’n cael eu hystyried fel rhan o’r gwaith sy’n mynd rhagddo ar hyn o bryd yn y cyfnod cyn penderfyniad y Cabinet yr wythnos nesaf. Mae’r prosiect, fel y gŵyr yr Aelod, wedi esblygu sawl, sawl gwaith dros y pump i chwe blynedd diwethaf, ac er bod adolygiadau blaenorol wedi’u cynnal, a gwerthusiadau wedi’u cwblhau, byddent yn ymwneud â modelau busnes blaenorol.

If we could move, finally, to another major project, could the Cabinet Secretary update us on the compound semiconductor foundry and cluster project announced as part of the Cardiff city region city deal? I understand that the city region team are in negotiation with your own property team over the acquisition of the packaging and testing building on the old LG site, which has been empty since 1996. Now, this project, linked as it is, according to industry sources, with a major IQE contract for its vertical-cavity cell technology, which will be intrinsic to the 3D sensing camera in the new iPhone 8 has huge potential—transformative potential—for the Welsh economy. I’m told that haggling and foot-dragging by Government over the terms of the acquisition of this empty building has meant the company has now had to prepare a plan B, which would involve manufacture at its facilities in North Carolina, with a consequent loss, potentially, of thousands of jobs to the Welsh economy. The fourteenth of July—the next meeting of the Cardiff city region Cabinet—is the absolute deadline for a decision. So, can the Cabinet Secretary assure us it’s a deadline that we will absolutely not miss?

Os cawn symud, yn olaf, at brosiect mawr arall, a allai Ysgrifennydd y Cabinet roi’r wybodaeth ddiweddaraf inni ynglŷn â’r prosiect ffowndri a chlwstwr lled-ddargludyddion cyfansawdd a gyhoeddwyd fel rhan o fargen ddinesig dinas-ranbarth Caerdydd? Deallaf fod tîm y dinas-ranbarth yn cynnal trafodaethau gyda’ch tîm eiddo eich hun ynglŷn â chaffael yr adeilad pacio a phrofi ar hen safle LG, sydd wedi bod yn wag ers 1996. Nawr, mae’r prosiect hwn yn gysylltiedig, yn ôl ffynonellau yn y diwydiant, â chontract pwysig gydag IQE ar gyfer ei dechnoleg cell ceudod fertigol, a fydd yn rhan hanfodol o’r camera synhwyro 3D yn yr iPhone 8 newydd, ac mae ganddo botensial enfawr—potensial trawsnewidiol—ar gyfer economi Cymru. Dywedir wrthyf fod y ffaith fod y Llywodraeth wedi bod yn bargeinio a llusgo’i thraed dros delerau caffael yr adeilad gwag hwn wedi golygu bod y cwmni bellach wedi gorfod paratoi cynllun B, a fyddai’n cynnwys gweithgynhyrchu yn eu cyfleusterau yng Ngogledd Carolina, gan arwain, o bosibl, at golli miloedd o swyddi i economi Cymru. Y pedwerydd ar ddeg o Orffennaf—cyfarfod nesaf Cabinet dinas-ranbarth Caerdydd—yw’r terfyn amser pendant ar gyfer gwneud penderfyniad. Felly, a allai Ysgrifennydd y Cabinet roi sicrwydd inni ei fod yn derfyn amser na fyddwn yn ei fethu ar unrhyw gyfrif?

This is one of the most important projects on my desk at present. It’s a huge opportunity, not just for Newport, not for the city region, but for the whole of Wales. This represents our move, our transition, to the economy of the twenty-first century, where automation, where robotics, where information technology will become ever more important. My officials are in contact with IQE, but I am personally as well, with a view of ensuring that this incredible opportunity is delivered for Newport and for the rest of Wales.

Dyma un o’r prosiectau pwysicaf ar fy nesg ar hyn o bryd. Mae’n gyfle enfawr, nid yn unig i Gasnewydd, nid i’r dinas-ranbarth, ond i Gymru gyfan. Mae’n cynrychioli ein symud, ein trawsnewid, i economi’r unfed ganrif ar hugain, lle bydd awtomeiddio, lle bydd roboteg, lle bydd technoleg gwybodaeth yn dod yn fwyfwy pwysig. Mae fy swyddogion mewn cysylltiad ag IQE, ond rwyf finnau hefyd, yn bersonol, gyda golwg ar sicrhau bod y cyfle anhygoel hwn yn cael ei wireddu ar gyfer Casnewydd ac ar gyfer gweddill Cymru.

Datblygiad Economaidd

Economic Development

3. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi’r wybodaeth ddiweddaraf am sut y mae ei adran yn cydweithio â’r Swyddfa Ystadegau Gwladol i gynyddu datblygiad economaidd yng Nghymru? OAQ(5)0182(EI)

3. Will the Cabinet Secretary provide an update on how his department is collaborating with the Office for National Statistics to increase economic development in Wales? OAQ(5)0182(EI)

We work closely with the ONS on a wide range of issues, including more recently discussions around the economic development potential of the new data science campus and the development of new data apprenticeships.

Rydym yn gweithio’n agos gyda’r Swyddfa Ystadegau Gwladol ar ystod eang o faterion, gan gynnwys trafodaethau, yn fwy diweddar, ynglŷn â photensial datblygu economaidd y campws gwyddor data newydd a datblygu prentisiaethau data newydd.

Thank you, Cabinet Secretary. Last month I attended the first ever Welsh data dive, hosted by the ONS—an event where data scientists, developers and designers, in their own time, worked with charities to help them use data to analyse their projects and the communities they support. In this case, they worked with SafeLives and Llamau. Building on this exciting work, there are many businesses, public and third sector organisations that will benefit from such co-operation in the future. Would the Cabinet Secretary and his officials encourage further collaborations in this area and explore ways it could support economic growth and improve local services?

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Y mis diwethaf, mynychais ‘data dive’ cyntaf Cymru, a gynhelir gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol—digwyddiad lle bu gwyddonwyr data, datblygwyr a dylunwyr, yn eu hamser eu hunain, yn gweithio gydag elusennau i roi cymorth iddynt ddefnyddio data i ddadansoddi eu prosiectau a’r cymunedau a gefnogir ganddynt. Yn yr achos hwn, roeddent yn gweithio gyda SafeLives a Llamau. Gan adeiladu ar y gwaith cyffrous hwn, bydd llawer o fusnesau a sefydliadau yn y sector cyhoeddus a’r trydydd sector yn elwa o gydweithredu o’r fath yn y dyfodol. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet a’i swyddogion annog rhagor o gydweithredu yn y maes ac archwilio ffyrdd y gallai gefnogi twf economaidd a gwella gwasanaethau lleol?

Well, there are considerable opportunities that could stem from collaboration in this particular field. Data are now a vital part of the global economy, and it’s clear that innovative use of data drives economic growth. There are a number of challenges to be faced, but with those challenges there are huge opportunities: the storage of data, the exploitation and use of data, and also security and making sure that the storage is appropriately managed. I do think that Wales is uniquely placed to lead the way in this area. I think Newport has an incredible story to tell—it has a great narrative about how it is building an economic future on emerging digital technologies, so I think that’s something that we should all be applauding.

There’s also been a strong team ethic in and around Newport. I think the local council deserves to be applauded for their work in this field. It’s been a great honour to be able to work with stakeholders and partners in driving forward this particular agenda. And I do hope that through this investment in the development of new skills in this area, Wales will become a world leader in ethical data management.

Wel, mae cyfleoedd sylweddol a allai ddeillio o gydweithredu yn y maes penodol hwn. Mae data bellach yn rhan hanfodol o’r economi fyd-eang, ac mae’n amlwg fod defnydd arloesol o ddata yn sbarduno twf economaidd. Mae sawl her sydd angen ei hwynebu, ond gyda’r heriau hynny, daw cyfleoedd enfawr: storio data, ymelwa ar ddata a’i ddefnyddio, yn ogystal â diogelwch a sicrhau bod y broses o storio yn cael ei rheoli’n briodol. Credaf fod Cymru mewn sefyllfa unigryw i arwain yn y maes hwn. Credaf fod gan Gasnewydd stori anhygoel i’w hadrodd—mae ganddynt naratif gwych ynglŷn â sut y maent yn adeiladu dyfodol economaidd ar dechnolegau digidol sy’n datblygu, felly credaf fod hynny’n rhywbeth y dylai pob un ohonom ei gymeradwyo.

Mae gwerthoedd tîm wedi bod yn gryf yng Nghasnewydd a’r cyffiniau. Credaf y dylid canmol y cyngor lleol am eu gwaith yn y maes hwn. Mae wedi bod yn anrhydedd gweithio gyda rhanddeiliaid a phartneriaid wrth fwrw ymlaen â’r agenda benodol hon. A thrwy’r buddsoddiad hwn ar gyfer datblygu sgiliau newydd yn y maes, gobeithiaf y bydd Cymru’n dod yn un o arweinwyr y byd ym maes rheoli data yn foesegol.

Cabinet Secretary, can I welcome the fact that the ONS has now started to publish data at local authority level on two key measures of economic output and prosperity, that is gross value added and gross disposable household income. And I think there’s great potential, and I’d like the Welsh Government to say what they may do in this field, to ensure that, say, the Cardiff city deal—but it applies to other city regions—uses this information, and to measure their success in leading to economic prosperity and increase of wealth across the whole region. I think these are going to be key indicators.

Ysgrifennydd y Cabinet, hoffwn groesawu’r ffaith fod y Swyddfa Ystadegau Gwladol bellach wedi dechrau cyhoeddi data ar lefel awdurdodau lleol ar ddau ddull allweddol o fesur allbwn a ffyniant economaidd, sef gwerth ychwanegol gros ac incwm gwario gros aelwydydd. Rwy’n credu bod yna gryn botensial, a hoffwn pe bai Llywodraeth Cymru yn dweud beth y gallant ei wneud yn y maes hwn, i sicrhau bod bargen ddinesig Caerdydd, dyweder—ond mae’n berthnasol i ddinas-ranbarthau eraill hefyd—yn defnyddio’r wybodaeth hon, ac yn mesur eu llwyddiant yn arwain at ffyniant economaidd a chynyddu cyfoeth ledled y rhanbarth. Rwy’n credu y bydd y rhain yn ddangosyddion allweddol.

I think the Member’s absolutely right. This provides us with an opportunity to measure and to test our resolve to ensure that we improve wealth, not just in the aggregate, but also at an individual level, and also improve levels of well-being in both the aggregate and individual levels, so that we reduce levels of inequality in both as well. And the presence of the ONS in Newport I think can help to contribute to our understanding of this agenda, and also to holding, not just Welsh Government but all public services, and, indeed, our partners in the private and the third sector, to account as we move towards creating prosperity for all.

Credaf fod yr Aelod yn llygad ei le. Mae hyn yn rhoi cyfle i ni fesur a phrofi cryfder ein penderfyniad i sicrhau ein bod yn cynyddu cyfoeth, nid yn unig yn gyffredinol, ond hefyd ar lefel unigolion, yn ogystal â gwella lefelau lles ar lefel gyffredinol ac ar lefel unigolion, er mwyn inni leihau anghydraddoldeb ar y ddwy lefel hefyd. A chredaf y gall presenoldeb y Swyddfa Ystadegau Gwladol yng Nghasnewydd helpu i gyfrannu at ein dealltwriaeth o’r agenda hon, ac at y broses o ddwyn, nid yn unig Llywodraeth Cymru, ond yr holl wasanaethau cyhoeddus, a’n partneriaid yn y sector preifat a’r trydydd sector yn wir, i gyfrif wrth i ni symud tuag at sicrhau ffyniant i bawb.

I know the Cabinet Secretary’s department is aiming to increase economic development in Wales and move towards prosperity for all. But is he aware of the announcement made by Tesco today that it plans to close Tesco House in Cardiff North in my constituency, with the loss of 1,200 jobs, and that the call-centre work will be moving to Dundee, where they’ll be creating 200 jobs? This affects a lot of people in Cardiff North and in surrounding constituencies. It’s been there for many years; I’ve visited it on many occasions. What can the Cabinet Secretary do with this dismaying announcement?

Gwn fod adran Ysgrifennydd y Cabinet yn anelu at gynyddu datblygiad economaidd yng Nghymru a cheisio sicrhau ffyniant i bawb. Ond a yw’n ymwybodol o’r cyhoeddiad a wnaed gan Tesco heddiw eu bod yn bwriadu cau Tesco House yng Ngogledd Caerdydd yn fy etholaeth, a cholli 1,200 o swyddi, ac y bydd gwaith y ganolfan alwadau’n symud i Dundee, lle byddant yn creu 200 o swyddi? Mae hyn yn effeithio ar lawer o bobl yng Ngogledd Caerdydd ac mewn etholaethau cyfagos. Mae wedi bod yno ers blynyddoedd lawer; rwyf wedi ymweld â’r lle ar sawl achlysur. Beth y gall Ysgrifennydd y Cabinet ei wneud gyda’r cyhoeddiad siomedig hwn?

Presiding Officer, I have received news from Tesco in the past 45 minutes, which is being acted upon immediately. I’ve instructed my officials to put together a package of support for those who could be affected, but we have also established a telephone conference call between Tesco, myself and the First Minister in the next hour.

Llywydd, rwyf wedi cael newyddion gan Tesco yn y 45 munud diwethaf, ac rydym yn gweithredu arno unwaith. Rwyf wedi cyfarwyddo fy swyddogion i lunio pecyn cymorth ar gyfer y rhai a allai gael eu heffeithio, ond rydym hefyd wedi sefydlu galwad gynadledda rhwng Tesco, y Prif Weinidog a minnau yn ystod yr awr nesaf.

Cymru fel Cyrchfan i Dwristiaid

Wales as a Tourist Destination

4. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i wella’r gwaith o hyrwyddo Cymru fel cyrchfan i dwristiaid? OAQ(5)0177(EI)

4. What plans does the Welsh Government have to improve the promotion of Wales as a tourist destination? OAQ(5)0177(EI)

Our very successful tourism strategy sets out our priorities to support the tourism industry across Wales. This includes marketing campaigns in the UK and overseas, and it includes capital development funding for new and existing tourism businesses, along with revenue funding for regional projects.

Mae ein strategaeth dwristiaeth lwyddiannus iawn yn nodi ein blaenoriaethau i gefnogi’r diwydiant twristiaeth ledled Cymru. Mae hyn yn cynnwys ymgyrchoedd marchnata yn y DU a thramor, ac mae’n cynnwys cyllid datblygu cyfalaf ar gyfer busnesau twristiaeth newydd a rhai sy’n bodoli eisoes, ynghyd â chyllid refeniw ar gyfer prosiectau rhanbarthol.

Thank you very much for that reply, Cabinet Secretary. Welsh Government support is vital for the effective marketing of Wales as a tourist destination. The Welsh Tourism Alliance has said that the current £10 million marketing budget for Visit Wales is inadequate to realise the potential of the industry in Wales. The budget for Visit Scotland, for example, is around £55 million. What plan does the Cabinet Secretary have, in conjunction with Visit Wales, to address these concerns and to ensure that the full potential of tourism in Wales is maximised, as we’ve got more castles and more churches here—[Interruption.]—rather than more inhabited islands?

Diolch yn fawr iawn am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae cefnogaeth Llywodraeth Cymru yn hanfodol ar gyfer marchnata Cymru’n effeithiol fel cyrchfan i dwristiaid. Mae Cynghrair Twristiaeth Cymru wedi dweud nad yw’r gyllideb farchnata bresennol o £10 miliwn ar gyfer Croeso Cymru yn ddigonol i wireddu potensial y diwydiant yng Nghymru. Mae’r gyllideb ar gyfer Visit Scotland, er enghraifft, oddeutu £55 miliwn. Pa gynllun sydd gan Ysgrifennydd y Cabinet, ar y cyd â Croeso Cymru, i fynd i’r afael â’r pryderon hyn ac i sicrhau y gwneir y gorau o botensial llawn twristiaeth yng Nghymru, gan fod gennym fwy o gestyll a mwy o eglwysi yma—[Torri ar draws.]—yn hytrach nag ynysoedd mwy cyfannedd?

And chapels, indeed—many more chapels than anywhere else. Look, I think we should just first of all recognise the success of the sector right now today. We’re seeing a record number of people visiting from overseas and we’re seeing a record number of people visiting for across the UK, spending a record amount. And in terms of the marketing budget, yes, it’s gone up by 38 per cent this year, but you can’t look at marketing in isolation from the other activity that drives up the value of the sector. Our investment goes way beyond—. You have to make sure that the marketing is aligned with the product and in turn you have to invest in the product, too. So, for example, we know that one of the primary reasons people come to Wales is to experience the historic environment. In turn, for that reason, we’ve been investing heavily in transformational projects at some of our best and most fantastic castles and places of worship. In terms of the marketing effort, it’s not just how much you spend, but also in what way you spend it—how smart you are.

The traditional view that you have to spend a huge amount of money on print and broadcast advertisements is becoming increasingly redundant. Yes, there is still a call for that, but increasing in significance is the role of social media. That is far more cost-effective. In order to capture the imagination and the attention of a global marketplace, you have to have a very strong product, and you have to have a very strong marketing exercise. I have to say, if I had a tattoo for every award that the Visit Wales team has won for the marketing programme, I’d have two full sleeves by now, because they have been doing an excellent job in promoting Wales, here in the UK and abroad, and it is borne out in the figures. The figures are astonishing, and I very much welcome any discussion with Members in terms of the ideas that they may have for promoting Wales still further, at home or abroad.

A chapeli, yn wir—llawer mwy o gapeli nag unrhyw le arall. Edrychwch, credaf yn gyntaf oll y dylem gydnabod llwyddiant y sector ar hyn o bryd heddiw. Rydym yn gweld y nifer uchaf erioed o bobl yn ymweld o wledydd tramor ac rydym yn gweld y nifer uchaf erioed o bobl yn ymweld o ledled y DU, gan wario mwy nag erioed. Ac o ran y gyllideb farchnata, ydy, mae wedi cynyddu 38 y cant eleni, ond ni allwch ystyried marchnata heb ystyried y gweithgarwch arall sy’n cynyddu gwerth y sector. Mae ein buddsoddiad yn mynd ymhell y tu hwnt i—. Mae’n rhaid i chi sicrhau bod y marchnata yn cyd-fynd â’r cynnyrch, ac yn ei dro, mae’n rhaid i chi fuddsoddi yn y cynnyrch, hefyd. Felly, er enghraifft, gwyddom mai un o’r prif resymau y mae pobl yn dod i Gymru yw er mwyn profi’r amgylchedd hanesyddol. Yn ei dro, am y rheswm hwnnw, rydym wedi bod yn buddsoddi’n sylweddol mewn prosiectau trawsnewidiol yn rhai o’n cestyll a’n mannau addoli gorau a mwyaf anhygoel. O ran yr ymdrech farchnata, nid yw’n ymwneud yn unig â faint rydych yn ei wario, ond hefyd â sut rydych yn ei wario—pa mor graff ydych chi.

Mae’r gred draddodiadol fod angen i chi wario llawer iawn o arian ar hysbysebion print a darlledu yn dod yn fwyfwy amherthnasol. Oes, mae galw am hynny o hyd, ond mae pwysigrwydd rôl y cyfryngau cymdeithasol yn cynyddu. Mae hynny’n llawer mwy costeffeithiol. Er mwyn dal dychymyg a sylw marchnad fyd-eang, mae’n rhaid i chi gael cynnyrch cryf iawn, ac mae’n rhaid i chi gael ymarfer marchnata cryf iawn. Mae’n rhaid i mi ddweud, pe bai gennyf datŵ am bob gwobr y mae tîm Croeso Cymru wedi’i ennill am y rhaglen farchnata, byddai gennyf ddwy lawes lawn erbyn hyn, gan eu bod wedi bod yn gwneud gwaith rhagorol yn hyrwyddo Cymru, yma yn y DU a thramor, ac mae’r ffigurau’n dangos hynny. Mae’r ffigurau’n rhyfeddol, a chroesawaf unrhyw drafodaeth gyda’r Aelodau o ran y syniadau a allai fod ganddynt ar gyfer hyrwyddo Cymru ymhellach, gartref neu dramor.

Cabinet Secretary, you will be well aware that tourism is a vital sector when it comes to the economic development of north Wales. I’ve previously welcomed the Welsh Government’s plans to create what’s called a culture corridor across the A55, which will link the attractions on what is the gateway to north Wales. As I understand it, a major part of this will be new and enhanced signage, which will literally mark out the amazing heritage and tourism assets in our region, including in my own constituency, such as Flint castle, Theatr Clwyd and St Winefride’s well in Holywell. On the latter, I think there is much needed replacement of the brown signage around the A55 as you come into Holywell, and it’s been raised with me by the town council. So, perhaps you would consider not just bringing it in but enhancing it as well, to make it much more interactive, and not only drive people to our tourist attractions, but also for investment and to stimulate the local economy. Do you agree with me, Cabinet Secretary, that improved and enhanced signage that best promotes Welsh tourism is really essential and needs to be put in place as soon as possible?

Ysgrifennydd y Cabinet, fe fyddwch yn ymwybodol fod twristiaeth yn sector allweddol i ddatblygiad economaidd gogledd Cymru. Yn y gorffennol, rwyf wedi croesawu cynlluniau Llywodraeth Cymru i greu’r hyn a elwir yn goridor diwylliant ar hyd yr A55, a fydd yn cysylltu’r atyniadau ar y fynedfa hon i ogledd Cymru. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, bydd rhan fawr o hyn yn cynnwys arwyddion newydd a gwell, a fydd, yn llythrennol, yn nodi’r asedau treftadaeth a thwristiaeth rhyfeddol yn ein rhanbarth, gan gynnwys yn fy etholaeth fy hun, megis castell y Fflint, Theatr Clwyd a Ffynnon Santes Gwenffrewi yn Nhreffynnon. O ran yr olaf, credaf fod angen ailosod yr arwyddion brown ar yr A55 wrth i chi ddod i mewn i Dreffynnon yn ddybryd, ac mae cyngor y dref wedi dwyn hynny i fy sylw. Felly, efallai y byddech yn ystyried nid yn unig eu gosod ond eu gwella hefyd, er mwyn sicrhau eu bod yn llawer mwy rhyngweithiol, ac nid yn unig yn gyrru pobl at ein hatyniadau i dwristiaid, ond hefyd ar gyfer buddsoddi, ac i ysgogi’r economi leol. A ydych yn cytuno â mi, Ysgrifennydd y Cabinet, fod arwyddion gwell sy’n hyrwyddo twristiaeth Cymru yn y ffordd orau yn wirioneddol hanfodol a bod angen eu rhoi yn eu lle cyn gynted ag y bo modd?

The Member makes a number of important points. In terms of the culture corridor, the A55 is one of three new internationally focused tourism routes, to be launched as the Wales Way in late 2017. The North Wales Way, the A55, which is the culture corridor, will be joined by the Cambrian Way, the A470, and the Coastal Way, the A470. What they are going to be striving to do is to capture the unique selling points of the respective regions and promote them even better to a national and international audience, and make the visitor experience not one of just visiting places, but also experiencing a journey. The routes are the main arteries of significant parts of Wales and they’ll encourage visitors to meander off piste and to visit some of our most spectacular locations.

But the Member is right that we need to look afresh at signage, particularly in a digital age, and with specific regard to brown signs, I can tell Members today that I’ve recently asked my officials to review the application process, as I am aware that there have been some delays. Those delays have been raised in this Chamber, I think primarily by Darren Millar, but also by others, and we’re working on improvements that will enable us to have greater control regarding the speed and delivery of those brown signs. We’ll be assigning the necessary resource to help expedite and close out those schemes that are still outstanding.

On heritage, though, the Member pointed to the value that the castles and the major heritage locations have. They contribute something in the region of £900 million to the Welsh economy every year, and they employ in total something in the region of 41,000 people. They actually account for 61 per cent of the purposes of visits to Wales by tourists, so they’re incredibly important and it’s my view that, as we develop the culture corridor, the Cambrian Way and the Coastal Way, at the very forefront of our consideration will be how to make best use of our magnificent historic environment.

Mae’r Aelod yn gwneud nifer o bwyntiau pwysig. O ran y coridor diwylliant, mae’r A55 yn un o dri llwybr twristiaeth newydd ag iddynt ffocws rhyngwladol sydd i’w lansio fel Ffordd Cymru ar ddiwedd 2017. Bydd Ffordd Gogledd Cymru, yr A55, sef y coridor diwylliant, yn ymuno â Ffordd Cambria, yr A470, a Ffordd yr Arfordir, yr A470. Yr hyn y byddant yn ceisio ei wneud yw cyfleu rhagoriaethau unigryw’r rhanbarthau unigol a’u hyrwyddo yn well byth i gynulleidfa genedlaethol a rhyngwladol, a sicrhau bod profiad ymwelwyr yn cynnwys nid yn unig ymweld â lleoedd, ond eu bod hefyd yn cael profiad o daith. Y llwybrau hyn yw’r prif wythiennau ar gyfer rhannau sylweddol o Gymru a byddant yn annog ymwelwyr i grwydro oddi ar y llwybrau ac ymweld â rhai o’n lleoliadau mwyaf trawiadol.

Ond mae’r Aelod yn llygad ei lle fod angen i ni edrych o’r newydd ar arwyddion, yn enwedig mewn oes ddigidol, ac mewn perthynas ag arwyddion brown yn benodol, gallaf ddweud wrth yr Aelodau heddiw fy mod wedi gofyn yn ddiweddar i fy swyddogion adolygu’r broses ymgeisio, gan fy mod yn ymwybodol fod peth oedi wedi bod. Mae’r oedi hwnnw wedi cael ei godi yn y Siambr hon, yn bennaf, rwy’n meddwl, gan Darren Millar, ond gan eraill hefyd, ac rydym yn gweithio ar welliannau a fydd yn ein galluogi i gael mwy o reolaeth ar gyflymder a darpariaeth yr arwyddion brown hynny. Byddwn yn neilltuo’r adnoddau angenrheidiol i helpu i gyflymu a gorffen y cynlluniau sy’n dal heb eu cwblhau.

Mewn perthynas â threftadaeth, fodd bynnag, tynnodd yr Aelod sylw at werth y cestyll a’r prif leoliadau treftadaeth. Maent yn cyfrannu oddeutu £900 miliwn i economi Cymru bob blwyddyn, ac maent yn cyflogi oddeutu 41,000 o bobl i gyd. Mewn gwirionedd, y lleoliadau hyn sydd i gyfrif am 61 y cant o ddibenion ymweliadau twristiaid â Chymru, felly maent yn hynod o bwysig ac yn fy marn i, wrth inni ddatblygu’r coridor diwylliant, Ffordd Cambria a Ffordd yr Arfordir, dylem roi blaenoriaeth i ystyried sut i wneud y defnydd gorau o’n hamgylchedd hanesyddol godidog.

Mynd i’r Afael â Thlodi

Tackling Poverty

5. Beth yw strategaeth gyffredinol Llywodraeth Cymru ar gyfer mynd i’r afael â thlodi? OAQ(5)0189(EI)

5. What is the Welsh Government’s over-arching strategy for tackling poverty? OAQ(5)0189(EI)

Supporting a strong economy that generates sustainable employment opportunities that are accessible to all is fundamental to our ambition of delivering prosperity for all. The evidence is clear that fair, sustainable work provides the best route out of poverty and also the greatest protection against poverty for those most at risk.

Mae cefnogi economi gref sy’n cynhyrchu cyfleoedd cyflogaeth cynaliadwy sy’n hygyrch i bawb yn hanfodol i’n huchelgais o sicrhau ffyniant i bawb. Mae’r dystiolaeth yn glir mai gwaith teg, cynaliadwy sy’n darparu’r llwybr gorau allan o dlodi, yn ogystal â’r amddiffyniad gorau rhag tlodi i’r rhai sy’n wynebu’r perygl mwyaf.

Cabinet Secretary, we couldn’t disagree with that analysis, but unfortunately the complexities of enabling everybody to be work ready and then to sustain work is very complicated. The winding down of the Communities First programme has raised many concerns that the place-based strategies for strengthening the resilience of deprived communities to both articulate their needs and be involved in solving their problems may be completely undermined.

The Government seems to be relying on the competencies of public services boards in line with the future generations Act, and the lead delivery bodies for the Communities First programmes, to pick up those programmes that have worked well. It seems that we are taking a very substantial risk in terms of complementing the employment focus strategies that I know you’ve just spoken about a moment ago. So, I wonder if you can say how the Government is determined to ensure that those place-based strategies that have really contributed to the community are going to be retained.

Ysgrifennydd y Cabinet, ni allem anghytuno â’r dadansoddiad hwnnw, ond yn anffodus mae’r cymhlethdodau sydd ynghlwm wrth alluogi pawb i fod yn barod i weithio ac yna i gynnal gwaith yn gymhleth iawn. Mae’r broses o ddirwyn y rhaglen Cymunedau yn Gyntaf i ben wedi creu nifer o bryderon y gallai’r strategaethau sy’n seiliedig ar le ar gyfer cryfhau cryfder cymunedau difreintiedig i allu mynegi eu hanghenion ac ymwneud â’r broses o ddatrys eu problemau gael eu tanseilio yn gyfan gwbl.

Ymddengys bod y Llywodraeth yn dibynnu ar gymwyseddau’r byrddau gwasanaethau cyhoeddus yn unol â Deddf cenedlaethau’r dyfodol, a’r cyrff cyflawni arweiniol ar gyfer y rhaglenni Cymunedau yn Gyntaf, i nodi’r rhaglenni sydd wedi gweithio’n dda. Ymddengys ein bod yn cymryd risg sylweddol iawn o ran ategu’r strategaethau sy’n canolbwyntio ar gyflogaeth y gwn eich bod newydd fod yn siarad amdanynt. Felly, tybed a allwch ddweud sut y mae’r Llywodraeth yn benderfynol o sicrhau y bydd y strategaethau sy’n seiliedig ar le, ac sydd wedi cyfrannu’n sylweddol at y gymuned, yn cael eu cadw.

The Member may be interested to know that with the proposed regional model of economic development, we’ll be bringing together in a similar footprint those activities that relate to employment and skills training and skills provision, so that we have a more place-based approach to economic development and the delivery of skills provision. But there will continue to be programmes, of course, that are based on need.

What we’re keen to do is to make sure that every barrier to employment, every barrier to prosperity, is torn down, whether it be the barrier of transport through the provision of the metro in the south, a better rail franchise across the rest of Wales, better buses, or whether it be through childcare, through the roll-out of the most generous childcare support anywhere in the UK, or through the provision of skills training, through the roll-out of a new employability plan. The key thing is that we have a sensitivity to regional idiosyncrasies and requirements whilst also making sure that there is equitable provision for every individual right across our country.

Efallai yr hoffai’r Aelod wybod y byddwn, gyda’r model datblygu economaidd rhanbarthol arfaethedig, yn dod â’r gweithgareddau sy’n ymwneud â hyfforddiant cyflogaeth a sgiliau a darpariaeth sgiliau ynghyd ar batrwm tebyg, er mwyn inni gael dull o ddatblygu economaidd a darparu sgiliau sy’n fwy seiliedig ar le. Ond wrth gwrs, bydd yna raglenni sy’n seiliedig ar angen o hyd.

Yr hyn rydym yn awyddus i’w wneud yw sicrhau y ceir gwared ar bob rhwystr i gyflogaeth, pob rhwystr i ffyniant, boed hynny’n rhwystr i drafnidiaeth drwy ddarparu’r metro yn y de, masnachfraint rheilffyrdd well ar draws gweddill Cymru, bysiau gwell, neu drwy ofal plant, drwy’r broses o gyflwyno’r cymorth gofal plant mwyaf hael yn unman yn y DU, neu drwy ddarparu hyfforddiant sgiliau, drwy gyflwyno cynllun cyflogadwyedd newydd. Y peth allweddol yw ein bod yn sensitif tuag at nodweddion a gofynion rhanbarthol, gan sicrhau darpariaeth deg hefyd ar gyfer pob unigolyn ledled ein gwlad.

Cabinet Secretary, it’s clear from independent evaluation with regard to Communities First that the Government has failed in its aim to decrease general poverty in these areas. With the scrapping of Communities First, how will you deliver on the specific goal of decreasing poverty? Because, and I quote the Cabinet Secretary from this morning’s committee evidence to us, he will be relying on a ‘jigsaw’ of different projects to come together, via the councils’ funding mechanisms and via employability programmes, specifically looking at an individual’s, from your portfolio. So, it’s a question of how will you deliver on tackling poverty now that that key delivery body that you set up to be able to do that has fundamentally failed in that goal.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae’n amlwg o werthusiadau annibynnol o Cymunedau yn Gyntaf fod y Llywodraeth wedi methu yn ei nod o leihau tlodi yn gyffredinol yn yr ardaloedd hyn. Wrth i Cymunedau yn Gyntaf ddirwyn i ben, sut y byddwch yn cyflawni’r nod penodol o leihau tlodi? Oherwydd, a dyfynnaf Ysgrifennydd y Cabinet o dystiolaeth y pwyllgor i ni y bore yma, bydd yn dibynnu ar ‘jig-so’ o wahanol brosiectau yn dod at ei gilydd, drwy fecanweithiau ariannu’r cynghorau a thrwy raglenni cyflogadwyedd, gan edrych ar un yn benodol, o’ch portffolio. Felly, mae’n ymwneud â sut y byddwch yn cyflawni ar drechu tlodi, gan fod y corff cyflawni allweddol a sefydlwyd gennych er mwyn gwneud hynny wedi methu’n sylfaenol o ran y nod hwnnw.

Well, let’s just look at the figures first of all, and then I’ll come to answer the specific point about what we’re going to be doing moving forward. In terms of gross domestic household income, we’ve seen it rise faster than the UK as a whole, and in terms of GVA per head, likewise the index of production and the index of construction.

What’s important is that we’ve also seen a reduction in the poverty rate as well, during some of the most brutal austerity years that any of us can remember. But we are determined to ensure that there is prosperity for all, and for that reason, we’re going to have, as the Cabinet Secretary told you this morning, we are determined to have a mix of programmes that are place specific and those that are available across the whole of Wales, that are able to make interventions in people’s lives that help them to overcome the barriers that I spoke about a little earlier.

I do believe that the roll-out of an all-age employability programme will be crucial, likewise a most generous childcare offer, and the retention of other programmes where they have proven to be effective. Some of the programmes that have proven to be effective and will continue have been relatively inexpensive as well. It’s not always the most expensive programmes that are the most effective. We know, for example, that the Fusion programme that brings together communities with cultural institutions has been delivered for a relatively small amount of financial resource, but the impact is considerable, with a huge number of people who were previously economically inactive gaining the skills, gaining the experience, to get into work or to go on to higher and further education. And I think that’s a valuable contribution for some communities that, perhaps, have felt left behind as the world has transitioned from the old economy to the new.

Wel, gadewch i ni edrych ar y ffigurau yn gyntaf oll, ac yna fe atebaf y pwynt penodol ynglŷn â’r hyn y byddwn yn ei wneud wrth symud ymlaen. O ran incwm domestig gros aelwydydd, rydym wedi’i weld yn codi’n gyflymach nag yn y DU yn ei chyfanrwydd, ac o safbwynt gwerth ychwanegol gros y pen, ac mae’r un peth yn wir am y mynegai cynhyrchu a’r mynegai adeiladu.

Yr hyn sy’n bwysig yw ein bod wedi gweld gostyngiad yn y gyfradd tlodi hefyd, yn ystod rhai o’r blynyddoedd mwyaf creulon o galedi y gall unrhyw un ohonom gofio. Ond rydym yn benderfynol o sicrhau ffyniant i bawb, ac am y rheswm hwnnw, rydym am gael, fel y dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet wrthych y bore yma, rydym yn benderfynol o gael cymysgedd o raglenni ar gyfer lleoedd penodol a rhaglenni sydd ar gael ledled Cymru i allu gwneud ymyriadau ym mywydau pobl i’w helpu i oresgyn y rhwystrau y soniais amdanynt yn gynharach.

Credaf y bydd cyflwyno rhaglen gyflogadwyedd ar gyfer pob oed yn hanfodol, yn ogystal â chynnig gofal plant hael iawn, a chadw rhaglenni eraill lle maent wedi profi’n effeithiol. Mae rhai o’r rhaglenni y profwyd eu bod yn effeithiol, ac a fydd yn parhau, yn gymharol rhad hefyd. Nid y rhaglenni drytaf yw’r rhai mwyaf effeithiol bob amser. Gwyddom, er enghraifft, fod y rhaglen Cyfuno, sy’n dod â chymunedau a sefydliadau diwylliannol ynghyd, wedi cael ei rhoi ar waith am swm cymharol ychydig o arian, ond mae’r effaith yn sylweddol, gyda nifer fawr o bobl a arferai fod yn economaidd anweithgar yn ennill y sgiliau, yn ennill y profiad, i gael gwaith neu i gamu ymlaen i addysg uwch ac addysg bellach. Ac rwy’n credu bod hwnnw’n gyfraniad gwerthfawr i rai cymunedau sydd, efallai, yn teimlo eu bod wedi cael eu gadael ar ôl wrth i’r byd drawsnewid o’r hen economi i’r economi newydd.

Seilwaith Trafnidiaeth yng Ngogledd Cymru

Transport Infrastructure in North Wales

6. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn cynyddu seilwaith trafnidiaeth yng Ngogledd Cymru? OAQ(5)0174(EI)

6. How is the Welsh Government increasing transport infrastructure in North Wales? OAQ(5)0174(EI)

We are working closely and speedily with partners to deliver one of the most generous packages of investment in north Wales: more than £600 million that will improve the infrastructure right across the region.

Rydym yn gweithio’n agos ac yn gyflym gyda phartneriaid i gyflwyno un o’r pecynnau mwyaf hael o fuddsoddiad yng ngogledd Cymru: dros £600 miliwn a fydd yn gwella’r seilwaith ledled y rhanbarth.

Thank you for that. Without commenting on the adjectives you’ve used, because this isn’t the opportunity to do so, you have said that the initial assessment of possible new stations has prioritised the proposal for a station at Deeside industrial park, Northern Gateway, for further appraisal. How would you respond to the statement by the Wrexham Bidston Rail Users’ Association? The key factor behind what was their proposal for a Deeside parkway is the ability to provide a car park of sufficient capacity adjacent to the station, accessible to the sizeable population of Deeside, which Hawarden Bridge, Shotton and Hawarden can’t do.

Diolch yn fawr. Heb wneud sylwadau ar yr ansoddeiriau a ddefnyddioch, gan nad hon yw’r adeg i wneud hynny, rydych wedi dweud bod yr asesiad cychwynnol o orsafoedd newydd posibl wedi blaenoriaethu’r cynnig ar gyfer gorsaf ym mharc diwydiannol Glannau Dyfrdwy, Porth y Gogledd, ar gyfer gwerthusiadau pellach. Sut y byddech yn ymateb i’r datganiad gan Gymdeithas Defnyddwyr Rheilffordd Wrecsam-Bidston? Y ffactor allweddol yn sail i’w cynnig ar gyfer parcffordd Glannau Dyfrdwy oedd y gallu i ddarparu maes parcio â chapasiti digonol ger yr orsaf, a fyddai’n hygyrch i boblogaeth sylweddol Glannau Dyfrdwy, gan na all Pont Penarlâg, Shotton na Phenarlâg wneud hynny.

Well, I think the user group, the passenger group are absolutely right that we need to invest in rail infrastructure in the north-east of Wales. Of course, historically, the UK Government, who’s responsible for it, have shown scant regard for the needs of the region in terms of investment in rail infrastructure. That can be said for the rest of Wales as well. What we have done is to ensure that, so that those stations are in a position to attract funding, we have developed business cases, and we continue to develop them to a phase where they are ready for UK Government investment, should it be available. As I said, we are constantly arguing for a greater share of that resource.

Deeside industrial park, Northern Gateway, is a project that would enable people—a larger number of people—to use park-and-ride facilities. We’re incredibly keen that that part of Deeside can be utilised, not just for road and rail transport, but also for active travel. For that reason, the Welsh Government has granted Flintshire council funding to look at how to improve active travel in the area. We’re working with all stakeholders across the north of Wales, and indeed across the border, to ensure that we have better services that are more reliable and more frequent. And, indeed, as a result of the engagement that I’ve had with the user group, we’ve actually been able to ensure that Network Rail carries out the maintenance that’s required on the Wrexham-Bidston line so that, in all hope, next winter we will not see the same sorts of delays—unacceptable delays and cancellations—to services that so many people in north Wales and across the border rely on.

Wel, credaf fod y grŵp defnyddwyr, y grŵp teithwyr yn llygad eu lle fod angen i ni fuddsoddi yn y seilwaith rheilffyrdd yng ngogledd-ddwyrain Cymru. Wrth gwrs, yn hanesyddol, nid yw Llywodraeth y DU, sy’n gyfrifol am hynny, wedi rhoi fawr o sylw i anghenion y rhanbarth o ran buddsoddi yn y seilwaith rheilffyrdd. Gellir dweud hynny am weddill Cymru hefyd. Yr hyn rydym wedi’i wneud, er mwyn i’r gorsafoedd hynny fod mewn sefyllfa i ddenu cyllid, yw sicrhau ein bod wedi datblygu achosion busnes, ac rydym yn parhau i’w datblygu hyd nes y byddant yn barod i gael buddsoddiad gan Lywodraeth y DU, pe bai ar gael. Fel y dywedais, rydym yn dadlau’n gyson am gyfran fwy o’r adnodd hwnnw.

Mae parc diwydiannol Glannau Dyfrdwy, Porth y Gogledd, yn brosiect a fyddai’n galluogi pobl—nifer fwy o bobl—i ddefnyddio cyfleusterau parcio a theithio. Rydym yn hynod o awyddus i’r rhan honno o Lannau Dyfrdwy allu cael ei defnyddio, nid yn unig ar gyfer trafnidiaeth ffyrdd a rheilffyrdd, ond ar gyfer teithio llesol hefyd. Am y rheswm hwnnw, mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi cyllid i gyngor Sir y Fflint edrych ar sut i wella teithio llesol yn yr ardal. Rydym yn gweithio gyda’r holl randdeiliaid ledled gogledd Cymru, a dros y ffin yn wir, er mwyn sicrhau bod gennym wasanaethau gwell sy’n fwy dibynadwy ac sy’n rhedeg yn amlach. Ac yn wir, o ganlyniad i fy ymgysylltiad â’r grŵp defnyddwyr, rydym wedi gallu sicrhau bod Network Rail yn cwblhau’r gwaith cynnal a chadw angenrheidiol ar linell Wrecsam-Bidston fel na fyddwn y gaeaf nesaf, gobeithio, yn gweld yr un math o oedi—oedi a chanslo annerbyniol—mewn gwasanaethau y mae cynifer o bobl yng ngogledd Cymru a dros y ffin yn dibynnu arnynt.

Cabinet Secretary, if I had a tattoo for every hour I had spent in a traffic jam, I would have more than two full sleeves. On Friday, I got caught up in the horrendous chaos on the A55, only to turn around and then be caught up in hours of delays on the A5 near Chirk, which, I believe, is only just reopening fully today. What are you going to do to ensure that when we have these accidents and when repairs need to be made, we actually have a 24/7 service, where engineers and contractors can move in swiftly and quickly and get this sorted, and with the emphasis on the weekend as well, please?

Ysgrifennydd y Cabinet, pe bai gennyf datŵ am bob awr a dreuliais mewn tagfeydd traffig, byddai gennyf fwy na dwy lawes lawn. Ddydd Gwener, cefais fy nal yn yr anhrefn dychrynllyd ar yr A55, cyn troi rownd a chael fy nal am oriau o oedi ar yr A5 ger y Waun, sydd ond wedi ailagor yn llawn heddiw, rwy’n meddwl. Beth a wnewch i sicrhau, pan fydd y damweiniau hyn yn digwydd a phan fydd angen gwneud gwaith atgyweirio, fod gennym wasanaeth 24/7, lle y gall peirianwyr a chontractwyr gyrraedd yn gyflym a rhoi trefn ar bethau, a chyda phwyslais ar y penwythnos hefyd os gwelwch yn dda?

I am totally sympathetic to the concerns that the Member has, and the concerns that have been expressed widely on social media, and the frustration that’s been expressed on social media and in newspapers. I have asked for an urgent piece of work to be carried out and to be presented to me, with recommendations, before the recess, on how the response to the repair of damage can be improved, and to investigate options and costs for providing an improved emergency response to various scenarios, the types of which we have seen recently.

In terms of the actual events themselves, the A55 incident that the Member referred to first led to a road closure. I will be issuing a statement that will detail what happened in the aftermath of that incident. Though officials worked as fast as possible to remove, or try to remove, what was on the surface of the road, it ultimately required further work to be done to clear the surface, but we were able to open the road as soon as possible. The incident that happened earlier in the month on the A55 near Bodelwyddan was a most unfortunate one, and it did involve a vulnerable person on a bridge over the A55 at Bodelwyddan. I’m sure the Member would agree that we can’t compromise when lives are at risk. It is unusual for such an incident as this to be as prolonged as it was, but north Wales took the lead in managing the incident. Likewise, the incident that the Member was caught up in himself last week was managed, in part, by the air ambulance, who requested emergency services, requested closure of the roads—again, we cannot compromise on safety.

In terms of the A5 incident between Halton and Gledrid on 19 June, this occurred when a vehicle struck a parapet on the viaduct itself. Local diversions were put in place, but we could not open the road without suitable protective barriers in place. I, and my officials, have been pressing for work to be carried out urgently so that the road can be reopened. There has been a great challenge in identifying the specialists that are required to carry out that work, in part because of the extraordinary amount of work that’s now taking place on bridges and other facilities in London, but it’s my hope that the diversion will be removed by Friday morning so that that road can reopen. But, as I say again, a written statement is due to be released shortly and I have asked for that urgent piece of work to be brought to me before recess, with a set of recommendations, so that in the future we are able to respond to incidents such as this far quicker and resolve them sooner.

Rwy’n cydymdeimlo’n llwyr â phryderon yr Aelod, a’r pryderon a fynegwyd gan lawer ar y cyfryngau cymdeithasol, a’r rhwystredigaeth a fynegwyd ar y cyfryngau cymdeithasol ac mewn papurau newydd. Rwyf wedi gofyn i waith brys gael ei wneud a’i gyflwyno i mi, gydag argymhellion, cyn y toriad, ynglŷn â sut y gellir gwella’r ymateb i atgyweirio difrod, ac i archwilio’r opsiynau a’r costau ar gyfer darparu gwell ymateb brys i wahanol sefyllfaoedd, tebyg i’r rhai a welsom yn ddiweddar.

O ran y digwyddiadau eu hunain, arweiniodd y digwyddiad ar yr A55 y cyfeiriodd yr Aelod ato at gau’r ffordd i ddechrau. Byddaf yn cyhoeddi datganiad a fydd yn manylu ar yr hyn a ddigwyddodd yn dilyn y digwyddiad hwnnw. Er bod swyddogion wedi gweithio mor gyflym ag y gallent i gael gwared, neu geisio cael gwared, ar yr hyn a oedd ar wyneb y ffordd, yn y pen draw roedd angen gwneud rhagor o waith i glirio’r wyneb, ond gallasom agor y ffordd cyn gynted â phosibl. Roedd digwyddiad yn gynharach yn y mis ar yr A55 ger Bodelwyddan yn un anffodus iawn, ac roedd yn ymwneud ag unigolyn agored i niwed ar bont dros yr A55 ym Modelwyddan. Rwy’n siŵr y byddai’r Aelod yn cytuno na allwn gyfaddawdu pan fo bywydau mewn perygl. Mae’n anarferol i ddigwyddiad fel hwn bara cyhyd ag y gwnaeth, ond arweiniodd gogledd Cymru y gwaith o reoli’r digwyddiad. Yn yr un modd, cafodd y digwyddiad y daliwyd yr Aelod ynddo yr wythnos diwethaf ei reoli’n rhannol gan yr ambiwlans awyr, a ofynnodd am wasanaethau brys a chau’r ffyrdd—unwaith eto, ni allwn gyfaddawdu ar ddiogelwch.

O ran y digwyddiad ar yr A5 rhwng Halton a’r Gledryd ar 19 Mehefin, digwyddodd hyn pan darodd cerbyd yn erbyn parapet ar y draphont ei hun. Rhoddwyd dargyfeiriadau lleol ar waith, ond ni allem agor y ffordd heb osod rhwystrau amddiffynnol addas. Rwyf fi, a fy swyddogion, wedi bod yn galw am waith brys er mwyn gallu ailagor y ffordd. Mae dod o hyd i’r arbenigwyr angenrheidiol i gyflawni’r gwaith hwnnw wedi bod yn gryn dipyn o her, yn rhannol oherwydd bod cymaint o waith yn mynd rhagddo ar bontydd a chyfleusterau eraill yn Llundain ar hyn o bryd, ond gobeithiaf y bydd y dargyfeiriad wedi dod i ben erbyn bore dydd Gwener er mwyn gallu ailagor y ffordd honno. Ond fel y dywedaf unwaith eto, bydd datganiad ysgrifenedig yn cael ei ryddhau cyn bo hir ac rwyf wedi gofyn i’r gwaith brys hwnnw gael ei gyflwyno i mi cyn y toriad, gyda chyfres o argymhellion, er mwyn inni allu ymateb i ddigwyddiadau fel hyn yn llawer cyflymach a’u datrys yn gynt yn y dyfodol.

Busnes Cymru

Business Wales

7. A yw Busnes Cymru yn bodloni amcanion cefnogi busnes Llywodraeth Cymru? OAQ(5)0183(EI)

7. Is Business Wales meeting the business support objectives of the Welsh Government? OAQ(5)0183(EI)

Yes. Business Wales continues to evolve to ensure the service is meeting the objectives of the Welsh Government now and into the future. Business Wales offers a gateway to business support, along with providing direct advice, accelerated growth support, information, and guidance to SMEs in Wales.

Ydy. Mae Busnes Cymru yn parhau i esblygu er mwyn sicrhau bod y gwasanaeth yn bodloni amcanion Llywodraeth Cymru ar hyn o bryd ac yn y dyfodol. Mae Busnes Cymru yn darparu porth i gymorth busnes, yn ogystal â darparu cyngor uniongyrchol, cymorth cyflymu twf, gwybodaeth a chanllawiau i fusnesau bach a chanolig yng Nghymru.

I thank the Cabinet Secretary for the answer that he’s given, and for the time he’s given over to discussing with me issues in the economy of Neath and the region. He’ll know from those discussions that small businesses, as I’ve reported to him, often find Business Wales not to be user-friendly to small businesses, and to be overly-centralised. Yet, for larger businesses, at a different stage in their growth cycle, if you like, they’re often looking for finance and business support to be joined up and integrated in a seamless offer, and yet we provide those through the Welsh Government through different channels. What steps can the Welsh Government take to address some of those challenges so we ensure that we provide the best possible support for companies that we want to grow, indigenous companies in Wales?

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ateb, ac am yr amser a roddodd i drafod materion sy’n codi yn economi Castell-nedd a’r rhanbarth gyda mi. Fe fydd yn gwybod o’r trafodaethau hynny fod busnesau bach, fel y dywedais wrtho, yn aml yn teimlo nad yw Busnes Cymru yn hawdd i’w ddefnyddio, a’i fod yn rhy ganolog. Fodd bynnag, i fusnesau mwy o faint, ar gam gwahanol yn eu cylch twf os mynnwch, maent yn aml yn awyddus i gyllid a chymorth busnes fod yn gydgysylltiedig ac yn integredig mewn cynnig di-dor, ac eto rydym yn darparu’r rheini drwy Lywodraeth Cymru drwy wahanol sianeli. Pa gamau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i fynd i’r afael â rhai o’r heriau hynny er mwyn i ni sicrhau ein bod yn darparu’r cymorth gorau posibl i gwmnïau y dymunwn eu gweld yn tyfu, cwmnïau cynhenid yng Nghymru?

I’d like to pay tribute to the passion that the Member shows concerning business growth, not only in Neath, but across the whole of Wales. We’ve already taken steps to make it easier for Welsh businesses and aspiring entrepreneurs to access information through Business Wales. But, moving forward, I do believe that there needs to be a greater alignment of activities concerning Business Wales and those of the Development Bank of Wales so that support and advice and access to both is much clearer to small businesses and those wishing to start up businesses. It is worth saying that Business Wales, in the four and a half years that it’s been operating, has improved its outputs year on year. There is a great success story to be told about Business Wales having helped to create 10,000 new businesses since 2013, but I am concerned that we make sure that all services delivered across Government—across local government and with our partners, are closely aligned so that a business, or a business start-up entrepreneur, only has to access one door, and, no matter how complicated the wiring might be behind it concerning the support or advice that they’re seeking to draw down, they have one point of contact and one door to walk through.

Hoffwn dalu teyrnged i’r angerdd y mae’r Aelod yn ei ddangos mewn perthynas â thwf busnes, nid yn unig yng Nghastell-nedd, ond ledled Cymru. Rydym eisoes wedi cymryd camau i’w gwneud yn haws i fusnesau a darpar entrepreneuriaid yng Nghymru gael mynediad at wybodaeth drwy Busnes Cymru. Ond wrth symud ymlaen, credaf fod angen mwy o gysoni gweithgareddau rhwng Busnes Cymru a Banc Datblygu Cymru er mwyn i gymorth a chyngor a mynediad at y ddau fod yn llawer cliriach i fusnesau bach a’r rhai sy’n awyddus i ddechrau busnes. Mae’n werth dweud bod Busnes Cymru, yn ystod y pedair blynedd a hanner y mae wedi bod yn weithredol, wedi gwella ei allbynnau flwyddyn ar ôl blwyddyn. Mae yna stori lwyddiant wych i’w hadrodd ynglŷn â’r modd y mae Busnes Cymru wedi helpu i greu 10,000 o fusnesau newydd ers 2013, ond rwy’n awyddus i ni sicrhau bod yr holl wasanaethau a ddarperir ar draws y Llywodraeth, ar draws llywodraeth leol a chyda’n partneriaid, yn cydredeg yn agos fel mai at un drws yn unig y mae angen i fusnes neu entrepreneur sy’n dechrau busnes fynd, ac er mor gymhleth yw’r gwifrau y tu ôl iddo o ran y cymorth neu’r cyngor y maent yn ei geisio, un pwynt cyswllt sydd ganddynt, ac un drws i gerdded drwyddo.

Ac, yn olaf, cwestiwn 8—Steffan Lewis.

And, finally, question 8—Steffan Lewis.

Buddsoddi yn y Rhwydwaith Rheilffyrdd

Investment in the Rail Network

8. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am fuddsoddi yn y rhwydwaith rheilffyrdd? OAQ(5)0181(EI)

8. Will the Cabinet Secretary make a statement on investment in the rail network? OAQ(5)0181(EI)

Yes. We provide over £180 million a year in franchise subsidy payments and funding for additional services across the Wales and borders network. Rail infrastructure is not devolved, but, since 2011, we have invested over £200 million into rail infrastructure in Wales.

Gwnaf. Rydym yn darparu dros £180 miliwn y flwyddyn mewn taliadau cymhorthdal​masnachfraint a chyllid ar gyfer gwasanaethau ychwanegol ar rwydwaith Cymru a’r gororau. Nid yw’r seilwaith rheilffyrdd wedi’i ddatganoli, ond, ers 2011, rydym wedi buddsoddi dros £200 miliwn yn y seilwaith rheilffyrdd yng Nghymru.

Diolch. Llywydd, I declare an interest, that my sister is an employee of Network Rail. The Cabinet Secretary, as mentioned previously, has published his priority list for new stations to be constructed, and I was surprised that Crymlyn was not among those priority stations, given the key location that it provides for a multimodal interchange point and its potential as a cycle and long-distance walking hub as well—in the area, the Cabinet Secretary will be aware, in which the street with the poorest air pollution outside of London anywhere in the UK is also located. I understand that his resources are finite and there are many competing factors, but perhaps the current criteria for deciding priority stations aren’t as all-encompassing as they could be. Will he agree to meet with me to discuss and further explore the specific needs and potential that exist at Crymlyn for a new station?

Diolch. Llywydd, rwy’n datgan buddiant, am fod fy chwaer yn gweithio i Network Rail. Mae Ysgrifennydd y Cabinet, fel y crybwyllwyd eisoes, wedi cyhoeddi rhestr o’i flaenoriaethau ar gyfer adeiladu gorsafoedd newydd, ac roeddwn yn synnu nad oedd Crymlyn ymhlith y gorsafoedd blaenoriaethol hynny, o ystyried y lleoliad allweddol y mae’n ei ddarparu ar gyfer cyfnewidfa amlfoddol a’i botensial fel canolbwynt beicio a cherdded pellter hir hefyd—yn yr ardal, fel y gŵyr Ysgrifennydd y Cabinet, sy’n cynnwys y stryd sydd â’r llygredd aer gwaethaf yn unrhyw le yn y DU y tu allan i Lundain. Rwy’n deall bod ei adnoddau’n gyfyngedig a bod nifer o ffactorau’n cystadlu, ond efallai nad yw’r meini prawf presennol ar gyfer pennu gorsafoedd blaenoriaethol mor hollgynhwysol ag y gallent fod. A wnaiff gytuno i gyfarfod â mi i drafod ac i archwilio’r anghenion penodol a’r potensial yng Nghrymlyn ar gyfer gorsaf newydd?

I’d be more than happy to meet with the Member and any other Member who would like to discuss stations in their particular regions or constituencies—I’ve already done that in other areas; I’ve had a number of meetings now concerning Newport provision. I’d be happy to meet with the Member. I should just say that this is an ongoing process. Once the assessment of the priority list is completed, there will be an opportunity to then consider the next group of regional stations.

Byddwn yn fwy na pharod i gyfarfod â’r Aelod ac unrhyw Aelod arall a fyddai’n hoffi trafod gorsafoedd yn eu rhanbarthau neu eu hetholaethau—rwyf eisoes wedi gwneud hynny mewn ardaloedd eraill; rwyf wedi cael sawl cyfarfod bellach ynglŷn â darpariaeth Casnewydd. Byddwn yn hapus i gyfarfod â’r Aelod. Dylwn ddweud bod hon yn broses barhaus. Pan fydd yr asesiad o’r rhestr flaenoriaethau wedi’i gwblhau, bydd cyfle wedyn i ystyried y grŵp nesaf o orsafoedd rhanbarthol.

3. 2. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon
3. 2. Questions to the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Yr eitem nesaf yw’r cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon. Y cwestiwn cyntaf—Jenny Rathbone.

The next item is questions to the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport. The first question is from Jenny Rathbone.

Trafnidiaeth i Ysgolion mewn Ardaloedd Trefol

Transportation to Schools in Urban Areas

1. Pa asesiad y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi’i wneud o’r effaith ar iechyd y cyhoedd a gaiff methu â datblygu dewisiadau amgen cynaliadwy i geir ar gyfer mynd â phlant i’r ysgol mewn ardaloedd trefol? OAQ(5)0191(HWS)

1. What assessment has the Cabinet Secretary made of the public health impact of failing to develop sustainable alternatives to cars for getting children to school in urban areas? OAQ(5)0191(HWS)

Thank you. The health benefits of sustainable transport modes are clearly evidenced. These include better air quality and mental and physical health and well-being. Journeys to school are a focus for our effort to increase the use of sustainable transport, with substantial investment in walking and cycling routes to schools, funding for pedestrian and cycle training, and promotion of active travel.

Diolch. Ceir tystiolaeth glir o fanteision iechyd dulliau trafnidiaeth cynaliadwy. Mae’r rhain yn cynnwys gwell ansawdd aer a gwell iechyd meddyliol, iechyd corfforol a lles. Rydym yn canolbwyntio ar deithiau i’r ysgol gyda’n hymdrechion i gynyddu’r defnydd o drafnidiaeth gynaliadwy, gyda chryn fuddsoddiad mewn llwybrau cerdded a beicio i ysgolion, cyllid ar gyfer hyfforddi cerddwyr a beicwyr, a hyrwyddo teithio llesol.

We’re raising this issue, coincidentally, on the day when the air pollution in Cardiff is at dangerous levels because of the combination of ozone levels and the particulates from vehicles. Professor Sir David King, who’s the former chief scientific adviser to the UK Government, recently said that children sitting in the back seats of vehicles are likely to be exposed to dangerous levels of air pollution

in a box collecting toxic gases from all the vehicles around you’.

Professor Stephen Holgate, an asthma expert at Southampton University and chair of the Royal College of Physicians’ working party on air pollution, said that there’s enough evidence to tell parents that walking and cycling exposes their children to less air pollution than driving. There’s a nine to 12 times higher a risk of air pollution inside the car than outside. They’re in the back of the car, mainly, children, and, if the fan is on, they’re

just sucking the fresh exhaust coming out of the car or lorry in front of them straight into the back of the car’.

We know from the research that we’ve already got that this increases the risk of reducing the growth of their lungs, of becoming asthmatic. There is also some growing concern that it may stunt children’s ability to learn at school and may damage their DNA.

This is pretty substantive evidence, so I wondered what advice your public health experts give to headteachers, who can, in turn, pass it on to parents, to make it clear to people that it is much safer for them to walk and cycle to school than it is to take their children in a car.

Rydym yn codi’r mater hwn, drwy gyd-ddigwyddiad, ar ddydd pan fo’r llygredd aer yng Nghaerdydd ar lefelau peryglus oherwydd y cyfuniad o lefelau osôn a lefel y gronynnau o gerbydau. Dywedodd yr Athro Syr David King, cyn brif gynghorydd gwyddonol Llywodraeth y DU, yn ddiweddar fod plant sy’n eistedd yn y sedd gefn mewn cerbydau yn debygol o fod yn agored i lefelau peryglus o lygredd aer

mewn blwch sy’n casglu’r nwyon gwenwynig o’r holl gerbydau o’ch cwmpas.

Dywedodd yr Athro Stephen Holgate, arbenigwr ar asthma ym Mhrifysgol Southampton a chadeirydd gweithgor Coleg Brenhinol y Meddygon ar lygredd aer, fod digon o dystiolaeth i ddweud wrth rieni fod cerdded a beicio yn gwneud eu plant yn agored i lai o lygredd aer na gyrru. Mae’r risg o lygredd aer y tu mewn i’r car naw i 12 gwaith yn uwch na’r tu allan. Maent yng nghefn y car gan amlaf, plant, ac os yw’r gwyntyllau ymlaen, maent yn

sugno’r mygdarth ffres a ddaw allan o’r car neu’r lori o’u blaenau yn syth i mewn i gefn y car.

Gwyddom o’r ymchwil sydd gennym eisoes fod hyn yn cynyddu’r risg o leihau twf eu hysgyfaint, o ddod yn asthmatig. Ceir pryder cynyddol hefyd y gallai lesteirio gallu plant i ddysgu yn yr ysgol ac y gallai niweidio eu DNA.

Mae’r dystiolaeth hon yn eithaf sylweddol, felly tybed pa gyngor y mae eich arbenigwyr iechyd y cyhoedd yn ei roi i benaethiaid, a all ei drosglwyddo i rieni, er mwyn ei gwneud yn glir i bobl ei bod yn llawer mwy diogel iddynt gerdded a beicio i’r ysgol nag ydyw i fynd â’u plant mewn car.

Thank you very much for those points. Jenny does paint a very stark picture of the dangers posed by air pollution and, by contrast, the benefits offered by active travel, in terms of health, environment and the financial benefits of walking and cycling as well. We’re making good progress now in the implementation of our Active Travel (Wales) Act 2013. I’m really pleased that our local authorities are on course by November to provide us with their integrated network maps, and those will, for the very first time, give us integrated plans for 142 of the largest places in Wales. I think that this will be exciting news, particularly for those in Cardiff and in your constituency as well.

Public Health Wales’s ‘Making a Difference’ report does identify that cycling and walking in urban areas could actually save the NHS nearly £1 billion in Wales over the next 20 years. So, as well as having that personal benefit in terms of health, there’s actually a benefit for the wider NHS as well.

I’m really pleased with the work that we are doing with an organisation called Living Streets. The Welsh Government has funded them with pilot funding for three projects to look at the barriers to children and families walking to school. They’ve just used what they’ve learned through that to provide a resource for schools in order to enable them to explore, with the children themselves, but also with the families, what’s preventing children walking to that particular school. I’d be more than happy, when that resource is ready, to send copies to all Assembly Members and we can all promote it in our own communities as well.

Likewise, there’s great exciting work going on with an organisation called Sustrans, who I’m sure that you’re really familiar with, through their active journeys programme as well. So, all of this links in very much to the promotion and the prominence that we are giving to active travel, and I’m really pleased to start to see the benefits of this Act.

Diolch yn fawr am y pwyntiau hynny. Mae Jenny’n rhoi darlun llwm iawn o’r peryglon a achosir gan lygredd aer, ac mewn cyferbyniad, y manteision a gynigir gan deithio llesol, o ran iechyd, yr amgylchedd a manteision ariannol cerdded a beicio. Rydym yn gwneud cynnydd da bellach ar weithredu ein Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013. Rwy’n falch iawn fod ein hawdurdodau lleol ar y trywydd iawn i roi eu mapiau rhwydwaith integredig i ni erbyn mis Tachwedd, a bydd y rheini, am y tro cyntaf, yn rhoi cynlluniau integredig inni ar gyfer 142 o’r lleoedd mwyaf yng Nghymru. Credaf y bydd hyn yn newyddion cyffrous, yn enwedig ar gyfer pobl Caerdydd ac yn eich etholaeth chi hefyd.

Mae adroddiad ‘Gwneud Gwahaniaeth’ Iechyd Cyhoeddus Cymru yn nodi y gallai beicio a cherdded mewn ardaloedd trefol arbed bron i £1 biliwn i’r GIG yng Nghymru dros yr 20 mlynedd nesaf. Felly, yn ogystal â’r budd personol o ran iechyd, ceir budd i’r GIG yn ehangach hefyd mewn gwirionedd.

Rwy’n falch iawn o’r gwaith rydym yn ei wneud gyda sefydliad o’r enw Living Streets. Mae Llywodraeth Cymru wedi eu hariannu gyda chyllid peilot ar gyfer tri phrosiect i edrych ar y rhwystrau i blant a theuluoedd rhag cerdded i’r ysgol. Maent wedi defnyddio’r hyn y maent wedi’i ddysgu drwy hynny i ddarparu adnodd i ysgolion er mwyn eu galluogi i archwilio, gyda’r plant eu hunain, ond hefyd gyda’r teuluoedd, beth sy’n atal plant rhag cerdded i’r ysgol benodol honno. Rwy’n fwy na pharod, pan fydd yr adnodd yn barod, i anfon copïau at holl Aelodau’r Cynulliad a gall pob un ohonom ei hyrwyddo yn ein cymunedau ein hunain hefyd.

Yn yr un modd, mae gwaith cyffrous iawn yn mynd rhagddo hefyd gyda sefydliad o’r enw Sustrans, sefydliad rydych yn gyfarwydd iawn ag ef rwy’n siŵr, drwy eu rhaglen teithiau llesol. Felly, mae hyn oll yn cysylltu’n agos â’r hyrwyddo a’r amlygrwydd a rown i deithio llesol, ac rwy’n falch iawn ein bod yn dechrau gweld manteision y Ddeddf hon.

Minister, the European Urban Audit placed Cardiff as the highest ranking UK city, the sixth most liveable capital city in Europe. Copenhagen was first: 45 per cent of inhabitants there ride to work. As part of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, will you set targets for our cities and other urban areas for the number of non-motorised journeys? That would be a good action under the FGA.

Gweinidog, yn ôl yr Archwiliad Dinesig Ewropeaidd, Caerdydd yw’r ddinas orau i fyw ynddi yn y DU, a’r chweched brifddinas orau i fyw ynddi yn Ewrop. Copenhagen oedd ar y brig: mae 45 y cant o’i thrigolion yno’n beicio i’r gwaith. Fel rhan o Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, a wnewch chi osod targedau o ran nifer y teithiau difodur ar gyfer ein dinasoedd ac ardaloedd trefol eraill? Byddai hwnnw’n gam gweithredu da o dan Ddeddf Cenedlaethau’r Dyfodol.

Thank you very much for that question. Obviously, that would be a matter for the Minister with responsibility in this area to consider—

Diolch yn fawr am eich cwestiwn. Yn amlwg, byddai hwnnw’n fater i’r Gweinidog sydd â chyfrifoldeb am y maes ei ystyried—

Oh, lord. The best you can do. [Laughter.]

O, arglwydd. Y gorau y gallwch ei wneud. [Chwerthin.]

I am continuing with my answer to let you know that, under the WFG Act, the public health outcome framework does have an indicator that specifically relates to making the average concentration of nitrogen dioxide at dwellings one of Wales’s national well-being and public health framework outcomes. So, it’s very much at the centre in terms of what we would expect in terms of data collection and our ambitions in that area. So, you can be as sarcastic as you like, but you wouldn’t expect me to make commitments in a different—

Rwy’n parhau gyda fy ateb i roi gwybod i chi fod gan y fframwaith canlyniadau iechyd y cyhoedd, o dan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol, ddangosydd sy’n ymwneud yn benodol â sicrhau bod crynodiad cyfartalog nitrogen deuocsid mewn anheddau yn un o ganlyniadau fframwaith cenedlaethol llesiant ac iechyd y cyhoedd Cymru. Felly, mae hynny’n ganolog i’r hyn y byddem yn ei ddisgwyl o ran casglu data a’n huchelgeisiau yn y maes hwnnw. Felly, gallwch fod mor goeglyd ag y dymunwch, ond ni fyddech yn disgwyl i mi wneud ymrwymiadau mewn gwahanol—

Your boss is the well-being Minister, thank you very much.

Eich bos chi yw’r Gweinidog lles, diolch yn fawr iawn.

You wouldn’t expect me to make commitments that relate to another portfolio.

Ni fyddech yn disgwyl i mi wneud ymrwymiadau mewn perthynas â phortffolio arall.

Tynnwyd cwestiwn 2 [OAQ(5)0174(HWS)] yn ôl. Cwestiwn 3, Steffan Lewis.

Question 2 [OAQ(5)0174(HWS)] is withdrawn. Question 3, Steffan Lewis.

Amseroedd Aros

Waiting Times

3. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am amseroedd aros yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan? OAQ(5)0179(HWS)

3. Will the Cabinet Secretary make a statement on waiting times in the Aneurin Bevan University Health Board area? OAQ(5)0179(HWS)

Thank you for the question. Waiting times across Aneurin Bevan health board in general terms have improved across almost all main measures in the last year. For example, referral-to-treatment times have improved to 90.5 per cent at the end of March this year, over 80 per cent of red ambulance calls were responded to in April 2017 within target, and the most recent 62-day cancer performance was 92 per cent. But, naturally, I expect the health board to plan and deliver further improvements.

Diolch am eich cwestiwn. Mae amseroedd aros ym mwrdd iechyd Aneurin Bevan wedi gwella yn gyffredinol ar draws bron bob un o’r prif fesurau dros y flwyddyn ddiwethaf. Er enghraifft, roedd amseroedd aros rhwng atgyfeirio a thriniaeth wedi gwella i 90.5 y cant ar ddiwedd mis Mawrth eleni, ymatebwyd i dros 80 y cant o alwadau ambiwlans coch ym mis Ebrill 2017 o fewn yr amser targed, ac roedd y perfformiad canser 62 diwrnod diweddaraf yn 92 y cant. Ond yn naturiol, rwy’n disgwyl i’r bwrdd iechyd gynllunio a sicrhau gwelliannau pellach.

I thank the Cabinet Secretary for his answer. Recently, a constituent came to see me who’d been waiting an unacceptably long time on a waiting list for cardiology care. I noticed upon further inspection that the maximum waiting time in cardiology in Aneurin Bevan has increased from 34 weeks, I believe, in 2011, to 105-plus weeks last year. So, given the seriousness of conditions that require cardiology services, can you update us on interventions that you’re considering taking to bring down waiting lists for these very serious conditions?

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ateb. Yn ddiweddar, cefais ymweliad gan etholwr a oedd wedi bod yn aros am gyfnod annerbyniol o hir ar restr aros am ofal cardioleg. Sylwais wrth archwilio ymhellach fod yr amser aros hiraf ar gyfer cardioleg yn Aneurin Bevan wedi cynyddu o 34 wythnos, rwy’n meddwl, yn 2011, i 105 a mwy o wythnosau y llynedd. Felly, o ystyried difrifoldeb y cyflyrau sy’n galw am wasanaethau cardioleg, a allwch roi’r wybodaeth ddiweddaraf i ni ynglŷn â’r ymyriadau rydych yn ystyried eu rhoi ar waith i leihau’r rhestrau aros ar gyfer y cyflyrau difrifol iawn hyn?

Well, this is part of what we expect health boards to plan and deliver to understand what they’re currently doing and where it’s not actually delivering an acceptable level of care, and, where waiting times are important, as I accept they certainly are on a range of conditions, how they plan to deliver and improve those, whether that’s by commissioning services from other health boards and other areas or actually thinking about how they do them. Actually, in cardiology, the successful role of community cardiology—actually piloted in the Abertawe Bro Morgannwg health board area—has been shown to improve waiting times for people in secondary care cardiology, because people are getting a different service that is actually appropriate for them in a primary care setting, and that means people that really do need to see a consultant in a secondary care setting are more likely to be seen more quickly. So, there are ongoing initiatives, but I’ll happily write to you with more detail on what’s happening in the Aneurin Bevan health board area.

Wel, mae hyn yn rhan o’r hyn y disgwyliwn i fyrddau iechyd ei gynllunio a’i ddarparu i ddeall beth y maent yn ei wneud ar hyn o bryd a lle nad yw’n darparu lefel dderbyniol o ofal, a lle mae amseroedd aros yn bwysig, fel rwy’n derbyn eu bod mewn perthynas ag ystod o gyflyrau, sut y maent yn bwriadu cyflawni a gwella’r rheini, boed drwy gomisiynu gwasanaethau gan fyrddau iechyd ac ardaloedd eraill, neu feddwl sut y maent yn eu cyflawni mewn gwirionedd. A dweud y gwir, mewn perthynas â chardioleg, dangoswyd y gall rôl lwyddiannus cardioleg gymunedol—a dreialwyd yn ardal bwrdd iechyd Abertawe Bro Morgannwg—wella amseroedd aros ar gyfer pobl mewn cardioleg gofal eilaidd, gan fod pobl yn cael gwasanaeth gwahanol sy’n addas iddynt hwy mewn lleoliad gofal sylfaenol, a golyga hynny fod pobl sydd wir angen gweld meddyg ymgynghorol mewn lleoliad gofal eilaidd yn fwy tebygol o gael eu gweld yn gynt. Felly, mae mentrau ar waith yn barhaus, ond rwy’n fwy na pharod i ysgrifennu atoch gyda rhagor o fanylion ynglŷn â’r hyn sy’n digwydd yn ardal bwrdd iechyd Aneurin Bevan.

What impact does the Cabinet Secretary expect the specialist and critical care centre to have on waiting times over the medium term and can he confirm when building of this will start and when he expects it to actually open for patients?

Pa effaith y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn disgwyl y bydd y ganolfan gofal arbenigol a chritigol yn ei chael ar amseroedd aros yn y tymor canolig, ac a all gadarnhau pryd y bydd y gwaith o adeiladu’r ganolfan yn dechrau a phryd y mae’n disgwyl y bydd yn agor i gleifion?

I look forward to attending the turf-cutting for the currently referred to specialist and critical care centre during the summer, so building work is starting. I’ve already indicated in one of my previous statements that I expect it to be open, I think, in 2021. In terms of its impact on waiting times, I’m rather more interested in its impact on the whole system and what it means in terms of delivering greater quality of care. I think this is part of our challenge. We’re talking about quality of care in the national health service. We often get stuck talking about volume and time, and, actually, that is not always the best metric of improvement and what quality looks like. I certainly expect that the new hospital will be part of a high-performing health board in Wales terms, to continue to deliver and to improve the quality of its care on a range of measures, including elective care and unscheduled care. But, of course, there will still be roles for other hospitals within the wider Gwent area, as well as our long-stated ambition to see more care provided in the primary care setting, in any event.

Edrychaf ymlaen at fynychu’r digwyddiad torri’r dywarchen dros yr haf ar gyfer yr hyn a elwir ar hyn o bryd yn ganolfan gofal arbenigol a chritigol, felly mae’r gwaith adeiladu yn dechrau. Rwyf eisoes wedi nodi yn un o fy natganiadau blaenorol fy mod yn disgwyl iddi agor, rwy’n credu, yn 2021. O ran ei heffaith ar amseroedd aros, mae mwy o ddiddordeb gennyf yn ei heffaith ar y system gyfan a’r hyn a olyga o ran darparu gofal o ansawdd gwell. Credaf fod hyn yn rhan o’n her. Rydym yn sôn am ansawdd y gofal yn y gwasanaeth iechyd gwladol. Rydym yn aml yn siarad yn ofer am niferoedd ac amser, ac mewn gwirionedd, nid dyna’r mesur gorau bob amser o welliant a pha ffurf sydd ar ansawdd. Yn sicr, rwy’n disgwyl i’r ysbyty newydd fod yn rhan o fwrdd iechyd sy’n perfformio’n dda yng nghyd-destun Cymru, er mwyn parhau i gyflawni a gwella ansawdd eu gofal mewn perthynas ag ystod o fesurau, gan gynnwys gofal dewisol a gofal heb ei drefnu. Ond wrth gwrs, bydd rolau o hyd i ysbytai eraill yn ardal ehangach Gwent, yn ogystal â’n huchelgais hirdymor i weld mwy o ofal yn cael ei ddarparu yn y lleoliad gofal sylfaenol beth bynnag.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau

Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau i’r Ysgrifennydd Cabinet. Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Questions now from the party spokespeople to the Cabinet Secretary. Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.

Diolch, Llywydd. Mae sawl achos wedi cael eu tynnu i’m sylw i o feddygon a hyfforddwyd yng Nghymru ac sydd eisiau gweithio yng Nghymru, ond, oherwydd eu bod nhw wedi gweithio dramor, neu wedi derbyn hyfforddiant pellach dramor, sy’n ei chael hi’n anodd iawn i gofrestru i weithio eto yng Nghymru. Yn un achos—mi wnes i ysgrifennu at eich rhagflaenydd ynglŷn a hi—mi wnaeth hi orfod mynd yn ôl i Seland Newydd ar ôl symud yn ôl i Gymru oherwydd y trafferthion yn cofrestru yn barhaol, a hynny’n golled mawr i’r NHS.

Mae’r unigolyn diweddaraf i gysylltu yn sôn am gannoedd o dudalennau i’w llenwi ac angen mewnbwn gan gyn-gyflogwyr, ond efo gwaith gweinyddol mor drwm ar hynny, mae rhai yn Awstralia, yn sicr, yn gwrthod cymryd rhan. Mae yna sôn am angen am ffurflen eirda gymhleth gan chwech o gyn-gyflogwyr. Rwy’n clywed am ddryswch ynglŷn â’r wybodaeth sydd ei hangen i gofrestru. Mae yna ofynion o ran ailhyfforddi, cyfnod pellach o oruchwylio, ac yn y blaen. Ac mae Cymru yn cael ei gweld fel gwlad sydd ddim yn gallu rhoi sicrwydd ynglŷn â lle fyddai rhywun yn cael gweithio.

Beth sy’n cael ei wneud erbyn hyn i hwyluso’r broses o ailgofrestru meddygon yng Nghymru, er mwyn i ni allu denu meddygon Cymreig yn ôl, neu feddygon eraill o dramor, o ran hynny?

Thank you, Llywydd. There have been a number of cases drawn to my attention of doctors trained in Wales who want to work in Wales, but, because they’ve worked abroad, or have been further trained abroad, they find it very difficult to register to work again in Wales. In one case—and I wrote to your predecessor about this case—she had to return to New Zealand having returned to Wales because of difficulties registering permanently, and that was a huge loss to the NHS.

The latest individual to contact me talks of hundreds of pages to be filled in, with input required from former employers. And, with the administrative burden so heavy, some in Australia refuse to take part in that process. There is talk of a need for a complex reference document from six previous employers. I’ve heard about confusion about the information required. There is a requirement in terms of further training, and Wales is seen as nation that can’t give an assurance as to where one might be allowed to work.

So, what is now being done to facilitate the process of reregistering doctors in Wales, so that we can attract Welsh doctors back, or other doctors from abroad, for that matter?

I think it’s an important point in terms of our ability to recruit and retain doctors from around the world, including those who may have been trained in Wales or the wider UK and want to come to live, train and work in Wales for the future. There’s a balance here about the assurance we should properly want in terms of a doctor’s professional competence and their previous record where they are currently or most recently have been working. And, actually, it’s about making it as easy as possible for highly trained and welcome individuals to come and provide a service that we do need in this country.

That’s why, as part of the ‘Train. Work. Live.’ campaign, this was actually part of the feature, in trying to make this easier. That’s why we have a single point of contact created to try and make it an easier process for that person, or that group of people—often, doctors come with partners. So, it’s to understand what we do to make it easier for them to come here and to work, as well as to live here as well.

So, that’s part of the work that we’re doing. I’m always interested in specific examples where that doesn’t appear to have been the case. So, I’d be very happy to look at the detail of the issue that you raise, to understand how that matches up to what we’re doing now. And if it hasn’t met our own expectations of how we make it easier, we’ll give appropriate assurance of what we can do to actually improve what we currently do. There’s no point pretending that everything is perfect—it rarely is—but I’m always keen to learn from what’s happening at the moment.

Credaf ei fod yn bwynt pwysig o ran ein gallu i recriwtio a chadw meddygon o bob rhan o’r byd, gan gynnwys y rhai a allai fod wedi cael eu hyfforddi yng Nghymru neu’r DU yn ehangach ac sy’n awyddus i ddod i fyw, i hyfforddi ac i weithio yng Nghymru yn y dyfodol. Mae cydbwysedd yma o ran y sicrwydd y dylem fod eisiau ei gael yn briodol o ran cymhwysedd proffesiynol meddyg a’u hanes blaenorol lle maent yn gweithio ar hyn o bryd neu lle buont yn gweithio ddiwethaf. Ac mewn gwirionedd, mae’n ymwneud â sicrhau ei bod mor hawdd â phosibl i groesawu unigolion tra hyfforddedig i ddod i ddarparu gwasanaeth sydd ei angen arnom yn y wlad hon.

Dyna pam, fel rhan o’r ymgyrch ‘Hyfforddi/ Gweithio/ Byw’, fod hyn yn rhan o’r cynnig, i geisio gwneud hyn yn haws. Dyna pam fod gennym un pwynt cyswllt wedi’i greu i geisio sicrhau bod y broses yn haws i’r unigolyn hwnnw, neu’r grŵp hwnnw o bobl—yn aml, daw partneriaid gyda meddygon. Felly, y diben yw deall beth rydym yn ei wneud i sicrhau ei bod yn haws iddynt ddod yma i weithio, yn ogystal ag i fyw yma hefyd.

Felly, mae hynny’n rhan o’r gwaith rydym yn ei wneud. Mae gennyf ddiddordeb bob amser mewn enghreifftiau penodol lle nad yw’n ymddangos bod hynny wedi bod yn wir. Felly, byddwn yn fwy na pharod i edrych ar fanylion y mater a godwch, er mwyn deall sut y mae hynny’n cyd-fynd â’r hyn rydym yn ei wneud ar hyn o bryd. Ac os nad yw’n bodloni ein disgwyliadau ein hunain o ran sut rydym yn ei wneud yn haws, byddwn yn rhoi sicrwydd priodol ynglŷn â’r hyn y gallwn ei wneud mewn gwirionedd i wella’r hyn a wnawn ar hyn o bryd. Nid oes pwynt esgus bod popeth yn berffaith—anaml iawn y mae hynny’n wir—ond rwyf bob amser yn awyddus i ddysgu o’r hyn sy’n digwydd ar hyn o bryd.

Ac yn sicr, mi wnaf i gysylltu efo chi, yn y ffordd y gwnes i gysylltu â’ch rhagflaenydd, a wnaeth hefyd ddweud geiriau mor gynnes ag yr ydych chi wedi eu dweud. Ond, yn anffodus, mae’n amlwg bod yna broblem o’n blaenau ni o hyd.

Mi symudaf at yr her o ddenu meddygon o Loegr. Mae meddygon sydd wedi eu cofrestru yn Lloegr yn methu â gweithio yng Nghymru nes eu bod nhw wedi cael eu cofrestru, fel rydych chi’n ei wybod, ar y rhestr perfformwyr Cymreig. Mae yna restr gyffelyb yn Lloegr. Mae’r BMA yn nodi bod anhawster trosglwyddo gwybodaeth rhwng y ddwy restr, a chymhlethdod cofrestru ar y rhestr Gymreig yn ei gwneud hi’n anodd iawn i ddenu ‘locums’ yma, yn benodol. Ac, yn 2015, mi wnaeth y BMA argymell bod angen i Lywodraeth Cymru a’r Deyrnas Unedig weithio efo’i gilydd i wella’r symudedd gwybodaeth yma rhwng y ddwy restr. Pa gamau y mae’r Gweinidog wedi eu cymryd ers hynny i’w gwneud hi’n haws i gofrestru meddygon o Loegr i weithio yng Nghymru, rhywbeth sy’n hanfodol, wrth gwrs, i gyd-fynd ag unrhyw ymgyrch recriwtio?

And certainly, I will contact you, as I contacted your predecessor, who also gave me some warm words as you have done. But, unfortunately, it’s clear that there is a problem still facing us.

I will move to the challenge of attracting doctors from England. Now, doctors registered in Wales can’t work in Wales until they’ve been registered, as you know, on the Welsh performers list. There’s a similar register in England. The BMA notes that difficulties in transferring information between the two registers, and the complexities of registering on the Welsh list, make it very difficult to attract locums here specifically. And, in 2015, the BMA recommended that the Welsh Government and the UK Government needed to work together to facilitate that sharing of information between the two registers. So, what steps has the Minister taken since then to make it easier to register doctors from England to work in Wales, something which is crucial, of course, to go alongside any recruitment campaign?

Well, the single performers list is an issue of some frustration for people in the national health service in Wales, and in Government too, in that we have done what we could and should do to make it easier for people to register in Wales. The challenge is the willingness of the Department of Health and NHS England to do the same on a reciprocal basis. So, actually, we make it easier for our doctors to practice over the border—it’s really about their ability to do the same with us.

And that’s the honest challenge. There are times when I will stand up, and I’ll say, ‘This isn’t perfect, I know we need to improve’. This absolutely is an area where the challenge is NHS England and the Department of Health doing their bit. When you talk about making it easier for doctors to come here, part of what makes it easier and better for doctors to come here is that there is a real acceptance within the profession about the nature of the conversation that we are having about the sort of relationships we want to have with doctors, whether in primary care or in secondary care. And, actually, it’s the creation of that culture, more so than incentives in many ways, that is attracting doctors to come into Wales, and we want them to stay here. But the performers list is an absolutely an issue, and it’s something that we are still continuing to persuade the Department for Health and NHS England to move on, to help all of us to recruit and retain doctors within the England and Wales systems.

Wel, mae’r rhestr cyflawnwyr unigol yn fater sydd wedi peri cryn rwystredigaeth i bobl yn y gwasanaeth iechyd gwladol yng Nghymru, ac yn y Llywodraeth hefyd, gan ein bod wedi gwneud popeth y gallem ei wneud ac y dylem ei wneud i’w gwneud yn haws i bobl gofrestru yng Nghymru. Yr her yw parodrwydd yr Adran Iechyd a GIG Lloegr i wneud yr un peth ar sail gyfatebol. Felly, mewn gwirionedd, rydym yn ei gwneud yn haws i’n meddygon ymarfer dros y ffin—mae’n ymwneud mewn gwirionedd â’u gallu i wneud yr un peth gyda ni.

A dyna’r her onest. Bydd yna adegau pan fyddaf yn sefyll ac yn dweud, ‘Nid yw hyn yn berffaith, gwn fod angen i ni wella’. Mae hwn yn sicr yn faes lle mae’r her yn ymwneud â GIG Lloegr a’r Adran Iechyd yn chwarae eu rhan. Pan fyddwch yn siarad am ei gwneud yn haws i feddygon ddod yma, rhan o’r hyn sy’n ei gwneud yn haws ac yn well i feddygon ddod yma yw bod yna gydnabyddiaeth go iawn yn y proffesiwn o natur y sgwrs rydym yn ei chael ynglŷn â’r math o berthynas rydym am ei chael gyda meddygon, boed hynny mewn gofal sylfaenol neu mewn gofal eilaidd. Ac mewn gwirionedd, creu’r diwylliant hwnnw, yn fwy na chymhellion mewn nifer o ffyrdd, sy’n denu meddygon i Gymru, ac rydym am iddynt aros yma. Ond yn sicr, mae’r rhestr cyflawnwyr yn broblem, ac mae’n rhywbeth rydym yn dal i geisio perswadio’r Adran Iechyd a GIG Lloegr i weithredu yn ei chylch, er mwyn helpu pawb ohonom i recriwtio a chadw meddygon o fewn systemau Cymru a Lloegr.

Rwy’n sicr yn croesawu unrhyw arwyddion—ac mae yna arwyddion positif—o welliant yn nifer y rhai sy’n dewis dod i weithio yng Nghymru, a chynnydd yn y nifer sy’n dewis hyfforddi i fod yn feddygon teulu. Ac mae cynnig cymhelliad ariannol yn gallu chwarae rhan yn hynny o beth. Ond mae datblygu arbenigedd, a chael cefnogaeth i ddatblygu’r arbenigedd yna, hefyd yn rhywbeth sydd yn apelio at feddygon ifanc. Ac o wybod bod ei’n hardaloedd gwledig ni yn wynebu her wirioneddol o ran recriwtio, a ydy’r Gweinidog yn cytuno efo fi bod sgôp gwirioneddol i ddefnyddio ysgol feddygol newydd ym Mangor fel canolfan i ddatblygu arbenigedd, a allai fod yn arbenigedd byd-eang mewn meddygaeth wledig yn benodol, a hynny yn y sector gofal cynradd ac eilaidd hefyd, ac y dylai hynny fel nod fod yn hwb i symud yn gyflym tuag at sefydlu addysg feddygol ym Mangor?

I certainly welcome any signals—and there are positive signals—in terms of an improvement in the number of those choosing to come to work in Wales, and an increase in the number of those choosing to train as GPs, and the financial incentive can play a part in that. But developing expertise and having the support to develop expertise is also something that appeals to junior doctors. And knowing that our rural areas are facing a very real challenge in recruitment, does the Minister agree with me that there is real scope to use a new medical school in Bangor as a centre to develop expertise, which could become global in its significance in rural medicine specifically, in the primary and secondary sectors, and that that as an aim should be a reason to move quickly towards establishing medical education in Bangor?

I thank you for your further follow-up question. I’ve been clear and consistent about the question of a medical school in north Wales. I’m awaiting final advice, and when that advice comes in, I’ll make a decision. I’ll also need to have a conversation with my Cabinet colleague the Cabinet Secretary for Education, because the budget isn’t in one particular area of Government; it’s spread across budget pressures for both of us—whether that is a new medical school, or whether it is expanding the numbers of doctors we want to train and recruit here in Wales. So, there’s honesty and, I think, consistency in the questions that you and other colleagues have asked again, and I don’t have any difficulty with you asking the question.

When I get the advice, I’ll be clear about what the advice is, I’ll be clear about what the Government response is and what we then expect to do. But I do recognise that there is a clear aspiration for more people to undertake their medical training in different parts of Wales. And, of course, rural Wales isn’t just an issue for north Wales. There are other points and questions as well about how we keep people in Wales—whether it’s west Wales or north Wales—who want to train to become a doctor, but also about how we get people to come back into the system. If you’re 18 or 19 and you live on the Isle of Anglesey, you may well want to go to London or Liverpool or somewhere else to do your training. But we need to be better at getting people to come back into our system. So, it’s more than one thing, and I don’t want to try and pretend that a medical school is the only answer or the answer to resolving some of those challenges. We see work on this already, for example, in the curriculum programme that Cardiff University are developing, where they recognise that there’s more they could do about the speciality of rural medicine that will be attractive to some people who want to become doctors now and in the future. There’s lots of different work ongoing, and when there is advice and a response from myself, then I’ll sit down and agree and discuss that with my colleague Kirsty Williams. We’ll need to cover all of those in pointing out what the response is going to be.

Diolch am eich cwestiwn dilynol. Rwyf wedi bod yn glir ac yn gyson mewn perthynas ag ysgol feddygol yng ngogledd Cymru. Rwy’n aros am y cyngor terfynol, a phan gaf y cyngor hwnnw, byddaf yn gwneud penderfyniad. Bydd angen i mi gael sgwrs hefyd gyda fy nghyd-Aelod yn y Cabinet, Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, gan nad yw’r gyllideb mewn un maes penodol o’r Llywodraeth; mae wedi’i gwasgaru ar draws y wasgfa ar gyllidebau’r ddau ohonom—boed hynny’n ysgol feddygol newydd, neu gynyddu nifer y meddygon rydym am eu hyfforddi a’u recriwtio yma yng Nghymru. Felly, mae gonestrwydd a chysondeb, rwy’n meddwl, yn y cwestiynau rydych chi a chyd-Aelodau eraill wedi eu gofyn unwaith eto, ac nid yw’r ffaith eich bod yn gofyn y cwestiwn yn peri unrhyw anhawster i mi.

Pan fyddaf yn derbyn y cyngor, byddaf yn glir ynglŷn â beth yw’r cyngor hwnnw, byddaf yn glir ynglŷn â beth yw ymateb y Llywodraeth a’r hyn rydym yn bwriadu’i wneud wedyn. Ond rwy’n cydnabod bod yno ddyhead clir i fwy o bobl ymgymryd â’u hyfforddiant meddygol mewn gwahanol rannau o Gymru. Ac wrth gwrs, nid mater i ogledd Cymru yn unig yw’r Gymru wledig. Mae pwyntiau a chwestiynau eraill hefyd ynglŷn â sut rydym yn cadw pobl sy’n awyddus i hyfforddi i fod yn feddygon yng Nghymru—boed yng ngorllewin Cymru neu ogledd Cymru—ond hefyd ynglŷn â sut rydym yn denu pobl yn ôl i mewn i’r system. Os ydych yn 18 neu’n 19 oed ac yn byw ar Ynys Môn, efallai eich bod yn awyddus i fynd i Lundain neu Lerpwl neu rywle arall i gwblhau eich hyfforddiant. Ond mae angen inni fod yn well am gael pobl i ddod yn ôl i mewn i’n system. Felly, mae’n ymwneud â mwy nag un peth, ac nid wyf am geisio esgus mai ysgol feddygol yw’r unig ateb neu’r ateb i ddatrys rhai o’r heriau hynny. Rydym yn gweld gwaith ar hyn yn barod, er enghraifft yn y rhaglen gwricwlwm sy’n cael ei datblygu gan Brifysgol Caerdydd, lle maent yn cydnabod bod mwy y gallent ei wneud ynglŷn ag arbenigedd meddygaeth wledig a fydd yn ddeniadol i rai pobl sydd am fod yn feddygon ar hyn o bryd ac yn y dyfodol. Mae llawer o waith gwahanol yn mynd rhagddo, a phan ddaw’r cyngor ac ymateb gennyf, byddaf yn eistedd ac yn cytuno ac yn trafod hynny gyda fy nghyd-Aelod Kirsty Williams. Bydd angen i ni ystyried hyn oll wrth nodi beth fydd yr ymateb.

Diolch, Llywydd. Of course, Cabinet Secretary, one of the ways that we can attract more people into medicine is by ensuring that people have the opportunity to have a good work-life balance, and I’m quite sure that you will agree with me about the importance of ensuring good work-life balance for all workers in the NHS—a very stressful job at the best of times. The recent undertaking to attract more GPs into Wales has been successful, and I do praise you for that, and your Government. But we are still struggling to—[Interruption.] Yes, I’d write it down, too. It doesn’t often happen, but I will give praise where it’s due. But we are still struggling to attract physicians. The route from undergraduate to consultant physician can take over 15 years, and with such a time commitment, especially when you’re starting out so young, an individual’s career and their needs change. They might end up meeting the person of their dreams, marrying, children—the whole lot. That is a huge commitment to go straight from 18 to planning your life forward. What plans do you have to ensure that leadership and management pathways are open during these 15 years, and that there are opportunities for sabbaticals or for them to undertake some research, while still keeping on that very valuable training course? I think that would help to improve an offer that we could have here in Wales that might attract more people to us than other parts of the UK.

Diolch, Llywydd. Wrth gwrs, Ysgrifennydd y Cabinet, un o’r ffyrdd y gallwn ddenu mwy o bobl i faes meddygaeth yw drwy sicrhau bod pobl yn cael cyfle i gael cydbwysedd bywyd a gwaith da, ac rwy’n eithaf sicr y byddwch yn cytuno â mi am bwysigrwydd sicrhau cydbwysedd bywyd a gwaith da i holl weithwyr y GIG—swydd anodd iawn ar y gorau. Mae’r ymrwymiad diweddar i ddenu mwy o feddygon teulu i Gymru wedi bod yn llwyddiannus, ac rwy’n rhoi clod i chi am hynny, a’ch Llywodraeth. Ond rydym yn dal i gael trafferth i—[Torri ar draws.] Ie, byddwn i’n gwneud nodyn ohono hefyd. Nid yw’n digwydd yn aml, ond byddaf yn rhoi clod pan fo’n ddyledus. Ond rydym yn dal i gael trafferth i ddenu meddygon. Gall y llwybr o fod yn fyfyriwr israddedig i fod yn feddyg ymgynghorol gymryd dros 15 mlynedd, a chydag ymrwymiad amser o’r fath, yn enwedig pan fyddwch yn dechrau arni mor ifanc, mae gyrfa unigolyn a’u hanghenion yn newid. Efallai y byddant yn cyfarfod â pherson eu breuddwydion, yn priodi, yn cael plant—y cwbl. Mae’n ymrwymiad mawr i fynd ati i gynllunio eich bywyd yn y dyfodol yn 18 oed. Pa gynlluniau sydd gennych i sicrhau bod llwybrau arweinyddiaeth a rheolaeth ar agor yn ystod y 15 mlynedd, a bod cyfleoedd am gyfnodau sabothol neu iddynt wneud gwaith ymchwil tra byddant yn dal i fod ar y cwrs hyfforddi gwerthfawr hwnnw? Rwy’n credu y byddai hynny’n helpu i wella cynnig a allai fod gennym yma yng Nghymru i ddenu mwy o bobl atom nag i rannau eraill o’r DU.

I think that’s a fair point to mention. It’s certainly part of what we discussed in the run-up to the recruitment campaign, and equally, what lots of our junior doctors are very keen to positively sell about Wales. At the BMJ careers fair, where we launched the ‘Train. Work. Live.’ campaign for doctors last autumn, what was really encouraging was not just the people involved in the profession already in Wales at a more senior level involved in promoting the opportunities to work in Wales, but actually junior doctors who attended, who had agreed to come and be part of us having that conversation with peers in that particular event and who came back after their allotted time and spent more time doing it because they believe there’s a really positive offer here in Wales. It is about that mix of understanding—about the balance and the different opportunities. You can be a doctor who wants to work in an urban setting and you can work in the middle of a city like Cardiff, or you can work in Pembrokeshire and Gwynedd with a very different sort of approach. It’s about selling all of those different opportunities. That’s why I’m talking about training, working and living in Wales. It isn’t just about one of those things—it’s a range of different parts.

There’s also got to be the recognition that people’s careers won’t simply be to go into one job and stay in that one job for the whole of their career. People do already move around and that’s more likely to be the case in the future. So, there is a point about having generalists as part of who we need to attract and retain here in Wales, but also to think about the whole career path they have and how we can make it easier to move in different parts of their career, because that is what we need to do successfully in the future. That, of course, is a common challenge right across UK systems. We face many similar challenges and we can always learn what is done successfully or unsuccessfully in other parts of the UK. I am keen that we have an open-minded approach to that conversation in the future.

Rwy’n credu bod hwnnw’n bwynt teg i’w nodi. Mae’n sicr yn rhan o’r hyn a drafodwyd gennym yn y cyfnod a oedd yn arwain at yr ymgyrch recriwtio, ac yn yr un modd, yr hyn y mae llawer o’n meddygon iau yn awyddus iawn i’w werthu’n gadarnhaol am Gymru. Yn ffair yrfaoedd BMJ, lle y lansiwyd yr ymgyrch ‘Hyfforddi/ Gweithio/ Byw’ ar gyfer meddygon yr hydref diwethaf, yr hyn a oedd yn galonogol iawn oedd, nid yn unig y bobl sy’n rhan o’r proffesiwn yng Nghymru eisoes ar lefel uwch sy’n ymwneud â hyrwyddo’r cyfleoedd i weithio yng Nghymru, ond y meddygon iau a fynychodd, a oedd wedi cytuno i ddod ac i fod yn rhan o’n sgwrs gyda chymheiriaid yn y digwyddiad penodol hwnnw ac a ddaeth yn ôl ar ôl eu hamser penodedig a threulio mwy o amser yn ei wneud am eu bod yn credu bod yna gynnig cadarnhaol iawn yma yng Nghymru. Mae’n ymwneud â’r gymysgedd honno o ddealltwriaeth—ynglŷn â’r cydbwysedd a’r gwahanol gyfleoedd. Gallwch fod yn feddyg sydd eisiau gweithio mewn lleoliad trefol a gallwch weithio yng nghanol dinas fel Caerdydd, neu gallwch weithio yn Sir Benfro a Gwynedd gydag agwedd wahanol iawn. Mae’n ymwneud â gwerthu pob un o’r gwahanol gyfleoedd hynny. Dyna pam rwy’n siarad am hyfforddi, gweithio a byw yng Nghymru. Nid ymwneud ag un o’r pethau hynny’n unig y mae—mae’n amrediad o wahanol elfennau.

Mae angen cydnabod hefyd na fydd gyrfaoedd pobl yn golygu cael un swydd ac aros yn y swydd honno drwy gydol eu gyrfa. Mae pobl eisoes yn symud o gwmpas ac mae hynny’n fwy tebygol o fod yn wir yn y dyfodol. Felly, mae yna bwynt ynglŷn â chael cyffredinolwyr yn rhan o bwy y mae angen i ni eu denu a’u cadw yma yng Nghymru, ond hefyd i feddwl am y llwybr gyrfa cyfan sydd ganddynt a sut y gallwn ei gwneud yn haws i symud mewn gwahanol rannau o’u gyrfa, oherwydd dyna sydd angen i ni ei wneud yn llwyddiannus yn y dyfodol. Mae honno, wrth gwrs, yn her gyffredin ar draws systemau’r DU. Rydym yn wynebu llawer o heriau tebyg a gallwn bob amser ddysgu o’r hyn a wneir yn llwyddiannus neu’n aflwyddiannus mewn rhannau eraill o’r DU. Rwy’n awyddus i ni gael ymagwedd agored i’r sgwrs honno yn y dyfodol.

That’s great news. The doctors have been saying this and the undergraduates have been saying this now for a number of years. So, I really hope that, this time, they are heard and those actions are taken. You mentioned, of course, that doctors like to move around. I understand that it’s very difficult to track doctors who want to take a break or leave their training and decide to, perhaps after their core medical training, go out on locum for a few years. I think that these figures would be useful to establish what path those individuals follow, whether it’s in this country, whether it’s abroad or whether, in fact, they’ve decided to step away from front-line medicine because they can’t get the work-life balance that they need. I’ve tried to investigate how we can track individuals who start training here in Wales. One way of doing this would be for every doctor to retain their national training number throughout their career. I understand that if they step out of training, they do have to surrender that national training number. I wonder if you might take this idea forward with the Welsh Deanery, because what we need is data. We need to know who’s joined us, why they don’t want to stay and where they’ve gone, because that way we can learn even more about what we need to do to ensure that we have the right offer in our NHS.

Mae hynny’n newyddion gwych. Mae’r meddygon wedi bod yn dweud hyn ac mae’r israddedigion wedi bod yn dweud hyn ers nifer o flynyddoedd bellach. Felly, rwy’n gobeithio’n wir, y tro hwn, eu bod yn cael eu clywed a bod y camau hynny’n cael eu cymryd. Soniasoch, wrth gwrs, fod meddygon yn hoffi symud o gwmpas. Deallaf ei bod yn anodd iawn olrhain meddygon sydd eisiau cymryd seibiant neu sydd eisiau gadael eu hyfforddiant ac sy’n penderfynu gwneud gwaith locwm am rai blynyddoedd, efallai, ar ôl eu hyfforddiant meddygol craidd. Credaf y byddai’r ffigurau hyn yn ddefnyddiol i weld pa lwybr y mae’r unigolion hynny’n ei ddilyn, boed yn y wlad hon neu dramor neu os ydynt wedi penderfynu camu’n ôl mewn gwirionedd o feddygaeth rheng flaen am na allant gael y cydbwysedd bywyd a gwaith sydd ei angen arnynt. Rwyf wedi ceisio ymchwilio sut y gallwn olrhain unigolion sy’n dechrau hyfforddi yma yng Nghymru. Un ffordd o wneud hyn fyddai i bob meddyg gadw eu rhif hyfforddi cenedlaethol drwy gydol eu gyrfa. Rwy’n deall bod yn rhaid iddynt ildio’r rhif hyfforddiant cenedlaethol hwnnw os ydynt yn gadael eu hyfforddiant. Tybed a allech gyflwyno’r syniad hwn i Ddeoniaeth Cymru, gan mai’r hyn sydd ei angen arnom yw data. Mae angen i ni wybod pwy sydd wedi ymuno â ni, pam nad ydynt yn dymuno aros a lle maent wedi mynd, oherwydd yn y ffordd honno gallwn ddysgu rhagor eto am yr hyn sydd angen i ni ei wneud i sicrhau bod gennym y cynnig cywir yn ein GIG.

I think that’s an interesting point to make and one that I’ll certainly discuss with officials, not just in the deanery, but, of course, as we move to the creation of Health Education Wales and to understand what that will look like. I think I’ve indicated that I’ll update Members on the progress of that and the creation of a shadow body to lead to its coming into being in the future. These are subjects that we do talk about regularly with both the BMA and other stakeholders as well.

I met them this week, in fact. I met their representative from the junior doctors committee as part of that conversation about what are the current positions and the challenges over the different contracts in England, and the feeling of juniors in England and how that affects people in Wales and what that means for choices that we want to make here, not just about the contract, but on the different offers that we have on working here as well. Because those different working patterns won’t just be about people going in and out of medicine; it will also be that people want a different work-life balance, as you started off by saying—not just women, but actually lots of men will want a different work-life balance. There’s a very different, and I think a very welcome, attitude to what it is to be a parent, and that means that people will want to work different hours and try to manage having other things outside their life. The way that people trained in the past isn’t something we want to reinvent, where people worked crazy hours as part of what they were doing.

That means that we have to think more about the resource that we have in financial terms and how we use the human resource of the doctors that we’re getting through training and then how we do our best to keep them. So, I’m interested in how we could usefully track the choices that they make and the feedback that they give us and that’s part of what we’re able to do with the current campaign as well. I’m happy to make sure that we share more information with Assembly Members as we get that through the campaign as well about the level of real intent that we’re getting back from people who either decided not to come to Wales—because that’s important too—as well as those who do decide to come here as well. But I’ll certainly take up the particular idea of whether the national training number could be something useful as part of that.

Rwy’n credu bod hwnnw’n bwynt diddorol i’w wneud ac mae’n un y byddaf yn sicr yn ei drafod gyda swyddogion, nid yn unig yn y ddeoniaeth, ond wrth i ni greu Addysg Iechyd Cymru, wrth gwrs, a deall pa ffurf fydd i hwnnw. Rwy’n credu fy mod wedi dweud y byddaf yn rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Aelodau am gynnydd hwnnw a chreu corff cysgodol i arwain at ei roi ar waith yn y dyfodol. Mae’r rhain yn bynciau rydym yn sôn amdanynt yn rheolaidd gyda Chymdeithas Feddygol Prydain a rhanddeiliaid eraill hefyd.

Rwy’n cyfarfod â hwy yr wythnos hon, mewn gwirionedd. Cyfarfûm â’u cynrychiolydd o’r pwyllgor meddygon iau fel rhan o’r sgwrs honno ynglŷn â beth yw’r safbwyntiau presennol a’r heriau sydd ynghlwm wrth y gwahanol gontractau yn Lloegr, a theimladau meddygon iau yn Lloegr a sut y mae hynny’n effeithio ar bobl yng Nghymru a beth y mae hynny’n ei olygu ar gyfer dewisiadau rydym am eu gwneud yma, nid yn unig o safbwynt y contract, ond o ran y gwahanol gynigion sydd gennym ynglŷn â gweithio yma hefyd. Oherwydd ni fydd y gwahanol batrymau gwaith hynny’n ymwneud yn unig â phobl yn mynd i mewn ac allan o feddygaeth; bydd hefyd yn ymwneud â’r ffaith fod pobl eisiau cydbwysedd bywyd a gwaith gwahanol, fel roeddech yn ei ddweud wrth agor—nid menywod yn unig, ond bydd llawer o ddynion eisiau cydbwysedd bywyd a gwaith gwahanol mewn gwirionedd. Mae yna agwedd wahanol iawn, ac rwy’n credu ei bod yn un i’w chroesawu’n fawr, tuag at yr hyn y mae’n ei olygu i fod yn rhiant, ac mae hynny’n golygu y bydd pobl eisiau gweithio oriau gwahanol a cheisio cael pethau eraill y tu allan i’w bywydau gwaith. Nid yw’r ffordd roedd pobl yn hyfforddi yn y gorffennol yn rhywbeth rydym am ei ail-greu lle roedd pobl yn gweithio oriau gwallgof yn rhan o’r hyn a wnaent.

Mae hynny’n golygu bod yn rhaid i ni feddwl mwy am yr adnoddau ariannol sydd gennym a sut rydym yn defnyddio adnoddau dynol y meddygon rydym yn eu cael drwy hyfforddiant ac yna sut rydym yn gwneud ein gorau i’w cadw. Felly, mae gennyf ddiddordeb i weld sut y gallem olrhain y dewisiadau a wnânt a’r adborth y maent yn ei roi i ni yn ddefnyddiol ac mae hynny’n rhan o’r hyn y gallwn ei wneud gyda’r ymgyrch bresennol yn ogystal. Rwy’n hapus i wneud yn siŵr ein bod yn rhannu mwy o wybodaeth gydag Aelodau’r Cynulliad wrth i ni gyflwyno hynny i’r ymgyrch hefyd ynglŷn â lefel y bwriad gwirioneddol rydym yn ei gael yn ôl gan y bobl a benderfynodd naill ai i beidio â dod i Gymru—oherwydd mae hynny’n bwysig hefyd—yn ogystal â’r rhai sy’n penderfynu dod yma hefyd. Ond byddaf yn sicr yn mynd ar drywydd y syniad penodol ynglŷn ag a allai’r rhif hyfforddi cenedlaethol fod yn rhywbeth defnyddiol yn rhan o hynny.

I know that you are going to be starting the nurse recruitment drive as well. I think the thing is that we can’t do these in a linear order—we have to do them all in tandem because we have enormous gaps throughout the NHS. Recent statistics are very clear that we are only filling 49 per cent of placements for core medical training. We are running out of doctors in our NHS and they are going off on to locum or just leaving, or we simply don’t have them. So, that means we’ve got a 51 per cent vacancy rate. I’d like you to consider addressing how we might be able to make up for that shortfall. Because, of course, on round 2, when we might fill up a few of those, first, we won’t get all of the 51 per cent, because we would have got them the first time around, and, of course, secondly, we’re getting people for whom Wales is not their first choice, which means they may be less likely to stay here in the long run.

We’re frankly getting people who may not have made the grade the first time around. So, we’re having people who are not the top of their cohort and we want to grab all the excellent ones first if we possibly can. So, I wondered, Cabinet Secretary, if you can tell us what discussions you’re having with organisations such as the hospital trust and the Royal College of Physicians, in order to increase the number of physicians that we can recruit to the Welsh NHS on that first and very important attempt—51 per cent is a big, big shortfall.

Rwy’n gwybod y byddwch yn dechrau’r ymgyrch recriwtio nyrsys hefyd. Rwy’n credu mai’r peth yw na allwn wneud hyn mewn trefn linol—mae’n rhaid i ni eu gwneud i gyd ar yr un pryd gan fod gennym fylchau enfawr yn y GIG drwyddo draw. Mae ystadegau diweddar yn glir iawn nad ydym ond yn llenwi 49 y cant o’r lleoliadau ar gyfer hyfforddiant meddygol craidd. Rydym yn mynd yn brin o feddygon yn ein GIG ac maent yn mynd i wneud gwaith locwm neu’n gadael, neu’n syml heb fod gennym. Felly, mae hynny’n golygu bod gennym gyfradd swyddi gwag o 51 y cant. Hoffwn i chi ystyried mynd i’r afael â sut y gallem wneud iawn am y diffyg hwnnw. Oherwydd, wrth gwrs, yn rownd 2, pan fyddwn efallai’n llenwi rhai o’r rheini, yn gyntaf, ni chawn y 51 y cant i gyd, gan y byddem wedi’u cael y tro cyntaf, ac wrth gwrs, yn ail, rydym yn cael pobl nad yw Cymru yn ddewis cyntaf iddynt, sy’n golygu y gallant fod yn llai tebygol o aros yma yn y tymor hir.

A dweud y gwir, rydym yn cael pobl nad ydynt, o bosibl, wedi perfformio’n ddigon da y tro cyntaf. Felly, rydym yn cael pobl nad ydynt ar frig eu cohort, ac rydym yn awyddus i gael gafael ar y rhai rhagorol i gyd yn gyntaf os gallwn. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, roeddwn yn meddwl tybed a allwch ddweud wrthym pa drafodaethau rydych yn eu cael gyda sefydliadau fel yr ymddiriedolaeth ysbytai a Choleg Brenhinol y Meddygon, er mwyn cynyddu nifer y meddygon y gallwn eu recriwtio i GIG Cymru ar yr ymgais cyntaf a phwysig hwnnw—mae 51 y cant yn ddiffyg mawr iawn.

I recognise that core medical training is a real concern. Just because it’s a real concern in other parts of the UK doesn’t mean that we don’t have a problem here, because we do, and it’s a very real challenge for us to take on board. And, actually, it’s part of the conversations that we have had. I had a very constructive conversation with the Royal College of Physicians, as well as other partners and stakeholders. Part of the honest and mature conversation that we have to have is that, given that we all know that this is a big problem, how would we look at what we can positively do, given that we know that those shortages exist in other parts of the UK too?

Some of that is, if you like, the competition between different parts of the UK to try and recruit and retain the same people. Part of the Royal College of Physicians’ concern has been the way in which the health service is often talked about makes it a less attractive career for other people who might otherwise have wanted to go into a career in medicine. There are different things that we need to look at and do.

So, I won’t pretend to you that there is a single answer that I have hidden somewhere in my pocket to reveal and to resolve the whole of the problem—that would not be a smart way to go about this. I couldn’t pretend to you that everything will be fine within six months’ time, but what I can say is that I think we have the right partners having the conversations with us, with officials here in the Government, with health boards, and, as I said earlier, leading into the creation of Health Education Wales to have a more joined-up and intelligent conversation about who we want and how we get them. And it’s the how we get them, I think, which is the more challenging part, rather than trying to understand, in workforce terms, who would ideally like to be working in the service.

Rwy’n cydnabod bod hyfforddiant meddygol craidd yn bryder gwirioneddol. Nid yw’r ffaith ei fod yn bryder gwirioneddol mewn rhannau eraill o’r DU yn golygu nad oes gennym broblem yma, oherwydd mae gennym broblem, ac mae’n her wirioneddol i ni ei hystyried. Ac mewn gwirionedd, mae’n rhan o’r sgyrsiau a gawsom. Cefais sgwrs adeiladol iawn gyda Choleg Brenhinol y Meddygon, yn ogystal â phartneriaid a rhanddeiliaid eraill. Rhan o’r sgwrs onest ac aeddfed sy’n rhaid i ni ei chael, o ystyried ein bod i gyd yn gwybod bod hon yn broblem fawr, yw sut y byddem yn edrych ar yr hyn y gallwn ei wneud yn gadarnhaol, o ystyried ein bod yn gwybod bod y prinder hwnnw’n bodoli mewn rhannau eraill o’r DU hefyd?

Mae rhywfaint o hynny, os hoffech, yn ymwneud â’r gystadleuaeth rhwng gwahanol rannau o’r DU i geisio recriwtio a chadw’r un bobl. Un o bryderon Coleg Brenhinol y Meddygon yw bod y modd y siaredir am y gwasanaeth iechyd yn aml yn ei gwneud yn yrfa lai deniadol i bobl eraill a allai fod wedi bod eisiau dilyn gyrfa mewn meddygaeth fel arall. Mae yna wahanol bethau y mae angen i ni edrych arnynt a’u gwneud.

Felly, nid wyf am esgus bod gennyf un ateb rwyf wedi’i guddio yn rhywle yn fy mhoced i’w ddatgelu ac i ddatrys y broblem gyfan—ni fyddai honno’n ffordd glyfar iawn o fynd i’r afael â hyn. Ni fyddwn yn gallu esgus y bydd popeth yn iawn o fewn chwe mis, ond fe allaf ddweud fy mod yn credu bod gennym y partneriaid cywir yn cael y sgyrsiau gyda ni, gyda swyddogion yma yn y Llywodraeth, gyda byrddau iechyd, ac fel y dywedais yn gynharach, yn arwain at greu Addysg Iechyd Cymru i gael sgwrs fwy cydgysylltiedig a deallus ynglŷn â phwy rydym eu heisiau a sut i’w cael. Ac rwy’n credu mai’r ffordd rydym yn eu cael yw’r rhan fwyaf heriol, yn hytrach na cheisio deall, o ran y gweithlu, pwy fyddai’n hoffi gweithio yn y gwasanaeth yn ddelfrydol.

Diolch, Llywydd. Cabinet Secretary, we all know that early detection of cancer is vital to patient survival, which is why screening programmes are so important. If bowel cancer is diagnosed at the earlier stage, more than nine in 10 people will be successfully treated. Screening should reduce the number of people who die from the disease, which kills around 1,000 people in Wales each year. Many people find the current test too complicated, which is why I congratulate you for introducing the simpler and more accurate faecal immunochemical test—or FIT. Cabinet Secretary, can you please provide an update on how the roll-out of the new test is progressing?

Diolch, Llywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, rydym i gyd yn gwybod bod canfod canser yn gynnar yn hanfodol i oroesiad claf, a dyna pam fod y rhaglenni sgrinio mor bwysig. Os ceir diagnosis o ganser y coluddyn ar gam cynharach, bydd mwy na naw o bob 10 o bobl yn cael eu trin yn llwyddiannus. Dylai sgrinio leihau nifer y bobl sy’n marw o’r clefyd, sy’n lladd tua 1,000 o bobl yng Nghymru bob blwyddyn. Mae llawer o bobl yn teimlo bod y prawf presennol yn rhy gymhleth, a dyna pam rwy’n eich llongyfarch am gyflwyno prawf imiwnogemegol ysgarthol sy’n symlach ac yn fwy cywir. Ysgrifennydd y Cabinet, a allwch roi’r wybodaeth ddiweddaraf i ni ynglŷn â sut y mae’r broses o gyflwyno’r prawf newydd yn dod yn ei blaen os gwelwch yn dda?

Thank you for the questions. There are, I think, two broad points I’d make. The first is that I think it’s too early to talk about the roll-out, but we expect to provide information through this year on the roll-out of the new simpler and easier-to-administer test. It’s been part of the challenge in the past about bowel cancer rates, because, broadly, it was a difficult and unpleasant test to administer by the individual. So, lots of people were just put off and didn’t comply, and the fact that, actually, detecting earlier a potentially fatal condition didn’t matter to people enough. So, we knew that there was something about improving testing rates, and the new test should help us to do that. My colleague, the Minister, will take a lead on providing that information with her responsibility for the screening programme.

The second point that I’d make is that, when we talk about earlier testing, there is always a challenge and a demand to have more testing and more screening and surveillance programmes, and this is really difficult, because, as with other parts of the UK, we follow the expert advice that we have about where is the appropriate point and the appropriate group of people to test to actually save the greatest number of lives. Because, potential harm is done in the testing programmes as well, and we’re making choices about our use of resources. Now, that is always difficult, because, as people in this Chamber will know, with the recent passing away of Sam Gould at a young age, that’s someone who was younger than our standard bowel cancer testing programme. That’s because we’re acting on the advice we’re given about how to get the best return for the public and the health service and how we save the greatest number of lives.

So, whilst I understand that Members will often want to come and say, ‘Expand the screening programme; test more people’, it often isn’t as simple as that, and I’d ask people to think and to try and engage with us on the level of where the evidence takes us and why it’s there, and whether we actually want to run this sort of campaigning, the sort of work that the campaign around the testing programme led by evidence, or led by who’s going to have the loudest voice about what they’re trying to change. This isn’t an easy choice for anyone to make, and I think that anyone in my position now or in Rebecca Evans’s position would still have to be led by the evidence about what is the right thing to do for the service and the public.

Diolch am y cwestiynau. Rwy’n credu bod dau bwynt cyffredinol y byddwn yn eu gwneud. Y cyntaf yw fy mod yn credu ei bod yn rhy gynnar i siarad am y broses o gyflwyno, ond rydym yn disgwyl gallu darparu gwybodaeth drwy gydol eleni ynglŷn â chyflwyno’r prawf newydd sy’n symlach ac yn haws i’w wneud. Mae wedi bod yn rhan o’r her yn y gorffennol o ran cyfraddau canser y coluddyn, oherwydd yn gyffredinol, roedd yn brawf anodd ac annymunol i’r unigolyn ei wneud. Felly, cafwyd llawer o bobl yn ymatal ac yn gwrthod cydymffurfio, a’r ffaith mewn gwirionedd nad oedd pobl yn malio digon ynglŷn â chanfod cyflwr a allai fod yn angheuol yn gynt. Felly, roeddem yn gwybod bod yna rywbeth ynglŷn â gwella cyfraddau profi, a dylai’r prawf newydd ein helpu i wneud hynny. Bydd fy nghyd-Aelod, y Gweinidog, yn arwain y gwaith o ddarparu’r wybodaeth honno gyda’i chyfrifoldeb dros y rhaglen sgrinio.

Yr ail bwynt y byddwn yn ei wneud, pan fyddwn yn sôn am gynnal profion yn gynt, yw bod yna bob amser her a galw am gynnal mwy o brofion a mwy o raglenni sgrinio a goruchwylio, ac mae hyn yn anodd iawn, oherwydd, fel rhannau eraill o’r DU, rydym yn dilyn y cyngor arbenigol sydd gennym ynglŷn â’r man priodol a’r grŵp priodol o bobl i’w profi er mwyn arbed y nifer fwyaf o fywydau. Oherwydd mae niwed posibl yn cael ei wneud yn y rhaglenni profi yn ogystal, ac rydym yn gwneud penderfyniadau ynglŷn â’n defnydd o adnoddau. Nawr, mae hynny’n anodd bob amser, oherwydd, fel y bydd pobl yn y Siambr hon yn gwybod, gyda marwolaeth Sam Gould yn ddiweddar ag yntau’n ddyn ifanc, dyna rywun a oedd yn iau na’n rhaglen safonol ar gyfer profi canser y coluddyn. Mae hynny oherwydd ein bod yn gweithredu ar y cyngor rydym yn ei gael ynglŷn â sut i gael y canlyniadau gorau ar gyfer y cyhoedd a’r gwasanaeth iechyd a sut rydym yn achub y nifer fwyaf o fywydau.

Felly, er fy mod yn deall y bydd yr Aelodau’n aml eisiau dweud, ‘Ehangwch y rhaglen sgrinio; profwch fwy o bobl’, yn aml, nid yw mor syml â hynny, a byddwn yn gofyn i bobl feddwl a cheisio ymgysylltu â ni ar lefel ble mae’r dystiolaeth yn mynd â ni a pham ei bod yno, ac a ydym eisiau cynnal ymgyrch o’r fath mewn gwirionedd, y math o waith y mae’r ymgyrch sy’n gysylltiedig â’r rhaglen brofi wedi’i arwain gan dystiolaeth, neu wedi’i harwain gan y sawl a fydd â’r llais uchaf ynglŷn â’r hyn y maent yn ceisio ei newid. Nid yw hwn yn ddewis hawdd i neb ei wneud, ac rwy’n credu y byddai unrhyw un yn fy sefyllfa yn awr neu yn sefyllfa Rebecca Evans yn dal i orfod cael eu harwain gan y dystiolaeth ynglŷn â’r peth iawn i’w wneud ar gyfer y gwasanaeth a’r cyhoedd.

Thank you for that answer, Cabinet Secretary. Wales has opted to set a much higher sensitivity threshold for the FIT screening. While it is lower than the level set in England, it is double the level set in Scotland, and eight times higher than the threshold set elsewhere in Europe. Cancer Research UK state that the reason for the much higher threshold is due to the lack of endoscopy capacity here in Wales. Wales routinely sees around 1,000 patients waiting more than eight weeks for a colonoscopy. If we are to maximise the benefits of the FIT test, we must increase endoscopy capacity. Cabinet Secretary, what actions are you taking to increase capacity and will you consider lowering the FIT screening threshold once we have sufficient colonoscopy capacity?

Diolch i chi am yr ateb hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae Cymru wedi penderfynu gosod trothwy sensitifrwydd llawer uwch ar gyfer y prawf sgrinio imiwnogemegol ysgarthol. Er ei fod yn is na’r lefel a osodwyd yn Lloegr, mae’n ddwywaith y lefel a osodwyd yn yr Alban, ac wyth gwaith yn uwch na’r trothwy a osodwyd mewn mannau eraill yn Ewrop. Mae Ymchwil Canser y DU yn datgan mai’r rheswm dros y trothwy llawer uwch yw’r diffyg capasiti endosgopi yma yng Nghymru. Yn rheolaidd, mae oddeutu 1,000 o gleifion yn aros mwy nag wyth wythnos am golonosgopi yng Nghymru. Os ydym am fanteisio i’r eithaf ar y prawf imiwnogemegol ysgarthol, mae’n rhaid i ni gynyddu capasiti endosgopi. Ysgrifennydd y Cabinet, pa gamau rydych yn eu cymryd i gynyddu capasiti ac a wnewch chi ystyried gostwng y trothwy sgrinio imiwnogemegol ysgarthol pan fydd gennym ddigon o gapasiti colonosgopi?

I’m happy to deal with both parts of that. I’m certainly not aware that we set the threshold in the test on anything other than the evidence base on what is the right thing to do for patients. If she wants to write to me with specific issues that have been raised by Cancer Research for either myself or the Minister to respond, we’ll happily do so. In terms of endoscopy capacity, we do know that we have a particular challenge in the south-east part of Wales, and we’ve actually made significant progress on reducing waits and improving capacity, but also improving quality at the same time, in west Wales, in mid Wales and in north Wales too. Our challenge is for south-east Wales, where most of these waits exist, in the Cardiff and Vale, Cwm Taf and Aneurin Bevan health board areas. And whilst they’ve made progress over the last year that has really been significant, there is still much more to do over the course of this year, and I expect them to make a real and significant difference again into the backlog they have, so we then have a much more sustainable system where people are seen within their target times.

Rwy’n hapus i ymdrin â dwy ran y cwestiwn hwnnw. Yn sicr nid wyf yn ymwybodol ein bod yn gosod y trothwy yn y prawf ar ddim heblaw’r sylfaen dystiolaeth ynglŷn â’r peth iawn i’w wneud ar gyfer cleifion. Os yw hi eisiau ysgrifennu ataf gyda materion penodol sydd wedi’u codi gan Ymchwil Canser er mwyn i mi neu’r Gweinidog ymateb, byddem yn falch o wneud hynny. O ran capasiti endosgopi, gwyddom ein bod yn wynebu her benodol yn ardal de-ddwyrain Cymru, ac rydym wedi gwneud cynnydd sylweddol mewn gwirionedd yn lleihau amseroedd aros a gwella capasiti, ond gan wella ansawdd ar yr un pryd yn ogystal, yng ngorllewin Cymru, yng nghanolbarth Cymru ac yng ngogledd Cymru hefyd. Ein her yw de-ddwyrain Cymru, lle mae’r rhan fwyaf o’r amseroedd aros hir i’w gweld, yn ardaloedd byrddau iechyd Caerdydd a’r Fro, Cwm Taf ac Aneurin Bevan. Ac er eu bod wedi gwneud cynnydd gwirioneddol sylweddol dros y flwyddyn ddiwethaf, mae llawer mwy i’w wneud dros y flwyddyn hon, ac rwy’n disgwyl iddynt wneud gwahaniaeth gwirioneddol a sylweddol unwaith eto i’r ôl-groniad sydd ganddynt, fel y gallwn gael system lawer mwy cynaliadwy lle mae pobl yn cael eu gweld o fewn eu hamseroedd targed.

Thank you, Cabinet Secretary. Bowel cancer screening is offered to those aged between 60 and 74. Scotland has opted to screen those aged between 50 and 74. Bowel cancer can, however, strike at any age. A few weeks ago, we sadly lost a colleague to bowel cancer, and he was aged only 33. Cabinet Secretary, does your Government have any plans to offer routine FIT screening to those deemed to be at a higher risk of bowel cancer, whatever their age, and to roll out screening to the over-50s as they do in Scotland?

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae sgrinio canser y coluddyn yn cael ei gynnig i bobl rhwng 60 a 74 oed. Mae’r Alban wedi penderfynu sgrinio pobl rhwng 50 a 74 oed. Fodd bynnag, mae canser y coluddyn yn gallu taro pobl o bob oed. Ychydig wythnosau yn ôl, yn anffodus, collasom gydweithiwr i ganser y coluddyn, ac yntau ond yn 33 oed. Ysgrifennydd y Cabinet, a oes gan eich Llywodraeth unrhyw gynlluniau i gynnig sgrinio imiwnogemegol ysgarthol rheolaidd i rai yr ystyrir bod eu risg o ddatblygu canser y coluddyn yn uwch, beth bynnag fo’u hoed, ac i gyflwyno sgrinio i bobl dros 50 oed fel y maent yn ei wneud yn yr Alban?

As I think I said in the second part of my first answer, we have to be led by the evidence, and if there is evidence that changing the age limit is the right thing to do, then you can expect the Government to do that. But what I don’t think we can do is to set an arbitrary limit on age that is driven by a campaign that isn’t supported by evidence. And that’s really difficult, because I understand the emotion and the understandable impact for people that are outside the screening programme window but nevertheless acquire conditions including cancer. But I just don’t think that any responsible Government is going to be able to say that it’ll make a choice about running a national screening programme outside and without due regard for the evidence that exists on what to do with what we recognise are finite resources in the health service, and the real harm that is done potentially by screening for those who don’t need it, as well as the real gain to be made by an appropriately resourced and high-quality screening programme undertaken across the country.

Fel y dywedais yn ail ran fy ateb cyntaf, rwy’n credu, mae’n rhaid i ni gael ein harwain gan y dystiolaeth, ac os ceir tystiolaeth sy’n dangos mai newid y terfyn oedran yw’r peth iawn i’w wneud, yna gallwch ddisgwyl y bydd y Llywodraeth yn gwneud hynny. Ond nid wyf yn credu y gallwn osod terfyn mympwyol ar oedran wedi’i yrru gan ymgyrch os nad yw wedi’i gefnogi gan dystiolaeth. Ac mae hynny’n anodd iawn, oherwydd rwy’n deall yr emosiwn a’r effaith ddealladwy ar bobl nad ydynt wedi’u cynnwys yn y rhaglen sgrinio ond sydd, serch hynny, yn dioddef o gyflyrrau gan gynnwys canser. Ond nid wyf yn credu bod unrhyw Lywodraeth gyfrifol yn gallu dweud y bydd yn gwneud dewis ynglŷn â chynnal rhaglen sgrinio genedlaethol y tu allan i’r terfynau a heb ystyriaeth briodol i’r dystiolaeth sy’n bodoli ar beth i’w wneud â’r hyn rydym yn cydnabod eu bod yn adnoddau cyfyngedig yn y gwasanaeth iechyd, a’r niwed go iawn y gellid ei wneud drwy sgrinio rhai nad ydynt ei angen, yn ogystal â’r budd gwirioneddol sydd i’w gael o raglen sgrinio o ansawdd uchel, gydag adnoddau priodol, ar draws y wlad.

Gordewdra Ymysg Plant

Childhood Obesity

4. Beth yw blaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer mynd i’r afael â gordewdra ymysg plant yng Nghymru? OAQ(5)0187(HWS)

4. What are the Welsh Government’s priorities for tackling childhood obesity in Wales? OAQ(5)0187(HWS)

Our priority is to take a preventative approach to tackle childhood obesity. We do this through a range of approaches, including campaigns, programmes and legislation.

Examples include our Active Journeys programme, the Healthy Child Wales programmes and Public Health Wales’s 10 Steps to a Healthy Weight campaign.

Ein blaenoriaeth yw mabwysiadu ymagwedd ataliol i fynd i’r afael â gordewdra ymysg plant. Rydym yn gwneud hyn drwy ddefnyddio amrywiaeth o ddulliau, gan gynnwys ymgyrchoedd, rhaglenni a deddfwriaeth.

Mae enghreifftiau’n cynnwys ein rhaglen Teithiau Llesol, rhaglenni Plentyn Iach Cymru ac ymgyrch 10 Cam i Bwysau Iach Iechyd Cyhoeddus Cymru.

Thank you, Minister. The Cwm Taf health board area has the worst childhood obesity rates in Wales. Over one in four children in my constituency of Cynon Valley is obese, and, as well as posing health challenges, we know that this also impacts on both their social and educational lives. Innovative and inclusive practices like the daily mile can encourage healthy activity, and I know that you and the education Secretary wrote a letter to primary schools in January encouraging take-up of this. What progress has there been on this issue?

Diolch yn fawr, Gweinidog. Ardal bwrdd iechyd Cwm Taf sydd â’r cyfraddau gwaethaf o ordewdra ymysg plant yng Nghymru. Mae mwy nag un o bob pedwar o blant yn fy etholaeth yng Nghwm Cynon yn ordew, ac yn ogystal â pheri heriau iechyd, gwyddom fod hyn yn effeithio hefyd ar eu bywydau cymdeithasol ac addysgol. Gall arferion arloesol a chynhwysol fel y filltir ddyddiol annog gweithgaredd iach, a gwn eich bod chi a’r Ysgrifennydd addysg wedi ysgrifennu llythyr at ysgolion cynradd ym mis Ionawr yn eu hannog i wneud hyn. Pa gynnydd a fu ar y mater hwn?

We have seen a large number of schools expressing a lot of interest in the daily mile scheme and accessing the online bilingual resources that we have. I don’t want to quote a number yet because, when we get to a landmark number, I’d like to make an announcement then, but I will say that there has been great interest in this scheme, and those schools that are doing it are reporting that they’re already seeing a difference in behaviour in class and so on. It’s very popular amongst teachers themselves, and also the children, and amongst parents as well. I’ve been working, as you say, with the education Minister to explore how we can roll out other things within the school environment as well, and one new programme that I’m very excited about, which has been built up over a period of time with pilot projects, has been the school holiday enrichment programme, which will be taking place in schools right across Wales over the course of this summer. That’s a really fantastic opportunity to give children the opportunity to have a healthy meal during the day during the holiday, but also to address things like holiday learning loss, because we know that some pupils return to school after the end of summer holidays and actually have slipped behind in their learning and so on. But the school holiday enrichment programme is really about making the school environment a fun environment to spend time in over the summer, and also to keep up your learning and to have access to a healthy meal and fun activities.

Rydym wedi gweld nifer fawr o ysgolion yn mynegi llawer o ddiddordeb yng nghynllun y filltir ddyddiol ac yn defnyddio’r adnoddau dwyieithog sydd gennym ar-lein. Nid wyf eisiau dyfynnu rhif eto, oherwydd, pan fyddwn yn cyrraedd carreg filltir, hoffwn wneud cyhoeddiad bryd hynny, ond rwyf am ddweud bod cryn ddiddordeb wedi bod yn y cynllun hwn, ac mae’r ysgolion sy’n ei wneud yn dweud eu bod eisoes yn gweld gwahaniaeth mewn patrymau ymddygiad yn y dosbarth ac yn y blaen. Mae’n boblogaidd iawn ymysg yr athrawon eu hunain, a hefyd y plant, ac ymysg rhieni hefyd. Rwyf wedi bod yn gweithio, fel y dywedwch, gyda’r Gweinidog addysg i archwilio sut y gallwn gyflwyno pethau eraill o fewn amgylchedd yr ysgol yn ogystal, ac un rhaglen newydd rwy’n teimlo’n gyffrous iawn yn ei chylch, sydd wedi’i datblygu dros gyfnod o amser gyda phrosiectau peilot, yw’r rhaglen gyfoethogi gwyliau ysgol, a fydd yn digwydd mewn ysgolion ledled Cymru yn ystod yr haf hwn. Mae’n gyfle gwirioneddol wych i roi cyfle i blant gael pryd o fwyd iach yn ystod y dydd yn ystod y gwyliau, ond hefyd i fynd i’r afael â phethau fel colli dysgu dros y gwyliau, oherwydd gwyddom fod rhai disgyblion yn dychwelyd i’r ysgol ar ôl gwyliau’r haf ac maent wedi llithro ar ôl yn eu dysgu ac yn y blaen. Ond mae’r rhaglen gyfoethogi gwyliau ysgol yn ymwneud mewn gwirionedd â gwneud yr amgylchedd ysgol yn amgylchedd llawn hwyl i dreulio amser ynddo dros yr haf, a hefyd i gadw’ch pen uwchlaw’r dŵr o ran eich dysgu ac i gael mynediad at bryd iach o fwyd a gweithgareddau llawn hwyl.

This is really great news. It’s very positive, and the daily mile is a very useful tool. However, let’s be frank, we’ve had endless debates in this Chamber about the risk of obesity, about how it’s becoming the public health challenge of the future, about all of the consequences of being too overweight for people, especially in their later life, and where we’ve got to stop it is with the young children. So, my concern is that, whilst you’re encouraging schools to take up these kinds of options, while you’re encouraging these holiday activities, what I think we need to put into place, and what I was wondering was whether you’ve had many discussions with the Cabinet Secretary for Education along these lines about making it not optional and not boring. We need to have exercise in schools that children have to undertake but that is fun, isn’t judgmental. It can be dancing to One Direction; it doesn’t matter, as they’re still getting fit. I think that it’s really important that you do not give schools the opportunity to opt out of some of this stuff, because it is these kids who, as Vikki’s mentioned, are growing up and will have all of those health problems in the future, and I think we’ve got to be really, really strong on this subject.

Mae hyn yn newyddion gwych iawn. Mae’n gadarnhaol iawn, ac mae’r filltir ddyddiol yn offeryn defnyddiol iawn. Fodd bynnag, gadewch i ni fod yn onest, rydym wedi cael dadleuon diddiwedd yn y Siambr hon ynglŷn â risg gordewdra, ynglŷn â sut y mae’n dod yn her y dyfodol i iechyd y cyhoedd, ynglŷn â’r holl ganlyniadau i bobl o gario gormod o bwysau, yn enwedig yn ddiweddarach mewn bywyd, a lle mae’n rhaid i ni ei atal yw ymhlith y plant ifanc. Felly, tra’ch bod yn annog ysgolion i fanteisio ar y mathau hyn o ddewisiadau, tra rydych yn annog y gweithgareddau gwyliau hyn, rwy’n credu mai’r hyn sydd angen i ni ei roi ar waith, ac roeddwn yn meddwl tybed a ydych wedi cael nifer o drafodaethau gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg ar hyd y llinellau hyn ynglŷn â pheidio â’i wneud yn ddewisol a pheidio â’i wneud yn ddiflas. Mae angen i ni gael ymarfer corff mewn ysgolion sy’n rhaid i blant ei wneud, ond ymarfer corff sy’n hwyl ac nad yw’n barnu. Gall fod yn ddawnsio i One Direction; nid oes ots, gan y byddant yn dal i gadw’n heini. Credaf ei bod yn bwysig iawn nad ydych yn rhoi cyfle i ysgolion ddewis peidio â gwneud rhai o’r pethau hyn, gan mai’r plant hyn, fel y soniodd Vikki, sy’n tyfu i fyny ac yn mynd i gael yr holl broblemau iechyd hynny yn y dyfodol, ac rwy’n credu bod angen i ni fod yn gryf iawn ar y pwnc hwn.

Thank you very much, and this is the subject of ongoing discussions that I am having with the education Minister as well. It’s worth noting that, actually, nearly three quarters of four to five-year-olds are of a healthy weight. However, we want to concentrate our efforts on the remaining quarter who aren’t of a healthy weight. Levels of obesity amongst children has levelled off in recent years, but, again, things needs to be moving in the right direction.

It’s important to note, as well, that we must support children who are already overweight at a young age, and I’m really pleased that Public Health Wales has been working with health boards and has now developed an agreed service specification for level 3 services for childhood obesity. So, this will help us in terms of the efforts we’re making to make a fully integrated obesity service at all tiers of support in Wales. So, I think that this is an exciting, new and important step forward in terms of supporting children who are already overweight. If we take action at an early age, then, certainly, they can look forward to being of a healthy weight as adults.

Diolch yn fawr iawn, ac mae hwn yn destun trafodaethau parhaus rwy’n eu cael gyda’r Gweinidog addysg hefyd. Mae’n werth nodi bod bron i dri chwarter y plant pedair i bum mlwydd oed yn cario pwysau iach mewn gwirionedd. Fodd bynnag, rydym am ganolbwyntio ein hymdrechion ar y chwarter sy’n weddill nad ydynt yn cario pwysau iach. Mae lefelau gordewdra ymysg plant wedi lefelu yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ond unwaith eto, mae angen i bethau symud i’r cyfeiriad cywir.

Mae’n bwysig nodi hefyd fod yn rhaid i ni gefnogi plant sydd eisoes yn cario gormod o bwysau ar oedran ifanc, ac rwy’n falch iawn fod Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi bod yn gweithio gyda byrddau iechyd ac erbyn hyn wedi datblygu manyleb gwasanaeth cytunedig am wasanaethau lefel 3 ar gyfer gordewdra ymysg plant. Felly, bydd hyn yn ein helpu yn ein hymdrechion i gynnal gwasanaeth gordewdra wedi’i integreiddio’n llawn ar bob haen o gymorth yng Nghymru. Felly, credaf fod hwn yn gam cyffrous, newydd a phwysig ymlaen i gefnogi plant sydd eisoes yn cario gormod o bwysau. Os ydym yn gweithredu pan fônt yn ifanc, yna’n sicr, gallant edrych ymlaen at gario pwysau iach fel oedolion.

Seilwaith TG GIG Cymru

NHS IT Infrastructure

5. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet amlinellu cynlluniau Llywodraeth Cymru i wella seilwaith TG GIG Cymru? OAQ(5)0184(HWS)

5. Will the Cabinet Secretary outline the Welsh Government’s plans to improve the Welsh NHS IT infrastructure? OAQ(5)0184(HWS)

Thank you for the question. ‘Informed Health and Care’ is our strategy for implementing new ways of delivering care through exploiting IT to improve outcomes for people in Wales.

Based on ‘once for Wales’ principles, it is underpinned by major national solutions and architecture designed to enable safe and secure use of information.

Diolch am y cwestiwn. ‘Iechyd a Gofal Gwybodus’ yw ein strategaeth ar gyfer gweithredu ffyrdd newydd o ddarparu gofal drwy ddefnyddio TG i wella canlyniadau ar gyfer pobl yng Nghymru.

Yn seiliedig ar egwyddorion ‘unwaith i Gymru’, mae’n seiliedig ar atebion cenedlaethol pwysig a saernïaeth wedi’i chynllunio i alluogi gwybodaeth i gael ei defnyddio mewn ffordd ddiogel a saff.

Thank you for that answer, Cabinet Secretary. Information technology has the potential to transform how we deliver healthcare in the future. From telemedicine to interactive health apps, the benefits to patients are enormous. Unfortunately, our current infrastructure is not able to meet today’s demands. With doctors and nurses forced to use ageing IT, unable to instantly share diagnostics or access patients’ records, it is clear that we need a complete overhaul of our IT infrastructure. Cabinet Secretary, what can your Government do to ensure that we have an efficient and secure IT system that is suitable for today’s demands and future needs?

Diolch i chi am yr ateb hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae gan dechnoleg gwybodaeth botensial i drawsnewid y modd y darparwn ofal iechyd yn y dyfodol. O delefeddygaeth i apiau iechyd rhyngweithiol, mae’r manteision i gleifion yn enfawr. Yn anffodus, nid yw ein seilwaith cyfredol yn gallu ateb gofynion heddiw. Gyda meddygon a nyrsys yn cael eu gorfodi i ddefnyddio TG sy’n heneiddio, a methu rhannu diagnosteg neu gael mynediad at gofnodion cleifion ar unwaith, mae’n amlwg ein bod angen ailwampio ein seilwaith TG yn llwyr. Ysgrifennydd y Cabinet, beth y gall eich Llywodraeth ei wneud i sicrhau bod gennym system TG effeithlon a diogel sy’n addas ar gyfer galwadau heddiw ac anghenion yn y dyfodol?

Well, that’s the clear goal of this Government in our ‘Informed Health and Care’ strategy. We’ve got a range of national systems that are now in place to allow a much easier transfer of information across the healthcare world, and Choose Pharmacy is a good example of that. It’s not just the creation of the architecture, but what it allows and enables people to do, both to put services in that make best use of a pharmacy’s expertise, as well as taking pressure off GPs. There is a much greater ability to see a version of the GP record in unscheduled care in a hospital now as well. That’s a recent delivery. So, there’s more that is happening. With each year, you’ll see more and more of this in Wales, and, again, the national systems are a really important strength for us. Rather than having seven or eight different systems trying to talk to each other across health board boundaries, we’re insisting on a genuinely national approach for Wales, and that is delivering real and tangible benefits. So, it’s also part of the roll-out of an information system between health and care as well. I’m trying to think of the particular acronyms—the Welsh community care information service that is being rolled out at present in Bridgend and Powys should develop a safe and secure transfer of information between health and social care professionals.

So, there are steps being taken, but I recognise this is an area where these two big blocks of the public sector have not, up to now, been able to keep pace with the demand and the reality of the changes in people’s lives, the way we live with smartphones and smart technology. The health service is still catching up. There’s a challenge to do that safely and securely, but there’s huge potential and huge gains to be made by people in doing so, but also for healthcare professionals in the way they work with each other and others in the social care field.

Wel, dyna yw nod clir y Llywodraeth hon yn ein strategaeth ‘Iechyd a Gofal Gwybodus’. Mae gennym ystod o systemau cenedlaethol sydd bellach ar waith i ganiatáu i bobl drosglwyddo gwybodaeth yn llawer haws ar draws y byd gofal iechyd, ac mae Dewis Fferyllfa yn enghraifft dda o hynny. Nid â’r gwaith o greu’r saernïaeth yn unig y mae’n ymwneud, ond mae’n caniatáu ac yn galluogi pobl i gynnig gwasanaethau sy’n gwneud y defnydd gorau o arbenigedd fferyllfa, yn ogystal â lleihau’r pwysau ar feddygon teulu. Mae’n llawer haws gweld fersiwn o gofnod y meddyg teulu mewn gofal heb ei drefnu mewn ysbyty erbyn hyn hefyd. Mae hwnnw’n ddatblygiad diweddar. Felly, mae mwy’n digwydd. Gyda phob blwyddyn, byddwch yn gweld mwy a mwy o hyn yng Nghymru, ac unwaith eto, mae’r systemau cenedlaethol yn gryfder pwysig iawn i ni. Yn hytrach na chael saith neu wyth system wahanol yn ceisio siarad â’i gilydd ar draws ffiniau byrddau iechyd, rydym yn mynnu cael dull sy’n wirioneddol genedlaethol i Gymru, ac mae hwnnw’n sicrhau manteision real a phendant. Felly, mae hefyd yn rhan o’r broses o gyflwyno system wybodaeth rhwng iechyd a gofal yn ogystal. Rwy’n ceisio cofio’r acronymau penodol—dylai gwasanaeth gwybodaeth gofal cymunedol Cymru sy’n cael ei gyflwyno ar hyn o bryd ym Mhen-y-bont ar Ogwr a Phowys ddatblygu ffordd o drosglwyddo gwybodaeth yn ddiogel a saff rhwng gweithwyr proffesiynol ym maes iechyd a gofal cymdeithasol.

Felly, mae camau ar y gweill, ond rwy’n cydnabod bod hwn yn faes lle nad yw’r ddau floc mawr hwn o’r sector cyhoeddus wedi gallu dal i fyny hyd yma â’r galw a realiti’r newidiadau ym mywydau pobl, y ffordd rydym yn byw gyda ffonau clyfar a thechnoleg glyfar. Mae’r gwasanaeth iechyd yn parhau i ddal i fyny. Mae yna her i wneud hynny’n ddiogel ac yn saff, ond mae potensial enfawr ac enillion enfawr i bobl o wneud hynny, ond hefyd i weithwyr gofal iechyd proffesiynol yn y ffordd y maent yn gweithio gyda’i gilydd a phobl eraill yn y maes gofal cymdeithasol.

Wales has a largely good record in investing in NHS IT infrastructure. Now, the Welsh Government has outlined aims for a £180 million all-Wales digital services framework. Can I ask the Cabinet Secretary to outline his vision as to how the NHS IT infrastructure will be improved by the scheme, what safeguards he has in place to protect patient confidentiality, especially with regard to breaches in other parts of the UK, and what assessment has been made of the overall savings that the new framework will provide in terms of monetary value for clinicians?

Mae gan Gymru hanes da ar y cyfan o fuddsoddi yn seilwaith TG y GIG. Nawr, mae Llywodraeth Cymru wedi amlinellu amcanion ar gyfer fframwaith gwasanaethau digidol gwerth £180 miliwn ar gyfer Cymru gyfan. A gaf fi ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet amlinellu ei weledigaeth ynglŷn â sut y bydd y cynllun yn gwella seilwaith TG y GIG, pa fesurau diogelwch sydd ganddo ar waith i ddiogelu cyfrinachedd cleifion, yn enwedig o ystyried achosion o dorri cyfrinachedd mewn rhannau eraill o’r DU, a pha asesiad a wnaed o’r arbedion cyffredinol y bydd y fframwaith newydd yn eu creu o ran gwerth ariannol i glinigwyr?

I’m happy to write you with the detail of the points you’ve raised, rather than trying to reach into the depths of my memory to do so. What I will say is that the broad points you raise about the potential for improvement, about the safety and security of patient information and understanding the trade-off between that and the benefit that can be gained from the sharing of that information are significant features in every single development we undertake, because we actually recognise the risk to patients in not having a more seamless transfer of information between health and care professionals. And actually, most members of the public expect this information to be provided in that way already. The challenge, really, is how the service catches up in actually meeting that expectation and the clear desire from the public to do so.

There’s also something about cultural change as well, and an understanding that patient records are patient records, and not healthcare records that they hold about people. Actually, in the past—there’s something about how we shift that culture so citizens take more control over their own healthcare information and are able to make different choices as a result of it. So, there’s a big cultural challenge, both for members of the public to participate in their healthcare in a different way, but also for healthcare professionals to do so as well. But I’m happy to write to you on the three specific points that you mentioned in your question.

Rwy’n hapus i ysgrifennu atoch gyda manylion y pwyntiau rydych wedi’u codi, yn hytrach na cheisio chwilio dyfnderoedd fy nghof i wneud hynny. Yr hyn a ddywedaf yw bod y pwyntiau cyffredinol a godir gennych ynglŷn â’r potensial i wella, ynglŷn â pha mor ddiogel a saff yw gwybodaeth cleifion a deall y cyfaddawd rhwng hynny a’r budd y gellir ei ennill o rannu’r wybodaeth honno, yn nodweddion arwyddocaol ym mhob datblygiad a gyflawnir gennym, gan ein bod mewn gwirionedd yn cydnabod y risg i gleifion o beidio â sicrhau bod gwybodaeth yn cael ei throsglwyddo’n llyfnach rhwng gweithwyr iechyd a gofal proffesiynol. Ac mewn gwirionedd, mae’r rhan fwyaf o’r cyhoedd yn disgwyl i’r wybodaeth hon gael ei darparu yn y ffordd honno eisoes. Yr her, mewn gwirionedd, yw sut y mae’r gwasanaeth yn dal i fyny ac yn ateb y disgwyliad hwnnw ac awydd clir y cyhoedd i wneud hynny.

Mae yna rywbeth hefyd am newid diwylliannol, a dealltwriaeth mai cofnodion cleifion yw cofnodion cleifion, ac nid cofnodion gofal iechyd y maent yn eu cadw am bobl. A dweud y gwir, yn y gorffennol—mae rhywbeth ynglŷn â sut rydym yn newid y diwylliant hwnnw fel bod dinasyddion yn cymryd mwy o reolaeth dros eu gwybodaeth gofal iechyd eu hunain ac yn gallu gwneud penderfyniadau gwahanol o ganlyniad i hynny. Felly, mae yna her ddiwylliannol fawr, i aelodau o’r cyhoedd gymryd rhan yn eu gofal iechyd mewn ffordd wahanol, ond hefyd i weithwyr gofal iechyd proffesiynol wneud hynny hefyd. Ond rwy’n hapus i ysgrifennu atoch ynglŷn â’r tri phwynt penodol a nodwyd gennych yn eich cwestiwn.

Safonau Bwyd Ysbytai

Hospital Food Standards

6. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am safonau bwyd ysbytai yng Nghymru? OAQ(5)0189(HWS)

6. Will the Cabinet Secretary make a statement on hospital food standards in Wales? OAQ(5)0189(HWS)

Thank you for the question. Directions and guidance are in place in hospitals for patients, staff and visitors in relation to healthy eating. These include mandatory food and fluid nutrition standards for patients, mandatory healthy food and drink vending standards and guidance for food and drink to serve to staff and visitors.

Diolch am y cwestiwn. Mae cyfarwyddiadau a chanllawiau ar waith mewn ysbytai ar gyfer cleifion, staff ac ymwelwyr mewn perthynas â bwyta’n iach. Mae’r rhain yn cynnwys safonau gorfodol ar faeth bwyd a diod i gleifion, safonau gorfodol ar gyfer gwerthu bwyd a diod iach a chanllawiau ar fwyd a diod i’w weini i staff ac ymwelwyr.

Diolch. In October 2016, Hywel Dda university health board threw away more than 7 per cent of the food it was providing. That’s the worst performing board in Wales. The real shame of this, of course, is that Hywel Dda health board is set in an area that is rich in fresh food produce. I wonder, Cabinet Secretary, how much further you think you can go in terms of co-operating with public sector procurement agencies in Wales to ensure that more tasty Welsh local food can be put on the menu in our hospitals? Now, these larger purchases by the NHS in Wales could have a significant impact on the Welsh food industry, and we’re going to be proposing this in the rural development plan that we’ll be publishing next week. To what extent do you think you can co-operate much closer with, in particular, the economic and agricultural and rural Secretaries on this issue?

Diolch. Ym mis Hydref 2016, taflodd bwrdd iechyd prifysgol Hywel Dda fwy na 7 y cant o’r bwyd roedd yn ei ddarparu. Dyna’r bwrdd sy’n perfformio waethaf yng Nghymru. Y cywilydd go iawn, wrth gwrs, yw bod bwrdd iechyd Hywel Dda wedi’i leoli mewn ardal sy’n gyfoethog o ran cynnyrch bwyd ffres. Ysgrifennydd y Cabinet, faint ymhellach y credwch y gallwch fynd o ran cydweithredu gydag asiantaethau caffael y sector cyhoeddus yng Nghymru i sicrhau bod modd rhoi mwy o fwyd lleol Cymreig blasus ar y fwydlen yn ein hysbytai? Nawr, gallai’r archebion mwy o faint hyn gan y GIG yng Nghymru gael effaith sylweddol ar y diwydiant bwyd yng Nghymru, a byddwn yn cynnig hyn yn y cynllun datblygu gwledig y byddwn yn ei gyhoeddi yr wythnos nesaf. I ba raddau rydych chi’n credu y gallwch gydweithredu’n llawer agosach gyda’r Ysgrifenyddion dros yr economi, amaethyddiaeth a materion gwledig ar y mater hwn?

I thank you for the question. On the food waste point, we’ve actually changed our target from getting down to 10 per cent in waste down to getting to below 5 per cent as well, so there is a point about waste within the hospital sector, and about making sure that we have a continuing journey of improvement. On the specific point you mention about how we procure for the national health service, we’re actually undertaking an exercise already with the national procurement service, and they’re working with the whole Welsh public sector. And I’m happy to say that, as part of what we’ve asked for, we’ve actually asked for Welsh protected geographical indication status to be contained within the specification, so we’re actually asking for produce from Wales to be part of what we wish to procure. And it’s also about trying to understand how we make it easier for small and medium suppliers to actually be part of providing that produce as well. There’s a consultation that’s been undertaken, with people in the food business, to understand how we make it easier for them, and at the same time, get good value for the public. Because there are the twin points here: about the economic value from the procurement service, but also not compromising on the nutritional value of what we want to provide in our settings. But I’m happy to say that tenders for the current framework across the public sector are due in this week, and then there’s a scheduled award against that framework in this summer as well. So, you should, I hope, see a greater number of Welsh producers taking advantage of the opportunities available—good value in economic terms to Wales, but also good value in terms of nutritional standards as well.

Diolch i chi am y cwestiwn. Ar y pwynt ynglŷn â gwastraff bwyd, mewn gwirionedd rydym wedi newid ein targed o leihau gwastraff bwyd i 10 y cant i lai na 5 y cant hefyd, felly mae yna bwynt ynglŷn â gwastraff o fewn y sector ysbytai, ac ynglŷn â sicrhau ein bod ar daith barhaus tuag at welliant. Ar y pwynt penodol rydych yn ei nodi ynglŷn â’r ffordd rydym yn caffael ar gyfer y gwasanaeth iechyd gwladol, mewn gwirionedd mae gennym ymarfer ar y gweill eisoes gyda’r gwasanaeth caffael cenedlaethol, ac maent yn gweithio gyda’r sector cyhoeddus yng Nghymru yn ei gyfanrwydd. Ac fel rhan o’r hyn rydym wedi gofyn amdano, rwy’n hapus i ddweud ein bod mewn gwirionedd wedi gofyn iddynt gynnwys statws dynodiad daearyddol gwarchodedig i Gymru yn y fanyleb, felly rydym yn gofyn am gynnwys cynnyrch o Gymru yn rhan o’r hyn rydym am ei gaffael. Ac mae’n ymwneud hefyd â cheisio deall sut i’w gwneud yn haws i gyflenwyr bach a chanolig fod yn rhan o ddarparu’r cynnyrch hwnnw hefyd mewn gwirionedd. Cynhaliwyd ymgynghoriad â phobl yn y busnes bwyd i ddeall sut i’w gwneud yn haws iddynt, a chael gwerth da i’r cyhoedd ar yr un pryd. Oherwydd ceir dau bwynt yma: ynglŷn â’r gwerth economaidd o’r gwasanaeth caffael, ond peidio â chyfaddawdu chwaith ar werth maethol yr hyn rydym am ei ddarparu yn ein lleoliadau. Ond rwy’n hapus i ddweud bod tendrau ar gyfer y fframwaith cyfredol ar draws y sector cyhoeddus i fod i mewn yr wythnos hon, ac yna mae dyfarniad y fframwaith wedi’i drefnu yn ystod yr haf hefyd. Felly, dylech weld mwy o gynhyrchwyr o Gymru yn manteisio ar y cyfleoedd sydd ar gael, gobeithio—gwerth da yn economaidd i Gymru, ond hefyd gwerth da o ran safonau maeth hefyd.

I thank the Member for bringing this really important question to this Chamber again. Cabinet Secretary, with two deaths per day as a result of malnutrition and dehydration in the NHS across Wales and England, the older people’s commissioner has recently highlighted food remaining uneaten on trays, patients struggling to eat, and little or no encouragement on the ward—I can resonate with this experience—and patient diet plans and weight checks not always undertaken. Appropriate nutrition and hydration for the sick is equally as important as medication, treatment and care, and yet, it’s often overlooked. What steps are you taking to make sure that any patient admitted to hospital receives the appropriate nutrition and hydration they require, in order to assist in the overall care and treatment back to good health?

Diolch i’r Aelod am gyflwyno’r cwestiwn hynod bwysig hwn i’r Siambr hon eto. Ysgrifennydd y Cabinet, gyda dwy farwolaeth y dydd o ganlyniad i ddiffyg maeth a diffyg hylif yn y GIG ar draws Cymru a Lloegr, yn ddiweddar, mae’r comisiynydd pobl hŷn wedi tynnu sylw at fwyd yn cael ei adael heb ei fwyta ar hambyrddau, cleifion yn ei chael yn anodd bwyta, a fawr ddim anogaeth, os o gwbl, ar y ward—gallaf adleisio’r profiad hwn—ac nid yw cynlluniau deiet cleifion a gwiriadau pwysau bob amser yn cael eu cyflawni. Mae maeth a hydradu priodol ar gyfer cleifion yr un mor bwysig â meddyginiaeth, triniaeth a gofal, ac eto, caiff ei anwybyddu’n aml. Pa gamau rydych yn eu cymryd i sicrhau bod unrhyw glaf a gaiff ei dderbyn i’r ysbyty yn cael y maeth a’r hydradu priodol y maent eu hangen, er mwyn cynorthwyo’r broses gyffredinol o roi gofal a thriniaeth i adfer iechyd?

I thank you for the question. I don’t know if that’s really about hospital food standards; it’s more about how the hospital food standards lead to dignified and compassionate care. Whilst there is always an issue for improvement—and I accept there are parts of our national health service we do need to improve on, in the way in which food and nutrition is actually provided, to make sure people have food and drink appropriately and aren’t left without—to say that that’s often overlooked, I think, goes beyond what is reasonable and factual. There is always, though, a need to understand, wherever there is a shortfall, where there is a failing in the care that we would all wish to see for ourselves and our own loved ones, let alone our constituents whom we represent, that we understand why that has happened, again reiterating the importance of food and nutrition.

I want to get people ready for and healthy for treatment, but also to make sure that they don’t suffer greater harm if they’re in a hospital setting, for example, and, actually, not having appropriate food and nutrition, and particular fluids, can be a real difference—not just in their recovery from having intervention, but the state in which they then leave hospital to go on to the next setting for their care or recovery at home. So, these are really important issues—again, highlighted last week, during Dietitians Week. We recognised the key importance of our dietitians, right across the health service, in a whole range of different settings, and it absolutely is part of what I think about, the way we think about planning the future for our health and care services, both in primary care, in residential care, and of course in hospital settings as well.

Diolch i chi am y cwestiwn. Nid wyf yn gwybod a yw hynny’n ymwneud â safonau bwyd ysbytai mewn gwirionedd; mae’n ymwneud mwy â sut y mae’r safonau bwyd mewn ysbytai yn arwain at ofal urddasol a thosturiol. Er bod yna bethau i’w gwella bob amser—ac rwy’n derbyn bod rhannau o’n gwasanaeth iechyd gwladol y mae angen i ni eu gwella, yn y ffordd y caiff bwyd a maeth eu darparu, i wneud yn siŵr fod pobl yn cael bwyd a diod yn briodol ac nad ydynt yn mynd hebddynt—mae dweud bod hynny’n cael ei anwybyddu’n aml, rwy’n credu, yn mynd y tu hwnt i’r hyn sy’n rhesymol ac yn ffeithiol. Mae angen deall bob amser, fodd bynnag, lle bynnag y ceir diffyg, lle y ceir methiant yn y gofal y byddai pawb ohonom yn dymuno ei weld yn cael ei ddarparu ar ein cyfer ac ar gyfer ein hanwyliaid, heb sôn am yr etholwyr rydym yn eu cynrychioli, mae angen inni ddeall pam fod hynny wedi digwydd, gan ailadrodd pwysigrwydd bwyd a maeth unwaith eto.

Rwyf eisiau sicrhau bod pobl yn barod ac yn iach i gael triniaeth, ond hefyd rwyf eisiau gwneud yn siŵr nad ydynt yn dioddef mwy o niwed os ydynt mewn ysbyty, er enghraifft, ac mewn gwirionedd, mae methu cael bwyd a maeth priodol, a diodydd penodol, yn gallu gwneud gwahaniaeth gwirioneddol—nid yn unig o ran eu hadferiad ar ôl cael triniaeth, ond o ran y cyflwr y byddant wedyn yn gadael yr ysbyty ac yn symud i’r lleoliad nesaf ar gyfer eu gofal neu eu hadferiad gartref. Felly, mae’r rhain yn faterion pwysig iawn—a amlygwyd, unwaith eto, yr wythnos diwethaf, yn ystod Wythnos y Deietegwyr. Roeddem yn cydnabod pwysigrwydd allweddol ein deietegwyr ar draws y gwasanaeth iechyd mewn ystod eang o leoliadau gwahanol, ac mae’n sicr yn rhan o’r hyn rwy’n meddwl amdano, y ffordd rydym yn meddwl am gynllunio dyfodol ein gwasanaethau iechyd a gofal, mewn gofal sylfaenol, mewn gofal preswyl, ac wrth gwrs mewn ysbytai hefyd.

4. 3. Cwestiynau Amserol
4. 3. Topical Questions

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Yr eitem nesaf ar ein hagenda ni yw’r cwestiynau amserol, a’r cwestiwn cyntaf—Darren Millar.

The next item on our agenda is the topical questions, and the first question—Darren Millar.

Asesiad PISA 2018

The 2018 PISA Assessment

A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau beth yw targedau’r Llywodraeth ar gyfer asesiad PISA 2018? TAQ(5)0143(EDU)

Will the Cabinet Secretary confirm what the Government’s targets are for the 2018 PISA assessment? TAQ(5)0143(EDU)

Thank you, Darren, for the opportunity to discuss the 2018 Programme for International Student Assessment today, after yesterday’s questions on the 2021 assessment. I’m clear that I expect to see improvement in Wales’s 2018 PISA score, but in particular I want to see progress in the performance above the seventy-fifth percentile.

Diolch i chi, Darren, am y cyfle i drafod Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr 2018 heddiw, ar ôl y cwestiynau ddoe ar asesiad 2021. Rwy’n glir fy mod yn disgwyl gweld gwelliant yn sgôr PISA Cymru yn 2018, ond yn benodol, rwyf eisiau gweld cynnydd yn y perfformiad uwchben y 75ain canradd.

I’m very grateful for that response. Cabinet Secretary, you know that the PISA results that were published last year showed that Wales has suffered a decade of decline in international league tables, with worse scores for literacy, maths and science in 2015 than there were in 2006. And those poor scores prompted your predecessors to announce all sorts of Welsh Government targets, the most recent of which, of course, were in 2011; we had Leighton Andrews setting a target to be in the top 20 in the international league tables by 2015. That, of course, was highly unlikely and, as a result, was scrapped by his successor, Huw Lewis, who set a new target of achieving scores of 500, at least, in each of the subjects by 2021. Now, at the time of that announcement, you criticised the then Welsh Government’s decision, saying that it was, and I quote,

‘an example of the absolute poverty of ambition’,

and you accused the Government, at that time, of ‘settling for mediocrity’.

Last week, you told the Children, Young People and Education Committee—

Rwy’n ddiolchgar iawn am yr ymateb hwnnw. Ysgrifennydd y Cabinet, fe fyddwch yn gwybod bod y canlyniadau PISA a gyhoeddwyd y llynedd yn dangos bod Cymru wedi dioddef degawd o ddirywiad yn y tablau cynghrair rhyngwladol, gyda sgoriau gwaeth ar gyfer llythrennedd, mathemateg a gwyddoniaeth yn 2015 nag oeddent yn 2006. Ac fe ysgogodd y sgoriau gwael hynny eich rhagflaenwyr i gyhoeddi pob math o darged ar gyfer Llywodraeth Cymru, a’r diweddaraf o’r rhain, wrth gwrs, yn 2011; gwelsom Leighton Andrews yn gosod targed i gyrraedd 20 uchaf y tablau cynghrair rhyngwladol erbyn 2015. Roedd hynny, wrth gwrs, yn annhebygol iawn ac o ganlyniad, cafodd ei olynydd, Huw Lewis, wared ar y targed cyn gosod targed newydd i gyflawni sgoriau o 500, fan lleiaf, ym mhob un o’r pynciau erbyn 2021. Nawr, ar yr adeg y gwnaed y cyhoeddiad hwnnw, fe feirniadoch chi benderfyniad Llywodraeth Cymru ar y pryd, gan ddweud ei fod yn enghraifft, ac rwy’n dyfynnu,

‘o ddiffyg uchelgais llwyr’,

ac fe gyhuddoch y Llywodraeth ar y pryd o ‘[d]derbyn cyffredinedd’.

Yr wythnos diwethaf, fe ddywedoch wrth y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg—

I want the question to be heard, please.

Rwyf eisiau i’r cwestiwn gael ei glywed, os gwelwch yn dda.

Diolch, Llywydd. Last week—[Interruption.] Last week, you told—

Diolch, Llywydd. Yr wythnos diwethaf—[Torri ar draws.] Yr wythnos diwethaf, fe ddywedoch wrth—

I don’t say these things and expect to be ignored. I want the question to be heard.

Nid wyf yn dweud y pethau hyn a disgwyl cael fy anwybyddu. Rwyf eisiau i’r cwestiwn gael ei glywed.

Diolch, Llywydd. Last week, you told the Children, Young People and Education Committee that the 2021 target was, and I quote, ‘not my target’, and you signalled that you were moving away from it. Yesterday we saw the First Minister slapping you down for what you said, restating the commitment to the 2021 target, a particularly unedifying performance from the First Minister, given that today is Stand Up to Bullying Day. Now, that makes the Welsh Government look something of a two-headed beast pulling in different directions, a bit like the pushmi-pullyu of Doctor Dolittle fame. So, can I ask you: you’ve clarified your unambitious target for 2018—? If the 2021 is not your target, can you tell us: what is your target for 2021, in particular; when can we expect to achieve that target; and what is your strategy for actually getting Wales there, because I don’t see one?

Diolch, Llywydd. Yr wythnos diwethaf, fe ddywedoch wrth y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, wrth drafod targed 2021, ac rwy’n dyfynnu, ‘Nid fy nharged i ydyw’, ac fe ddynodoch eich bod yn symud oddi wrtho. Ddoe, gwelsom y Prif Weinidog yn eich rhoi yn eich lle oherwydd yr hyn a ddywedoch, gan ailddatgan yr ymrwymiad i darged 2021, perfformiad arbennig o warthus ar ran y Prif Weinidog, o ystyried ei bod hi’n Ddiwrnod ‘Stand up to Bullying’ heddiw. Nawr, mae hynny’n gwneud i Lywodraeth Cymru edrych fel rhyw fwystfil â dau ben yn tynnu i gyfeiriadau gwahanol, ychydig fel y ‘pushmi-pullyu’ yn stori enwog Doctor Dolittle. Felly, a gaf fi ofyn i chi: rydych wedi egluro eich targed anuchelgeisiol ar gyfer 2018—? Os nad 2021 yw eich targed, a allwch ddweud wrthym: beth yw eich targed ar gyfer 2021, yn benodol; pryd y gallwn ddisgwyl cyrraedd y targed hwnnw; a beth yw eich strategaeth i sicrhau bod Cymru’n ei gyrraedd, oherwydd nid wyf yn gweld un?

Thank you very much, Darren. I regret your unfortunate phraseology, which I don’t think is called for in this situation, especially when referring it to a male and a female Member of this Assembly. It has unfortunate connotations. However, you are absolutely right: Wales’s current performance in the PISA rankings is not good enough. It wasn’t good enough when I sat over there, and it certainly isn’t good enough now that I sit here, and, perhaps more importantly, have the opportunity to do something about it. Targets are, of course, important, but you can hit the target, Darren, and you can miss the point—action is more so.

I am very clear that I expect to see improvement in the next set of PISA results, but as the Organisation for Economic Co-operation and Development said themselves, PISA should be used as a diagnostic tool, and it isn’t just about one score. Using PISA data, it is clear to me that what we need to be doing more is to support what the OECD has described as the seventy-fifth percentile. I am actively looking and scoping the introduction of a targeted scheme to better support our more able and talented pupils that will link to the successful Seren network. This will complement the work with the maths and science network, which I announced since the last PISA reports, so that we can focus very much on developing the skills of our teachers to support our more able and talented children. As you will be aware, as you take great interest in this, reading is the focus of the next PISA test. In the last PISA test, Wales had 3 per cent in the top two levels, and I would be extremely disappointed if that number did not increase the next time around.

Diolch yn fawr iawn, Darren. Rwy’n gresynu at eich ieithwedd anffodus, ac nid wyf yn credu bod galw amdani yn y sefyllfa hon, yn enwedig wrth gyfeirio at Aelod gwrywaidd ac Aelod benywaidd o’r Cynulliad hwn. Mae iddi gynodiadau anffodus. Fodd bynnag, rydych yn llygad eich lle: nid yw perfformiad Cymru ar hyn o bryd yn y safleoedd PISA yn ddigon da. Nid oedd yn ddigon da pan oeddwn yn eistedd yn y fan honno, ac yn sicr nid yw’n ddigon da yn awr a minnau’n eistedd yn y fan hon, ac yn bwysicach efallai, yn cael cyfle i wneud rhywbeth am y peth. Mae targedau, wrth gwrs, yn bwysig, ond gallwch gyrraedd y targed, Darren, a gallwch fethu’r pwynt—mae gweithredu’n fwy pwysig.

Rwy’n glir iawn fy mod yn disgwyl gweld gwelliant yn y set nesaf o ganlyniadau PISA, ond fel y dywedodd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd eu hunain, dylid defnyddio PISA fel offeryn diagnostig, ac nid yw’n ymwneud yn unig ag un sgôr. Gan ddefnyddio data PISA, mae’n amlwg i mi mai’r hyn sydd angen i ni wneud mwy ohono yw cefnogi’r hyn y mae’r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd wedi’i ddisgrifio fel y 75ain canradd. Rwyf wrthi’n ystyried ac yn cwmpasu’r gwaith o gyflwyno cynllun wedi’i dargedu i roi cefnogaeth well i’n disgyblion mwy galluog a thalentog a fydd yn cysylltu â’r rhwydwaith Seren llwyddiannus. Bydd hyn yn ategu’r gwaith gyda’r rhwydwaith mathemateg a gwyddoniaeth, a gyhoeddais ers yr adroddiadau PISA diwethaf, fel y gallwn ganolbwyntio’n agos ar ddatblygu sgiliau ein hathrawon i gynorthwyo ein plant mwy galluog a thalentog. Fel y byddwch yn gwybod, gan fod gennych ddiddordeb mawr yn hyn, darllen yw ffocws y prawf PISA nesaf. Yn y prawf PISA diwethaf, 3 y cant oedd gan Gymru yn y ddwy lefel uchaf, a byddwn yn hynod o siomedig pe na bai’r ffigur hwnnw’n cynyddu y tro nesaf.

Mae hi’n berffaith amlwg i mi fod y Llywodraeth mewn cryn bicil ynglŷn â’r mater yma. Mi gadwaf i fy sylwadau’n fyr iawn. Mi oeddwn i’n cyd-fynd â chi, pan oeddech chi’n eistedd ar y meinciau yma, pan wnaethoch chi sôn am ddiffyg uchelgais Gweinidogion Llafur o’ch blaen chi, ond o fod wedi gwrando ar eich atebion chi heddiw, nid ydw i’n clywed a ydych chi hyd yn oed yn dal yn ymrwymedig i’r targedau y dywedodd y Prif Weinidog ddoe yn berffaith glir yr oedd o wedi ymrwymo iddyn nhw. Mi roddaf gyfle unwaith eto i chi ddweud a ydych chi’n cadw at y targed y mae Carwyn Jones yn sicr yn ei barchu o hyd, ynteu a ydych chi’n dal i gadw at y sylwadau a wnaethoch chi o’r meinciau yma fod angen i’r uchelgais fod yn fwy na hynny?

It’s perfectly clear to me that the Government is in some difficulty on this issue. I will keep my comments very brief. I did agree with you, when you sat on these benches, when you did mention a lack of ambition among your predecessor Labour Welsh Ministers, but having listened to your responses today, I haven’t heard whether you are still committed to the targets that the First Minister made clear yesterday that he was committed to. I will give you an opportunity once again to say whether you are sticking to that target that Carwyn Jones is certainly still respecting, or do you stick to the comments that you made from these benches that the ambition needs to be greater than that?

Thank you, Rhun. As you heard yesterday from the First Minister, 500 remains—[Interruption.] If you let me finish, 500 remains the long-term goal of the Welsh Government for the next but one set of PISA results. Therefore, you know, we need to make progress in the next set of PISA results if we’re to hit that next target, and that’s why I, quite rightly, whilst I’m in this position, am focusing on interventions that will make a difference to the next set of PISA results, which will be an important waymark to the next set.

Diolch i chi, Rhun. Fel y clywsoch ddoe gan y Prif Weinidog, 500—[Torri ar draws.] Os gadewch i mi orffen, 500 yw nod hirdymor Llywodraeth Cymru o hyd ar gyfer y set nesaf ond un o ganlyniadau PISA. Felly, wyddoch chi, mae angen i ni wneud cynnydd yn y set nesaf o ganlyniadau PISA os ydym am gyrraedd y targed nesaf, a dyna pam rwyf fi, yn gwbl briodol, tra bwyf yn y swydd hon, yn canolbwyntio ar ymyriadau a fydd yn gwneud gwahaniaeth i’r set nesaf o ganlyniadau PISA, a fydd yn gyfeirbwynt pwysig i’r set nesaf.

Y Cyffur Kadcyla

The Kadcyla Drug

A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am y cytundeb mynediad masnachol rhwng GIG Cymru a Roche, a fydd yn golygu y gall cleifion canser y fron yng Nghymru gael gafael ar y cyffur Kadcyla? TAQ(5)0192(HWS)

Will the Cabinet Secretary make a statement on the commercial access deal struck between NHS Wales and Roche, which will mean that breast cancer patients in Wales can access the Kadcyla drug? TAQ(5)0192(HWS)

Thank you for the question. I’m delighted to announce that the commercial access agreement for Kadcyla commenced in Wales today, exactly the same time as in England, and is identical to that negotiated with NHS England. It’s the type of medicine that the £80 million new treatment fund was set up to support.

Diolch am y cwestiwn. Rwy’n falch o gyhoeddi bod y cytundeb mynediad masnachol ar gyfer Kadcyla wedi cychwyn yng Nghymru heddiw, yn union yr un pryd ag yn Lloegr, ac mae’n union yr un peth â’r cytundeb a drafodwyd gyda GIG Lloegr. Dyma’r math o feddyginiaeth y cafodd y gronfa driniaeth newydd £80 miliwn ei sefydlu i’w chefnogi.

Thank you, Cabinet Secretary. Your decision to enable access to Kadcyla is a welcome development, and I would like to pay tribute to all the campaigners throughout the UK who have fought for so long to have access to this life-extending drug. This targeted therapy is vital for those who have certain HER2-positive breast cancers, but it originally came with a very high financial cost, and we all recognise that it is incumbent upon the National Institute for Health and Care Excellence to ensure that taxpayers’ investment in modern drug treatments has a measure of cost-effectiveness. Of course, it’s not just about the money, as those who use this drug and want more time with their loved ones will attest.

My understanding is that one of the reasons that Kadcyla was able to gain NICE approval was because of the revised methodology used to compare its efficacy against different combinations of treatment. Are you able to give an insight into the methodology process used by NICE? Is the principle behind the revised methodology process for green-lighting Kadcyla able to be used in connection with other drugs that are currently not available? Orkambi, for example, comes to mind. I appreciate that you will not be able to disclose the detail of the commercial agreement between the Welsh Government and Roche, however I would be interested to know if it is the same deal as the one NHS England secured. Finally, what lessons are we able to take from this in order to exploit new drug therapies to help our sickest people whilst preserving an appropriate margin window for developers and manufacturers and, at the same time, ensuring that taxpayers’ money is spent wisely?

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae eich penderfyniad i alluogi mynediad at Kadcyla yn ddatblygiad i’w groesawu, a hoffwn dalu teyrnged i’r holl ymgyrchwyr ledled y DU sydd wedi ymladd ers cymaint o amser i gael mynediad at y cyffur hwn sy’n ymestyn bywydau. Mae’r therapi hon sydd wedi’i thargedu yn hanfodol ar gyfer rhai sydd â mathau penodol o ganser y fron HER2 positif, ond yn wreiddiol roedd ei chost ariannol yn uchel iawn, ac rydym i gyd yn cydnabod ei bod yn ddyletswydd ar y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal i sicrhau bod mesur o gosteffeithiolrwydd yn perthyn i fuddsoddiad trethdalwyr mewn triniaethau cyffuriau modern. Wrth gwrs, mae’n ymwneud â mwy na’r arian, fel y bydd y rhai sy’n defnyddio’r cyffur hwn ac sydd eisiau mwy o amser gyda’u hanwyliaid yn gallu tystio.

Fy nealltwriaeth i yw mai un o’r rhesymau pam y llwyddodd Kadcyla i gael cymeradwyaeth NICE oedd oherwydd y fethodoleg ddiwygiedig a ddefnyddiwyd i gymharu ei effeithiolrwydd yn erbyn gwahanol gyfuniadau o driniaeth. A allwch roi cipolwg i mi ar broses y fethodoleg a ddefnyddir gan NICE? A oes modd defnyddio’r egwyddor sy’n sail i broses y fethodoleg ddiwygiedig ar gyfer cymeradwyo Kadcyla mewn cysylltiad â chyffuriau eraill nad ydynt ar gael ar hyn o bryd? Mae Orkambi, er enghraifft, yn dod i’r meddwl. Rwy’n sylweddoli na fyddwch yn gallu datgelu manylion y cytundeb masnachol rhwng Llywodraeth Cymru a Roche, ond hoffwn wybod ai’r un fargen â’r un a sicrhaodd GIG Lloegr ydyw. Yn olaf, pa wersi y gallwn eu dysgu o hyn er mwyn manteisio ar therapïau cyffuriau newydd i helpu ein pobl fwyaf sâl gan gadw bwlch priodol yn agored ar gyfer datblygwyr a gweithgynhyrchwyr a sicrhau ar yr un pryd fod arian trethdalwyr yn cael ei wario’n ddoeth?

Thank you for the three distinct points of questioning. On the first of understanding whether there’s been a different approach to the technology assessment undertaken by NICE on both the clinical effectiveness but also the cost-effectiveness in terms of improved life outcomes, I couldn’t honestly tell you about the detail of that, although I’ll happily have a conversation with officials and people in the All Wales Medicines Strategy Group to understand whether there was any difference, but I’m certainly not qualified to give you an answer on whether there was a different approach. I’ll happily have a look at the process and the manner in which that’s been undertaken and come back to you.

On the second point, about whether we have the same deal in Wales, yes, we do. We have the same terms applying in Wales at the same time. That’s been a part of that negotiation. I was actually in the audience at the NHS Confederation conference in England when Simon Stevens announced the deal from the stage, which set a few hares running about whether it was an England-only deal or not. So, I’m really happy to have been able to confirm it’s an England and Wales deal, with no differential in terms of the availability of the treatment here in Wales.

Then, for the future, I think this really does tell us something about not just campaigning, but actually about the grown-up relationship we need to have, both with the public and decision makers, but also with the people in the pharmaceutical industry. Because it’s easy to run a campaign based on the emotions of people potentially having a life-extending or a life-saving drug, but as you rightly recognise, there has to be a balance for the public purse and for all of us together about how much we are collectively prepared to pay for individual treatments and to understand the genuine efficacy of those treatments. We’ve seen in the cancer drugs fund, the independent review, that it recognised that of the £1.27 billion, about £1 billion couldn’t really have been said to have been spent on improving outcomes. That’s a poor way to go about this, and I don’t think it’s a great use of public money. So, we do have to understand that a process that is genuine, that is expert and evidence led provides proper reassurance about the value and the efficacy of treatments, and equally that more grown-up conversation throughout the pharmaceutical industries about what they can expect and what the public purse can and will deliver, and that evidence we require on that efficacy and the cost and value of it.

Diolch am y tri chwestiwn gwahanol. Ar y cwestiwn cyntaf ynglŷn â deall a oes dull gwahanol wedi’i weithredu ar gyfer yr asesiad technoleg a gyflawnwyd gan NICE ar effeithiolrwydd clinigol a hefyd ar gosteffeithiolrwydd mewn perthynas â chanlyniadau bywyd gwell, ni allwn ddweud dim wrthych am y manylion hynny a bod yn onest, er y byddwn yn hapus i gael sgwrs gyda swyddogion a phobl yng Ngrŵp Strategaeth Feddyginiaethau Cymru i ddeall a oedd unrhyw wahaniaeth, ond yn sicr nid wyf yn gymwys i roi ateb i chi ynglŷn ag a oedd yna ddull gwahanol. Rwy’n hapus i gael golwg ar y broses a’r modd y cyflawnwyd hynny a dod yn ôl atoch.

Ar yr ail bwynt, yn gofyn ai’r un cytundeb sydd gennym yng Nghymru, ie, yr un cytundeb ydyw. Mae gennym yr un telerau yng Nghymru, ar yr un pryd. Roedd hynny’n rhan o’r negodi. Mewn gwirionedd, roeddwn yn y gynulleidfa yng nghynhadledd Cydffederasiwn y GIG yn Lloegr pan gyhoeddodd Simon Stevens y cytundeb o’r llwyfan, a llwyddo i godi sawl sgwarnog ynglŷn ag ai cytundeb ar gyfer Lloegr yn unig ydoedd ai peidio. Felly, rwy’n hapus iawn o fod wedi gallu cadarnhau ei fod yn gytundeb ar gyfer Cymru a Lloegr, heb unrhyw wahaniaeth o ran argaeledd y driniaeth yma yng Nghymru.

Yna, ar gyfer y dyfodol, rwy’n credu bod hyn yn sicr yn dweud rhywbeth wrthym nid yn unig am ymgyrchu ond am y berthynas aeddfed y mae angen i ni ei chael mewn gwirionedd gyda’r cyhoedd a’r rhai sy’n gwneud penderfyniadau, ond hefyd gyda phobl yn y diwydiant fferyllol. Oherwydd mae’n hawdd cynnal ymgyrch sy’n seiliedig ar emosiynau pobl a allai gael cyffur sy’n ymestyn eu bywydau neu’n achub eu bywydau, ond fel rydych yn ei gydnabod yn gywir, mae’n rhaid cael cydbwysedd i bwrs y wlad ac i bawb ohonom gyda’n gilydd o ran faint rydym yn barod i’w dalu ar y cyd am driniaethau unigol ac i ddeall effeithiolrwydd gwirioneddol y triniaethau hynny. Rydym wedi gweld yn y gronfa cyffuriau canser, yr adolygiad annibynnol, ei fod yn cydnabod nad oedd yn bosibl dweud go iawn fod tua £1 biliwn, o’r £1.27 biliwn, wedi cael ei wario ar wella canlyniadau. Mae honno’n ffordd wael o wneud hyn, ac nid wyf yn credu ei fod yn ddefnydd da iawn o arian cyhoeddus. Felly, mae’n rhaid i ni ddeall bod proses sy’n ddilys, sy’n arbenigol ac sy’n cael ei harwain gan dystiolaeth yn darparu sicrwydd priodol am werth ac effeithiolrwydd triniaethau, ac yn yr un modd y sgwrs fwy aeddfed honno drwy’r diwydiannau fferyllol ynglŷn â’r hyn y gallant ei ddisgwyl a’r hyn y gall ac y bydd pwrs y wlad yn ei gyflawni, a’r dystiolaeth honno rydym ei hangen ar yr effeithiolrwydd hwnnw ynghyd â’i gost a’i werth.

A gaf innau groesawu y cam yma sydd wedi cael ei gymryd? Mae’r egwyddor wedi ei sefydlu o ran y cyffur yma. Yr ymarferol, wrth gwrs, sydd yn bwysig i ddioddefwyr y canser yma y mae’r cyffur yma wedi ei gynllunio ar ei gyfer. Felly, dau gwestiwn syml: pa bryd rŵan, yn ymarferol, y bydd y cyffur yma ar gael yng Nghymru, a faint o amser a fydd yn rhaid i gleifion aros i gael presgripsiwn i’r cyffur yma?

Ac un cwestiwn pellach ynglŷn â chyffur arall y mae Breast Cancer Now yn codi pryderon ynglŷn ag o. Tra’n croesawu’r cytundeb ar Kadcyla, mi ddyfynnaf gan Delyth Morgan, prif weithredwr Breast Cancer Now:

‘this news comes at a time when there is a real possibility that Perjeta’—

excuse me if I haven’t got the pronunciation right—

‘the first-line treatment for this group of patients, could soon be removed from NHS use, with a decision imminent. Perjeta’s benefits are extraordinary, offering nearly 16 additional months of life to women with incurable breast cancer, and it is imperative that a solution is found to save this drug, at a cost affordable to both the NHS and the taxpayer’.

Felly, tra ein bod ni’n croesawu’r cam ar Kadcyla, a allwch chi ein diweddaru ni ynglŷn â’r cyffur arall hefyd?

May I welcome this step that’s been taken? The principle is established in terms of this drug. It’s the practicalities that are important to the sufferers of this cancer for which this drug has been designed. So, two simple questions: when, practically speaking, will this drug be available in Wales, and how long will patients have to wait to receive a prescription to access this drug?

And one further question on another drug that Breast Cancer Now has raised concerns about. Whilst welcoming the agreement on Kadcyla, I will quote from Delyth Morgan, the chief executive of Breast Cancer Now:

daw’r newyddion hwn ar adeg pan fo posibilrwydd gwirioneddol y gallai’r defnydd o Perjeta—

esgusodwch fi os nad wyf wedi’i ynganu’n gywir—

y driniaeth gyntaf ar gyfer y grŵp hwn o gleifion, ddod i ben cyn bo hir yn y GIG, gyda phenderfyniad ar fin digwydd. Mae manteision Perjeta yn eithriadol, yn cynnig bron i 16 mis ychwanegol o fywyd i fenywod â chanser y fron na ellir ei wella, ac mae’n hanfodol ein bod yn dod o hyd i ffordd o achub y cyffur hwn, ar gost sy’n fforddiadwy i’r GIG a’r trethdalwr.

So, whilst we welcome the decision on Kadcyla, can you give us an update on this other drug?

Yes, and the point about Kadcyla is that, initially, the manufacturer had a cost price that was simply too high for the health service to pay, and that was the advice that health Ministers were given. That’s why the drug wasn’t available. There’s now been a reconsideration, and that’s very welcome. But the challenge is for any medication, whether it’s for Perjeta or any other drug, that there’s a balance between effectiveness in clinical terms and the cost-effectiveness of it as well.

In the individual patient funding request process that we collectively agreed to run through, that came out very clearly as a unanimous point from the panel: about not losing sight of the fact that there is a cost to this. Every penny we spend on one particular treatment is a penny and a pound that we don’t spend on other treatments as well. So, that balance has to be maintained, and I would again encourage manufacturers to get involved at an early point to discuss the effectiveness and the cost-effectiveness of their treatments. What that means is them having genuine access to the service to actually understand more about the development of the treatment as well as more people taking it, because otherwise we’ll continue to have these emotionally driven campaigns about people who think that a drug may offer them a chance to extend life or to save life. But all of our understanding is that, actually, you can’t simply pay any price for any treatment. That’s really difficult, when you look someone in the eye and say, ‘I think that this potential treatment that you want to have is too expensive’, but if we don’t do that, then our service becomes unaffordable. If we’re not prepared to do that, potentially we risk the whole service that does so much good and so much positively as well. So, if we can’t hold the line about having an evidence-led approach to this, then I think we actually risk and undermine the whole service. That’s a difficult point, but I think it’s absolutely the right one and it’s certainly the unanimous view of the IPFR panel in the recent reports to all of us in the last few months.

Gallaf, a’r pwynt ynglŷn â Kadcyla yw bod pris y gwneuthurwr, yn wreiddiol, yn rhy uchel i’r gwasanaeth iechyd ei dalu, a dyna oedd y cyngor a roddwyd i’r Gweinidogion iechyd. Dyna pam nad oedd y cyffur ar gael. Ailystyriwyd hynny bellach, ac mae hynny i’w groesawu’n fawr. Ond yr her mewn perthynas ag unrhyw feddyginiaeth, boed yn Perjeta neu’n unrhyw gyffur arall, yw bod cydbwysedd rhwng ei heffeithiolrwydd clinigol a’i chosteffeithiolrwydd.

Yn y broses o wneud cais am gyllid ar gyfer cleifion unigol y cytunasom ar y cyd i fynd drwyddi, daeth hynny allan yn glir iawn fel pwynt unfrydol gan y panel: ynglŷn â pheidio â cholli golwg ar y ffaith bod yna gost i hyn. Mae pob ceiniog a wariwn ar un driniaeth benodol yn geiniog ac yn bunt nad ydym yn eu gwario ar driniaethau eraill hefyd. Felly, mae’n rhaid cynnal y cydbwysedd hwnnw, a byddwn unwaith eto’n annog gweithgynhyrchwyr i chwarae rhan yn gynnar a thrafod effeithiolrwydd a chosteffeithiolrwydd eu triniaethau. Yr hyn y mae hynny’n ei olygu yw eu bod yn cael mynediad go iawn at y gwasanaeth er mwyn deall mwy am ddatblygiad y driniaeth yn ogystal â mwy o bobl i’w defnyddio, oherwydd fel arall byddwn yn parhau i gael yr ymgyrchoedd emosiynol hyn am bobl sy’n credu y gallai cyffur gynnig gobaith iddynt ymestyn eu bywydau neu achub eu bywydau. Ond rydym i gyd yn deall, mewn gwirionedd, na allwch dalu unrhyw bris am unrhyw driniaeth. Mae hynny’n anodd iawn, pan fyddwch yn edrych i fyw llygaid rhywun a dweud, ‘Rwy’n credu bod y driniaeth rydych eisiau ei chael yn rhy ddrud’, ond os na wnawn hynny, yna mae ein gwasanaeth yn mynd i fod yn anfforddiadwy. Os nad ydym yn barod i wneud hynny, rydym o bosibl yn peryglu’r gwasanaeth cyfan sy’n gwneud cymaint o ddaioni a chymaint o bethau’n gadarnhaol. Felly, os na allwn ddal ein tir ynglŷn â chael ymagwedd a arweinir gan dystiolaeth i hyn, yna rwy’n credu, mewn gwirionedd, ein bod yn peryglu ac yn tanseilio’r gwasanaeth cyfan. Mae’n bwynt anodd, ond rwy’n credu’n gryf mai dyna’r un cywir a dyna’n sicr yw barn unfrydol y panel Ceisiadau Cyllido Cleifion Unigol yn yr adroddiadau diweddar i bob un ohonom yn y misoedd diwethaf.

Thank you to my colleague Angela Burns for bringing forward this important topic. Cabinet Secretary, the deal between NHS Wales and Roche is terrific news for breast cancer sufferers in Wales and a perfect example of what we can achieve when we work in conjunction with the pharmaceutical industry. This deal and the new treatments fund means that women with HER2 positive tumours can gain a few valuable extra months of life and avoid the issue we had Herceptin. These new innovative treatments are targeted at relatively small cohorts, and are much more expensive. What is the Welsh Government doing to ensure we are aware of drugs in the pipeline? And will you work with your colleagues in England, Scotland and Northern Ireland to achieve commercial access deals on other initiative treatments in future?

Diolch i fy nghyd-Aelod Angela Burns am gyflwyno’r pwnc pwysig hwn. Ysgrifennydd y Cabinet, mae’r cytundeb rhwng GIG Cymru a Roche yn newyddion gwych i ddioddefwyr canser y fron yng Nghymru ac yn enghraifft berffaith o’r hyn y gallwn ei gyflawni pan fyddwn yn gweithio ar y cyd â’r diwydiant fferyllol. Mae’r fargen hon a’r gronfa driniaethau newydd yn golygu y gall menywod sydd â thiwmorau HER2 positif fyw am ychydig o fisoedd ychwanegol gwerthfawr ac osgoi’r broblem a oedd gennym gyda Herceptin. Mae’r triniaethau arloesol newydd hyn wedi’u targedu at gohortau cymharol fach, ac yn llawer mwy costus. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau ein bod yn ymwybodol o gyffuriau sydd ar y ffordd? Ac a fyddwch yn gweithio gyda’ch cymheiriaid yn Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon i sicrhau cytundebau mynediad masnachol ar driniaethau menter eraill yn y dyfodol?

Yes, I’m happy to respond. Of course, this particular drug has an average six months of extra life, and it’s about the value and the cost of that. Again, these are really difficult assessments to make, which is why, frankly, politicians are often the worst people to try and make that assessment. However, on the broader point about the understanding of what is in the pipeline, I’ve actually had, in recent months, a very sensible conversation with the Association of the British Pharmaceutical Industry and their Wales rep board member, who happens to work for Roche, which is a matter of coincidence, about the manner in which we have conversations as drugs are being developed, and at what point in time the pharmaceutical industry can have that conversation with governments and with appraisal bodies. Because the sooner you know something’s potentially available, the earlier you are able to plan.

Actually, that sort of grown-up approach is really important for us, because the NHS has to be able to try and budget for new treatments coming on board. It has to be able to try and plan the infrastructure around those as well, which is often more important than the cost of paying the medication costs. It’s then also about the industry understanding that it has an interest in being open at a slightly earlier stage with us about what is coming down the line. Otherwise we’ll end up having these sorts of fights on a basis that isn’t good for them as an industry partner, isn’t good for the health service, but ultimately isn’t good for the individual citizens who are then caught up in a campaign between different parts of the public sector and the industry, who are trying to offer a treatment that they are saying will provide a real benefit for them.

So, I’m optimistic that we are continuing to have that grown-up and necessary conversation about the way in which we work together and to understand our competing interests. I don’t try to say to the pharmaceutical industry that they should not be entitled to make a profit in the way they run their business and what they put into developing new treatments, but it has to come at a price that is affordable for the taxpayer and with real value in terms of improving outcomes for the individual citizen as well.

Ydw, rwy’n hapus i ymateb. Wrth gwrs, mae’r cyffur penodol hwn yn rhoi chwe mis o fywyd ychwanegol ar gyfartaledd, ac mae’n ymwneud â gwerth a chost hynny. Unwaith eto, mae’r rhain yn asesiadau anodd iawn i’w gwneud, a dyna pam, a dweud y gwir, mai gwleidyddion yn aml yw’r bobl waethaf i geisio gwneud yr asesiad hwnnw. Fodd bynnag, ar y pwynt ehangach ynglŷn â deall beth sydd ar y ffordd, mewn gwirionedd cefais drafodaeth synhwyrol iawn dros y misoedd diwethaf gyda Chymdeithas Diwydiant Fferyllol Prydain a’u cynrychiolydd o Gymru ar y bwrdd, sy’n digwydd bod yn gweithio i Roche, sy’n gyd-ddigwyddiad llwyr, am y modd rydym yn cael sgyrsiau wrth i gyffuriau gael eu datblygu, ac ar ba adeg y gall y diwydiant fferyllol gael y sgwrs honno gyda llywodraethau a chyrff gwerthuso. Oherwydd po gyntaf y byddwch yn gwybod y gallai rhywbeth fod ar gael, y cynharaf y gallwch gynllunio.

A dweud y gwir, mae’r math hwnnw o ddull aeddfed yn bwysig iawn i ni, oherwydd mae’n rhaid i’r GIG allu ceisio cyllidebu ar gyfer triniaethau newydd sydd ar y ffordd. Mae’n rhaid iddo allu ceisio cynllunio’r seilwaith ar gyfer y rheini hefyd, sy’n aml yn bwysicach na’r gost o dalu am y feddyginiaeth. Mae hefyd yn ymwneud â’r diwydiant yn deall ei bod o fudd iddo fod yn agored gyda ni ar gam ychydig yn gynharach ynglŷn â’r hyn sydd ar y ffordd. Fel arall, yn y pen draw, byddwn yn cael y mathau hyn o frwydrau ar sail nad yw’n dda iddynt fel partner diwydiant, nad yw’n dda i’r gwasanaeth iechyd, ond yn y pen draw, nad yw’n dda i’r dinasyddion unigol sydd wedyn yn cael eu dal mewn ymgyrch rhwng gwahanol rannau o’r sector cyhoeddus a’r diwydiant, sy’n ceisio cynnig triniaeth a fydd, yn ôl yr hyn a ddywedant, yn darparu budd go iawn iddynt.

Felly, rwy’n optimistaidd ein bod yn parhau i gael y sgwrs aeddfed ac angenrheidiol honno ynglŷn â’r ffordd rydym yn gweithio gyda’n gilydd ac i ddeall ein buddiannau sy’n cystadlu â’i gilydd. Nid wyf yn ceisio dweud wrth y diwydiant fferyllol na ddylai fod ganddynt hawl i wneud elw yn y ffordd y maent yn cyflawni eu busnes a’r hyn y maent yn ei roi i mewn i ddatblygu triniaethau newydd, ond mae’n rhaid iddo fod am bris sy’n fforddiadwy i’r trethdalwr ac o werth gwirioneddol o ran gwella canlyniadau i’r dinesydd unigol yn ogystal.

5. 4. Datganiadau 90 Eiliad
5. 4. 90-second Statements

Datganiadau 90 eiliad yw’r eitem nesaf ar yr agenda. Y datganiad cyntaf, Rhun ap Iorwerth.

Next, the 90-second statements, and the first is from Rhun ap Iorwerth.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Mae nifer ohonom ni wedi bod ar gefn beic heddiw wrth i elusen Leonard Cheshire Disability wahodd Aelodau i reidio cyn belled ag y gallwn ni ar feic ymarfer corff mewn 100 eiliad. Roedd hi’n braf bod ar frig y tabl am un cyfnod byr, ond dyna’r fantais sy’n dod o gael bod y cyntaf i gymryd rhan. Tynnu sylw oedd yr elusen at bwysigrwydd ymarfer corff ar gyfer pobl sydd ag anableddau, ac am siarad efo chi ydw i am gamp arall sy’n rhoi cyfle i rai sydd ag anableddau gadw’n heini a chystadlu ar y lefel uchaf.

Wales will be taking part in the Wheelchair Rugby League World Cup in France next month. They take on Australia in their first match. The last time they met at the world cup, they beat them 25 to 16, on their way to an overall third place in the tournament. And that’s the first time Wales has beaten Australia in any form of full international rugby league. Managed by Mark Andrew Jones, they’re based at Deeside, but draw players from across Wales. They’re the current Celtic Cup champions, and were runners up in the 2017 four nations.

But, apart from the sporting challenge, it’s quite a task raising enough funds to represent Wales at this level. Earlier this year, it was feared they wouldn’t be able to go to the world cup for lack of money. Through self-funding and donations from local businesses and the North Wales Crusaders, they’re just about able to do it, but they need backing and sponsors. Disability sport deserves and needs this backing. After all, we’re hoping that this world cup will be as expensive as it could possibly be for them, with Wales hopefully staying in France right until the competition ends. Good luck. Pob lwc.

Thank you very much, Presiding Officer. Many of us have been on a bike today as the Leonard Cheshire Disability charity invited Members to ride an exercise bike as far as we could in 100 seconds. I was pleased to top the table briefly, but that was the advantage of being the first one to take part. The charity was highlighting the importance of exercise for people with disabilities, and today I want to talk to you about another sport that gives people with disabilities the chance to keep fit and to compete at the highest level.

Bydd Cymru’n cymryd rhan yng Nghwpan y Byd Rygbi Cynghrair Cadair Olwyn yn Ffrainc y mis nesaf. Maent yn chwarae yn erbyn Awstralia yn eu gêm gyntaf. Y tro diwethaf iddynt gyfarfod yng nghwpan y byd, llwyddasant i’w curo 25-16, ar eu ffordd i’r trydydd safle yn y bencampwriaeth. A dyna’r tro cyntaf i Gymru guro Awstralia mewn unrhyw fath o gynghrair rygbi ryngwladol lawn. Eu rheolwr yw Mark Andrew Jones, ac maent wedi’u lleoli yng Nglannau Dyfrdwy, ond maent yn denu chwaraewyr o bob cwr o Gymru. Hwy yw pencampwyr cyfredol y Cwpan Celtaidd, ac roeddent yn ail ym mhencampwriaeth y pedair gwlad yn 2017.

Ond ar wahân i’r her chwaraeon, mae codi digon o arian i gynrychioli Cymru ar y lefel hon yn dasg go fawr. Yn gynharach eleni, roedd pryder na fyddent yn gallu mynychu cwpan y byd oherwydd diffyg arian. Trwy hunangyllido a rhoddion gan fusnesau lleol a Crusaders Gogledd Cymru, maent yn mynd i lwyddo i wneud hynny o drwch blewyn, ond mae angen cefnogaeth a noddwyr arnynt. Mae chwaraeon anabl yn haeddu ac angen y gefnogaeth hon. Wedi’r cyfan, rydym yn gobeithio y bydd y gystadleuaeth cwpan y byd hon mor ddrud ag y gallai fod iddynt, gyda Chymru’n aros yn Ffrainc hyd nes y daw’r gystadleuaeth i ben gobeithio. Pob lwc.

Last Saturday, the 1st Battalion the Irish Guards trooped their regimental colour before Her Majesty the Queen for the monarch’s official birthday parade. Crowds lined the Mall to catch a glimpse of the sovereign’s escort whilst millions watched worldwide, marvelling at the military precision of the spectacle and reflecting on Her Majesty’s continuing lifelong service to the nation at the age of 91. The Queen is renowned for her attention to detail and knowledge of the more complex manoeuvres performed and, as always, after weeks of training, the parade proceeded with absolute perfection.

At home and abroad, Her Majesty has been a symbol of stability in times of political, economic and social turmoil. She has undertaken her daily duties with apparent ease for two thirds of a century and has guided our constitutional monarchy from the steam age of the twentieth century to the digital age of the twenty-first. The Queen remains the constitutional centrepiece of our society as head of state, head of the Commonwealth, and commander in chief of the armed forces. Her role, transcending party politics, over three generations is reflected in a bond of affection between sovereign and people, unparalleled in any other world leader or politician.

Her Majesty is respected by billions around the world for her dignity and unwavering service to our nation in a living historical tradition stretching back more than 1,000 years. Today, she continues her service in the state opening of Parliament, as she opened our Assembly a year ago. The monarchy has never been more popular in modern times and it remains a priceless asset, vastly enhancing our prestige around the world and enabling our small island to punch well above her diplomatic weight. Let no-one underestimate the personal contribution of Her Majesty Queen Elizabeth II to the United Kingdom’s pre-eminent place in the world. Long may she reign and, may we say, God save the Queen.

Ddydd Sadwrn diwethaf, cyflwynodd Bataliwn Cyntaf y Gwarchodlu Gwyddelig eu baner gatrodol ger bron Ei Mawrhydi y Frenhines ar gyfer ei gorymdaith ben blwydd swyddogol. Heidiodd torfeydd i’r Mall i gael cipolwg ar osgordd y sofran tra gwyliai miliynau ym mhob cwr o’r byd, gan ryfeddu at gywirdeb milwrol y sioe a myfyrio ar wasanaeth parhaus Ei Mawrhydi i’r genedl ar hyd ei hoes ar ei phen blwydd yn 91 oed. Mae’r Frenhines yn enwog am ei chraffter a’i gwybodaeth am y symudiadau mwy cymhleth a berfformiwyd ac fel bob amser, ar ôl wythnosau o hyfforddiant, aeth yr orymdaith rhagddi’n hollol berffaith.

Gartref a thramor, mae Ei Mawrhydi wedi bod yn symbol o sefydlogrwydd ar adegau o gythrwfl gwleidyddol, economaidd a chymdeithasol. Mae hi wedi ymgymryd â’i dyletswyddau o ddydd i ddydd gyda rhwyddineb ymddangosiadol ers dwy ran o dair o ganrif ac wedi arwain ein brenhiniaeth gyfansoddiadol o oes stêm yr ugeinfed ganrif i oes ddigidol yr unfed ganrif ar hugain. Mae’r Frenhines yn parhau i fod yn ganolbwynt cyfansoddiadol ein cymdeithas fel pennaeth y wladwriaeth, pennaeth y Gymanwlad, a phencadfridog y lluoedd arfog. Mae ei rôl, sydd uwchlaw gwleidyddiaeth pleidiau, dros dair cenhedlaeth, wedi’i hadlewyrchu yn y cysylltiad hoffus rhwng y frenhines a’r bobl, un na welir mo’i debyg mewn unrhyw arweinydd neu wleidydd arall ar y llwyfan byd-eang.

Perchir Ei Mawrhydi gan filiynau o gwmpas y byd am ei hurddas a’i gwasanaeth diwyro i’n cenedl mewn traddodiad hanesyddol byw sy’n ymestyn yn ôl dros 1,000 o flynyddoedd. Heddiw, mae’n parhau ei gwasanaeth yn agoriad swyddogol y Senedd, fel yr agorodd ein Cynulliad flwyddyn yn ôl. Nid yw’r frenhiniaeth erioed wedi bod mor boblogaidd yn y cyfnod modern, ac mae’n parhau i fod yn ased amhrisiadwy, sy’n ymestyn ein bri o amgylch y byd yn aruthrol ac yn galluogi ein hynys fach i wneud yn llawer gwell na’r disgwyl yn ddiplomyddol. Peidiwch â gadael i neb danbrisio cyfraniad personol Ei Mawrhydi y Frenhines Elizabeth II i safle dihafal y Deyrnas Unedig yn y byd. Hir oes i’w theyrnasiad ac a gawn ni ddweud, Duw gadwo’r Frenhines.

Yr eitem nesaf yw’r cynnig i ddiwygio Rheolau Sefydlog 16, 19, 20 a 27 mewn perthynas â phroses y gyllideb a gweithdrefnau cyllid, a’r cynnig hefyd i gymeradwyo protocol y gyllideb a gytunwyd gan y Pwyllgor Cyllid a Llywodraeth Cymru. Yn unol â Rheol Sefydlog 12.24, cynigiaf fod y ddau gynnig o dan eitemau 5 a 6 yn cael eu grwpio ar gyfer y ddadl. A oes unrhyw wrthwynebiad i hynny? Nag oes.

The next item is the motion to amend Standing Orders 16, 19, 20 and 27 in relation to the budget process and finance procedures, and the motion to approve the budget protocol agreed by the Finance Committee and the Welsh Government. In accordance with Standing Order 12.24 I propose that the following two motions under items 5 and 6 are grouped for debate. Does any Member object? No.

6. 5. & 6. Cynnig i Ddiwygio Rheolau Sefydlog 16, 19, 20 a 27 mewn perthynas â Phroses y Gyllideb a Gweithdrefnau Cyllid a Chynnig i Gymeradwyo Protocol y Gyllideb a Gytunwyd gan y Pwyllgor Cyllid a Llywodraeth Cymru
6. 5. & 6. Motion to Amend Standing Orders 16, 19, 20 and 27 in relation to the Budget Process and Finance Procedures and Motion to Approve the Budget Protocol Agreed by the Finance Committee and the Welsh Government

Felly, galwaf ar aelod o’r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig. Arweinydd y tŷ, Jane Hutt.

I call on a member of the Business Committee to formally move the motion. The leader of the house, Jane Hutt.

Cynnig NDM6332 Elin Jones

Cynnig bod y Cynulliad Cenedlaethol, yn unol â Rheol Sefydlog 33.2:

1. Yn ystyried Adroddiad y Pwyllgor Busnes ‘Diwygio Rheolau Sefydlog: Rheolau Sefydlog 16, 19, 20 a 27—Proses y Gyllideb a Gweithdrefnau Cyllid’ a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 14.06.17; a

2. Yn cymeradwyo’r cynnig i adolygu Rheolau Sefydlog 16, 19, 20 a 27, fel y nodir yn Atodiad B i Adroddiad y Pwyllgor Busnes.

Motion NDM6332 Elin Jones

To propose that the National Assembly, in accordance with Standing Order 33.2:

1. Considers the Report of the Business Committee ‘Amending Standing Orders: Standing Orders 16, 19, 20 and 27—Budget Process and Finance Procedures’ laid in the Table Office on 14.06.17; and

2. Approves the proposal to revise Standing Orders 16, 19, 20 and 27, as set out in Annex B of the Report of the Business Committee.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid i wneud y cynnig o dan eitem 6 ac i siarad i’r ddau gynnig. Simon Thomas.

I call on the Chair of the Finance Committee to move the motion under item 6 and to speak to both motions. Simon Thomas.

Cynnig NDM6333 Simon Thomas

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn cymeradwyo’r protocol ar y trefniadau gweinyddol ar gyfer craffu ar y gyllideb ddrafft flynyddol a materion eraill sy’n gysylltiedig â’r gyllideb a gytunwyd gan y Pwyllgor Cyllid a Llywodraeth Cymru, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 13 Mehefin 2017.

Motion NDM6333 Simon Thomas

To propose that the National Assembly for Wales:

Approves the protocol on the administrative arrangements for the scrutiny of the annual draft budget and other related budgetary matters agreed by the Finance Committee and the Welsh Government, laid in the Table Office on 13 June 2017.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Llywydd, ac rwy’n falch i gynnig hwn ac i siarad ar y ddau gynnig, ac i egluro bod cymeradwyo’r Rheolau Sefydlog a’r protocol cysylltiedig heddiw yn y Cyfarfod Llawn yn ffrwyth llafur a gychwynnwyd gan Bwyllgor Cyllid y pedwerydd Cynulliad. Mae datganoli pwerau cyllidol wedi golygu newid proses y gyllideb, gan olygu y byddwn ni fel y Cynulliad yn ystyried sut mae Llywodraeth Cymru yn codi peth o’r arian mae’n bwriadu ei wario gyda’r pwerau trethi newydd.

Cynhaliodd y pwyllgor blaenorol ymchwiliad a nododd yr arferion gorau o ran craffu ar y gyllideb. O ganlyniad i gyhoeddi’r adroddiad hwnnw, mae swyddogion y Cynulliad a Llywodraeth Cymru wedi bod yn gweithio’n agos i ddatblygu proses newydd ar gyfer craffu ar y gyllideb sy’n dderbyniol ac yn ymarferol i’r ddwy ochr. Dylai proses newydd y gyllideb sicrhau gwaith craffu manylach, a mwy o amser ar gyfer gwaith craffu gan y Pwyllgor Cyllid a’r pwyllgorau polisi fel ei gilydd.

Dylai’r amser ychwanegol hwn alluogi’r Pwyllgor Cyllid i ystyried manylder strategol y gyllideb ddrafft. Rwyf am i ni ar y Pwyllgor Cyllid ystyried: dyraniadau gwariant cyffredinol; sut y caiff y cynigion gwariant eu hariannu, fel y symiau o’r grant bloc, trethiant, benthyca, cyllid preifat, cyfryngau dielw ac unrhyw ffynonellau eraill; lefel y benthyca cyfalaf a dyled; y rhesymeg dros lefelau trethiant; ystadegau, gwaith dadansoddi, a rhagolygon economaidd y mae’r Llywodraeth yn eu defnyddio wrth baratoi ei chyllideb; ac, wrth gwrs, raglen neu ddylanwad Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015.

Mae rôl y pwyllgorau polisi wrth graffu ar y gyllideb ddrafft yn bennaf yn nwylo pob un o’r pwyllgorau unigol. Ond mae’r broses hon yn caniatáu mwy o amser ar gyfer gwaith craffu gan y pwyllgorau polisi, a’r gobaith yw y bydd hyn yn golygu bod modd cymryd tystiolaeth gan randdeiliaid, a bod pob pwyllgor yn gallu cyflwyno’i adroddiad ei hunan. Hefyd, mae pwyllgorau bellach yn gallu awgrymu newidiadau i gynlluniau gwariant, a gallant awgrymu ffyrdd o ariannu’r cynlluniau hyn drwy drethiant a benthyca.

Rhaid gweld yn awr sut mae’r broses newydd yn gweithredu. Ond bydd angen i ni ystyried sut y gall y Pwyllgor Cyllid gadw ei rôl oruchwylio, a sut y gall pwyllgorau gydweithio i ymgysylltu yn well â’r cyhoedd ym mhroses y gyllideb.

Wrth wneud argymhellion ar gyfer proses newydd y gyllideb, aeth Pwyllgor Cyllid y pedwerydd Cynulliad ar ymweliad â’r Alban i weld y broses yno ar gyfer craffu ar y gyllideb ddrafft. Mae’n addas iawn felly bod y Pwyllgor Cyllid presennol, y pumed Cynulliad, newydd fod ar ymweliad â’r Alban yr wythnos diwethaf i gwrdd â’n chwaer bwyllgor yno a thrafod ei broses ar gyfer y gyllideb.

Argymhellion Pwyllgor Cyllid y pedwerydd Cynulliad oedd y dylem ni fel Cynulliad newid y broses gyllideb i un ddeddfwriaethol, ond nad oedd hynny, wrth gwrs, yn bosib bryd hynny. Nawr, wedi i’r Ddeddf Cymru fwyaf diweddar gael Cydsyniad Brenhinol, mae gan y Cynulliad hwn y cymhwysedd erbyn hyn i symud i broses ddeddfwriaethol. Mae’r ymweliad â’r Alban wedi cadarnhau fy marn i mai dyma yw’r cam nesaf y dylem fod yn ei gymryd yng Nghymru, a bydd y Pwyllgor Cyllid yn cychwyn ymchwiliad yn fuan a fydd yn ystyried sut y bydd hyn yn gweithio a phryd y dylem fod yn ystyried symud i broses ddeddfwriaethol lawnach.

Hoffwn ddiolch i bawb sydd wedi gweithio tuag at ddatblygu proses newydd y gyllideb—y Pwyllgor Cyllid presennol, wrth gwrs, ond y pwyllgor blaenorol yn ogystal, Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid, ac, wrth gwrs, Jane Hutt fel y Gweinidog blaenorol. Hefyd, hoffwn ddiolch i’r swyddogion yma, ac yn Llywodraeth Cymru, am weithio mor galed y tu ôl i’r llenni i lunio’r cynigion hyn.

In short, Presiding Officer, these new arrangements allow all committees to spend a great deal more time—up to eight weeks—looking at the draft budget of the Welsh Government, preparing financial reports on that draft budget. And I hope that this will empower the Assembly to hold the Government to further account.

Thank you, Presiding Officer, and I’m pleased to move this motion and speak to both motions, and to explain that the passing of the Standing Orders and the associated protocol in Plenary today is the culmination of work that was started in the Finance Committee in the fourth Assembly. The devolution of fiscal powers has required a change to the budget process, which means that we as an Assembly will consider how the Welsh Government raises some of the money that it intends to spend with the new taxation powers.

Our predecessor committee undertook an inquiry that identified the best practice in budget scrutiny. Following publication of that report, officials of the Assembly and the Welsh Government have been working closely to develop a new process for scrutiny of the budget that is acceptable and workable for both sides. The new budget process should ensure a higher degree of scrutiny, and there will be more time for scrutiny by the Finance Committee and the policy committees alike.

This additional time should allow for the Finance Committee to consider the strategic high-level detail of the draft budget. I want us as a Finance Committee to look at: overall expenditure allocations; how the expenditure proposals will be financed, such as the amounts of financing from the block grant, taxation, borrowing, private financing, not-for-profit vehicles and any other sources; the level of capital borrowing and debt; the rationale for taxation levels; the economic statistics, analysis and forecasting used by the Government when preparing their budget; and, of course, the influence of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015.

The role of the policy committees in scrutinising the draft budget is largely in the hands of each individual committee. But the process has allowed more time for policy committee scrutiny, which will, hopefully, allow for evidence to be taken from stakeholders, and each committee will be able to report in their own right. Additionally, committees can now suggest changes to spending plans, and they can suggest ways to finance these plans through taxation and borrowing.

We must now see how this new process is operated. But we will need to consider how the Finance Committee can keep its oversight role, and how committees can work together to engage better with the public in the budget process.

In making recommendations for the new budget process, the fourth Assembly Finance Committee visited Scotland to consider their process for scrutinising the draft budget. It’s therefore quite fitting that, last week, members of the fifth Assembly Finance Committee visited Scotland also, to meet our counterpart committee there and to consider their budget process.

The recommendations from the fourth Assembly’s Finance Committee were that we as an Assembly should change the budgetary process to a legislative one, but that, of course, wasn’t possible at that stage. Now, following Royal Assent of the most recent Wales Act, the Assembly now has the competence to move to a legislative process. Our visit to Scotland has reaffirmed my belief that this is the next step that we should be taking here in Wales, and the Finance Committee will shortly be commencing an inquiry that will look at how this will work and when we should be thinking about a move to a legislative process.

I would like to thank everyone who has worked towards developing this new budget process—the current Finance Committee, but also our predecessor committee, the current finance Minister, and Jane Hutt, as the predecessor Minister. I’d also like to thank officials here and in the Welsh Government for working so hard behind the scenes to put together these proposals.

Yn fyr, Llywydd, mae’r trefniadau newydd hyn yn caniatáu’r holl bwyllgorau i dreulio llawer mwy o amser—hyd at wyth wythnos—yn edrych ar gyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru, gan baratoi adroddiadau ariannol ar y gyllideb ddrafft honno. Ac rwy’n gobeithio y bydd hyn yn grymuso’r Cynulliad i ddwyn y Llywodraeth i gyfrif ymhellach.

Galwaf ar arweinydd y tŷ i ymateb—Jane Hutt.

I call on the leader of the house to reply—Jane Hutt.

Diolch, Llywydd. The Welsh Government’s next draft budget will implement a different type of budget making in Wales. It will not only set out the Welsh Government’s spending plans, but also how some of those finances will be raised, as Simon Thomas says, using both our new tax powers—the first for 800 years—and our new powers to borrow. These are fundamental changes to the fiscal framework in Wales, and it’s right that we have a process that continues to provide robust scrutiny of the Welsh Government’s spending plans, and now also its financing plans. We look forward to putting this new process into practice in the autumn, and I’m pleased that the Finance Committee, and the Cabinet Secretary for Finance and Local Government, have worked together to agree these proposals.

Indeed, we started on this path, as you say, in the fourth Assembly. We also had a visit to Scotland on that occasion, as well, and, of course, your recent visit, I’m sure, was very enlightening. However, as we move forward, as we bed in our new tax-raising and borrowing powers, our budget will evolve. These changes to Standing Orders and the budget protocol provide flexibility to ensure that the scrutiny of the budget continues to be meaningful, proportionate, and robust, and the Cabinet Secretary is keen to continue working with the Finance Committee as these new arrangements are established. We also welcome the Finance Committee’s work looking into a legislative budget process, as Simon Thomas has mentioned. We look forward to hearing the outcomes from that work in due course from the inquiry that you’re undertaking. Overall, we support the proposals. Diolch.

Diolch, Llywydd. Bydd cyllideb ddrafft nesaf Llywodraeth Cymru yn gweithredu ffordd wahanol o lunio’r gyllideb yng Nghymru. Nid yn unig y bydd yn nodi cynlluniau gwariant Llywodraeth Cymru, ond hefyd sut y bydd rhywfaint o’r arian hwnnw’n cael ei godi, fel y dywed Simon Thomas, gan ddefnyddio ein pwerau treth newydd—y rhai cyntaf ers 800 o flynyddoedd—a’n pwerau newydd i fenthyg. Mae’r rhain yn newidiadau sylfaenol i’r fframwaith cyllidol yng Nghymru, ac mae’n iawn fod gennym broses sy’n parhau i ddarparu craffu trwyadl ar gynlluniau gwariant Llywodraeth Cymru, a’i chynlluniau cyllido bellach hefyd. Edrychwn ymlaen at roi’r broses newydd hon ar waith yn yr hydref, ac rwy’n falch fod y Pwyllgor Cyllid ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol wedi gweithio gyda’i gilydd i gytuno ar y cynigion hyn.

Yn wir, dechreuasom ar y llwybr hwn, fel y dywedwch, yn ystod y pedwerydd Cynulliad. Buom yn ymweld â’r Alban ar yr achlysur hwnnw hefyd, ac wrth gwrs, rwy’n siŵr fod eich ymweliad diweddar wedi bod yn addysgiadol iawn. Fodd bynnag, wrth i ni symud ymlaen, wrth i’n pwerau codi trethi a benthyca newydd ymwreiddio, bydd ein cyllideb yn esblygu. Mae’r newidiadau hyn i Reolau Sefydlog a phrotocol y gyllideb yn darparu hyblygrwydd i sicrhau bod y broses o graffu ar y gyllideb yn parhau i fod yn ystyrlon, yn gymesur ac yn drwyadl, ac mae Ysgrifennydd y Cabinet yn awyddus i barhau i weithio gyda’r Pwyllgor Cyllid wrth i’r trefniadau newydd hyn gael eu sefydlu. Rydym hefyd yn croesawu gwaith y Pwyllgor Cyllid sy’n edrych ar broses cyllideb ddeddfwriaethol, fel y mae Simon Thomas wedi’i grybwyll. Rydym yn edrych ymlaen at glywed canlyniadau’r gwaith hwnnw maes o law o’r ymchwiliad sydd ar y gweill gennych. Yn gyffredinol, rydym yn cefnogi’r cynigion. Diolch.

Y cwestiwn yw, felly: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 5? A oes unrhyw wrthwynebiad? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig.

The proposal therefore is to agree the motion under item 5. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Y cwestiwn yna yw: a ddylid y cynnig o dan eitem 6? A oes unrhyw wrthwynebiad? Felly, derbynnir y cynnig yna.

The proposal therefore is to agree the motion under item 6. Does any Member object? The motion is therefore agreed.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

7. 7. Dadl ar Adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau ar ei Ymchwiliad i Ffoaduriaid a Cheiswyr Lloches yng Nghymru
7. 7. Debate on the Equality, Local Government and Communities Committee Report on their Inquiry into Refugees and Asylum Seekers in Wales

Y ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau ar ei ymchwiliad i ffoaduriaid a cheiswyr lloches yw’r eitem nesaf, ac rydw i’n galw ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—John Griffiths.

The debate on the Equality, Local Government and Communities Committee report on their inquiry into refugees and asylum seekers in Wales is the next item, and I call on the Chair of the committee to move the motion—John Griffiths.

Cynnig NDM6334 John Griffiths

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau ar yr ymchwiliad i ffoaduriaid a cheiswyr lloches yng Nghymru, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 6 Ebrill 2017

Motion NDM6334 John Griffiths

To propose that the National Assembly for Wales:

Notes the report of the Equality, Local Government and Communities Committee on the inquiry into refugees and asylum seekers in Wales, which was laid in the Table Office on 6 April 2017.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch yn fawr, Llywydd. I am very pleased today to have the time during refugee week to debate our committee’s report on refugees and asylum seekers in Wales. The context for the inquiry is the tragedy of war, instability, and displacement. The latest UN study, published on Monday, found that 65.6 million people were forcibly displaced worldwide at the end of 2016. On average, 20 people were driven from their homes every minute last year, or one every three seconds. And the total number of people seeking safety across international borders as refugees topped 22.5 million, the highest number since the second world war.

The images and stories of people escaping war and persecution in Syria, Iraq, and other countries is tragically familiar. The perilous journey many of them take in crossing the Mediterranean in small, overcrowded boats has resulted in countless people, many of them children, dying before they make it to shore. As the committee heard, those who survive to reach the UK, including unaccompanied children, are likely to have experienced hugely traumatic events, which leave lasting psychological scars, and, at this extremely vulnerable time in their lives, they face a fresh set of major challenges. We were told that a phrase often used by refugees and asylum seekers is ‘I used to be someone’. We made this powerful and telling statement the title of our report.

We were mindful, when we decided on how to approach our inquiry, that asylum policy is the responsibility of the UK Government. However, the experience of refugees and asylum seekers in Wales depends largely on the accessibility and quality of devolved services, and so is within the remit of Welsh Government. During our inquiry, we looked at the Welsh Government’s refugee and asylum seeker delivery plan and community cohesion delivery plan. We also took evidence on the resettlement in Wales of Syrian refugees, as well as support for unaccompanied asylum-seeking children who face particular challenges. As well as taking written and oral evidence, we visited Cardiff and Swansea and Glasgow and Edinburgh. We also corresponded with the Home Office and the provider of asylum accommodation in Wales.

We found evidence of good practice across Wales. It is clear that in many places, and in many ways, both public services and the third sector are working effectively to help refugees and asylum seekers to adjust to life in our communities and to get the support they need. However, we also heard evidence that, in a number of areas, the Welsh Government needs to do more to help delivery partners. It needs to make representations to the UK Government, refresh its strategic direction, and get directly involved in delivery.

It is gratifying that the committee’s work made a significant impact during the inquiry even before we had drawn our conclusions. We were pleased of two key developments before we published our report: first, the expansion of the role of the Welsh Government’s operations board to cover all refugees and asylum seekers, not just the Syrian resettlement programme. Second, stakeholders reported to us that, as a result of the representations made to, and by, the committee, there is meaningful engagement between the private and third sectors on asylum accommodation. So, our work is already having a real impact on people’s lives.

These are important and welcome steps, but we face wide-ranging and complex challenges. That’s why we made 19 recommendations to Welsh Government, 18 of which have been accepted in full or accepted in principle.

Dirprwy Lywydd, it is important for me to put on record at this point that, while we strive for consensus in our committee work, on this occasion, one Member was not able to agree the report. Nevertheless, the agreement of the other seven Members represents a powerful majority for the changes that we want to see.

We have called for an updated and improved strategic approach. This has three main elements, each of which was the subject of a committee recommendation that the Cabinet Secretary accepted. First, reviewing the refugee and asylum seeker delivery plan—I would be grateful if the Cabinet Secretary would confirm that the plan will contain measurable actions, timescales and resources as well as best practice from Scotland, including service standards. Second, ensuring that the operations board meets regularly and openly—I hope that the Cabinet Secretary will share the board’s forward work programme with the committee. Third, preparing for the implementation of the UK immigration Act—it would be helpful to know what stage the Cabinet Secretary has reached in his discussions with stakeholders and the UK Government on this important matter.

We also ask the Welsh Government to do more to facilitate integration. The Cabinet Secretary has agreed to update the community cohesion plan and I would welcome confirmation that this will include a Wales-wide publicity campaign, similar to the one in Scotland, which impressed the committee.

Alongside our recommendation on the cohesion plan, we called for action on the specific areas of concern raised by stakeholders. The Welsh Government has accepted that the role of community cohesion co-ordinators should be expanded beyond only supporting Syrian refugees. The Cabinet Secretary’s response suggested that the role of the co-ordinators in supporting refugees and asylum seekers is not permanent and I would welcome clarification on this.

We agreed with stakeholders that another key barrier to integration is transport. We recommended that the Welsh Government consider extending concessionary transport schemes to refugees and asylum seekers. The Cabinet Secretary has rejected this recommendation. It would be helpful if we could hear more detail this afternoon about the reasons for that and if the Cabinet Secretary may be able to address this issue in other ways.

An area of particular focus for the committee, following the evidence we received, was the provision of teaching of English for speakers of other languages. We wanted to see improvements for the academic year starting in September. I appreciate that the tight timescales for doing so have led the Cabinet Secretary to accept this recommendation in principle, for implementation over a slightly longer period. I would welcome confirmation of the timescales and reassurance that the detailed points made by the committee will be addressed.

Asylum accommodation was another key area of interest for the committee. We called for better monitoring and resolution of complaints about asylum accommodation. We recommended revising the asylum accommodation contract before its next renewal. The Cabinet Secretary has accepted these recommendations in principle and I look forward to hearing what this means in practical terms. We also wanted asylum seekers’ landlords to be registered and inspected. I am pleased that the Welsh Government has fully accepted this recommendation and I would welcome some detail on how it is to be implemented.

The committee also called for improvements to advice and support during the asylum process. This was accepted in principle. Effective support after the asylum process is essential, both for refugees and those whose asylum applications are not successful. So, also accepted in principle were our recommendations on this, calling for more help for refugees to find accommodation, better access to education and employment and action to prevent destitution.

Diolch yn fawr, Llywydd. Rwy’n falch iawn heddiw o gael yr amser yn ystod wythnos y ffoaduriaid i drafod adroddiad ein pwyllgor ar ffoaduriaid a cheiswyr lloches yng Nghymru. Y cyd-destun ar gyfer yr ymchwiliad yw trasiedi rhyfel, ansefydlogrwydd, a phobl wedi’u dadleoli. Canfu astudiaeth ddiweddaraf y Cenhedloedd Unedig, a gyhoeddwyd ddydd Llun, fod 65.6 miliwn o bobl wedi’u dadleoli o’u hanfodd ar draws y byd ar ddiwedd 2016. Ar gyfartaledd, cafodd 20 o bobl eu gyrru o’u cartrefi bob munud y llynedd, neu un bob tair eiliad. Ac mae cyfanswm y bobl sy’n chwilio am ddiogelwch ar draws ffiniau rhyngwladol fel ffoaduriaid yn 22.5 miliwn, y nifer uchaf ers yr ail ryfel byd.

Mae lluniau a straeon y bobl sy’n dianc rhag rhyfel ac erledigaeth yn Syria, Irac, a gwledydd eraill yn drychinebus o gyfarwydd. Mae’r daith beryglus y mae llawer ohonynt yn ei gwneud i groesi Môr y Canoldir mewn cychod bach gorlawn wedi arwain at farwolaeth nifer enfawr o bobl, gyda llawer ohonynt yn blant, cyn iddynt gyrraedd y lan. Fel y clywodd y pwyllgor, mae’n debygol fod y rhai sy’n goroesi ac yn cyrraedd y DU, gan gynnwys plant ar eu pen eu hunain, wedi profi digwyddiadau hynod drawmatig, sy’n gadael creithiau seicolegol parhaol, ac ar yr adeg hynod fregus hon yn eu bywydau, maent yn wynebu cyfres newydd o heriau anferth. Clywsom mai un ymadrodd a ddefnyddir yn aml gan ffoaduriaid a cheiswyr lloches yw ‘Roeddwn i’n arfer bod yn rhywun’. Rhoesom y datganiad grymus a thrawiadol hwn yn deitl ar ein hadroddiad. 

Roeddem yn ymwybodol, wrth benderfynu sut i fwrw ati gyda’n hymchwiliad, mai cyfrifoldeb Llywodraeth y DU yw polisi lloches. Fodd bynnag, mae profiad ffoaduriaid a cheiswyr lloches yng Nghymru yn dibynnu i raddau helaeth ar hygyrchedd ac ansawdd gwasanaethau a ddatganolwyd, ac felly mae’n perthyn i gylch gwaith Llywodraeth Cymru. Yn ystod ein hymchwiliad, buom yn edrych ar gynllun cyflawni Llywodraeth Cymru ar gyfer ffoaduriaid a cheiswyr lloches a’i chynllun cyflawni cydlyniant cymunedol. Cawsom dystiolaeth hefyd ynglŷn ag adsefydlu ffoaduriaid o Syria yng Nghymru, yn ogystal â chymorth ar gyfer plant ar eu pen eu hunain sy’n ceisio lloches ac sy’n wynebu heriau penodol. Yn ogystal â derbyn tystiolaeth ysgrifenedig a llafar, buom ar ymweliadau yng Nghaerdydd, Abertawe, Glasgow a Chaeredin. Gohebwyd hefyd â’r Swyddfa Gartref a darparwr llety lloches yng Nghymru.

Gwelsom dystiolaeth o arferion da ledled Cymru. Mae’n amlwg, mewn llawer o fannau, ac mewn sawl ffordd, fod y gwasanaethau cyhoeddus a’r trydydd sector yn gweithio’n effeithiol i helpu ffoaduriaid a cheiswyr lloches i addasu i fywyd yn ein cymunedau ac i gael y cymorth y maent ei angen. Fodd bynnag, clywsom dystiolaeth hefyd fod angen i Lywodraeth Cymru wneud mwy i helpu partneriaid cyflenwi mewn nifer o feysydd. Mae angen iddi gyflwyno sylwadau i Lywodraeth y DU, adnewyddu ei chyfeiriad strategol, a chwarae rhan uniongyrchol yn y broses o gyflenwi.

Mae’n braf fod gwaith y pwyllgor wedi cael effaith sylweddol yn ystod yr ymchwiliad, a hynny cyn i ni ddod i gasgliadau hyd yn oed. Roeddem yn falch o ddau ddatblygiad allweddol cyn i ni gyhoeddi ein hadroddiad: yn gyntaf, ehangu rôl bwrdd gweithrediadau Llywodraeth Cymru i gynnwys yr holl ffoaduriaid a cheiswyr lloches, nid rhaglen adsefydlu Syria yn unig. Yn ail, dywedodd rhanddeiliaid wrthym, yn sgil y sylwadau a wnaed i’r pwyllgor, a chan y pwyllgor, fod ymgysylltiad ystyrlon rhwng y sector preifat a’r trydydd sector mewn perthynas â llety lloches. Felly, mae ein gwaith eisoes yn cael effaith wirioneddol ar fywydau pobl.

Mae’r rhain yn gamau pwysig ac maent i’w croesawu, ond rydym yn wynebu heriau eang a chymhleth. Dyna pam y gwnaethom 19 o argymhellion i Lywodraeth Cymru, ac mae 18 ohonynt wedi cael eu derbyn yn llawn neu mewn egwyddor.

Dirprwy Lywydd, mae’n bwysig i mi gofnodi yn y fan hon, er ein bod yn ceisio cael consensws yn ein gwaith fel pwyllgor, ar yr achlysur hwn, roedd yna un Aelod na allai gytuno ar yr adroddiad. Serch hynny, mae cytundeb y saith Aelod arall yn cynrychioli mwyafrif pwerus o blaid y newidiadau rydym am eu gweld.

Rydym wedi galw am ddiweddaru a gwella’r dull strategol. Mae hyn yn cynnwys tair prif elfen, gyda phob un ohonynt yn destun argymhelliad pwyllgor a dderbyniwyd gan Ysgrifennydd y Cabinet. Yn gyntaf, adolygu’r cynllun cyflawni ar gyfer ffoaduriaid a cheiswyr lloches—byddwn yn ddiolchgar pe bai Ysgrifennydd y Cabinet yn cadarnhau y bydd y cynllun yn cynnwys camau gweithredu, amserlenni ac adnoddau mesuradwy yn ogystal ag arferion gorau o’r Alban, gan gynnwys safonau gwasanaeth. Yn ail, sicrhau bod y bwrdd gweithrediadau yn cyfarfod yn rheolaidd ac yn agored—rwy’n gobeithio y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn rhannu blaenraglen waith y bwrdd gyda’r pwyllgor. Yn drydydd, paratoi ar gyfer gweithredu Deddf Mewnfudo’r DU—byddai’n ddefnyddiol gwybod lle mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi cyrraedd yn ei drafodaethau â rhanddeiliaid a Llywodraeth y DU ar y mater pwysig hwn.

Rydym hefyd yn gofyn i Lywodraeth Cymru wneud mwy i hwyluso integreiddio. Mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi cytuno i ddiweddaru’r cynllun cydlyniant cymunedol a byddwn yn croesawu cadarnhad y bydd hyn yn cynnwys ymgyrch gyhoeddusrwydd ledled Cymru, yn debyg i’r un yn yr Alban, a wnaeth argraff ar y pwyllgor.

Ochr yn ochr â’n hargymhelliad ynglŷn â’r cynllun cydlyniant, galwasom am gamau gweithredu ar y meysydd penodol a oedd yn peri pryder i randdeiliaid. Mae Llywodraeth Cymru wedi derbyn y dylai rôl cydgysylltwyr cydlyniant cymunedol gael ei hymestyn y tu hwnt i gefnogi ffoaduriaid Syria yn unig. Awgrymodd ymateb Ysgrifennydd y Cabinet nad yw rôl y cydgysylltwyr yn cefnogi ffoaduriaid a cheiswyr lloches yn barhaol a byddwn yn croesawu eglurhad ar hyn. 

Roeddem yn cytuno â’r rhanddeiliaid mai rhwystr allweddol arall i integreiddio yw trafnidiaeth. Rydym yn argymell bod Llywodraeth Cymru yn ystyried ymestyn cynlluniau trafnidiaeth rhatach i ffoaduriaid a cheiswyr lloches. Mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi gwrthod yr argymhelliad hwn. Byddai’n ddefnyddiol pe gallem glywed mwy o fanylion y prynhawn yma am y rhesymau dros hynny, ac a fyddai Ysgrifennydd y Cabinet yn gallu mynd i’r afael â’r mater hwn mewn ffyrdd eraill.

Un maes ffocws penodol i’r pwyllgor, yn dilyn y dystiolaeth a gawsom, oedd y ddarpariaeth addysg Saesneg i siaradwyr ieithoedd eraill. Roeddem eisiau gweld gwelliannau ar gyfer y flwyddyn academaidd sy’n dechrau ym mis Medi. Rwy’n derbyn bod yr amserlenni tynn ar gyfer gwneud hynny wedi arwain Ysgrifennydd y Cabinet i dderbyn yr argymhelliad hwn mewn egwyddor, i’w weithredu dros gyfnod ychydig yn hwy. Byddwn yn croesawu cadarnhad ynglŷn â’r amserlenni a sicrwydd y bydd y pwyntiau manwl a wnaed gan y pwyllgor yn cael sylw.

Roedd llety lloches yn faes allweddol arall o ddiddordeb i’r pwyllgor. Galwasom am fonitro a datrys cwynion am lety lloches yn well. Argymhellwyd adolygu’r contract llety lloches cyn iddo gael ei adnewyddu nesaf. Mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi derbyn yr argymhellion hyn mewn egwyddor, ac edrychaf ymlaen at glywed beth y mae hyn yn ei olygu’n ymarferol. Roeddem hefyd eisiau i landlordiaid ceiswyr lloches gael eu cofrestru a’u harolygu. Rwy’n falch fod Llywodraeth Cymru wedi derbyn yr argymhelliad hwn yn llawn a byddwn yn croesawu manylion ynglŷn â sut y caiff ei roi ar waith.

Galwodd y pwyllgor hefyd am welliannau i gyngor a chefnogaeth yn ystod y broses o geisio lloches. Cafodd hyn ei dderbyn mewn egwyddor. Mae cymorth effeithiol ar ôl y broses o geisio lloches yn hanfodol, i ffoaduriaid ac i’r rhai na fu eu ceisiadau am loches yn llwyddiannus. Felly, cafodd ein hargymhellion ynglŷn â hyn, yn galw am fwy o help i ffoaduriaid ddod o hyd i lety, gwell mynediad at addysg a chyflogaeth a gweithredu i atal amddifadedd, eu derbyn mewn egwyddor hefyd.

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

On the specific needs of unaccompanied asylum-seeking children, the committee was convinced by the evidence we heard that we need more proactive support, and that’s why we called for a guardianship service. We also wanted to ensure there is capacity and capability across Wales to undertake age assessments, and we received powerful evidence of the need to set minimum standards for mental health support. Again, the Cabinet Secretary has accepted in principle our recommendations about support for children, and again, it would be helpful for us and for stakeholders to hear more from the Cabinet Secretary about how he will ensure that he meets, in full, the thrust of our recommendations, even if he is unable, for reasons I am sure he will explain, to commit to every detail.

Dirprwy Lywydd, I’m sure Members of the committee, as well as other Members in the Chamber here today, will wish to address some of the detail in what is a wide-ranging and comprehensive report. But before I finish, I’d like to highlight the final recommendation the committee made, which the Welsh Government has accepted in principle. The Welsh Refugee Coalition drew our attention to the seven steps to sanctuary. These have been developed by over 20 organisations and are reproduced in our report. We share the coalition’s view that Wales should take these steps and become the world’s first nation of sanctuary. Diolch yn fawr.

Ar anghenion penodol plant ar eu pen eu hunain sy’n ceisio lloches, llwyddodd y dystiolaeth a glywsom fod angen cefnogaeth fwy rhagweithiol i argyhoeddi’r pwyllgor, a dyna pam y galwasom am wasanaeth gwarcheidiaeth. Roeddem yn awyddus i sicrhau hefyd fod digon o gapasiti a gallu ar draws Cymru i gynnal asesiadau oedran, a chawsom dystiolaeth bwerus o’r angen i bennu safonau gofynnol ar gyfer cymorth iechyd meddwl. Unwaith eto, mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi derbyn mewn egwyddor ein hargymhellion ynglŷn â chymorth i blant, ac unwaith eto, byddai o gymorth i ni ac i randdeiliaid glywed mwy gan Ysgrifennydd y Cabinet ynglŷn â sut y bydd yn sicrhau ei fod yn bodloni byrdwn ein hargymhellion yn llawn, hyd yn oed os nad yw’n gallu ymrwymo i bob manylyn am resymau y bydd yn eu hegluro rwy’n siŵr.

Dirprwy Lywydd, rwy’n siŵr y bydd aelodau’r pwyllgor, yn ogystal ag Aelodau eraill yn y Siambr yma heddiw, yn dymuno tynnu sylw at rai o’r manylion mewn adroddiad sy’n eang a chynhwysfawr. Ond cyn i mi orffen, hoffwn dynnu sylw at yr argymhelliad olaf a wnaeth y pwyllgor, ac a dderbyniwyd mewn egwyddor gan Lywodraeth Cymru. Tynnodd Cynghrair Ffoaduriaid Cymru ein sylw at y saith cam i noddfa. Cafodd y rhain eu datblygu gan dros 20 o sefydliadau a chânt eu nodi yn ein hadroddiad. Rydym yn rhannu barn y gynghrair y dylai Cymru gymryd y camau hyn a dod yn genedl noddfa gyntaf y byd. Diolch yn fawr.

Can I thank the committee? Obviously, I’m not a member of the committee, but I thought this was a really focused and forthright piece of work, so I’m not surprised it’s been influential already. I thank the Cabinet Secretary as well, because judging by the quoted evidence in the report, you certainly took a very open and responsive approach to the evidence that was heard there.

With regard to support for Syrian refugees in particular, I think it would be fair to observe that any government—and, you know, we’re talking about more than two Governments in this; there are several just across the continent of Europe—they had a very short time to try and manage a major displacement of people. They’re faced with a huge challenge, and with the best planning in the world, I think the early and very urgent days when demand was outstripping the capacity to meet it is—. You know, obviously it comes as a shock to us, but we need to understand that that’s almost inevitable.

But even so, John, you might remember me asking you back in September if you were going to have a look at why Wales had taken in only a 112 Syrian refugees, and 13 local authorities at that stage hadn’t taken any at all. I can see in the evidence that Unison told you that the preparedness of local authorities effectively dictated the pace of response. But I’m just wondering if the committee really got to the bottom of that, to establish why councils like Torfaen—who deserve great congratulation in this—were able to get their acts together far more quickly than other councils, because that would certainly have affected the ability of the UN and the ancillary workers to match individuals that they verified before they left Syria with the local authorities in Wales. From the report, it seems that once the streamlined system got going, it seems to have proven to be a much better experience for those who went through it.

I can certainly see the attraction of removing the distinction between the Syrian vulnerable person resettlement scheme and the standard asylum route. I appreciate that’s not a matter for this place. But there is a question, I think, whether the distinction can be removed safely without the beginning of the process being located in, or at least very near, the country of origin. Nevertheless, I really do wish the Welsh Government’s operations board only the very best in trying to square that circle, if, in fact, there’s a circle there to be squared. It does, kind of, sit a little at odds with the concern that you raised, John, about the future of the cohesion co-ordinators. You know, it seems a little bit out of kilter, when you’re talking about equalising two systems, that that doesn’t stretch as far as the co-ordinators.

The point made about the 56-day move-on period certainly caught my eye, as did the various recommendations to help with integration from the perspective of the asylum-seeking refugee, and members of the community, of course, into which they’re coming. It goes without saying, I think, that the community cohesion plan needs to get to grips with the myths that are surrounding asylum seekers and refugees—their rights, their financial support, their ability to work and so on. But I think it also needs to be really bold and unshakeable when we’re talking about children, accompanied or otherwise. Yes, there are children in Wales who have serious needs and lives that we—. We should feel culpable that we still have children living as they do, but children are children, and I don’t care where they’re from—their rights under the United Nations Convention on the Rights of the Child are rights we’ve all committed to observe. The patch of earth on which you come into this world should not really determine the level of support you can expect if you happen to find yourself a child in Wales. An unaccompanied child will have no responsibility for the decision about why they came to this country and the way in which it was done. They will probably have endured tremendous trauma before the journey had even begun. They cannot be overlooked just because a child who lives here already also has grave needs. Cabinet Secretary, it’s these later recommendations in the report that I hope have really made an impression on you, as they have on me. I recall that it was actually Leanne Wood, I think, who brought one example of a story that you’d heard about an unaccompanied child, and the horrors that they’d gone through—coming in from Calais, that was. That is a child—I don’t care where they’ve come from. Nobody should go through that experience.

I thought it was very telling, actually, that people coming to this country in chaotic circumstances often saw the acquisition of functioning English to be just as much of a priority as decent housing and access to social and financial support. The inability to communicate has to be the most isolating experience in the world. I know this is expensive, Cabinet Secretary, and I appreciate it’ll take time, but there are recommendations in this report about using students and volunteers, under professional guidance, that really might just help to speed this up a little bit. Of course—you know, co-production—let’s use some of those refugees and asylum seekers who’ve acquired some skills themselves, because their volunteering more generally is also key to improving their communication skills, their confidence, their networking and other skills that improve mental resilience, which I know we’ve spoken about before.

I’ve plenty of other words of congratulations for you, John, and the committee, but I’ll leave those for another day as I’m out of time. Thank you.

A gaf fi ddiolch i’r pwyllgor? Yn amlwg, nid wyf yn aelod o’r pwyllgor, ond roeddwn o’r farn fod hwn yn waith clir a diamwys gyda ffocws go iawn, felly nid wyf yn synnu ei fod wedi bod yn ddylanwadol yn barod. Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet hefyd, oherwydd a barnu wrth y dystiolaeth a ddyfynnir yn yr adroddiad, roedd gennych ymagwedd agored ac ymatebol iawn i’r dystiolaeth a glywyd yno.

O ran cefnogaeth i ffoaduriaid Syria yn benodol, rwy’n meddwl y byddai’n deg nodi bod unrhyw lywodraeth—ac rydym yn siarad am fwy na dwy Lywodraeth yn hyn, wyddoch chi; mae yna sawl un ar draws cyfandir Ewrop—ychydig iawn o amser a gawsant i geisio rheoli nifer enfawr o bobl wedi’u dadleoli. Maent yn wynebu her enfawr, a chyda’r chynllunio gorau yn y byd, rwy’n meddwl bod y dyddiau cynnar enbyd iawn pan oedd y galw’n fwy na’r gallu i’w ateb—. Wyddoch chi, mae’n amlwg ei fod yn sioc i ni, ond mae angen inni ddeall bod hynny bron yn anochel.

Ond er hynny, John, efallai y byddwch yn cofio i mi ofyn i chi yn ôl ym mis Medi os oeddech yn mynd i edrych i weld pam nad yw Cymru ond wedi cymryd 112 o ffoaduriaid o Syria, a pham nad oedd 13 awdurdod lleol ar y pryd wedi cymryd unrhyw ffoaduriaid o gwbl. Gallaf weld yn y dystiolaeth fod Unsain wedi dweud wrthych fod pa mor barod oedd awdurdodau lleol yn pennu cyflymder yr ymateb i bob pwrpas. Ond rwy’n meddwl tybed a lwyddodd y pwyllgor i fynd i wraidd hynny, i ganfod pam fod cynghorau fel Torfaen—sy’n haeddu eu llongyfarch yn fawr yn hyn—yn gallu gweithredu’n llawer cyflymach na chynghorau eraill, oherwydd byddai hynny’n sicr wedi effeithio ar allu’r Cenhedloedd Unedig a’r gweithwyr atodol i baru unigolion a wiriwyd cyn iddynt adael Syria gyda’r awdurdodau lleol yng Nghymru. O’r adroddiad, pan ddechreuodd y system symlach weithredu, mae’n ymddangos iddo fod yn brofiad llawer gwell i’r rhai a’i hwynebodd.

Gallaf yn sicr weld yr atyniad o gael gwared ar y gwahaniaeth rhwng y cynllun adsefydlu pobl agored i niwed o Syria a’r llwybr lloches arferol. Rwy’n derbyn nad yw hwnnw’n fater ar gyfer y lle hwn. Ond mae yna gwestiwn, rwy’n meddwl, ynglŷn ag a ellir cael gwared ar y gwahaniaeth yn ddiogel heb i ddechrau’r broses gael ei leoli yn y wlad wreiddiol neu o leiaf yn agos iawn ati. Er hynny, rwy’n dymuno’r gorau i fwrdd gweithrediadau Llywodraeth Cymru wrth iddynt geisio sgwario’r cylch hwnnw, os oes cylch yno i gael ei sgwario, yn wir. Mae’n tynnu’n groes braidd i’r pryderon a fynegwyd gennych, John, am ddyfodol y cydgysylltwyr cydlyniant. Mae’n ymddangos ychydig yn rhyfedd, wyddoch chi, pan fyddwch yn siarad am gydraddoli dwy system, nad yw hynny’n ymestyn mor bell â’r cydgysylltwyr.

Daliodd y pwynt a wnaed am y cyfnod symud ymlaen 56 diwrnod fy llygaid yn sicr, fel y gwnaeth yr amrywiol argymhellion i helpu gydag integreiddio o safbwynt y ffoadur sy’n ceisio lloches, ac aelodau’r gymuned y byddant yn mynd iddi, wrth gwrs. Afraid dweud, rwy’n meddwl, fod angen i’r cynllun cydlyniant cymunedol fynd i’r afael â’r mythau sy’n ymwneud â cheiswyr lloches a ffoaduriaid—eu hawliau, eu cymorth ariannol, eu gallu i weithio ac yn y blaen. Ond rwy’n credu bod angen iddo fod yn wirioneddol feiddgar a diysgog hefyd pan fyddwn yn sôn am blant, ar eu pen eu hunain neu fel arall. Oes, mae yna blant yng Nghymru sydd ag anghenion difrifol a bywydau yr ydym—. Dylem deimlo’n euog fod gennym blant o hyd sy’n byw fel y maent yn byw, ond plant yw plant, ac nid wyf yn poeni o ble y dônt—mae eu hawliau o dan Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau’r Plentyn yn hawliau y mae pawb ohonom wedi ymrwymo i’w cadw. Nid y darn o dir lle y dowch i’r byd a ddylai bennu lefel y cymorth y gallwch ei ddisgwyl os ydych yn digwydd bod yn blentyn yng Nghymru. Ni fydd gan blentyn ar ei ben ei hun unrhyw gyfrifoldeb am y penderfyniad i ddod i’r wlad hon a’r modd y cafodd ei wneud. Mae’n debyg y byddant wedi dioddef trawma aruthrol cyn i’r daith gychwyn hyd yn oed. Ni ellir eu hanwybyddu oherwydd bod gan blentyn sy’n byw yma eisoes anghenion mawr hefyd. Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n gobeithio bod yr argymhellion diweddarach hyn yn yr adroddiad wedi gwneud argraff go iawn arnoch, fel y maent wedi’i wneud arnaf fi. Rwy’n cofio mai Leanne Wood, rwy’n meddwl, a gyflwynodd un enghraifft o stori a glywsoch am blentyn ar ei ben ei hun, a’r erchyllterau roedd wedi’u hwynebu—dod i mewn drwy Calais a wnaeth. Plentyn ydyw—nid oes ots gennyf o ble y daeth. Ni ddylai neb fynd drwy’r profiad hwnnw.

Roeddwn yn meddwl ei fod yn dweud llawer, mewn gwirionedd, fod pobl sy’n dod i’r wlad hon mewn amgylchiadau enbyd yn aml yn gweld dysgu Saesneg gweithredol yn llawn gymaint o flaenoriaeth â thai gweddus a mynediad at gymorth cymdeithasol ac ariannol. Rhaid bod yr anallu i gyfathrebu yn brofiad mwy unig na dim arall. Rwy’n gwybod bod hyn yn ddrud, Ysgrifennydd y Cabinet, ac rwy’n derbyn y bydd yn cymryd amser, ond ceir argymhellion yn yr adroddiad hwn ynglŷn â defnyddio myfyrwyr a gwirfoddolwyr, o dan arweiniad proffesiynol, a allai helpu i gyflymu hyn ychydig bach mewn gwirionedd. Wrth gwrs—cydgynhyrchu, wyddoch chi—gadewch i ni ddefnyddio rhai o’r ffoaduriaid a’r ceiswyr lloches sydd wedi meithrin rhai sgiliau eu hunain, gan fod eu gwirfoddoli yn fwy cyffredinol yn allweddol hefyd i wella eu sgiliau cyfathrebu, eu hyder, eu rhwydweithio a sgiliau eraill sy’n gwella cadernid meddyliol, a gwn ein bod wedi siarad am hyn o’r blaen.

Mae gennyf ddigon o eiriau eraill i’ch llongyfarch chi, John, a’r pwyllgor, ond fe adawaf y rheini ar gyfer diwrnod arall gan nad oes gennyf ragor o amser. Diolch.

We’re praising another committee this week, then, Suzy—there’s a theme appearing here. I’d like to thank the Chair and the other members of the committee—most of the members of the committee—for agreeing to this report. It’s actually one of the most rewarding experiences that I’ve had in a long time. Quite often, we may go to outreach events where there is a decent number of people attending, but it’s not as many as we might have anticipated, sometimes. I turned up at the YMCA in Swansea and the place was reeling with people—people falling out of the doors because there wasn’t enough room for them to engage with me and Joyce Watson, who were there on behalf of the committee.

For me, the biggest thing was that they wanted to be heard and they wanted to make a difference in the country that they had arrived in, which was Wales. They wanted to impress upon politicians that they deserved to have that voice and that they are worthy of that voice, and I pledged from that day on to make sure that I would try to represent them to the best of my ability.

The area that was the biggest issue of concern for them in that particular public meeting was housing. I do thank the Cabinet Secretary, actually, for being quite forward thinking—he’s allowed me to meet with civil servants to discuss these particular issues. I’ve also met with Swansea council, who’ve said to me directly that because of the changes and the recommendations of the committee they too are putting forward protocol changes in how they inspect properties.

But, what we could see loud and clear was that some of the properties that people were living in were abysmal—utterly abysmal. Nobody should have to live in a house like that, whether they’re from Syria, whether they’re from Iraq or whether they’re from Aberfan—they should not have to live in those types of conditions. So, I’ve personally met with Clearsprings on many occasions now to make home inspections, and they’re changing their practices. I think it’s important that we make sure that the recommendations in the report are heard loud and clear by Clearsprings, and that they are heard by the UK Government when they go forward in renewing that contract.

We need to have stiffer monitoring; we need to have equalities training for staff, because we heard from asylum seekers that they were not treated fairly in many instances by those who entered their properties; and we need to make sure that there’s an independent complaints procedure, if not an independent complaints mechanism. Many people didn’t feel comfortable in ringing Clearsprings, because they were the company that had alienated them the most when they first arrived in the UK. I hope that those are things that the Cabinet Secretary will carry forth and pursue.

We also had lots of evidence from those who came into the committee that they actually wanted to devolve this responsibility to the National Assembly for Wales, and I would also hope therefore that the Cabinet Secretary would push to be able to do that. I know that the housing sector here say that they are competent and able to do that, so why not devolve it, when we have all of the other housing responsibilities here in this place?

With regard to other areas of interest, I thought it was really harrowing to hear one psychiatrist who came to give evidence. He said that a lot young people who arrived in the UK had sexually transmitted diseases. This, for me, was something awful to hear as part of an evidence session. So, I note your response in saying that more money is going into CAMHS, but what can we be doing in particular for these people, who’ve gone through trauma that we will never be able to understand and have gone through experiences that we will never get to grips with? So, what specific training are you going to be able to provide for those CAMHS officials that would be different to how they would deal with, potentially, other conditions here in Wales?

Another issue for me—I’ve got so many on this agenda, as you can see—I’ve met asylum seekers and they’ve said, ‘Yes, I want to learn English or Welsh, but I want to be able to do that in a way that is relevant to me’. So, I’ve met a plumber from Syria who lives in Neath, and he says, ‘Well, I want to learn English, but I don’t want to just go into a room and sit there. Academia, sitting at a table, actually, is really intimidating for me. So, can I do an apprenticeship course in plumbing or electrical appliances, but can I do the English learning through that particular course?’ He said there’s nothing available for him to be able to do that at the moment. So, I hope that’s something, again, that if not directly reflected in the report—now that I’ve said it, you can look into it further, Cabinet Secretary.

In the time I’ve got left, I think it’s important that we address the cultural and integration issues. I think it’s important that we don’t see this as just a responsibility for the refugees to integrate amongst us; that we need to change our attitudes also towards refugees and asylum seekers. It’s really unfortunate that we had one member of the committee putting out some document that did not represent the views of what we heard in committee. We are proud as a nation to welcome refugees, and we are proud to support those refugees and we should not shy away from doing so.

Rydym yn canmol pwyllgor arall yr wythnos hon, felly, Suzy—mae yna thema’n ymddangos yma. Hoffwn ddiolch i’r Cadeirydd ac aelodau eraill y pwyllgor—y rhan fwyaf o aelodau’r pwyllgor—am gytuno i’r adroddiad hwn. Mae’n un o’r profiadau mwyaf boddhaus a gefais ers amser hir. Yn aml iawn, mae’n bosibl y byddwn yn mynd i ddigwyddiadau allgymorth lle y ceir nifer weddus o bobl yn bresennol, ond nid yw’n gymaint ag y gallem fod wedi’i ddisgwyl weithiau. Euthum i’r YMCA yn Abertawe ac roedd y lle’n orlawn o bobl—pobl yn disgyn allan drwy’r drysau am nad oedd digon o le iddynt ymuno â mi a Joyce Watson, a oedd yno ar ran y pwyllgor.

I mi, y peth mwyaf oedd eu bod am gael eu clywed a’u bod yn awyddus i wneud gwahaniaeth yn y wlad yr oeddent wedi’i chyrraedd, sef Cymru. Roeddent eisiau i ni wleidyddion ddeall eu bod yn haeddu cael y llais hwnnw a’u bod yn deilwng o’r llais hwnnw, a gwneuthum addewid o’r diwrnod hwnnw ymlaen y byddwn yn gwneud yn siŵr y byddwn yn ceisio eu cynrychioli hyd eithaf fy ngallu.

Y maes a oedd yn peri fwyaf o bryder iddynt yn y cyfarfod cyhoeddus arbennig hwnnw oedd tai. Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet, mewn gwirionedd, am fod mor flaengar—mae wedi caniatáu i mi gyfarfod â gweision sifil i drafod y materion penodol hyn. Rwyf wedi cyfarfod â chyngor Abertawe hefyd, ac maent wedi dweud wrthyf yn syth eu bod hwy hefyd, oherwydd y newidiadau ac argymhellion y pwyllgor, yn cyflwyno newidiadau i’r protocol ar gyfer archwilio adeiladau.

Ond yr hyn y gallem ei weld yn glir iawn oedd bod rhai o’r adeiladau roedd pobl yn byw ynddynt yn ofnadwy—yn gwbl ofnadwy. Ni ddylai neb orfod byw mewn adeiladau o’r fath, pa un a ydynt yn dod o Syria, neu o Irac neu o Aberfan—ni ddylent orfod byw mewn adeiladau yn y fath gyflwr. Felly, rwyf wedi cael cyfarfodydd wyneb yn wyneb gyda Clearsprings ar sawl achlysur bellach i wneud archwiliadau o gartrefi, ac maent yn newid eu harferion. Rwy’n credu ei bod yn bwysig ein bod yn gwneud yn siŵr fod yr argymhellion yn yr adroddiad yn cael eu clywed yn glir gan Clearsprings, a’u bod yn cael eu clywed gan Lywodraeth y DU pan fyddant yn bwrw ymlaen i adnewyddu’r contract hwnnw.

Mae angen i ni gael proses fonitro sy’n fwy llym; mae angen i ni gael hyfforddiant cydraddoldeb ar gyfer staff, oherwydd clywsom gan geiswyr lloches nad oeddent yn cael eu trin yn deg mewn llawer o achosion gan y rhai a ddôi i mewn i’w hadeiladau; ac mae angen i ni wneud yn siŵr fod yna weithdrefn gwyno annibynnol, os nad mecanwaith cwynion annibynnol. Roedd llawer o bobl yn teimlo’n anghyfforddus yn ffonio Clearsprings am mai hwy oedd y cwmni a oedd wedi bod yn fwyaf gelyniaethus tuag atynt wrth iddynt gyrraedd y DU. Rwy’n gobeithio bod y rheini’n bethau y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn bwrw ymlaen â hwy ac yn mynd ar eu trywydd.

Cawsom lawer o dystiolaeth hefyd gan y rhai a ddaeth i’r pwyllgor eu bod yn awyddus i ddatganoli’r cyfrifoldeb hwn i Gynulliad Cenedlaethol Cymru mewn gwirionedd, a byddwn hefyd yn gobeithio, felly, y byddai Ysgrifennydd y Cabinet yn gwthio i allu gwneud hynny. Gwn fod y sector tai yma’n dweud eu bod yn gymwys ac yn gallu gwneud hynny, felly pam na ddylid ei ddatganoli, pan fo gennym yr holl gyfrifoldebau tai eraill yma yn y lle hwn?

O ran meysydd eraill o ddiddordeb, roeddwn yn meddwl bod yr hyn a ddywedodd un seiciatrydd a ddaeth i roi tystiolaeth yn wirioneddol ddirdynnol. Dywedodd fod gan lawer o bobl ifanc a gyrhaeddodd y DU glefydau a drosglwyddir yn rhywiol. Roedd hyn, i mi, yn rhywbeth ofnadwy i’w glywed yn rhan o sesiwn dystiolaeth. Felly, nodaf eich ymateb yn dweud bod mwy o arian yn mynd tuag at CAMHS, ond beth y gallwn ei wneud yn benodol ar gyfer y bobl hyn, sydd wedi mynd drwy drawma na fyddwn byth yn gallu ei ddeall, ac wedi mynd drwy brofiadau na fyddwn byth yn gallu mynd i’r afael â hwy? Felly, pa hyfforddiant penodol y gallwch ei ddarparu ar gyfer swyddogion CAMHS a fyddai’n wahanol i’r ffordd y byddent o bosibl yn ymdrin â chyflyrau eraill yma yng Nghymru?

Mater arall i mi—mae gennyf gymaint ar yr agenda hon, fel y gallwch weld—rwyf wedi cyfarfod â cheiswyr lloches ac maent wedi dweud, ‘Ydw, rwyf am ddysgu Saesneg neu Gymraeg, ond rwyf am allu gwneud hynny mewn ffordd sy’n berthnasol i mi’. Felly, cyfarfûm â phlwmwr o Syria sy’n byw yng Nghastell-nedd, ac mae’n dweud, ‘Wel, rwyf am ddysgu Saesneg, ond rwyf eisiau gallu gwneud mwy na mynd i mewn i ystafell ac eistedd yno. Mae academia yn eistedd wrth fwrdd, mewn gwirionedd, yn codi ofn go iawn arnaf. Felly, a gaf fi ddilyn cwrs prentisiaeth mewn gwaith plymio neu offer trydanol, ond a gaf fi ddysgu Saesneg drwy’r cwrs penodol hwnnw?’ Dywedodd nad oes dim ar gael iddo allu gwneud hynny ar hyn o bryd. Felly rwy’n gobeithio bod hynny’n rhywbeth, unwaith eto, os nad yw wedi’i adlewyrchu’n uniongyrchol yn yr adroddiad—nawr fy mod wedi sôn amdano, y gallwch edrych arno ymhellach, Ysgrifennydd y Cabinet.

Yn yr amser sydd gennyf yn weddill, rwy’n credu ei bod yn bwysig ein bod yn mynd i’r afael â’r materion diwylliannol ac integreiddio. Rwy’n credu ei bod yn bwysig nad ydym yn gweld hyn fel cyfrifoldeb i’r ffoaduriaid yn unig i integreiddio yn ein plith; fod angen i ni newid ein hagweddau tuag at ffoaduriaid a cheiswyr lloches hefyd. Mae’n wirioneddol anffodus fod un aelod o’r pwyllgor wedi dosbarthu rhyw ddogfen nad oedd yn cynrychioli’r safbwyntiau a glywsom yn y pwyllgor. Rydym yn falch fel cenedl o groesawu ffoaduriaid, ac rydym yn falch o gefnogi’r ffoaduriaid hynny ac ni ddylem osgoi gwneud hynny.

I met an Iraqi refugee last week who had lost every single member of his family as a result of the conflict in Iraq. Getting rid of Saddam Hussein seemed a good idea at the time to many, in 2003, but the words of caution were not heeded—that this would lead to a conflagration of sectarian conflict that most people in this country, quite rightly, had little understanding of the complexity of it. This turf war that has erupted—this sectarian strife—he could not have paid a higher price. Did we have a duty to offer asylum to this individual and others like him? Of course, we do.

When asylum seekers are first dispersed to Wales, most of them arrive at Lynx House on Newport Road in my constituency. After three or four weeks in hostel accommodation, they are then placed in temporary accommodation—which may be in Cardiff, it may be in Newport, it may be in Swansea or maybe further afield. Most asylum-seeking families are destitute, arriving with little more than the clothes on their backs. Our inquiry highlights that children make up between 13 and 20 per cent of the local destitute population.

It’s a sad fact that asylum seeker benefits are too low to actually meet the basic needs of this community and one of the biggest problems faced by families is that they simply don’t have the bus fare to get to services. So, they have to walk or go by bike. So, it’s particularly important that services are available near to Lynx House, because obviously that is where there is a concentration of asylum seekers.

I just want to pay tribute to members of the community who have risen to the challenge and who are providing services, mainly on a voluntary basis, picking up on the fact that Cardiff is a city of sanctuary for those seeking refuge from war and persecution and that that is a network of people who are prepared to promote mainly voluntary partnerships to support people seeking sanctuary here.

For example, the Oasis refugee centre, which the committee visited, is based in a former Methodist church in Splott. Set up in 2008, Oasis Cardiff has helped hundreds who have fled war and political persecution from a huge range of countries that have been overcome by war and conflict—many of them our Government has helped, or failed to avoid. It’s got nine part-time staff and literally dozens of volunteers, because at least 150 people walk through the door every single day. When we visited, there were at least 35 people in an upstairs room all being given English for speakers of other languages lessons from one individual volunteer—it was an incredible sight.

Within my constituency, which is not that far away from Oasis, there is the Trinity Centre, which is based in another former Methodist church. For the last five years, they have provided a home for at least three voluntary organisations. Space4U operates a drop-in system offering information, English lessons, a food and clothing bank, craft sessions, as well as food and drink and friendship. There’s a parent and toddler group linked to Space4U held twice a week, and that’s open, not just to asylum seekers and refugees, but to members of the local community as well, and so it’s a great opportunity for people to interact and to practice what little English they may have. There’s also something called Home4U, working closely with Space4U, to offer temporary accommodation in empty properties that have been lent to the project.

One of my constituents plays a strategic role in overseeing these services, undeterred by the fact that he’s been struck down by Parkinson’s, and I was deeply honoured to nominate him and his wife to attend the Queen’s garden party in recognition of his contribution to the community, despite his disability.

In light of the heinous terrorist attack allegedly committed by another of my constituents this week, I thought it was really important to put on record that most of my constituents in Cardiff Central are more than happy to offer the hand of friendship. I thank you for listening to my contribution.

Cyfarfûm â ffoadur o Irac yr wythnos diwethaf a oedd wedi colli pob aelod o’i deulu yn sgil y gwrthdaro yn Irac. Roedd cael gwared ar Saddam Hussein yn ymddangos yn syniad da i lawer ar y pryd, yn 2003, ond ni wrandawyd ar y geiriau o rybudd—y byddai’n arwain at danio gwrthdaro sectyddol nad oedd gan y rhan fwyaf o bobl yn y wlad hon, yn gwbl deg, fawr iawn o ddealltwriaeth ynglŷn â’i gymhlethdod. Y rhyfel cartref sydd wedi ffrwydro—yr ymladd sectyddol—ni allai’r ffoadur hwn fod wedi talu pris uwch. A oedd gennym ddyletswydd i gynnig lloches i’r unigolyn hwn ac eraill tebyg iddo? Wrth gwrs bod.

Pan fydd ceiswyr lloches yn cael eu dosbarthu gyntaf i Gymru, bydd y rhan fwyaf ohonynt yn cyrraedd Lynx House ar Heol Casnewydd yn fy etholaeth. Ar ôl tair neu bedair wythnos mewn llety hostel, cânt eu rhoi wedyn mewn llety dros dro—gallai hynny fod yng Nghaerdydd, gall fod yng Nghasnewydd, gall fod yn Abertawe neu ymhellach efallai. Mae’r rhan fwyaf o deuluoedd sy’n ceisio lloches yn amddifad, ac wedi cyrraedd heb fawr mwy na’r dillad sydd amdanynt. Mae ein hymchwiliad yn amlygu’r ffaith mai plant yw rhwng 13 a 20 y cant o’r boblogaeth amddifad leol.

Mae’n ffaith drist fod budd-daliadau ceiswyr lloches yn rhy isel i ddiwallu anghenion sylfaenol y gymuned hon mewn gwirionedd ac un o’r problemau mwyaf sy’n wynebu teuluoedd yn syml iawn yw nad oes ganddynt arian i dalu am daith fws i gyrraedd gwasanaethau. Felly, mae’n rhaid iddynt gerdded neu fynd ar feic. Felly, mae’n arbennig o bwysig fod gwasanaethau ar gael yn agos at Lynx House, oherwydd yn amlwg, dyna ble y ceir crynodiad o geiswyr lloches. 

Roeddwn eisiau talu teyrnged i aelodau o’r gymuned sydd wedi ymateb i’r her ac sy’n darparu gwasanaethau, yn bennaf ar sail wirfoddol, gan nodi’r ffaith fod Caerdydd yn ddinas noddfa ar gyfer y rhai sy’n ceisio lloches rhag rhyfel ac erledigaeth a bod hynny’n golygu rhwydwaith o bobl sy’n barod i hyrwyddo partneriaethau gwirfoddol yn bennaf i gefnogi pobl sy’n chwilio am loches yma.

Er enghraifft, mae canolfan ffoaduriaid Oasis, yr ymwelodd y pwyllgor â hi, wedi’i lleoli mewn hen gapel Methodistiaid yn Sblot. Sefydlwyd Oasis Caerdydd yn 2008, ac mae wedi helpu cannoedd o bobl sydd wedi ffoi rhag rhyfel ac erledigaeth wleidyddol o ystod eang o wledydd a lethwyd gan ryfel a gwrthdaro—ac mae ein Llywodraeth wedi helpu llawer ohonynt, neu wedi methu osgoi gwneud hynny. Mae’n meddu ar naw aelod o staff rhan-amser a dwsinau, yn llythrennol, o wirfoddolwyr, gan fod o leiaf 150 o bobl yn cerdded drwy’r drws bob dydd. Pan oeddem yno, roedd o leiaf 35 o bobl mewn ystafell i fyny’r grisiau i gyd yn cael gwers Saesneg i siaradwyr ieithoedd eraill gan un gwirfoddolwr—roedd yn olygfa anhygoel.

Yn fy etholaeth, nad yw mor bell â hynny o Oasis, ceir Canolfan y Drindod, sydd wedi’i lleoli mewn hen gapel Methodistaidd arall. Dros y pum mlynedd diwethaf, maent wedi darparu cartref i o leiaf dri sefydliad gwirfoddol. Mae Space4U yn gweithredu system galw heibio sy’n cynnig gwybodaeth, gwersi Saesneg, banc bwyd a dillad, sesiynau crefft, yn ogystal â bwyd a diod a chyfeillgarwch. Mae yna grŵp rhieni a phlant bach sy’n gysylltiedig â Space4U yn cyfarfod ddwywaith yr wythnos, ac mae’n agored, nid yn unig i geiswyr lloches a ffoaduriaid, ond i aelodau o’r gymuned leol yn ogystal, ac felly mae’n gyfle gwych i bobl ryngweithio ac i ymarfer yr ychydig Saesneg a allai fod ganddynt. Hefyd, mae yna rywbeth o’r enw Home4U, sy’n gweithio’n agos gyda Space4U, i gynnig llety dros dro mewn adeiladau gwag a roddwyd ar fenthyg i’r prosiect.

Mae un o fy etholwyr yn chwarae rôl strategol yn goruchwylio’r gwasanaethau hyn, heb ei rwystro gan y ffaith ei fod yn dioddef o glefyd Parkinson, a chefais yr anrhydedd o’i enwebu ef a’i wraig i fynychu garddwest y Frenhines i gydnabod ei gyfraniad i’r gymuned, er gwaethaf ei anabledd.

Yn wyneb yr ymosodiad terfysgol erchyll yr honnir iddo gael ei gyflawni gan un arall o fy etholwyr yr wythnos hon, roeddwn yn meddwl ei bod yn bwysig iawn cofnodi bod y rhan fwyaf o fy etholwyr yng Nghanol Caerdydd yn fwy na pharod i estyn llaw cyfeillgarwch. Diolch i chi am wrando ar fy nghyfraniad.

Thanks to the Chairman for laying the committee’s report before the Chamber. The report is concerned primarily with improving conditions for refugees and asylum seekers once they have arrived in Wales, and to that end, it is a worthy effort. There was a lot of painstaking evidence heard relating to refugee conditions in Wales, and several of the committee members were skilful in bringing these conditions to light. And in itself, the desire to improve conditions for refugees is a laudable aim.

However, there are bound to be potential pitfalls in making such a report. One such pitfall is the danger of providing services to refugees that go beyond the services provided to ordinary members of the public. For instance, we can try to improve housing conditions for refugees, but this may not seem palatable to large sections of the public, if it means that they have to drop behind the refugees in the queue for social housing.

Diolch i’r Cadeirydd am gyflwyno adroddiad y pwyllgor gerbron y Siambr. Mae’r adroddiad hwn yn ymwneud yn bennaf â gwella sefyllfa ffoaduriaid a cheiswyr lloches ar ôl iddynt gyrraedd Cymru, ac i’r perwyl hwnnw, mae’n ymdrech deilwng. Clywyd llawer o dystiolaeth fanwl iawn yn ymwneud â chyflwr byw ffoaduriaid yng Nghymru, a gallodd nifer o aelodau’r pwyllgor dynnu sylw’n fedrus at hyn. Ac ynddo’i hun, mae’r awydd i wella cyflwr byw ffoaduriaid yn nod canmoladwy.

Fodd bynnag, mae’n rhwym y bydd yna feini tramgwydd posibl wrth lunio adroddiad o’r fath. Un maen tramgwydd yw’r perygl o ddarparu gwasanaethau i ffoaduriaid sy’n mynd y tu hwnt i’r gwasanaethau a ddarperir i aelodau cyffredin o’r cyhoedd. Er enghraifft, gallwn geisio gwella cyflwr tai ar gyfer ffoaduriaid, ond efallai na fydd hyn i’w weld yn dderbyniol i rannau helaeth o’r cyhoedd, os yw’n golygu bod yn rhaid iddynt lithro ar ôl y ffoaduriaid yn y ciw am dai cymdeithasol.

No. The housing issue is perhaps the most obvious pitfall, and one that is discussed quite frequently among people I encounter in the course of normal life when refugee issues are raised.

Related to the issue of housing provision is one of funding. During the evidence sessions, we were at one point strongly advised by the relevant Minister, Carl Sargeant, not to lobby for extra powers without first securing a guarantee of extra funding. He warned that this had been done in the past, and problems had arisen as a result. When I look at the recommendations that are now coming, I struggle to see that there is any sign of any extra money coming from the Home Office or from any other department in Westminster. The Welsh Government itself is looking at setting up a small grants fund to avoid destitution for failed asylum seekers, but as far as I understand it, this is money coming from the Welsh Government’s own budget. So, what services will have to be cut from elsewhere in the budget to allow for this? And in any case, we don’t know if any of the money is going to be forthcoming.

One of the points that kept recurring in the evidence sessions was that destitution was inevitable among failed asylum seekers, as there was no welfare payment for them once they had failed their initial claim. But there is also no settled method of repatriating them to their country of origin. Most of them don’t have the money to fund their own repatriation. Many of the failed asylum seekers as a result remain in the UK and simply disappear off the map. It is truly an absurd system. We cannot hope to change this system in Wales as the powers to do so do not lie with us. But with this report, we are attempting to become the world’s first nation of sanctuary, which may encourage many more asylum seekers to try and come here. The inevitable effect of more coming without any prior reform of the asylum system will, I fear, be more destitution. Thank you.

Na. Y mater tai yw’r maen tramgwydd mwyaf amlwg efallai, ac un sy’n cael ei drafod yn eithaf aml ymhlith y bobl rwy’n dod ar eu traws yn fy mywyd o ddydd i ddydd pan fo materion yn ymwneud â ffoaduriaid yn cael eu crybwyll.

Yn gysylltiedig â darparu tai, mae mater cyllido. Yn ystod y sesiynau tystiolaeth, cawsom ein cynghori’n gryf ar un pwynt gan y Gweinidog perthnasol, Carl Sargeant, i beidio â lobïo am bwerau ychwanegol heb gael sicrwydd o arian ychwanegol yn gyntaf. Rhybuddiodd fod hyn wedi’i wneud yn y gorffennol, ac roedd problemau wedi codi o ganlyniad i hynny. Pan fyddaf yn edrych ar yr argymhellion sy’n dod yn awr, rwy’n ei chael yn anodd gweld bod unrhyw arwydd o arian ychwanegol yn dod gan y Swyddfa Gartref neu o unrhyw adran arall yn San Steffan. Mae Llywodraeth Cymru ei hun yn ystyried sefydlu cronfa grantiau bach i osgoi amddifadedd ar gyfer ceiswyr lloches aflwyddiannus, ond yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae hwn yn arian sy’n dod o gyllideb Llywodraeth Cymru ei hun. Felly, pa wasanaethau fydd yn rhaid eu torri mewn rhan arall o’r gyllideb i ganiatáu ar gyfer hyn? A beth bynnag, nid ydym yn gwybod a fydd unrhyw arian yn dod.

Un o’r pwyntiau a godai’n rheolaidd yn y sesiynau tystiolaeth oedd bod amddifadedd yn anochel ymysg ceiswyr lloches aflwyddiannus, gan nad oedd unrhyw fudd-dal lles iddynt os oedd eu cais cychwynnol yn methu. Ond nid oes unrhyw ddull cytunedig o’u hailwladoli i’w gwlad wreiddiol chwaith. Nid oes gan y rhan fwyaf ohonynt arian i dalu am eu dychweliad. O ganlyniad, mae llawer o’r ceiswyr lloches aflwyddiannus yn aros yn y DU ac yn diflannu oddi ar y map. Mae’n system wirioneddol hurt. Ni allwn obeithio newid y system hon yng Nghymru gan nad yw’r pwerau i wneud hynny yn ein dwylo ni. Ond gyda’r adroddiad hwn, rydym yn ceisio dod yn genedl noddfa gyntaf y byd, a allai annog llawer mwy o geiswyr lloches i geisio dod yma. Rwy’n ofni mai effaith anochel mwy o bobl yn dod heb ddiwygio dim ar y system loches ymlaen llaw fydd mwy o amddifadedd. Diolch.

I want to actually disassociate myself, as I’m sure everybody else here of a reasonable mind would do, from the comments of the previous speaker. But, however, as is set out in the report’s introduction, this was the committee’s first major inquiry, and it was undertaken at a time when we’re experiencing the worst global refugee crisis since the second world war. And politically, it was launched in the months after the Brexit vote, and the refugee crisis, without a doubt, shaped some of those Brexit arguments around the EU’s stability and sustainability. But more widely, it appeared at that time that nationalist movements were sweeping the continent, though following recent defeats for Eurosceptic populists at elections in France, Austria and Netherlands, and reverses in Finland, Italy and Germany, maybe the tide has turned.

Nevertheless, at the time, there were people who argued that the committee should not prioritise the plight of refugees and asylum seekers in Wales. My UKIP committee colleague refused to endorse the report, despite having not raised any objections whatsoever during the actual inquiry. But I’ll move on from that. I, for one, am proud of this report, and I think it reflects well on this Assembly and on Wales that we undertook this work. In the same vein, I think that Gareth Bennett’s alternative paper, titled ‘Wales’ Refugee Problem’, reflects poorly on his party—light on evidence, but heavy on prejudice.

But for the most part, there was lots of support for the inquiry. Groups like the Hay, Brecon and Talgarth refugee support group provided real insight into what is happening on the ground, and one of the issues that they did identify was a perceived disconnect between those voluntary groups and the professional-led services. I think the Powys group represents the best of our nation’s generosity and goodwill, and while we, of course, need professional co-ordination, it would be wrong to squash grass-roots enthusiasm with bureaucratic heavy-handedness. And I’d like to put on record my thanks to every volunteer, whoever they are, who give help and support to the most vulnerable people in society and a warm, Welsh welcome.

I’ll return to the report and I shall pick up on a couple of the recommendations. As chair of the Assembly cross-party group concerned with human trafficking, I’m particularly concerned about the plight of unaccompanied asylum-seeking children. So, I’m encouraged that the Government has accepted in principle the recommendation for a child guardianship service for Wales. The Minister will know that is something that the cross-party group that I chair has campaigned for for a very long time. I want to really focus on this, because I know that children, under the UN Convention on the Rights of the Child, will have access to advocacy, but I really want to separate out the difference between advocacy and guardianship. Guardianship does mean that somebody, whosoever they are, has the legal recognition to speak on behalf of the child, whosoever they are, so that they don’t have to repeat their harrowing stories time and time again when they are trying to access the services that they so desperately need. And I think we need to think about that in terms of their welfare, their well-being and their mental health capacity to do that. I want to give an example: when I had the privilege of meeting a young person who’d come to the UK as an unaccompanied minor, they told me that they intend to train to become a doctor. That young individual demonstrated humility and compassion, despite the treatment that they had endured on their journey here. I have no doubt whatsoever that those qualities will be used—when they do qualify—by that individual to whoever may need them. It may well be the case that they use those qualities when they become a GP or a doctor later in life and that they actually show a little bit of humility and compassion to some of those who speak against them.

Rwyf am ddatgysylltu fy hun, fel rwy’n siŵr y bydd pawb arall yma sydd â meddwl rhesymol yn ei wneud, oddi wrth sylwadau’r siaradwr blaenorol. Fodd bynnag, fel y nodwyd yn y cyflwyniad i’r adroddiad, dyma oedd ymchwiliad mawr cyntaf y pwyllgor, ac fe’i cyflawnwyd ar adeg pan ydym yn wynebu’r argyfwng ffoaduriaid byd-eang gwaethaf ers yr ail ryfel byd. Ac yn wleidyddol, cafodd ei lansio yn y misoedd ar ôl y bleidlais Brexit, a heb amheuaeth, fe luniodd yr argyfwng ffoaduriaid rai o’r dadleuon Brexit ynglŷn â sefydlogrwydd a chynaliadwyedd yr UE. Ond yn fwy eang, ymddangosai ar y pryd fod mudiadau cenedlaetholgar yn ysgubo drwy’r cyfandir, ond yn dilyn methiannau diweddar pleidiau poblyddol Ewrosgeptig mewn etholiadau yn Ffrainc, Awstria a’r Iseldiroedd, a gwrthdroadau yn y Ffindir, yr Eidal a’r Almaen, efallai bod y llanw wedi troi.

Er hynny, ar y pryd, roedd rhai pobl yn dadlau na ddylai’r pwyllgor flaenoriaethu dioddefaint ffoaduriaid a cheiswyr lloches yng Nghymru. Gwrthododd fy nghyd-aelod UKIP o’r pwyllgor gymeradwyo’r adroddiad, er na chrybwyllodd unrhyw wrthwynebiad o gwbl yn ystod yr ymchwiliad ei hun. Ond fe symudaf ymlaen o hynny. Yn bersonol, rwy’n falch o’r adroddiad hwn, ac rwy’n credu ei fod yn adlewyrchu’n dda ar y Cynulliad hwn ac ar Gymru ein bod yn ymgymryd â’r gwaith hwn. Yn yr un modd, rwy’n meddwl bod papur amgen Gareth Bennett, sy’n dwyn yr enw ‘Wales’ Refugee Problem’, yn adlewyrchu’n wael ar ei blaid—fawr ddim tystiolaeth, a llawer iawn o ragfarn.

Ond at ei gilydd, cafwyd llawer o gefnogaeth i’r ymchwiliad. Darparodd grwpiau fel grŵp cefnogi ffoaduriaid y Gelli, Aberhonddu a Thalgarth gipolwg go iawn ar yr hyn sy’n digwydd ar lawr gwlad, ac un o’r materion a nodwyd ganddynt oedd datgysylltiad canfyddedig rhwng y grwpiau gwirfoddol hynny a’r gwasanaethau dan arweiniad proffesiynol. Rwy’n meddwl bod grŵp Powys yn dangos y gorau o haelioni ac ewyllys da ein cenedl, ac er ein bod angen cydgysylltiad proffesiynol wrth gwrs, byddai’n anghywir mygu brwdfrydedd ar lawr gwlad gan fiwrocratiaeth lawdrwm. A hoffwn gofnodi fy niolch i bob gwirfoddolwr, pwy bynnag y bônt, sy’n rhoi cymorth a chefnogaeth i’r bobl fwyaf agored i niwed yn y gymdeithas, a chroeso cynnes Cymreig.

Dychwelaf at yr adroddiad a nodaf un neu ddau o’r argymhellion. Fel cadeirydd grŵp trawsbleidiol y Cynulliad sy’n ymwneud â masnachu mewn pobl, rwy’n arbennig o bryderus ynglŷn â dioddefaint plant sy’n ceisio lloches ar eu pen eu hunain. Felly, mae’n galonogol fod y Llywodraeth wedi derbyn mewn egwyddor yr argymhelliad ynglŷn â gwasanaeth gwarcheidiaeth plant ar gyfer Cymru. Bydd y Gweinidog yn gwybod bod hynny’n rhywbeth y mae’r grŵp trawsbleidiol rwy’n ei gadeirio wedi ymgyrchu drosto ers amser hir iawn. Rwyf am ganolbwyntio ar hyn yn iawn, gan fy mod yn gwybod bod plant, o dan Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau’r Plentyn, yn cael mynediad at eiriolaeth, ond rwy’n awyddus iawn i wahaniaethu rhwng eiriolaeth a gwarcheidiaeth. Mae gwarcheidwaeth yn golygu bod rhywun, pwy bynnag y bônt, yn cael ei gydnabod yn gyfreithiol i siarad ar ran y plentyn, pwy bynnag y bônt, fel nad oes rhaid iddynt ailadrodd eu straeon dirdynnol dro ar ôl tro pan fyddant yn ceisio cael mynediad at y gwasanaethau y mae cymaint o’u hangen arnynt. Ac rwy’n credu bod angen inni feddwl am hynny o safbwynt eu lles, eu llesiant a’u gallu iechyd meddwl i wneud hynny. Rwyf am roi enghraifft: pan gefais y fraint o gyfarfod â pherson ifanc a oedd wedi dod i’r DU fel plentyn ar ei ben ei hun, dywedodd wrthyf ei fod yn bwriadu hyfforddi i fod yn feddyg. Dangosodd yr unigolyn ifanc ostyngeiddrwydd a thosturi, er gwaethaf y driniaeth a ddioddefodd ar ei daith yma. Nid oes gennyf unrhyw amheuaeth o gwbl y bydd y rhinweddau hynny’n cael eu defnyddio—wedi iddo gymhwyso—gan yr unigolyn hwnnw i bwy bynnag a allai fod eu hangen. Mae’n ddigon posibl y bydd yn defnyddio’r rhinweddau hynny pan ddaw’n feddyg teulu neu’n feddyg yn nes ymlaen mewn bywyd, ac y bydd mewn gwirionedd yn dangos ychydig o ostyngeiddrwydd a thosturi wrth rai o’r bobl sy’n siarad yn ei erbyn.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer, for calling me to speak in this very important debate. I’m not a member of the committee, but I’d like to congratulate the committee and the Chair on the extensive work that has gone into this report and I think it’s very good that we’re able to debate it during Refugee Week, and I welcome the fact that the Welsh Government has accepted many of the committee’s recommendations. And although, as the report clearly says, overall asylum policy is of course the responsibility of the UK Government, I agree that it’s absolutely important that we do our utmost here in Wales to make people’s and their families’ lives better when they arrive as refugees and asylum seekers, especially when the services that they use are our responsibility. So, I think we have a clear role in this process because we do know that refugee and asylum seekers do face a host of problems when they arrive in this country—from poor housing, problems with language and also, I think, often a lack of understanding from us, from the public, about what the circumstances were that they have left, because I think there is a general lack of understanding of some of the horrific circumstances that asylum seekers have left.

It’s already been mentioned today: the good work that is going on in terms of welcoming refugees and asylum seekers, and I’m very proud that Cardiff has 52 organisations dedicated to working together in a City of Sanctuary networking group. I know that there are other groups in Swansea, Hay-on-Wye, Brecon and Talgarth, and I welcome the recommendation in the committee that there should be the seven steps adopted by the Welsh Government to becoming a nation of sanctuary.

But some of the issues that do affect the asylum seekers in particular most profoundly are issues that are part of the UK Government’s decisions, but they do affect them profoundly here. One of the biggest issues that’s been raised with me from asylum seekers over the years, really, is the fact that they’re not able to work, and I think that that is one of the big problems that has caused major difficulties in them being able to integrate easily, because many, obviously, have the qualifications and skills that we desperately need.

Towards the end of the last year I attended an event in the Pierhead, which was a joint event between the BBC World Service and Radio Wales, and people came to the Pierhead who’d come to this country as asylum seekers and they desperately wanted to work. And it wasn’t just for financial reasons, but because they wanted to give something back to the country that had taken them in. Many of the asylum seekers who I have met over the years have had skills that we really need. I’ve met doctors, teachers, people who could really help us as a country, but as things stand they can only apply for permission to take up jobs on the UK’s official shortage occupation list if they’ve waited for more than 12 months for their claim to be decided, and they’re not themselves considered to have caused the delay. So, I know that this is the decision of the UK Government, but I just feel that we should air this here in the National Assembly for Wales because it is having such a profound effect on people who are here living in our country, so I wanted to flag up that.

There’s already been quite a bit of discussion about housing, and I’m really pleased about the progress that has been made and that the Cabinet Secretary has moved forward. But one of the recommendations of the report is to make an immediate assessment of the UK Immigration Act 2016 and the effect that it’s going to have in Wales. I know that this has been brought up with the Cabinet Secretary quite a lot by the committee, and I just wanted to ask whether there’s any more information about when the right to rent checks will be introduced. Will they be introduced in Wales? How will it affect families? Will it affect families with children and is this likely to lead to more risk of destitution? I know the Cabinet Secretary, I believe, was trying to get clarification from the Home Office, so I wondered if there was anything he could tell us today in response to that.

Finally, I wanted to end on the issue of the children. I think it is absolutely to our shame as a nation that we’re only allowing in a very limited number of unaccompanied asylum seeker and refugee children, despite all the efforts of Lord Dubs in getting that amendment passed in the House of Lords. We understand from the report that the UK Government has now quietly closed the scheme with only 350 having been brought to Britain. So, I think this is an absolute disgrace, an absolute shame, because, as other people have said in this debate, children are children are children. Whatever’s happened to them, wherever they’ve come from, they need to be welcomed here in Wales, and I think it is a great shame that the UK Government has limited them in this way.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, am fy ngalw i siarad yn y ddadl bwysig hon. Nid wyf yn aelod o’r pwyllgor, ond fe hoffwn longyfarch y pwyllgor a’r Cadeirydd am y gwaith helaeth a wnaed ar yr adroddiad hwn ac rwy’n credu ei bod yn dda iawn ein bod yn gallu ei drafod yn ystod Wythnos y Ffoaduriaid, ac rwy’n croesawu’r ffaith fod Llywodraeth Cymru wedi derbyn llawer o argymhellion y pwyllgor. Ac er mai cyfrifoldeb Llywodraeth y DU yw’r polisi lloches yn gyffredinol wrth gwrs, fel y mae’r adroddiad yn dweud yn glir, rwy’n cytuno ei bod yn hollbwysig ein bod yn gwneud ein gorau glas yma yng Nghymru i wneud bywydau pobl a’u teuluoedd yn well pan fyddant yn cyrraedd fel ffoaduriaid a cheiswyr lloches, yn enwedig pan fydd y gwasanaethau y maent yn eu defnyddio yn gyfrifoldeb i ni. Felly, credaf fod gennym rôl glir yn y broses hon gan ein bod yn gwybod bod ffoaduriaid a cheiswyr lloches yn wynebu llu o broblemau pan fyddant yn cyrraedd y wlad hon—tai gwael, problemau gydag iaith a hefyd, rwy’n meddwl, ein diffyg dealltwriaeth ni yn aml, gan y cyhoedd, o’r amgylchiadau a adawsant ar eu holau, gan fy mod yn meddwl bod yna ddiffyg dealltwriaeth gyffredinol o rai o’r amgylchiadau erchyll y mae ceiswyr lloches wedi’u gadael.

Mae eisoes wedi cael ei grybwyll heddiw: y gwaith da sy’n cael ei wneud yn croesawu ffoaduriaid a cheiswyr lloches, ac rwy’n falch iawn fod gan Gaerdydd 52 o sefydliadau sy’n ymroddedig i weithio gyda’i gilydd mewn grŵp rhwydweithio Dinas Noddfa. Gwn fod yna grwpiau eraill yn Abertawe, y Gelli Gandryll, Aberhonddu a Thalgarth, a chroesawaf yr argymhelliad yn y pwyllgor y dylai Llywodraeth Cymru fabwysiadu saith cam i ddod yn genedl noddfa.

Ond mae rhai o’r materion sy’n effeithio’n fwyaf dwfn ar geiswyr lloches yn arbennig yn faterion sy’n rhan o benderfyniadau Llywodraeth y DU, ond maent yn effeithio arnynt yn fawr iawn yma. Un o’r problemau mwyaf a dynnwyd i fy sylw gan geiswyr lloches dros y blynyddoedd, mewn gwirionedd, yw’r ffaith nad ydynt yn gallu gweithio, ac rwy’n meddwl mai dyna un o’r problemau mawr sydd wedi achosi anawsterau mawr o ran eu gallu i integreiddio’n hawdd, gan fod gan lawer ohonynt, yn amlwg, y cymwysterau a’r sgiliau sydd eu taer angen arnom.

Tuag at ddiwedd y flwyddyn ddiwethaf euthum i ddigwyddiad yn y Pierhead, a oedd yn ddigwyddiad ar y cyd rhwng y BBC World Service a Radio Wales, a daeth pobl i’r Pierhead a oedd wedi dod i’r wlad hon fel ceiswyr lloches ac roeddent yn ysu am gael gweithio. Ac nid am resymau ariannol yn unig, ond oherwydd eu bod yn awyddus i roi rhywbeth yn ôl i’r wlad a oedd wedi rhoi lloches iddynt. Roedd gan lawer o’r ceiswyr lloches rwyf wedi eu cyfarfod dros y blynyddoedd sgiliau y mae eu gwir angen arnom. Rwyf wedi cyfarfod â meddygon, athrawon, pobl a allai ein helpu’n fawr fel gwlad, ond fel y mae pethau, ni chânt wneud cais am ganiatâd i gael gwaith ar restr galwedigaethau prin swyddogol y DU oni bai eu bod wedi aros am fwy na 12 mis i’w cais gael ei benderfynu, a lle na ystyrir eu bod wedi achosi’r oedi eu hunain. Felly, rwy’n gwybod mai penderfyniad Llywodraeth y DU yw hwn, ond rwy’n teimlo y dylem wyntyllu hyn yma yng Nghynulliad Cenedlaethol Cymru gan ei fod yn effeithio i’r fath raddau ar bobl sydd yma’n byw yn ein gwlad, felly roeddwn am dynnu sylw at hynny. 

Cafwyd cryn drafodaeth eisoes ynglŷn â thai, ac rwy’n falch iawn ynglŷn â’r cynnydd a wnaed a’r gwaith y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi’i symud ymlaen. Ond un o argymhellion yr adroddiad yw y dylid gwneud asesiad uniongyrchol o Ddeddf Mewnfudo y DU 2016 a’r effaith y mae honno’n mynd i’w chael yng Nghymru. Gwn fod hyn wedi cael ei ddwyn i sylw Ysgrifennydd y Cabinet sawl gwaith gan y pwyllgor, ac roeddwn eisiau gofyn a oes unrhyw wybodaeth bellach ynglŷn â phryd y cyflwynir y profion hawl i rentu. A fyddant yn cael eu cyflwyno yng Nghymru? Sut y bydd yn effeithio ar deuluoedd? A fydd yn effeithio ar deuluoedd â phlant ac a yw hyn yn debygol o arwain at fwy o risg o amddifadedd? Rwy’n gwybod bod Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n credu, wedi ceisio cael eglurhad gan y Swyddfa Gartref, felly roeddwn yn meddwl tybed a oedd unrhyw beth y gallai ei ddweud wrthym heddiw mewn ymateb i hynny.

Yn olaf, rwyf am orffen drwy sôn am blant. Rwy’n credu ei bod yn bendant yn destun cywilydd nad ydym fel cenedl ond yn caniatáu nifer cyfyngedig iawn o blant sy’n ceisio lloches a phlant sy’n ffoaduriaid ar eu pen eu hunain i mewn, er gwaethaf holl ymdrechion yr Arglwydd Dubs i gael y gwelliant hwnnw wedi’i basio yn Nhŷ’r Arglwyddi. Deallwn o’r adroddiad fod Llywodraeth y DU wedi cau’r cynllun yn dawel bach gyda dim ond 350 wedi’u dwyn i Brydain. Felly, rwy’n credu bod hyn yn warth llwyr, yn gywilydd llwyr, oherwydd, fel y mae pobl eraill wedi’i ddweud yn y ddadl hon, plant yw plant yw plant. Ni waeth beth sydd wedi digwydd iddynt, o ble bynnag y daethant, mae angen iddynt gael eu croesawu yma yng Nghymru, ac rwy’n credu ei bod yn drueni mawr fod Llywodraeth y DU wedi cyfyngu ar eu nifer yn y modd hwn.

As a member of the committee, I also want to welcome this report. It is, indeed, a comprehensive piece of work. The committee has been very ably chaired by John Griffiths, and I also want to put on record my appreciation for the work of our committee staff, who have ably assisted us.

In my contribution, I wish to focus on some of the recommendations contained within the ‘“I used to be someone” Refugees and asylum seekers in Wales’ report. Recommendation 4 called on the Welsh Government to review the community cohesion national delivery plan 2016-17, and emphasises that the new,

‘improved Plan should include a communications strategy that emphasises the benefits of immigration to Welsh society and dispels myths and inaccuracies about refugees and asylum seekers.’

We have seen some of these portrayed earlier.

We have seen in the past few traumatic months how, within these islands, extremists of various warped ideologies have sought to sow division and hate, and we’ve also seen the overwhelming community response of unity and love from across different community groups and from individuals. I note the Welsh Government’s response that they’ve

‘funded the Asylum Rights Programme, through the Equality & Inclusion Programme, to work with refugees and asylum seekers to co-produce media reports which challenge negative stereotypes.’

This is vital, and I’m sure that Members will have seen the public concern and disquiet about how the recent terrorist attacks have been reported within the mainstream print media. The heinous attacks in Manchester, Westminster and London bridge were portrayed as acts of terrorism, committed by terrorists, yet ‘The Times’ newspaper, just yesterday, had on its front page headline the emotive phrase of ‘lone wolf’ to describe the latest terrorist in the UK, whilst also prominently referencing potential mitigating issues of the mental health suffering of that white suspect. For all our citizens, there must be no differentiation. Terrorist attacks are committed by terrorists, no matter what their skin colour. I stress this because it is vital that there is no perception that we are stigmatising one community over another.

Recommendation 15 seeks that,

‘The Welsh Government should do more to help refugees and asylum seekers access education and employment by’

three principal moves: firstly,

‘promoting the Credit and Qualifications Framework for Wales as widely as possible’;

secondly,

‘requiring Welsh universities to treat refugees as home students’;

and, thirdly, to create,

‘more opportunities for public sector internships’.

I’m heartened that the Welsh Government, in its response, emphatically

recognises the importance of education and employment for effective integration into society’,

and that it will update the ESOL policy for Wales and map ESOL provision as currently available. I note that the Welsh Government strategic equality plan includes the aim for the Welsh Government itself to become an exemplar of diversity and inclusion by 2020. That, also, has to be right. The Welsh Government and we here, as Members of the National Assembly for Wales, must model to the Welsh nation that Wales will always be an open, tolerant, multicultural and diverse country.

I was struck by the quality of the representations made to the committee—I also, as have others, have met asylum seekers and refugees as part of this work and outside of it—and of the Children’s Society, who helped clearly illuminate to me some key issues around the implementation of the 2016 Immigration Act in Wales, which Julie Morgan has already mentioned. This is engendering great concern in England. It is right, Cabinet Secretary, that Welsh Government in its response to our report is in favour of an evaluation of the Immigration Act 2016 on right-to-rent checks in England. But this roll-out should be evaluated by the Home Secretary prior to any roll-out across Wales, due to rises in reported concerns from landlords, refused tenants and the work of the Joint Council for the Welfare of Immigrants’ report—all such matters will no doubt contribute to the increase in both registered and reported hate crime.

Finally, here in the National Assembly for Wales, I would like to say that we all, here, in this place—I would like to say—have the will, the desire and the impetus to take on these many challenges, as it is in the interest of all of our citizens, and it is the humanity, values and decency of the Welsh people that drives us as representatives in this regard and in this report. Thank you.

Fel aelod o’r pwyllgor, rwyf finnau hefyd am groesawu’r adroddiad hwn. Mae’n waith cynhwysfawr yn wir. Cadeiriwyd y pwyllgor yn fedrus iawn gan John Griffiths, ac rwy’n awyddus hefyd i gofnodi fy ngwerthfawrogiad o waith staff ein pwyllgor a’n cynorthwyodd yn fedrus.

Yn fy nghyfraniad, hoffwn ganolbwyntio ar rai o’r argymhellion yn yr adroddiad ‘"Roeddwn i’n arfer bod yn rhywun" Ffoaduriaid a cheiswyr lloches yng Nghymru’. Roedd argymhelliad 4 yn galw ar Lywodraeth Cymru i adolygu cynllun cyflawni cydlyniant cymunedol cenedlaethol 2016-17, ac yn pwysleisio:

‘Dylai’r cynllun diwygiedig gynnwys strategaeth gyfathrebu sy’n pwysleisio manteision mewnfudo i gymdeithas Cymru ac yn chwalu mythau ac anwiredd mewn cysylltiad â ffoaduriaid a cheiswyr lloches.’

Gwelsom rai o’r rhain yn cael eu disgrifio’n gynharach.

Yn yr ychydig fisoedd trawmatig diwethaf ar yr ynysoedd hyn, gwelsom sut y mae eithafwyr a chanddynt wahanol ideolegau gwyrdroëdig wedi ceisio creu rhaniadau a chasineb, ac rydym hefyd wedi gweld ymateb anhygoel y gymuned o undod a chariad ar draws y gwahanol grwpiau cymunedol a chan unigolion. Nodaf ymateb Llywodraeth Cymru eu bod hefyd wedi

‘ariannu’r Rhaglen Hawliau Lloches, a hynny drwy’r Rhaglen Cydraddoldeb a Chynhwysiant, er mwyn gweithio gyda ffoaduriaid a cheiswyr lloches i greu adroddiadau i’r cyfryngau a’r rheini’n herio stereoteipiau negyddol.’

Mae hyn yn hanfodol, ac rwy’n siŵr y bydd yr Aelodau wedi gweld y pryder cyhoeddus a’r anesmwythyd ynglŷn â sut yr adroddwyd am yr ymosodiadau terfysgol diweddar yn y cyfryngau print prif ffrwd. Portreadwyd yr ymosodiadau erchyll ym Manceinion, San Steffan a phont Llundain fel gweithredoedd yn seiliedig ar derfysgaeth a gyflawnwyd gan derfysgwyr, ac eto roedd papur newydd ‘The Times’, ddoe ddiwethaf, yn ei brif bennawd ar ei dudalen flaen yn cynnwys yr ymadrodd emosiynol ‘lone wolf’ i ddisgrifio’r terfysgwr diweddaraf yn y DU, gan gyfeirio’n amlwg hefyd at yr elfennau lliniarol posibl yn sgil problemau iechyd meddwl yr unigolyn gwyn a ddrwgdybir. Er mwyn pob un o’n dinasyddion, rhaid peidio â gwahaniaethu. Cyflawnir ymosodiadau terfysgol gan derfysgwyr, ni waeth beth yw eu lliw croen. Pwysleisiaf hyn oherwydd ei bod yn hanfodol na cheir canfyddiad ein bod yn stigmateiddio un gymuned dros un arall.

Mae argymhelliad 15 yn dweud

‘y dylai Llywodraeth Cymru wneud mwy i helpu ffoaduriaid a cheiswyr lloches i gael mynediad at addysg a chyflogaeth drwy’

dri phrif gam: yn gyntaf,

‘hyrwyddo Fframwaith Credydau a Chymwysterau Cymru mor eang ag y bo modd’

yn ail,

‘ei gwneud yn ofynnol bod prifysgolion Cymru yn trin ffoaduriaid fel myfyrwyr cartref’

ac yn drydydd, i greu,

‘mwy o gyfleoedd ar gyfer interniaethau sector cyhoeddus’.

Cefais fy nghalonogi fod Llywodraeth Cymru, yn ei ymateb, yn bendant

‘yn cydnabod pwysigrwydd addysg a chyflogaeth er mwyn integreiddio pobl yn effeithiol mewn cymdeithas’,

ac y bydd yn diweddaru’r polisi Saesneg i siaradwyr ieithoedd eraill ar gyfer Cymru ac yn mapio’r ddarpariaeth Saesneg i siaradwyr ieithoedd eraill fel y mae ar hyn o bryd. Nodaf fod cynllun cydraddoldeb strategol Llywodraeth Cymru yn cynnwys y nod i Lywodraeth Cymru ei hun ddod yn batrwm o amrywiaeth a chynhwysiant erbyn 2020. Mae’n rhaid bod hynny’n iawn hefyd. Rhaid i Lywodraeth Cymru, a ninnau yma, fel Aelodau o Gynulliad Cenedlaethol Cymru, arddangos i’r genedl Gymreig y bydd Cymru bob amser yn wlad agored, oddefgar, amlddiwylliannol ac amrywiol.

Cefais fy nharo gan ansawdd y sylwadau a gyflwynwyd i’r pwyllgor—rwyf finnau hefyd, fel eraill, wedi cyfarfod â cheiswyr lloches a ffoaduriaid fel rhan o’r gwaith hwn a thu allan iddo—a Chymdeithas y Plant, a helpodd i ddisgrifio’n glir i mi rai o’r materion allweddol sy’n ymwneud â gweithredu Deddf Mewnfudo 2016 yng Nghymru, y soniodd Julie Morgan amdani eisoes. Mae hyn yn ennyn pryder mawr yn Lloegr. Mae’n iawn, Ysgrifennydd y Cabinet, fod Llywodraeth Cymru yn ei hymateb i’n hadroddiad o blaid gwerthuso Deddf Mewnfudo 2016 ar brofion hawl i rentu yn Lloegr. Ond dylai’r broses o gyflwyno hyn gael ei gwerthuso gan yr Ysgrifennydd Cartref cyn ei chyflwyno ledled Cymru, o ganlyniad i gynnydd yn y pryderon a leisiwyd gan landlordiaid, tenantiaid a gafodd eu gwrthod a gwaith adroddiad y Cydgyngor er Lles Mewnfudwyr—bydd yr holl faterion o’r fath yn cyfrannu heb amheuaeth at y cynnydd yn y troseddau casineb a gofrestrwyd ac yr adroddwyd yn eu cylch.

Yn olaf, yma yn y Cynulliad Cenedlaethol Cymru, hoffwn ddweud ein bod i gyd, yma, yn y lle hwn—hoffwn ddweud—yn meddu ar yr ewyllys, yr awydd a’r ysgogiad i fynd i’r afael â’r heriau niferus hyn, gan fod hynny er budd ein holl ddinasyddion, a dyngarwch, gwerthoedd a gweddusrwydd pobl Cymru sy’n ein gyrru fel cynrychiolwyr yn hyn o beth ac yn yr adroddiad hwn. Diolch.

Thank you very much. I call on the Cabinet Secretary for Communities and Children, Carl Sargeant.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant, Carl Sargeant.

Thank you, Deputy Llywydd. I’d like to thank the Equality, Local Government and Communities Committee for their considered report on refugees and asylum seekers in Wales. I’m also grateful for the time and effort given by those working in public services and refugee support organisations to ensure this process was as comprehensive as possible.

The Welsh Government is committed to ensuring refugees and asylum seekers who have fled war, violence and persecution are able to fulfil their potential. Wales has a proud history of providing sanctuary for refugees from across the world, and this tradition will continue. We will continue our focus on supporting refugees by developing an updated refugee and asylum seeker delivery plan, taking full account of the committee’s report and the recommendations. John Griffiths, the Chair, who ably chaired the committee, asked the question, ‘When will this happen?’ We will consult on the draft plan in the autumn, including the refugees and asylum seekers in that process.

Dirprwy Lywydd, we cannot ignore the fact that much of the responsibility relating to asylum policy is reserved to the UK Government, and this means the solutions to some important and challenging problems raised by the committee must be implemented by the UK Government. We will work with them to achieve this, for example, by discussing possible solutions to improve conditions here in Wales, and this includes the standard of asylum accommodation, an independent complaints process, the availability of increased funding for transport, health screening reminders and ways to avoid destitution for asylum seekers and new refugees. Indeed, Bethan Jenkins, we have had much correspondence regarding the state of the some of the accommodation, which was absolutely shocking in terms of people being expected to live in it.

We’re also taking action ourselves and investing in significant support for refugees and asylum seekers here in Wales, and this includes approximately £1 million over the next three years, under the Asylum Rights programme, and this work, led by the Welsh Refugee Council and their partners, will provide quality advice and support for refugees and asylum seekers in a wide range of circumstances. I’ve also provided funding for the resettlement of vulnerable children under the Dubs scheme, and I, like Julie Morgan, am also disappointed about the closure of that scheme by the UK Government. This will support the capacity building in social services departments to ensure they can respond to the needs of these children, and these children are children, as Suzy Davies pointed out.

The Welsh Government also provides funding for the Refugee Well Housing Project, supporting individuals who have been granted refugee status to integrate into Welsh society. Additional funding has recently been invested in training mental health clinicians in treating PTSD in child and adult refugees and asylum seekers. The committee produced a number of recommendations relating to the devolved matters, and I will pick those up now.

I recognise the committee’s concern about the emergence of a two-tier system since the introduction of the Syrian refugee programme. We will do everything we can to minimise this, working to ensure all refugees are eligible to access integrated schemes in Wales, although we are constrained, again, by the UK Government funding conditions. We have to work within those constraints, but we will do what we can to help there.

We’ve already expanded the remit of the Wales refugee and asylum seekers taskforce and operations board, and we’ll be careful to ensure that any schemes and guidance we produce, including the delivery plan and community cohesion plan, meet the circumstances of all refugee groups as far as possible.

We recognise that the provision, also, of English for speakers of other languages is critical for the integration of refugees and asylum seekers, and we will update the ESOL policy by March 2018, and work with the Wales Strategic Migration Partnership’s ESOL co-ordination, to map formal and informal provision and identify barriers and the solutions, indeed, to accessing learning.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i’r Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol am eu hadroddiad ystyriol ar ffoaduriaid a cheiswyr lloches yng Nghymru. Rwyf hefyd yn ddiolchgar am yr amser a roddwyd a’r ymdrech a wnaed gan y rhai sy’n gweithio yn y gwasanaethau cyhoeddus a sefydliadau cefnogi ffoaduriaid i sicrhau bod y broses hon mor gynhwysfawr â phosibl.

Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i sicrhau bod ffoaduriaid a cheiswyr lloches sydd wedi ffoi rhag rhyfel, trais ac erledigaeth yn gallu cyflawni eu potensial. Mae gan Gymru hanes balch o ddarparu noddfa i ffoaduriaid o bob cwr o’r byd, a bydd y traddodiad hwn yn parhau. Byddwn yn parhau i ganolbwyntio ar gynorthwyo ffoaduriaid drwy ddatblygu diweddariad o’r cynllun cyflawni ar gyfer ffoaduriaid a cheiswyr lloches, gan roi ystyriaeth lawn i adroddiad y pwyllgor a’r argymhellion. Gofynnodd John Griffiths, a gadeiriodd y pwyllgor yn fedrus, ‘Pa bryd fydd hyn yn digwydd?’ Byddwn yn ymgynghori ar y cynllun drafft yn yr hydref, gan gynnwys y ffoaduriaid a’r ceiswyr lloches yn y broses honno.

Dirprwy Lywydd, ni allwn anwybyddu’r ffaith fod llawer o’r cyfrifoldeb sy’n ymwneud â pholisi lloches wedi’i gadw’n ôl i Lywodraeth y DU, ac mae hyn yn golygu mai Llywodraeth y DU a ddylai weithredu’r atebion i rai o’r problemau pwysig a heriol a godwyd gan y pwyllgor. Byddwn yn gweithio gyda hwy i gyflawni hyn, er enghraifft drwy drafod atebion posibl i wella pethau yma yng Nghymru, ac mae hyn yn cynnwys safon llety lloches, proses gwynion annibynnol, argaeledd rhagor o gyllid ar gyfer trafnidiaeth, llythyrau atgoffa mewn perthynas â sgrinio iechyd a ffyrdd o osgoi amddifadedd ymhlith ceiswyr lloches a ffoaduriaid newydd. Yn wir, Bethan Jenkins, rydym wedi cael llawer o ohebiaeth ynglŷn â chyflwr peth o’r llety a oedd yn gwbl warthus o ystyried bod disgwyl i bobl fyw ynddo.

Rydym hefyd yn rhoi camau ar waith ein hunain ac yn buddsoddi mewn cymorth sylweddol ar gyfer ffoaduriaid a cheiswyr lloches yma yng Nghymru, ac mae hyn yn cynnwys oddeutu £1 filiwn dros y tair blynedd nesaf, o dan y rhaglen Hawliau Lloches, a bydd y gwaith hwn, dan arweiniad Cyngor Ffoaduriaid Cymru a’u partneriaid, yn darparu cyngor a chefnogaeth o ansawdd i ffoaduriaid a cheiswyr lloches mewn ystod eang o amgylchiadau. Rwyf hefyd wedi darparu cyllid ar gyfer adsefydlu plant agored i niwed o dan gynllun Dubs, ac rwyf finnau hefyd, fel Julie Morgan, wedi fy siomi fod Llywodraeth y DU wedi cau’r cynllun hwnnw. Bydd hyn yn cefnogi gwaith i feithrin gallu mewn adrannau gwasanaethau cymdeithasol i sicrhau y gallant ymateb i anghenion y plant hyn, a phlant yw’r plant hyn, fel y nododd Suzy Davies.

Mae Llywodraeth Cymru hefyd yn darparu cyllid ar gyfer y Prosiect Tai i Ffoaduriaid i gynorthwyo unigolion sydd wedi cael statws ffoadur i integreiddio i gymdeithas Cymru. Buddsoddwyd cyllid ychwanegol yn ddiweddar i hyfforddi clinigwyr iechyd meddwl i drin anhwylder straen wedi trawma mewn ffoaduriaid a cheiswyr lloches sy’n blant ac yn oedolion. Cynhyrchodd y pwyllgor nifer o argymhellion yn ymwneud â materion datganoledig, ac fe nodaf y rhain yn awr.

Rwy’n cydnabod pryder y pwyllgor ynglŷn ag ymddangosiad system ddwy haen ers cyflwyno rhaglen ffoaduriaid Syria. Byddwn yn gwneud popeth a allwn i leihau hyn, gan weithio i sicrhau bod pob ffoadur yn gymwys i gael mynediad at gynlluniau integredig yng Nghymru, er ein bod yn cael ein cyfyngu, unwaith eto, gan amodau cyllido Llywodraeth y DU. Mae’n rhaid i ni weithio o fewn y cyfyngiadau hynny, ond byddwn yn gwneud yr hyn a allwn i helpu yn hynny o beth.

Rydym eisoes wedi ehangu cylch gwaith tasglu a bwrdd gweithrediadau Cymru ar gyfer ffoaduriaid a cheiswyr lloches, a byddwn yn gofalu ein bod yn sicrhau bod unrhyw gynlluniau a chanllawiau a gynhyrchwn, gan gynnwys y cynllun cyflawni a’r cynllun cydlyniant cymunedol, yn addas ar gyfer amgylchiadau’r holl grwpiau ffoaduriaid cyn belled ag y bo modd.

Rydym yn cydnabod hefyd fod darparu Saesneg i siaradwyr ieithoedd eraill yn hanfodol ar gyfer integreiddio ffoaduriaid a cheiswyr lloches, a byddwn yn diweddaru’r polisi Saesneg i siaradwyr ieithoedd eraill erbyn mis Mawrth 2018 ac yn gweithio gyda chydgysylltwyr Saesneg i siaradwyr ieithoedd eraill Partneriaeth Ymfudo Strategol Cymru i fapio darpariaeth ffurfiol ac anffurfiol a nodi rhwystrau, ac atebion yn wir, i sicrhau mynediad at ddysgu.

One second; I will. Of course, where appropriate, we will also encourage refugees to access Welsh for adults provision, in that principle. On my visit to one of the centres in Cardiff, I did see volunteers working very hard, including refugees supporting other refugees, in the ESOL programme. I’ll take the intervention.

Un eiliad; fe wnaf. Wrth gwrs, lle bo hynny’n briodol, byddwn hefyd yn annog ffoaduriaid i gael mynediad at ddarpariaeth Cymraeg i oedolion, yn rhan o’r egwyddor honno. Ar fy ymweliad ag un o’r canolfannau yng Nghaerdydd, gwelais wirfoddolwyr yn gweithio’n galed iawn, gan gynnwys ffoaduriaid yn cynorthwyo ffoaduriaid eraill yn y rhaglen Saesneg i siaradwyr ieithoedd eraill. Fe gymeraf yr ymyriad.

Can I just ask why it’s 2018? Because we heard from some witnesses who were saying that they were having to volunteer because there was simply nobody else to do it. Can we have some urgency in relation to potentially looking at this earlier because, at the moment, they’re so overstretched that I think this is something that warrants looking into?

A gaf fi ofyn pam mai 2018 fydd hyn? Oherwydd clywsom gan rai tystion a oedd yn dweud eu bod yn gorfod gwirfoddoli am nad oedd neb arall i wneud hynny. A allwn gael rhywfaint o frys o ran y posibilrwydd o edrych ar hyn yn gynharach oherwydd, ar hyn o bryd, maent o dan gymaint o bwysau fel y credaf fod hyn yn rhywbeth sy’n galw am ei archwilio?

I will take note of the Member’s contribution, and I will write to the Member in terms of the detail of why we came up with the 2018 date. It is something to do with the funding streams around that, but I will look at that more carefully.

I also accept the principles behind the committee’s recommendations regarding guardianship, the guardianship service and a destitution fund. We will explore if these schemes are available and desirable, with reference to developments in other parts of the UK and the distinctive Welsh context around that also.

I haven’t picked up Members’ contributions in detail today, other than I wanted to pick up the contribution by Gareth Bennett, in his contribution. I was surprised by his contribution. Where he said other people will be forced down the list to support housing refugees, can I say this is a myth? It’s complete rubbish, and I would hope that the Member would not use that contribution again. The generalisation of refugees, as Gareth Bennett has done today, is dangerous, is ill-informed and offensive. I must say, Dirprwy Lywydd, do we think that these children who find themselves in rubber dinghies, moving across oceans and the most dangerous seas, take this lightly and go by choice? Often fleeing conflict, war and genocide, they have to look for a safe haven, and I’m surprised at the Member’s contribution here today.

Finally, I strongly support the concept of developing Wales as a nation of sanctuary. However, without control of immigration policy, it would be extremely difficult to achieve some of the ‘Seven Steps to Sanctuary’, but in terms of this, set out by the Welsh Refugee Coalition, I will work with them to see what we can do to try and overcome some of those issues. It’s not through not wishing to participate. Nevertheless, as part of the process of developing our new delivery plan, we will explore issues further to determine what progress can be made. We’ve already made significant progress towards meeting these recommendations and we’ll continue to do so in the coming months.

Just picking up, finally, on one of the points with regard to the right-to-rent checks in Wales, I share the Members’ concerns—both Julie Morgan and Rhianon Passmore. I’ve written to the UK Government to ask them to evaluate the scheme. I am still awaiting a response to my letters from the UK Government, and I will pursue that with my diary team.

Fe nodaf gyfraniad yr Aelod, a byddaf yn ysgrifennu at yr Aelod i roi’r manylion pam ein bod wedi gosod y dyddiad ar gyfer 2018. Mae’n rhywbeth i’w wneud â’r ffrydiau ariannu mewn perthynas â hynny, ond fe edrychaf ar hynny’n fwy gofalus.

Rwyf hefyd yn derbyn yr egwyddorion sy’n sail i argymhellion y pwyllgor ynghylch gwarcheidiaeth, y gwasanaeth gwarcheidiaeth a chronfa amddifadedd. Byddwn yn edrych i weld a yw’r cynlluniau hyn ar gael ac yn ddymunol, gan gyfeirio at ddatblygiadau mewn rhannau eraill o’r DU a’r cyd-destun Cymreig unigryw mewn perthynas â hynny hefyd.

Nid wyf wedi mynd ar drywydd cyfraniadau’r Aelodau yn fanwl heddiw, heblaw fy mod am nodi cyfraniad Gareth Bennett. Cefais fy synnu gan ei gyfraniad. Lle dywedodd y bydd pobl eraill yn cael eu gorfodi i lawr y rhestr i gefnogi rhoi tai i ffoaduriaid, a gaf fi ddweud mai myth yw hyn? Mae’n rwtsh llwyr, a byddwn yn gobeithio na fyddai’r Aelod yn defnyddio’r cyfraniad hwnnw eto. Mae cyffredinoli ffoaduriaid, fel y mae Gareth Bennett wedi’i wneud heddiw, yn beryglus, yn anwybodus ac yn sarhaus. Rhaid i mi ddweud, Dirprwy Lywydd, a ydym yn credu bod y plant hyn mewn dingis rwber, sy’n symud ar draws y cefnforoedd a’r moroedd mwyaf peryglus, yn gwneud hynny’n ysgafn a thrwy ddewis? Yn aml yn ffoi rhag gwrthdaro, rhyfel a hil-laddiad, rhaid iddynt edrych am hafan ddiogel, ac rwy’n synnu at gyfraniad yr Aelod yma heddiw.

Yn olaf, rwy’n cefnogi’n gryf y syniad o ddatblygu Cymru fel cenedl noddfa. Fodd bynnag, heb reolaeth ar bolisi mewnfudo, byddai’n anodd iawn cyflawni rhai o gamau’r ‘Saith Cam i Noddfa’, ond o ran hyn, sydd wedi’i nodi gan Gynghrair Ffoaduriaid Cymru, byddaf yn gweithio gyda hwy i weld beth y gallwn ei wneud i geisio goresgyn rhai o’r materion hynny. Nid yw’n fater o beidio â bod eisiau cymryd rhan. Serch hynny, fel rhan o’r broses o ddatblygu ein cynllun cyflawni newydd, byddwn yn archwilio materion pellach i benderfynu pa gynnydd y gellir ei wneud. Rydym eisoes wedi gwneud cynnydd sylweddol tuag at fodloni’r argymhellion hyn a byddwn yn parhau i wneud hynny yn y misoedd nesaf.

Yn olaf, i nodi un o’r pwyntiau mewn perthynas â phrofion hawl i rentu yng Nghymru, rwy’n rhannu pryderon yr Aelodau—Julie Morgan a Rhianon Passmore. Rwyf wedi ysgrifennu at Lywodraeth y DU i ofyn iddynt werthuso’r cynllun. Rwy’n dal i aros am ateb gan Lywodraeth y DU i fy llythyrau, a byddaf yn mynd ar drywydd hynny gyda fy nhîm dyddiadur.

Would you just take an intervention? I’m really concerned—

A wnewch chi gymryd ymyriad? Rwy’n bryderus iawn—

[Continues.]—about the relationship between the Welsh Government and the UK Government, about this private contract for housing and the lack of regulation of these landlords, because it’s not a landlord tenancy contract. And I just wondered if you could say a little bit more about that.

[Yn parhau.]—ynglŷn â’r berthynas rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU, ynglŷn â’r contract preifat ar gyfer tai a’r ffaith na reoleiddir y landlordiaid hyn, gan nad yw’n gontract tenantiaeth â landlord. Ac roeddwn yn meddwl tybed a allwch ddweud ychydig mwy am hynny.

Following on from the discussions I’d had previously with Bethan Jenkins in terms of whether we could include these within the Rent Smart Wales scheme, I’ve asked my team to give me further advice about where this might just fit in, to see whether there is more regulation that we can impose on this principle. But as Bethan Jenkins did mention, we have had discussions with some local authorities who are now pursuing this around the issues of acceptable places to live. I will update Members when I have some more information regarding that.

Finally, Wales is enriched by the diversity of cultures being resettled here, and we will continue to embrace that. Diolch.

Yn dilyn y trafodaethau a gefais o’r blaen gyda Bethan Jenkins ynglŷn ag a allem gynnwys y rhain yn y cynllun Rhentu Doeth Cymru, rwyf wedi gofyn i fy nhîm roi rhagor o gyngor i mi ynglŷn â ble y gellid cynnwys hyn, i weld a oes rhagor o reoleiddio y gallwn ei wneud ar yr egwyddor hon. Ond fel y soniodd Bethan Jenkins, rydym wedi cael trafodaethau gyda rhai awdurdodau lleol sydd bellach yn mynd ar drywydd hyn mewn perthynas â materion yn ymwneud â mannau derbyniol i fyw ynddynt. Byddaf yn rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau pan gaf ragor o wybodaeth am hynny.

Yn olaf, caiff Cymru ei chyfoethogi gan amrywiaeth y diwylliannau sy’n cael eu hadsefydlu yma, a byddwn yn parhau i groesawu hynny. Diolch.

Thank you very much. I call on the Chair of the committee, John Griffiths, to reply to the debate.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor, John Griffiths, i ymateb i’r ddadl.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. I will not be able to deal with all points, as only a limited amount of time is available to me, but can I begin by very much welcoming the wide-ranging and passionate debate we have heard this afternoon? I do believe it’s reflective of the importance of these issues, and also reflective of the commitment that committee members and clerks, and those who gave evidence and engaged with the committee’s work, demonstrated in addressing these issues and helping us to develop possible ways forward. I think it’s a great testament, actually, to Wales as a whole that what we have found across the country, in taking evidence and making visits, is communities really wanting to welcome refugees and asylum seekers to Wales, and wanting to support them when they are here. When there’s that personal contact—you know, host community, as it were, refugees and asylum seekers—stereotypes and myths very quickly break down, and it’s been a very encouraging and positive experience.

I’d very much like to thank Suzy Davies for highlighting some of the issues around preparedness of local authorities. I think we did find that there were communication difficulties there that need to be resolved, and there’s further work to be done on that. Bethan showed great commitment and passion around accommodation issues, and indeed the issues in general, which brought real urgency and, I believe, effectiveness to the work of the committee. A lot of the issues around English for speakers of other languages and the flexibility are crucially important, because obviously if you haven’t got the standard of English that is necessary to fully function as a citizen here, then it restricts you in terms of employment, in terms of volunteering, in terms of understanding the services that are available and making necessary communication. So that, I think, overlays everything that we’ve heard and everything that we’d like to see done.

Jenny, the Oasis centre in Splott was hugely uplifting, and the commitment from volunteers, as you mentioned, was heart-warming, I think, to us all. Joyce, again, the commitment to children and unaccompanied asylum-seeking children and the guardianship issues through your work on the cross-party group and on this committee is very, very important.

I think Julie Morgan, in pointing to these issues around being able to work, not being able to work, the restrictions involved, really went to the heart of much of what we heard, and indeed gave the title to the report—’I used to be someone’—because these people have so much experience, and such high-level skills, they offer so much, and it’s a great shame that there are these restrictions in place that stop that great offer to Wales coming to fruition in the timely way that it should.

Rhianon, on communication strategy, I think we were very impressed with Scotland and what they are doing to break down these stereotypes and myths, and the way that they refer to asylum seekers and refugees coming to Scotland as ‘new Scots’ I think was very, very positive, and they have built so much around that.

Gareth—I, too, as the Cabinet Secretary, regret Gareth Bennett’s remarks. I think the idea that we should somehow ensure standards of accommodation are lower than those generally available in Wales is wrong-headed in all ways. The idea that people experiencing war, persecution, and displacement are researching policies in countries around the world to choose which one they may go to on the basis of the largesse available, and those perceptions, is far-fetched in the extreme.

Dirprwy Lywydd, I can see that my time has come to a close, but can I just thank all Members who have contributed, and the Cabinet Secretary for his response? The committee now looks forward to working with the Cabinet Secretary over the months and years to come, and all the stakeholders, to make sure that commitments made by Welsh Government are delivered and help our communities support people seeking safety in what I hope will become our nation of sanctuary.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Ni fyddaf yn gallu ymdrin â’r holl bwyntiau, gan mai amser cyfyngedig yn unig sydd gennyf, ond a gaf fi ddechrau drwy groesawu’r ddadl eang ac angerddol a glywsom y prynhawn yma? Rwy’n credu ei bod yn adlewyrchu pwysigrwydd y materion hyn, ac mae hefyd yn adlewyrchu’r ymrwymiad y mae aelodau’r pwyllgor a’r clercod, a’r rhai a roddodd dystiolaeth ac a ymgysylltodd â gwaith y pwyllgor, wedi’i ddangos i fynd i’r afael â’r materion hyn ac i helpu i ddatblygu ffyrdd posibl ymlaen. Rwy’n credu ei fod yn dyst, mewn gwirionedd, i Gymru yn ei chyfanrwydd mai’r hyn a welsom ar draws y wlad, wrth gymryd tystiolaeth a mynd ar ymweliadau, yw bod cymunedau o ddifrif eisiau croesawu ffoaduriaid a cheiswyr lloches i Gymru, ac eisiau eu cynorthwyo pan fyddant yma. Pan fo cysylltiad personol o’r fath—wyddoch chi, y gymuned sy’n rhoi llety, fel petai, ffoaduriaid a cheiswyr lloches—mae stereoteipiau a mythau’n chwalu yn gyflym iawn, ac mae wedi bod yn brofiad calonogol a chadarnhaol iawn.

Hoffwn ddiolch yn fawr iawn i Suzy Davies am dynnu sylw at rai o’r materion yn ymwneud â pha mor barod yw awdurdodau lleol. Rwy’n credu ein bod wedi gweld bod anawsterau cyfathrebu yno sydd angen eu datrys, ac mae rhagor o waith i’w wneud ar hynny. Dangosodd Bethan ymrwymiad ac angerdd mawr ynghylch materion llety, ac yn wir y materion yn gyffredinol, a ddaeth ag ymdeimlad o frys gwirioneddol ac effeithiolrwydd, yn fy marn i, i waith y pwyllgor. Mae llawer o’r materion sy’n ymwneud â Saesneg i siaradwyr ieithoedd eraill a’r hyblygrwydd yn hanfodol bwysig, oherwydd mae’n amlwg, os nad oes gennych Saesneg o’r safon sydd ei hangen i allu gweithredu’n llawn fel dinesydd yma, yna mae’n eich cyfyngu o ran cyflogaeth, o ran gwirfoddoli, o ran deall y gwasanaethau sydd ar gael a chyfathrebu i’r graddau sy’n angenrheidiol. Felly mae hynny, rwy’n meddwl, yn ymwneud â phopeth a glywsom a phopeth yr hoffem ei weld yn cael ei wneud.

Jenny, roedd y ganolfan Oasis yn Sblot yn ysbrydoli’n fawr, ac roedd ymrwymiad y gwirfoddolwyr, fel y sonioch, yn galonogol i ni i gyd, rwy’n credu. Joyce, unwaith eto, mae’r ymrwymiad i blant a phlant ar eu pen eu hunain sy’n ceisio lloches a’r materion gwarcheidiaeth drwy eich gwaith yn y grŵp trawsbleidiol ac yn y pwyllgor hwn yn eithriadol o bwysig.

Rwy’n meddwl bod pwynt Julie Morgan ynglŷn â gallu gweithio, methu gallu gweithio, y cyfyngiadau sy’n gysylltiedig, wedi mynd at wraidd llawer o’r hyn a glywsom mewn gwirionedd, ac yn wir, dyna a roddodd deitl i’r adroddiad—’Roeddwn i’n arfer bod yn rhywun’—oherwydd mae gan y bobl hyn gymaint o brofiad, a chymaint o sgiliau lefel uchel, maent yn cynnig cymaint, ac mae’n drueni mawr fod y cyfyngiadau hyn ar waith i atal y cynnig gwych i Gymru rhag dwyn ffrwyth yn y ffordd amserol y dylai wneud.

Rhianon, ar strategaeth gyfathrebu, rwy’n meddwl bod yr Alban wedi creu argraff fawr arnom ac roeddwn yn meddwl bod yr hyn y maent yn ei wneud i chwalu’r stereoteipiau a’r mythau, a’r ffordd y maent yn cyfeirio at geiswyr lloches a ffoaduriaid sy’n dod i’r Alban fel ‘Albanwyr newydd’ yn gadarnhaol tu hwnt, ac maent wedi adeiladu cymaint o gwmpas hynny.

Gareth—rwyf finnau, hefyd, fel Ysgrifennydd y Cabinet, yn gresynu at sylwadau Gareth Bennett. Rwy’n meddwl bod y syniad y dylem sicrhau rywsut fod safonau llety’n is na’r rhai sydd ar gael yn gyffredinol yng Nghymru yn anghywir ym mhob ffordd. Mae’r syniad fod pobl sy’n profi rhyfel, erledigaeth a dadleoli yn ymchwilio polisïau mewn gwledydd o gwmpas y byd i ddewis pa un y gallant fynd iddi ar sail yr haelioni sydd ar gael, a’r canfyddiadau rheini, yn eithriadol o annhebygol.

Dirprwy Lywydd, gallaf weld bod fy amser wedi dod i ben, ond a gaf fi ddiolch i’r holl Aelodau sydd wedi cyfrannu, ac i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ymateb? Mae’r pwyllgor yn edrych ymlaen yn awr at weithio gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros y misoedd a’r blynyddoedd i ddod, a’r holl randdeiliaid, i sicrhau bod yr ymrwymiadau a wnaed gan Lywodraeth Cymru yn cael eu cyflawni ac yn helpu ein cymunedau i gynorthwyo pobl sy’n chwilio am ddiogelwch yn yr hyn y gobeithiaf y daw’n genedl noddfa.

Thank you very much. The proposal is to note the committee’s report. Does any Member object? Therefore that motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

8. 8. Dadl Plaid Cymru: Gadael yr Undeb Ewropeaidd a Chynulliad Cenedlaethol Cymru
8. 8. Plaid Cymru Debate: Brexit and the National Assembly for Wales

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1 a 2 yn enw Paul Davies.

The following amendments have been selected: amendments 1 and 2 in the name of Paul Davies.

We move on to item 8 on the agenda, which is the Plaid Cymru debate on Brexit and the National Assembly for Wales. I call on Steffan Lewis to move the motion—Steffan.

Symudwn ymlaen at eitem 8 ar yr agenda, sef dadl Plaid Cymru ar Brexit a Chynulliad Cenedlaethol Cymru. Galwaf ar Steffan Lewis i gynnig y cynnig—Steffan.

Cynnig NDM6336 Rhun ap Iorwerth

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn datgan ei hun fel senedd genedlaethol Cymru.

2. Yn mynnu bod yr holl bwerau ac adnoddau a gaiff eu harfer ar hyn o bryd ar lefel yr UE o fewn meysydd cymhwysedd datganoledig yn cael eu harfer gan Gynulliad Cenedlaethol Cymru ar ôl i’r DU adael yr Undeb Ewropeaidd.

3. Yn mynnu ymhellach fod Llywodraeth y DU yn ceisio cymeradwyaeth Cynulliad Cenedlaethol Cymru ar gyfer pob cytundeb masnach yn y dyfodol â’r UE a gwledydd eraill o amgylch y byd er mwyn diogelu buddiannau economi Cymru.

Motion NDM6336 Rhun ap Iorwerth

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Asserts itself as the national parliament of Wales.

2. Demands that all powers and resources currently exercised at the EU level within areas of devolved competence are to be exercised by the National Assembly for Wales after the UK leaves the European Union.

3. Further demands that the UK Government seeks the endorsement of the National Assembly for Wales for all future trade deals with the EU and other countries around the world in order to protect the interests of the Welsh economy.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Dirprwy Lywydd, and I formally move the motion in the name of Rhun ap Iorwerth. This is a timely debate, coming as it does on the day in which we’ve had a Brexit-heavy Queen’s Speech, and in the week where formal negotiations between the UK and EU begin. It is also the week when the Welsh Government has elaborated further on proposals first announced in ‘Securing Wales’ Future’, the joint White Paper between Plaid Cymru and the Welsh Government on upholding devolution and creating shared governance structures between the devolved nations and the UK Government following our withdrawal from the EU.

Before going any further, Dirprwy Lywydd, I want to take the opportunity on behalf of Plaid Cymru to set the record straight following exchanges between the First Minister and my party leader yesterday on the issue of single market membership. Yesterday, the First Minister said, and I quote:

‘her party has already agreed that you can’t be a member of the single market without being a member of the EU. That is what we agreed, if she remembers’.

In the strongest possible terms, I want to place on record that that is not true, it has never been true, and it never will be true either. Plaid Cymru’s position, since the day after the referendum last year, has been for the UK to remain a member of the single market following our departure from the EU. On 21 September last year, we tabled a motion in this Assembly calling for such an outcome, which was, sadly, defeated, making this Parliament the first in these islands to back a so-called hard Brexit.

The position of the Welsh Government was that single market membership did not exist outside the EU. That is not a position shared by Plaid Cymru. However, both parties engaged constructively in a process that led to the publication of the joint White Paper, recognising that ‘full and unfettered access to the single market’, the preferred term of the Welsh Government, and ‘single market membership’, the common short-hand term used by almost everyone else, were potentially one and the same in actuality.

That is why, throughout the joint White Paper, a new term, ‘single market participation’, was adopted to accommodate both those positions. That provided the basis for respect and co-operation in the national interest. Llywydd, it is a matter of integrity for me that my position and the position of my party is not misrepresented, and it is a matter of deep regret that it was yesterday.

It is important because the issue of single market membership is now the defining issue of our time. A Tory minority Government in Westminster, with a bloodied nose after the recent UK general election, has provided all of us who seek to avoid a hard Brexit with an opportunity to ensure a future relationship with the EU that upholds our economic interest and ensures a continued political partnership with our continental friends and allies—an opportunity that seemed remote just a few weeks ago. Indeed, I very much welcome a piece published in yesterday’s ‘The Guardian’ by more than 50 politicians, calling for continued single market membership. Its authors included many from Wales, including Madeleine Moon, Stephen Doughty, Lord Hain, Ann Clwyd and Chris Bryant.

Our motion today reaffirms this Assembly’s commitment to the Welsh White Paper, which remains in my opinion the most comprehensive publication published in the UK for a future relationship with the EU, and the framework for defending the Welsh constitution. We note with deep regret that the UK Government to date remains unwilling to properly engage with devolved Governments and Parliaments for a Brexit that works for all. Indeed, it is a reflection of the unbalanced nature of this over-centralised and unequal union that the most important peace-time negotiations in history have commenced without full and proper negotiations between the nations of these islands having even been attempted, let alone concluded.

The UK Government’s wait-and-see approach I believe will be exposed very soon as being unsustainable, unfair, and unsatisfactory to the people of Wales. They cannot afford to wait and see when the fate of their jobs and their communities hangs in the balance.

Diolch, Dirprwy Lywydd, ac rwy’n cynnig y cynnig yn ffurfiol yn enw Rhun ap Iorwerth. Mae hon yn ddadl amserol, yn dod fel y mae ar y diwrnod y cawsom Araith y Frenhines a oedd yn drwm o Brexit, ac yn ystod yr wythnos pan ddechreuodd trafodaethau ffurfiol rhwng y DU a’r UE. Dyma’r wythnos hefyd pan fo Llywodraeth Cymru wedi ymhelaethu ymhellach ar y cynigion a gyhoeddwyd gyntaf yn ‘Diogelu Dyfodol Cymru’, y Papur Gwyn ar y cyd rhwng Plaid Cymru a Llywodraeth Cymru ar gynnal datganoli a chreu strwythurau llywodraethu ar y cyd rhwng y gwledydd datganoledig a Llywodraeth y DU wedi inni adael yr UE.

Cyn mynd ymhellach, DIrprwy Lywydd, hoffwn fachu ar y cyfle ar ran Plaid Cymru i egluro’r sefyllfa yn dilyn sylwadau rhwng y Prif Weinidog ac arweinydd fy mhlaid ddoe ar fater aelodaeth o’r farchnad sengl. Ddoe, dywedodd y Prif Weinidog, ac rwy’n dyfynnu:

‘mae ei phlaid eisoes wedi cytuno na allwch chi fod yn aelod o’r farchnad sengl heb fod yn aelod o’r UE. Dyna’r hyn a gytunwyd gennym ni, os yw hi’n cofio hynny.’

Yn y modd cryfaf posibl, rwyf am gofnodi nad yw hynny’n wir, nid yw erioed wedi bod yn wir, ac na fydd byth yn wir chwaith. Safbwynt Plaid Cymru, ers y diwrnod ar ôl y refferendwm y llynedd, yw y dylai’r DU barhau’n aelod o’r farchnad sengl yn dilyn ein hymadawiad â’r UE. Ar 21 Medi y llynedd, cyflwynwyd cynnig gennym yn y Cynulliad hwn yn galw am ganlyniad o’r fath, cynnig a gafodd ei drechu, yn anffodus, gan wneud y Senedd hon y gyntaf yn yr ynysoedd hyn i gefnogi’r hyn a elwir yn Brexit caled.

Safbwynt Llywodraeth Cymru oedd nad oedd aelodaeth o’r farchnad sengl yn bodoli y tu allan i’r UE. Nid yw hwnnw’n safbwynt a rennir gan Blaid Cymru. Fodd bynnag, cymerodd y ddwy blaid ran adeiladol mewn proses a arweiniodd at gyhoeddi Papur Gwyn ar y cyd, yn cydnabod y gallai ‘mynediad llawn a dirwystr at y farchnad sengl’, yr ymadrodd a ffafriai Llywodraeth Cymru, ac ‘aelodaeth o’r farchnad sengl’, yr ymadrodd llaw-fer cyffredin a ddefnyddir gan bron bawb arall, fod yr un fath â’i gilydd mewn gwirionedd.

Dyna pam, drwy gydol y Papur Gwyn ar y cyd, y mabwysiadwyd yr ymadrodd newydd, ‘cymryd rhan yn y farchnad sengl’, i ddarparu ar gyfer y ddau safbwynt hwnnw. Roedd yn darparu sylfaen ar gyfer parch a chydweithio er budd cenedlaethol. Llywydd, mae’n fater o onestrwydd i mi na ddylai fy safbwynt a safbwynt fy mhlaid gael eu camfynegi, ac mae’n destun gofid mawr fod hynny wedi digwydd ddoe.

Mae’n bwysig am mai mater aelodaeth o’r farchnad sengl yw’r mater sy’n diffinio ein cyfnod bellach. Mae Llywodraeth leiafrifol Dorïaidd yn San Steffan, a’i thrwyn yn gwaedu ar ôl etholiad cyffredinol y DU yn ddiweddar, wedi rhoi cyfle i bob un ohonom sy’n ceisio osgoi Brexit caled sicrhau perthynas gyda’r UE yn y dyfodol sy’n cynnal ein budd economaidd ac yn sicrhau parhad yn y bartneriaeth wleidyddol gyda’n cyfeillion a’n cynghreiriaid ar y cyfandir—cyfle a oedd yn ymddangos yn bell ychydig wythnosau’n ôl. Yn wir, rwy’n croesawu’n fawr iawn y darn a gyhoeddwyd ddoe yn ‘The Guardian’ gan fwy na 50 o wleidyddion, yn galw am barhau ein haelodaeth o’r farchnad sengl. Roedd llawer o Gymru ymhlith ei awduron, yn cynnwys Madeleine Moon, Stephen Doughty, yr Arglwydd Hain, Ann Clwyd a Chris Bryant.

Mae ein cynnig heddiw yn ailddatgan ymrwymiad y Cynulliad hwn i’r Papur Gwyn yng Nghymru, y cyhoeddiad mwyaf cynhwysfawr a gyhoeddwyd hyd yma yn y DU yn fy marn i ar y berthynas gyda’r UE yn y dyfodol, a’r fframwaith ar gyfer diogelu cyfansoddiad Cymru. Rydym yn nodi gyda gofid mawr fod Llywodraeth y DU yn parhau i fod yn amharod ar hyn o bryd i ymgysylltu’n briodol â’r Llywodraethau a’r Seneddau datganoledig ar Brexit sy’n gweithio i bawb. Yn wir, mae’n adlewyrchiad o natur anghytbwys yr undeb gorganolog ac anghyfartal hwn fod y trafodaethau pwysicaf a gafwyd erioed mewn cyfnod o heddwch wedi cychwyn heb fod unrhyw gynnig wedi’i wneud hyd yn oed ar drafodaethau llawn a phriodol rhwng gwledydd yr ynysoedd hyn, heb sôn am fod wedi’u cwblhau.

Credaf y bydd ymagwedd aros i weld Llywodraeth y DU yn cael ei hamlygu’n fuan iawn fel un sy’n anghynaladwy, yn annheg ac yn anfoddhaol i bobl Cymru. Ni allant fforddio aros i weld pan fo tynged eu swyddi a’u cymunedau yn y fantol.

Thank you very much. I have selected the two amendments to the motion. I call on Mark Isherwood to move amendments 1 and 2, tabled in the name of Paul Davies—Mark Isherwood.

Diolch yn fawr iawn. Rwyf wedi dethol y ddau welliant i’r cynnig. Galwaf ar Mark Isherwood i gynnig gwelliannau 1 a 2, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies—Mark Isherwood.

Gwelliant 1—Paul Davies

Dileu pwynt 2 a rhoi yn ei le:

Yn nodi Papur Polisi Llywodraeth y DU ‘The United Kingdom’s exit from, and new partnership with, the European Union’ sy’n nodi ein bod eisoes wedi ymrwymo na chaiff unrhyw benderfyniadau a wneir ar hyn o bryd gan y gweinyddiaethau datganoledig eu tynnu oddi arnynt ac y byddwn yn defnyddio’r cyfle i ddwyn y broses o wneud penderfyniadau yn ôl i’r DU i sicrhau bod mwy o benderfyniadau yn cael eu datganoli.

Amendment 1—Paul Davies

Delete point 2 and replace with:

Notes the UK Government’s Policy Paper ‘The United Kingdom’s exit from, and new partnership with, the European Union’ which states that ‘we have already committed that no decisions currently taken by the devolved administrations will be removed from them and we will use the opportunity of bringing decision making back to the UK to ensure that more decisions are devolved’.

Gwelliant 2—Paul Davies

Dileu pwynt 3 a rhoi yn ei le:

Yn nodi bod Prif Weinidog y DU wedi bod yn glir am ei bwriad i gael cytundeb wedi’i deilwra sy’n gweithio i’r DU gyfan, sy’n sicrhau’r fasnach fwyaf rhydd bosibl o ran tariff a rhwystr â’n cymdogion Ewropeaidd, drwy gytundeb masnach rydd newydd, cynhwysfawr, hyderus ac uchelgeisiol.

Amendment 2—Paul Davies

Delete point 3 and replace with:

Notes that the Prime Minister has been very clear that she wants a bespoke deal that works for the whole of the UK, embracing the most tariff and barrier-free trade possible with our European neighbours through a new, comprehensive, bold and ambitious free trade agreement.

Cynigiwyd gwelliannau 1 a 2.

Amendments 1 and 2 moved.

Diolch. We celebrate the fact that the National Assembly for Wales is the national Parliament of Wales and I’m pleased to move amendments 1 and 2, noting that the UK Government’s February 2017 policy paper, ‘The United Kingdom’s exit from, and new partnership with, the European Union’, states:

‘we have already committed that no decisions currently taken by the devolved administrations will be removed from them and we will use the opportunity of bringing decision making back to the UK to ensure that more decisions are devolved.’

The Prime Minister has been very clear that she wants a bespoke deal that works for the whole of the UK, embracing the most tariff- and barrier-free trade possible with our European neighbours. As the Prime Minister said in her January Lancaster House speech,

‘being out of the EU but a member of the single market would mean complying with the EU’s rules and regulations that implement…the “4 freedoms” of goods, capital, services and people.’

She added:

‘It would to all intents and purposes mean not leaving the EU at all. And that is why both sides in the referendum campaign made it clear that a vote to leave the EU would be a vote to leave the single market.’

‘Instead’, she said,

‘we seek the greatest possible access to it through a new, comprehensive, bold and ambitious free trade agreement.’

More recently, she’s also said we need to

‘ensure that we get the right trade deal so that farmers can continue to export their produce to the European Union but also…trade around the rest of the world’.

It is this and not hard Brexit that has been the UK Government’s stated goal throughout. Although, as the Prime Minister stated, if we threw away our negotiating position at a stroke by rejecting the idea of walking away with no deal, Brussels would think Christmas had come early. As the Chancellor said last weekend, no deal would be a bad deal, although one purpose-built to punish would be worse.

As negotiations now move forward, it is in the interests of both sides to recognise that there can only be two winners or two losers. The UK is the EU’s largest export partner, guaranteeing millions of jobs. It is overwhelmingly in the EU’s interest to agree a friendly UK-EU free trade deal. The UK is Ireland’s second largest trading partner in terms of value, and largest in terms of volume. In meetings with Irish Government representatives on Monday, the external affairs committee heard that the common travel area issue should be resolved without any real problem, and that Brexit would not close the time advantage of using the UK land bridge to access continental markets. As the Foreign Secretary said last weekend:

‘We can and must deliver on the will of the people. We can reflect the mandate of the more than 80% of MPs whose manifestos pledged them to support Brexit.’

‘If we get it right’, he said, ‘(and’, he said,

‘there is much more good will on both sides than you might think), then we can end up with a deep and special partnership with the EU; a strong EU buttressed by and supporting a strong UK—and still trading and co-operating closely with each other, too.’

‘We are going to deliver’,

he said,

‘not a soft Brexit or a hard Brexit—but an open Brexit, one that ensures that the UK is still turned outwards, and more engaged with the world than ever before.’

The First Minister was correct. You can only be a member of the single market if you are a full member. Although both Jeremy Corbyn and John McDonnell have insisted that Labour is formally committed to taking Britain out of the single market and the customs union, Labour’s shadow Brexit Secretary said last weekend that the option of retaining UK membership of the EU customs union should be left on the table. This is counterintuitive because it would prevent the UK from negotiating international trade deals outside single market membership, and, as we also heard in Ireland on Monday, you can leave the customs union and still have customs arrangements afterwards.

To restate, Welsh Conservatives want agreed UK-wide frameworks that respect the devolved settlement as funding schemes and initiatives are returned from the European Union. We therefore welcome confirmation, in notes accompanying today’s Queen’s Speech, that the repeal Bill, transferring existing EU legislation into UK law, will be a transitional arrangement to provide certainty immediately after exit and allow intensive discussion and consultation with devolved administrations on where lasting common frameworks are needed. I emphasise we believe those frameworks must be agreed. Thank you.

Diolch. Rydym yn dathlu’r ffaith mai Cynulliad Cenedlaethol Cymru yw Senedd genedlaethol Cymru ac rwy’n falch o gynnig gwelliannau 1 a 2, gan nodi bod papur polisi Llywodraeth y DU ym mis Chwefror 2017, ‘The United Kingdom’s exit from, and new partnership with, the European Union’, yn datgan:

rydym eisoes wedi ymrwymo na fydd unrhyw benderfyniadau a wneir ar hyn o bryd gan y gweinyddiaethau datganoledig yn cael eu dwyn oddi wrthynt a byddwn yn manteisio ar y cyfle i ddod â’r broses o wneud penderfyniadau yn ôl i’r DU er mwyn sicrhau bod mwy o benderfyniadau’n cael eu datganoli.

Mae Prif Weinidog y DU wedi dweud yn glir iawn ei bod eisiau cytundeb pwrpasol sy’n gweithio ar gyfer y DU gyfan, gan groesawu’r fasnach fwyaf didariff a dirwystr sy’n bosibl gyda’n cymdogion Ewropeaidd. Fel y dywedodd y Prif Weinidog yn ei haraith yn Lancaster House ym mis Ionawr,

byddai bod ar y tu allan i’r UE ond yn aelod o’r farchnad sengl yn golygu cydymffurfio â rheolau a rheoliadau’r UE sy’n gweithredu...y "4 rhyddid" i nwyddau, cyfalaf, gwasanaethau a phobl.

Ychwanegodd:

I bob pwrpas byddai’n golygu peidio â gadael yr UE o gwbl. A dyna pam y dywedodd y ddwy ochr yn ymgyrch y refferendwm yn glir y byddai pleidlais i adael yr UE yn bleidlais i adael y farchnad sengl.

Yn lle hynny, meddai’r Prif Weinidog,

rydym yn ceisio cymaint o fynediad â phosibl ati drwy gytundeb masnach rydd newydd, cynhwysfawr, beiddgar ac uchelgeisiol.

Yn fwy diweddar, dywedodd hefyd fod angen i ni

sicrhau ein bod yn cael y cytundeb masnach cywir fel y gall ffermwyr barhau i allforio eu cynnyrch i’r Undeb Ewropeaidd, ond hefyd... i fasnachu o amgylch gweddill y byd.

Hyn ac nid Brexit caled yw nod datganedig Llywodraeth y DU wedi bod drwyddi draw. Er, fel y dywedodd y Prif Weinidog, pe baem yn cael gwared ar ein safbwynt negodi ar unwaith drwy wrthod y syniad o gerdded ymaith heb gytundeb, byddai Brwsel wrth ei bodd. Fel y dywedodd y Canghellor y penwythnos diwethaf, byddai peidio â chael cytundeb yn gytundeb gwael, er y byddai un a luniwyd yn bwrpasol i gosbi yn waeth.

Wrth i drafodaethau symud ymlaen yn awr, mae’n fuddiol i’r ddwy ochr gydnabod na all fod ond dau enillydd neu ddau gollwr. Y DU yw partner allforio mwyaf yr UE, gan warantu miliynau o swyddi. Mae o fudd enfawr i’r UE gytuno ar gytundeb masnach rydd cyfeillgar i’r DU a’r UE. Y DU yw partner masnachu mwyaf ond un Iwerddon o ran gwerth, a’r mwyaf o ran cyfaint. Mewn cyfarfodydd gyda chynrychiolwyr o Lywodraeth Iwerddon ddydd Llun, clywodd y pwyllgor materion allanol y dylai mater yr ardal deithio gyffredin gael ei ddatrys heb unrhyw broblem go iawn, ac na fyddai Brexit yn cau’r fantais amser o ddefnyddio pont dir y DU i gael mynediad at farchnadoedd y cyfandir. Fel y dywedodd yr Ysgrifennydd Tramor y penwythnos diwethaf:

Fe allwn, ac mae’n rhaid inni gyflawni ewyllys y bobl. Gallwn adlewyrchu mandad y mwy na 80% o ASau y mae eu maniffestos wedi’u hymrwymo i gefnogi Brexit.

Os ydym yn ei gael yn iawn, meddai,

(ac mae llawer mwy o ewyllys da ar y ddwy ochr nag y meddyliech), yna gallwn sicrhau partneriaeth ddofn ac arbennig â’r UE; UE cryf wedi’i gadarnhau gan, ac yn cefnogi Teyrnas Unedig gref—ac sy’n dal i fasnachu a chydweithio’n agos â’i gilydd hefyd.

Rydym yn mynd i gyflawni,

dywedodd,

nid Brexit meddal neu Brexit caled—ond Brexit agored, un sy’n sicrhau bod y DU yn dal i droi tuag allan, ac yn ymwneud mwy â’r byd nag erioed o’r blaen.

Roedd y Prif Weinidog yn llygad ei le. Ni allwch fod yn aelod o’r farchnad sengl heb fod yn aelod llawn. Er bod Jeremy Corbyn a John McDonnell wedi mynnu bod Llafur wedi ymrwymo’n ffurfiol i fynd â Phrydain allan o’r farchnad sengl a’r undeb tollau, dywedodd Ysgrifennydd Brexit yr wrthblaid Lafur y penwythnos diwethaf y dylai’r opsiwn o barhau aelodaeth y DU o undeb tollau’r UE gael ei adael ar y bwrdd. Mae hyn yn groes i reddf gan y byddai’n atal y DU rhag trafod cytundebau masnach ryngwladol y tu allan i’w haelodaeth o’r farchnad sengl, ac fel y clywsom hefyd yn Iwerddon ddydd Llun, gallwch adael yr undeb tollau a pharhau i gael trefniadau tollau wedyn.

I ailddatgan, mae’r Ceidwadwyr Cymreig eisiau fframweithiau wedi’u cytuno ar draws y DU sy’n parchu’r setliad datganoli wrth i gynlluniau a mentrau cyllido gael eu dychwelyd o’r Undeb Ewropeaidd. Rydym yn croesawu’r cadarnhad felly, yn y nodiadau i gyd-fynd ag Araith y Frenhines heddiw, y bydd y Bil diddymu, sy’n trosglwyddo deddfwriaeth bresennol yr UE i gyfraith y DU, yn drefniant trosiannol i ddarparu sicrwydd yn syth ar ôl gadael ac yn caniatáu trafodaeth ac ymgynghori manwl â’r gweinyddiaethau datganoledig o ran ble y mae angen fframweithiau cyffredin parhaol. Rwy’n pwysleisio ein bod yn credu bod yn rhaid cytuno ar y fframweithiau hynny. Diolch.

Diolch i Blaid Cymru am ddod â’r drafodaeth bwysig yma i’r adwy heddiw. Mae’r drafodaeth, wrth gwrs, yn dilyn o’r drafodaeth ddoe ar Brexit a datganoli, ac, wrth gwrs, mae hefyd yn rhoi cyfle inni heddiw i ystyried rhai o’r pwyntiau sydd yn Araith y Frenhines. Mae bron yn flwyddyn ers i bobl Cymru bleidleisio i adael yr Undeb Ewropeaidd—penderfyniad rydw i’n meddwl fydd yn dal i greu canlyniadau andwyol dros ben ar ein heconomi ac ar swyddi yn ein gwlad ni.

Now, we’ll be discussing some of the consequences of Brexit, a year on, at a conference that I’m hosting in Hay-on-Wye this weekend, where we’ll hear a whole range of experts, including Sir Keir Starmer, Lord John Kerr, the author of article 50, and Neil Kinnock, the former Vice President of the European Commission, along with lots of other business and trade union and academic experts. There are a few tickets left, if anyone would like to join us.

Un peth fyddwn ni’n ei drafod yn y gynhadledd yw’r ffordd y mae canlyniadau’r etholiad wedi newid y sefyllfa. Rwy’n credu ac yn gobeithio bod Brexit caled ar ben, ac rydw i’n mynd i ddiffinio Brexit caled, achos rydw i’n meddwl bod hynny’n un o’r problemau—nid oes neb cweit yn deall beth yw Brexit caled. Rydw i’n meddwl mai Brexit caled yw un sy’n rhoi rhwystro mewnfudo yn flaenoriaeth o flaen pob penderfyniad arall yn y drafodaeth. Rydw i’n obeithiol nawr y byddwn ni’n symud tuag at Brexit synhwyrol, un meddal, sydd yn rhoi swyddi a’r economi yn flaenoriaeth dros bopeth arall. Ond ni fydd gobaith i ni ennill y ddadl yma os na fydd ein pleidiau ni’n cydweithredu lle mae hynny’n bosibl. Rydw i’n falch i glywed bod Steffan Lewis yn cytuno â hynny heddiw, ac rydw i’n meddwl ei bod hi’n bwysig i ni gydweithredu. Mae angen i ni dawelu’r rhethreg, rydw i’n meddwl, os yn bosibl. Mae’r mater yma yn un bwysig dros ben i’n gwlad ni. Mae’n rhoi rôl ein gwlad a’n pobl yn gyntaf. Y ffaith yw ein bod ni mewn trafodaeth gyda 27 o wledydd eraill. So, mae 27 yn erbyn un. Er fy mod i’n teimlo’n angerddol tuag at yr Undeb Ewropeaidd, rydw i’n teimlo mwy o angerdd fyth tuag at fy ngwlad i, ac rydw i yn meddwl ei bod hi’n bwysig ein bod ni’n cael y gorau posibl i Gymru ac i’r Deyrnas Unedig.

Heddiw, rydym wedi clywed yr araith frenhinol; beth yw blaenoriaethau Llywodraeth Prydain. Mae’r Prif Weinidog wedi dweud ei bod hi eisiau gweld Brexit sy’n gweithio i Brydain oll. Ond, sut mae hynny’n bosibl os nad yw hi wedi siarad gyda Chymru? Nid oes dal ddim trafodaeth wedi bod gyda Llywodraeth Cymru ar y ‘great repeal Bill’, er ei fod e yn araith y Frenhines heddiw, ac rydw i’n siŵr bod drafft ohono ar gael. Rydw i’n falch i weld bod Carwyn Jones wedi cyhoeddi ddoe fod Llywodraeth Cymru yn edrych nawr ar baratoi ‘continuity Bill’ rhag ofn bod y ‘great repeal Bill’ yn sefyll ar draed Llywodraeth Cymru. Mae’n hollbwysig bod y pwerau sy’n perthyn i Gymru, ac a fenthycwyd i’r Undeb Ewropeaidd pan sefydlwyd y Cynulliad, yn dod yn ôl yn uniongyrchol yma. Nid oes nodi yn Araith y Frenhines heddiw, mewn perthynas ag amaeth na physgota, bod unrhyw rôl gan Lywodraeth Cymru; jest brawddeg bach yn cymryd yn ganiataol y bydd polisïau cenedlaethol newydd yn cael eu cyflwyno.

I thank Plaid Cymru today for bringing this important debate to the table. It follows the discussion yesterday on Brexit and devolution and, of course, it also gives us an opportunity today to consider some of the points that are in the Queen’s Speech. It’s nearly a year now since the people of Wales voted to leave the European Union. It was a decision that I think will create detrimental impacts for our economy and jobs in our nation.

Nawr, byddwn yn trafod rhai o ganlyniadau Brexit, flwyddyn yn ddiweddarach, mewn cynhadledd rwy’n ei chynnal yn y Gelli Gandryll y penwythnos hwn, pan fyddwn yn clywed ystod eang o arbenigwyr, gan gynnwys Syr Keir Starmer, yr Arglwydd John Kerr, awdur erthygl 50, a Neil Kinnock, cyn Is-lywydd y Comisiwn Ewropeaidd, ynghyd â llawer o arbenigwyr eraill ym maes busnes, yr undebau llafur a’r byd academaidd. Nid oes llawer o docynnau ar ôl, os hoffai unrhyw un ymuno â ni.

One thing that we will discuss in the conference is the way that the results of the election have changed the position. Now, I believe and hope that a hard Brexit is no longer on the table. I’m going to define a hard Brexit, because I think that’s one of the problems, that nobody quite understands what a hard Brexit means. I think that a hard Brexit is one that puts immigration controls as a priority ahead of all other decisions in the negotiations. I hope now that we will move towards a sensible Brexit, a soft Brexit, which puts jobs and the economy as the priority. But we can’t win this argument unless our parties co-operate and collaborate where that’s possible, and I’m pleased to hear that Steffan Lewis agrees with that. And I do think it is important that we do work together. We need to calm down the rhetoric if at all possible. This is a hugely important issue for our country. It puts the role of our nation and our people first. The fact is that we are negotiating with 27 other nations, the 27 against one, and although I feel passionately as a European, I feel even greater passion towards my own nation, and I do think it’s important that we get the best possible deal for Wales and for the UK.

Today we heard the Queen’s Speech and the priorities of the UK Government. The Prime Minister has said that she wants to see a Brexit that works for the whole of the UK, but how is that possible unless she’s spoken to Wales? There has still been no discussion with the Welsh Government on the great repeal Bill, although it’s contained within the Queen’s Speech today and I’m sure that a draft of it is available. I’m pleased to see that Carwyn Jones yesterday announced that the Welsh Government is now looking to prepare a continuity Bill in case the great repeal Bill actually has detrimental impacts for the Welsh Government. It’s crucially important that the powers that belong to Wales but were handed to the EU when the Assembly was established come directly back to this place. There is no mention in the Queen’s Speech today in relation to agriculture or fisheries that the Welsh Government has any role; there is just a brief sentence taking it for granted that new national policies will be introduced.

Jest ar y pwynt yna, a ydy hi’n rhannu’r pryder sydd gennyf i, fod y frawddeg sydd yn Araith y Frenhines sy’n dweud na fydd pwerau’n cael eu tynnu oddi ar y Cynulliad ddim yn unrhyw ateb i beth a ddaw o’r pwerau hynny sydd nawr ar lefel yr Undeb Ewropeaidd, ac a ddylai ddod yn syth i’r Cynulliad hwn yn sgil gadael yr Undeb Ewropeaidd?

Just on that point, does she share my concern that the sentence in the Queen’s Speech that says that powers won’t be withdrawn from the Assembly isn’t any kind of solution to what will come from those powers that are now at the European level, and should come directly to this Assembly in the wake of Brexit?

Wel, nid wyf yn meddwl bod beth sydd yn Araith y Frenhines yn ei gwneud hi’n ddigon clir yn union ble—y ffaith y dylai’r pwerau yna ddod yn uniongyrchol yn ôl atom ni. Mae’r ffaith ei bod hi’n sôn, ac yn cymryd yn ganiataol, y bydd yna bolisi amaethyddol dros Brydain, heb unrhyw ymgynghoriad, rydw i’n meddwl, yn cymryd y Siambr yma yn ganiataol; nid yw’n dderbyniol. Byddwn i’n hoffi gofyn i’r Aelodau mwy goleuedig yn y Blaid Dorïaidd sydd yn y Siambr heddiw i gael gair bach tawel i egluro i Theresa May sut mae datganoli yn gweithio.

Mae’n ddiddorol i weld bod Bil tollau a Bil fydd yn galluogi Prydain i ffurfio ei gytundebau masnach ei hunan yn mynd i gael eu cyflwyno. Fe fydd dim ond angen y biliau yma os ydym ni’n gadael y ‘customs union’. Ond nid wyf yn meddwl y dylai Theresa May gymryd yn ganiataol y bydd yna fwyafrif yn y Senedd i adael y ‘customs union’. Dyma pam rydw i’n poeni rhywfaint—. Rydw i wedi addo i Steffan Lewis na fyddaf yn gas, so nid wyf eisiau gwneud rhyw bwynt mawr am hyn, ond mae trydydd pwynt Plaid Cymru yn cynnig ger ein bron ni heddiw—. Tra fy mod i’n cytuno’n llwyr y dylai’r Cynulliad gael rôl mewn cytundeb masnach gyda’r Undeb Ewropeaidd, gan, wrth gwrs, y bydd yn cael effaith arnom ni, nid wyf, ar hyn o bryd, yn gyfforddus gyda’r eirfa yn y cynnig, sydd yn derbyn y ffaith y byddwn ni’n gadael y ‘customs union’, gan sôn am gytundebau gyda gwledydd eraill yn y ffordd mae wedi’i ysgrifennu. So, rydw i’n gobeithio y bydd Plaid Cymru yn derbyn y pwynt am y rhesymau rydw i wedi’u hegluro. Nid wyf am wneud pwynt mawr ohoni—ond dyna pam mae jest gyda fi rhywfaint o ofid ein bod ni’n derbyn ein bod ni’n dal yn mynd i adael y ‘customs union’. Nid wyf yn meddwl y dylem ni. Diolch.

I don’t think that what’s contained within the Queen’s Speech makes it sufficiently clear exactly where those powers will lie, and that they should come directly back to us here. The fact that she mentions and assumes that there will be a pan-Britain agriculture policy takes this Chamber for granted, and it’s not acceptable. I would like to ask the more enlightened Members of the Conservative party in the Chamber today to have a quiet word to explain to Theresa May how devolution works.

It’s interesting to see that the customs Bill and a Bill that would allow Britain to form its own trade deals is to be introduced. Now, we will only need these Bills if we leave the customs union, but I don’t think that Theresa May should assume that there will be a majority in Parliament in favour of exiting the customs union, and that’s why I am a little concerned. I have promised Steffan Lewis that I won’t be too malicious on this, and I don’t want to make an issue of this, but the third point in Plaid Cymru’s motion today—. Whilst I agree entirely that the Assembly should have a role in future trade deals with the EU, because, of course, it will have an impact upon us, I am not currently comfortable with the wording of the motion, which accepts the fact that we will leave the customs union, talking about deals with other countries in the way that it is currently worded. So, I hope that Plaid Cymru will accept the point I make for the reasons that I’ve explained. I don’t want to make a big thing of this, but that’s why I am slightly concerned that we are accepting that we are to exit the customs union. I don’t think we should do that. Thank you.

Of course, following on from that point, the paving legislation in the Queen’s Speech today, which referred to the trade deals—they created an entire department, of course, for this very purpose, so the UK Government is clearly still wedded to this path.

The point about the customs union is well made. It isn’t true, of course, that single market membership and trade deals are incompatible. Indeed, EFTA members—all of whom, effectively, by different mechanisms, are inside the single market, either through a bilateral arrangement in the case of Switzerland or through the EEA—are free to engage in agreeing trade deals, either collectively or, indeed, individually. Switzerland, for example, has just ratified a trade deal last week with the Philippines, and it’s open to other EFTA members to want to do that.

So, single market membership—we often hear from the hard Brexiteers that it would prevent the trade deals. Actually, single market membership doesn’t prevent trade deals from being embraced at all. The key point—

Wrth gwrs, yn dilyn ymlaen o’r pwynt hwnnw, mae’r ddeddfwriaeth ymbaratoi yn Araith y Frenhines heddiw, a oedd yn cyfeirio at y cytundebau masnach—roeddent yn creu adran gyfan, wrth gwrs, at yr union ddiben hwn, felly mae Llywodraeth y DU yn amlwg yn dal i ffafrio’r llwybr hwn.

Mae’r pwynt am yr undeb tollau yn cael ei wneud yn dda. Nid yw’n wir, wrth gwrs, fod aelodaeth o’r farchnad sengl a chytundebau masnach yn anghydnaws â’i gilydd. Yn wir, mae aelodau Cymdeithas Masnach Rydd Ewrop—y mae pob un ohonynt, i bob pwrpas, drwy wahanol ddulliau, oddi mewn i’r farchnad sengl, naill ai drwy drefniant dwyochrog yn achos y Swistir neu drwy’r Ardal Economaidd Ewropeaidd—yn rhydd i gytuno ar gytundebau masnach, naill ai gyda’i gilydd neu’n unigol yn wir. Mae’r Swistir, er enghraifft, newydd gadarnhau cytundeb masnach yr wythnos diwethaf gyda’r Pilipinas (Ynysoedd Philippines), ac mae’n agored i aelodau eraill o Gymdeithas Masnach Rydd Ewrop fod eisiau gwneud hynny.

Felly, mae aelodaeth o’r farchnad sengl—rydym yn aml yn clywed gan y bobl Brexit caled y byddai’n atal y cytundebau masnach. A dweud y gwir, nid yw aelodaeth o’r farchnad sengl yn atal cytundebau masnach rhag cael eu croesawu mewn unrhyw fodd. Y pwynt allweddol—

David Rees a gododd—

David Rees rose—

I thank the Member for taking an intervention. I just want one clarification. We keep talking about single market membership. Is there a legal definition of single market membership, so we can be clear about what it actually means?

Diolch i’r Aelod am dderbyn ymyriad. Rwyf eisiau eglurhad ar un peth. Rydym yn siarad o hyd am aelodaeth o’r farchnad sengl. A oes diffiniad cyfreithiol ar gael o aelodaeth o’r farchnad sengl, er mwyn inni allu bod yn glir ynglŷn â’r hyn y mae’n ei olygu mewn gwirionedd?

I don’t want to detain people on this point, because I think Steffan Lewis set it out very admirably. I almost feel as if I am in an ‘Alice in Wonderland’ moment here, you know, when I hear mature politicians actually refusing to accept the term that everyone else in the world uses, including European Union officials and including the Institute for Fiscal Studies. Actually, Full Fact, which did a laudable service during the election campaign, catching politicians out when they’re economical with the old actualité—they even said, ‘Yes, single market membership does exist. It is this—’. The single market is a binary—you’re either in it or you’re outside of it, and that is the issue. You can choose your own language, if you like. There, we were charitable, in Plaid Cymru, in coming up with this term that nobody else uses, by the way—’participation in the single market’—but what you can’t say is that single market membership doesn’t exist, because the entire rest of the world calls it that.

Let’s get back to the core—[Interruption.] Even Stephen Kinnock uses ‘single market membership’—you want to have a word with him. Let’s get back to the core point of the third paragraph of this motion, which is the voice of Wales. If there are going to be trade deals, who’s going to be listening to us? Of course, we have to contrast our situation with the situation that the Walloon Parliament was in—a member of the comprehensive economic trade agreement between Canada and the European Union. Of course, they were holding it up because of some concerns that they had back in February. What people may not realise is, actually, the same process has been followed in Canada, and it’s only in the last week that CETA has been ratified in Canada, because it had to go to every single province and territory, and Quebec was the last province to support it.

The same principle applies in Australia—the Singapore-Australia free trade agreement, for example, and the provision of mutual recognition of goods between Australia and New Zealand. All of the territories—the states and territories—of Australia had to agree to those agreements, and that’s despite the fact that section 92 of the constitution of Australia refers to ‘trade, commerce and intercourse’ between the states being ‘absolutely free’.

They recognise the importance, in a federal situation, of actually recognising the interests of those devolved state territories, and yet what we get from the UK Government at the moment is the promise of the return of the board of trade and Her Majesty’s trade commissioners—it’s back to the eighteenth century. I was almost wondering whether they’re going to bring back the East India Company as well.

I’m all for the politics of the united front, and this is a front where we have to join forces, because we cannot allow a situation where our legitimate and distinct economic interests are ignored by the centre.

Nid wyf am gadw pobl ar y pwynt hwn, oherwydd credaf fod Steffan Lewis wedi’i nodi’n gampus iawn. Rwy’n teimlo bron fel pe bawn mewn moment ‘Alice in Wonderland’ yma, wyddoch chi, pan fyddaf yn clywed gwleidyddion aeddfed yn gwrthod derbyn yr ymadrodd y mae pawb arall yn y byd yn ei ddefnyddio mewn gwirionedd, gan gynnwys swyddogion yr Undeb Ewropeaidd a chan gynnwys y Sefydliad Astudiaethau Cyllid. A dweud y gwir, roedd Full Fact, a fu’n gwasanaethu’n glodwiw yn ystod yr ymgyrch etholiadol, yn dwyn gwleidyddion i gyfrif pan oeddent yn gynnil gyda’r hen actualité—roeddent hyd yn oed yn dweud,’Ydy, mae aelodaeth o’r farchnad sengl yn bodoli. Dyma ydyw—’. Mae’r farchnad sengl yn ddeuaidd—rydych naill ai ynddi neu’r tu allan iddi, a dyna’r broblem. Gallwch ddewis eich iaith eich hun, os dymunwch. Dyna ni, rydym yn garedig ym Mhlaid Cymru, yn creu’r ymadrodd hwn, nad oes neb arall yn ei ddefnyddio, gyda llaw—’cymryd rhan yn y farchnad sengl’—ond ni allwch ddweud nad yw aelodaeth o’r farchnad sengl yn bodoli, gan fod gweddill y byd yn ei alw’n hynny. 

Gadewch i ni fynd yn ôl at y pwynt craidd—[Torri ar draws.]. Mae hyd yn oed Stephen Kinnock yn defnyddio ‘aelodaeth o’r farchnad sengl’—dylech gael gair gydag ef. Gadewch i ni fynd yn ôl at bwynt craidd y trydydd paragraff yn y cynnig hwn, sef llais Cymru. Os oes cytundebau masnach yn mynd i fod, pwy sy’n mynd i fod yn gwrando arnom? Wrth gwrs, mae’n rhaid i ni gyferbynnu ein sefyllfa â’r sefyllfa roedd y Senedd Walwnaidd ynddi—aelod o’r cytundeb masnach economaidd cynhwysfawr rhwng Canada a’r Undeb Ewropeaidd. Wrth gwrs, roeddent yn ei ddal yn ôl oherwydd rhai pryderon a oedd ganddynt yn ôl ym mis Chwefror. Yr hyn nad yw pobl yn sylweddoli o bosibl mewn gwirionedd yw bod yr un broses wedi cael ei dilyn yng Nghanada, a’r wythnos diwethaf yn unig y cafodd y cytundeb masnach economaidd cynhwysfawr ei gadarnhau yng Nghanada, gan ei fod wedi gorfod mynd i bob talaith a thiriogaeth unigol, a Quebec oedd y dalaith olaf i’w gefnogi.

Mae’r un egwyddor yn berthnasol yn Awstralia—y cytundeb masnach rydd rhwng Singapôr ac Awstralia er enghraifft, a darparu cydnabyddiaeth gilyddol i nwyddau rhwng Awstralia a Seland Newydd. Roedd yn rhaid i bob un o diriogaethau—gwladwriaethau a thiriogaethau—Awstralia gytuno i’r cytundebau hynny, a hynny er gwaethaf y ffaith fod adran 92 o gyfansoddiad Awstralia yn nodi bod marchnata, masnachu a chyfathrachu cwbl ddi-dâl rhwng y gwladwriaethau.

Maent yn cydnabod pwysigrwydd, mewn sefyllfa ffederal, cydnabod buddiannau’r tiriogaethau gwladwriaethol datganoledig hynny, ac eto yr hyn a gawn gan Lywodraeth y DU ar hyn o bryd yw’r addewid y bydd y bwrdd masnach a chomisiynwyr masnach ei Mawrhydi yn cael eu hadfer—yn ôl â ni i’r ddeunawfed ganrif. Rwyf bron yn meddwl tybed a ydynt yn mynd i ddod â Chwmni India’r Dwyrain yn ei ôl hefyd.

Rwy’n cefnogi gwleidyddiaeth y ffrynt unedig, ac mae hwn yn ffrynt lle mae’n rhaid inni fod yn unedig, oherwydd ni allwn ganiatáu sefyllfa lle mae ein buddiannau economaidd dilys ac unigryw yn cael eu hanwybyddu gan y canol.

From looking around the Chamber today, I think we’re suffering—apart from Plaid Cymru and UKIP—with Brexit weariness. At least we’re here to engage in the argument.

We have no difficulty, of course, in supporting Plaid Cymru on the first two points of this motion. As I’ve said many, many times before, the Brexit process should not in any way be used to undermine or to row back on the devolution settlement, which the people of Wales have voted for twice in referenda. That would be a betrayal of everything that we stand for.

But point 3 is totally unrealistic. The difference, of course, between Canada and Australia is that in their federal systems, they don’t have the massive imbalance of populations that we have in the United Kingdom between England, Scotland, Wales and Northern Ireland. Where England is 85 per cent of the population of the country, it’s inevitable in those circumstances the United Kingdom Government is not going to accept what this motion asks for. Therefore, I simply can’t understand why it’s being put forward. All that you do in those circumstances is to undermine the good point, which is that of course the interests of Wales should be properly considered and taken into account by the United Kingdom Government, because they are inevitably different from other parts of the country, in particular in agriculture as we know. The import/export position in Wales is different from the United Kingdom as a whole.

Even though we’re massively in deficit with trade with the EU—we export to them £250 billion a year of goods, they export to us well over £300 billion. So, 7 per cent of our UK GDP is accounted for—only 7 per cent, and 93 per cent is trade either internally or with the rest of the world; let’s keep it in perspective, I say that to Eluned Morgan—then there’s a bigger percentage of our gross national product that is consumed by what we purchase from them. That is our bargaining counter with them.

Wrth edrych o gwmpas y Siambr heddiw, rwy’n meddwl ein bod yn dioddef—ar wahân i Blaid Cymru ac UKIP—o flinder Brexit. O leiaf rydym yma i gymryd rhan yn y ddadl.

Nid oes gennym unrhyw anhawster, wrth gwrs, gyda chefnogi Plaid Cymru ar ddau bwynt cyntaf y cynnig hwn. Fel y dywedais lawer tro o’r blaen, ni ddylid defnyddio proses Brexit mewn unrhyw ffordd i danseilio neu i dynnu’n ôl o’r setliad datganoli y mae pobl Cymru wedi pleidleisio drosto ddwywaith mewn refferenda. Byddai hynny’n bradychu popeth y safwn drosto.

Ond mae pwynt 3 yn gwbl afrealistig. Y gwahaniaeth, wrth gwrs, rhwng Canada ac Awstralia yw nad oes ganddynt, yn eu systemau ffederal, yr anghydbwysedd enfawr rhwng poblogaethau fel sydd gennym yn y Deyrnas Unedig rhwng Lloegr, yr Alban, Cymru a Gogledd Iwerddon. Lle mae Lloegr yn 85 y cant o boblogaeth y wlad, mae’n anochel yn yr amgylchiadau hynny nad yw Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn mynd i dderbyn yr hyn y mae’r cynnig hwn yn gofyn amdano. Felly, ni allaf ddeall pam ei fod yn cael ei gyflwyno. Y cyfan y gallwch ei wneud yn yr amgylchiadau hynny yw tanseilio’r pwynt da, sef y dylai buddiannau Cymru gael eu hystyried yn briodol gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig, wrth gwrs, am eu bod yn anochel yn wahanol i rannau eraill o’r wlad, yn arbennig mewn amaethyddiaeth fel y gwyddom. Mae’r sefyllfa mewnforio/allforio yng Nghymru yn wahanol i’r Deyrnas Unedig yn ei chyfanrwydd.

Er bod gennym ddiffyg aruthrol mewn masnach gyda’r UE—rydym yn allforio gwerth £250 biliwn y flwyddyn o nwyddau iddynt, maent hwy’n allforio gwerth ymhell dros £300 biliwn i ni. Felly, mae 7 y cant o’n cynnyrch domestig gros yn y DU wedi’i gyfrif—dim ond 7 y cant, ac mae 93 y cant yn fasnach fewnol neu’n fasnach gyda gweddill y byd; gadewch i ni ei gadw mewn persbectif, rwy’n dweud hynny wrth Eluned Morgan—felly mae canran fwy o’n cynnyrch gwladol gros yn cael ei fwyta gan yr hyn a brynwn ganddynt hwy. Dyna yw ein testun bargeinio gyda hwy.

Thank you for taking the intervention. Can you accept that it is vital to focus on what we can do and where we can try to influence? When you say that we are in a huge deficit, we in Wales are not. We have a surplus.

Diolch i chi am gymryd yr ymyriad. A allwch dderbyn ei bod yn hanfodol canolbwyntio ar yr hyn y gallwn ei wneud a ble y gallwn geisio dylanwadu? Pan fyddwch yn dweud ein bod mewn diffyg enfawr, nid ydym ni yng Nghymru mewn diffyg o’r fath. Mae gennym warged.

I said that a moment ago. To carry on debating on the basis that the United Kingdom has the slightest possibility of adopting this policy is a complete and utter waste of time and actually undermines the good points that we could make. That is the burden of what I want to say in this debate.

The idea that single market membership, however defined, is going to be a runner is, again, not practical politics. Why are we flogging this dead horse? We would be in the single market on that basis but unable to take part in the decision-making processes. That, in a sense, is worse than what we’ve got now. Not only that, but we would be making a financial contribution, which was one of the arguments for leaving the EU in the first place. We contribute, as we know, net, every year, £8 billion, and a very significant part of that would continue to be paid if we were members of the single market, even on the basis of the Swiss model or the Norwegian model, both of which are very different, of course.

Switzerland is free to—and has done, in fact—enter into a free trade agreement with China, whereas the EU has been wholly unable to agree one in the last 50 years. You look down the list of the 56 countries that the EU have trade agreements with: they include Jersey and Guernsey, for example, Andorra, Montenegro and San Marino. They don’t have any trade agreements with any country of any serious size in the world apart from South Korea and Mexico.

Dywedais hynny funud yn ôl. Mae parhau i ddadlau ar y sail fod yna unrhyw bosibilrwydd y bydd y Deyrnas Unedig yn mabwysiadu’r polisi hwn yn wastraff llwyr ar amser ac mewn gwirionedd, mae’n tanseilio’r pwyntiau da y gallem eu gwneud. Dyna’n bennaf yw’r hyn rwyf am ei ddweud yn y ddadl hon.

Unwaith eto, nid yw’r syniad fod aelodaeth o’r farchnad sengl, sut bynnag y’i diffinnir, yn mynd i fod yn bosibl, yn wleidyddiaeth ymarferol. Pam yr ydym yn aredig tywod yn y fath fodd? Byddem yn y farchnad sengl ar y sail honno, ond yn methu cymryd rhan yn y broses o wneud penderfyniadau. Mae hynny, mewn ffordd, yn waeth na’r hyn sydd gennym yn awr. Nid yn unig hynny, ond byddem yn gwneud cyfraniad ariannol, sef un o’r dadleuon o blaid gadael yr UE yn y lle cyntaf. Rydym yn cyfrannu, fel y gwyddom, £8 biliwn net bob blwyddyn, a byddai rhan sylweddol iawn o hwnnw’n parhau i gael ei dalu pe baem yn aelodau o’r farchnad sengl, hyd yn oed ar sail model y Swistir neu’r model Norwyaidd, y ddau ohonynt yn wahanol iawn wrth gwrs.

Mae’r Swistir yn rhydd i ymrwymo—ac mae wedi gwneud, mewn gwirionedd—i gytundeb masnach rydd gyda Tsieina, er bod yr UE wedi bod yn gwbl analluog i gytuno ar un dros y 50 mlynedd diwethaf. Rydych yn edrych ar y rhestr o’r 56 o wledydd y mae gan yr UE gytundebau masnach â hwy: maent yn cynnwys Jersey a Guernsey, er enghraifft, Andorra, Montenegro a San Marino. Nid oes ganddynt gytundebau masnach ag unrhyw wlad o faint sylweddol yn y byd ar wahân i Dde Corea a Mecsico.

I don’t think I’ve got time, I’m sorry. The great opportunity that lies for us in being outside the customs union is that we can enter into trade agreements with the major players in the world. It is difficult; it takes time, obviously, to enter into free trade agreements. We don’t have that possibility when the details of those agreements have to be agreed with 27 other member states, which is why the EU has been incapable of entering into these. Canada is coming up but how long has it taken to negotiate that? There is now not going to be a trade deal with the United States, but we can agree one. The United States is vastly important to the Welsh economy because they’re our biggest single national export destination. So, this is the freedom that we have as a result of being outside the EU.

I’m surprised that Plaid Cymru continues to fight this battle, which was lost a year ago. Yes, of course the British Government should talk meaningfully on a regular basis to the Welsh Government, but if all the First Minister does is to carry on banging on about something that the British Government is never going to agree to, what is the point of those discussions? If you want to succeed, go with the grain and not against it. I’ve urged him therefore to involve Andrew R.T. Davies and myself in a common approach to the United Kingdom Government, because, after all, this is a battle that we have fought and won. I’ve been fighting this battle since before most of the Members opposite there were born, having joined the Anti-Common Market League in 1967. And, of course, I want the outcome for Wales that they want, but at least the method that I employ is one that has a ghost of a chance of success, whereas theirs has none whatsoever.

Nid wyf yn credu bod gennyf amser, mae’n ddrwg gennyf. Y cyfle gwych i ni wrth fod y tu allan i’r undeb tollau yw y gallwn ymrwymo i gytundebau masnach gyda’r chwaraewyr mawr yn y byd. Mae’n anodd, mae’n amlwg yn cymryd amser i lunio cytundebau masnach rydd. Nid oes gennym y posibilrwydd hwnnw pan fydd yn rhaid cytuno gyda 27 aelod-wladwriaeth arall ar fanylion y cytundebau hynny, a dyna pam y mae’r UE wedi bod yn analluog i ymrwymo i’r rhain. Mae Canada ar y ffordd, ond pa mor hir y mae wedi cymryd i drafod y cytundeb hwnnw? Nid oes cytundeb masnach yn mynd i fod gyda’r Unol Daleithiau bellach, ond gallwn gytuno ar un. Mae’r Unol Daleithiau yn hynod o bwysig i economi Cymru am mai hwy yw ein cyrchfan allforio cenedlaethol unigol mwyaf. Felly, dyma’r rhyddid sydd gennym o ganlyniad i fod y tu allan i’r UE.

Rwy’n synnu bod Plaid Cymru yn parhau i ymladd y frwydr hon, a gollwyd flwyddyn yn ôl. Iawn, wrth gwrs y dylai Llywodraeth Prydain siarad yn ystyrlon ar sail reolaidd â Llywodraeth Cymru, ond os mai’r cyfan y mae’r Prif Weinidog yn ei wneud yw parhau i rygnu ymlaen am rywbeth nad yw Llywodraeth Prydain byth yn mynd i gytuno iddo, beth yw diben y trafodaethau hynny? Os ydych am lwyddo, ewch gyda’r graen ac nid yn ei erbyn. Rwyf wedi ei annog, felly, i gynnwys Andrew R.T. Davies a minnau mewn ymateb cyffredin i Lywodraeth y Deyrnas Unedig, oherwydd, wedi’r cyfan, mae hon yn frwydr rydym wedi’i hymladd ac wedi’i hennill. Rwyf wedi bod yn ymladd y frwydr hon ers cyn i’r rhan fwyaf o’r Aelodau gyferbyn gael eu geni, ar ôl ymuno â’r gynghrair yn erbyn y farchnad gyffredin yn 1967. Ac wrth gwrs, rwyf am i Gymru gael y canlyniad y maent ei eisiau, ond o leiaf, mae’r dull a ddefnyddiaf yn un sydd â rhyw obaith o lwyddo, lle nad oes gobaith o gwbl gan eu dull hwy.

Nawr, gyda refferendwm Brexit, erthygl 50, y Bil diddymu mawr a Deddf Cymru 2017, mae yna gryn dipyn o ansicrwydd gwleidyddol y dyddiau yma, a pheryglon i ni fel cenedl yn hyn oll. Mae pawb yn sôn am barchu canlyniad refferendwm, ond ar goll mae’r angen i barchu refferendwm 2011 a phenderfyniad pobl Cymru i gael mwy o bwerau i’r Senedd yma. Nid yw pobl Cymru wedi pleidleisio i golli pwerau o Gymru, ond efo Deddf Cymru 2017, rŷm ni wedi colli grymoedd—193 o faterion wedi’u cipion yn ôl i San Steffan, fel materion cadwedig iddynt hwy, ac yn ogystal â phob peth sy’n berthnasol i’r rheini hefyd, pa bynnag mor wan ydy’r cysylltiad. Heb anghofio pwerau Harri VIII hefyd, lle gall Gweinidogion y Deyrnas Unedig newid Deddfau fan hyn heb ddweud wrthym ni.

Nawr, efo’r Bil diddymu mawr, y papur ymgynghorol yna efo’r clawr glas yn wreiddiol, yn dweud, ym mharagraff 4.2, fod San Steffan yn mynd i gymryd—

Now, with the Brexit referendum, article 50, the great repeal Bill and the Wales Act 2017, there’s been a lot of political uncertainty and dangers for us as a nation in all of this. Everyone talks about respecting the result of the referendum, but what is missing is the need to respect the decision taken by the people of Wales in 2011 and the decision to have more powers for this Senedd. People in Wales didn’t vote to give up those powers, but with the Wales Act 2017, we have seen the roll-back of those powers—193 issues reserved to Westminster, taken back to that place, in addition to all of those things related to those issues, however weak those links may be. Without forgetting the Henry VIII powers also, where UK Government Ministers can change legislation made in this place without telling us.

Now, with the great repeal Bill, that consultation paper with the blue cover, saying, in paragraph 4.2, that Westminster—

Diolch yn fawr i ti am ildio. Fel cyd-aelod o’r Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol, rydw i’n siŵr ei fod yn sylweddoli nad oes modd cyflwyno unrhyw is-Ddeddf yn San Steffan sy’n effeithio ar bwerau’r lle yma heb i’r pwyllgor hwnnw wybod ac inni allu ei drafod o a chyflwyno adroddiad i’r Cynulliad hwn.

Thank you for the intervention. As a fellow member of the Constitutional and Legislative Affairs Committee, I’m sure you realise that there is no way to bring forward any subordinate legislation in Westminster that impacts on this place without this committee discussing it, and introducing a report to this place.

Pwerau Harri VIII—mae angen eu darllen nhw mewn manylder, yn amlwg.

Yn ôl i beth mae papur ymgynghorol y Bil diddymu mawr yn ei ddweud, ym mharagraff 4.2, sef bod San Steffan yn mynd i gymryd y pwerau nôl o Frwsel, gyda’r perig y byddant yn cadw’r rheini dros feysydd datganoledig. Ar ôl colli pwerau yn Neddf Cymru, byddwn efallai mewn perig o golli pwerau hefyd dan y Bil diddymu mawr—amaethyddiaeth, amgylchedd, trafnidiaeth—

Environment: as species champion for the year for grey seals—lunch time, again—my new aquatic friends are very concerned about Wales losing environmental powers that we’ve had here for years and that we want to stay here for years. That’s what I’m hearing from the rocks of Worm’s Head.

Yn y meysydd hyn, felly, mae’r trafod efo Ewrop ar sail Cymru, yr Alban, Gogledd Iwerddon a Lloegr. Dyna beth sy’n digwydd mewn materion datganoledig: y pedair gwlad. Mae’n wastad wedi digwydd a dylai gario ymlaen fel yna. Ac efo’r Bil diddymu mawr, mae yna gonfensiwn o San Steffan yn ymgynghori efo’r Alban a Chymru mewn meysydd datganoledig cyn deddfu, ond efo Cymru a Deddf Cymru, mae defnydd o’r gair ‘normally’ yn allweddol, achos gellir dadlau, efo’r Bil diddymu mawr, nad yw’n achos ‘normal’. Felly, nid oes rhaid i San Steffan drafod efo ni.

Fe ddywedodd Theresa May, i’w dyfynnu:

‘I will not be held to ransom by any devolved administrations’

or ‘divisive nationalists’, whoever they may be.

Hydref diwethaf oedd hynny. Mae’r tirlun gwleidyddol yn amlwg wedi newid yn frawychus iddi hi ers hynny ac ers yr etholiad cyffredinol. Disgwylir iddi weithio efo’r gwledydd datganoledig nawr a pheidio â llusgo pwerau nôl o fan hyn i San Steffan.

Enillwyd pleidlais yma yn y Senedd yn ddiweddar i gael Bil parhad yma er mwyn cadw gafael ar holl ddeddfwriaeth Ewropeaidd ym meysydd sydd wedi’u datganoli, a’u cadw yma yng Nghymru—cadw’r morlo llwyd yn hapus—parhad o’r sefyllfa bresennol, felly. Mae amaethyddiaeth, amgylchedd a’u rheoleiddio eisoes yma yn y Senedd nawr. Mae angen parhad o hynny, nid eu colli i San Steffan. Bil parhad amdani, felly. Diolch yn fawr.

Henry VIII powers—you clearly need to read them in detail.

To return back to the consultation paper on the great repeal Bill, paragraph 4.2 says that Westminster is to take powers back from Brussels, with the risk that they will retain those in devolved areas. Having seen powers rolled back in the Wales Act, we are at risk of losing further powers under the great repeal Bill—agriculture, environment, transport—

Yr Amgylchedd: fel hyrwyddwr rhywogaethau’r flwyddyn dros y morlo llwyd—amser cinio eto—mae fy ffrindiau dyfrol newydd yn poeni’n fawr ynglŷn â Chymru’n colli pwerau amgylcheddol a fu gennym yma ers blynyddoedd, pwerau rydym am iddynt aros yma am flynyddoedd. Dyna beth rwy’n ei glywed oddi ar greigiau Pen Pyrod.

In these areas, therefore, the discussions and negotiations with Europe are on a Wales, Scotland, Northern Ireland and England basis. That’s what happens in the devolved fields: the four nations. It always has been the case and it should continue in that vein. And with the great repeal Bill, there is a convention from Westminster of consulting with Wales and Scotland in devolved areas prior to legislation, but with the Wales Act, the use of the word ‘normally’ is crucial, because one could argue, with the great repeal Bill, that it isn’t a ‘normal’ case. Therefore, Westminster wouldn’t have to discuss these issues with us.

And Theresa May stated, to quote:

Ni chaf fy nal yn wystl gan unrhyw weinyddiaethau datganoledig

neu ‘genedlaetholwyr ymrannol’, pwy bynnag yw’r rheini.

That was last October. The political landscape has been transformed, clearly, for her in a frightening way, and since the general election also. She’s expected now to work with the devolved nations and not to roll back powers from this place to Westminster.

A vote was won here in the Senedd recently to get a continuity Bill in order to keep hold of all of the European legislation in those devolved areas, and to retain those powers here in Wales—to keep the grey seal happy—a continuation of the current situation, therefore. Agriculture, the environment and the regulations of those fields already sit here in this Senedd, and we need a continuation of that, not to see those powers rolled back to Westminster. A continuity Bill is therefore required. Thank you.

Thank you. I call on the Cabinet Secretary for Finance and Local Government, Mark Drakeford.

Diolch. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol, Mark Drakeford.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Well, two weeks ago, on the Wednesday before this month’s general election, I had to explain to the Chamber that the Government would be unable to support some elements in a detailed Plaid Cymru motion on Brexit, because at the time I said that I thought it was very important that, as we entered the post-election period, we stick to the fundamental case that we set out in ‘Taking Wales Forward’, as agreed between our two parties. Today, the Government side will vote for this much tighter motion because we believe that it articulates some shared Welsh interests, and I was very glad to hear what Steffan Lewis said in introducing the debate about the way in which our joint White Paper continues to represent the best statement of our joint view.

Dirprwy Lywydd, I should be clear that the Government would not support either of the two Conservative amendments. They appear to have been drafted as though the general election had never taken place. Indeed, they reflect the position of the Conservative Party more generally, trapped in the headlights of a car crash of their own making. It is simply not good enough to repeat the position taken by the Prime Minister in the days before she threw away her majority. That position was put before the electorate on 8 June. We were told that it was the key question that had motivated the calling of the election, and when the public has decided otherwise, the UK Government cannot simply cannot carry on, as the Conservative Party amendments to this debate do, as if nothing had happened.

Now, the motion before the Assembly asserts our democratic credentials in representing Welsh interests. It reaffirms our long-held position that devolved competencies exercised at the EU level remain, as Dr Dai Lloyd just articulated, and with all the authority that he brought from his friends at the end of Worm’s Head—that those competencies remain here in the National Assembly once Brexit has taken place. Last week, the First Minister published our paper on Brexit and devolution. The document makes it clear that, as we have repeatedly emphasised, after we have left the European Union, powers already devolved to Wales remain devolved. And let me be absolutely clear with Members that we will oppose any attempt by the UK Government to reclaim any powers over areas of devolved competence for itself. And that is a position that we have articulated—

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Wel, bythefnos yn ôl, ar y dydd Mercher cyn etholiad cyffredinol y mis hwn, roedd yn rhaid i mi esbonio i’r Siambr na fyddai’r Llywodraeth yn gallu cefnogi rhai elfennau mewn cynnig manwl gan Blaid Cymru ar Brexit, oherwydd ar y pryd dywedais fy mod yn meddwl ei bod yn bwysig iawn, wrth i ni gychwyn ar y cyfnod ar ôl yr etholiad, ein bod yn cadw at yr achos sylfaenol a nodwyd gennym yn ‘Symud Cymru Ymlaen’, fel y cytunwyd rhwng ein dwy blaid. Heddiw, bydd ochr y Llywodraeth yn pleidleisio o blaid y cynnig llawer tynnach hwn oherwydd ein bod yn credu ei fod yn mynegi rhai diddordebau Cymreig a rennir, ac roeddwn yn falch iawn o glywed yr hyn a ddywedodd Steffan Lewis wrth gyflwyno’r ddadl am y ffordd y mae ein Papur Gwyn ar y cyd yn parhau i gynrychioli’r mynegiant gorau o’r safbwynt a rannwn.

Dirprwy Lywydd, dylwn fod yn glir nad yw’r Llywodraeth am gefnogi’r naill na’r llall o ddau welliant y Ceidwadwyr. Mae’n ymddangos fel pe baent wedi cael eu drafftio fel pe na bai’r etholiad cyffredinol erioed wedi digwydd. Yn wir, maent yn adlewyrchu sefyllfa’r Blaid Geidwadol yn fwy cyffredinol, wedi’i dal yng ngoleuadau damwain car a achoswyd ganddynt hwy eu hunain. Nid yw ailadrodd safbwynt y Prif Weinidog yn y dyddiau cyn iddi luchio ei mwyafrif ymaith yn ddigon da. Rhoddwyd y safbwynt hwnnw gerbron yr etholwyr ar 8 Mehefin. Dywedwyd wrthym mai hwn oedd y cwestiwn allweddol a oedd yn ysgogiad i alw’r etholiad, a phan fo’r cyhoedd wedi penderfynu fel arall, ni all Llywodraeth y DU ddal ati, fel y mae gwelliannau’r Blaid Geidwadol i’r ddadl hon yn ei wneud, fel pe na bai dim wedi digwydd.

Nawr, mae’r cynnig sydd gerbron y Cynulliad yn datgan ein cymwysterau democrataidd i gynrychioli buddiannau Cymru. Mae’n ailddatgan ein safbwynt hirsefydlog fod cymwyseddau datganoledig a arferir ar lefel yr UE yn parhau, fel y mae Dr Dai Lloyd newydd ddweud, a chyda’r holl awdurdod a gafodd gan ei ffrindiau ar ben draw Pen Pyrod—y dylai’r cymwyseddau hynny aros yma yn y Cynulliad Cenedlaethol pan fydd Brexit wedi digwydd. Yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd y Prif Weinidog ein papur ar Brexit a datganoli. Mae’r ddogfen yn nodi’n glir, fel rydym wedi pwysleisio dro ar ôl tro, y bydd pwerau a ddatganolwyd eisoes i Gymru yn parhau wedi’u datganoli ar ôl i ni adael yr Undeb Ewropeaidd. A gadewch i mi fod yn gwbl glir wrth yr Aelodau y byddwn yn gwrthwynebu unrhyw ymgais gan Lywodraeth y DU i adennill unrhyw bwerau dros feysydd cymhwysedd datganoledig er ei fwyn ei hun. A dyna safbwynt rydym wedi’i fynegi—

Simply, given your current comment there and your earlier comment in your first referral to the amendments, and amendment 1—amendment 1 commits that no decisions currently taken by the devolved administrations will be removed, and talks about the opportunity of bringing more decision making to the devolved level. From what you’re saying, you don’t oppose that, and surely, in recognising amendment 1, you’d be acknowledging that commitment.

Yn syml, o ystyried eich sylw yn y fan honno a’ch sylw cynharach yn eich cyfeiriad cyntaf at y gwelliannau, a gwelliant 1—mae gwelliant 1 yn ymrwymo na fydd unrhyw benderfyniadau a wneir ar hyn o bryd gan y gweinyddiaethau datganoledig yn cael eu dileu, ac yn sôn am y cyfle i ddod â mwy o benderfyniadau i’w gwneud ar y lefel ddatganoledig. O’r hyn a ddywedwch, nid ydych yn gwrthwynebu hynny, ac wrth gydnabod gwelliant 1, mae’n siŵr y byddech yn cydnabod yr ymrwymiad hwnnw.

The problem with the amendment, and the problem with what the Member has just said, is the deep ambiguity that lies behind that statement. As we’ve already heard in this debate, the Queen’s Speech today has a sentence in it that appears to act in precisely the opposite direction, saying that there are to be national arrangements in the fields of the environment and agriculture that cannot be achieved without taking away from this National Assembly responsibilities that are already devolved to it. We have made crystal clear to the UK Government, both before and since the general election, that if they choose to go down that route—and we have explained to them why there is absolutely no need for them to go down that route, because we will be prepared to come to the table and discuss ways of achieving sensible UK-wide arrangements without them acting in that way—but if they choose to do it, there will be a fight on their hands. It is a fight that they do not need to have, but it will be, Dirprwy Lywydd, a fight of their own making.

Now, we say that devolution is an established part of the UK constitution, and that the UK’s withdrawal from the EU must therefore respect and reflect the reality of devolution. The First Minister wrote to the Prime Minister last week. He stressed that the repeal Bill—interesting to see that the word ‘great’ has disappeared from the repeal Bill, in line with the more modest ambitions of Mrs May—but the First Minister made it clear to the Prime Minister that the—[Interruption.] Humility—that is what lies behind the absence of greatness. The First Minister made it clear that that Bill must fully respect existing devolution settlements and, as I’ve said, that the Welsh Government stands ready to work constructively and positively with the UK Government to help frame the legislation to achieve just that. I have spoken directly with the Secretary of State for Exiting the European Union since the general election, and once again, I laid out our position on that matter, and both Simon Thomas and Eluned Morgan are right to sound a note of concern about how that is now represented in the Queen’s Speech.

In a document that the First Minister has published, we propose the establishment of a UK council of Ministers for discussing and agreeing such frameworks. The policy document ‘Brexit and Devolution’ makes it clear that a UK council of Ministers could be utilised to gain agreement on areas where reserved powers and devolved powers are interconnected, and devolved administrations have a strong interest in UK Government policy, even when that policy is not formally devolved. UK-wide discussions and agreement in some aspects of non-devolved policy will be needed in order to ensure that policies have legitimacy across the whole of the United Kingdom.

Y broblem gyda’r gwelliant, a’r broblem gyda’r hyn y mae’r Aelod newydd ei ddweud, yw’r amwysedd dwfn sy’n sail i’r datganiad hwnnw. Fel y clywsom eisoes yn y ddadl hon, mae Araith y Frenhines heddiw yn cynnwys brawddeg sydd i’w gweld yn gweithredu i’r cyfeiriad arall yn llwyr, drwy ddweud y bydd yna drefniadau cenedlaethol ym maes yr amgylchedd ac amaethyddiaeth na ellir eu cyflawni heb fynd â chyfrifoldebau sydd eisoes wedi’u datganoli iddo oddi wrth y Cynulliad Cenedlaethol hwn. Rydym wedi dweud yn gwbl glir wrth Lywodraeth y DU, cyn ac ers yr etholiad cyffredinol, os ydynt yn dewis mynd ar hyd y llwybr hwnnw—ac rydym wedi egluro wrthynt pam nad oes unrhyw angen iddynt fynd ar hyd y llwybr hwnnw, oherwydd byddwn yn barod i ddod at y bwrdd a thrafod ffyrdd o gyflawni trefniadau synhwyrol ar draws y DU heb iddynt weithredu yn y modd hwnnw—ond os ydynt yn dewis gwneud hynny, bydd ganddynt frwydr ar eu dwylo. Mae’n frwydr nad oes angen iddynt ei chael, ond bydd yn frwydr, Dirprwy Lywydd, y byddant hwy eu hunain wedi’i hachosi.

Nawr, rydym yn dweud bod datganoli yn rhan sefydledig o gyfansoddiad y DU, a bod yn rhaid felly i ymadawiad y DU â’r UE barchu ac adlewyrchu realiti datganoli. Ysgrifennodd Prif Weinidog Cymru at Brif Weinidog y DU yr wythnos diwethaf. Pwysleisiodd fod y Bil diddymu—mae’n ddiddorol gweld bod y gair ‘mawr’ wedi diflannu o’r Bil diddymu yn unol ag uchelgeisiau mwy cymedrol Mrs May—ond dywedodd Prif Weinidog Cymru yn glir wrth Brif Weinidog y DU fod y—[Torri ar draws.] Gostyngeiddrwydd—dyna sydd wrth wraidd absenoldeb mawredd. Dywedodd y Prif Weinidog yn glir fod yn rhaid i’r Bil barchu’r setliadau datganoli presennol yn llawn ac fel y dywedais, fod Llywodraeth Cymru yn barod i weithio’n adeiladol ac yn gadarnhaol â Llywodraeth y DU i helpu i fframio’r ddeddfwriaeth i gyflawni hynny. Rwyf wedi siarad yn uniongyrchol gyda’r Ysgrifennydd Gwladol dros ymadael â’r Undeb Ewropeaidd ers yr etholiad cyffredinol, ac unwaith eto, nodais ein safbwynt ar y mater hwnnw, ac mae Simon Thomas ac Eluned Morgan ill dau yn iawn i leisio pryder ynglŷn â sut y caiff hynny ei gynrychioli bellach yn Araith y Frenhines.

Mewn dogfen a gyhoeddwyd gan Brif Weinidog Cymru, rydym yn argymell sefydlu cyngor Gweinidogion y DU ar gyfer trafod a chytuno ar fframweithiau o’r fath. Mae’r ddogfen bolisi ‘Brexit a Datganoli’ yn ei gwneud yn glir y gellid defnyddio cyngor Gweinidogion ar gyfer y DU i gael cytundeb ar feysydd lle mae pwerau a gadwyd yn ôl a phwerau datganoledig yn cydgysylltu, a lle mae gan y gweinyddiaethau datganoledig ddiddordeb cryf ym mholisi Llywodraeth y DU, hyd yn oed pan na fydd y polisi hwnnw wedi’i ddatganoli’n ffurfiol. Bydd angen trafodaethau a chytundeb ar draws y DU ynglŷn â rhai agweddau ar bolisi sydd heb ei ddatganoli er mwyn sicrhau cyfreithlondeb polisïau ar draws y Deyrnas Unedig gyfan.

Will the Cabinet Secretary give way?

A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ildio?

Just at this point I’d like to intervene rather than reply, because I think this point is important. He’s talked about the relationship between himself and his Government and the other Governments in the United Kingdom, and how that might be re-established. Can he give some assurances that there is any sign from Westminster at the moment that they are re-engaging with Welsh Government Ministers, that ministerial meetings are taking place, bilaterals are taking place, quadrilaterals—whatever is needed to get a shift on for some of these discussions that we need to have?

Ar y pwynt hwn hoffwn ymyrryd yn hytrach nag ateb, oherwydd credaf fod y pwynt hwn yn bwysig. Mae wedi siarad am y berthynas rhyngddo a’i Lywodraeth a’r Llywodraethau eraill yn y Deyrnas Unedig, a sut y gellid ailsefydlu honno. A all roi rhywfaint o sicrwydd fod unrhyw arwydd o San Steffan ar hyn o bryd eu bod yn ailymgysylltu â Gweinidogion Llywodraeth Cymru, fod cyfarfodydd gweinidogol yn cael eu cynnal, fod cyfarfodyddd dwyochrog yn cael eu cynnal, cyfarfodydd pedairochrog—beth bynnag sydd ei angen i ysgogi rhai o’r trafodaethau hyn sydd angen inni eu cael?

Well, that machinery of Government is resuming. As I said, I’ve spoken myself directly to David Davis, I have a call with the Chief Secretary to the Treasury tomorrow, and I’ve come directly to the Chamber from a meeting of the JMC Europe, in which I represented Wales—Scottish Ministers were involved, and a series of UK Government Ministers were around that table as well. It’s not the absence of machinery, Dirprwy Lywydd, which has been frustrating over recent months, it is the spirit within which that machinery has been conducted, and that’s what we need to see altered.

Dirprwy Lywydd, I hope you will just allow me to deal finally with the third point in the motion, because it’s an important point that Eluned Morgan raised and I want to make sure that the Welsh Government’s position is clear in supporting the motion. Because this part of the motion refers to future trade deals, it’s an example of a policy area in which, while non-devolved, there is a direct Welsh interest in it, given the inter-dependencies with key aspects of the policy and regulatory context for devolved areas, such as steel, agriculture and fisheries.

We’ve made it clear that full and unfettered participation in the single market is our top priority. That’s fundamentally important to us in Wales, and we continue to believe that the UK should remain part of a customs union, at least for a transitional period, and we’ve been unconvinced by the UK Government’s arguments for leaving. I understand, of course, that remaining part of a customs union would mean, for as long as we were within it, that there couldn’t be any trade negotiations between the UK and other countries around the world. It’s in this context that we support the Plaid Cymru motion. We’re not accepting that trade deals with other countries is preferable to a continued membership of a customs union, but if we’re unable to be in that position, then the motion reflects where we would need to be.

Llywydd, let me end by saying that I want to stress that I believe the position we outlined in the White Paper, ‘Securing Wales’ Future’, continues to represent the right approach to secure the best outcome for Wales. It’s a document that has not simply stood the test of time, I believe it is more relevant today even than on the day that it was published, and its ability to influence events is stronger today than it was back when we first published it. I look forward to continuing to argue for it with others in this Chamber who are of the same mind.

Wel, mae’r peirianwaith Llywodraeth hwnnw’n ailddechrau. Fel y dywedais, rwyf wedi siarad yn uniongyrchol â David Davis, mae gennyf alwad gyda Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys yfory ac rwyf wedi dod yn syth i’r Siambr o gyfarfod o Gyd-bwyllgor Gweinidogion Ewrop, lle rwy’n cynrychioli Cymru—roedd Gweinidogion yr Alban yn rhan ohono, ac roedd cyfres o Weinidogion Llywodraeth y DU o gwmpas y bwrdd hefyd. Nid absenoldeb peirianwaith yw’r hyn sydd wedi bod yn rhwystredig dros y misoedd diwethaf, Dirprwy Lywydd, ond yr ysbryd y gweithredwyd y peirianwaith hwnnw o’i fewn, a dyna sydd angen inni ei weld yn cael ei newid.

Dirprwy Lywydd, rwy’n gobeithio y caniatewch i mi ymdrin yn olaf â’r trydydd pwynt yn y cynnig, oherwydd mae’n bwynt pwysig a godwyd gan Eluned Morgan ac rwyf am wneud yn siŵr fod safbwynt Llywodraeth Cymru yn glir wrth gefnogi’r cynnig. Oherwydd bod y rhan hon o’r cynnig yn cyfeirio at gytundebau masnach yn y dyfodol, mae’n enghraifft o faes polisi, er nad yw wedi’i ddatganoli, sydd o ddiddordeb Cymreig uniongyrchol, o ystyried y rhyngddibyniaeth gydag agweddau allweddol ar y cyd-destun polisi a rheoleiddio ar gyfer meysydd datganoledig megis dur, amaethyddiaeth a physgodfeydd.

Rydym wedi dweud yn glir mai rhan lawn a dirwystr yn y farchnad sengl yw ein prif flaenoriaeth. Mae hynny’n sylfaenol bwysig i ni yng Nghymru, ac rydym yn parhau i gredu y dylai’r DU barhau i fod yn rhan o undeb tollau, am gyfnod trosiannol fan lleiaf, ac nid ydym wedi cael ein hargyhoeddi gan ddadleuon Llywodraeth y DU dros adael. Rwy’n deall, wrth gwrs, y byddai aros yn rhan o undeb tollau yn golygu, cyhyd ag y byddem yn rhan ohoni, na allai fod unrhyw drafodaethau masnach rhwng y DU a gwledydd eraill ledled y byd. Yn y cyd-destun hwn y cefnogwn gynnig Plaid Cymru. Nid ydym yn derbyn bod cytundebau masnach gyda gwledydd eraill yn well na pharhau’n aelodau o undeb tollau, ond os na allwn fod yn y sefyllfa honno, yna mae’r cynnig yn adlewyrchu lle byddai angen i ni fod.

Llywydd, gadewch i mi orffen drwy ddweud fy mod yn awyddus i bwysleisio fy mod yn credu mai’r safbwynt a amlinellwyd gennym yn y Papur Gwyn, ‘Diogelu Dyfodol Cymru’ yw’r dull cywir o sicrhau’r canlyniad gorau i Gymru o hyd. Mae’n ddogfen sydd nid yn unig wedi gwrthsefyll prawf amser, ond credaf ei bod yn fwy perthnasol heddiw hyd yn oed nag ar y diwrnod y’i cyhoeddwyd ac mae ei gallu i ddylanwadu ar ddigwyddiadau yn gryfach heddiw nag ydoedd yn ôl pan gafodd ei chyhoeddi gennym yn gyntaf. Edrychaf ymlaen at barhau i ddadlau drosti gydag eraill yn y Siambr hon sydd o’r un farn.

Thank you very much. I call on Simon Thomas to reply to the debate.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Simon Thomas i ymateb i’r ddadl.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd, a diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet am gloi’r drafodaeth mewn ffordd gymodlon, a byddaf i’n dychwelyd at rai o’i sylwadau ef yn y man. Ond, pwrpas y ddadl gan Blaid Cymru heddiw oedd sicrhau ein bod ni’n cadw ffocws yma yng Nghymru ar beth sydd yn hollbwysig i Gymru, i economi Cymru ac i’n cymunedau ni. Rydym ni’n gwneud hynny heb unrhyw ymddiheuro bod yna ddadl ar Brexit eto. Mae yna wyth Bil yn ymwneud â Brexit yn Araith y Frenhines, so gallaf i ddweud wrthych chi os ydych chi wedi danto ar Brexit erbyn hyn, mae yna fwy o lawer i ddod yn ystod y ddwy flynedd nesaf o Senedd San Steffan.

Ond rydym ni’n cynnig y ddadl yma gan ein bod ni’n meddwl bod y sefyllfa wleidyddol wedi newid gan fod Llywodraeth San Steffan, a’r Blaid Geidwadol yn benodol, wedi mynd at y wlad ond deufis yn ôl, cofiwch chi—ond deufis yn ôl—gan chwilio am fandad am y fath o Brexit yr oedden nhw’n ei ddymuno. A beth oedd y fath o Brexit? Roedd e’n cael ei alw’n Brexit caled, ond roedd e wedi cael ei osod allan yn glir iawn yn araith Lancaster House. Brexit a oedd yn gadael yr Undeb Ewropeaidd, ie, ond hefyd yn gadael y farchnad sengl a gadael yr undeb dollau. Mae Plaid Cymru o’r farn ein bod ni am aros yn y ddau sefydliad yna, a dyna beth sydd wedi ei gytuno rhyngom ni a’r Blaid Lafur yn y Papur Gwyn.

Ond yn fwy pwysig byth, fe ddywedodd pobl—nid pobl Cymru’n unig, ond dywedodd pobl dros Brydain i gyd—eu bod nhw yn erbyn y Brexit roedd Theresa May yn ei ddymuno. Mae’n wir nad oedd modd canfod yn union pa fath o Brexit roedd pobl yn dymuno ei weld drwy ethol Senedd grog, ond nid y fath o Brexit a fyddai’n dinistrio economi Cymru a swyddi Cymru. Erbyn hyn, wrth gwrs, rydym ni wedi gweld y tro byd sy’n digwydd, gyda’r Canghellor bellach yn sôn am gadw swyddi, y Canghellor bellach yn sôn am gadw rhyw fath o gyfundrefn dollau, y Canghellor bellach yn sôn am gyfnod trosiannol—rhywbeth nad oedd ar agenda’r Blaid Geidwadol cyn yr etholiad diwethaf a rhywbeth sydd wedi newid yn llwyr, felly. Dyna pam roedd Plaid Cymru’n meddwl ei bod hi’n bwysig bod y Cynulliad yn ailddatgan, os nad mewn mwyafrif llwyr, drwy fwyafrif o’r pleidiau yma, mai dyma’r egwyddorion y dylem ni sefydlu’r trafodaethau Brexit arnynt.

Rydym ni’n gryf iawn o’r farn y dylai’r holl bwerau ac adnoddau a arferir ar hyn o bryd ar lefel yr Undeb Ewropeaidd o fewn y cyfrifoldebau datganoledig gael eu harfer gan Gynulliad Cenedlaethol Cymru wedi i Gymru adael yr Undeb Ewropeaidd. Roeddwn i’n eithaf hoff o beth ddywedodd Eluned Morgan, fod y pwerau yma wedi eu benthyg i’r Undeb Ewropeaidd a’u bod nhw’n dychwelyd yn y modd yna. Efallai nad yw hynny’n gyfreithiol gywir, ond rydw i’n meddwl ein bod ni’n deall y cysyniad yn hynny o beth. Dyna pam nad yw’r addewid yng ngwelliant 1 gan y Ceidwadwyr ac yn Araith y Frenhines—sef rhywbeth yr ydym ni wedi ei glywed o’r blaen, a dweud y gwir—na fydd pwerau yn cael eu symud oddi wrth y Cynulliad yn hen ddigon o lawer i ni. Ni ddylai fod yn ddigon i unrhyw blaid sydd wedi ei hethol i Senedd genedlaethol Cymru, achos nid yw’r addewid yna i beidio â thynnu grymoedd oddi arnom ni yn ateb i’r cwestiwn o beth ddaw o’r grymoedd hynny sy’n cael eu rhyddhau ar lefel yr Undeb Ewropeaidd ac wedyn yn cael eu dychwelyd i Gymru yn uniongyrchol, yn ein barn ni.

I’d like to turn to some of the individual contributions to the debate now, and say that, first of all, I think the Cabinet Secretary adequately—more than adequately—dealt with the point around the customs union and the concerns that Eluned Morgan had. I’d just put on record that Plaid Cymru’s position is exactly that set out by the Cabinet Secretary, and we believe we should remain in the customs union, at least for the time being. But if there were to be negotiations—this is an important point: we don’t have a choice about this; it is the Westminster Government that will decide this—if there were to be those negotiations, then surely we should be part of them and have an equal say to the other nations of the United Kingdom in those negotiations on trade deals.

It was raised by Neil Hamilton that this was unrealistic, because the examples given by Adam Price, whether they be Australia or Canada, were different sorts of nations that had different spatial states with different populations. Well, there are 13.6 million people in Ontario and 146,000 people in Prince Edward Island—I didn’t know Prince Edward had got a job as an island, but there we are. This is the real difference, I think: in Canada, both of them are provinces; both of them had an equal say in the trade deal that Canada set as its trade deal. So, I don’t think that his argument is legitimate. And I think Neil Hamilton’s argument and Mark Isherwood’s argument share a common fount, I have to say. The foundation of the argument is the same. The foundation is that we’re a marvellous country, the UK, it’s beyond belief how wonderful we are, and therefore these Europeans will have to do deals with us. Well, trade doesn’t work like that. Adam Price mentioned that we might have to go back to the eighteenth century. Well, just go back to the nineteenth century; go back to Disraeli. What does Disraeli say about trade?

‘Free trade is not a principle. It is an expedient.’

And when we come to negotiate our relationship with the other remaining 27 European nations, they will all have expediencies that they will all need to exercise, and the principle of free trade, which isn’t that principled anyway, will get sacrificed from time to time on the altar of political reality. That is why it’s important that the voice of Wales is heard in these discussions, and is not diluted in any way, shape or form.

Eluned Morgan said that she was concerned that we’ll still have severe economic effects from the decision to leave the European Union. She’s not the only one. Mark Carney thinks we’ll have severe economic effects. He warned in the Mansion House speech only two days ago that we’ll have a wage squeeze coming in as a direct result of that.

And it is important. As the seals bark from Rhossili, it is important, as well, that we protect not only the economy, but the standards and the protections and workers’ rights that we have currently as members of the European Union. Not because we want to do so simply because they’re in existence, but because we do think that a Conservative Government propped up by the DUP would see these as ripe to be taken away from us. And a repeal Bill, which will only temporarily, perhaps, preserve them, while the Conservatives and the DUP get to work on the detail of what they’d like to deprive us of in terms of our rights, has to be protected in the Welsh context. And that’s why the seals of Rhossili—and the seals of Pembrokeshire as well, if I may say so, which I’m sure are equally protected by Dai Lloyd—are right to demand a continuity Bill, I think, now: that we state what we seek to preserve here within our own Assembly.

The Cabinet Secretary was very emollient and quite generous, I think, in his approach to how we’ve set out this debate—not only the motion in itself, but the context of the motion. But I have to say this, going back to the opening and the very precise and very well-argued remarks of Steffan Lewis, we have not heard a clear elucidation, really, of the Welsh Government’s position now. We know what it was in the White Paper, and we accept that, but politics do change—I accept that—and let’s be honest, the general election didn’t just change the Conservatives, it changed the Labour Party as well. There’s a different kind of Labour Party that we’re facing now.

So, where, now, do we lie? And I don’t think debate is the right place to iron out these kinds of finesses. It is a theological question to a certain extent. But we want to have this discussion because we want to understand where, now, when you’ve got over 50 Labour MPs and politicians of great note, and lords, who say, ‘It’s membership of the single market’ when they are writing, together with other Conservatives, ‘We want to preserve membership of the single market’—something that Plaid Cymru can subscribe to—and yet we can’t have the First Minister reply to Leanne Wood and say, ‘Yes, membership of the single market.’ We couldn’t even have him say ‘participation’ in quite the way that it says in the White Paper.

I think that’s something that needs to be resolved, because I also think there’s a job of work to be done on behalf of the people of Wales here, and I think there’s certainly more than one party in the Assembly that can do this, and there are individuals from more than two parties. I think there are individuals elsewhere that might be interested in taking this forward as well. And I would like to see us work as much as possible in concert on these issues, but in order to do so, the First Minister himself must give a very clear undertaking on what he’s seeking to achieve on behalf of Wales.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer, and thank you to the Cabinet Secretary for closing the debate in a consensual manner, and I will return to some of his points in a few moments’ time. But the purpose of the Plaid Cymru debate today was to ensure that we keep a focus here in Wales on what is crucially important for Wales, for Wales’s economy and for our communities. We do that without any apology that there is another Brexit debate. There are eight Bills related to Brexit in the Queen’s Speech, so I can tell you, if you’re sick and tired of Brexit by now, then there’s far more to come over the next two years from the Westminster Parliament.

But we propose and move this motion because we believe that the political situation has changed, because the UK Government, and the Conservative Party specifically, went to the country just two months ago—just two months ago—seeking a mandate for the kind of Brexit that they wanted to see. And what was that Brexit? It’s been called a hard Brexit, but it was set out very clearly in the Lancaster House speech. It was a Brexit that left the European Union, yes, but also left the single market and exited the customs union. Plaid Cymru is of the view that we should remain within both of those institutions, and that is what’s been agreed between ourselves and the Labour Party in the White Paper.

But more importantly still, the people—not just the people of Wales, but people from across the UK—said that they were against the Brexit that Theresa May wanted to push forward. It’s true that one couldn’t discover exactly what kind of Brexit people wanted to see through the election of a hung Parliament, but it wasn’t the kind of Brexit that would destroy the Welsh economy and Welsh jobs. By now, of course, we have seen the u-turn that’s happened with the Chancellor now talking of protecting jobs, the Chancellor talking about keeping some sort of customs regime, and the Chancellor talking about a transitional period—something that wasn’t on the Conservative Party’s agenda prior to the election and something that has totally changed. That’s why Plaid Cymru believed that it was important that the Assembly should restate, if not unanimously, but certainly in terms of a party majority here, that these are the principles that we should base the Brexit negotiations on.

We are strongly of the view that all the powers and resources currently exercised at the EU level within the devolved competencies should be exercised by the National Assembly for Wales after Wales leaves the European Union. I was quite fond of Eluned Morgan’s concept that these powers had been lent to the European Union and should be returned. That might not be legally accurate, but I think we understand the concept in her remarks. That’s why the pledge made in amendment 1 by the Conservatives and in the Queen’s Speech—something that we’ve heard in the past, if truth be told—that powers will not be removed from the Assembly, well, that’s nowhere near enough for us. And it shouldn’t be enough for any party elected to the national Parliament of Wales, because that pledge not to withdraw powers from us doesn’t answer the question of what will happen to those powers that are released at the EU level and then should be returned directly to Wales in our view.

Hoffwn droi at rai o’r cyfraniadau unigol i’r ddadl yn awr, a dweud yn gyntaf oll fy mod yn meddwl bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi ymdrin yn ddigonol—yn fwy na digonol—â’r pwynt yn ymwneud â’r undeb tollau a’r pryderon a oedd gan Eluned Morgan. Hoffwn gofnodi bod safbwynt Plaid Cymru yn union yr un fath â’r safbwynt a nodwyd gan Ysgrifennydd y Cabinet, a chredwn y dylem aros yn yr undeb tollau, am y tro o leiaf. Ond pe bai trafodaethau i fod—mae hwn yn bwynt pwysig: nid oes gennym ddewis ynglŷn â hyn; Llywodraeth San Steffan fydd yn penderfynu hyn—pe bai’r trafodaethau hynny’n digwydd, yna does bosibl na ddylem fod yn rhan ohonynt a chael llais cyfartal â chenhedloedd eraill y Deyrnas Unedig yn y trafodaethau ar gytundebau masnach.

Dywedodd Neil Hamilton fod hyn yn afrealistig, oherwydd bod yr enghreifftiau a roddodd Adam Price, boed yn Awstralia neu Ganada, yn wledydd o fath gwahanol gyda gwahanol wladwriaethau gofodol a gwahanol boblogaethau. Wel, mae 13.6 miliwn o bobl yn Ontario a 146,000 o bobl ar Ynys Tywysog Edward—ni wyddwn fod y Tywysog Edward wedi cael swydd fel ynys, ond dyna ni. Dyna’r gwahaniaeth go iawn, rwy’n meddwl: yng Nghanada, mae’r ddwy ohonynt yn daleithiau; roedd gan y ddwy ohonynt lais cyfartal yn y cytundeb masnach a luniwyd gan Ganada i fod yn gytundeb masnach ar gyfer Canada. Felly, nid wyf yn credu bod ei ddadl yn dal dŵr. Ac rwy’n credu bod dadl Neil Hamilton a dadl Mark Isherwood yn rhannu ffynhonnell gyffredin, rhaid i mi ddweud. Mae sylfaen y ddadl yr un fath. Y sylfaen yw ein bod yn wlad wych, y DU, mae’n anghredadwy pa mor wych ydym ni, ac felly bydd yn rhaid i’r Ewropeaid hyn lunio cytundebau â ni. Wel, nid yw masnach yn gweithio fel yna. Crybwyllodd Adam Price y gallai fod yn rhaid inni fynd yn ôl i’r ddeunawfed ganrif. Wel, ewch yn ôl i’r bedwaredd ganrif ar bymtheg; ewch yn ôl at Disraeli. Beth a ddywedodd Disraeli am fasnach?

Nid egwyddor yw masnach rydd. Dull ydyw.

A phan ddaw’n bryd inni drafod ein perthynas â’r 27 o wledydd Ewropeaidd eraill sydd ar ôl, bydd ganddynt oll ddulliau y bydd angen i bob un eu harfer, a bydd egwyddor masnach rydd, nad yw mor egwyddorol â hynny beth bynnag, yn cael ei haberthu o bryd i’w gilydd ar allor realiti gwleidyddol. Dyna pam ei bod yn bwysig i lais Cymru gael ei glywed yn y trafodaethau hyn, ac nad yw’n cael ei wanhau mewn unrhyw ddull na modd.

Dywedodd Eluned Morgan ei bod yn pryderu y byddwn yn dal i wynebu effeithiau economaidd difrifol o’r penderfyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd. Nid hi yw’r unig un. Mae Mark Carney yn credu y byddwn yn wynebu effeithiau economaidd difrifol. Rhybuddiodd yn araith Mansion House ddau ddiwrnod yn ôl yn unig fod gwasgfa ar gyflogau ar ei ffordd o ganlyniad uniongyrchol i hynny.

Ac mae’n bwysig. Wrth i’r morloi gyfarth o Rosili, mae’n bwysig hefyd ein bod yn diogelu nid yn unig yr economi, ond y safonau a’r amddiffyniadau a hawliau gweithwyr sydd gennym ar hyn o bryd fel aelodau o’r Undeb Ewropeaidd. Nid oherwydd ein bod eisiau gwneud hynny yn syml am eu bod yn bodoli, ond oherwydd ein bod yn credu bod Llywodraeth Geidwadol wedi’i chynnal gan y DUP yn gweld y rhain fel pethau sy’n barod i gael eu cymryd oddi wrthym. Ac mae’n rhaid diogelu Bil diddymu, a fydd yn eu cadw dros dro yn unig efallai tra bod y Ceidwadwyr a’r DUP yn gweithio ar fanylion yr hyn y byddent yn hoffi ein hamddifadu ohono o ran ein hawliau, yn y cyd-destun Cymreig. A dyna pam y mae morloi Rhosili—a morloi Sir Benfro yn ogystal, os caf ddweud, sy’n cael eu diogelu lawn cystal gan Dai Lloyd rwy’n siŵr—yn iawn i alw am Fil parhad yn awr, rwy’n credu: ein bod yn datgan yr hyn rydym yn ceisio ei warchod yma yn ein Cynulliad ein hunain.

Roedd Ysgrifennydd y Cabinet yn dyner iawn ac yn eithaf hael, rwy’n meddwl, yn ei agwedd at y modd rydym wedi gosod y ddadl hon—nid yn unig y cynnig ynddo’i hun, ond cyd-destun y cynnig. Ond rhaid i mi ddweud hyn, gan fynd yn ôl at yr agoriad a’r sylwadau manwl iawn, wedi’u dadlau’n dda gan Steffan Lewis, nid ydym wedi clywed eglurhad clir, mewn gwirionedd, o safbwynt Llywodraeth Cymru yn awr. Rydym yn gwybod beth oedd yn y Papur Gwyn, ac rydym yn derbyn hynny, ond mae gwleidyddiaeth yn newid—rwy’n derbyn hynny—a gadewch inni fod yn onest, nid y Ceidwadwyr yn unig a newidiwyd gan yr etholiad cyffredinol, fe newidiodd y Blaid Lafur hefyd. Rydym yn wynebu math gwahanol o Blaid Lafur bellach.

Felly, ble rydym yn awr? Ac nid wyf yn credu mai dadl yw’r lle iawn i ddatrys y mathau hyn o fanylion. Mae’n gwestiwn diwinyddol i ryw raddau. Ond rydym yn awyddus i gael y drafodaeth hon oherwydd ein bod eisiau deall ble, yn awr, pan fo gennych dros 50 o ASau Llafur a gwleidyddion o bwys, ac arglwyddi, sy’n dweud, ‘Aelodaeth o’r farchnad sengl ydyw’ pan fyddant yn ysgrifennu, ynghyd â Cheidwadwyr eraill, ‘Rydym am barhau’n aelodau o’r farchnad sengl’—rhywbeth y gall Plaid Cymru ei gefnogi—ac eto ni allwn gael y Prif Weinidog i ateb Leanne Wood a dweud, ‘Ie, aelodaeth o’r farchnad sengl.’ Ni allem ei gael i ddweud ‘cymryd rhan’ yn yr union ffordd y mae’n ei ddweud yn y Papur Gwyn.

Rwy’n credu bod hynny’n rhywbeth sydd angen ei ddatrys, gan fy mod hefyd yn meddwl bod yna lawer o waith i’w wneud ar ran pobl Cymru yma, ac rwy’n meddwl yn sicr fod mwy nag un blaid yn y Cynulliad sy’n gallu gwneud hyn, a cheir unigolion o fwy na dwy blaid. Rwy’n meddwl bod yna unigolion mewn mannau eraill a allai fod â diddordeb mewn symud hyn ymlaen hefyd. A hoffwn ein gweld yn cydweithio cymaint â phosibl ar y materion hyn, ond er mwyn gwneud hynny, mae’n rhaid i’r Prif Weinidog ei hun roi ymrwymiad clir iawn ynglŷn â’r hyn y mae’n ceisio ei gyflawni ar ran Cymru.

Thank you. The proposal is to agree the motion without amendment. Does any member object? [Objection.] Therefore we’ll vote on this item in voting time.

Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly fe bleidleisiwn ar yr eitem hon yn ystod y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

9. 9. Dadl UKIP Cymru: Polisi Mewnfudo
9. 9. UKIP Wales Debate: Immigration Policy

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Paul Davies, gwelliant 2 yn enw Rhun ap Iorwerth a gwelliant 3 yn enw Jane Hutt. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliannau 2 a 3 yn cael eu dad-ddethol. Os derbynnir gwelliant 2, bydd gwelliant 3 yn cael ei ddad-ddethol.

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Paul Davies, amendment 2 in the name of Rhun ap Iorwerth and amendment 3 in the name of Jane Hutt. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be de-selected. If amendment 2 is agreed, amendment 3 will be de-selected.

The next debate we go to is UKIP’s debate on immigration policy, and I call on Neil Hamilton to move the motion.

Y ddadl nesaf yr awn ati yw dadl UKIP ar bolisi mewnfudo, a galwaf ar Neil Hamilton i gynnig y cynnig.

Cynnig NDM6335 Neil Hamilton, David J. Rowlands

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi papur gwaith Banc Lloegr, The Impact of Immigration on Occupational Wages, a’r casgliadau ynddo bod cynnydd o 10 y cant yn y gyfran o fewnfudwyr sy’n gweithio mewn swyddi lled-grefftus neu heb grefft o gwbl, yn arwain, ar gyfartaledd, at dorri 2 y cant yng nghyflogau pobl sydd mewn gwaith mewn rhanbarth benodol.

2. Yn credu:

a) y byddai gan system fewnfudo deg, wedi’i rheoli, sy’n rhoi pwyslais ar fewnfudo â sgiliau, yn sicrhau buddiannau sylweddol i economi’r DU;

b) bod sefydliadau cyhoeddus fel y Gwasanaeth Iechyd Gwladol yn dibynnu ar fewnfudo â sgiliau ar hyn o bryd o’r tu allan i’r Undeb Ewropeaidd yn ogystal ag o’r tu fewn iddo;

c) nad yw mewnfudo heb reolaeth, ac, ar y cyfan heb sgiliau, o aelod-wladwriaethau’r Undeb Ewropeaidd, ar y lefelau presennol, yn gynaliadwy;

d) bod polisi mewnfudwyr presennol y DU yn gwahaniaethu ar ran mewnfudwyr o blaid gwladolion yr UE ar draul pobl o rannau eraill y byd.

3. Yn galw ar Lywodraeth y DU i gyflwyno system gadarn ond teg o reoli mewnfudwyr:

a) nad yw’n gwahaniaethu yn erbyn dinasyddion o’r tu allan i’r UE;

b) nad yw’n dyblygu o ran sylwedd na ffaith, gyfundrefn bresennol yr UE na’r EEA o ran hawl gweithwyr i symud yn rhydd; ac

c) sy’n ceisio cydbwyso mewnfudo ac ymfudo dros gyfnod o bum mlynedd.

Motion NDM6335 Neil Hamilton, David J. Rowlands

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Notes the Bank of England working paper, The Impact of Immigration on Occupational Wages, and its conclusion that a 10 per cent increase in the proportion of migrants working in semi and unskilled jobs leads, on average, to a 2 per cent cut in wages in those jobs in a particular region.

2. Believes that:

a) a controlled and fair immigration system, placing emphasis on skilled migration, would have significant benefits for the UK economy;

b) public institutions, such as the National Health Service currently depend upon skilled migration from both outside and inside the European Union;

c) uncontrolled, and largely unskilled, immigration from the European Union member states at the current levels is unsustainable;

d) current UK immigration policy gives migrants discrimination in favour of EU nationals to the disadvantage of those from other parts of the world.

3. Calls on the UK Government to introduce a firm but fair system of immigration control which:

a) does not discriminate against non-EU citizens;

b) does not replicate in substance, or in fact, the existing EU or EEA regime for free movement of workers; and

c) seeks to balance immigration and emigration over a five year period.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you, Deputy Presiding Officer. The world population at the moment is about 7.5 billion people, and 7 billion of them are subject to United Kingdom immigration control. They have no right to enter the United Kingdom to live, work or to study, unless they can obtain a visa, and in many cases—most cases, in fact—they need a visa just to visit. Yet, if you’re a citizen of the European Union, you can come here as a legal right to look for work, take work up, to live, to study—do whatever you like. That’s an inherent part of membership of the single market.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae poblogaeth y byd ar y funud oddeutu 7.5 biliwn o bobl, ac mae 7 biliwn ohonynt yn ddarostyngedig i reolaeth fewnfudo’r Deyrnas Unedig. Nid oes ganddynt hawl i ddod i mewn i’r Deyrnas Unedig, i fyw, gweithio neu astudio, oni bai eu bod yn gallu cael fisa, ac mewn llawer o achosion—yn y rhan fwyaf o achosion, mewn gwirionedd—maent angen fisa i ymweld yn unig. Eto i gyd, os ydych yn ddinesydd o’r Undeb Ewropeaidd, gallwch ddod yma fel hawl gyfreithiol, i chwilio am waith, i gael gwaith, i fyw, i astudio—i wneud beth bynnag y dymunwch. Mae hynny’n rhan annatod o fod yn aelod o’r farchnad sengl.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Presiding Officer took the Chair.

And what I don’t understand is why the parties who take a different view from us on immigration—those who are going to oppose this motion today—want to discriminate against the rest of the world, because that’s what our immigration policy does. If it’s a benefit to Wales and the United Kingdom to have an open door to immigration in the EU, why isn’t it similarly to our advantage to have an open door with the rest of the world? This is not something that is ever answered by those who are starry-eyed about the effects of membership of the EU upon—[Interruption.] We’re talking about free movement of people here, which is a different matter altogether from the single market. If it’s beneficial for us to take any number of individuals who are simply citizens of the EU to become part of our economy, or just our geographical land mass in the EU, and that’s a good thing for Britain, why isn’t it a good thing if we do the same for the rest of the world? What is it that distinguishes Europeans from Africans or Asians or Americans? Let’s have the answer to that question in the course of this debate because what we want in UKIP is a non-discriminatory immigration policy, which—[Interruption.] Yes, indeed we do. We want to have the same points-based approach that Australia applies towards all countries, and that will accommodate our need for specific skills whilst excluding too great an inflow of people who have no skills, or few skills, the effect of which, as our motion says—I’ll give way to Steffan in a second if he wants to intervene—which actually imposes wage compression upon those at the bottom of the income scale. I give way.

A’r hyn nad wyf yn ei ddeall yw pam y mae’r pleidiau sydd â safbwynt gwahanol i’n safbwynt ni ar fewnfudo—y rhai sy’n mynd i wrthwynebu’r cynnig hwn heddiw—eisiau gwahaniaethu yn erbyn gweddill y byd, oherwydd dyna mae ein polisi mewnfudo yn ei wneud. Os yw’n fuddiol i Gymru a’r Deyrnas Unedig gael drws agored i fewnfudo yn yr UE, pam nad yw’n fuddiol i ni gael drws agored yn yr un modd ar gyfer gweddill y byd? Nid yw hyn yn rhywbeth sy’n cael ei ateb byth gan y rhai sy’n delfrydu effeithiau aelodaeth o’r UE ar—[Torri ar draws.] Rydym yn siarad am hawl pobl i symud yn rhydd yn y fan hon, sy’n fater hollol wahanol i’r farchnad sengl. Os yw’n fanteisiol inni gymryd unrhyw nifer o unigolion sy’n ddinasyddion yn yr UE i ddod yn rhan o’n heconomi, neu o’n màs tir daearyddol yn yr UE yn unig, a bod hynny’n beth da i Brydain, pam nad yw’n beth da inni wneud yr un peth ar gyfer gweddill y byd? Beth sy’n gwahaniaethu Ewropeaid oddi wrth bobl Affrica neu Asiaid neu Americanwyr? Gadewch i ni gael yr ateb i’r cwestiwn hwnnw yn ystod y ddadl gan mai’r hyn rydym ei eisiau yn UKIP yw polisi mewnfudo anwahaniaethol sy’n—[Torri ar draws.] Ie, dyna rydym ei eisiau. Rydym eisiau cael y dull sy’n seiliedig ar bwyntiau y mae Awstralia yn ei ddefnyddio ar gyfer pob gwlad, ac a fydd yn darparu ar gyfer ein hangen am sgiliau penodol wrth warchod rhag gormod o fewnlif o bobl sydd heb fawr o sgiliau os o gwbl, ac effaith hynny, fel y mae ein cynnig yn dweud—fe ildiaf i Steffan mewn eiliad os yw’n dymuno ymyrryd—sydd mewn gwirionedd yn cywasgu cyflogau’r rhai ar waelod y raddfa incwm. Fe ildiaf.

I’m grateful to the Member for giving way. He just said that the UKIP policy was a points-based system. A couple of weeks ago, it was a ‘one-in, one-out’ immigration system. I wonder if he could clarify what the policy might be next week.

Diolch i’r Aelod am ildio. Mae newydd ddweud mai polisi UKIP oedd system yn seiliedig ar bwyntiau. Wythnos neu ddwy yn ôl, eu polisi oedd system fewnfudo un i mewn, un allan. Tybed a allai egluro beth fydd y polisi yr wythnos nesaf.

Well, our policy is the one that we stood on in the general election, in our manifesto, which is—

Wel, ein polisi yw’r un yr ymladdwyd yr etholiad cyffredinol arno, yn ein maniffesto, sydd—

No. It is a non-discriminatory immigration policy that is based on skills. The overall general target, over a period of five years, is to reduce net migration to zero.

Na. Mae’n bolisi mewnfudo anwahaniaethol sy’n seiliedig ar sgiliau. Y targed cyffredinol, dros gyfnod o bum mlynedd, yw lleihau mewnfudo net i sero.

Yes, net migration is what we’re talking about. At the moment, we’re adding 0.5 million people to the UK population every single year by a combination of immigration and natural population increase. That is fundamentally unsustainable in the longer term. The population of the UK in 2001 was 59 million. It was 65 million in 2015. It will be 73 million in 2023. Of course, we have no idea, actually, how many people are in the United Kingdom, and certainly we have no idea how many people are overstaying their visas and therefore are illegal immigrants, because exit checks were scrapped by the Blair Government in 1998 and therefore it’s impossible to tell. So, the immigration problem is actually much worse than the headline statistics appear to say.

The principal victims of this, of course, have been people on low incomes. There can hardly be any dispute about that. It’s a simple problem of supply and demand—basic economics. There are plenty of academic studies, apart from the Bank of England one cited in this motion, that demonstrate that point.

Ie, mewnfudo net yw’r hyn rydym yn sôn amdano. Ar hyn o bryd, rydym yn ychwanegu 0.5 miliwn o bobl at boblogaeth y DU bob blwyddyn drwy gyfuniad o fewnfudo a chynnydd naturiol yn y boblogaeth. Mae hynny’n sylfaenol anghynaliadwy yn y tymor hwy. Roedd poblogaeth y DU yn 2001 yn 59 miliwn. Roedd yn 65 miliwn yn 2015. Bydd yn 73 miliwn yn 2023. Wrth gwrs, nid oes gennym unrhyw syniad, mewn gwirionedd, faint o bobl sydd yn y Deyrnas Unedig, ac yn sicr nid oes gennym unrhyw syniad faint o bobl sy’n aros ar ôl i’w fisâu ddod i ben, ac sy’n fewnfudwyr anghyfreithlon felly, gan fod gwiriadau gadael wedi cael eu dileu gan Lywodraeth Blair yn 1998, ac felly mae’n amhosibl dweud. Felly, mae’r broblem fewnfudo mewn gwirionedd yn llawer gwaeth na’r hyn y mae’r prif ystadegau i’w gweld yn ei ddweud.

Y prif ddioddefwyr yn hyn, wrth gwrs, yw pobl ar incwm isel. Prin y gellid dadlau ynglŷn â hynny. Mae’n broblem syml o gyflenwad a galw—economeg sylfaenol. Ceir digon o astudiaethau academaidd, ar wahân i’r un gan Fanc Lloegr a nodir yn y cynnig hwn, sy’n dangos y pwynt hwnnw.

I understand the point he’s trying to make, but could he explain, from his perspective, why it is that Germany has had higher immigration but has succeeded in having higher wages?

Rwy’n deall y pwynt y mae’n ceisio ei wneud, ond a allai egluro, o’i safbwynt ef, pam y mae’r Almaen wedi bod â lefelau uwch o fewnfudo ond wedi llwyddo i gael cyflogau uwch?

Well, Germany has a different problem. They will have a declining population over the next few years because their replacement rates are even lower than ours. There is a population bulge, which has long since been exceeded in Germany, and the German population will actually fall over the next 30 years. The opposite situation applies in the United Kingdom. We are adding, as I said at the start of my speech, 0.5 million people to our population every single year. Of course, if migration is, to all intents and purposes, in broad balance, this does not have a depressing effect upon wages generally. But the problem with the amendment that Plaid Cymru put down is that the academic study, which is referred to there, doesn’t actually look at the different segments of employment and the effect that immigration has upon different income levels within the global totals. So, the average figure doesn’t tell the whole story and, actually, is an obfuscation. It actually obscures the problem that we need to do something about. Because for many, many people now the minimum wage is the maximum wage, and that is not an acceptable situation, in my view. Eighty per cent of those who’ve come here from the EU are designated as low skilled or people who don’t have any skills at all.

Wel, mae gan yr Almaen broblem wahanol. Bydd ganddynt boblogaeth sy’n lleihau dros y blynyddoedd nesaf oherwydd bod eu cyfraddau adnewyddu hyd yn oed yn is na’n cyfradd ni. Ceir ymchwydd poblogaeth, sydd wedi’i groesi ers amser yn yr Almaen, a bydd poblogaeth yr Almaen mewn gwirionedd yn disgyn dros y 30 mlynedd nesaf. Mae’r sefyllfa’n gwbl fel arall yn y Deyrnas Unedig. Rydym yn ychwanegu, fel y dywedais ar ddechrau fy araith, 0.5 miliwn o bobl at ein poblogaeth bob blwyddyn. Wrth gwrs, os ceir cydbwysedd bras yn y lefelau mewnfudo, nid yw hynny’n gwthio cyflogau i lawr yn gyffredinol. Ond y broblem gyda’r gwelliant y mae Plaid Cymru wedi’i gyflwyno yw nad yw’r astudiaeth academaidd, y cyfeirir ati yn y fan honno, yn edrych mewn gwirionedd ar y gwahanol segmentau cyflogaeth ac effaith mewnfudo ar lefelau incwm gwahanol o fewn y cyfansymiau cyffredinol. Felly, nid yw’r ffigur cyfartalog yn dweud y stori lawn ac mewn gwirionedd, mae’n cymylu pethau. Mewn gwirionedd mae’n cuddio’r broblem y mae angen i ni wneud rhywbeth yn ei chylch. Oherwydd i lawer iawn o bobl yn awr yr isafswm cyflog yw’r uchafswm cyflog, ac nid yw honno’n sefyllfa dderbyniol yn fy marn i. Dynodwyd bod 80 y cant o’r rhai sydd wedi dod yma o’r UE yn bobl heb lawer o sgiliau neu heb sgiliau o gwbl.

Dawn Bowden a gododd—

Dawn Bowden rose—

Do you not accept, however, that that is more to do with exploitative employers than it is to do with people coming in here? Because unskilled workers in this country are being exploited by employers that could pay higher wages and they choose not to.

Onid ydych yn derbyn, fodd bynnag, fod hynny’n ymwneud mwy â chyflogwyr sy’n camfanteisio nag y mae i’w wneud â phobl yn dod yma? Oherwydd mae gweithwyr heb sgiliau yn y wlad hon yn cael eu hecsbloetio gan gyflogwyr a allai dalu cyflogau uwch ac sy’n dewis peidio â gwneud hynny.

Well, it’s a problem of supply and demand. If you increase supply relative to the demand, you will depress the price. It’s the inevitable consequence, I’m afraid. Of course, there are exploitative employers, and we’ve referred to this many times. David Rowlands, in this Chamber, has raised many times the problem of car washes, for example, and people who are employed at a fraction of the minimum wage through gangmasters and agencies, which are very, very difficult to police, and we know there hasn’t been a single prosecution in Wales for breach of the minimum wage legislation that’s now been in force for many years. So, there is undoubtedly wage compression going on, in addition to the illegal employment of individuals at poverty wages. The only way in which we will begin to solve this problem is if we do introduce some system of immigration control that is meaningful and which is related to employment opportunities that exist. At the minute, the United Kingdom is in a relative economic upswing, so lots of these difficulties are disguised. If we, as we inevitably will do in due course, go into a downswing again, then the problem is going to be manifested not just in terms of wage compression, but actually increasing unemployment. Yet again, it’s the people at the bottom of the heap in society who are the ones who’ll be paying the price.

Admittedly, in Wales immigration has not created these kinds of problems to anything like the same extent that they have in parts of England, because 90 per cent of those who’ve come here from the EU actually end up in the south and south-east of England. But the United Kingdom is a relatively small—geographically—country, and has a highly homogeneous labour market, and the ripple effects are felt further out from the epicentre. Therefore, it does have a depressing effect upon wages in Wales, which is of great seriousness because Wales is the poorest part of the United Kingdom, and in fact parts of Wales are some of the poorest parts of the continent of Europe. It’s a scandal, actually, that average incomes in Wales relative to the rest of the country have gone down in recent years, and our GVA is about 75 per cent of the rest of the United Kingdom. Therefore, anything that exacerbates these problems for those on low incomes is much to be deprecated. I gave way, certainly.

Wel, mae’n broblem sy’n ymwneud â chyflenwad a galw. Os ydych yn cynyddu’r cyflenwad o gymharu â’r galw, byddwch yn gostwng y pris. Dyna’r canlyniad anochel, mae arnaf ofn. Wrth gwrs, ceir cyflogwyr sy’n camfanteisio, ac rydym wedi cyfeirio at hyn sawl gwaith. Mae David Rowlands, yn y Siambr hon, wedi sôn sawl gwaith am broblem mannau golchi ceir, er enghraifft, a phobl sy’n cael eu cyflogi am ran fach iawn o’r isafswm cyflog drwy feistri gangiau ac asiantaethau sy’n anodd iawn eu plismona, ac rydym yn gwybod na chafodd neb ei erlyn yng Nghymru am dorri’r ddeddfwriaeth isafswm cyflog sydd bellach wedi bod mewn grym ers blynyddoedd lawer. Felly, mae’n sicr fod cywasgu cyflogau’n digwydd, yn ogystal â chyflogi unigolion yn anghyfreithlon ar gyflogau tlodi. Yr unig ffordd y gallwn ddechrau datrys y broblem yw drwy gyflwyno rhyw fath o system reoli mewnfudo sy’n ystyrlon ac sy’n gysylltiedig â’r cyfleoedd cyflogaeth sy’n bodoli. Ar y funud, mae’r Deyrnas Unedig yn profi gwelliant economaidd cymharol, felly mae llawer o’r anawsterau hyn wedi’u cuddio. Os ydym yn gweld yr economi’n gwaethygu eto, fel sy’n anochel maes o law, yna bydd y broblem yn cael ei hamlygu nid yn unig o ran cyflogau’n cywasgu, ond o ran cynnydd mewn diweithdra mewn gwirionedd. Unwaith eto, y bobl ar waelod y domen yn y gymdeithas yw’r rhai a fydd yn talu’r pris.

Rhaid cyfaddef, yng Nghymru, nid yw mewnfudo wedi creu’r mathau hyn o broblemau ar lefel sy’n unrhyw beth tebyg i’r hyn a welwyd mewn rhannau o Loegr, am fod 90 y cant o’r rhai sydd wedi dod yma o’r UE mewn gwirionedd yn mynd i dde a de-ddwyrain Lloegr. Ond mae’r Deyrnas Unedig yn wlad gymharol fach—yn ddaearyddol—ac mae ganddi farchnad lafur homogenaidd iawn, ac mae’r sgil-effeithiau i’w teimlo ymhellach o’r canol. Felly, mae’n gwthio cyflogau i lawr yng Nghymru, sy’n ddifrifol iawn am mai Cymru yw rhan dlotaf y Deyrnas Unedig, ac yn wir, mae rhannau o Gymru ymhlith y rhannau tlotaf ar gyfandir Ewrop. Mae’n sgandal, mewn gwirionedd, fod incwm cyfartalog yng Nghymru o’i gymharu â gweddill y wlad wedi gostwng yn y blynyddoedd diwethaf, ac mae ein gwerth ychwanegol gros oddeutu 75 y cant o weddill y Deyrnas Unedig. Felly, mae unrhyw beth sy’n gwaethygu’r problemau hyn i bobl ar incwm isel i’w anghymeradwyo’n fawr. Fe ildiaf, yn sicr.

I’m genuinely interested in his reply. The 30 per cent income per capita gap between Wales and the rest of the UK—how much of that does he think is caused by immigration?

Mae gennyf ddiddordeb gwirioneddol yn ei ateb. Y bwlch incwm o 30 y cant y pen rhwng Cymru a gweddill y DU—faint ohono y mae’n credu sy’n cael ei achosi gan fewnfudo?

Well, I can’t answer that question. I don’t know the statistics. But the point that I’m making is that, whatever that figure is—[Interruption.] It may be tiny, and perhaps this is not the day to quote Tesco, considering the announcement of the closure of their call centre in Cardiff, but, in the sense that every little helps, anything that we can do to reduce this downward pressure on wages is something that we should do.

I cannot understand what possible argument there can be for an open door to this country for people doing low-skilled jobs when we still have unemployment to mop up and where wage levels at the bottom end of the income scale are continually being depressed. Of course, that has implications for the Exchequer as well, because in-work benefits therefore compensate for the lower wages that are brought about as a result of this excess supply of labour. It’s the speed of the influx that is the problem. If this happened over a long period of time, then, of course, it balances out, but, when we have the kind of migratory inflows that we’ve experienced in the last 10 years in particular, then it’s a serious problem.

Before 2004, immigration and emigration within the EU and the United Kingdom were broadly in balance. It wasn’t an issue. It was only when the former Soviet Union satellite countries joined the EU that we began to see these significant flows across borders, because, of course, they start from a very, very low base in terms of average income in their economies. So, inevitably, the western countries, and particularly Britain, being outside the eurozone, are a natural magnet, and who can blame them? Of course they want to better their condition of life, and overall these are very good people and with a great work ethic. It’s not the problem of the migrants themselves, but the scale of the inflows, which is what has excited our motion today.

So, I do implore Members not to engage in any kinds of Mickey-Mouse exchanges. I know we haven’t had them so far in the exchanges that were interventions in my speech, but all talk about this being racism and prejudice and it’s the far right and so on simply undermines what is a serious argument for ordinary people, and particularly those who are the most vulnerable in society. So, it’s to call attention to this and the advantages that we will get as a result of leaving the European Union and the single market—because it will enable us to control our own borders in a meaningful way, as we want, to protect our own people—that this motion is brought before the house today.

Wel, ni allaf ateb y cwestiwn hwnnw. Nid wyf yn gwybod yr ystadegau. Ond y pwynt rwy’n ei wneud, beth bynnag yw’r ffigur hwnnw yw—[Torri ar draws.] Gall fod yn fach iawn, ac efallai nad heddiw yw’r diwrnod i ddyfynnu Tesco, o ystyried y cyhoeddiad eu bod yn cau eu canolfan alwadau yng Nghaerdydd, ond yn yr ystyr fod pob tamaid bach yn helpu, mae unrhyw beth y gallwn ei wneud i leihau’r wasgfa ar gyflogau yn rhywbeth y dylem ei wneud.

Ni allaf ddeall pa ddadl bosibl a allai fod dros gael drws agored i’r wlad hon ar gyfer pobl sy’n gwneud swyddi heb lawer o sgiliau pan fo gennym ddiweithdra i gael gwared arno o hyd a lle mae lefelau cyflogau ar ben isaf y raddfa incwm yn cael eu gwthio i lawr yn barhaus. Wrth gwrs, mae gan hynny oblygiadau o ran y Trysorlys yn ogystal, gan fod y budd-daliadau mewn gwaith yn gwneud iawn felly am y cyflogau isaf sy’n deillio o ganlyniad i’r cyflenwad gormodol o lafur. Cyflymder y mewnlifiad yw’r broblem. Os yw hyn yn digwydd dros gyfnod hir o amser, wrth gwrs, mae’n dod yn gytbwys, ond pan fydd gennym y math o fewnlifau ymfudol a welsom dros y 10 mlynedd diwethaf yn arbennig, yna mae’n broblem ddifrifol.

Cyn 2004, roedd lefelau mewnfudo ac allfudo yn yr UE a’r Deyrnas Unedig yn gytbwys ar y cyfan. Nid oedd yn broblem. Nid tan yr ymunodd hen wledydd lloeren yr Undeb Sofietaidd â’r UE y dechreuasom weld y llifau sylweddol hyn ar draws ffiniau, oherwydd, wrth gwrs, maent yn dechrau o sylfaen isel iawn o ran incwm cyfartalog yn eu heconomïau. Felly, yn anochel, mae’r gwledydd gorllewinol, ac yn enwedig Prydain, am ei bod y tu allan i ardal yr ewro, yn atyniad naturiol, a phwy all eu beio? Wrth gwrs eu bod am wella eu bywydau, ac ar y cyfan mae’r rhain yn bobl dda iawn sy’n meddu ar etheg gwaith gwych. Nid yr ymfudwyr eu hunain yw’r broblem, ond maint y mewnlifau, sef yr hyn sydd wedi cymell ein cynnig heddiw.

Felly, rwy’n erfyn ar Aelodau i beidio â chymryd rhan mewn unrhyw fath o ddadleuon Mickey Mouse. Rwy’n gwybod nad ydym wedi’u cael hyd yma yn y dadleuon a oedd yn ymyrryd yn fy araith, ond mae’r holl siarad am hyn fel hiliaeth a rhagfarn ac mai’r asgell dde eithafol ac yn y blaen ydyw yn tanseilio’r hyn sy’n ddadl ddifrifol i bobl gyffredin, ac yn arbennig y rhai sydd fwyaf agored i niwed mewn cymdeithas. Felly, cyflwynwyd y cynnig hwn gerbron y tŷ heddiw er mwyn tynnu sylw at hyn a’r manteision a gawn o ganlyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd a’r farchnad sengl—gan y bydd yn ein galluogi i reoli ein ffiniau ein hunain mewn ffordd ystyrlon, fel y dymunwn, er mwyn gwarchod ein pobl ein hunain.

Rwyf wedi dethol y tri gwelliant i’r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol. Os derbynnir gwelliant 2, caiff gwelliant 3 ei ddad-ddethol. Galwaf ar Andrew R.T. Davies i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies—Andrew R.T. Davies.

I have selected the three amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected. If amendment 2 is agreed, amendment 3 will be deselected. I call on Andrew R.T. Davies to move amendment 1, tabled in the name of Paul Davies—Andrew R.T. Davies.

Gwelliant 1—Paul Davies

Dileu popeth a rhoi yn ei le:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn credu bod gan Brydain a Chymru economi agored a chymdeithas groesawgar, gyda mewnfudo yn chwarae rhan sylweddol o ran cynnal a datblygu economi fodern yn yr 21ain ganrif.

2. Yn cydnabod ymrwymiad Llywodraeth y DU i sicrhau y gall ein gwasanaethau cyhoeddus, busnesau a phrifysgolion o’r radd flaenaf barhau i recriwtio’r disgleiriaf a’r goreuon o bob cwr o’r byd.

3. Yn croesawu bwriad Llywodraeth y DU i ddatblygu atebolrwydd a rheolaeth o fewn system fewnfudo’r wlad.

Amendment 1—Paul Davies

Delete all and replace with:

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Believes that Britain and Wales has an open economy and a welcoming society, with immigration playing a significant part in sustaining and developing a modern economy in the 21st century.

2. Recognises the UK Government’s commitment to ensure that our public services, businesses and world-class universities can continue to recruit the brightest and best from around the world.

3. Welcomes the UK Government’s intention to develop accountability and control within the country’s immigration system.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Thank you, Presiding Officer, and I formally move the amendment in the name of Paul Davies, and I thank UKIP for bringing the debate today. I will try not to detain the Chamber too long today, as they are already reporting it’s the hottest day possible outside. After spending yesterday talking again about Brexit, on the First Minister’s statement, where there wasn’t much that, as an institution, we can deal with on that, I do have to say, whilst it’s perfectly legitimate to debate immigration, and it’s a point that many people do raise when we’re on the doorsteps and talking around Wales, as an institution, there’s not a lot we can actually do about it, to be honest with you, because obviously it’s a reserved matter.

But, from the Welsh Conservative point of view, and my view in particular, I do believe that it is something we should welcome, the ability for people to move around, to be able to come and go as they please, and, in particular, immigration, in my view, has enriched us as a country—as Wales, but as an United Kingdom as well. Without a shadow of a doubt, economically, we are far wealthier as a country by the ability for people to bring their skills, bring their talents, into our country, whether that be in the medical profession, whether that be in manufacturing, or, an area I understand greatly, the agricultural sector, where much economic activity basically depends on the ability for people to come into our country on short-term work permits, visas, call them what you will, or, actually, under the rights secured over time, and actually help economic activity in communities the length and breadth of Wales. Frankly, that economic activity would just cease to exist unless that ability to move around was safeguarded and some sort of facility enabled.

If you look at the higher education sector in particular, it is vital that the gains that we have made over the last 20 to 30 years in the field of research, to be at the forefront of many areas of research, are protected as we go into the Brexit negotiations in particular. That ability to learn and that ability to come into the country and practice in our seats of learning is a vital component of a dynamic twenty-first century economy, which, again, I do believe that we need to be acutely aware of.

But it is a fact that, for many people, immigration is a concern that they seem to have. I think very often it’s a perceived concern rather than a real concern—very often coming across in some extreme programmes that are put on telly that seem to create an image, an impression, of a situation that is far removed from any community that I understand here in Wales or I actually see here in Wales. I do think, as politicians, it is for us, along with others, to promote the benefits that we see, both to the economy and to ourselves as a society, about the ability to be able to move around and ultimately ingrain ourselves and incorporate ourselves in each other’s culture and way of life.

So, that’s why we have put the amendment down today that actually calls for the Assembly to reflect on the welcoming nature Wales has, on the open economy that we have had and I hope we’ll very much continue to have as we go forward, once the Brexit negotiations are concluded, but reflecting on what was an important plank of the Brexit discussions around taking back control and bringing to this country the ability for the democratic institutions of this country to actually set the parameters of what we want as a country.

It might be that you suddenly get a Government that would say, ‘We will take everyone and have an open borders policy’, but that would be for people to vote for that Government. On the other hand, you flip the coin, you could get a Government that would take a very different view and say, ‘No, we pull the drawbridge up and no-one comes in’, but that’s democracy at the end of the day. That, surely, is what we put politicians in places to do, to achieve the will of what people are thinking in that country, and that’s why we have elections.

So, that’s why I very often stand proudly, trying to promote the virtues, as I see it, of a very diverse society, a culturally mixed society, and an economy, as I said, that does thrive on that ability for people to go from Britain to other parts of the world, and from other parts of the world to come into Britain, and, in particular, Wales. When we look at many of our key public services in particular, they would just cease to function unless we were able to obviously attract and secure the professionalism and dynamics that they can bring in to assist the growth of the NHS and the growth of many of our other public services. So, with those points, that is why I hope that the house this afternoon will find favour with the Conservative amendment that is before us on the order paper and vote for that amendment, because it does call on the Assembly to reflect on what we have as a country, being a welcoming, dynamic and diverse country, whilst recognising the genuine concerns that people have over the recent decade or so, where some people perceive that there has been a dramatic change in the culture and the society that they live in, and, therefore, does call on the Government to bring forward the policies to address those concerns.

Diolch i chi, Llywydd, ac rwy’n cynnig y gwelliant yn enw Paul Davies yn ffurfiol, ac rwy’n diolch i UKIP am gyflwyno’r ddadl heddiw. Fe geisiaf beidio â chadw’r Siambr yn rhy hir heddiw, gan eu bod eisoes yn adrodd mai heddiw yw’r dydd poethaf posibl y tu allan. Ar ôl treulio ddoe yn siarad eto am Brexit, ar ddatganiad y Prif Weinidog, lle nad oedd llawer y gallwn ni fel sefydliad ymdrin ag ef ar hynny, mae’n rhaid i mi ddweud, er ei bod yn hollol gyfreithlon inni drafod mewnfudo, ac mae’n bwynt y mae llawer o bobl yn ei grybwyll pan fyddwn ar garreg y drws yn siarad ledled Cymru, fel sefydliad, nid oes llawer y gallwn ei wneud am y peth, a bod yn onest gyda chi, oherwydd yn amlwg, mae’n fater a gadwyd yn ôl.

Ond o safbwynt y Ceidwadwyr Cymreig, a fy safbwynt i’n benodol, rwy’n credu ei fod yn rhywbeth y dylem ei groesawu, gallu pobl i symud o gwmpas, i allu mynd a dod fel y mynnant ac yn benodol, mae mewnfudo, yn fy marn i, wedi ein cyfoethogi fel gwlad—fel Cymru, ond fel y Deyrnas Unedig hefyd. Heb amheuaeth, yn economaidd, rydym yn llawer cyfoethocach fel gwlad oherwydd y gallu i bobl i ddod â’u sgiliau, i ddod â’u doniau, i’n gwlad, boed hynny yn y proffesiwn meddygol, boed hynny mewn gweithgynhyrchu, neu mewn maes rwy’n ei ddeall yn dda, y sector amaethyddol, lle mae llawer o’r gweithgarwch economaidd yn dibynnu yn y bôn ar y gallu i bobl ddod i mewn i’n gwlad ar drwyddedau gwaith byrdymor, fisas, beth bynnag y dymunwch eu galw, neu mewn gwirionedd, o dan hawliau a sicrhawyd dros amser, a helpu gweithgarwch economaidd mewn gwirionedd mewn cymunedau ar hyd a lled Cymru. A dweud y gwir, byddai gweithgarwch economaidd yn dod i ben oni bai bod y gallu i symud o gwmpas wedi’i ddiogelu a rhyw fath o gyfleuster wedi’i alluogi.

Os edrychwch ar y sector addysg uwch yn benodol, mae’n hanfodol fod yr enillion a wnaed gennym dros yr 20 i 30 mlynedd ddiwethaf ym maes ymchwil i fod ar flaen y gad mewn nifer o feysydd ymchwil yn cael eu diogelu wrth i ni gychwyn y trafodaethau Brexit yn arbennig. Mae’r gallu i ddysgu a’r gallu i ddod i mewn i’r wlad a gweithio yn ein canolfannau dysg yn elfen hanfodol o economi ddynamig yn yr unfed ganrif ar hugain sy’n rhaid inni, unwaith eto, fod yn hynod o ymwybodol ohoni yn fy marn i.

Ond i lawer o bobl, mae’n ffaith fod mewnfudo i’w weld yn bryder sydd ganddynt. Rwy’n meddwl yn aml iawn mai pryder canfyddedig yn hytrach na phryder go iawn ydyw—un sy’n aml yn cael ei gyfleu mewn rhaglenni eithafol ar y teledu sydd i’w gweld yn creu delwedd, argraff, o sefyllfa sy’n wahanol iawn i unrhyw gymuned a ddeallaf yma yng Nghymru, neu a welaf yma yng Nghymru mewn gwirionedd. Fel gwleidyddion, rwy’n meddwl mai ein lle ni, ynghyd ag eraill, yw hyrwyddo’r manteision a welwn, i’r economi ac i ni ein hunain fel cymdeithas, ynglŷn â’r gallu i symud o gwmpas ac yn y pendraw, i drwytho ein hunain ac ymgorffori ein hunain yn niwylliant a ffordd o fyw ein gilydd.

Felly, dyna pam rydym wedi cyflwyno’r gwelliant heddiw sy’n galw mewn gwirionedd ar y Cynulliad i fyfyrio ar natur groesawgar Cymru, ar yr economi agored sydd wedi bod gennym ac rwy’n gobeithio’n fawr y bydd yn parhau i fod gennym wrth i ni symud ymlaen, pan fydd trafodaethau Brexit wedi dod i ben, ond gan fyfyrio ar yr hyn a oedd yn elfen bwysig o’r trafodaethau Brexit ynglŷn ag adfer rheolaeth a dod â gallu i sefydliadau democrataidd y wlad hon osod paramedrau’r hyn rydym ei eisiau fel gwlad mewn gwirionedd.

Efallai y byddech yn sydyn yn cael Llywodraeth a fyddai’n dweud, ‘Fe gymerwn bawb a chael polisi ffiniau agored’, ond byddai hynny’n fater i bobl bleidleisio dros y Llywodraeth honno. Ar y llaw arall, gallwch fflicio darn o arian, gallech gael Llywodraeth a fyddai’n arddel safbwynt gwahanol iawn ac yn dweud, ‘Na, rydym yn codi’r bont godi ac nid oes neb yn dod i mewn’, ond dyna yw democratiaeth yn y pen draw. Dyna beth, yn sicr, y rhown wleidyddion mewn mannau i’w wneud, er mwyn cyflawni ewyllys yr hyn y mae pobl yn ei feddwl yn y wlad honno, a dyna pam y cawn etholiadau.

Felly, dyna pam rwy’n aml iawn yn sefyll yn falch, yn ceisio hyrwyddo rhinweddau cymdeithas amrywiol iawn, fel rwy’n ei gweld, cymdeithas gymysg yn ddiwylliannol, ac economi, fel y dywedais, sy’n ffynnu ar allu pobl i fynd o Brydain i rannau eraill o’r byd, ac o rannau eraill o’r byd i ddod i Brydain, ac yn benodol, i Gymru. Pan edrychwn ar nifer o’n gwasanaethau cyhoeddus allweddol yn arbennig, byddent yn peidio â gweithredu oni bai ein bod yn amlwg yn gallu denu a sicrhau’r proffesiynoldeb a’r ddynameg y gallant eu cynnig i gynorthwyo twf y GIG a thwf llawer o’n gwasanaethau cyhoeddus eraill. Felly, gyda’r pwyntiau hynny, dyna pam rwy’n gobeithio y bydd y tŷ y prynhawn yma yn ffafrio gwelliant y Ceidwadwyr sydd ger ein bron ar y papur trefn ac yn pleidleisio dros y gwelliant hwnnw, gan ei fod yn galw ar y Cynulliad i fyfyrio ar yr hyn sydd gennym fel gwlad sy’n groesawgar, yn ddynamig ac yn amrywiol, gan gydnabod pryderon dilys sydd wedi bod gan bobl dros y degawd diwethaf fwy neu lai, lle mae rhai pobl yn canfod bod newid dramatig wedi digwydd yn y diwylliant a’r gymdeithas y maent yn byw ynddi, ac sy’n galw felly ar y Llywodraeth i gyflwyno polisïau i fynd i’r afael â’r pryderon hynny.

Galwaf ar Steffan Lewis i gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth.

I call on Steffan Lewis to move amendment 2, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth.

Gwelliant 2—Rhun ap Iorwerth

Dileu popeth a rhoi yn ei lle:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi bod dadansoddiad a gynhaliwyd gan Ganolfan Perfformiad Economaidd Ysgol Economaidd Llundain wedi dod i’r casgliad mai ychydig iawn o dystiolaeth sydd i awgrymu bod mewnfudo yn ei gyfanrwydd na mewnfudo o’r UE wedi cael effaith negyddol sylweddol ar gyflogaeth, cyflogau ac anghydraddoldeb o ran cyflogau ar y boblogaeth a anwyd yn y DU.

2. Yn credu y dylai’r hawliau a’r breintiau a roddir i ddinasyddion y DU a’r UE sy’n byw ac yn gweithio mewn aelod-wladwriaethau eraill yr UE ar hyn o bryd gael eu diogelu.

3. Yn credu bod angen creu Gwasanaeth Cynghori ar Fewnfudo ar gyfer Cymru ac a allai gyhoeddi fîsau penodol i Gymru er mwyn cau’r bylchau yn economi Cymru.

4. Yn galw ar Lywodraeth y DU i warantu hawliau holl ddinasyddion yr UE sy’n byw ac yn gweithio yn y DU ar hyn o bryd, ar ôl gadael yr UE.

5. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyhoeddi ymgynghoriad ar sut y gallai system trwyddedau gwaith i Gymru fod o fudd i economi Cymru.

Amendment 2—Rhun ap Iorwerth

Delete all and replace with:

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Notes that analysis conducted by the London School of Economics’ Centre for Economic Performance concluded that there is very little evidence to suggest that neither immigration as a whole nor EU immigration has had significantly large negative effects on employment, wages and wage inequality for the UK-born population.

2. Believes that the rights and privileges afforded to UK and EU citizens currently living and working in other EU member states should be protected.

3. Believes that a creation of a Welsh Migration Advisory Service that could issue Welsh specific visas is necessary to plug skills gaps in the Welsh economy.

4. Calls upon the UK Government to guarantee the rights of all EU citizens currently living and working in the UK following Brexit.

5. Calls upon the Welsh Government to publish a consultation on how a Welsh work permit system could benefit the Welsh economy.

Cynigiwyd gwelliant 2.

Amendment 2 moved.

Diolch, Llywydd. I formally move the amendment in the name of Rhun ap Iorwerth. From the outset, I’d like to reaffirm Plaid Cymru’s view, and a view, I think, that is shared across most of the Chamber, that those who come to this country and make this nation their home are welcome, that we value the skills they bring, the contribution they make to our economy, and the enrichment they add to our society. We also reaffirm our call for a speedy resolution to the status of EU nationals currently residing in the UK, and hope that an agreement is made soon in the Brexit negotiations that is humane and fair.

It is regrettable that in recent years the language surrounding the issue of immigration has been divisive and demeaning. Indeed, it’s always struck me as rather peculiar how some can regard a foreign national moving to the UK as an immigrant, but a British national moving overseas is romantically labelled an ‘expat’. The truth is, of course, that we are all, somewhere along the line, migrants. That has been the common characteristic of our species since the dawn of time. In any case, I want to briefly touch upon the economic and policy implications of migrations. In terms of EU nationals in Wales, there are fewer than 80,000, around 80 per cent of whom are in employment, and a greater proportion of the remaining 20 per cent are probably students. Of that 80,000 or so EU nationals, a significant number are Irish nationals, who, it is proposed by even the most enthusiastic advocates of closed borders, would continue to have free-movement rights with the UK post Brexit. Indeed, I understand that it is the current position of the UK Independence Party that the 1949 Ireland Act and its provisions regarding the rights of Irish citizens to freely travel to and from the UK should remain in place post Brexit, which begs the question, I suppose, of why you are discriminating against the nationals of other nation states, when you’re not discriminating against the nationals of the Republic of Ireland. That’s a matter for you to answer. Some 13,000 academic staff in Welsh universities came from EU countries, and nearly 50 per cent of veterinary surgeons registering in the UK qualified elsewhere in the EU. In the health and social care sector, as of September 2015, around 1,400 EU nationals were employed in NHS Wales. Indeed, you are more likely to be treated by a migrant in the NHS than to be behind a migrant in an NHS queue.

A report published by the London School of Economics this month on migration and the UK economy concluded that neither immigration as a whole, nor EU immigration in particular, has had significant negative effects on employment, wages and age inequality in the UK. The LSE paper also states that, at UK level, any falls in EU immigration are likely to lead to lower living standards for those who were born in the UK.

Indeed, we’re already seeing the real impact of the declining numbers of overseas applicants to our universities. It is worth noting, too, that, in countries with a points-based migration system, per capita migration levels are higher. As for the so-called ‘one-in, one-out’ policy, that would lead us to a damaging situation where a much-needed doctor could be stuck at Dover until a UK resident decides to leave the country, and that would be a preposterous position to be in. It is also—[Interruption.] It is also worth noting that Germany, with higher migration per capita than the UK, has stable GDP figures, public spending rose by 4.2 per cent last year, gross monthly earnings are on the rise, unemployment is at 3.9 per cent and there’s higher than average productivity in that country than in this state, which would suggest that conditions for workers in the UK are a result of the intentional structure of the economy on the part of successive Governments at Westminster. Indeed, I recall, in 1998, Gordon Brown celebrating the fact that even with the introduction of such measures as the minimum wage, the UK labour market was among the least regulated around the world, and that was a cause for celebration.

Now, of course, we are living with the consequences of a light-touch approach to our labour laws in the UK. Declining wages, exploitative working conditions, light-touch regulation and a diminishing industrial base have been the cornerstone of British economic policy since the 1980s at least, and working people, particularly in the former industrial communities of Wales, are paying the price, literally. So, we need an economic paradigm shift in this country that is place based, industry driven and centred on the worker and their rights, no matter where they were born.

Diolch, Llywydd. Cynigiaf y gwelliant yn enw Rhun ap Iorwerth yn ffurfiol. O’r cychwyn cyntaf, hoffwn ailddatgan barn Plaid Cymru, a barn, rwy’n meddwl, a rennir ar draws y rhan fwyaf o’r Siambr, fod croeso i’r rhai sy’n dod i’r wlad hon ac yn gwneud eu cartref yn y wlad hon, ein bod yn gwerthfawrogi’r sgiliau sydd ganddynt, y cyfraniad a wnânt i’n heconomi, a’r modd y maent yn cyfoethogi ein cymdeithas. Rydym hefyd yn ailddatgan ein galwad am ateb cyflym i statws dinasyddion yr UE sy’n byw ar hyn o bryd yn y DU, ac yn gobeithio y sicrheir cytundeb sy’n drugarog ac yn deg yn fuan yn y trafodaethau Brexit.

Mae’n drueni yn y blynyddoedd diwethaf fod yr iaith sy’n gysylltiedig â mater mewnfudo wedi bod yn ymrannol ac yn ddiraddiol. Yn wir, mae bob amser wedi fy nharo’n rhyfedd braidd sut y gall rhai ystyried dinesydd tramor sy’n symud i’r DU fel mewnfudwr, ond bod dinesydd Prydeinig sy’n symud dramor yn cael ei labelu’n rhamantaidd fel ‘expat’. Y gwir yw, wrth gwrs, ein bod i gyd, yn rhywle ar hyd y llinell, yn ymfudwyr. Mae honno wedi bod yn nodwedd gyffredin o’n rhywogaeth ers dechrau amser. Beth bynnag, rwyf am gyffwrdd yn fyr ar oblygiadau ymfudo o ran yr economi a pholisi. Mewn perthynas â dinasyddion yr UE yng Nghymru, mae llai na 80,000, a thua 80 y cant ohonynt mewn gwaith, ac mae cyfran uwch o’r 20 y cant sy’n weddill yn fyfyrwyr yn ôl pob tebyg. O’r 80,000 neu lai o ddinasyddion yr UE, mae nifer sylweddol yn ddinasyddion Gwyddelig a fyddai, mae’n debyg, hyd yn oed ymhlith y rhai a fyddai’n dadlau’n fwyaf brwd dros gau’r ffiniau, yn parhau i gael hawl i symud yn rhydd yn y DU ar ôl Brexit. Yn wir, rwy’n deall mai safbwynt presennol Plaid Annibyniaeth y DU yw y dylai Deddf Iwerddon 1949 a’i darpariaethau ynglŷn â hawliau dinasyddion Gwyddelig i deithio’n rhydd i ac o’r DU barhau yn ei lle ar ôl Brexit, sydd, mae’n debyg, yn codi’r cwestiwn pam eich bod yn gwahaniaethu yn erbyn dinasyddion o wladwriaethau eraill, pan nad ydych yn gwahaniaethu yn erbyn dinasyddion Gweriniaeth Iwerddon. Mater i chi ei ateb yw hwnnw. Daeth oddeutu 13,000 o staff academaidd ym mhrifysgolion Cymru o wledydd yr UE, ac mae bron i 50 y cant o’r milfeddygon sy’n cofrestru yn y DU wedi cymhwyso mewn mannau eraill yn yr UE. Yn y sector iechyd a gofal cymdeithasol, o fis Medi 2015, roedd tua 1,400 o ddinasyddion yr UE yn cael eu cyflogi gan y GIG yng Nghymru. Yn wir, rydych yn fwy tebygol o gael eich trin gan ymfudwr yn y GIG nag i fod yn ymfudwr yn un o giwiau’r GIG.

Daeth adroddiad a gyhoeddwyd gan Ysgol Economeg Llundain y mis yma ar ymfudo ac economi’r DU i’r casgliad nad oedd mewnfudo yn gyffredinol, na mewnfudo o’r UE yn benodol, wedi cael effeithiau negyddol sylweddol ar gyflogaeth, cyflogau ac anghydraddoldeb ar sail oedran yn y DU. Mae papur Ysgol Economeg Llundain hefyd yn datgan, ar lefel y DU, fod unrhyw ostyngiad yn y niferoedd sy’n mewnfudo o’r UE yn debygol o arwain at safonau byw is i’r rhai a gafodd eu geni yn y DU.

Yn wir, rydym eisoes yn gweld effaith wirioneddol y nifer ostyngol o ymgeiswyr tramor i’n prifysgolion. Mae’n werth nodi, hefyd, mewn gwledydd sydd â system fewnfudo yn seiliedig ar bwyntiau, fod lefelau ymfudo y pen yn uwch. Ac o ran yr hyn a elwir yn bolisi ‘un i mewn, un allan’, byddai hwnnw’n ein harwain at sefyllfa niweidiol lle y gallai meddyg mawr ei angen fod yn cael ei gadw yn Dover hyd nes y byddai preswylydd yn y DU yn penderfynu gadael y wlad, a byddai honno’n sefyllfa afresymol i fod ynddi. Mae hefyd—[Torri ar draws.] Mae hefyd yn werth nodi bod gan yr Almaen, gyda lefelau ymfudo uwch y pen na’r DU, ffigyrau cynnyrch domestig gros sefydlog, cododd gwariant cyhoeddus 4.2 y cant y llynedd, mae enillion misol gros ar gynnydd, mae diweithdra ar 3.9 y cant a cheir cynhyrchiant uwch na’r cyfartaledd yn y wlad honno nag yn y wladwriaeth hon, a fyddai’n awgrymu bod amodau ar gyfer gweithwyr yn y DU yn deillio o strwythur bwriadol yr economi ar ran llywodraethau olynol yn San Steffan. Yn wir, rwy’n cofio Gordon Brown yn 1998 yn dathlu’r ffaith fod marchnad lafur y DU hyd yn oed gyda chyflwyno mesurau fel yr isafswm cyflog, ymhlith y rhai a reoleiddir leiaf o gwmpas y byd, ac roedd hynny’n achos dathlu.

Nawr, wrth gwrs, rydym yn byw gyda chanlyniadau ymagwedd nad yw’n rhy llawdrwm tuag at ein cyfreithiau llafur yn y DU. Mae cyflogau sy’n lleihau, amodau gwaith ecsbloetiol, rheoleiddio llai manwl a sylfaen ddiwydiannol sy’n crebachu wedi bod yn gonglfaen i bolisi economaidd Prydain ers y 1980au fan lleiaf, a phobl sy’n gweithio, yn enwedig yn hen gymunedau diwydiannol Cymru, sy’n talu’r pris, yn llythrennol. Felly, mae angen newid y patrwm economaidd yn y wlad hon sy’n seiliedig ar le, wedi’i ysgogi gan ddiwydiant ac yn canolbwyntio ar y gweithiwr a’i hawliau, ni waeth ble y cafodd ei eni.

Galwaf ar arweinydd y tŷ i gynnig yn ffurfiol gwelliant 3, a gyflwynwyd yn ei henw hi.

I call on the leader of the house to move formally amendment 3, tabled in her name.

Gwelliant 3—Jane Hutt

Dileu popeth a rhoi yn ei le:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn ailddatgan ei gefnogaeth i’r Papur Gwyn, Diogelu Dyfodol Cymru a gyhoeddwyd ar y cyd gan Lywodraeth Cymru a Phlaid Cymru, sy’n cydbwyso swyddi a’r economi â’r angen i ymdrin â phryderon am effaith mudo ar gymunedau bregus;

2. Yn cefnogi’r dull gweithredu a amlinellir yn Diogelu Dyfodol Cymru, sef:

a) cysylltu hawl gwladolion yr Undeb Ewropeaidd/Ardal Economaidd Ewrop i symud i’r Deyrnas Unedig ar ôl Brexit â swyddi; a

b) cynyddu’r ymdrechion i atal camfanteisio ar weithwyr, yn enwedig rhai sydd ar gyflogau isel.

Amendment 3—Jane Hutt

Delete all and replace with:

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Reaffirms support for the joint Welsh Government/Plaid Cymru White Paper Securing Wales’ Future which balances jobs and the economy with the need to address concerns about the impact of migration on vulnerable communities.

2. Supports the approach set out in Securing Wales’ Future:

a) to link the right of EU/EEA nationals to move to the UK after Brexit, to employment; and

b) to increase efforts to prevent the exploitation of workers, particularly those on low pay.

Cynigiwyd gwelliant 3.

Amendment 3 moved.

I’d like to confine my comments to the Conservatives’ amendments. First, can I take point 1? That is, of course, after ignoring the usual fallacious point of ‘delete all’, a gambit that should be disallowed. Amendments should be instruments to alter, not annul motions, and I notice that the other two parties are using exactly same ploy this evening. But I will be magnanimous in saying that we would agree with the points made in amendments 2 and 4 by Plaid Cymru, and in 2(b) by the Labour Party.

First, can I take point 1? UKIP acknowledges the fact that Britain and Wales have always had a welcoming society and understands the part played by immigrants in the history of these islands. However, to pursue a policy of uncontrolled open immigration when we have upwards of 1.5 million unemployed is an indictment of both Conservative and Labour Governments.

As an example, some 80,000 British students each year fail to find places on nursing courses, whilst the NHS continues to hire thousands of nurses from abroad. Add this to the fact that there are thousands of 40-plus nurses who have left to have families and now wish to come back to nursing but cannot do so because they find the NHS prefers younger foreign nurses. Perhaps the fact that it costs the NHS £70,000 to train a nurse—[Interruption.] I think, Steffan, we’ve heard you most of the evening, so if I could just be allowed my time at this rostrum. They hire three foreign-trained nurses for an average salary of £24,000—that is their reason for doing this. Let’s get away from this nonsense of the NHS coming to a halt if we do not import nurses. The simple truth is that we want nurses on the cheap. The same, of course, applies to doctors, so we continue to plunder third-world countries to meet our own needs.

I wish now to turn to the second point of the Conservative amendments. Recent events indicate that the UK Government shows scant regard for public services—recently highlighted cuts in the police and fire service bear witness to that. As for our universities continuing to recruit the brightest and the best from around the world, this is something they were doing well before the European Union and the advent of uncontrolled immigration. The difference, of course, was that those students actually paid their tuition fees. Today, the stark fact is that many abscond without repaying their student loans, leaving us with a £5 billion debt at 2013 figures.

As for skilled labour for the business sector, we’re actually turning away skilled labour from across the world in favour of unskilled and semi-skilled labour from the European Union.

Hoffwn gyfyngu fy sylwadau i welliannau’r Ceidwadwyr. Yn gyntaf, a gaf fi gymryd pwynt 1? Hynny yw, wrth gwrs, ar ôl anwybyddu’r pwynt camarweiniol arferol ynglŷn â ‘dileu popeth’, gambit na ddylid ei ganiatáu. Dylai gwelliannau fod yn offerynnau ar gyfer newid, nid ar gyfer diddymu cynigion, ac rwy’n sylwi bod y ddwy blaid arall yn defnyddio yn union yr un cast heno. Ond byddaf yn fawrfrydig a dweud y byddem yn cytuno â’r pwyntiau a wnaed yng ngwelliannau 2 a 4 gan Blaid Cymru, ac yn 2(b) gan y Blaid Lafur.

Yn gyntaf, a gaf fi gymryd pwynt 1? Mae UKIP yn cydnabod y ffaith fod Prydain a Chymru bob amser wedi bod â chymdeithas groesawgar ac yn deall y rhan a chwaraewyd gan fewnfudwyr yn hanes yr ynysoedd hyn. Fodd bynnag, mae dilyn polisi o fewnfudo agored heb ei reoli pan fo gennym fwy nag 1.5 miliwn yn ddi-waith yn warth ar Lywodraethau Ceidwadol a Llafur.

Er enghraifft, mae oddeutu 80,000 o fyfyrwyr ym Mhrydain bob blwyddyn yn methu dod o hyd i leoedd ar gyrsiau nyrsio, tra bod y GIG yn parhau i gyflogi miloedd o nyrsys o dramor. Ychwanegwch hyn at y ffaith fod miloedd o nyrsys 40 oed a hŷn sydd wedi gadael i gael teuluoedd ac sydd yn awr yn awyddus i ddychwelyd i nyrsio ond yn methu gwneud hynny am eu bod yn gweld bod yn well gan y GIG nyrsys tramor iau. Efallai mai’r ffaith ei bod yn costio £70,000 i’r GIG hyfforddi nyrs—[Torri ar draws.] Rwy’n meddwl, Steffan, ein bod wedi eich clywed y rhan fwyaf o’r nos, felly os caf ganiatâd i gael fy amser wrth y rostrwm. Maent yn cyflogi tri nyrs a hyfforddwyd dramor ar gyflog cyfartalog o £24,000—dyna’u rheswm dros wneud hyn. Gadewch i ni droi cefn ar y nonsens y daw’r GIG i ben os nad ydym yn mewnforio nyrsys. Y gwir syml yw ein bod eisiau nyrsys yn rhad. Mae’r un peth yn wir am feddygon, wrth gwrs, felly rydym yn parhau i ysbeilio gwledydd y trydydd byd i ddiwallu ein hanghenion ein hunain.

Hoffwn droi yn awr at ail bwynt gwelliannau’r Ceidwadwyr. Mae digwyddiadau diweddar yn dangos bod Llywodraeth y DU prin yn rhoi sylw i wasanaethau cyhoeddus—mae toriadau a gafodd sylw yn ddiweddar i’r heddlu a’r gwasanaeth tân yn dyst i hynny. Ac o ran bod ein prifysgolion yn parhau i recriwtio’r mwyaf disglair a’r gorau o bedwar ban byd, mae hyn yn rhywbeth roeddent yn ei wneud ymhell cyn yr Undeb Ewropeaidd a dyfodiad mewnfudo heb ei reoli. Y gwahaniaeth, wrth gwrs, oedd bod y myfyrwyr hynny mewn gwirionedd yn talu eu ffioedd dysgu. Heddiw, y ffaith amdani yw bod llawer yn ei heglu hi heb ad-dalu eu benthyciadau myfyrwyr, gan ein gadael â dyled o £5 biliwn ar ffigurau 2013.

O ran llafur crefftus ar gyfer y sector busnes, mewn gwirionedd rydym yn gwrthod llafur crefftus o bob cwr o’r byd o blaid llafur heb fawr o sgiliau neu heb sgiliau o gwbl, o’r Undeb Ewropeaidd.

Hefin David a gododd—

Hefin David rose—

Just to say, universities in Wales are suffering because of the Conservative Government’s immigration policies, which are turning away students who could come to the UK. I know this from experience. I have to say, David Rowlands, I don’t think you’re right about that.

Dim ond i ddweud bod prifysgolion yng Nghymru yn dioddef oherwydd polisïau mewnfudo’r Llywodraeth Geidwadol, sy’n troi myfyrwyr a allai ddod i’r DU ymaith. Rwy’n gwybod hyn o brofiad. Rhaid i mi ddweud, David Rowlands, nid wyf yn credu eich bod yn gywir yn hynny o beth.

Well, providing those students pay their way and actually do pay for their education here, we ought to be welcoming them. Absolutely.

I’ll deal with Conservatives’ third amendment with a reminder of the Conservative pledges under Cameron before the previous general election. He said:

‘Our plan to control immigration will put you, your family and the British people first. We will reduce the number of people coming to our country with tough new welfare conditions and robust enforcement.’

Though how this was to reduce immigration, given the oft-repeated statement that immigrants do not come here for benefits, appeared to be something of an anomaly. However, he went on to say:

‘We will keep our ambition of delivering annual net migration in the tens of thousands’,

not the present hundreds of thousands. ‘We will control migration’—[Interruption.] Did you want to say something, Carl? I will give way if you want. No. Okay.

‘We will control migration from the European Union, by reforming welfare rules’.

Again, intimating that UK welfare rules encourage immigration.

‘We will clamp down on illegal immigration and abuse of the minimum wage’.

Well, we see that that is not being done.

‘We will enhance our border security and strengthen the enforcement of immigration rules’.

And lastly,

‘Develop a fund to ease pressure on local areas and public services.’

All this proves the amendment put forward by the Conservative group, and the points under that amendment, show the turmoil that now exists under the Conservatives with regard to immigration, and that the Assembly Conservatives’ amendments seem to put them at complete odds with their Westminster counterparts.

Wel, ar yr amod fod y myfyrwyr hynny’n talu eu ffordd ac yn talu am eu haddysg yma mewn gwirionedd, dylem eu croesawu. Yn bendant.

Rwyf am ymdrin â thrydydd gwelliant y Ceidwadwyr ac atgoffa am addewidion y Ceidwadwyr o dan Cameron cyn yr etholiad cyffredinol diwethaf. Dywedodd hyn:

Bydd ein cynllun i reoli mewnfudo yn eich rhoi chi, eich teulu a phobl Prydain yn gyntaf. Byddwn yn lleihau nifer y bobl sy’n dod i’n gwlad gydag amodau lles newydd llym a gorfodaeth gadarn.

Ond roedd sut oedd hyn yn mynd i leihau mewnfudo, o ystyried y datganiad sy’n cael ei ailadrodd dro ar ôl tro nad yw mewnfudwyr yn dod yma i gael budd-daliadau, i’w weld yn anghyson braidd. Fodd bynnag, aeth yn ei flaen i ddweud:

Byddwn yn cadw ein huchelgais i gyflawni ymfudo net blynyddol yn y degau ar filoedd,

nid y cannoedd ar filoedd ar hyn o bryd. Byddwn yn rheoli ymfudo—[Torri ar draws.] A oeddech am ddweud rhywbeth, Carl? Fe ildiaf os dymunwch. Na. Iawn.

Byddwn yn rheoli ymfudo o’r Undeb Ewropeaidd, drwy ddiwygio rheolau lles.

Unwaith eto’n awgrymu bod rheolau lles y DU yn annog mewnfudo.

Byddwn yn rhoi pen ar fewnfudo anghyfreithlon a chamddefnyddio’r isafswm cyflog.

Wel, rydym yn gweld nad yw hynny’n cael ei wneud.

Byddwn yn gwella diogelwch ein ffiniau ac atgyfnerthu’r gwaith o orfodi rheolau mewnfudo.

Ac yn olaf,

Byddwn yn datblygu cronfa i leddfu’r pwysau ar ardaloedd lleol a gwasanaethau cyhoeddus.

Mae hyn i gyd yn profi bod y gwelliant a gyflwynwyd gan y grŵp Ceidwadol, a’r pwyntiau o dan y gwelliant hwnnw, yn dangos y cythrwfl sydd bellach yn bodoli o dan y Ceidwadwyr mewn perthynas â mewnfudo, a bod gwelliannau Ceidwadwyr y Cynulliad i’w gweld yn eu gosod benben â’u cymheiriaid yn San Steffan.

We are invited in this debate to treat UKIP as having clean hands on the issue of immigration. We are invited to regard the fact that UKIP have been elected to this place as cleansing the stain of insinuation, dog whistle and bigotry—but they do not have clean hands. Getting elected to the Assembly does not erase the stain of former campaigns where they ran posters of refugees fleeing persecution as a line of migrants into the EU, where they used migrants as scapegoats for all our ills: Romanian crime waves and, ludicrously, M4 congestion. None of you—Neil Hamilton, Caroline Jones, Gareth Bennett, Michelle Brown, David Rowlands—none of you have denounced that campaign.

UKIP instead has played on people’s fears; fears of pressures in their lives. You hid the fact—[Interruption.] You hid the fact that public services depend on migrants, pitting community against community. You hid the fact that working-age populations aren’t big enough for the support we want to give our pensioners, pitting generation against generation.

People do have fears about immigration. We do need an immigration system that reflects our national economic interest and reflects our commitment to compassion. But, you have forfeited any right to be heard on this issue by the distortions and prejudice that you’ve dripped into people’s ears for years—[Interruption.] I’m about to finish.

People look to politicians for leadership and honesty and the results of the general election campaign show they found neither in UKIP.

Cawn ein gwahodd yn y ddadl hon i drin UKIP fel pe bai ganddynt ddwylo glân ar fater mewnfudo. Cawn ein gwahodd i ystyried y ffaith fod UKIP wedi cael eu hethol i’r lle hwn fel pe bai’n glanhau staen ensyniadau, chwiban ci a rhagfarn—ond nid oes ganddynt ddwylo glân. Nid yw cael eu hethol i’r Cynulliad yn dileu staen cyn-ymgyrchoedd lle roeddent yn dangos posteri o ffoaduriaid yn ffoi rhag erledigaeth fel pe baent yn rhes o ymfudwyr i’r UE, lle roeddent yn defnyddio ymfudwyr fel bychod dihangol ar gyfer ein holl drafferthion: tonnau trosedd Rwmanaidd ac yn chwerthinllyd, tagfeydd ar yr M4. Nid oes yr un ohonoch—Neil Hamilton, Caroline Jones, Gareth Bennett, Michelle Brown, David Rowlands—nid oes yr un ohonoch wedi condemnio’r ymgyrch honno.

Yn lle hynny, mae UKIP wedi chwarae ar ofnau pobl; ofnau yn sgil pwysau yn eu bywydau. Fe guddioch y ffaith—[Torri ar draws.] Fe guddioch y ffaith fod gwasanaethau cyhoeddus yn dibynnu ar fewnfudwyr, gan osod cymuned yn erbyn cymuned. Fe guddioch y ffaith nad yw poblogaethau o oedran gweithio yn ddigon mawr i roi’r cymorth rydym am ei roi i’n pensiynwyr, gan osod cenhedlaeth yn erbyn cenhedlaeth.

Mae gan bobl ofnau ynglŷn â mewnfudo. Mae angen system fewnfudo sy’n adlewyrchu ein diddordeb economaidd cenedlaethol ac yn adlewyrchu ein hymrwymiad i ddangos tosturi. Ond rydych wedi fforffedu unrhyw hawl i gael eich clywed ar y mater hwn gan y gwyriadau a’r rhagfarn rydych wedi bod yn ei ddiferu i glustiau pobl ers blynyddoedd—[Torri ar draws.] Rwyf ar fin gorffen.

Mae pobl yn troi at wleidyddion am arweinyddiaeth a gonestrwydd ac mae canlyniadau ymgyrch yr etholiad cyffredinol yn dangos na ddaethant o hyd i’r naill na’r llall yn UKIP.

[Continues.]—why we are here, because you did not listen to the people.

[Yn parhau.]—pam rydym yma, am na wrandawoch chi ar y bobl.

We’re having this debate today because we are coming out of the EU and we need to work out what kind of Brexit we actually want, in particular, what kind of immigration policy we want. Our motion talks about a firm but fair system of immigration, it notes the Bank of England’s paper on the impact of immigration on wages and it looks at the issue of balancing immigration and emigration as a medium-term aim.

There are many amendments to our motion that have come from the other parties and my colleague David Rowlands has just looked at the Conservative ones.

Now, to some extent, the Labour and Plaid Cymru positions on this subject were laid out in their joint document, ‘Securing Wales’ Future’, which they brought out earlier this year. So, we can look to that for some detail of the immigration policies that they propose, which are also reflected in their amendments today.

Some of the points raised in their joint paper are quite interesting in themselves. For instance, the document states that an additional 100,000 construction workers are estimated to be needed in the UK by 2020. I note that there are lots of unemployed young people in the former industrial areas of Wales. I would say this skills shortage, combined with our latent labour force, could provide a perfect opportunity to reinvigorate apprenticeships and relieve the problem of NEETs—young people not in education, employment or training. It could, in other words, be an opportunity rather than a problem.

Some of the skills shortages highlighted in their joint paper are decidedly odd. For instance, 50 per cent of vets are from outside the UK, yet we are traditionally a nation of animal lovers, so why aren’t we able to train our own vets? The basic premise that Labour and Plaid are highlighting—[Interruption.] Well, why aren’t we? Vets are one example—there are many others. Why aren’t we able to do that? [Interruption.] Okay.

The basic premise that Labour and Plaid are highlighting in their document is a skills shortage. The worry they are trying to perpetuate is that a so-called hard Brexit would harm businesses’ access to skills, yet the vast majority of EU migrants who come to the UK come to fill low-skilled jobs. So, it is not actually businesses’ access to skills that is likely to be affected so much as their access to cheap labour. It is sometimes curious to note that the Labour Party is worried about businesses being able to access cheap labour since they normally portray themselves as the party that wants to raise wages. Yet, in their position on migration, they actually position themselves in such a way as to become a party that effectively wants to keep wages down.

Plaid, of course, have signed up to many of the same positions as Labour. There is an argument advanced by Labour and Plaid, in their document, that, post Brexit, we should not have the same freedom of movement of workers that we have now, but we should have a different system, and this will be related to jobs or offers of jobs, as the First Minister has explained to us in the Chamber. Well, when we look at the actual wording of the Labour/Plaid Cymru document, it is decidedly vague on this point of the job offer. I quote:

‘This might involve the prior offer of a job or the ability to secure an offer within a short time of arrival in the country’.

End of quote. [Interruption.] I haven’t got time, Simon.

Rydym yn cael y ddadl hon heddiw oherwydd ein bod yn dod allan o’r UE ac mae angen i ni ddarganfod pa fath o Brexit rydym ei eisiau mewn gwirionedd, yn arbennig, pa fath o bolisi mewnfudo rydym ei eisiau. Mae ein cynnig yn sôn am system fewnfudo gadarn ond teg, mae’n nodi papur Banc Lloegr ar effaith mewnfudo ar gyflogau ac mae’n edrych ar sicrhau cydbwysedd rhwng mewnfudo ac allfudo fel nod ar gyfer y tymor canolig.

Mae yna nifer o welliannau wedi dod i’n cynnig gan y pleidiau eraill ac mae fy nghyd-Aelod David Rowlands wedi edrych ar rai’r Ceidwadwyr.

Nawr, i ryw raddau, nodwyd safbwyntiau Llafur a Phlaid Cymru ar y pwnc hwn yn eu dogfen ar y cyd, ‘Diogelu Dyfodol Cymru’, a gyhoeddwyd ganddynt yn gynharach eleni. Felly, gallwn edrych ar hwnnw i weld rhai o’r manylion am y polisïau mewnfudo y maent yn eu cynnig, ac a adlewyrchwyd hefyd yn eu gwelliannau heddiw.

Mae rhai o’r pwyntiau yn eu papur ar y cyd yn eithaf diddorol ynddynt eu hunain. Er enghraifft, mae’r ddogfen yn datgan y bydd angen oddeutu 100,000 o weithwyr adeiladu ychwanegol yn y DU erbyn 2020. Nodaf fod yna lawer o bobl ifanc ddi-waith yn hen ardaloedd diwydiannol Cymru. Byddwn yn dweud y gallai prinder sgiliau o’r fath, ynghyd â’n gweithlu cudd, roi cyfle perffaith i ailfywiogi prentisiaethau a lleddfu problem pobl NEET—pobl ifanc nad ydynt mewn addysg, cyflogaeth na hyfforddiant. Mewn geiriau eraill, gallai fod yn gyfle yn hytrach na phroblem.

Mae rhai o’r sgiliau prin a amlygwyd yn eu papur ar y cyd yn ddiamheuol ryfedd. Er enghraifft, daw 50 y cant o filfeddygon o’r tu allan i’r DU, ac eto rydym yn draddodiadol yn genedl hoff o anifeiliaid, felly pam nad ydym yn gallu hyfforddi ein milfeddygon ein hunain? Mae’r cynsail sylfaenol y mae’r Blaid Lafur a Phlaid Cymru yn ei amlygu—[Torri ar draws.] Wel, pam nad ydym? Un enghraifft yw milfeddygon—mae sawl un arall. Pam na allwn wneud hynny? [Torri ar draws.] Iawn.

Y cynsail sylfaenol y mae’r Blaid Lafur a Phlaid Cymru yn ei amlygu yn eu dogfen yw prinder sgiliau. Y pryder y maent yn ceisio ei barhau yw y byddai’r hyn a elwir yn Brexit caled yn niweidio mynediad busnesau at sgiliau, ac eto mae’r mwyafrif helaeth o ymfudwyr o’r UE sy’n dod i’r DU yn dod i lenwi swyddi heb lawer o sgiliau. Felly, nid mynediad busnesau at sgiliau sy’n debygol o gael eu heffeithio mewn gwirionedd yn gymaint â’u mynediad at lafur rhad. Weithiau mae’n rhyfedd nodi bod y Blaid Lafur yn poeni am fusnesau’n gallu cael mynediad at lafur rhad gan eu bod fel arfer yn portreadu eu hunain fel y blaid sydd am godi cyflogau. Eto i gyd, yn eu safbwynt ar fewnfudo, maent yn arddel safbwyntiau sy’n eu gwneud yn blaid sydd am gadw cyflogau i lawr i bob pwrpas.

Mae Plaid Cymru, wrth gwrs, wedi cytuno â llawer o’r un safbwyntiau â Llafur. Ceir dadl a hyrwyddir gan Lafur a Phlaid Cymru, yn eu dogfen, na ddylem gael yr un rhyddid i symud ar ôl Brexit ag sydd gennym yn awr, ond dylem gael system wahanol, a bydd y system honno’n gysylltiedig â swyddi neu gynigion o swyddi, fel yr eglurodd y Prif Weinidog wrthym yn y Siambr. Wel, pan edrychwn ar union eiriad y ddogfen Lafur/Plaid Cymru, mae’n sicr yn amwys ar y pwynt sy’n ymwneud â chynnig swydd. Dyfynnaf:

‘Gallai hynny olygu cynnig swydd o flaen llaw neu’r gallu i sicrhau cynnig o fewn cyfnod byr i gyrraedd i’r wlad.’

Diwedd y dyfyniad. [Torri ar draws.] Nid oes gennyf amser, Simon.

Well, maybe I have time, but I don’t have the inclination.

Wel, efallai fod gennyf amser, ond nid oes gennyf awydd.

I’m afraid this approach seems to beg more questions than it delivers answers. What is the evidence of this job offer? What checks would there be to prevent—[Interruption.]

Rwy’n ofni bod y dull hwn i’w weld yn codi mwy o gwestiynau nag y mae’n eu hateb. Beth yw’r dystiolaeth o’r cynnig o swydd? Pa wiriadau a fyddai ar gael i atal—[Torri ar draws.]

Can we allow Gareth Bennett to continue, please?

A gawn ni ganiatáu i Gareth Bennett barhau, os gwelwch yn dda?

Thank you. What is the evidence of this job offer? What checks would there be to prevent bogus job offers? What exactly constitutes a short time? How would these people be tracked if they had a job and then left it?

Finally, the joint Labour and Plaid Cymru document says that it wants, and I quote,

‘A strong culture of enforcement of legislation to prevent the exploitation of workers.’

End of quote. But we know, as it is a matter of record, that there have been pitifully few successful prosecutions by HMRC for not paying the minimum wage. The joint document says it will push for ‘much stronger enforcement’ of minimum wage legislation. What the document signally doesn’t say is how it will do this, which puts rather a gaping hole in their plan to stop worker exploitation. So, I would be interested to hear what the Government Minister has to say about this today.

Diolch. Beth yw’r dystiolaeth o’r cynnig o swydd? Pa wiriadau a fyddai ar gael i atal cynigion ffug am swyddi? Beth yn union a olygir wrth amser byr? Sut y gellid olrhain y bobl hyn pe baent yn cael swydd ac yna’n ei gadael?

Yn olaf, mae’r ddogfen ar y cyd rhwng Llafur a Phlaid Cymru yn dweud ei bod eisiau, ac rwy’n dyfynnu,

‘Diwylliant cryf o orfodi deddfwriaeth i atal cyflogwyr diegwyddor rhag camfanteisio ar weithwyr’.

Diwedd y dyfyniad. Ond rydym yn gwybod, gan ei fod wedi’i gofnodi, mai ychydig iawn o erlyniadau llwyddiannus a welwyd gan Cyllid a Thollau Ei Mawrhydi am beidio â thalu’r isafswm cyflog. Mae’r ddogfen ar y cyd yn dweud y bydd yn pwyso am ‘orfodaeth llawer cryfach’ mewn perthynas â deddfwriaeth isafswm cyflog. Yr hyn y mae’n amlwg nad yw’r ddogfen yn ei ddweud yw sut y bydd yn gwneud hyn, sy’n creu twll mawr braidd yn eu cynllun i atal camfanteisio ar weithwyr. Felly, byddai gennyf ddiddordeb mewn clywed beth sydd gan Weinidog y Llywodraeth i’w ddweud am hyn heddiw.

I wanted to speak briefly in this debate to make an appeal to all Members here and to everyone who might aspire to become an elected Member in the future.

A lot has been said about immigration and many people in the immigration debate confuse refugees with free movement of people in a way that isn’t helpful. The way in which this debate has taken place has, in some instances, left a very nasty taste in the mouth, in particular the way in which immigration was represented during the EU referendum debate. I refer here to that toxic poster that evoked an anti-refugee poster from 1930s Germany. If you put those two posters together, the similarities are remarkable. Yet the status of refugees was never an issue in the EU referendum. Pulling out of the EU will make no difference to our international obligations to provide asylum for those fleeing war or persecution, and to give the impression that it would was misleading at best, vicious propaganda at worst. And there are consequences to the tone of this debate. I’m sure everyone in this Chamber was as dismayed and abhorred as I was to hear the news about a man who had moved to Cardiff, driving a hired van into a group of people outside a London mosque. An appalling incident, I’m sure everyone would agree. And we must all take it upon ourselves to reduce the likelihood of something like that happening again.

And I’d like to take this opportunity this afternoon to say this to all of our Muslim neighbours: we know that the vast majority of you would abhor violent extremism as much as we do, and I’m sure that you are concerned in this current climate. Plaid Cymru believes that everyone must work together to root out violent extremism from our communities and to create the conditions whereby we can all live together as good neighbours without fear and without hate. But we can’t do that if politicians and aspiring politicians give false information, use Nazi-style propaganda to make their points, and speak in a tone in this debate that fuels people’s fears, prejudices and bigotry. We are one Wales. Everyone living here deserves respect and deserves to be included in our society and in our communities. All of us should feel safe as we good around our daily business. People of colour should be able to live without racism. Muslims should be able to live without Islamophobia.

I’ve not named names here this afternoon. We all know the tone that I am referring to, and, unfortunately, this isn’t just confined to one particular political party. Wherever it comes from, some people take their cues from politicians. We all have to take that responsibility seriously and I appeal to politicians everywhere to step up to that responsibility.

Roeddwn i eisiau siarad yn fyr yn y ddadl hon i apelio ar yr holl Aelodau yma ac ar bawb a allai fod ag uchelgais i ddod yn Aelod etholedig yn y dyfodol.

Mae llawer wedi cael ei ddweud am fewnfudo ac mae llawer o bobl yn y ddadl ar fewnfudo yn drysu rhwng ffoaduriaid a hawl pobl i symud yn rhydd mewn ffordd nad yw’n ddefnyddiol. Mae’r modd y digwyddodd y ddadl hon, mewn rhai achosion, wedi gadael blas cas iawn yn y geg, yn enwedig y ffordd y cafodd mewnfudo ei gynrychioli yn ystod y ddadl ar refferendwm yr UE. Cyfeiriaf yma at y poster gwenwynig a oedd yn dwyn i gof un o bosteri gwrth-ffoaduriaid o’r Almaen yn y 1930au. Os gosodwch y ddau boster ochr yn ochr, mae’r tebygrwydd yn hynod. Eto i gyd nid oedd statws ffoaduriaid byth yn destun trafod yn refferendwm yr UE. Ni fydd tynnu allan o’r UE yn gwneud unrhyw wahaniaeth i’n rhwymedigaethau rhyngwladol i ddarparu lloches i’r rhai sy’n ffoi rhag rhyfel neu erledigaeth, a byddai rhoi’r argraff y byddai yn gamarweiniol ar ei orau, ac yn bropaganda dieflig ar ei waethaf. Ac mae canlyniadau i dôn y ddadl hon. Rwy’n siŵr fod pawb yn y Siambr hon yn teimlo cymaint o siom a ffieidd-dod â minnau o glywed y newyddion am ddyn a oedd wedi symud i Gaerdydd yn gyrru fan wedi’i llogi i mewn i grŵp o bobl y tu allan i fosg yn Llundain. Digwyddiad ofnadwy, rwy’n siŵr y byddai pawb yn cytuno. Ac mae’n rhaid i bawb ohonom ymrwymo i leihau’r tebygolrwydd y bydd rhywbeth felly’n digwydd eto.

A hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn y prynhawn yma i ddweud hyn wrth bob un o’n cymdogion Mwslimaidd: gwyddom y byddai’r mwyafrif helaeth ohonoch yn ffieiddio eithafiaeth dreisgar lawn cymaint â ninnau, ac rwy’n siŵr eich bod yn pryderu yn yr hinsawdd bresennol. Cred Plaid Cymru fod yn rhaid i bawb weithio gyda’i gilydd i ddiwreiddio eithafiaeth dreisgar o’n cymunedau ac i greu’r amodau lle y gallwn i gyd fyw gyda’n gilydd fel cymdogion da heb ofn a heb gasineb. Ond ni allwn wneud hynny os yw gwleidyddion a darpar wleidyddion yn rhoi gwybodaeth ffug, yn defnyddio propaganda Natsïaidd ei naws i wneud eu pwyntiau, ac yn siarad mewn tôn yn y ddadl hon sy’n tanio ofnau, casineb a rhagfarn pobl. Un Gymru ydym ni. Mae pawb sy’n byw yma yn haeddu parch ac yn haeddu cael eu cynnwys yn ein cymdeithas ac yn ein cymunedau. Dylai pob un ohonom deimlo’n ddiogel wrth i ni fyw ein bywydau o ddydd i ddydd. Dylai pobl liw allu byw heb hiliaeth. Dylai Mwslimiaid allu byw heb Islamoffobia.

Nid wyf wedi enwi enwau yma y prynhawn yma. Rydym i gyd yn gwybod pa dôn y cyfeiriaf ati, ac yn anffodus, nid yw wedi’i chyfyngu i un blaid wleidyddol benodol. O ble bynnag y daw, mae rhai pobl yn dilyn arweiniad gwleidyddion. Mae’n rhaid i bawb ohonom fod o ddifrif ynglŷn â’r cyfrifoldeb hwnnw ac rwy’n apelio ar wleidyddion ym mhob man i ysgwyddo’r cyfrifoldeb hwnnw.

Galwaf ar arweinydd y tŷ, Jane Hutt.

I call on the leader of the house, Jane Hutt.

Thank you, Llywydd. I am responding to this debate this afternoon and I will start by saying how important migration has been, as such an important part of Wales’s history and it will be an important part of our future today, and I think that’s been certainly reflected from contributions in parts of this Chamber today. It’s very much reflected in the White Paper that we jointly put forward with Plaid Cymru, and much of what I say in my response will be very much underpinned by the White Paper. Citizens of other countries who live in Wales make huge contributions to our economy, our public services and our communities, and we heard a bit about that, a flavour of that, in the earlier inspiring debate on refugees in Wales. And of course we have to also say—and I very much support Steffan’s opening remarks on this point, in moving his amendment—that it is vital that the rights of EEA nationals currently in the UK are protected. We’ve been repeatedly calling for that as a Welsh Government, as well as for rights to be reciprocal for UK citizens in EEA countries.

We do recognise that we need to manage migration, as Jeremy Miles has said, through connecting migration more closely to employment, offering flexibility, supporting our ambition for full and unfettered access to the European single market. And exploitation of our workforce, of course, is a key and important issue to debate in this Assembly. Too many workers are exploited by unscrupulous employers, undermining wage levels and terms and conditions for all workers, and we recognise that migrants can be particularly vulnerable to this. But the issue we need address here is not immigration but exploitation, and, of course, the UK Government can do much more to tackle exploitation by employers who don’t pay the minimum wage or who deny workers their statutory rights, and the Welsh Government is already doing what it can to drive compliance with labour laws, and these are important issues to debate. For example, our code of practice on ethical employment in supply chains sets out our clear expectations for employers across Wales to embed ethical work practices in their organisations and stop labour exploitation. It should be noted, of course, that we have much lower levels of migration in Wales than most other parts of the UK, and many people who have chosen to live and work in Wales play a vital role in delivering our public services. In the Welsh NHS alone, there are over 1,300 dedicated staff from the EU. In fact, 7 per cent of all Welsh doctors are from the EU. But there are also many people born overseas who work in our key economic sectors who play a role in the success of our academic institutions—Andrew R.T. Davies acknowledged this—in terms of research in our universities. These are people who we equally want to see staying in Wales and coming to live and work in Wales in the future.

Clearly, we want to ensure that people in Wales are able to access high-quality jobs and, to do so, to provide the support they need at school or later in life to develop the skills they need to access these opportunities. So, we’re doing that through the skills priorities set out in ‘Taking Wales Forward’, which includes supporting people seeking employability skills, creating apprentice opportunities and promoting innovation and connectivity. Where there are skills shortages and gaps, our actions will help to address these in the longer term. But, in the shorter term, we need to be able to recruit staff from overseas to fill key vacancies.

UKIP asked us to note the Bank of England working paper. Its findings may be relevant, but they have to be taken into account in terms of the wider context. I would also draw attention to the London School of Economics paper, which, Steffan Lewis, your amendment responds to, because it’s worth repeating what Steffan Lewis said. It concluded that there are no significantly large negative effects on employment, wages and wage inequality for the UK-born population. But I would also draw attention to the report by the Institute for Fiscal Studies, which showed immigration creates a net benefit for the public finances.

But I would also like to make a point in terms of the factors that I think UKIP should be addressing. I draw attention to the factors that have a far greater effect on people’s earnings, such as inflation, which is at its highest point in years, which the Bank of England has attributed to the depreciation of sterling and the run-up to and then the aftermath of last year’s referendum. Fiscal austerity, again, results in a very severe squeeze on public sector pay. The lack of investment in infrastructure is another notable feature of the UK Government’s policies of fiscal austerity, weakening productivity, and that, in turn, leads to lower pay growth. The legislated minimum wage and the way it’s enforced will also influence wage levels and growth, and the Welsh Government is itself accredited as a living wage employer by the Living Wage Foundation. The Welsh NHS has been paying the real living wage to all its employees since 2015, and we’re promoting the benefits of the real living wage more broadly across the public sector and the economy. It does form part of our code of practice on ethical employment in supply chains.

The Welsh Government has outlined an approach comprising a focus on migration linked to employment, supported by strong labour laws and increased opportunities for all. We believe this is the best option for our wider economy and our workforce, and that it gives the UK the best options going into negotiations. There are aspects of both the Conservative and Plaid Cymru amendments that we can agree with, which endorse this approach.

I think, finally, Llywydd, I would say that it would have been welcome if UKIP had taken the opportunity to not only welcome the work undertaken by the Welsh Government to tackle exploitation of our workforce wherever they come from, but also to join us in calling for an end to the era of austerity, low wages and the public sector pay cap, all still driven by a Conservative Government, which means our public sector workforce have been trapped in low wage growth for seven years. This debate, I fear, does reveal sharp divisions in this Senedd with the politics espoused by UKIP, which are abhorrent to the majority in this place. I think, Llywydd, this is a week where we’re celebrating the contribution of refugees in Wales, and it is relevant to this debate following an inspiring debate this afternoon on the Equality, Local Government and Communities Committee report, a debate about the contribution that refugees are making and want to make, and the ways in which we’re seeking to support them to do so. It’s very sad that that debate, that very inspiring debate, has been followed by a debate where, again, the true nature of UKIP’s divisive and negative views reside. Jeremy Miles was right to draw attention to UKIP’s form on this, as, indeed, was Leanne Wood.

I would say, finally, this motion goes against the grain of the values and the political perspective of the majority of people in this Assembly and the people whom we represent in Wales. Wales can be a sanctuary. It can be a welcoming country with a vibrant economy. We will debate with UKIP, but we will never, never, never agree with the ill-informed and bigoted views that UKIP is proclaiming today. I urge you to support our amendment.

Diolch i chi, Llywydd. Rwy’n ymateb i’r ddadl hon y prynhawn yma ac rwyf am ddechrau drwy ddweud pa mor bwysig yw ymfudo wedi bod, fel rhan mor bwysig o hanes Cymru a bydd yn rhan bwysig o’n dyfodol heddiw, a chredaf fod hynny’n sicr wedi ei adlewyrchu yn y cyfraniadau o rannau o’r Siambr hon heddiw. Mae wedi ei adlewyrchu i raddau helaeth yn y Papur Gwyn a gyflwynwyd gennym ar y cyd â Phlaid Cymru, a bydd llawer o’r hyn rwy’n ei ddweud yn fy ymateb yn seiliedig i raddau helaeth ar y Papur Gwyn. Mae dinasyddion o wledydd eraill sy’n byw yng Nghymru yn gwneud cyfraniadau enfawr i’n heconomi, ein gwasanaethau cyhoeddus a’n cymunedau, a chlywsom ychydig am hynny, blas o hynny, yn y ddadl ysbrydoledig yn gynharach ar ffoaduriaid yng Nghymru. Ac wrth gwrs, mae’n rhaid inni ddweud hefyd—ac rwy’n cefnogi sylwadau agoriadol Steffan ar y pwynt wrth gynnig ei welliant yn fawr iawn—ei bod yn hanfodol fod hawliau dinasyddion yr Ardal Economaidd Ewropeaidd sydd yn y DU ar hyn o bryd yn cael eu diogelu. Rydym wedi bod yn galw dro ar ôl tro am hynny fel Llywodraeth Cymru, yn ogystal ag am hawliau dwyochrog i ddinasyddion y DU yng ngwledydd yr Ardal Economaidd Ewropeaidd.

Rydym yn cydnabod bod angen i ni reoli ymfudo, fel y dywedodd Jeremy Miles, drwy gysylltu ymfudo yn agosach â chyflogaeth, gan gynnig hyblygrwydd, a chefnogi ein huchelgais am fynediad llawn a dirwystr at y farchnad sengl Ewropeaidd. Ac mae camfanteisio ar ein gweithlu, wrth gwrs, yn fater allweddol a phwysig i’w drafod yn y Cynulliad hwn. Mae gormod o weithwyr yn cael eu hecsbloetio gan gyflogwyr diegwyddor, gan danseilio lefelau cyflog a thelerau ac amodau i’r holl weithwyr, ac rydym yn cydnabod y gall mewnfudwyr fod yn arbennig o agored i hyn. Ond nid mewnfudo yw’r mater y mae angen i ni fynd i’r afael ag ef yma ond camfanteisio, ac wrth gwrs, gall Llywodraeth y DU wneud llawer mwy i fynd i’r afael â chamfanteisio gan gyflogwyr nad ydynt yn talu isafswm cyflog neu sy’n amddifadu gweithwyr o’u hawliau statudol, ac mae Llywodraeth Cymru eisoes yn gwneud yr hyn a all i sicrhau cydymffurfiaeth â chyfreithiau llafur, ac mae’r rhain yn faterion pwysig i’w trafod. Er enghraifft, mae ein cod ymarfer ar gyflogaeth foesegol mewn cadwyni cyflenwi yn nodi ein disgwyliadau clir i gyflogwyr ledled Cymru ymgorffori arferion gwaith moesegol yn eu sefydliadau a rhoi’r gorau i gamfanteisio ar lafur. Dylid nodi, wrth gwrs, fod gennym lefelau llawer is o ymfudwyr yng Nghymru na’r rhan fwyaf o rannau eraill y DU, ac mae llawer o bobl sydd wedi dewis byw a gweithio yng Nghymru yn chwarae rhan allweddol yn darparu ein gwasanaethau cyhoeddus. Yn y GIG yng Nghymru yn unig, mae dros 1,300 o staff ymroddedig yn dod o’r UE. Yn wir, daw 7 y cant o’r holl feddygon yng Nghymru o’r UE. Ond hefyd ceir llawer o bobl a aned dramor sy’n gweithio yn ein sectorau economaidd allweddol ac sy’n chwarae rôl yn llwyddiant ein sefydliadau academaidd—roedd Andrew R.T. Davies yn cydnabod hyn—o ran ymchwil yn ein prifysgolion. Dyma bobl rydym yr un mor awyddus i’w gweld yn aros yng Nghymru ac yn dod i fyw a gweithio yng Nghymru yn y dyfodol.

Yn amlwg, rydym am sicrhau bod pobl yng Nghymru yn gallu cael mynediad at swyddi o ansawdd uchel ac i wneud hynny, ein bod yn darparu’r cymorth sydd ei angen arnynt yn yr ysgol neu yn nes ymlaen mewn bywyd i ddatblygu’r sgiliau sydd eu hangen arnynt i gael mynediad at y cyfleoedd hyn. Felly, rydym yn gwneud hynny drwy’r blaenoriaethau sgiliau a nodir yn ‘Symud Cymru Ymlaen’, sy’n cynnwys cynorthwyo pobl sy’n chwilio am sgiliau cyflogadwyedd, creu cyfleoedd prentisiaeth a hyrwyddo arloesedd a chysylltedd. Lle mae prinder sgiliau a bylchau sgiliau, bydd ein gweithredoedd yn helpu i fynd i’r afael â’r rhain yn y tymor hwy. Ond yn y tymor byr, mae angen i ni allu recriwtio staff o dramor i lenwi swyddi gwag allweddol.

Gofynnodd UKIP i ni nodi papur gwaith Banc Lloegr. Efallai bod ei ganfyddiadau’n berthnasol, ond mae’n rhaid eu hystyried yn y cyd-destun ehangach. Byddwn hefyd yn tynnu sylw at bapur Ysgol Economeg Llundain, y mae eich gwelliant, Steffan Lewis, yn ymateb iddo, oherwydd mae’n werth ailadrodd yr hyn a ddywedodd Steffan Lewis. Daeth y papur i’r casgliad nad oes unrhyw effeithiau negyddol mawr iawn ar gyflogaeth, cyflogau ac anghydraddoldeb cyflog i’r boblogaeth a aned yn y DU. Ond byddwn hefyd yn tynnu sylw at yr adroddiad gan y Sefydliad Astudiaethau Cyllid, a oedd yn dangos bod mewnfudo yn creu budd net i gyllid cyhoeddus.

Ond byddwn yn hefyd yn hoffi gwneud pwynt am y ffactorau y credaf y dylai UKIP fynd i’r afael â hwy. Tynnaf sylw at y ffactorau sy’n effeithio llawer mwy ar enillion pobl, megis chwyddiant, sydd ar ei bwynt uchaf ers blynyddoedd, a briodolwyd gan Fanc Lloegr i ddibrisio sterling a’r cyfnod cyn y refferendwm y llynedd a’r canlyniad wedyn. Mae caledi ariannol, unwaith eto, yn arwain at wasgfa ddifrifol iawn ar gyflogau’r sector cyhoeddus. Mae diffyg buddsoddi mewn seilwaith yn nodwedd nodedig arall o bolisïau caledi ariannol Llywodraeth y DU, gan wanhau cynhyrchiant, a hynny, yn ei dro, yn arwain at lai o gynnydd mewn cyflogau. Bydd yr isafswm cyflog y deddfwyd ar ei gyfer a’r ffordd y caiff ei orfodi hefyd yn dylanwadu ar lefelau cyflogau a thwf, ac mae Llywodraeth Cymru ei hun wedi’i hachredu fel cyflogwr cyflog byw gan y Sefydliad Cyflog Byw. Mae’r GIG yng Nghymru wedi bod yn talu cyflog byw go iawn i’w holl weithwyr ers 2015, ac rydym yn hyrwyddo manteision y cyflog byw go iawn yn fwy eang ar draws y sector cyhoeddus a’r economi. Mae’n rhan o’n cod ymarfer ar gyflogaeth foesegol mewn cadwyni cyflenwi.

Mae Llywodraeth Cymru wedi amlinellu dull o weithredu sy’n cynnwys ffocws ar ymfudo sy’n gysylltiedig â chyflogaeth, gyda chefnogaeth cyfreithiau llafur cryf a mwy o gyfleoedd i bawb. Rydym yn credu mai dyma’r opsiwn gorau ar gyfer ein heconomi ehangach a’n gweithlu, a’i fod yn rhoi’r opsiynau gorau i’r DU wrth iddi gychwyn ar drafodaethau. Mae yna agweddau ar welliannau’r Ceidwadwyr a Phlaid Cymru y gallwn gytuno â hwy, sy’n cymeradwyo’r dull hwn o weithredu.

Yn olaf, Llywydd, rwy’n meddwl y byddwn yn dweud y byddai wedi bod yn dderbyniol pe bai UKIP wedi manteisio ar y cyfle nid yn unig i groesawu’r gwaith a wnaed gan Lywodraeth Cymru i fynd i’r afael â chamfanteisio ein gweithlu o ble bynnag y daw, ond hefyd i ymuno â ni i alw am roi terfyn ar y cyfnod o galedi, cyflogau isel a’r cap ar gyflogau’r sector cyhoeddus, sydd oll yn dal i gael eu gwthio gan Lywodraeth Geidwadol, sy’n golygu bod ein gweithlu sector cyhoeddus wedi cael eu dal mewn cyfnod o gynnydd cyfyngedig mewn cyflogau ers saith mlynedd. Rwy’n ofni bod y ddadl hon yn datgelu rhaniadau sydyn yn y Senedd hon gyda’r wleidyddiaeth a arddelir gan UKIP, sy’n ffiaidd i’r rhan fwyaf o bobl yn y lle hwn. Rwy’n credu, Llywydd, bod hon yn wythnos pan ydym yn dathlu cyfraniad ffoaduriaid yng Nghymru, ac mae’n berthnasol i’r ddadl hon yn dilyn dadl ysbrydoledig y prynhawn yma ar adroddiad y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol, dadl am y cyfraniad y mae ffoaduriaid yn ei wneud ac eisiau ei wneud, a’r ffyrdd y ceisiwn eu cynorthwyo i wneud hynny. Mae’n drist iawn fod y ddadl honno, y ddadl ysbrydoledig iawn honno, wedi’i dilyn gan drafodaeth lle y gwelir gwir natur safbwyntiau ymrannol a negyddol UKIP unwaith eto. Roedd Jeremy Miles yn iawn i dynnu sylw at hanes UKIP yn hyn o beth, fel roedd Leanne Wood yn wir.

Byddwn yn dweud, yn olaf, fod y cynnig hwn yn mynd yn groes i raen gwerthoedd a safbwynt gwleidyddol y rhan fwyaf o bobl yn y Cynulliad hwn a’r bobl rydym yn eu cynrychioli yng Nghymru. Fe all Cymru fod yn noddfa. Gall fod yn wlad groesawgar gydag economi sy’n ffynnu. Byddwn yn dadlau gydag UKIP, ond ni fyddwn byth, byth, byth yn cytuno â’r safbwyntiau anwybodus a rhagfarnllyd y mae UKIP yn eu datgan heddiw. Rwy’n eich annog i gefnogi ein gwelliant.

Galwaf ar Neil Hamilton i ymateb i’r ddadl.

I call on Neil Hamilton to reply to the debate.

Thank you, Presiding Officer. I suppose it was inevitable that other parties’ contributors to this debate would just refuse to engage with the real burden of our motion, which was wage compression. There’s no dispute by UKIP about the virtues of migration. Indeed, I went out of my way in my speech to say that the real problems that we are seeing today have arisen only since 2004 in relation to EU migration, because of the speed of the inflows that we’ve experienced, and that has had an inevitable impact upon low wages, which is something that the LSE study neglects to deal with. The Bank of England study and many others that I could have named—and I could list them now, because I’ve got all of the reports with me—have come to the same conclusion, and it’s obvious anyway: when you increase supply relative to demand, then you tend to depress price.

It’s a great shame that the Labour Party and Plaid Cymru in particular refuse to engage with what the overwhelming majority of British people feel: that immigration has been out of control, continues to be out of control and must be controlled. If they simply stick their heads under the bedclothes and refuse to acknowledge the problem, then that’s what produces social unrest. That is, at the moment, fortunately, not the position in the United Kingdom, but if we went into a downswing, it might well be in due course.

This debate has nothing whatever to do with refugees—a complete red herring raised by the leader of Plaid Cymru. This is a debate about the economic effects of migration, and I do deprecate the contribution of Jeremy Miles and, indeed, the attempt by the leader of Plaid Cymru yet again to smear us as racists and haters of foreigners, et cetera. If we were to expose the record of many prominent members of the Labour Party, with their anti-Semitic rants and references, including the leader of the Labour Party, Jeremy Corbyn, who has many times refused to apologise for describing Hezbollah, the Lebanese militia who murder Jews, as friends, then I can smear the Labour Party with the same brush. What about Naz Shah, Member of Parliament, who has tweeted that Israelis should be transported to the United States from the Middle East, so the Middle East will again be peaceful without foreign interference from the United States? Are they going to condemn Jeremy Corbyn and Naz Shah? Are they representative of the views of the Labour Party? They are more representative of the views of the Labour Party, because, with the likes of Ken Livingstone still in the Labour Party, who has himself been responsible for making violently anti-Semitic remarks, they are far more at risk of being tainted with racism than UKIP will ever be.

This debate—[Interruption.] This debate was intended to be a serious debate about the economic effects of immigration, and it’s pathetic, actually, that other Members, like Jeremy Miles, have been so infantile as to pervert it into the kind of name-calling that has been seen today. The education Secretary is just as bad, from a sedentary position, as well. If she were in school, she’d be sent to the back of the class or sent out of the room for disorderly behaviour. So, it’s only UKIP that actually will raise these issues, which is why we got 12 per cent of the vote in the election last May, and we do have a democratic right to be here to speak for those who voted for us, and that we will continue to do. I urge everybody to vote for our motion today.

Diolch i chi, Llywydd. Mae’n debyg ei bod yn anochel y byddai cyfraniad y pleidiau eraill yn y ddadl hon yn gwrthod ymgysylltu â byrdwn go iawn ein cynnig, sef cywasgu cyflogau. Nid yw UKIP yn anghydweld â rhinweddau ymfudo. Yn wir, euthum allan o fy ffordd yn fy araith i ddweud nad yw’r problemau go iawn a welwn heddiw ond wedi codi ers 2004 mewn perthynas ag ymfudo o’r UE, oherwydd cyflymder y mewnlifau rydym wedi’u profi, ac mae hynny wedi cael effaith anochel ar gyflogau isel, sy’n rhywbeth nad yw astudiaeth Ysgol Economeg Llundain yn ymdrin ag ef. Mae astudiaeth Banc Lloegr a llawer o rai eraill y gallwn fod wedi’u henwi—a gallwn eu rhestru yn awr, gan fod yr holl adroddiadau gyda mi—wedi dod i’r un casgliad, ac mae’n amlwg beth bynnag: pan fyddwch yn cynyddu’r cyflenwad o gymharu â’r galw, rydych yn tueddu i ostwng prisiau.

Mae’n drueni mawr fod y Blaid Lafur a Phlaid Cymru yn arbennig yn gwrthod ymgysylltu â’r hyn y mae’r mwyafrif llethol o bobl Prydain yn ei deimlo: fod mewnfudo wedi bod allan o reolaeth, yn parhau i fod allan o reolaeth a bod yn rhaid ei reoli. Os ydynt ond yn cadw eu pennau o dan y dillad gwely ac yn gwrthod cydnabod y broblem, dyna sy’n cynhyrchu aflonyddwch cymdeithasol. Hynny yw, ar hyn o bryd, yn ffodus, nid dyna yw’r sefyllfa yn y Deyrnas Unedig, ond os ydym yn mynd i gyfnod gwaeth yn economaidd, mae’n ddigon posibl mai dyna a welir maes o law.

Nid oes gan y ddadl hon ddim oll i’w wneud â ffoaduriaid—ysgyfarnog a godwyd gan arweinydd Plaid Cymru. Dadl am effeithiau economaidd ymfudo yw hon, ac rwy’n anghymeradwyo cyfraniad Jeremy Miles ac yn wir, ymgais arweinydd Plaid Cymru unwaith yn rhagor i’n pardduo fel pobl hiliol a rhai sy’n casáu tramorwyr, ac yn y blaen. Pe baem yn amlygu hanes nifer o aelodau blaenllaw’r Blaid Lafur, gyda’u rhefru a’u cyfeiriadau gwrth-Semitaidd, yn cynnwys arweinydd y Blaid Lafur, Jeremy Corbyn, sydd wedi gwrthod ymddiheuro nifer o weithiau am ddisgrifio Hezbollah, y milisia Libanaidd sy’n lladd Iddewon, fel ffrindiau, yna gallaf bardduo’r Blaid Lafur gyda’r un brwsh. Beth am Naz Shah, Aelod Seneddol, sydd wedi trydar y dylai Israeliaid gael eu cludo i’r Unol Daleithiau o’r Dwyrain Canol, er mwyn i’r Dwyrain Canol fod yn heddychlon unwaith eto heb ymyrraeth dramor o’r Unol Daleithiau? A ydynt yn mynd i gondemnio Jeremy Corbyn a Naz Shah? A ydynt yn cynrychioli barn y Blaid Lafur? Maent yn fwy cynrychioliadol o farn y Blaid Lafur, oherwydd, gyda rhai fel Ken Livingstone yn dal yn y Blaid Lafur, sydd wedi bod yn gyfrifol ei hun am wneud sylwadau treisgar gwrth-Semitaidd, maent yn wynebu llawer mwy o risg o gael eu llygru gan hiliaeth nag y bydd UKIP byth.

Roedd y ddadl—[Torri ar draws.] Roedd y ddadl i fod yn drafodaeth ddifrifol am effeithiau economaidd mewnfudo, ac mae’n druenus, mewn gwirionedd, fod Aelodau eraill, fel Jeremy Miles, wedi bod mor fabanaidd â’i gwyrdroi’n gyfle i alw enwau yn y modd y gwelwyd heddiw. Mae’r Ysgrifennydd Addysg yr un mor ddrwg, ar ei heistedd, hefyd. Pe bai yn yr ysgol, byddai’n cael ei hel i gefn y dosbarth neu ei hel allan o’r ystafell am ymddwyn yn afreolus. Felly, UKIP yn unig sy’n mynd i leisio’r materion hyn mewn gwirionedd, a dyna pam y cawsom 12 y cant o’r bleidlais yn yr etholiad fis Mai diwethaf, ac mae gennym hawl democrataidd i fod yma’n siarad ar ran y rhai a bleidleisiodd drosom, a byddwn yn parhau i wneud hynny. Rwy’n annog pawb i bleidleisio dros ein cynnig heddiw.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting under this item until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

10. Cynigion i Gytuno ar Aelodaeth Pwyllgorau
10. Motions to Agree Membership of Committees

Cynigion nawr i gytuno ar aelodaeth pwyllgorau. Os nad oes unrhyw wrthwynebiad, yn unol â Rheol Sefydlog 12.24, rwy’n cynnig bod y cynigion i ethol aelodau pwyllgor yn cael eu grwpio ar gyfer ei trafod. Galwaf ar aelod o’r Pwyllgor Busnes i wneud y cynigion—Rhun ap Iorwerth.

Motions now to agree membership of committees. Unless there are any objections, in accordance with Standing Order 12.24, I propose that the motions to elect Members to committees are grouped for debate. I call on a member of the Business Committee to move the motions—Rhun ap Iorwerth.

Cynnig NDM6341 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol Gareth Bennett (Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig) yn aelod o’r Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig yn lle Vikki Howells (Llafur).

Motion NDM6341 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.3, elects Gareth Bennett (United Kingdom Independence Party) as a Member of the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee in place of Vikki Howells (Labour).

Cynnig NDM6342 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol Mike Hedges (Llafur) yn aelod o’r Pwyllgor Deisebau yn lle Gareth Bennett (Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig).

Motion NDM6342 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.3, elects Mike Hedges (Labour) as a Member of the Petitions Committee in place of Gareth Bennett (United Kingdom Independence Party).

Cynnig NDM6343 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Vikki Howells (Llafur) yn aelod o’r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yn lle Mike Hedges (Llafur).

Motion NDM6343 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.14, elects Vikki Howells (Labour) as a Member of the Public Accounts Committee in place of Mike Hedges (Labour).

Cynnig NDM6344 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Gareth Bennett (Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig) yn aelod o’r Pwyllgor Busnes yn lle David Rowlands (Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig).

Motion NDM6344 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.14, elects Gareth Bennett (United Kingdom Independence Party) as a Member of the Business Committee in place of David Rowlands (United Kingdom Independence Party).

Cynnig NDM6345 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3 ac 17.13(ii), yn ethol Neil Hamilton (Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig) yn aelod o’r Pwyllgor Cyllid.

Motion NDM6345 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Orders 17.3 and 17.13(ii), elects Neil Hamilton (United Kingdom Independence Party) as a Member of the Finance Committee.

Cynnig NDM6346 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3 ac 17.13(ii), yn ethol David Rowlands (Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig) yn aelod o’r Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog.

Motion NDM6346 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Orders 17.3 and 17.13(ii), elects David Rowlands (United Kingdom Independence Party) as a Member of the Committee for the Scrutiny of the First Minister.

Cynigiwyd y cynigion.

Motions moved.

Yn ffurfiol. Felly, os nad oed unrhyw Aelod yn gwrthwynebu, yn unol â Rheol sefydlog 12.40, rwy’n cynnig bod y pleidleisio ar y cynigion i ethol aelodau i bwyllgorau yn cael eu grwpio. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynigion? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly, derbynnir y cynigion yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Formally. Therefore, unless any Member objects, in accordance with Standing Order 12.40, I propose that the votes on the motion to elect members to committees are grouped. The proposal is to agree the motions. Does any Member object? The motions are therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynigion yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motions agreed in accordance with Standing Order 12.36.

11. 10. Cyfnod Pleidleisio
11. 10. Voting Time

Y cyfnod pleidleisio yw’r eitem nesaf ar ein hagenda ni, ac oni bai bod tri Aelod yn dymuno i mi ganu’r gloch, rwy’n symud yn syth i’r bleidlais. A’r bleidlais gyntaf yw’r bleidlais ar ddadl Plaid Cymru ar adael yr Undeb Ewropeaidd. Ac rwy’n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 34, neb yn ymatal, 16 yn erbyn. Mae’r cynnig wedi ei dderbyn.

Voting time is the next item, and unless three Members wish for the bell to be rung, I will proceed directly to voting time. The first vote is on the Plaid Cymru debate on Brexit, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 34, no abstentions, 16 against. Therefore, the motion is agreed.

Derbyniwyd y cynnig: O blaid 34, Yn erbyn 16, Ymatal 0.

Motion agreed: For 34, Against 16, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6336.

Result of the vote on motion NDM6336.

Y bleidlais nesaf, felly, ar ddadl UKIP ar bolisi mewnfudo, ac rwy’n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw David Rowlands a Neil Hamilton. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid pump, neb yn ymatal, 45 yn erbyn. Ac felly, mae’r cynnig wedi ei wrthod.

The next vote, therefore, is on the UKIP debate on immigration policy, and I call for a vote on the motion tabled in the name of David Rowlands and Neil Hamilton. Open the vote. Close the vote. In favour five, no abstentions, 45 against. And therefore, the motion is not agreed.

Gwrthodwyd y cynnig: O blaid 5, Yn erbyn 45, Ymatal 0.

Motion not agreed: For 5, Against 45, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6335.

Result of the vote on motion NDM6335.

Gwelliant 1, felly, ac os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol. Galwaf am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 12, neb yn ymatal, 38 yn erbyn. Ac felly, mae gwelliant 1 wedi’i wrthod.

Amendment 1, therefore, and if amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected. I call for a vote on amendment 1 tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 12, no abstentions, 38 against. And therefore, amendment 1 is not agreed.

Gwrthodwyd y gwelliant: O blaid 12, Yn erbyn 38, Ymatal 0.

Amendment not agreed: For 12, Against 38, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 1 i gynnig NDM6335.

Result of the vote on amendment 1 to motion NDM6335.

Gwelliant 2: os derbynnir gwelliant 2, caiff gwelliant 3 ei ddad-ddethol. Galwaf am bleidlais ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid wyth, neb yn ymatal, 42 yn erbyn. Felly, fe wrthodwyd gwelliant 2.

Amendment 2: if amendment 2 is agreed, amendment 3 will be deselected. I call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour eight, no abstentions, 42 against. Therefore, amendment 2 is not agreed.

Gwrthodwyd y gwelliant : O blaid 8, Yn erbyn 42, Ymatal 0.

Amendment not agreed: For 8, Against 42, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 2 i gynnig NDM6335.

Result of the vote on amendment 2 to motion NDM6335.

Pleidlais nawr ar welliant 3, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 34, neb yn ymatal, 16 yn erbyn. Ac felly, fe dderbyniwyd y gwelliant.

A vote now on amendment 3 tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. In favour 34, no abstentions, 16 against. And therefore, the amendment is agreed.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 34, Yn erbyn 16, Ymatal 0.

Motion agreed: For 34, Against 16, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 3 i gynnig NDM6335.

Result of the vote on amendment 3 to motion NDM6335.

Galwaf, felly, i gloi, ar bleidlais ar y cynnig wedi’i ddiwygio.

I now call, finally, for a vote on the motion as amended.

Cynnig NDM6335 fel y’i diwygiwyd:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn ailddatgan ei gefnogaeth i’r Papur Gwyn, Diogelu Dyfodol Cymru a gyhoeddwyd ar y cyd gan Lywodraeth Cymru a Phlaid Cymru, sy’n cydbwyso swyddi a’r economi â’r angen i ymdrin â phryderon am effaith mudo ar gymunedau bregus;

2. Yn cefnogi’r dull gweithredu a amlinellir yn Diogelu Dyfodol Cymru, sef:

a) cysylltu hawl gwladolion yr Undeb Ewropeaidd/Ardal Economaidd Ewrop i symud i’r Deyrnas Unedig ar ôl Brexit â swyddi; a

b) cynyddu’r ymdrechion i atal camfanteisio ar weithwyr, yn enwedig rhai sydd ar gyflogau isel.

Motion NDM6335 as amended:

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Reaffirms support for the joint Welsh Government/Plaid Cymru White Paper Securing Wales’ Future which balances jobs and the economy with the need to address concerns about the impact of migration on vulnerable communities.

2. Supports the approach set out in Securing Wales’ Future:

a) to link the right of EU/EEA nationals to move to the UK after Brexit, to employment; and

b) to increase efforts to prevent the exploitation of workers, particularly those on low pay.

Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 34, neb yn ymatal, 16 yn erbyn. Ac felly, fe dderbyniwyd y cynnig wedi’i ddiwygio.

Open the vote. Close the vote. In favour 34, no abstentions, 16 against. And therefore, the amendment is agreed.

Derbyniwyd cynnig NDM6335 fel y’i diwygiwyd: O blaid 34, Yn erbyn 16, Ymatal 0.

Motion NDM6335 as amended agreed: For 34, Against 16, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6335 fel y’i diwygiwyd.

Result of the vote on motion NDM6335 as amended.

12. 11. Dadl Fer: Yr Heriau Aml-ochrog sy'n Deillio o Dlodi yng Nghymru
12. 11. Short Debate: The Multifaceted Challenges Posed by Poverty in Wales

Yr eitem nesaf yw’r ddadl fer, ac felly—gadewch y Siambr yn dawel, oherwydd mae busnes yn parhau. Rwy’n galw, felly, ar Vikki Howells i gyflwyno’r ddadl fer yn ei henw hi—Vikki Howells.

The next item is the short debate, and therefore—. Please leave the Chamber quietly because business continues. I therefore call on Vikki Howells to speak on the topic that she has chosen—Vikki Howells.

Diolch, Llywydd. Like the hydra of Greek legend, poverty in Wales is a many-headed monster. It presents a variety of challenges, and seemingly, as each one is overcome, two further problems arise in its place. However, unlike the mythical hydra, poverty is all too real and impacts on the lives and well-being of those affected across Wales on a daily basis. For my short debate today, I will explore some of the ways in which poverty manifests itself in Wales, considering the multifaceted challenges it poses and drawing up some possible solutions. I’m delighted to be able to give Hefin David a minute of my time today.

Whilst definitions of what exactly constitutes poverty can be disputed, there is no argument about the scale of the number of people affected: 700,000 people—just under one in four people in Wales—are living in poverty, according to figures from the Joseph Rowntree Foundation. That’s 700,000 people whose lives and chances are constrained and blighted by poverty. If we took the more broadly based approach, going beyond simply considering relative income poverty, as has been suggested by groups such as the Bevan Foundation, the number could be even greater. Whilst these figures have largely remained static, despite the best efforts of Government, there have also been changes in the demographics most likely to find themselves living in poverty today. Indeed, the variation amongst how people experience poverty takes me back to the analogy with which I opened my short debate: different groups of people in different areas can experience poverty in different ways, but it is possible to detect certain trends.

Diolch, Llywydd. Fel yr hydra mewn chwedloniaeth Roegaidd, mae tlodi yng Nghymru yn anghenfil sy’n meddu ar lawer o bennau. Mae’n cyflwyno amrywiaeth o heriau, ac yn ôl pob golwg, wrth i bob un gael ei goresgyn, mae dwy broblem arall yn codi yn ei lle. Fodd bynnag, yn wahanol i’r hydra chwedlonol, mae tlodi yn rhywbeth go iawn ac yn effeithio ar fywydau a lles y rhai yr effeithir arnynt ar draws Cymru yn ddyddiol. Ar gyfer fy nadl fer heddiw, byddaf yn archwilio rhai o’r ffyrdd y mae tlodi yn amlygu ei hun yng Nghymru, yn ystyried yr heriau amlochrog y mae’n eu hachosi ac yn llunio rhai atebion posibl. Mae’n bleser gennyf allu rhoi munud o fy amser i Hefin David heddiw.

Er y gellid dadlau ynglŷn â’r diffiniadau o beth yn union a olygir wrth dlodi, nid oes dadl ynglŷn â niferoedd y bobl yr effeithir arnynt: mae 700,000 o bobl—ychydig o dan un o bob pedwar o bobl yng Nghymru—yn byw mewn tlodi, yn ôl ffigurau gan Sefydliad Joseph Rowntree. Dyna 700,000 o bobl y mae eu bywydau a’u cyfleoedd yn cael eu cyfyngu a’u difetha gan dlodi. Pe baem yn defnyddio’r dull mwy cyffredinol, gan fynd y tu hwnt i ystyried tlodi incwm cymharol yn syml, fel yr awgrymwyd gan grwpiau megis Sefydliad Bevan, gallai’r nifer fod yn fwy byth. Er bod y ffigurau hyn wedi aros yn ddigyfnewid i raddau helaeth, er gwaethaf ymdrechion gorau’r Llywodraeth, mae newidiadau wedi bod hefyd yn y ddemograffeg sy’n fwyaf tebygol o fod yn byw mewn tlodi heddiw. Yn wir, mae’r amrywiad yn y modd y mae pobl yn profi tlodi yn mynd â mi yn ôl at y gyfatebiaeth a ddefnyddiais i agor fy nadl fer: gall gwahanol grwpiau o bobl mewn gwahanol ardaloedd brofi tlodi mewn gwahanol ffyrdd, ond mae’n bosibl canfod tueddiadau penodol.

Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer took the Chair.

Previously, being of pensionable age could be synonymous with living in poverty. This has changed, in large part, due to the actions of the 1997 to 2010 Labour Government, but it is still estimated that around 50,000 older people live in parlous financial circumstances. Similarly, whilst well-meant commitments to end child poverty within a generation may not have been met, it is still useful to notice the analysis of the Institute of Fiscal Studies. This shows that child and pensioner poverty would either have stayed the same or risen, rather than fallen substantially, if not for the policy decisions of the previous UK Labour Government. This progress is to be welcomed, but child poverty’s persistence still affects far too many of our young people, with charities suggesting a third of Welsh children experience poverty, with significant impacts on their life chances.

Trends are especially pronounced in certain parts of Wales, and the shape of poverty can vary between different Welsh regions. Across large parts of Wales, there seem to be challenges presented by a dearth of good-quality well-paid jobs. In some parts of Wales, such as the predominantly rural areas, challenges seem to be around in-work poverty, where people are employed in poorly paid jobs with insufficient numbers of hours. The contrast is with Valleys constituencies, like my own, where the problem can be a lack of jobs in the first place, let alone those that pay well and are secure.

A further clear link is that between gender and poverty. Indeed, as Chwarae Teg reminds us, drawing on research from University of Oxford, poverty is not gender neutral. Welsh women are more likely to be engaged in part-time or elementary work, with average earnings of under £8,000 a year. A marginalised role in the workplace is reflected by a central role in the home, meaning that both the causes and experiences of women’s poverty differ from that of men.

In all this variety, poverty truly is a multiheaded beast. The ways in which it can impact also shows diversity. I want to focus on four of these today. Firstly, I want to talk about food poverty. Since being elected I have been proud to work with the Merthyr Cynon Foodbank, part of the Trussell Trust network of over 400 food banks, to both highlight their work in my own constituency and the simply unacceptable fact of people across the country not having enough to eat. It is shocking that, in 2016-17, the Trussell Trust foodbank network in Wales provided over 95,000 three-day emergency food supplies to people in crisis, which was a 10 per cent increase on the previous year; 34,803 supplies—over a third—went to children. The Trussell Trust suggests most of its users are not unique as, on average, people need multiple foodbank referrals. Furthermore, where news reports tell of police officers and nurses who are having to turn to food banks, we see that this is, indeed, a widespread phenomenon. Food banks and their supporters do excellent work, and I want to take this opportunity to thank them, but it is little short of scandalous that, in one of the richest countries in the world, people rely on their presence to ensure that citizens do not go hungry.

Secondly, I want to touch on fuel poverty. Households experience this when, in order to adequately warm their homes, they need to spend 10 per cent or more of their income on energy costs. I recently met with National Energy Action Cymru to discuss fuel poverty, and look forward to working with them on the planned cross-party group on this issue. NEA Cymru highlighted that whilst Government energy efficiency improvements have brought a welcome reduction in the levels of fuel poverty, 291,000 households are still unable to afford to adequately heat their homes. Of these, 3 per cent of Welsh households are estimated to be in severe fuel poverty, needing to spend 20 per cent or more of their income on energy to achieve an adequate level of warmth. There is a poverty premium associated with this issue, caused by the reliance on expensive pre-payment meters that are on average 20 per cent more expensive.

Fuel poverty can literally be a matter of life or death. NEA Cymru has calculated that 540 winter deaths during 2015-16 were attributable to cold homes. This means that between four and five people in Wales died every day of that winter period because of this.

Thirdly, I want to touch on the impacts of poverty on educational attainment and life chances. The gap in attainment has narrowed over recent years, but we cannot escape the stark reality that, from the age of 3, and at every stage of subsequent education, children from low-income backgrounds will achieve worse results at school than those from better-off homes. This impacts on their ability to tap into their talents and can lead to marginalised employment experiences during their adult lives. As Save the Children have said, a child and young person growing up in poverty is more likely to be low paid, unemployed and welfare dependent in adult life. Certain groups can face particular barriers within education, and again, bespoke solutions to these challenges must be developed.

Fourthly, I want to consider briefly the impact of poverty on health, well-being and mental health in particular. This is an issue of particular concern for me. The second-worst lowest super-output area in Wales for health outcomes is in my constituency, which has a disproportionate number of LSOAs amongst the bottom 10 per cent. This manifests in long-term illness rates, prevalence of unhealthy lifestyle choices, emotional distress and many other ways that I simply do not have time to fully explore today. I just want to cite two brief facts. The Royal College of Paediatrics and Child Health earlier this year stated that poverty is the biggest threat to children’s health in Wales. They noted that children from the most disadvantaged fifth of the population are 70 per cent more likely to die in childhood than those living in the most affluent parts of Wales. This echoed the thought-provoking annual report from the Chief Medical Officer for Wales, which was published last November. The report explored the social gradient in health, whereby inequalities in population health outcomes are associated with the socioeconomic status of individuals. People in poverty are less likely to experience good health for the bulk of their lives than those who do not live in poverty. The CMO’s report also performs a useful role in explaining why this matters to all of us. Poverty-related health inequalities cost Wales an estimated £3 billion to £4 billion annually, and that’s in addition to the economic benefits lost by people not being able to thrive and achieve. As Kate Pickett and Richard Wilkinson pointed out in ‘The Spirit Level’, more equal societies do better for all their citizens.

What can we do? My starting point here is that we must recognise that, to a certain extent, our hands are tied by the decisions taken in Westminster. For example, levers like the social security system are reserved to Westminster. The Trussell Trust has suggested that we have not yet seen the full effects of changes like the roll-out of universal credit, and our ability to absorb their impact is limited. Similarly, on fuel poverty, decisions on energy prices and the winter fuel allowance are out of our hands, and the overall context of an ideological Tory commitment to public sector austerity has removed billions of pounds from budgets and inflicted untold damage on our ability to tackle poverty. Money has been removed from the health and educational sectors that could have tackled health or educational inequality, hurting the essential services people in poverty are more likely to rely on, and resulting in an economy that has not grown sufficiently to create the high-quality jobs that offer one crucial way out of poverty. It is good that the Chancellor has recognised we are weary of austerity, but action must now follow his words. However, in the meantime, here in Wales, we must make sure we can use the tools we do possess as effectively as we can. I welcome the fact that poverty reduction is at the heart of the Welsh Government’s well-being objectives, but I do not have time here today to address the full range of actions taken across Government to help those affected.

For the final part of my short debate today, I will limit myself to two aspects of our response. The first relates to Communities First. I note the communities Secretary’s comments from the equality committee this morning that the programme hasn’t delivered the fundamental change it should have done, but that equally it did stop poverty getting worse. Communities First did deliver some real wins in my constituency. I want to place on record my thanks to the staff who helped in this. In any future programme, I hope the most successful elements of the policy will be retained. This in particular applies to the employability agenda and I want to address this as a second key aspect.

The critical tool by which we can get people out of poverty is by increasing employment opportunities, making work pay, empowering our citizens to not just get jobs, but get good jobs, and tear down the barriers that stand in the way of doing so. For areas like Cynon Valley and indeed the rest of the northern Valleys, one solution is provided by improving and enhancing transport links. Schemes like the metro can be transformational, but fares and charges must be affordable. As I have mentioned here in this Chamber before, a return rail journey from Cardiff to Aberdare currently costs the same as an hour’s pay on the national living wage.

We must also create job opportunities in areas like the Valleys. There are some really good ideas here and I look forward to following the progress of Better Jobs Closer to Home. The Wales TUC made a really good case and I’m glad the Welsh Government has run with this. There are also opportunities in growing the foundational economy, making a better success of what’s already there. It is welcome that the economy Secretary has noted the role of this in reducing inequalities between people and between our communities.

Joined-up approaches like the city deal can play a key role in tackling poverty, as involved council leaders have suggested, although this aim must be a concrete one to ensure it does not slip down the agenda, as concerns from the Bevan Foundation have said. Policies like the new Welsh Government childcare offer are vital for enhancing and improving women’s work and tackling gendered aspects of the question. To tackle poverty we must be innovative and recognise its disparate challenges. We must also work together across all tiers of Government, and both private and public sectors, and not relent or waver from our purpose. But, if we do that, we can slay the beast.

Yn flaenorol, gallai bod o oedran pensiwn fod yn gyfystyr â byw mewn tlodi. Mae hyn wedi newid i raddau helaeth o ganlyniad i weithredoedd y Llywodraeth Lafur rhwng 1997 a 2010, ond amcangyfrifir o hyd fod tua 50,000 o bobl hŷn yn byw mewn amgylchiadau ariannol enbyd. Yn yr un modd, er na chyflawnwyd ymrwymiadau llawn bwriadau da i roi terfyn ar dlodi plant o fewn cenhedlaeth, mae’n dal i fod yn werth nodi dadansoddiad y Sefydliad Astudiaethau Cyllid. Mae hwn yn dangos y byddai tlodi plant a thlodi pensiynwyr naill ai wedi aros yr un fath neu wedi codi, yn hytrach na gostwng yn sylweddol, oni bai am benderfyniadau polisi Llywodraeth Lafur flaenorol y DU. Mae’r cynnydd hwn i’w groesawu, ond mae parhad tlodi plant yn dal i effeithio ar lawer gormod o’n pobl ifanc, gydag elusennau yn awgrymu bod traean o blant Cymru yn profi tlodi, gan effeithio’n sylweddol ar eu cyfleoedd mewn bywyd.

Mae’r tueddiadau’n arbennig o amlwg mewn rhai rhannau o Gymru, a gall ffurf tlodi amrywio rhwng gwahanol ranbarthau yng Nghymru. Ar draws rhannau helaeth o Gymru, mae’n ymddangos bod heriau’n codi o brinder swyddi o ansawdd da sy’n talu’n dda. Mewn rhai rhannau o Gymru, megis yr ardaloedd gwledig yn bennaf, ymddengys bod yr heriau’n ymwneud â thlodi mewn gwaith, lle mae pobl yn cael eu cyflogi mewn swyddi ar gyflogau isel heb ddigon o oriau. Ceir cyferbyniad ag etholaethau’r Cymoedd, fel fy un i, lle mae’r broblem yn gallu codi o ddiffyg swyddi yn y lle cyntaf, heb sôn am rai diogel sy’n talu’n dda.

Ceir cyswllt clir arall rhwng rhywedd a thlodi. Yn wir, fel y mae Chwarae Teg yn ein hatgoffa, gan bwyso ar ymchwil o Brifysgol Rhydychen, nid yw tlodi’n niwtral o ran rhywedd. Mae menywod yng Nghymru yn fwy tebygol o fod yn gwneud gwaith rhan-amser neu waith elfennol, gydag enillion cyfartalog o lai nag £8,000 y flwyddyn. Adlewyrchir rôl ymylol yn y gweithle gan rôl ganolog yn y cartref, sy’n golygu bod achosion a phrofiadau menywod o dlodi yn wahanol i rai dynion.

Yn yr holl amrywiaeth hon, mae tlodi’n anghenfil amlochrog go iawn. Mae’r ffyrdd y gall effeithio hefyd yn dangos amrywiaeth. Rwyf am ganolbwyntio ar bedair o’r rhain heddiw. Yn gyntaf, rwyf am siarad am dlodi bwyd. Ers cael fy ethol rwyf wedi cael y fraint o weithio gyda Banc Bwyd Merthyr Cynon, rhan o rwydwaith Ymddiriedolaeth Trussell o dros 400 o fanciau bwyd, i dynnu sylw at eu gwaith yn fy etholaeth a’r ffaith gwbl annerbyniol nad oes gan bobl ar draws y wlad ddigon i’w fwyta. Mae’n frawychus yn 2016-17 fod rhwydwaith Banc Bwyd Ymddiriedolaeth Trussell yng Nghymru wedi darparu dros 95,000 o gyflenwadau bwyd brys tri diwrnod i bobl mewn argyfwng, cynnydd o 10 y cant o’r flwyddyn flaenorol; aeth 34,803 o’r cyflenwadau—dros draean—i blant. Mae Ymddiriedolaeth Trussell yn awgrymu nad yw’r rhan fwyaf o’u defnyddwyr yn unigryw gan fod pobl, ar gyfartaledd, angen atgyfeiriadau lluosog at fanc bwyd. Ar ben hynny, lle mae adroddiadau newyddion yn sôn am swyddogion yr heddlu a nyrsys yn gorfod troi at fanciau bwyd, gwelwn fod hyn, yn wir, yn ffenomenon gyffredin. Mae banciau bwyd a’u cefnogwyr yn gwneud gwaith ardderchog, ac rwyf am fanteisio ar y cyfle hwn i ddiolch iddynt, ond mae’n wirioneddol gywilyddus fod pobl yn un o’r gwledydd cyfoethocaf yn y byd yn dibynnu ar eu presenoldeb er mwyn sicrhau nad yw dinasyddion yn mynd heb fwyd.

Yn ail, rwyf am sôn am dlodi tanwydd. Mae aelwydydd yn profi hyn pan fyddant angen gwario 10 y cant neu fwy o’u hincwm ar gostau ynni er mwyn cynhesu eu cartrefi’n ddigonol. Cyfarfûm yn ddiweddar â National Energy Action Cymru i drafod tlodi tanwydd, ac edrychaf ymlaen at weithio gyda hwy yn y grŵp trawsbleidiol arfaethedig ar y mater hwn. Er bod gwelliannau effeithlonrwydd ynni’r Llywodraeth wedi sicrhau gostyngiad i’w groesawu yn lefelau tlodi tanwydd, nododd NEA Cymru fod 291,000 o aelwydydd yn dal i fethu fforddio cynhesu eu cartrefi’n ddigonol. O’r rhain, amcangyfrifir bod 3 y cant o gartrefi Cymru mewn tlodi tanwydd difrifol, ac angen gwario 20 y cant neu fwy o’u hincwm ar ynni i gyrraedd lefel ddigonol o gynhesrwydd. Ceir premiwm tlodi’n gysylltiedig â’r mater hwn, wedi’i achosi gan y ddibyniaeth ar fesuryddion talu ymlaen llaw drud sydd 20 y cant yn ddrutach ar gyfartaledd.

Gall tlodi tanwydd fod yn fater o fywyd neu farwolaeth yn llythrennol. Mae NEA Cymru wedi cyfrifo y gellir priodoli 540 o farwolaethau’r gaeaf yn ystod 2015-16 i gartrefi oer. Mae hyn yn golygu bod rhwng pedwar a phump o bobl Cymru wedi marw oherwydd hyn bob dydd dros y gaeaf hwnnw.

Yn drydydd, rwyf am sôn am effaith tlodi ar gyrhaeddiad addysgol a chyfleoedd bywyd. Mae’r bwlch cyrhaeddiad wedi lleihau dros y blynyddoedd diwethaf, ond ni allwn ddianc rhag y realiti noeth y bydd plant o gefndiroedd incwm isel, o 3 oed ymlaen, ac ar bob cam o’u haddysg wedi hynny, yn cyflawni canlyniadau gwaeth yn yr ysgol na phlant o gartrefi gwell eu byd. Mae hyn yn effeithio ar eu gallu i fanteisio ar eu doniau a gall arwain at brofiadau cyflogaeth ar y cyrion yn ystod eu bywydau fel oedolion. Fel y mae Achub y Plant wedi dweud, mae plant a phobl ifanc sy’n cael eu magu mewn tlodi yn fwy tebygol o fod ar gyflog isel, yn ddi-waith ac yn ddibynnol ar les yn eu bywydau fel oedolion. Gall rhai grwpiau wynebu rhwystrau penodol mewn addysg, ac unwaith eto, mae’n rhaid datblygu atebion pwrpasol i’r heriau hyn.

Yn bedwerydd, rwyf am ystyried yn fyr effaith tlodi ar iechyd, lles ac iechyd meddwl yn benodol. Mae hwn yn destun pryder arbennig i mi. Mae’r ardal gynnyrch ehangach haen is waethaf ond un yng Nghymru ar gyfer canlyniadau iechyd yn fy etholaeth i, sydd â nifer anghymesur o ardaloedd cynnyrch ehangach haen is ymhlith y 10 y cant isaf. Mae hyn i’w weld mewn cyfraddau salwch hirdymor, lefelau dewisiadau ffordd o fyw afiach, trallod emosiynol a llawer o ffyrdd eraill nad oes gennyf amser i’w harchwilio’n llawn heddiw. Hoffwn nodi dwy ffaith fer. Yn gynharach eleni, dywedodd y Coleg Brenhinol Pediatreg ac Iechyd Plant mai tlodi yw’r bygythiad mwyaf i iechyd plant yng Nghymru. Nodwyd ganddynt fod plant o’r un rhan o bump mwyaf difreintiedig o’r boblogaeth 70 y cant yn fwy tebygol o farw yn ystod plentyndod na’r rhai sy’n byw yn ardaloedd mwyaf cefnog Cymru. Adleisiai hyn adroddiad blynyddol ystyriol Prif Swyddog Meddygol Cymru a gyhoeddwyd fis Tachwedd diwethaf. Roedd yr adroddiad yn edrych ar y graddiant cymdeithasol mewn iechyd, lle mae anghydraddoldebau yng nghanlyniadau iechyd y boblogaeth yn gysylltiedig â statws economaidd-gymdeithasol unigolion. Mae pobl sy’n byw mewn tlodi yn llai tebygol o gael iechyd da am y rhan fwyaf o’u bywydau na’r rhai nad ydynt yn byw mewn tlodi. Mae adroddiad y Prif Swyddog Meddygol hefyd yn cyflawni rôl ddefnyddiol yn egluro pam y mae hyn yn bwysig i bob un ohonom. Mae anghydraddoldebau iechyd sy’n gysylltiedig â thlodi’n costio oddeutu £3 biliwn i £4 biliwn i Gymru bob blwyddyn, a hynny’n ychwanegol at y manteision economaidd a gollir wrth i bobl fethu ffynnu a chyflawni. Fel y dywedodd Kate Pickett a Richard Wilkinson yn ‘The Spirit Level’, mae cymdeithasau mwy cyfartal yn gwneud yn well i’w holl ddinasyddion.

Beth y gallwn ei wneud? Fy man cychwyn yma yw bod yn rhaid i ni gydnabod, i ryw raddau, fod ein dwylo wedi’u clymu gan y penderfyniadau a wneir yn San Steffan. Er enghraifft, mae dulliau fel y system nawdd cymdeithasol wedi’u cadw yn ôl i San Steffan. Mae Ymddiriedolaeth Trussell wedi awgrymu nad ydym eto wedi gweld effeithiau llawn newidiadau fel cyflwyno credyd cynhwysol, ac mae ein gallu i amsugno eu heffaith yn gyfyngedig. Yn yr un modd, o ran tlodi tanwydd, mae penderfyniadau ynglŷn â phrisiau ynni a’r lwfans tanwydd gaeaf allan o’n dwylo, ac mae cyd-destun cyffredinol ymrwymiad Torïaidd ideolegol i galedi yn y sector cyhoeddus wedi tynnu biliynau o bunnoedd allan o gyllidebau ac wedi achosi niwed ofnadwy i’n gallu i fynd i’r afael â thlodi. Cafodd arian ei dynnu o’r sectorau addysg ac iechyd a allai fod wedi mynd i’r afael ag anghydraddoldeb ym maes iechyd neu’r byd addysg, gan niweidio’r gwasanaethau hanfodol y mae pobl sy’n byw mewn tlodi yn fwy tebygol o ddibynnu arnynt, ac arwain at economi nad yw wedi tyfu digon i greu’r swyddi o ansawdd uchel sy’n cynnig un ffordd allweddol allan o dlodi. Mae’n dda bod y Canghellor wedi cydnabod ein bod wedi blino ar galedi, ond rhaid gweithredu yn awr i ddilyn ei eiriau. Fodd bynnag, yn y cyfamser, yma yng Nghymru, rhaid i ni wneud yn siŵr y gallwn ddefnyddio’r arfau yn ein meddiant mor effeithiol ag y gallwn. Croesawaf y ffaith fod lleihau tlodi yn ganolog i amcanion lles Llywodraeth Cymru, ond nid oes gennyf amser yma heddiw i fynd i’r afael â’r ystod lawn o gamau a gymerwyd ar draws y Llywodraeth i helpu’r rhai yr effeithiwyd arnynt.

Ar gyfer rhan olaf fy nadl fer heddiw, byddaf yn cyfyngu fy hun i ddwy agwedd ar ein hymateb. Mae’r gyntaf yn ymwneud â Cymunedau yn Gyntaf. Nodaf sylwadau’r Ysgrifennydd cymunedau o’r pwyllgor cydraddoldeb y bore yma nad yw’r rhaglen wedi sicrhau’r newid sylfaenol y dylai fod wedi’i wneud, ond ei fod i’r un graddau wedi atal tlodi rhag gwaethygu. Sicrhaodd Cymunedau yn Gyntaf rai llwyddiannau go iawn yn fy etholaeth. Rwyf am gofnodi fy niolch i’r staff a gynorthwyodd i wneud hyn. Mewn unrhyw raglen yn y dyfodol, rwy’n gobeithio y bydd elfennau mwyaf llwyddiannus y polisi yn cael eu cadw. Mae hyn yn arbennig o berthnasol i’r agenda gyflogadwyedd ac rwyf am dynnu sylw at hyn fel ail agwedd allweddol.

Yr arf allweddol ar gyfer codi pobl allan o dlodi yw drwy gynyddu cyfleoedd cyflogaeth, gan wneud i waith dalu, a grymuso ein dinasyddion nid yn unig i gael swyddi, ond i gael swyddi da, a chwalu’r rhwystrau rhag gallu gwneud hynny. Ar gyfer ardaloedd megis Cwm Cynon a gweddill y Cymoedd gogleddol yn wir, darperir un ateb drwy wella ac ymestyn cysylltiadau trafnidiaeth. Gall cynlluniau fel y metro fod yn drawsnewidiol, ond mae’n rhaid i brisiau a thaliadau fod yn fforddiadwy. Fel y crybwyllais yma yn y Siambr hon o’r blaen, mae taith ar y trên yn ôl ac ymlaen o Gaerdydd i Aberdâr ar hyn o bryd yn costio’r un faint â chyflog awr o’r cyflog byw cenedlaethol.

Rhaid i ni hefyd greu cyfleoedd gwaith mewn ardaloedd fel y Cymoedd. Ceir rhai syniadau da iawn yma ac rwy’n edrych ymlaen at ddilyn hynt Swyddi Gwell, yn Nes Adref. Cyflwynodd TUC Cymru achos da iawn ac rwy’n falch fod Llywodraeth Cymru wedi cefnogi hyn. Mae yna hefyd gyfleoedd i dyfu’r economi sylfaenol, gan wneud gwell llwyddiant o’r hyn sydd yno eisoes. Mae’n galonogol fod Ysgrifennydd yr economi wedi nodi rôl hyn yn lleihau anghydraddoldebau rhwng pobl a rhwng ein cymunedau.

Gall dulliau cydgysylltiedig fel y fargen ddinesig chwarae rhan allweddol yn trechu tlodi, fel y mae arweinwyr cynghorau sy’n gysylltiedig â hwy wedi awgrymu, er bod yn rhaid i’r nod hwn fod yn un cadarn i sicrhau nad yw’n llithro i lawr yr agenda, fel y nododd pryderon a leisiwyd gan Sefydliad Bevan. Mae polisïau fel cynnig gofal plant newydd Llywodraeth Cymru yn hanfodol ar gyfer ymestyn a gwella gwaith menywod a mynd i’r afael ag agweddau ar y cwestiwn sy’n ymwneud â’r rhywiau. Er mwyn trechu tlodi mae’n rhaid i ni fod yn arloesol a chydnabod ei heriau gwahanol. Mae’n rhaid i ni hefyd weithio gyda’n gilydd ar draws pob haen o Lywodraeth, a’r sectorau preifat a chyhoeddus fel ei gilydd, heb ildio na phetruso rhag anelu at ein nod. Ond os gwnawn ni hynny, gallwn ladd yr anghenfil.

In spite of the bleak facts that Vikki Howells has presented there, she’s also presented, towards the end of her speech, a very optimistic and forward-thinking set of tools to help us with the route out of this. Poverty is a gross injustice and we recognise it as a gross injustice, and we can be therefore justifiably angry about what poverty does to our communities. Therefore, we should welcome the fact that Vikki Howells has identified these ideas that can help us alleviate these issues and, as she said, slay the beast. And indeed, on these benches, across these Labour benches, we’ve been holding discussions on those things and feeding into Welsh Government what can be done. She’s mentioned Better Jobs Closer to Home—not just about work, but about the quality of work; the foundational economy; connecting the northern Valleys; and quality housing. If we can achieve these things through the economic strategy and the work of the Cabinet Secretary, then we can build on the work that the previous UK Labour Government did in alleviating poverty.

Er gwaethaf y ffeithiau llwm y mae Vikki Howells wedi’u cyflwyno yno, tuag at ddiwedd ei haraith hefyd, fe gyflwynodd set optimistaidd a blaengar iawn o ddulliau i’n helpu gyda’r llwybr allan o hyn. Mae tlodi yn anghyfiawnder enfawr ac rydym yn ei gydnabod fel anghyfiawnder enfawr, ac mae’n iawn felly i ni fod yn ddig ynglŷn â’r hyn y mae tlodi yn ei wneud i’n cymunedau. Felly, dylem groesawu’r ffaith fod Vikki Howells wedi nodi’r syniadau a all ein helpu i liniaru’r problemau hyn a lladd yr anghenfil, fel y dywedodd. Ac yn wir, ar y meinciau hyn, ar draws y meinciau Llafur hyn, rydym wedi bod yn cynnal trafodaethau ar y pethau hynny a bwydo i mewn i’r hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud. Mae hi wedi crybwyll Swyddi Gwell, yn Nes Adref—nid yn unig ynglŷn â gwaith, ond ynglŷn ag ansawdd gwaith; yr economi sylfaenol; cysylltu’r Cymoedd gogleddol; a thai o ansawdd. Os gallwn gyflawni’r pethau hyn drwy’r strategaeth economaidd a gwaith Ysgrifennydd y Cabinet, yna gallwn adeiladu ar y gwaith a wnaeth Llywodraeth Lafur flaenorol y DU ar leihau tlodi.

Thank you very much and I now call on the Cabinet Secretary for Communities and Children to reply to the debate. Carl Sargeant.

Diolch yn fawr iawn a galwaf yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant i ymateb i’r ddadl. Carl Sargeant.

Thank you, Dirprwy Lywydd. Can I start by thanking Vikki Howells for bringing forward this important debate today, and Members who’ve contributed? As you’ll know, Dirprwy Lywydd, the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure now leads on these issues, but I’m very happy to stand in for him today.

I want to begin my contribution by saying that we’re incredibly proud of the interventions the Welsh Government have made to strengthen the Welsh economy—an approach that has helped bring jobs to our communities and supported individuals and families to be more prosperous. Thanks to programmes such as Jobs Growth Wales, ReAct and Lift, and support from Welsh businesses, we have seen strong economic growth in our communities over recent years.

There are 8,000 more people in work in Wales than 12 months ago, with employment up by 1 per cent over the year to a near-historic rate, and, meanwhile, improvements in economic inactivity in Wales have outperformed the UK average and fallen by 1.1 per cent over the year. But, listening to Vikki Howells, she is right: there is much, much more to do. As a pro-business Government, we’ve brought high-quality jobs to Wales through investments by Aston Martin, TVR and General Dynamics. However, as the Welsh Government will be clear, despite these successes, we have not cracked the issues of structural poverty impacting on Welsh communities right across Wales. That is why the Welsh Government is currently in the process of refreshing its approach to tackling poverty.

The Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure has overall responsibility for the co-ordination of cross-cutting measures to provide economic opportunity for all, and he has emphasised the need for a new approach right across Government—one in which our communities are supported to be more resilient in the face of the economic challenges that lie ahead. As the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure has made very clear, resilient communities are underpinned by good-quality local employment, connected infrastructure and skills for work: exactly what Vikki Howells was talking about. The next five years will present a huge challenge for our communities. The withdrawal from the European Union and the full impact of welfare reform will be compounded by the increasing pace of technological change and its impact on work and the labour market.

I listened carefully to the contribution of both Members, and I hope also that the now new Chancellor makes a choice about the austerity measures they have had in place, and makes the right choice to stop that now. I would urge the Chancellor and the UK Government to reconsider those interventions that they consider. But we shouldn’t take it all away from the Conservative Government: what they have had success in doing—one of the economic successes they’ve had—is growing food banks. It’s an absolutely tragedy that we have people—we have nurses; we have firefighters—we have people in all our communities using foodbanks, and 34,800 children accepting food parcels in a community today is something that the UK Government should be ashamed of.

The issue around fuel poverty, the attainment rate, poverty and health and mental well-being are things that cross-Government interventions are looking at. The housing agenda is also with that too. I’m grateful to the Member for raising this important issue. I spoke at a children’s conference this morning, where the concern of agencies was about welfare reform and the impact that will have on our children longer term. I’ve talked many times about the impact of neglect and adverse childhood experiences, and the fact that if we don’t pick that up now, we will pay the price in many years to come.

So, I’d like to finish, Dirprwy Lywydd, by thanking Vikki Howells and the contributions by other Members, and to say, ‘This has to be on the agenda, at the forefront of Government policy.’ I’m grateful to the Member for highlighting the issues that she’s raised today in her very positive contribution, but also a thought-provoking contribution. We should make sure that we act on that as a collective Government to make the changes in her communities, and communities right across Wales. Diolch.

Diolch i chi, Dirprwy Lywydd. A gaf fi ddechrau drwy ddiolch i Vikki Howells am gyflwyno’r ddadl bwysig hon heddiw, ac i’r Aelodau sydd wedi cyfrannu? Fel byddwch yn gwybod, Dirprwy Lywydd, Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith sy’n arwain ar y materion hyn bellach, ond rwy’n hapus iawn i gymryd ei le heddiw.

Rwyf am ddechrau fy nghyfraniad drwy ddweud ein bod yn hynod falch o’r ymyriadau y mae Llywodraeth Cymru wedi’u gwneud i gryfhau economi Cymru—gwaith sydd wedi helpu i ddod â swyddi i’n cymunedau ac sydd wedi cynorthwyo unigolion a theuluoedd i fod yn fwy llewyrchus. Diolch i raglenni megis Twf Swyddi Cymru, ReAct ac Esgyn, a chefnogaeth gan fusnesau yng Nghymru, rydym wedi gweld twf economaidd cryf yn ein cymunedau dros y blynyddoedd diwethaf.

Mae 8,000 yn fwy o bobl mewn gwaith yng Nghymru nag a oedd 12 mis yn ôl, gyda chyflogaeth i fyny 1 y cant dros y flwyddyn i gyfradd uwch nag erioed o’r blaen bron, ac yn y cyfamser, mae gwelliannau o ran anweithgarwch economaidd yng Nghymru wedi gwneud yn well na chyfartaledd y DU ac wedi gostwng 1.1 y cant dros y flwyddyn. Ond, a gwrando ar Vikki Howells, mae hi’n iawn: mae llawer iawn mwy i’w wneud. Fel Llywodraeth sydd o blaid busnes, rydym wedi dod â swyddi o ansawdd uchel i Gymru drwy fuddsoddiadau gan Aston Martin, TVR a General Dynamics. Fodd bynnag, fel y bydd Llywodraeth Cymru yn ei ddweud yn glir, er gwaethaf y llwyddiannau hyn, nid ydym wedi goresgyn problem tlodi strwythurol sy’n effeithio ar gymunedau Cymreig ledled Cymru. Dyna pam y mae Llywodraeth Cymru ar hyn o bryd yn y broses o adnewyddu ei dull o drechu tlodi.

Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith sydd â’r cyfrifoldeb cyffredinol am gydgysylltu mesurau trawsbynciol i ddarparu cyfleoedd economaidd i bawb, ac mae wedi pwysleisio’r angen am ddull newydd ar draws y Llywodraeth—un sy’n cynorthwyo ein cymunedau i fod yn gryfach yn wyneb yr heriau economaidd sydd o’n blaenau. Fel y mae Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith wedi dweud yn glir iawn, cyflogaeth leol o ansawdd da, seilwaith cysylltiedig a sgiliau ar gyfer gwaith yw’r sylfaen i gymunedau cryf: yn union yr hyn roedd Vikki Howells yn siarad amdano. Bydd y pum mlynedd nesaf yn her enfawr i’n cymunedau. Bydd gadael yr Undeb Ewropeaidd ac effaith lawn diwygio lles yn cael eu dwysáu gan gyflymder cynyddol newid technolegol a’i effaith ar waith a’r farchnad lafur.

Gwrandewais yn ofalus ar gyfraniad y ddau Aelod, ac rwy’n gobeithio hefyd fod y Canghellor newydd yn awr yn gwneud dewis ynglŷn â’r mesurau caledi a fu ganddynt ar waith, ac yn gwneud y dewis cywir i roi diwedd ar hynny yn awr. Byddwn yn annog y Canghellor a Llywodraeth y DU i ailystyried yr ymyriadau hynny y maent yn eu hystyried. Ond ni ddylem fynd â’r cyfan oddi wrth y Llywodraeth Geidwadol: yr hyn y maent wedi llwyddo i’w wneud—un o’r llwyddiannau economaidd y maent wedi’u cael—yw tyfu banciau bwyd. Mae’n drasiedi lwyr fod gennym bobl—mae gennym nyrsys; mae gennym ddiffoddwyr tân—mae gennym bobl yn ein holl gymunedau sy’n defnyddio banciau bwyd, ac mae’r ffaith fod 34,800 o blant yn cael parseli bwyd mewn cymuned heddiw yn rhywbeth y dylai Llywodraeth y DU fod â chywilydd ohono.

Mae mater tlodi tanwydd, cyfraddau cyrhaeddiad, tlodi ac iechyd a lles meddyliol yn bethau y mae ymyriadau ar draws y Llywodraeth yn edrych arnynt. Mae’r agenda dai’n ymwneud â hynny hefyd. Rwy’n ddiolchgar i’r Aelod am godi’r mater pwysig hwn. Siaradais mewn cynhadledd ar blant y bore yma, lle roedd asiantaethau’n pryderu ynglŷn â diwygio lles a’r effaith a gaiff ar ein plant yn fwy hirdymor. Rwyf wedi siarad droeon am effaith esgeulustod a phrofiadau niweidiol yn ystod plentyndod, a’r ffaith y byddwn yn talu’r pris am flynyddoedd lawer os nad awn i’r afael â hynny yn awr.

Felly, hoffwn orffen, Dirprwy Lywydd, drwy ddiolch i Vikki Howells a’r cyfraniadau gan Aelodau eraill, a dweud, ‘Mae’n rhaid i hyn fod ar yr agenda, yn flaenllaw ym mholisi’r Llywodraeth.’ Rwy’n ddiolchgar i’r Aelod am dynnu sylw at y materion y mae wedi’u codi heddiw yn ei chyfraniad cadarnhaol iawn, ond cyfraniad sydd wedi ysgogi’r meddwl hefyd. Dylem sicrhau ein bod yn gweithredu ar hynny fel Llywodraeth gyfunol i wneud y newidiadau yn ei chymunedau, a chymunedau ledled Cymru. Diolch.

Thank you very much. That brings today’s proceedings to a close. Thank you.

Diolch yn fawr iawn. Dyna ddiwedd ein trafodion am heddiw. Diolch.

Daeth y cyfarfod i ben am 18:38.

The meeting ended at 18:38.