Cynulliad Cenedlaethol Cymru

I call the National Assembly to order.

The first item on our agenda this afternoon is questions to the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs. And the first question, Gareth Bennett.

Diolch. Rydym yn gwneud cynnydd rhagorol yn erbyn ein targedau ailgylchu. Dengys y ffigurau ailgylchu diweddaraf gynnydd o 62 y cant ar gyfer y 12 mis hyd at fis Medi 2016, 4 y cant yn uwch na’r 12 mis blaenorol hyd at fis Medi 2015. Rydym ar y brig yn y DU, rydym wedi codi i’r ail safle yn Ewrop, ac mae hynny’n dyst i ymrwymiad cynghorau a thrigolion ledled Cymru.

Diolch am y wybodaeth honno, Ysgrifennydd y Cabinet, ac mae hynny ynddo’i hun yn berfformiad da. Y broblem yw bod nifer yr achosion o dipio anghyfreithlon yn aml yn codi wrth i gynghorau anelu at gyrraedd targedau ailgylchu. Yn y ddwy flynedd hyd at 2016, bu cynnydd o 10 y cant mewn tipio anghyfreithlon yng Nghonwy, 22 y cant yng Ngwynedd, ac yn Sir Benfro, bu cynnydd enfawr o 47 y cant. Yng ngoleuni’r ffigurau hyn, a yw’n bryd i’ch adran adolygu ei thargedau ailgylchu?

Wel, rwy’n adolygu ein targedau ailgylchu, ond rwyf ond yn gwneud hynny er mwyn sicrhau eu bod yn fwy uchelgeisiol hyd yn oed. Credaf fod angen i chi fod yn ofalus iawn wrth ddehongli’r cynnydd yn ffigurau 2015-16 mewn perthynas â thipio anghyfreithlon. Mae’n anodd dal y troseddwyr, ond rwyf am eu gweld yn cael eu herlyn pan fo’n digwydd. Ond, wyddoch chi, roedd nifer yr achosion o dipio anghyfreithlon yng Nghymru wedi bod yn gostwng yn raddol, ac yna, fel y dywedwch, bu cynnydd yn 2015-16. Ond credaf fod yr awdurdodau lleol wedi gwneud nifer o newidiadau, ac mae’n bwysig iawn fod y cyhoedd yn dod gyda ni ar hyn. Ond credaf fod y cynnydd a welsom, o ran cyrraedd ein targedau, yn dangos bod y cyhoedd gyda ni ar hyn.

Ceredigion was the best performing local authority in terms of recycling in the 12 months up to the end of September 2016, with 70 per cent of waste recycled. All of the local authorities led by Plaid Cymru are reaching the national target of recycling 60 per cent of waste. Some authorities, such as Blaenau Gwent, Cardiff and Bridgend, continue to fail to achieve that national target. Does the Cabinet Secretary agree that we need to do more to encourage and enable people to recycle so that every local authority reaches the standards of Ceredigion and recycles 70 per cent of its waste by 2025? For example, why not create a deposit-return scheme for plastic, glass and cans, and a ban on polystyrene in all areas?

Wel, cyrhaeddodd 19 o’r 22 awdurdod lleol yng Nghymru y targed. Nid Pen-y-bont ar Ogwr a Chaerdydd oedd dau o’r tri na lwyddodd i wneud hynny. O ran y tri awdurdod lleol na lwyddodd i gyrraedd y targedau, rwyf bellach wedi cael cyfle i gyfarfod â hwy i weld pam na lwyddwyd i gyrraedd y targedau. A byddaf yn parhau i weithio gyda hwy, a bydd fy swyddogion yn parhau i weithio gyda hwy er mwyn sicrhau eu bod yn cyrraedd y targedau hynny y flwyddyn nesaf.

Fe sonioch am ambell fenter yr ydym yn eu hystyried. Credaf y dylem ystyried y cynllun dychwelyd blaendal. Ond er mwyn iddo wneud cymaint o les â phosibl, credaf fod angen ei roi ar waith, nid ledled Cymru’n unig—credaf y byddai’n rhaid i ni weithio’n agos iawn gyda Lloegr, a gwn fod yr Alban yn ei ystyried hefyd.

Ysgrifennydd y Cabinet, ni allwn dynnu’n troed oddi ar y pedal mewn perthynas â hyn. Mae’n rhaid i ni dargedu tipio anghyfreithlon yn ogystal â thargedau ailgylchu. Nid oes y fath beth â chael gwared ar wastraff—mae angen trin pob gwastraff mewn rhyw ffordd neu’i gilydd. Felly, ceir costau yn hynny o beth. Ac yng Nghaerdydd, maent wedi cyrraedd targed Llywodraeth Cymru, ac rwy’n falch iawn o hynny. Ac mae angen inni barhau, oherwydd bydd y safle tirlenwi ar Ffordd Lamby yn cau y flwyddyn nesaf gan ei fod yn llawn, a golyga hynny y bydd unrhyw warediadau tirlenwi pellach yn costio £80 y dunnell. Ac felly, dylai fod pwyslais ar sicrhau bod y cyhoedd yn ailgylchu’r hyn y mae angen iddynt ei ailgylchu, yn hytrach na’i roi yn y biniau ar gyfer gwastraff na ellir ei ailgylchu. A wnewch chi ymuno â mi i gefnogi’r cysyniad hwn, nad oes y fath beth â chael gwared ar wastraff, a bod angen i ni fynd i’r afael â phob safle diwydiannol sy’n cynhyrchu gwastraff na ellir ei ailgylchu er mwyn eu perswadio i newid, fel y gallwn bob amser ailddefnyddio ac ailgylchu?

Gwnaf, a chytunaf yn llwyr â’r hyn a ddywed yr Aelod dros Ganol Caerdydd. Rwyf wedi dweud wrth fy swyddogion fy mod yn awyddus i’n gwlad fod ar y blaen, nid yn unig yn Ewrop, ond drwy’r byd. Ac rwy’n credu o ddifrif y gallwn gyflawni hynny. Credaf fod sicrhau ein bod ar y blaen drwy’r byd yn darged realistig iawn. Felly yn sicr, ni fyddwn yn tynnu ein troed oddi ar y targed. Mae angen i ni edrych ar ffyrdd o annog pobl nad ydynt yn ailgylchu ar hyn o bryd i wneud hynny. Credaf fod swyddogion ac awdurdodau lleol yn cydnabod y bydd bob amser grŵp o bobl sy’n anodd iawn eu perswadio, ond nid yw hynny’n golygu na ddylem geisio eu perswadio.

Mae Llywodraeth Cymru yn ceisio sicrhau cynifer o gyfleoedd â phosibl i gynyddu gwaith plannu a rheoli coetiroedd. Dylai hyn sicrhau bod cyflenwad digonol o bren ar gyfer y sector gweithgynhyrchu. Bydd ein polisi adnoddau naturiol yn allweddol wrth gynllunio a blaenoriaethu’r defnydd o dir yn y dyfodol.

Ysgrifennydd y Cabinet, fe fyddwch yn ymwybodol fod adroddiad dangosyddion diweddaraf Coetiroedd i Gymru wedi datgelu mai dim ond 348 erw o goetiroedd newydd a grëwyd yn ystod y flwyddyn hyd at fis Mawrth 2016, sy’n llai o lawer na’r 16,000 erw a mwy a blannwyd ar gyfartaledd yn ystod pob un o’r pum mlynedd hyd at 2014. Ymddengys bod y newid sylweddol hwnnw o ran plannu wedi cyd-daro â chreu Cyfoeth Naturiol Cymru, ac mae sawl un yn y diwydiant gweithgynhyrchu pren wedi mynegi pryderon ynglŷn â pharhad y cyflenwad, a bydd hynny’n dylanwadu ar rai o’u penderfyniadau busnes ynglŷn â ble i fuddsoddi. Beth sydd gennych i’w ddweud wrth gwmnïau fel Clifford Jones Timber yn Rhuthun, yn fy etholaeth, sydd wedi mynegi pryderon ynglŷn â hyn? Rydych wedi dweud y bydd cynnydd. A ydym yn mynd i gyrraedd yr 16,000 a mwy o erwau yr oeddem yn ei gyflawni yn y gorffennol, fel y gallwn sicrhau’r cyflenwadau digonol hyn, nid yn unig ar gyfer y pump neu chwe blynedd nesaf, ond am 10 ac 20 mlynedd?

Do, rwyf innau hefyd wedi ymweld â Clifford Jones Timber yn Rhuthun, a mynegwyd yr un pryderon wrthyf. Cyfoeth Naturiol Cymru yw darparwyr pren mwyaf Cymru, a chredaf fod hynny’n cyflenwi 60 y cant o holl ofynion y sector. Mae’n rhaid i ni gyflenwi mwy nag yr ydym wedi bod yn ei wneud. Bellach, mae gennym y cynllun marchnata pren, sy’n amlinellu argaeledd pren. Bydd hwnnw’n para am bum mlynedd yn unig, ond credaf ei fod yn fan cychwyn da. Rwyf hefyd wedi gofyn i swyddogion sicrhau ein bod yn parhau i weithio gyda ffermwyr, er enghraifft, gan ein bod yn awyddus i ffermwyr arallgyfeirio, ac mae hwn yn faes y gallant wneud hynny ynddo.

Ysgrifennydd y Cabinet, fe gofiwch yr ymweliad â’r Pentre Solar yng Nglanrhyd yn Sir Benfro, lle y gweloch chi a minnau sut y defnyddiwyd pren lleol Cymreig, nid yn unig i adeiladu tai, ond hefyd o ran sgiliau a chynyddu sgiliau yn y gweithlu lleol i drin y pren hwnnw. Pa gamau ychwanegol y gallwch eu cymryd, gan y credaf fod cryn botensial i bren yn enwedig ar gyfer adeiladu tai yng Nghymru, a hefyd, wrth gwrs, mae twf coetiroedd yn helpu i atal llifogydd mewn rhai ardaloedd, dal a storio carbon, ac ansawdd aer hefyd? Felly, onid yw’n bryd yn awr i Lywodraeth Cymru wneud ymdrech bellach i sicrhau cynllun cymorth mwy pwrpasol ar gyfer coetiroedd yng Nghymru, oherwydd y manteision nid yn unig i’r diwydiant gweithgynhyrchu, ond i ansawdd bywyd y gall coetiroedd ei gynnig?

Ydy, yn bendant, ac roedd enghreifftiau da iawn o sut y gellid defnyddio pren wrth adeiladu tai ym Mhentre Solar pan fu’r ddau ohonom yno. Rwyf wedi bod yn trafod hyn gyda fy nghyd-Aelod, Carl Sargeant, Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant, mewn perthynas ag edrych ar wahanol ffyrdd o adeiladu tai. Soniais yn fy ateb blaenorol i Darren Millar fod gennym gynllun marchnata pren newydd. Credaf fod angen i ni edrych ar hyn. Rydym newydd sefydlu grŵp gorchwyl a gorffen ar gyfer y panel cynghori ar y strategaeth goetiroedd. Bydd yn edrych ar argaeledd pren, ac mae tai yn un maes y gallent ganolbwyntio arno.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae’n amlwg fod pren yn elfen bwysig yma, ac rydym wedi gweld cynaeafu pren yn newid yn fy ardal yn sgil y clefydau yn ardal y cwm. Felly, mae ailblannu’n bwysig, er mwyn edrych, fel y dywed Simon Thomas, nid yn unig ar natur y tir, ond hefyd efallai ar y cyfleoedd i fusnesau eraill y tu hwnt i’r diwydiant gweithgynhyrchu, megis ardaloedd twristiaeth. Pa gynnydd a wnaed ar ailblannu yng Nghwm Afan er mwyn sicrhau y gallwn gael hynny’n ôl i’r hyn yr arferai fod?

Ni allaf roi manylion penodol i chi ynglŷn â Chwm Afan, ond rwy’n fwy na pharod i ysgrifennu atoch.

Questions now from the party spokespeople. Plaid Cymru spokesperson, Simon Thomas.

Cabinet Secretary, we were reminded again yesterday, in evidence from Public Health Wales, about the fact that air pollution is a public health crisis in Wales, causing something in the region of 2,000 deaths per annum. Six per cent of all deaths in Wales are as a result of air pollution, which is second only as a cause of death to smoking. So, what is the Government doing to ensure that our efforts on air quality are retained as we leave the European Union and lose some of the most important regulations in this context?

Diolch. Mae’n amlwg i mi fod angen ymdrech gydunol arnom ar draws pob sector er mwyn mynd i’r afael â’r mater pwysig hwn. Mae arnom angen atebion radical ac rwyf wedi dweud yn glir iawn fod hyn yn un o fy mhrif flaenoriaethau yn fy mhortffolio.

Fe fyddwch yn gwybod ein bod newydd gael ymgynghoriad diweddar ar ansawdd aer lleol, a byddaf yn cyflwyno datganiad ysgrifenedig cyn diwedd y mis hwn ar yr ymatebion a gawsom. Drwy adael yr UE, os rhywbeth, credaf y byddwn yn cynyddu ein targedau. Credaf fod ansawdd aer, fel y dywedwch, yn effeithio ar gymaint o agweddau ar ein bywyd, gan gynnwys ein lles a’n hiechyd. Ond fel y dywedais, credaf fod angen i ni sicrhau ymdrech gydunol yn y maes hwn.

Thank you for that response. I am pleased to hear that you are putting this at the top of your list of priorities, because there is nothing more prominent in your own portfolio that also has an impact on the daily lives of so many of us living in areas where air pollution is a problem. You’ve mentioned that this needs to be done across Government. The Public Health (Wales) Bill is currently being considered by the Assembly. At the moment, that Bill doesn’t include any reference to air pollution or to tackling air pollution as a matter of public health. Although you’re not the Cabinet Secretary responsible for that Bill, of course, what are you doing, in negotiation with your fellow Cabinet Secretaries, in order to ensure that this Bill helps you to address the issue of air pollution in Wales?

Mae’r trafodaethau hynny wedi digwydd, ac mae’n amlwg, fel y dywedwch, ei fod yn rhywbeth y gallwn edrych arno wrth iddo fynd drwy’r Cynulliad, gan nad oes dim yn bwysicach, mae’n amlwg, o safbwynt iechyd y cyhoedd, nag ansawdd aer. Fel y dywedwch, cawsom ein hatgoffa o hynny’n bendant ddoe.

Gobeithiaf y bydd y trafodaethau hynny’n arwain at feddwl mwy cydgysylltiedig mewn perthynas â’r Bil hwnnw, ac wrth gwrs, bydd y Cynulliad cyfan yn cael y cyfle i’w ddiwygio, os oes angen. Ond a gaf fi ddychwelyd hefyd at orsaf bŵer Aberddawan, oherwydd y tro diwethaf i mi eich holi chi a’r Prif Weinidog ynglŷn â hyn, dywedwyd wrthyf fod Cyfoeth Naturiol Cymru bellach wedi cysylltu â pherchnogion Aberddawan ac wedi gofyn iddynt gyflwyno cynnig erbyn hyn, rwy’n meddwl, ynglŷn â sut y byddent yn lleihau’r allyriadau y barnodd Llys Cyfiawnder Ewrop eu bod yn anghyfreithlon. A allwch roi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Cynulliad ynglŷn â’r sefyllfa yn Aberddawan, ac a ydych bellach yn fodlon fod rhaglen ar waith i leihau’r allyriadau niweidiol hynny?

Byddaf yn cyfarfod â Cyfoeth Naturiol Cymru yr wythnos nesaf—ar y pymthegfed, rwy’n credu—i drafod hynny, ond byddaf yn fwy na pharod i roi’r wybodaeth ddiweddaraf ar ôl y cyfarfod hwnnw.

The Welsh Conservatives’ spokesperson, Paul Davies.

Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, comisiynodd eich rhagflaenydd yr adolygiad annibynnol o’r sector llaeth yng Nghymru, a fanylai ar nifer o argymhellion i helpu i gefnogi’r diwydiant llaeth a’i wneud yn fwy cystadleuol. Yn dilyn yr adroddiad hwnnw, a allwch roi’r wybodaeth ddiweddaraf inni ynglŷn â’r cynnydd y mae Llywodraeth Cymru wedi’i wneud yn ymateb i’r adolygiad hwnnw ac amlinellu pa ganlyniadau a gyflawnwyd gennych i wneud y diwydiant llaeth yng Nghymru yn fwy cystadleuol?

Credaf ein bod wedi gweld cynnydd mewn perthynas â’r sector llaeth yn dilyn yr adolygiad hwnnw a gynhaliwyd gan fy rhagflaenydd, fel y dywedwch. Un o’r argymhellion a ddaeth o’r adolygiad oedd y dylem gael hyrwyddwr llaeth. Rwy’n awyddus iawn i fwrw ymlaen â hyn, ac ar hyn o bryd, rydym yn ceisio dod o hyd i’r unigolyn mwyaf addas a phriodol i wneud hynny.

Argymhelliad arall yn yr adolygiad hwnnw oedd tynnu sylw at fater trethu busnesau amaethyddol yng Nghymru, ac edrych yn agosach ar y drefn bresennol a pha un a fydd yn atal rhagor o fuddsoddiad yn y sector yn y dyfodol. Mewn ymateb diweddar i gwestiwn ysgrifenedig, fe ddywedoch fod y broses o gyflawni’r argymhelliad hwn wedi cael ei harafu ac y dylid edrych ar hyn mewn partneriaeth â rhannau eraill o’r DU, a chytunaf â hynny. A allwch roi’r wybodaeth ddiweddaraf inni ynglŷn â’r agenda benodol hon a dweud wrthym beth y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei gyflawni mewn perthynas â chanlyniadau ar y mater penodol hwn?

Ni allaf roi’r wybodaeth ddiweddaraf ynglŷn â hynny ar hyn o bryd. Mae’r trafodaethau hynny’n parhau. Yn wir, mae swyddogion o’r pedair gwlad yn cyfarfod ar hyn o bryd. Nid wyf yn siŵr a yw hyn ar yr agenda, ond yn sicr, mae swyddogion yn edrych ar hyn ledled y DU.

Yn amlwg, byddwn yn annog Ysgrifennydd y Cabinet i roi hyn ar yr agenda, o ystyried ei fod yn un o’r argymhellion yn yr adolygiad penodol hwn. Roedd yr adolygiad annibynnol hefyd yn llygad ei le yn cydnabod bod rhai ffermwyr yn y sector llaeth yn wynebu problemau sylweddol o ran llif arian, er fy mod yn siŵr fod hynny hefyd yn broblem i ffermwyr llaeth ledled y DU. Yn wir, nid yw’r costau mewnbwn uchel i ffermwyr llaeth yn helpu, ac ychydig iawn o gymorth sydd ar gael gan Lywodraeth Cymru i sicrhau cyllid ar gyfer gwelliannau cyfalaf. A wnewch chi, felly, ymrwymo i werthuso’r costau sydd ynghlwm wrth ffermio llaeth yng Nghymru, ac i edrych ar ffyrdd y gall Llywodraeth Cymru gefnogi ffermwyr llaeth drwy gymorth buddsoddi cyfalaf ychwanegol i helpu i wella effeithlonrwydd, ac felly dichonoldeb y sector ar gyfer y dyfodol?

Ie, mae’n faes yr ydym yn ei ystyried. Fe fyddwch yn gwybod am y cynllun grantiau bach newydd, ond byddwn yn eu galw’n ‘grantiau fferm’ er mwyn osgoi drysu rhyngddo a’r rhaglen datblygu gwledig. Mae hwn yn faes, efallai, lle y byddwn yn gallu helpu ffermwyr llaeth yn benodol.

UKIP spokesperson, Neil Hamilton.

Diolch, Lywydd. Yn ôl pob tebyg bydd Brexit yn cael mwy o effaith ar amaethyddiaeth nag ar y rhan fwyaf o’r sectorau eraill, yn amlwg oherwydd ei fod yn cael ei reoleiddio o dan y polisi amaethyddol cyffredin ac yn cael ei ariannu i raddau helaeth drwy’r Undeb Ewropeaidd. Mae’n rhaid i’r Llywodraeth, felly, feddwl yn ofalus iawn am yr hyn fydd ein cyfundrefn amaethyddol ar ôl i ni adael yr Undeb Ewropeaidd.

Rwyf wedi bod yn darllen cofnodion y grŵp cynghori ar Ewrop a sefydlwyd gan y Prif Weinidog chwe mis yn ôl i weld beth y maent yn ei feddwl, a chefais fy synnu wrth weld nad yw amaethyddiaeth wedi codi o gwbl yn eu trafodaethau hyd yn hyn. Efallai fod hynny’n gysylltiedig â’r ffaith mai un aelod yn unig o’r rhai a benodwyd sydd ag unrhyw gymwysterau amaethyddol amlwg. Felly, tybed a yw hyn yn dangos nad oes gan Lywodraeth Cymru lawer o ddiddordeb, efallai, yn nyfodol amaethyddiaeth yn ein gwlad.

Ddim o gwbl, a chredaf y byddai’r sector amaethyddol yn dweud wrth yr Aelod pa mor fodlon ydynt ynglŷn â’n hymgysylltiad â’r rhanddeiliaid. Fe fyddwch yn ymwybodol fy mod wedi dechrau cynnal digwyddiadau i randdeiliaid yn syth ar ôl y bleidlais i adael yr Undeb Ewropeaidd. Ar ddiwedd y mis, credaf y byddwn yn cynnal y chweched neu’r seithfed. Mae ymgysylltiad y gweinidogion wedi’i sefydlu yn ein calendrau bellach. Rydym yn cyfarfod unwaith y mis, felly, yn ystod y toriad, cyfarfu’r holl Weinidogion amaethyddiaeth ac amgylchedd yn yr Alban.

Rydym yn gweithio’n agos iawn gyda’n gilydd. Soniais fod swyddogion o bedair gwlad y DU yn cyfarfod ar hyn o bryd, felly cafwyd llawer iawn o fewnbwn ar ddyfodol amaethyddiaeth. Yn ystod y toriad, mynychais gynhadledd Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr yn Birmingham, lle y cynhaliais ddadl gyda George Eustice, Gweinidog amaeth y DU, ac mae’n rhaid i mi ddweud bod y cynrychiolwyr Cymreig wedi dweud yn glir iawn ein bod ymhell ar y blaen i unrhyw wlad arall o ran ymgysylltu.

Wel, rwy’n falch iawn o glywed hynny, a gallaf ddweud o fy mhrofiad fy hun, wrth siarad â phobl sy’n ymwneud â grwpiau sy’n cynrychioli amaethyddiaeth a ffermio, eu bod yn hapus gyda lefel yr ymgysylltu a roesoch iddynt. Ond nid wyf yn gwybod a ydych wedi cael cyfle eto i ddarllen y datganiad polisi ar Brexit a gyhoeddwyd gan Undeb Cenedlaethol Amaethwyr Cymru, ond un o’r pethau cadarnhaol a ddywedant yw bod gadael yr Undeb Ewropeaidd yn rhoi cyfle i ni adolygu’r rheoliadau sy’n effeithio ar ffermio ac amaethyddiaeth ar hyn o bryd, a dywedant mai rheoleiddio gwael yw’r rheswm dros ddiffyg hyder busnesau fferm—ac mae hyn yn gysylltiedig â chostau cydymffurfiaeth, a’r amser a roddir i gydymffurfiaeth a dangos cydymffurfiaeth. Mae’r rhain yn ychwanegu’n sylweddol at lwyth gwaith ffermwyr.

Felly, heb daflu’r llo a chadw’r brych a chael gwared ar yr holl reoliadau, mae’n gyfle gwych i ni adolygu effeithiolrwydd rheoleiddio a pha un a yw’n gosod costau anghymesur o ran y budd cyhoeddus sydd i fod i ddeillio ohono. A all Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrth y Cynulliad y bydd Llywodraeth Cymru yn edrych o ddifrif ar adolygu rheoleiddio a lleihau ei effaith ar ffermwyr heb gyfaddawdu ar ddiogelwch y cyhoedd ac amcanion eraill?

Wel, bydd yn rhaid inni ei adolygu, oherwydd, yn amlwg, pan fydd yr holl bwerau o’r UE yn dychwelyd i Gymru, bydd gennym gyfle wedyn i sicrhau ein polisi amaethyddol ein hunain yng Nghymru. Yn amlwg, mae rheoliadau—os gofynnwch i nifer o ffermwyr a bleidleisiodd dros ‘adael’ pam eu bod wedi pleidleisio dros ‘adael’, mae rheoleiddio’n cael ei grybwyll fel un o’r rhesymau. Ni chredaf ei fod wedi helpu fod Gweinidogion Torïaidd y DU—neu rai o Weinidogion Torïaidd y DU—wedi dweud y byddem yn lleihau ein rheoliadau, yn enwedig ein rheoliadau amgylcheddol. Nid yw hynny’n mynd i ddigwydd, ac rwyf wedi gwneud hynny’n gwbl glir—os rhywbeth, byddwn yn eu cryfhau.

Ond credaf ei fod yn gyfle da iawn i edrych ar reoleiddio, gan siarad mewn partneriaeth â’r sector, er mwyn sicrhau bod y rheoleiddio hwnnw’n gywir. Unwaith eto, mae hynny’n rhywbeth yr ydym yn ei drafod yn ein digwyddiadau i randdeiliaid.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei hateb. Mae Brexit hefyd yn rhoi’r rhyddid i ni gyflwyno rheoliadau a rheolaethau newydd mewn meysydd lle y gallem fod wedi dymuno gwneud hynny, ond lle y cawsom ein rhwystro yn y gorffennol gan ddiffyg brwdfrydedd ar ran ein partneriaid eraill yn yr Undeb Ewropeaidd. Un o’r meysydd hyn yw allforio anifeiliaid byw, er enghraifft, y cawsom ein hatal rhag ei wahardd a hefyd cyflwyno rheoliadau mewn perthynas â lles anifeiliaid, er enghraifft, yr uchafswm o wyth awr o amser teithio ar gyfer anifeiliaid sy’n cael eu cludo i gael eu pesgi a’u lladd. Felly, a all Ysgrifennydd y Cabinet roi sicrwydd i mi y gall mesurau fel hyn fod ar yr agenda hefyd?

Credaf fod popeth ar yr agenda, i fod yn berffaith onest â chi. Rydym yn boddi o dan lawer iawn o reoliadau a deddfwriaeth mewn perthynas ag amaethyddiaeth a physgodfeydd yn unig. Yn fy mhortffolio i, mae 5,000 o ddarnau o ddeddfwriaeth a rheoliadau. Felly, wyddoch chi, credaf ein bod—. Rwyf wedi dweud fy mod yn awyddus iawn i weithio’n agos iawn gyda’r sector i sicrhau bod y polisi gorau posibl gennym. Ond rydym wedi’i dweud yn glir iawn wrth Lywodraeth y DU, dro ar ôl tro, pan ddaw’r pwerau hynny o’r UE, mai ein pwerau ni fyddant—nid eu rhai hwy i’w cymryd yn ôl. Ein pwerau ni fyddant o’r cychwyn cyntaf a byddwn yn sicrhau bod ein polisi’n addas at y diben.

Diolch. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i ddarparu cyllid sylweddol ar gyfer Llwybr Arfordir Cymru ac i awdurdodau lleol ar gyfer mynediad cyhoeddus ledled Cymru. Yn ddiweddar, cyhoeddais fy mwriad i ddatblygu a chyhoeddi cynigion i ddiwygio deddfwriaeth er mwyn datblygu ymagwedd well a thecach at fynediad cyhoeddus ar gyfer hamdden awyr agored.

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy’n edrych ymlaen yn fawr at ehangu’r mynediad hwnnw, ac rwy’n credu, yn ôl pob tebyg, ei bod yn hen bryd. Mae’n bwysig iawn fod mwy o bobl yng Nghymru, Ysgrifennydd y Cabinet, yn mwynhau’r awyr agored yr ydym mor ffodus i’w gael. Mae yna fanteision amlwg o ran iechyd a gweithgareddau, yn ogystal â’r ffaith y bydd pobl yn gwerthfawrogi cefn gwlad yn fwy ac efallai, yn fwy cyfrifol yn amgylcheddol o ganlyniad. Felly, a fyddech yn cytuno â mi, Ysgrifennydd y Cabinet, fod sefydlu Llwybr Arfordir Cymru, a grybwyllwyd gennych, yn gam mawr ymlaen o ran annog mwy o bobl i fwynhau ein hawyr agored? Ond mae yna rai agweddau anorffenedig ynglŷn â hynny, er enghraifft y gwaith o greu’r llwybrau cylchol a ragwelwyd ar gyfer cysylltu cymunedau lleol â llwybr yr arfordir, a hefyd, efallai, cael dathliad blynyddol proffil uchel iawn ar ben blwydd creu Llwybr Arfordir Cymru, er mwyn i ni sicrhau bod cymunedau lleol ac ysgolion yn cerdded y llwybr ar y pen blwydd hwnnw.

Byddwn, rwy’n credu bod hwnnw’n syniad da iawn ac wrth gwrs, mae’r pumed pen blwydd eleni. Credaf nad yw’r cyfraniad at economi Cymru, er enghraifft, yn rhywbeth sy’n cael ei gydnabod bob amser. Ond rwy’n cytuno y dylem ei ddathlu.

Fel y gwyddoch, rydym yn darparu cyllid i Cyfoeth Naturiol Cymru i barhau i wella a hyrwyddo’r llwybr ac rwy’n credu bod yna bethau y gallwn eu gwneud hefyd, efallai, nad ydynt yn costio llawer o arian. Rwy’n credu efallai y gallem gysylltu camlesi, er enghraifft, â rhannau eraill o gefn gwlad, ac yna, yn amlwg, mae gennym lwybr yr arfordir sy’n cysylltu â hynny hefyd. Mae ein swyddogion yn gweithio’n agos iawn oherwydd bydd hi’n Flwyddyn y Môr y flwyddyn nesaf. Felly, rwy’n credu, unwaith eto, fod yna gyfle i hyrwyddo llwybr yr arfordir yn dda. Ac rwyf fi ac Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith yn awyddus iawn i sicrhau bod unrhyw gynlluniau marchnata yn y dyfodol mewn perthynas â hynny yn helpu i wireddu manteision llawn y buddsoddiad yr ydym wedi ei wneud yn Llwybr Arfordir Cymru.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae mynediad at gefn gwlad yn rhywbeth i’w groesawu a gobeithio ei fod yn creu gwell dealltwriaeth o bwrpas cefn gwlad, sef, yn bennaf, cynhyrchu bwyd ar ein cyfer—byw ar dda’r wlad, fel y byddai sawl un yn ei ddweud—ond mae yna fater difrifol ynglŷn ag addysgu pobl, pan fyddant yn mynd i gaeau ac yn mynd i gefn gwlad, fod yna risgiau a pheryglon. Yn fy ardal fy hun, sef Canol De Cymru, ychydig o flynyddoedd yn unig yn ôl, yn anffodus, cafodd nifer o gerddwyr eu sathru gan wartheg yn ardal Sain Ffagan a Radur. Ledled y DU, mae’n un o’r pethau sy’n lladd fwyaf o bobl yng nghefn gwlad: da byw yn dod i gysylltiad â phobl nad ydynt yn ymwybodol o’r rhagofalon diogelwch sydd eu hangen. A fyddech chi, ynghyd â’ch cymhellion i agor rhannau o gefn gwlad, yn gwneud yn siŵr fod yna ymgyrch addysg gadarn ac ymgyrch ymwybyddiaeth gyhoeddus ar lawr gwlad, fel y gellid osgoi trychinebau fel y rhai sydd wedi digwydd yn fy rhanbarth ble bynnag y bo’n bosibl?

Mae’r Aelod yn nodi pwynt pwysig iawn ac rwy’n credu ei fod yn ymwneud â chael y cydbwysedd hwnnw’n iawn hefyd. Yn sicr, rydym wedi cael tua 5,800 o ymatebion i ymgynghoriad Llywodraeth Cymru ynglŷn â hynny, ac ni fyddwch yn synnu clywed bod pynciau megis y rhai yr ydych newydd eu crybwyll wedi cael eu nodi yn hwnnw. Ond yn sicr, gallwn edrych i wneud yn siŵr fod—. Fel y dywedais, byddaf yn edrych ar y ddeddfwriaeth, ac yn sicr gallem ystyried cael rhyw fath o ymgyrch addysg ochr yn ochr â hynny, fel yr ydych yn ei awgrymu.

Rwy’n cefnogi, mewn egwyddor, ymestyn mynediad at gefn gwlad i bawb. Fodd bynnag, mae angen dod o hyd i gydbwysedd rhwng hawl pobl i grwydro a mwynhau ein cefn gwlad, ac anghenion tirfeddianwyr a ffermwyr i reoli a defnyddio eu tir yn effeithiol. Pa drafodaethau a gawsoch gyda thirfeddianwyr, a sefydliadau sy’n eu cynrychioli, i’w perswadio i ganiatáu mwy o fynediad at eu tir?

Wel, soniais yn fy ateb blaenorol i arweinydd y Ceidwadwyr fod yn rhaid cael y cydbwysedd hwnnw, ac mae’r trafodaethau hynny’n barhaus, mewn gwirionedd. Ond pan fyddaf yn ystyried addasu’r ddeddfwriaeth, credaf y bydd hwnnw’n gyfle arall i gael y drafodaeth honno gyda thirfeddianwyr. Ond yn sicr, byddwn yn dweud ei fod yn fater sy’n codi yn y rhan fwyaf o fy nghyfarfodydd gyda’r sector amaethyddiaeth. Yn enwedig pan fyddaf yn ymweld â ffermydd, mae’n fater y maent yn ei ddwyn i fy sylw.

Diolch. Mae rhanddeiliaid wedi rhoi eu hasesiad i mi o’r effeithiau ar yr economi ac ar gymunedau. Byddaf yn buddsoddi mewn prosiectau gwerthfawr i gynorthwyo busnesau a chymunedau i adeiladu eu cydnerthedd hirdymor. Yn ddiweddarach y mis hwn, byddaf yn cyhoeddi manylion ynglŷn â phryd a sut y bydd yr arian sy’n weddill yn cael ei ymrwymo a’i wario.

A allai Ysgrifennydd y Cabinet ddweud pa un a fyddai’n bosibl addasu’r rhaglen, hyd yn oed ar y cam diweddar hwn, er mwyn, er enghraifft, ehangu’r defnydd o offerynnau ariannol yn y rhaglen, gan ddarparu cyfleusterau benthyca pellach i fusnesau mewn cymunedau gwledig, a allai gael eu hailddosbarthu yn yr economi ar ôl Brexit?

Rydym wedi edrych o ddifrif ar ddefnyddio offerynnau ariannol yn y Cynllun Datblygu Gwledig, ond maent yn gymhleth iawn. Maent yn cymryd amser i’w sefydlu, ac maent yn gostus iawn i’w gweinyddu, ac rydym wedi canfod y byddai’n cymryd tua dwy flynedd i’w sefydlu, ac yna, wyddoch chi, gwneud y taliad cyntaf. Felly, wyddoch chi, gyda Brexit ar y gorwel, nid wyf yn credu y byddai gennym amser. Nid wyf yn credu y byddai gwneud hynny yn awr yn gosteffeithiol, ond rwy’n credu bod angen i ni edrych yn ofalus iawn ar ffyrdd eraill o ddefnyddio ein cyllid. Rwy’n awyddus i ryddhau cymaint o’r cyllid cyn gynted ag y bo modd. Ac fel y dywedais, byddaf yn gwneud cyhoeddiad yn ddiweddarach y mis hwn.

I’m pleased to hear the Cabinet Secretary saying that she understands the importance of making the most of what we have left of the European programmes currently in existence. In the past I have discussed with her and her officials the possibility of establishing a food production park on Anglesey. Will the Cabinet Secretary be willing to consider that now, as one of the major projects, investing in the rural economy in an area such as Anglesey, which could benefit from the funding available now?

Yn rhyfedd ddigon, roeddwn yn siarad gyda fy swyddogion am ardaloedd cynhyrchu bwyd—nid yn unig yn Ynys Môn, ond mewn rhannau arall o Gymru—ddoe, ac mae’n sicr yn rhywbeth y gallwn edrych arno. Fel y dywedais, yn ddiweddar cytunais y systemau cyflwyno ar gyfer gweddill y rhaglen yn y dyfodol, ond byddaf yn gwneud cyhoeddiad llawnach oherwydd mae gennym £223 miliwn o’r rhaglen ar gael o hyd. Os yw’n bosibl, gallwn yn sicr yn edrych ar hynny.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae’n amlwg fod llawer o gwestiynau heb eu hateb ynglŷn â phroses hynod gymhleth Brexit. Mewn ateb i gwestiwn gan Neil Hamilton, rwy’n credu, yn gynharach, fe ddywedoch fod Cymru ymhell ar y blaen i wledydd eraill ar y pwynt hwn—rwy’n tybio, wrth ddweud hynny, eich bod yn golygu o fewn y DU—o ran edrych ar sut y byddwn yn datblygu’r systemau ar ôl Brexit. A allwch roi’r wybodaeth ddiweddaraf i ni—? A allwch egluro ychydig mwy ar eich rhesymeg i gefnogi hynny? A hefyd, pa drafodaethau a gawsoch gyda’r undebau ffermio yng Nghymru i wneud yn siŵr fod cymorth ffermio’n parhau?

Mae yna lawer iawn o gwestiynau sydd heb eu hateb. Mae maint y gwaith hwn yn enfawr, ond rydym yn mynd i’r afael ag ef, ac rwy’n credu mai’r ateb a roddais i Neil Hamilton oedd ein bod ymhell ar y blaen i bedair gwlad y DU mewn perthynas ag ymgysylltu â rhanddeiliaid. Credaf mai dyna’r ateb penodol a roddais i Neil Hamilton. Felly, rwyf wedi cael llawer iawn o drafodaethau â’r undebau ffermio, ond nid yr undebau ffermio yn unig—y rhanddeiliaid ehangach. Oherwydd nid yw’n ymwneud yn unig â’r undebau ffermio; mae hefyd yn ymwneud â’r sector amgylchedd, y sector coedwigaeth. Rydym yn gwneud yn siŵr fod pawb yn cael eu cynnwys yn ein digwyddiadau ymgysylltu â rhanddeiliaid. Roeddwn yn awyddus iawn i osgoi gweithio mewn seilos, felly byddai gennych y sector amaethyddol yn gweithio fan yma, a’r sector amgylchedd yn gweithio fan acw, ac rwy’n credu mai dyna pam yr ydym wedi cael cymaint o gefnogaeth, mewn gwirionedd, gan ein rhanddeiliaid.

Diolch. Mae’r cynllun gweithredu twristiaeth bwyd, a lansiwyd ym mis Ebrill 2015, yn nodi mentrau a gweithgaredd hyrwyddo i ddatblygu twristiaeth yng Nghymru. Mae’n cynnwys camau i ddatblygu twristiaeth bwyd fel sector ac fel pwynt gwerthu i Gymru, gyda bwydydd o Gymru yn cael eu hyrwyddo mewn digwyddiadau, gweithgareddau ac atyniadau mawr.

Rwy’n falch o glywed, wrth gwrs, fod Llywodraeth Cymru wedi dweud yn glir fod bwyd yn rhan hanfodol o’r cynnig twristiaeth yng Nghymru. Yn ddiweddar, cefais y pleser o ymweld â Dr Beynon’s Bug Farm yn fy etholaeth, sydd, yn ogystal â bod yn fferm weithredol, yn cynnwys y bwyty pryfed bwytadwy amser llawn cyntaf yn y DU, a elwir yn Grub Kitchen, a byddwn yn eich annog i ymweld ag ef oherwydd rwy’n siŵr y byddech chi, fel fi, yn ei ystyried yn ddiddorol tu hwnt. O ystyried bod Llywodraeth Cymru wedi dweud yn glir fod bwyd yn rhan hanfodol o’r cynnig twristiaeth, a allwch chi ddweud wrthym felly beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi busnesau twristiaeth bwyd llai o faint a mwy unigryw, fel y fferm bryfed, a beth y mae’r Llywodraeth yn ei wneud i annog mwy a mwy o bobl i ymweld â’r mathau hyn o atyniadau yn y dyfodol?

Rydych yn iawn; soniais fod y sector bwyd a’r sector twristiaeth yn sectorau blaenoriaeth, ac os ydym yn rhoi’r ddau gyda’i gilydd, gallwn weld fod bwyd yn rhan gwbl hanfodol o’r cynnig twristiaeth yma yng Nghymru. Mae’n darparu pwynt cyswllt cyffredin, rwy’n credu. Mae pobl yn dod i Gymru i weld y golygfeydd rhyfeddol; maent hefyd yn dod i fwynhau ein bwyd a diod gwych. Felly, mae gennym y cynllun gweithredu twristiaeth bwyd. Mae hwnnw’n canolbwyntio ar bwysigrwydd bwyd a diod o Gymru mewn perthynas â phrofiad yr ymwelwyr, a byddwn yn hapus iawn i ymweld â’r Grub Kitchen os yw’r Aelod yn dymuno fy ngwahodd.

Ysgrifennydd y Cabinet, ym maniffesto fy mhlaid ar gyfer y Cynulliad, roeddem yn galw am ddynodi 2018 yn flwyddyn genedlaethol bwyd a diod Cymru. [Torri ar draws.] Rwyf yn y blaid o hyd. Gan bwyll, os gwelwch yn dda. Mae 2017 yn Flwyddyn y Chwedlau, felly a yw eich Llywodraeth yn cefnogi galwad fy mhlaid am flwyddyn genedlaethol ar gyfer bwyd a diod y flwyddyn nesaf?

Nid wyf yn siŵr a oedd yr Aelod yn y Siambr, ond mewn ateb ychydig o atebion yn ôl, soniais ei bod yn Flwyddyn y Môr y flwyddyn nesaf, ond gallwn yn sicr edrych ar—

O, ie. Y flwyddyn wedyn? [Chwerthin.]

Nid wyf yn siŵr; mae hynny’n amlwg yn dod o fewn adran Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith. Nid wyf yn gwybod beth yw 2019, ond gallaf yn sicr gael golwg ar hynny.

Diolch. Cyfrifoldeb awdurdodau lleol yw darparu a chynnal a chadw parciau cyhoeddus. Gall ein parciau cyhoeddus wella cydnerthedd ein hecosystemau a’n helpu i fynd i’r afael ag effeithiau newid yn yr hinsawdd fel llifogydd. Mae parciau cyhoeddus yn darparu mannau ar gyfer gweithgareddau hamdden, ardaloedd chwarae i blant, dysgu awyr agored a chyfleoedd i wella lles corfforol a meddyliol.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei hateb. Mae’n rhaid i mi ddatgan buddiant fel hyrwyddwr rhywogaeth y gardwenynen feinlais, sy’n rhan bwysig o ecosystem Gwent. Rwy’n siŵr fod Ysgrifennydd y Cabinet yn gwerthfawrogi pwysigrwydd parciau cyhoeddus i’n hecosystem a’i chynefinoedd, a bydd yn gwybod, rwy’n siŵr, am adroddiad ‘Cyflwr Parciau Cyhoeddus y DU 2016’ Cronfa Dreftadaeth y Loteri y llynedd, a oedd yn dweud bod Cymru yn rhagweld y gostyngiad canrannol uchaf i staff, yn ogystal â’r gyfran fwyaf o barciau’n dirywio. Nid oes yr un o reolwyr parciau Cymru yn disgwyl gweld cyflwr parciau’n gwella yn y tair blynedd nesaf. Beth y gallai ei ddweud i fy sicrhau nad yw hynny’n wir?

Fel y dywedaf, mae’n fater ar gyfer awdurdodau lleol, ac rydym wedi datgan ein barn yn glir iawn. Fe fyddwch yn gwybod ein bod wedi ymgynghori’n ddiweddar ar y polisi adnoddau naturiol—daeth yr ymgynghoriad i ben ar 13 Chwefror—ac rwy’n paratoi i gyhoeddi’r polisi terfynol ddiwedd y gwanwyn neu ddechrau’r haf, ac mae hwn yn faes yr ydym yn canolbwyntio arno.

Yn ein maniffesto, Ysgrifennydd y Cabinet, mae’r Ceidwadwyr Cymreig wedi addo hawl gymunedol i wneud cais am asedau cofrestredig o werth cymunedol. Rwy’n sylweddoli nad oes gennym hynny, ond mewn gwirionedd, ym maniffesto’r Blaid Llafur dywedodd eich plaid y byddech yn cyflwyno mesurau i atal cau diangen, ac i gynorthwyo cymunedau i gymryd perchnogaeth o asedau cymunedol eu hunain, lle y bo hynny’n bosibl ac yn briodol. Tybed a ydych wedi cael cyfle i siarad â’ch cyd-Aelod Cabinet, o gofio bod ymgynghoriad gan eich Llywodraeth eich hun wedi dangos bod yna lawer o gefnogaeth boblogaidd i’r syniad hwn, ynglŷn â phryd y gallai rhywbeth tebyg ddigwydd yng Nghymru er mwyn i ni allu gwybod sut y mae’n edrych, a chael cyfle i’w gefnogi.

Ydw, rwyf wedi cael cyfle, ac yn amlwg roeddwn yn y portffolio hwnnw yn flaenorol, a gwn fod Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant yn ei ystyried.

Rwy’n credu bod pawb yn cytuno bod y parciau yng Nghaerdydd yn ogoneddus, ac roeddwn yn falch iawn fod cyfeillion parc Cefn Onn, sydd yn fy etholaeth, sef Gogledd Caerdydd, wedi sicrhau grant o £495,000 gan Gronfa Dreftadaeth y Loteri tuag at wella’r parc. Mae gwaith ar hyn yn dechrau’r mis hwn mewn gwirionedd. Felly, a wnaiff hi longyfarch cyfeillion parc Cefn Onn a’r awdurdod lleol am gymryd camau mawr i wella’r parc hwn yng Nghaerdydd?

Gwnawn, yn sicr. Mae’n dda iawn gweld y gwaith hwn yn cael ei wneud. Cytunaf yn llwyr â chi ynglŷn â’r parciau yng Nghaerdydd. Rwy’n credu bod hynny’n un o’r pethau, pan ddechreuais ymweld â Chaerdydd fel oedolyn; mae’r parciau’n ogoneddus iawn yn wir ac mae cymaint o fannau gwyrdd yn ein prifddinas.

Diolch. Fe’ch cyfeiriaf at fy natganiad ysgrifenedig ar 13 o Chwefror. Mae Llywodraeth Cymru eisoes yn cefnogi gwelliannau i seilwaith mynediad presennol. Mae’n fwriad gennyf ddatblygu a chyhoeddi cynigion ar ddiwygio deddfwriaeth er mwyn datblygu ymagwedd well a thecach tuag at fynediad cyhoeddus ar gyfer hamdden awyr agored.

Diolch am yr ateb cadarnhaol, Weinidog. Roedd adroddiad gan Asiantaeth yr Amgylchedd yn 2007 yn amlygu pwysigrwydd pysgota i economi Cymru. Amcangyfrifwyd fod pysgodfeydd mewndirol Cymru yn cynhyrchu £75 miliwn o wariant gan bysgotwyr, gyda llawer ohonynt yn ymwelwyr â Chymru o dramor. A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno y gallai cynyddu mynediad cyfrifol a chynaliadwy at ddyfroedd mewndirol Cymru, ynghyd ag ymgyrch i hyrwyddo Cymru fel lleoliad ar gyfer pysgota, ddod â manteision enfawr i economi Cymru yn y dyfodol agos?

Mae pysgota yn amlwg yn weithgaredd hamdden pwysig iawn yng Nghymru ac mae rhai o’r llythyrau mwyaf angerddol i mi eu derbyn, rwy’n credu—credaf fod un ohonynt wedi’i ysgrifennu gan fachgen 10 oed, a oedd yn bysgotwr ifanc gyda’i dad. Fel y dywedais, rydym yn sicr yn edrych ar yr ymatebion a gawsom i’r ymgynghoriad a byddaf yn cyflwyno datganiad yn ddiweddarach eleni.

Rydym wedi cael ein bendithio yng Nghymru â thirwedd syfrdanol a chefn gwlad helaeth ac un ffordd wych o weld cefn gwlad a gwneud ymarfer corff ar yr un pryd yw ar gefn ceffyl. Nid ffordd o wneud ymarfer corff yn unig ydyw; gall fod o fudd mawr i bobl anabl a chafwyd cynlluniau marchogaeth ar gyfer pobl anabl ar draws y wlad. Mae cynnal sefydliad marchogaeth wedi mynd yn fwyfwy anodd ac mae llawer wedi cau. Pa gymorth rydych chi’n ei gynnig i sefydliadau marchogaeth i’w cael yn weithredol eto, fel y gallant gynnig y cyfleuster hwn i bobl fel yr anabl?

Cytunaf yn llwyr â chi fod marchogaeth yn rhywbeth y gall pobl anabl gymryd rhan ynddo. Ni allaf feddwl am unrhyw fentrau penodol sydd gennym nac unrhyw beth ar fy nesg gan unrhyw un sy’n gofyn am gymorth yn y ffordd honno, ond byddwn yn hapus iawn i’w ystyried pe bai hynny’n digwydd.

Diolch. Byddaf yn gosod targedau uchelgeisiol ar gyfer ynni adnewyddadwy. Rydym yn gweithio gyda rhanddeiliaid i ystyried pa agweddau y gallai targedau ynni ymwneud â hwy. Rwy’n credu bod prosiectau ynni cymunedol a lleol yn bwysig, gan ein bod eisiau gweld prosiectau’n cynnal budd economaidd a chymdeithasol yng Nghymru.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am yr ateb hwnnw. Rwy’n ymwybodol o dendr Cyfoeth Naturiol Cymru ar gyfer prosiect tyrbin unigol yn ne Cymru, sydd ar raddfa ddelfrydol, mewn gwirionedd, ar gyfer prosiect cymunedol. Mae’r meini prawf ar gyfer y tendr yn wirioneddol waharddol ar gyfer prosiectau cymunedol ar y raddfa honno, ac yn gofyn am hanes o gyflenwi a gwerth sawl blwyddyn o gyfrifon. Rwy’n amlwg yn deall yr angen am ddiwydrwydd dyladwy a’r angen i gael lefelau priodol o sicrwydd, ond rwy’n nodi bod cyfeiriad yn y tendr at fanteision cymunedol yn cael eu mynegi mewn punnoedd, a oedd i’w weld i mi yn dangos agwedd mor gyfyngedig yw hynny. A yw’n cytuno bod angen i ni geisio dod o hyd i ffyrdd, yn gyson â’r angen am sicrwydd, i’r prosiectau bach hyn fod yn wirioneddol hygyrch i gynhyrchiant ynni cymunedol?

Yn hollol, ac rydym wedi parhau i annog Cyfoeth Naturiol Cymru i greu’r budd lleol mwyaf posibl o’r ystad, ac rydym yn cynnig cymorth o dan y gwasanaeth ynni lleol i alluogi datblygwyr cymunedol i gyflawni ar y cyfleoedd hyn. Rwy’n ymwybodol fod grwpiau wedi dod gerbron, yn enwedig cwmnïau cydweithredol, ac oherwydd nad oes ganddynt y math hwnnw o gofnod hanesyddol, ariannol, mae wedi arwain at broblemau. Gwn fod Gwerth Cymru wedi bod yn edrych ar y materion penodol hyn ac rwyf wedi gofyn i Cyfoeth Naturiol Cymru gysylltu â hwy i weld beth arall y gellir ei wneud yn y maes hwnnw.

The Government has committed, from this April onwards, I believe, to ensuring that 100 per cent of energy in the public sector comes from renewable sources. Would it be possible to take a step further and have a target for the whole of Wales, and ensure that 100 per cent of all of our energy needs are provided from renewable sources within 20 years?

Ie, mae’n sicr yn rhywbeth y gallwn edrych arno. Mae gennym ddadl ddydd Mawrth nesaf, Lywydd, yn amser y Llywodraeth, sy’n ymwneud â hyn a thargedau ac yn y blaen. Roeddwn yn falch iawn o weld y targed hwnnw’n cael ei gyflwyno o’r mis nesaf a bydd 50 y cant o’r ynni hwnnw’n dod o Gymru ar y cychwyn. Rwy’n credu bod angen i ni fod yn uchelgeisiol iawn—yn ymarferol ac yn realistig, ond rwy’n credu bod yn rhaid i ni fod yn uchelgeisiol iawn—ac rwy’n hapus iawn i edrych ar yr hyn y mae’r Aelod yn ei awgrymu.

Ysgrifennydd y Cabinet, byddwn yn trafod yr economi sylfaenol mewn dadl yn ddiweddarach, ac mae’n ymddangos i mi fod prosiectau ynni cymunedol a’r holl broses o wyrddu economi Cymru a Phrydain yn feysydd ble y gallem gael datblygiadau mawr a fyddai’n grymuso pobl leol yn sylweddol.

Ie, rwy’n cytuno’n llwyr â’r Aelod. Rwy’n credu ei bod yn wirioneddol bwysig ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu i sicrhau nad yw’r broses mor anodd ag y mae wedi bod ar adegau, o bosibl. Yn sicr, pan fyddaf yn cyfarfod â grwpiau sydd wedi rhoi’r cynlluniau ynni cymunedol hyn ar waith, maent wedi bod angen dycnwch ac amynedd anhygoel ac rwy’n credu bod angen i ni wneud popeth yn ein gallu i’w cefnogi. Rwy’n meddwl ein bod wedi rhoi llawer o adnoddau tuag at wneud hynny, nid adnoddau ariannol yn unig, ond hefyd y cymorth sy’n fawr ei angen.

Diolch. Yn ein hymgyrch i sicrhau dyfodol wedi’i ddatgarboneiddio, rydym wedi ymrwymo’n llwyr i gefnogi mwy o brosiectau ynni adnewyddadwy yng Nghymru. Mae ein cyfoeth o adnoddau naturiol yn ein galluogi i elwa o ystod eang o gyfleoedd, o brosiectau mawr megis môr-lynnoedd llanw i gynlluniau cynhyrchu ynni ar raddfa gymunedol.

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Rydym yn gwybod bod gan y sector ynni adnewyddadwy botensial aruthrol i hybu’r economi a thrwy rwydweithiau cyflenwi effeithlon, gellir lledaenu unrhyw fanteision ledled Cymru. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod cyllid ar gael i fwrw ymlaen â’r prosiectau hyn? Rwy’n meddwl yma ynglŷn â chymorth uniongyrchol ar gyfer cynhyrchu cymunedol, fel y crybwyllwyd yn y cwestiwn blaenorol, ond hefyd ynglŷn â buddsoddiad o ffynonellau allanol.

Wel, rydym yn gweithio gyda nifer o gwmnïau i hyrwyddo buddsoddi ym mhob un o ranbarthau Cymru. Yn y sector ynni adnewyddadwy, rydym yn denu buddsoddiad drwy gynadleddau, drwy arddangosfeydd, megis digwyddiadau holl-ynni ac ynni’r tonnau a’r llanw RenewableUK. Mae’n bwysig iawn fod gennym gwmnïau cadwyn gyflenwi o Gymru ar ein stondinau Llywodraeth Cymru, er mwyn iddynt allu ffurfio’r cysylltiadau, ac mae hynny wedyn yn cefnogi eu cynlluniau ar gyfer twf. Mae hefyd yn tynnu sylw at ddyfnder yr arbenigedd sydd ar gael i fewnfuddsoddwyr. Yn ddiweddar, pan oedd y Prif Weinidog—fel y gwyddoch—yn yr Unol Daleithiau yr wythnos diwethaf, roeddwn i yn Dubai. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith wedi ymweld â Tsieina a Siapan yn ddiweddar, a hynny yw, mae’n ymwneud â mwy nag ynni adnewyddadwy’n unig—mae’n ymwneud â phob sector—ond rydym yn gwneud yn siŵr ein bod yn denu’r buddsoddiad hwnnw yma.

Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n siŵr eich bod yn rhannu fy siom nad oedd y gyllideb heddiw yn cynnwys datganiad cadarnhaol am y morlyn llanw. Mae hynny’n rhywbeth a fyddai’n cael croeso enfawr yma yng Nghymru. Pa gamau pellach y gall hi eu cymryd yn awr i bwyso ar Lywodraeth y DU i gyflwyno penderfyniad cadarnhaol ar y morlyn llanw? Hefyd, o gofio, er enghraifft, ein bod wedi cael digwyddiad da iawn yma neithiwr, pan glywsom gan Awdurdod Porthladd Aberdaugleddau, beth y gallwn ei wneud i adeiladu cadwyn gyflenwi sy’n barod, ledled Cymru, i gyflenwi’r morlyn hwnnw pan fydd, gobeithio yn cael y golau gwyrdd?

Wel, Lywydd, bydd yr Aelodau’n deall fy mod yn gyfyngedig o ran yr hyn y gallaf ei ddweud am brosiectau neu gynigion penodol, ac mae hynny’n cynnwys y morlyn llanw arfaethedig ar gyfer Bae Abertawe, o ystyried fy rôl statudol. Fodd bynnag, fe fyddwch yn gwybod ein bod wedi cael trafodaethau—Ken Skates a minnau—gyda Charles Hendry. Rydym yn cefnogi, mewn egwyddor, y bwriad i ddatblygu diwydiant ynni môr-lynnoedd llanw yn y DU a byddwn yn parhau i gael y trafodaethau hynny.

Ysgrifennydd y Cabinet, gofynnais i chi o’r blaen ynglŷn â chysylltedd â’r grid, sy’n rhwystr go iawn i lawer o brosiectau ynni adnewyddadwy ar raddfa fach i gael eu traed danynt mewn gwirionedd. Pan ofynnais y cwestiwn hwn i chi y tro diwethaf, fe ddywedoch fod y Llywodraeth yn gwneud cynnydd da iawn. Dilynais hynny gyda chwestiwn ysgrifenedig a ddangosodd mai dau gyfarfod yn unig a gafwyd gyda swyddogion a’r dosbarthwyr, Western Power Distribution. Felly, a wnewch chi ymhelaethu ar sut yn union y mae’r cynnydd da y dywedoch wrthyf fod Llywodraeth Cymru yn ei wneud y tro diwethaf y gofynnais y cwestiwn hwn i chi i’w weld ar lawr gwlad, fel bod mwy o gynnydd yn y capasiti er mwyn i fwy o brosiectau ynni adnewyddadwy yn y gymuned allu cael y cysylltiad hwnnw a gallu bwrw ymlaen mewn gwirionedd?

Mae gennym nifer sylweddol o brosiectau ynni yn y gymuned yn cael eu datblygu bellach. Rwy’n credu bod gennym oddeutu 11 wrthi’n cael eu hadeiladu ar hyn o bryd. Byddaf yn cyfarfod â’r Grid Cenedlaethol, os nad yr wythnos nesaf, yr wythnos wedyn, a hwnnw fydd fy nghyfarfod cyntaf, ond fel y dywedais, mae swyddogion wedi cael cyfarfodydd hefyd.

Thank you, Cabinet Secretary.

The next item on our agenda is questions to the Cabinet Secretary for Communities and Children, and the first question is from Angela Burns.

Diolch i’r Aelod am ei chwestiwn, a Lywydd, os caf, hoffwn ddymuno Diwrnod Rhyngwladol y Menywod hapus iawn i chi ac i fenywod a merched ledled Cymru.

Mae ein strategaeth genedlaethol yn nodi’r camau yr ydym yn eu cymryd i gefnogi dioddefwyr trais domestig drwy gyflwyno, datblygu a gweithredu’r fframwaith. Ers i Ddeddf Trais yn Erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015 gael ei phasio, rydym wedi penodi cynghorydd cenedlaethol, wedi cyhoeddi’r fframwaith cenedlaethol ar hyfforddiant, ac wedi treialu ‘Gofyn a Gweithredu’.

Diolch am yr ymateb a diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, am ddod i’r digwyddiad Mothers Affection Matters yn gynharach heddiw. Oherwydd dyma ni, yn dathlu Diwrnod Rhyngwladol y Menywod 2017, ac eto, heddiw, clywsom straeon dirdynnol a dysgu am ofn enbyd pobl sydd wedi cael eu cam-drin ac sy’n gyndyn i ofyn am gymorth am eu bod yn teimlo y bydd eu plant yn cael eu cymryd oddi wrthynt. Fe fyddaf yn hollol onest, mae rhai o’r straeon a glywais heddiw wedi effeithio’n fawr arnaf felly, fy ymddiheuriadau. Oherwydd dylem i gyd gael bod yn rhydd, a’r menywod hyn hefyd.

Mae’n costio llawer llai i gynorthwyo mamau diogel a llawer mwy pan fydd plant yn cael eu symud i’r system ofal. A gaf fi bwyso arnoch, Ysgrifennydd y Cabinet, i adolygu’r model llwyddiannus yn yr Almaen o symud y rhai sy’n cyflawni trais domestig a galluogi’r sawl a gamdriniwyd i aros yn eu cymuned, gyda chefnogaeth yr heddlu, gwasanaethau cymdeithasol, a meddygon teulu? Hoffwn weld a allai’r arferion ardderchog hyn fod yn wers y gallwn ei dysgu yma yng Nghymru. Rydym wedi bod mor llwyddiannus mewn cymaint o feysydd eraill drwy fod y wlad gyntaf yn y byd gyda phethau fel comisiynwyr plant ac yn y blaen, a hoffwn i ni weld a allwn wneud rhywbeth radical mewn gwirionedd, a dysgu gan ein cymdogion Ewropeaidd o bosibl. Diolch.

Diolch i’r Aelod am ei chwestiwn a’r cyfle i gyfarfod yn sydyn â rhai o’r bobl yn y digwyddiad yn ystod amser cinio. Lywydd, ni ddylai neb feio dioddefwyr sy’n rhoi o’u hamser a’u dewrder i godi llais. Rydym i gyd yn gwybod am y dewrder a ddangosant pan fyddant yn codi llais, ac yn ei edmygu, a’r rhai y gallwn ac y dylwn eu beio yw’r rhai sy’n gwybod beth sy’n digwydd ac yn aros yn dawel ynglŷn â’r pethau hyn.

O ran y cwestiwn penodol ar hyn, mae’r Ddeddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol yn un darn o’r jig-so; mewn gwirionedd mae’r Ddeddf tai yn edrych ar symud cyflawnwyr o eiddo. Felly, mae yna gyfres o ddulliau gennym, ond byddaf yn edrych ar y model y mae’r Aelod yn ei grybwyll a gofyn i fy mhanel cynghori i roi mwy o syniadau ynglŷn â hynny mi.

Yr wythnos diwethaf, gofynnais beth oedd yn cael ei wneud i atal anffurfio organau cenhedlu benywod ac i gynorthwyo’r rhai y mae’n effeithio arnynt. Flwyddyn yn ôl, ar Ddiwrnod Rhyngwladol y Menywod, lansiodd y Gymdeithas Genedlaethol er Atal Creulondeb i Blant a BAWSO, gyda chefnogaeth Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Caerdydd a’r Fro, y prosiect Llais Nid Tawelwch, sy’n anelu at wneud hynny. Mae’n brosiect a ariennir gan Lywodraeth Cymru sy’n caniatáu i 16 o fenywod ifanc gael eu hyfforddi fel llysgenhadon ieuenctid ar anffurfio organau cenhedlu benywod i danio sgyrsiau am anffurfio organau cenhedlu benywod mewn ysgolion ac mewn cymunedau ledled Cymru.

Rwy’n hynod o falch o ddweud fod y prosiect wedi ennill gwobr Coleg Brenhinol y Bydwragedd neithiwr am weithio mewn partneriaeth. Felly, gofynnaf i chi ymuno â mi, Ysgrifennydd y Cabinet, i longyfarch pawb sy’n rhan o’r fenter ragorol hon.

Yn wir. Mae NSPCC, BAWSO a’r brifysgol a’r llysgenhadon ieuenctid yn sicr yn gwneud gwaith gwych ac roeddwn wrth fy modd pan enillodd y rhaglen a ariennir gan Lywodraeth Cymru wobr Coleg Brenhinol y Bydwragedd. Llongyfarchiadau mawr oddi wrthyf fi ac rwyf eisoes wedi trydar i’w llongyfarch hefyd.

Yesterday afternoon, you declined to support a Plaid Cymru amendment that would make it mandatory to introduce healthy relationships education in schools. I would like to understand why you rejected that amendment. How are we going to reduce violence against women in a permanent way unless our children and young people have an opportunity to discuss key issues around ensuring healthy relationships? And if it isn’t mandatory in schools then there is no assurance that it will happen and will happen consistently across Wales.

Diolch i’r Aelod am ei chwestiwn. Mae’r Aelod yn iawn, ddoe fe gyflwynoch welliant ar berthnasoedd iach, ac ymatebais yn y ddadl ddoe ynglŷn â’r rheswm pam nad oeddem yn ei gefnogi bryd hynny—am fod gennym weithgor y mae Ysgrifennydd y Cabinet dros addysg wedi’i sefydlu; rydym am ddysgu gan y gweithgor hwnnw. Ond rydych yn gwthio yn erbyn drws agored yma; mae’n ymwneud â’r ffordd yr ydym yn gwneud hyn ac yn ei gyflwyno. Rwy’n cytuno â’r Aelod o ran sut y dylai gael ei wneud, mae’n ymwneud â pha bryd y gwnawn hynny mewn modd priodol drwy’r cwricwlwm, a daw hynny’n gliriach gyda datganiadau Ysgrifennydd y Cabinet yn fuan.

Diolch i’r Aelod am ei gwestiwn. Rwy’n bryderus iawn fod y ffioedd a godir gan asiantau gosod yn gosod baich anghymesur ar denantiaid. Cyn hir, gobeithiaf allu cyhoeddi sut yr ydym ni fel Llywodraeth yn bwriadu ymateb i’r mater hwn.

A gaf fi ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am yr ymateb hwnnw? Rwyf fi, ynghyd â sawl chyd-Aelod, a Jenny Rathbone yn fwyaf nodedig, wedi bod yn gwrthwynebu codi tâl ar denantiaid am ffioedd gosod ers nifer o flynyddoedd. Ar hyn o bryd, mae camau’n cael eu cymryd yn Lloegr ac wedi cael eu cymryd yn yr Alban. A all Ysgrifennydd y Cabinet roi syniad o’r amserlen ar gyfer rhoi camau ar waith?

Rydym yn ymwybodol fod yr Alban wedi gwahardd y ffioedd hyn rai blynyddoedd yn ôl. Bydd Lloegr yn ymgynghori ar eu hargymhellion cyn bo hir. Bydd eu profiad yn helpu i lywio’r argymhellion yma yng Nghymru. Nid oes gennyf amserlen sefydlog ar hyn, ond rwy’n annog yr Aelod, unwaith eto, a Jenny Rathbone ac Aelodau eraill wrth gwrs, i deimlo’n rhydd i’w gyflwyno ar gyfer pleidlais yr Aelodau, caiff ei gefnogi gan y—

Fe wnaed eisoes.

[Yn parhau.]—Llywodraeth, os oes modd.

Hoffwn innau hefyd ddymuno Diwrnod Rhyngwladol y Menywod hapus i’r holl fenywod yn y Siambr. Mewn ymateb i alwadau blaenorol i wahardd ffioedd gosod ar ddechrau’r denantiaeth, mae eich Llywodraeth wedi honni y byddai rhentwyr yn talu mwy yn y tymor hwy oherwydd cynnydd yn y rhent. Fodd bynnag, ers i ddeddfau’n ymwneud â ffioedd asiantaethau gael eu rhoi mewn grym yn yr Alban, mae’r elusen Shelter wedi datgan na fu unrhyw gynnydd gweladwy mewn rhenti, ac mae’r sefydliad easyProperty hefyd wedi datgan ei bod yn annhebygol, oherwydd cystadleuaeth yn y sector, y byddai asiantaethau’n trosglwyddo taliadau i landlordiaid. Pa wersi a ddysgoch gan yr Alban yn hyn o beth? A byddwn yn ategu cwestiwn Mike Hedges: pa bryd y cawn yr adolygiad hwn wedi’i gwblhau er mwyn i ni allu rhoi hyn ar waith yma yng Nghymru?

Wel, dyna oedd un o’r materion yr oeddem yn pryderu yn eu cylch—trosglwyddo risg i denantiaid, yn enwedig mewn ffioedd. Rydym yn fwy bodlon bellach â’r dystiolaeth sy’n dod o’r Alban nad yw’n ymddangos bod hynny’n digwydd. Dyma ddeddfwriaeth y byddai’n rhaid i ni ei chyflwyno, felly bydd hynny’n dibynnu ar ei gyflwyno yn ôl yr amserlen ddeddfwriaethol, os a phryd y gallwn wneud hynny.

Ysgrifennydd y Cabinet, a gaf fi ddechrau drwy eich llongyfarch ar eich blodyn llabed ysblennydd? Nid yn unig y byddai Lady Rhondda wedi cymeradwyo, ond rwy’n credu y byddai ein cyn gyd-Aelod William Graham wedi cymeradwyo hefyd. Rwy’n siŵr y byddai wedi cyfaddef eich bod wedi gwneud yn well nag ef ar yr achlysur hwn.

Y broblem gyda’r strwythur presennol yw ei fod yn ystumio’r farchnad. Mae arnom angen i’r ffioedd hyn barhau’n gyfrifoldeb i’r landlord. Bydd yn cael ei adlewyrchu mewn rhenti, ond byddai landlordiaid yn gallu cael gwell gwerth am arian am y gwasanaethau hyn ac ar y funud, mae’n sicr yn gweithredu er anfantais i’r defnyddiwr ei fod yn gorfod talu, i bob pwrpas, am y fraint o brynu gwasanaeth.

Rwy’n ddiolchgar am y gydnabyddiaeth, pe baem yn cyflwyno deddfwriaeth, y byddai’r Aelod yn ei chefnogi wrth i ni fwrw ymlaen i’w chyflwyno. Edrychwch, Aelodau, rwy’n gobeithio gallu cyhoeddi’n fuan sut y mae’r Llywodraeth yn bwriadu ymateb i’r mater hwn. Byddaf yn cyflwyno hynny i’r Siambr yn unol â hynny.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae Cymru wedi bod yn arloeswr mewn cymaint o faterion, felly mae’n fwy siomedig byth ein bod yn llusgo’n bell ar ôl gweddill Prydain ar fater diddymu ffioedd asiantau gosod. Mae ffioedd asiantaethau gosod yn ei gwneud bron yn amhosibl i lawer o deuluoedd fynd i mewn i’r sector rhentu preifat ac yn cynyddu’r galw am dai cymdeithasol. Ysgrifennydd y Cabinet, nid oes unrhyw dystiolaeth o fath yn y byd y bydd diddymu ffioedd yn arwain at godi rhenti, felly pa bryd fydd eich Llywodraeth yn dilyn gweddill Prydain ac yn diddymu’r ffioedd cosbol hyn?

Cyfeiriaf yr Aelod at fy ymateb diwethaf.

Hoffwn ychwanegu fy llais ar bwysigrwydd y mater hwn. Nid yn unig y gofynnir i fyfyrwyr dalu £150 i gael yr eiddo wedi’i dynnu oddi ar y farchnad tra’u bod yn datrys y contract tenantiaeth, a allai beidio â digwydd o gwbl, ond mae pobl sengl ar fudd-daliadau tai, pobl sy’n rhan o’r rhaglen Cefnogi Pobl ar lwfans cyflogaeth a chymorth, yn gorfod talu’r ffioedd hyn o’r arian y maent i fod i’w ddefnyddio ar fwyd, am na allant gael budd-dal tai i dalu’r ffioedd hyn. Felly, mae hwn yn fater gwirioneddol bwysig, ac rwy’n gobeithio y gallaf eich argyhoeddi bod angen i ni fwrw ymlaen â’r mater.

Mae’r Aelod yn cyfarfod yn rheolaidd â mi i siarad am yr union faterion hyn. Rwyf am wneud cyfraith dda yng Nghymru, Lywydd. Nid wyf am gael fy rhuthro i mewn i hyn. Fodd bynnag, byddaf yn rhoi ystyriaeth ofalus i’w effeithiolrwydd, dull o weithredu wedi’i deilwra ar gyfer yr anghenion yng Nghymru, a bod y gallu i orfodi hyn yn ei le. Ond byddaf yn dod â datganiad yn ôl i’r Siambr.

Questions now from the party spokespeople. Welsh Conservatives spokesperson, Mark Isherwood.

Diolch, Lywydd. Wrth i chi ystyried y dyfodol ar gyfer adeiladu cymunedau cryf wrth i’r newidiadau yr ydych wedi’u cyhoeddi fynd rhagddynt, mae llawer wedi bod yn digwydd gyda chydgysylltu ardaloedd lleol, gan gynorthwyo trigolion a chymunedau, ac rwy’n dyfynnu, ‘i gael bywyd, nid gwasanaeth’, ac ysgogi cydweithredu rhwng pobl, teuluoedd, cymunedau a sefydliadau lleol i adeiladu rhywbeth mwy o faint a mwy cynaliadwy ochr yn ochr â’r bobl a’r cymunedau eu hunain. Pa ystyriaeth a roesoch, neu y byddwch yn ei roi i’r sgyrsiau ynglŷn â chydgysylltu ardaloedd lleol a ddechreuodd ym Mynwy yn 2013?

Mae fy nhîm eisoes wedi dechrau trafod gyda’r byrddau darparu gwasanaethau lleol, a oedd, i bob pwrpas, yn rheoli gweithrediad Cymunedau yn Gyntaf. Mae hwnnw’n ehangu yn awr hefyd i grwpiau cymunedol ac asiantaethau eraill sydd â diddordeb, ac rwy’n siŵr y byddai fy nhîm yn falch o edrych ar y cynigion y mae’r Aelod wedi eu dwyn i fy sylw heddiw.

Ymhellach—dechrau’n unig oedd hynny, oherwydd mae cydgysylltwyr ardaloedd lleol yn Abertawe yn gweithio ar yr egwyddor o ddod i adnabod pobl, eu teuluoedd, a chymunedau, i adeiladu eu gweledigaeth ar gyfer bywyd da, i aros yn gryf ac yn gysylltiedig, ac i deimlo’n fwy diogel ac yn fwy hyderus ar gyfer y dyfodol. Unwaith eto, a allech ystyried y gwaith a ddatblygwyd mewn nifer o awdurdodau lleol, gyda chefnogaeth drawsbleidiol, mewn sawl rhan o Gymru?

Yn wir. Rwy’n credu na ddylem gau’r drws ar ymgysylltu â’r gymuned mewn unrhyw ffordd. Dylem feddwl am y ffordd orau o ddarparu cefnogaeth effeithiol ar gyfer cymunedau gyda chymunedau, nid i gymunedau.

Wel, diolch i chi, a’r enghraifft fwyaf—nid yng Nghymru y mae, ond yn Derby, gan fod cydgysylltiad ardaloedd lleol yn y DU wedi dechrau yn Derby yn 2012, gan adeiladu ar fodel llwyddiannus iawn a weithredir yn Awstralia, sy’n darparu tystiolaeth o ganlyniadau cadarnhaol ar gyfer dinasyddion ac arbedion. Yn Swydd Derby, canfu gwerthusiad annibynnol gan Brifysgol Derby dros 10 i 12 mis arbedion o £800,000 i’r economi iechyd a gofal cymdeithasol a gwelwyd hefyd fod hyn wedi cyflwyno a meithrin perthnasoedd, wedi sefydlu ymddiriedaeth, wedi gweithio ar sail yr unigolyn, gan ddefnyddio cryfderau pobl, a ffurfio cysylltiadau gyda theuluoedd a dinasyddion i greu atebion ar gyfer y cymunedau hynny. Argyhoeddodd hyn yr awdurdod lleol a’r GIG yno i fuddsoddi ac i ehangu i bob un o’r 17 ward cyngor. Felly, os gall prosiect sydd â 50 o bobl wella bywydau, ailgysylltu cymunedau, ac arbed £800,000, a wnewch chi roi ystyriaeth ddifrifol i sut y gellid mabwysiadu’r model hwn yma?

Diolch. Roedd yn rhyddhad braidd, gan i mi gredu bod yr Aelod yn mynd i fy ngwahodd ar daith gydag ef i Derby, ond rwy’n falch na wnaeth hynny, oherwydd byddai’n gas gennyf ei wrthod ar y llawr. Ond rwy’n credu bod gan yr Aelod bwynt gwirioneddol ddiddorol yn ymwneud ag edrych ar yr hyn sy’n gweithio mewn cymunedau, ac mae’n rhywbeth y byddaf yn gofyn i fy nhîm edrych arno’n ofalus. Mae gennym raglenni sydd eisoes yn gweithio’n effeithiol yng Nghymru sy’n diwallu gofynion cymunedau gyda chymunedau. Model o Derby neu Awstralia—byddai gennyf lawer o ddiddordeb mewn edrych arno.

UKIP spokesperson, Michelle Brown.

Diolch i chi, Lywydd. Tan 1970, cafodd miloedd o blant o bob cwr o’r DU eu halltudio dan orfod i wledydd ar draws y Gymanwlad fel rhan o bolisi llywodraeth afresymol a rwygodd blant oddi wrth eu teuluoedd a’u hanfon ar draws y byd i gael eu defnyddio fel llafur rhad, i gael eu hesgeuluso a’u cam-drin weithiau. Pa gamau a roesoch ar waith i ganfod faint o blant Cymru, y bydd rhai ohonynt yn dal yn fyw heddiw o bosibl, a gafodd eu halltudio o dan y rhaglen plant mudol ers y 1950au?

Rydym yn gweithio’n agos iawn gyda Llywodraeth y DU ar y comisiwn sy’n ymwneud â phlant a gafodd eu cam-drin. Rwy’n deall bod fy nhîm eisoes wedi dechrau trafodaethau i siarad am blant a gafodd eu hanfon i wahanol wledydd a beth yw’r niferoedd hynny. Ond ceir llinell gymorth weithredol ar gyfer pobl sy’n dymuno rhoi gwybod am gam-drin hanesyddol; gallant siarad â phobl yn y wlad hon yn awr.

Iawn. Diolch i chi am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Cafodd bywydau’r plant eu chwalu’n gyfan gwbl, a chawsant eu rhwygo oddi wrth eu teuluoedd. Pa gymorth y gallwch ei gynnig i geisio eu haduno â’r teuluoedd hynny?

Wel, wrth gwrs, y peth cyntaf, mewn gwirionedd, yw datgeliad neu gyswllt gan y bobl ifanc hyn—sy’n bobl hŷn bellach, ond pan oeddent yn ifanc a chael eu hanfon i wledydd eraill, mae’n rhaid ei bod yn frawychus iawn i’r rhan fwyaf o’r unigolion hynny. Mae gennym unigolion wedi’u hyfforddi’n broffesiynol i ymdrin â’r pwyntiau cyswllt hynny, cyn belled â bod pobl yn rhoi gwybod.

Diolch. Rwy’n falch iawn o glywed hynny, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy’n siŵr eich bod yn ymwybodol fod achosion o gam-drin rhywiol honedig ymhlith blant a alltudiwyd o dan y rhaglen yn cael eu harchwilio ar hyn o bryd gan yr ymchwiliad annibynnol i gam-drin plant yn rhywiol, fel rhan o’u hymchwiliad i amddiffyn plant y tu allan i’r DU. Pa gyfraniad fydd gennych chi i’r ymchwiliad hwnnw?

Mae fy nhîm yn cyfarfod â swyddogion yr ymchwiliad annibynnol yn rheolaidd, ac rydym yn darparu pob gwybodaeth sy’n berthnasol i’r ymchwiliad. Byddwn yn eu helpu a’u cynorthwyo i wneud eu gwaith.

Plaid Cymru spokesperson, Bethan Jenkins.

Ysgrifennydd y Cabinet, yr haf diwethaf, roedd y cwestiwn cyntaf a ofynnais i chi yn ymwneud â chasglu a chyhoeddi data mewn perthynas â chynlluniau gwrth-dlodi, a oedd yn un o argymhellion allweddol y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol yn y Cynulliad blaenorol. A allwch ddweud wrthyf pa gynnydd sy’n cael ei wneud ar hyn, a phryd y gallwn ddisgwyl gweld data’n cael ei gasglu a’i fesur yn well?

Mae’r holl faterion a gyflwynwyd gennym, o ran mesur perfformiad a data, yn ymwneud â Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, a chawn ein barnu yn y dyfodol ar berfformiad honno. Mae dangosyddion y Ddeddf honno yn bwysig, er mwyn sicrhau ein bod yn cyflawni dros Gymru yr hyn yr ydym yn dweud y byddwn yn ei gyflawni, o ran newid cymunedau mewn ffordd gadarnhaol.

Rwy’n gwerthfawrogi’r hyn a ddywedwch mewn perthynas â hynny, ond wrth gwrs, mae’n dal i fod gennym nifer o gynlluniau sy’n seiliedig ar ddata cyfredol a data o’r gorffennol. A bûm yn siarad yn ddiweddar ag ystod o sefydliadau, sydd wedi dweud wrthyf nad oeddent yn gallu dod o hyd i ddata ar ganlyniadau ar gyfer 29 allan o’r 35 o raglenni cymunedol a ariannwyd o gronfa gymdeithasol Ewrop ers 2007, er bod y cyllid wedi cael ei ymestyn yn ddiweddar hyd nes 2020. Felly, gan ei bod yn amlwg fod yna brinder data mesuradwy o hyd, beth oedd y sail dros ymestyn y cyllid penodol hwn?

Wel, nid wyf yn ymwybodol o’r rhaglenni penodol y mae’r Aelod yn eu dwyn i fy sylw heddiw, ond os hoffai roi ychydig mwy o fanylion i mi, fe roddaf ymateb llawnach i’r sylw hwnnw. Y mater ynglŷn â’r dyddiad terfynol yn 2020 yw ein bod yn ymwybodol fod y cyllid Ewropeaidd ar gael tan 2020. A byddwn yn parhau i ddefnyddio hwnnw cyhyd ag y gallwn.

Un o’r prosiectau hynny oedd Cymunedau am Waith, ac rwyf wedi crybwyll hyn wrthych droeon, nid yn unig yma, ond yn y pwyllgor hefyd. Felly, rwy’n credu bod honno’n un enghraifft y gallech edrych arni, o bosibl, a dod yn ôl ataf. Ond mewn perthynas â dyfodol eich strategaethau gwrth-dlodi yn fwy cyffredinol, rwyf wedi clywed hefyd mai’r broblem gyda llawer o gynlluniau yn y gorffennol yw nad ydynt yn mesur y canlyniadau hirdymor, ac yn creu data a all fod yn gamarweiniol mewn gwirionedd. Felly, er enghraifft, bydd rhywun sy’n cael swydd drwy’r rhaglen Cymunedau am Waith yn cael ei gyfrif yn llwyddiant ynddo’i hun, pa un a fydd yn dal i fod yn y swydd ymhen ychydig wythnosau ai peidio. Ond rydym i gyd yn gwybod bod tlodi pobl mewn gwaith yn dal i fod yn broblem enfawr. Felly, sut y bernir bod y cynllun penodol hwnnw ac eraill tebyg iddo yn llwyddiant, a minnau newydd amlinellu ei bod yn anodd iawn i chi ddeall a ydynt yn rhan ohono am wythnos, neu bythefnos, neu fis, ar ôl iddynt gael y lleoliad gwaith penodol hwnnw mewn gwirionedd?

Rwy’n cydnabod pwynt yr Aelod. Fe ddywedwn fod mynediad at waith yn un elfen o lwyddiant. Mae llwyddiant yn y tymor hir yn ymwneud â sicrhau ein bod yn gallu cynnal cyflogaeth. Ond mae’r profiad y mae pobl yn mynd drwyddo ar y cwrs ei hun yn sgil craidd i’r unigolion hynny, i dyfu i mewn i’r cyfleoedd i gael gwaith yn y lle cyntaf. Felly, mae un allbwn o gael swydd a’i chynnal yn bwysig, ond mae yna agweddau eraill ar y cwrs hwnnw sy’n bwysig hefyd. Byddaf yn ysgrifennu at yr Aelod gyda manylion ynglŷn â hynny. Ond os yw’n dymuno rhoi’r manylion llawn i mi ynglŷn â’i chwestiwn, rwy’n fwy na pharod i ofyn i fy nhîm ymateb iddi.

Diolch i’r Aelod am ei chwestiwn. Ers cyhoeddi’r cynllun cyflawni cynhwysiant ariannol ym mis Rhagfyr 2016, rydym wedi datblygu llawer o’r camau gweithredu, drwy weithio gyda sefydliadau partner ar draws pob sector. Bydd diweddariad blynyddol yn cael ei gyhoeddi ym mis Rhagfyr 2017 gan nodi’r cynnydd a wnaethom.

Diolch yn fawr am eich ateb. Fel rhan o’ch strategaeth cynhwysiant ariannol, mae gofyn i undebau credyd ddarparu gwasanaethau allgymorth ac addysg, megis clybiau cynilo mewn ysgolion. Ond pan gyflwynais y Bil Addysg a Chynhwysiant Ariannol (Cymru), un o’r pethau allweddol a nodwyd gennym ar ôl ymgynghori oedd argaeledd y gwasanaethau hyn ledled Cymru. Byddai rhai ysgolion yn gwneud gwaith rhyfeddol arno, ac ysgol gerllaw yn gwneud dim o gwbl. Beth y gallwch sicrhau y bydd yn cael ei wneud i weithio gydag undebau credyd, fel nad ydynt yn cael trafferth i ddarparu’r gwasanaethau hyn, pan allai cyllid fod wedi’i leihau iddynt o bosibl? Mae angen i ni sicrhau y gall sefydliadau sy’n mynd i ysgolion wneud hynny ym mhob man, yn hytrach na chael arbenigedd mewn un ysgol ac nid yn y llall.

Wrth gwrs. Rwy’n credu bod cysondeb yn bwysig iawn. Mae proffesiynoldeb y gwasanaeth yn bwysig hefyd. Rydym wedi gwneud llawer o waith gydag undebau credyd. Mae undebau credyd wedi darparu gwerth £20.4 miliwn o fenthyciadau i fwy na 25,000 o aelodau wedi’u hallgáu’n ariannol rhwng mis Ebrill 2014, a Medi 2016. Rhyddhawyd y cyllid diweddaraf o £422,000 yn 2017-18, a bydd yn helpu undebau credyd i barhau â’r cymorth ariannol ar gyfer aelodau sydd wedi’u hallgáu ac yn cyflwyno cynlluniau gweithredu o fewn y strategaeth cynhwysiant ariannol.

Byddaf yn ystyried pwynt yr Aelod mewn perthynas â chysondeb mewn rhai ardaloedd a gweld pa gyngor a ddaw yn ôl. Ond fe ymwelais ag undeb credyd gwych yn etholaeth Jayne Bryant yn ardal Pill ychydig wythnosau’n ôl yn unig lle roedd y bobl ifanc yn dechrau cynilo ar gyfer y pethau gwych yr oeddent yn awyddus i’w prynu yn y dyfodol.

Mae’r cynllun cynhwysiant ariannol yn datgan mai ei weledigaeth yw Cymru lle y gall pawb, ymhlith pethau eraill,

gael mynediad hwylus at eu harian eu hunain, boed drwy ddulliau awtomataidd neu dros y cownter.

Dyna ddyfyniad ohono. Yfory, byddaf wedi llwyddo o’r diwedd i gael cyfarfod gyda phenaethiaid HSBC ym Maesteg, lle y maent yn bwriadu cau eu cangen yno. Rwy’n sylweddoli na allwch roi sylwadau ar achosion unigol posibl o gau, ond rwyf am allu dweud wrthynt pa bwysau y gallwch ei roi arnynt, fel eu bod yn cymryd sylw o’ch cynllun cynhwysiant ariannol, yn enwedig mewn ardaloedd lle y mae effaith gronnus cau yn effeithio’n anghymesur ar gymunedau unigol, nad oes ganddynt gysylltiad da â’r band eang hyd yn oed, o bosibl.

Suzy Davies, gallwch fynd â fy nghefnogaeth i’ch cyfarfod yfory gyda HSBC. Dywedwch wrthynt fy mod yn gobeithio y gallant barhau i gefnogi eich cymuned a llawer o gymunedau ledled Cymru. Mae banc yn ganolbwynt trefnus iawn i gymuned, a dylem barhau, cymaint ag y gallwn, i’w hannog i aros yn y cymunedau yr ydych yn eu cynrychioli ac yr wyf fi’n eu cynrychioli.

Diolch i’r Aelod dros Ogwr am ei gwestiwn. Rydym wedi asesu effaith diwygiadau lles Llywodraeth y DU a gyflwynir rhwng 2015-16 a 2019-20 ar Gymru. Bydd aelwydydd yng Nghymru yn colli 1.6 y cant o’u hincwm ar gyfartaledd. Mae hynny oddeutu £460 y flwyddyn, sy’n cyfateb i £600 miliwn y flwyddyn yng Nghymru yn ei chyfanrwydd.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ateb ac am egluro’r effaith. Bydd yn gwybod, flwyddyn yn ôl, cyn y gyllideb fis Mawrth diwethaf, fod yr Ysgrifennydd Gwladol dros Waith a Phensiynau wedi ymddiswyddo dros y toriadau a oedd ar y ffordd ar y pryd i daliadau annibyniaeth personol gan ddadlau nad oedd modd amddiffyn y toriadau mewn cyllideb a oedd yn creu budd i drethdalwyr ar gyflogau uwch. Ac wrth ymddiswyddo, fe ddywedodd:

Bu gormod o bwyslais ar ymarferion arbed arian a dim digon o ymwybyddiaeth gan y Trysorlys, yn benodol, na allai gweledigaeth y llywodraeth o system fudd-dal i waith newydd gael ei thorri fesul tamaid dro ar ôl tro.

Eleni, ceir tynhau pellach ar drefniadau taliadau annibyniaeth personol drwy offeryn statudol, yn hytrach nag ar lawr Tŷ’r Cyffredin yng ngolwg y cyhoedd. Mae rhai ASau Ceidwadol wedi mynegi anesmwythyd dwfn ynglŷn â hyn, nid yn lleiaf wedi i Weinidog ddweud ei fod am ganolbwyntio ar yr ‘anabl iawn’, a chafwyd ymddiheuriad ganddo yn sgil hynny. Felly, a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet gomisiynu archwiliad cyfredol o effaith y rhain a newidiadau polisi eraill diweddar iawn yn y DU ar bobl ag anableddau, ac ar gyfraddau tlodi yng Nghymru, efallai drwy swyddfa’r archwilydd cyffredinol, fel bod modd i ni asesu’r niwed i unigolion a chymunedau, a chyflwyno gwir effaith y polisïau hyn i Lywodraeth y DU gyda’r dystiolaeth honno?

Diolch i’r Aelod am ei gwestiwn. Fe siaradais â’r Gweinidog Gwladol dros Bobl Anabl, ac ysgrifennodd ataf yn dilyn ei chyhoeddiad yn datgan nad oedd hwn yn newid polisi mewn perthynas â thaliadau, ac na fyddai’n golygu bod unrhyw un sy’n hawlio taliad annibyniaeth personol yn cael gostyngiad yn swm y taliadau annibyniaeth personol a ddyfarnwyd iddynt yn flaenorol. Fodd bynnag, mae’n ymddangos bod Llywodraeth y DU yn ceisio gwrthdroi dyfarniad yr uwch dribiwnlys, a fyddai’n cynyddu cymhwysedd ar gyfer y taliad annibyniaeth personol. Rwyf wedi gofyn i fy swyddogion fynd ar drywydd hynny gyda’i hadran, i geisio eglurder ynglŷn â hynny, a’r effeithiau ar gyfer pobl ag anableddau a chyflyrau iechyd yma yng Nghymru.

Mae nifer o sefydliadau wedi cyhoeddi dadansoddiad cynhwysfawr, ac academyddion a’r Llywodraeth, ar effaith diwygiadau lles y DU ar Gymru. Hoffwn ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet—heb fynd yn erbyn ysbryd yr hyn a ddywedodd yr Aelod dros Ogwr—ond efallai y gallwn fynd y tu hwnt i ddadansoddi’r effaith i chwilio am atebion a wnaed yma yng Nghymru. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet, felly, ymrwymo i gyhoeddi Papur Gwyn gan Lywodraeth Cymru ar greu rhwyd ddiogelwch cymdeithasol gref yng Nghymru? Gallai hyn gynnwys edrych ar sut y gallem wneud y gorau o bwerau cymhwysedd sydd gennym eisoes gan edrych ar gryfhau partneriaeth â llywodraeth leol a darparwyr gwasanaethau eraill ac efallai, os caf fentro dweud, gan edrych tua’r dyfodol, y posibilrwydd hyd yn oed o drosglwyddo cyfrifoldebau diogelwch cymdeithasol penodol o San Steffan i Gymru. Felly, a wnaiff ymrwymo i gyhoeddi Papur Gwyn Llywodraeth Cymru ar ymagwedd drugarog Gymreig newydd tuag at nawdd cymdeithasol?

Rydym wedi gwneud gwaith ar y risgiau i system les y DU yng Nghymru. Rwy’n siŵr y byddai Llywodraeth y DU wrth ei bodd yn trosglwyddo’r risg i Gymru, ac maent wedi gwneud yn y gorffennol mewn perthynas â budd-dal y dreth gyngor, lle y gwthiwyd rhywfaint o arian drosodd o’r M4, ond nid oedd yn ddigon, ac rwy’n siŵr y byddant yn parhau i wneud hynny. Rydym yn ceisio sicrhau cymaint â phosibl o gymorth i bobl sydd ei angen yng Nghymru a byddwn yn parhau i wneud hynny yn y dyfodol.

Ysgrifennydd y Cabinet, rwyf wedi tynnu eich sylw’n flaenorol at bryderon ynglŷn ag effaith newidiadau Llywodraeth San Steffan i’r lwfans tai lleol o 2019 a’r effaith a gaiff hynny ar Gymru, wedi’i dwysáu, rwy’n credu y byddwch yn cytuno â mi, gan y penderfyniad gwarthus a wnaed yr wythnos diwethaf i gael gwared ar fudd-daliadau tai ar gyfer pobl ifanc rhwng 18 a 21 oed.

Edrychodd astudiaeth a gomisiynwyd gan Cartrefi Cymoedd Merthyr ar y lefel o lwfans tai lleol sydd wedi’i rewi o gymharu â’r gyfradd rhent preifat ar gyfartaledd ym Merthyr Tudful a nododd wahaniaeth o hyd at £7.35 yr wythnos y byddai’n rhaid i’r tenant ei dalu. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, bydd peth o’r newid yn golygu bod arian a delir fel budd-dal tai ar hyn o bryd yn cael ei ddatganoli i Gymru. A all Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrthyf pa drafodaethau a gafodd ef neu ei swyddogion gyda Llywodraeth y DU ynglŷn â sut y caiff y lefel honno o gyllid datganoledig ei phennu a pha sicrwydd y gall ei roi y bydd yn cael ei glustnodi mewn rhyw ffordd i helpu’r rhai mwyaf difreintiedig drwy rewi’r Lwfans Tai Lleol?

Mae’r gwahaniaethau yn y Lwfans Tai Lleol yn effeithio ar rai cymunedau yn fwy nag eraill. Bydd yn rhywbeth y byddaf yn cael trafodaeth yn ei gylch gyda fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid—i gael trafodaethau pellach gyda’r Trysorlys, pan fydd yn eu cael, ar sail reolaidd.

Mae ein blaenoriaethau ar gyfer trechu tlodi plant yn cynnwys gwella canlyniadau yn y blynyddoedd cynnar, adeiladu economi gref, cynyddu cyflogadwyedd a chynorthwyo rhieni i gael gwaith. Bydd cymunedau sydd wedi’u grymuso ac sy’n cymryd rhan yn chwarae rhan hanfodol yn y broses o sicrhau bod plant yn ne-ddwyrain Cymru, a thrwy weddill Cymru, yn cael y dechrau gorau mewn bywyd.

Diolch i chi am yr ateb hwnnw, Weinidog. Wrth gyhoeddi bod y rhaglen Cymunedau yn Gyntaf yn dod i ben, dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet ei fod am greu cymunedau sy’n gallu cynnig y dechrau gorau mewn bywyd i blant. Fodd bynnag, mae Sefydliad Bevan wedi rhybuddio bod y sefydliadau sy’n cyflwyno Cymunedau yn Gyntaf a’r cymunedau eu hunain mewn cyfnod o limbo go iawn yn sgil cael gwared ar y cynllun. Pa bryd y bydd Ysgrifennydd y Cabinet mewn sefyllfa i gael gwared ar yr ansicrwydd hwn drwy gyhoeddi’r hyn a ddaw yn lle Cymunedau yn Gyntaf ac a wnaiff gadarnhau y bydd lleihau tlodi plant yn flaenoriaeth allweddol mewn unrhyw gynllun newydd yn ei gyllideb? Diolch.

Rwy’n synnu braidd ynglŷn â chwestiwn yr Aelod. Nid wyf yn siŵr a oedd yr Aelod yn y Siambr wythnos yn ôl pan wneuthum gyhoeddiad ynghylch cyfnod pontio Cymunedau yn Gyntaf a’r rhaglenni. Ni fydd yn gweld yn unrhyw un o’r datganiadau a wneuthum fy mod yn bwriadu cael gwared ag unrhyw raglen. Rydym wedi gwneud argymhelliad cadarnhaol iawn ar gyfer pontio. Mae fy nhîm wedi bod allan yr wythnos diwethaf yn cyfarfod â byrddau cyflawni lleol Cymunedau yn Gyntaf yng ngogledd Cymru a de Cymru i drafod y dyfodol a sut olwg fydd arno, gyda 70 y cant o’r cyllid a ddyrannwyd ar gyfer eleni a’r cyllid pontio o £10 miliwn o refeniw a chyfalaf ar gyfer y pedair blynedd nesaf. Rwy’n credu ei fod yn gyfle gwych i gymunedau ddechrau bod yn wahanol o ran y ffordd y maent yn rheoli cydnerthedd o ran yr achosion unigol sydd gan Aelodau yn eu hetholaethau eu hunain.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae’r cynllun Dechrau’n Deg yn gwneud cyfraniad sylweddol iawn at fynd i’r afael â phroblemau ymhlith rhai o’n plant ieuengaf ac yn darparu manteision sylweddol yn fy etholaeth, ond mae rhai teuluoedd y tu allan i gyrraedd y cynllun oherwydd natur cod post y broses o gael mynediad at y ddarpariaeth honno. Felly, a allwch ddweud unrhyw beth heddiw wrth yr etholwyr hynny, ac etholwyr Aelodau eraill, rwy’n siŵr, Ysgrifennydd y Cabinet, sydd y tu allan i’r cynllun ar hyn o bryd ynglŷn â’r posibilrwydd o’i ymestyn ac ehangu ei gyrhaeddiad?

Wel, dylem ddweud, ‘Llongyfarchiadau a diolch’ wrth staff Dechrau’n Deg ledled Cymru. Yn Nwyrain De Cymru, rydym wedi cyrraedd ychydig o dan 10,000 o blant yn yr ardal honno, gan eu cefnogi gyda gwasanaethau ar gyfer eu teuluoedd. Gyda’r pontio rhwng Cymunedau yn Gyntaf a’r rhaglenni cryfder cymunedol newydd, mae Dechrau’n Deg a Teuluoedd yn Gyntaf yn rhan o’r ymagwedd integredig tuag at gyflwyno gwasanaethau, ac rwy’n bwriadu cefnogi hynny gyda hyblygrwydd yn y dull hwnnw o weithredu, lle y gall pobl mewn angen y tu allan i’r ardal honno gael cyfle i gael mynediad at Dechrau’n Deg neu Teuluoedd yn Gyntaf neu broffilio profiadau niweidiol yn ystod plentyndod, a fydd, gobeithio, yn helpu eich cymuned a chymunedau ledled Cymru.

Rydym yn parhau i gefnogi awdurdodau tân ac achub yng Nghymru i wella diogelwch tân. Rydym wedi darparu £1.4 miliwn ar eu cyfer eleni.

Diolch. Wrth ymateb i’ch datganiad ar 7 Chwefror ar gymunedau mwy diogel, cyfeiriais at adroddiadau yn y wasg y diwrnod cynt am gynnydd o 11 y cant yn nifer y tanau bwriadol yng Nghymru yn y flwyddyn flaenorol a oedd wedi dargyfeirio o alwadau 999 eraill a dargyfeirio criwiau tân i ffwrdd oddi wrth eu blaenoriaethau eraill. Ddeng diwrnod yn ddiweddarach, roedd sylw yn y wasg i ffigurau Llywodraeth Cymru yn sôn am drydydd cynnydd yn nifer y tanau glaswellt a gynheuwyd yn fwriadol yng Nghymru y llynedd, gydag oddeutu 2,604 o danau glaswellt wedi’u cynnau’n fwriadol. Pan ymateboch i fy nghwestiwn ar 7 Chwefror, fe ddywedoch fod y Gweinidog blaenorol wedi cael cyfarfod ar y cyd ag awdurdodau lleol, awdurdodau tân a’r heddlu, ond o ystyried y lefelau cynyddol hyn yn awr o dan eich gwyliadwraeth chi, pa gamau a roddwyd ar waith gennych neu y byddwch yn eu cymryd gyda’r awdurdodau perthnasol?

Wel, mae’r canlyniadau’n siarad drostynt eu hunain. Mae nifer yr achosion o danau wedi mwy na haneru ers datganoli ac mae’r cyfrifoldeb am y gwasanaethau tân wedi dod i Gymru. Mae’r Aelod yn iawn i dynnu sylw at y ffaith ei fod wedi cyrraedd uchafbwynt mewn tanau glaswellt. Edrychwch, mae unrhyw dân sy’n cael ei gynnau felly yn anghyfreithlon, ac rwy’n annog yr awdurdodau, neu unigolion sydd ag unrhyw wybodaeth am hynny, i fynd i’r afael â’r mater drwy ffonio’r heddlu yn yr achos hwn. Rwy’n cyfarfod â’r awdurdodau tân yn rheolaidd. Cefais gyfarfod â hwy yr wythnos diwethaf. Byddaf yn trafod pwysigrwydd y mater gyda hwy, o ran y tanau glaswellt yn benodol, wrth i ni symud ymlaen at y gwanwyn.

Yn amlwg, mae cynnau tanau bwriadol yn drosedd ddifrifol iawn. Hoffwn dalu teyrnged i’r gwasanaethau tân a ymatebodd mor sydyn mewn ymosodiad tân bwriadol ar gerbyd yn Llanedern ar 15 Ionawr, oherwydd heb hynny, byddai bywydau wedi’u colli. Ond rwyf hefyd eisiau talu teyrnged i wasanaethau ieuenctid Caerdydd a’u gwaith gyda Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru i sicrhau bod pobl ifanc sy’n cynnau tanau’n fwriadol yn wirioneddol ymwybodol o’r peryglon posibl. Nid ydynt yn targedu neb yn benodol; maent yn ei weld fel adloniant. Felly, mae prosiect Phoenix, y cynllun diffoddwyr tân ifanc a’r cynllun ymyrraeth cynnau tanau i’w gweld i mi yn dri pheth sy’n help mawr i bobl ifanc ddeall bod llosgi unrhyw beth yn weithgaredd peryglus iawn, ac yn rhywbeth i’w osgoi’n gyfan gwbl.

Diolch i’r Aelod am ei chwestiwn. Rwy’n cytuno gyda’r Aelod—rwy’n hynod o falch o’n diffoddwyr tân ledled Cymru. Mae gennym wasanaeth gwych, ac yn wir, mae Awdurdod Tân ac Achub De Cymru yn darparu nifer o raglenni diogelwch tân i bobl ifanc yng Nghaerdydd a thu hwnt. Mae’r rhain yn cael eu hariannu gan Lywodraeth Cymru a’u darparu ar y cyd â phartneriaid yn y sector cyhoeddus a’r trydydd sector, ac maent wedi mynd ati’n effeithiol iawn i gadw pobl ifanc yn ddiogel rhag tân a lleihau nifer y tanau sy’n cael eu cynnau’n fwriadol yn arbennig. Mae hyn hefyd yn mynd law yn llaw â gwaith gan dîm cyswllt yr heddlu, ac mae’n rhywbeth yr ydym yn cydnabod ei fod yn effeithiol iawn lle y mae gennym wybodaeth ynglŷn â ble y ceir peth risg o bobl ifanc yn cynnau tanau.

Diolch i’r Aelod am ei chwestiwn. Bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i ddarparu cyllid craidd ar gyfer cynghorau gwirfoddol sirol ledled Cymru, gan gynnwys Cynghorau Gwirfoddol Sirol yng Nghonwy, Sir Ddinbych, Sir y Fflint, Gwynedd, Ynys Môn a Wrecsam. Yn ogystal, bydd prosiectau cymorth cymunedol yn elwa ar gyfnod pontio Cymunedau yn Gyntaf, cyllido etifeddol a’r grant cyflogaeth.

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Yn dilyn y cyhoeddiad am y bwriad i ddirwyn Cymunedau yn Gyntaf yn ei ffurf bresennol i ben a’r newid ffocws i raglenni cyflogadwyedd, rwy’n siŵr eich bod eisoes yn ymwybodol, Ysgrifennydd y Cabinet, o’r rhaglenni cyflogadwyedd niferus yn Sir y Fflint sy’n darparu cefnogaeth nid yn unig i baratoi pobl ar gyfer byd gwaith, ond hefyd i’w galluogi a’u grymuso i gael gwaith—prosiectau fel y cwrs Adeiladu’r Dyfodol mewn sgiliau gosod brics, a’r un gwych a welais ar ymweliad diweddar ag Ysgol Maesglas yn Greenfield. Mae ganddynt fenter wych yno gan weithio gyda rhieni ar raglen gyflogadwyedd. Wrth gwrs, mae gennym y rhaglen Esgyn, gyda thros 200 o gyfranogwyr, a rhaglenni partneriaeth gydag Esgyn ar ofal cymdeithasol. Ysgrifennydd y Cabinet, a allwch roi’r newyddion diweddaraf ynglŷn â chynaliadwyedd prosiectau o’r fath yn y dyfodol a rhoi syniad efallai pa gymorth amgen y gellid ei roi i unrhyw brosiectau nad ydynt yn dod yn uniongyrchol o dan y meini prawf ar gyfer y dyfodol o dan y cynllun cyflogadwyedd newydd?

Mae dwy elfen i hynny. Ceir cyfnod pontio lle y byddwn yn darparu 70 y cant o’r cyllid ar gyfer paratoi clystyrau Cymunedau yn Gyntaf i ddechrau meddwl am yr hyn a fydd yn digwydd yn y dyfodol a sut y gallant ddenu ffynonellau cyllid eraill. Hefyd, rydym wedi gwneud buddsoddiad o £11.7 miliwn drwy’r rhaglen gyflogadwyedd, Cymunedau am Waith, Esgyn, a Rhieni, Gofal Plant a Chyflogaeth. Rydym yn parhau â’r argymhellion wrth i ni fwrw ymlaen â hynny.

Bydd y blaenoriaethau eraill ar gyfer awdurdodau lleol neu ar gyfer byrddau cyflawni yn fater iddynt hwy o ran faint o gyllid sydd ar gael iddynt a sut y gallant weithio gyda setliad presennol Cymunedau yn Gyntaf i symud ymlaen ar gyfer y dyfodol. Rwy’n hyderus y byddant, gydag amser, yn gallu addasu’r rhaglenni yn unol â hynny.

Pan gyhoeddoch eich bod yn dirwyn Cymunedau yn Gyntaf i ben, cyfeiriodd fy ymateb at yr adroddiad ‘Valuing Place’ a gomisiynwyd gan y Llywodraeth, yn seiliedig ar waith ymchwil mewn tair cymuned, yn cynnwys Cei Connah, y credaf eich bod yn gyfarwydd iawn ag ef. Gwelsant fod sefydlu rhwydweithiau lleol i gysylltu pobl sydd am roi camau gweithredu ar waith yn lleol yn flaenoriaeth.

Yn yr ateb yr ydych newydd ei roi, fe gyfeirioch at y byrddau cyflawni ac awdurdodau lleol, ond sut rydych yn ymateb i’r erthygl gan Sefydliad Bevan yn eu cyhoeddiad yng ngwanwyn 2017 a oedd yn archwilio’r syniad o gymunedau cryf, ac yn datgan bod cefnogaeth y gymuned yn hanfodol a bod consensws na fydd polisïau’n gweithio os yw pobl yn teimlo eu bod yn cael eu gorfodi arnynt?

Wel, mae hynny bob amser yn wir, onid yw? Rwy’n meddwl eich bod yn cael hynny gyda phleidiau gwleidyddol ac ewyllys gwleidyddol ar draws y sbectrwm. Fy mwriad yw gwneud yn siŵr fod byrddau gwasanaethau cyhoeddus ac awdurdodau lleol yn agos iawn at eu cymunedau. Rydym wedi deddfu ar hyn, ar y ffaith fod ymgysylltiad yn rhan hanfodol wrth wneud penderfyniadau. Byddwn yn disgwyl i unrhyw awdurdod sy’n symud i gyfnod pontio Cymunedau yn Gyntaf ymgysylltu â’r cymunedau y maent yn gweithio gyda hwy, er mwyn i ni allu adeiladu hyn o’r gwaelod i fyny yn hytrach na gwneud pethau i gymunedau, gan weithio gyda hwy i wneud yn siŵr fod y syniadau’n dod o’r canol.

Yn ddiweddar, cyhoeddais £4 miliwn ychwanegol ar gyfer y Rhaglen Cyfleusterau Cymunedol ym mhob un o’r pedair blynedd ariannol nesaf. Daw hyn â’r cyfanswm ar gyfer prosiectau yn 2017-18 i £6 miliwn. Rhoddir blaenoriaeth i geisiadau sy’n ceisio gwella cynaliadwyedd cyfleusterau sy’n gwasanaethu cymunedau Cymunedau yn Gyntaf.

Next week, it will be 11 months since Canolfan y Fron submitted an application for a grant from this programme. Delays within the Government are putting the whole project at risk. It’s also almost nine months since GISDA—a vulnerable young people’s charity—sent in their application, and they are still waiting to hear whether they have been successful in their bid. The Government had pledged that they would have received a response by October. I’ve written to you a number of times over the last few months on this issue, and in your response to one of my letters, four months ago, it was mentioned that a decision was about to be reached. But there has been still no response. Both of these organisations make a considerable difference to the lives of many people in my constituency, but they are being held back significantly because of a lack of information from the Government. Will the Cabinet Secretary inform us today the exact date that GISDA and Canolfan y Fron will learn whether their applications have been successful?

Os yw’r Aelod am ddal i fy ngwthio i ymateb, yn hytrach na fy mod yn rhoi ymateb pwyllog iddi i’r broses hon—. A fyddant yn cael unrhyw gyllid heddiw? Na fyddant. Os mai dyna’r ymateb y mae’r Aelod ei eisiau, gallaf roi hwnnw iddi heddiw. Mewn gwirionedd, byddai’n llawer gwell pe bai’r Aelod yn aros i mi wneud penderfyniad ar y cyd ynglŷn â sut rydym yn mynd i ddyrannu’r cyllid hwn, a byddwn yn gwneud hynny cyn bo hir.

Well, I’m pleased to hear of the additional investment, at least. The community facilities programme guidance says that local authorities, health boards and other public bodies, as well as businesses, can be partners to local organisations who want to make a bid to the fund. But, it appears to me that most of the projects are administered through the local authorities. It’s difficult to see how easy it is for local organisations to work with private businesses and use the wealth of skills and information that they have. Would it be possible for you to tell us how many programme projects work with local authorities as compared to those working with local businesses? What kind of encouragement do these businesses have to actually collaborate on this?

Mae’r Aelod yn gofyn cwestiwn diddorol iawn. Nid yw’r manylion gennyf heddiw, ond byddaf yn ysgrifennu at yr Aelod yn ei hysbysu ynglŷn â hynny. Rwy’n awyddus iawn i weld cymaint ag y bo modd o gyfranogiad a gweithgarwch trydydd parti mewn perthynas â’r rhaglenni hyn. Yn hytrach na phwyntiau mynediad sengl, rwy’n meddwl mewn gwirionedd ein bod yn ennill llawer wrth i’r sector preifat a’r sector cyhoeddus gydweithio â gwirfoddolwyr i greu cyfleuster cymunedol. Byddaf yn ystyried hynny ymhellach, ond fel y dywedais yn fy ymateb i ddechrau, o ran y cyfnod pontio, byddaf yn canolbwyntio’r gronfa hon yn awr ar ardaloedd Cymunedau yn Gyntaf.

Mae’r blaenoriaethau adfywio ar gyfer Sir Benfro yn parhau i gefnogi’r cymunedau drwy ystod o raglenni adfywio sy’n sail i ddatblygiad cynaliadwy.

Diolch i Ysgrifennydd Cabinet am yr ymateb hwnnw. Fel y dywedodd yr Aelod dros Ganolbarth a Gorllewin Cymru mewn cwestiynau cynharach, neithiwr cynhaliais dderbyniad yma yn y Senedd gydag Awdurdod Porthladd Aberdaugleddau i ddysgu mwy am eu cynlluniau buddsoddi ar gyfer yr ardal leol, a fydd yn trawsnewid ardal Aberdaugleddau fel yr ydym yn ei hadnabod. O ystyried eu cynlluniau, a allwch ddweud wrthym pa drafodaethau a gawsoch ynglŷn â sut y gall Llywodraeth Cymru gefnogi cynlluniau adfywio’r awdurdod? A allwch ddweud wrthym hefyd pa gymorth ychwanegol y gall Llywodraeth Cymru ei gynnig i sefydliadau megis Awdurdod Porthladd Aberdaugleddau er mwyn annog buddsoddi yn Sir Benfro yn y dyfodol?

Wrth gwrs, ac rwy’n credu bod cyfleoedd yno i weithio mewn partneriaeth. O dan y fframwaith Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid, rydym yn cefnogi Cyngor Sir Penfro gyda chynllun benthyciadau canol y dref gwerth £2.25 miliwn, sef grant benthyciad ailgylchadwy 15 mlynedd. Bydd hyn, gobeithio, yn lleihau nifer y safleoedd ac adeiladu gwag a segur yng nghanol trefi fel Penfro, Aberdaugleddau a Hwlffordd. Felly, rydym eisoes yn rhoi camau sylweddol ar waith gyda’r awdurdod, o ran cynnig newydd ar gyfer yr ardal y mae’r Aelod yn ei chynrychioli.

Rwy’n croesawu’r hyn y mae Ysgrifennydd y Cabinet newydd ei ddweud am adfywio ym mhorthladd Aberdaugleddau, ond roeddwn eisiau gofyn iddo’n benodol am gymunedau eraill yn Sir Benfro sy’n fwy anodd eu cyrraedd o ran adfywio a chymorth. Yn dilyn ei benderfyniad i newid—wel, i dynnu’n ôl—dros gyfnod o amser oddi wrth Cymunedau yn Gyntaf, roeddwn yn arbennig o bryderus ynglŷn â beth y gellid ei gyflawni yn awr ar gyfer y gymuned Sipsiwn a Theithwyr yn Sir Benfro. Gofynnais rai o’r cwestiynau hyn i’r Prif Weinidog yn y Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog yn Sir Gaerfyrddin hefyd, ac rwy’n dal i’w chael hi’n anodd deall beth fydd dull Llywodraeth Cymru yn awr o fynd i’r afael â’r cymunedau hyn.

Rwy’n bwriadu ymweld ag un o’r cymunedau yn Sir Benfro yn ystod y mis neu ddau nesaf, a hoffwn fynd â neges gadarnhaol iddynt gan Lywodraeth Cymru ynglŷn â sut y cânt eu cefnogi wrth symud ymlaen, yn enwedig o ran sut y darparir cyfleoedd a chymorth addysgol ar gyfer pobl ifanc mewn cymunedau Sipsiwn a Theithwyr. Pa neges sydd gan Ysgrifennydd y Cabinet i mi ei rhoi i fy etholwyr?

Nid wyf yn gwybod pa bryd y bydd yr Aelod yn ymweld â’r safle, ond gallaf geisio gofyn i un o fy swyddogion ymuno ag ef er mwyn cael sgwrs gyda phobl ifanc a Sipsiwn a Theithwyr ar y safle i weld pa gamau y maent eisiau eu gweld yn digwydd. Rwy’n credu bod gennym strategaeth Sipsiwn a Theithwyr gadarnhaol iawn, ac mae gennyf dîm o swyddogion sy’n gweithio’n agos iawn gyda theuluoedd Sipsiwn a Theithwyr. Mae lefelau cyrhaeddiad addysgol teuluoedd Sipsiwn a Theithwyr a’u plant yn ffactor pwysig sy’n cael ei ystyried gennym. Byddwn yn hapus i ofyn i un o fy nhîm ddod gyda chi i ymweld â’r safle.

Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i weithio gyda phob un o’i phartneriaid i fynd i’r afael ag aflonyddu ar fenywod yng Nghymru. Mae trais yn erbyn menywod yn annerbyniol ym mhob un o’i ffurfiau. Mae’n iawn, ar Ddiwrnod Rhyngwladol y Menywod, ein bod yn codi ymwybyddiaeth o’r problemau y mae llawer o fenywod yn dal i’w wynebu.

Diolch i chi am yr ymateb hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet. Mynegwyd pryderon wrthyf ynglŷn â sut yr ymdrinnir ag achosion o aflonyddu—gyda’r sensitifrwydd a’r difrifoldeb angenrheidiol a phriodol—gan y rhai sy’n gweithio mewn gwasanaethau cyhoeddus rheng flaen. Ysgrifennydd y Cabinet, a allwch roi sicrwydd ynghylch y gwaith sy’n cael ei wneud i atal aflonyddu gyda’r bobl mewn gwasanaethau cyhoeddus datganoledig rheng flaen? Hefyd, pa waith sy’n cael ei wneud gyda gwasanaethau cyhoeddus heb eu datganoli, megis yr heddlu, i sicrhau y caiff achosion o aflonyddu eu trin yn gywir?

Diolch i’r Aelod am ei chwestiwn. Mae gennyf ymagwedd dim goddefgarwch at fwlio, aflonyddu a cham-drin. Ni fyddwn yn poeni pe bai rhywun yn ffrind neu’n gyd-wleidydd—os ydynt yn croesi’r llinell, nid oes modd cyfaddawdu ar hyn: mae’n anghywir. Rwy’n hyderus ein bod yn gweithio ar draws Llywodraeth Cymru i fynd i’r afael ag anghydraddoldebau hirdymor a hirsefydlog. Mae amcan 4 ein cynllun cydraddoldeb strategol yn nodi’r camau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i leihau nifer yr achosion o bob math o aflonyddu a cham-drin. Dylem i gyd ysgwyddo cyfrifoldeb i wneud yn siŵr fod hyn yn digwydd yn ein cyrff sector cyhoeddus.

Yn ôl at ddigwyddiad Mothers Affection Matters yn gynharach heddiw, Ysgrifennydd y Cabinet, a gwrando ar rai o’r bobl a roddodd eu straeon; roeddent yn sôn am aflonyddu yn troi’n gam-drin o oed cynnar iawn. Hoffwn atgyfnerthu’r galwadau a wnaed gan Sian Gwenllian, ac eraill ddoe rwy’n meddwl, am hyfforddiant a chwnsela a datblygu perthynas iach mewn ysgolion. Os gallwn hyfforddi plant ifanc, merched a bechgyn ifanc, dynion a menywod ifanc i barchu a thrysori ei gilydd, yna byddwn wedi mynd gryn ffordd i atal aflonyddu a cham-drin menywod a dynion yn eu bywydau fel oedolion.

Nid oes angen i chi fy argyhoeddi ynglŷn â’r ddadl hon. Rwy’n gweithio gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg i weld sut y gellir cyflawni hyn a gobeithio y bydd gennym rywbeth cadarnhaol i’w ddweud cyn bo hir.

Thank you, Cabinet Secretary.

The next item on our agenda is the 90-second statements. Julie Morgan.

Cofio Val: Val Feld oedd yr AC dros Ddwyrain Abertawe ac mae’n addas ein bod yn ei chofio yma ar Ddiwrnod Rhyngwladol y Menywod. Roedd Val wedi ymrwymo’n angerddol i gyfle cyfartal a chyfiawnder cymdeithasol. Hi oedd un o benseiri allweddol datganoli: un o arweinwyr yr ymgyrch ‘Ie dros Gymru’. Mae gwreiddio cyfle cyfartal yn y Cynulliad yn deillio i raddau helaeth o waith Val. Buom yn gweithio gyda’n gilydd pan oeddwn yn Aelod Seneddol yn San Steffan yn pwyso ar yr Ysgrifennydd Gwladol ar y pryd i sicrhau bod egwyddor cyfle cyfartal i bawb wedi’i gynnwys yn y Ddeddf Llywodraeth Cymru gyntaf yn 1998 a oedd i ddod yn sylfaen i’r Cynulliad hwn. Roedd hi’n ddi-ildio. Gwelai ddatganoli fel cyfle i wneud Cymru’n gymdeithas fwy cyfartal a mwy cyfiawn yn gymdeithasol.

Roedd gan Val hanes rhyfeddol o wasanaeth cyhoeddus a gwirfoddol: roedd hi’n sylfaenydd Shelter Cymru, gan gydnabod trafferthion y digartref a phwysigrwydd tai, ac roedd yn gyfarwyddwr Comisiwn Cyfle Cyfartal Cymru rhwng 1989 a 1999. Roedd hefyd yn fam a phartner. Roedd rhai ohonoch yn ei hadnabod yn ystod ei chyfnod byr fel Aelod Cynulliad. Pan siaradai, roedd pawb yn gwrando. Siaradai gydag awdurdod, roedd ganddi gyfoeth o brofiad ac egwyddorion i’w cyfrannu. Nid oedd terfyn ar yr hyn y dymunai Val ei wneud a rhoddwyd diwedd ar y potensial hwnnw’n drasig iawn gyda’r hyn a oedd yn salwch angheuol yn y diwedd. Rwy’n cofio ymweld â hi yn Abertawe gyda Jane Hutt yn fuan cyn iddi farw. Rydym yn gweld ei cholli’n fawr.

We miss her very much.

Russell George.

Mae ‘Beirdd Cymru’ yn gerdd y gall llawer o Hwngariaid ei hadrodd ar eu cof, ond yng Nghymru ychydig a wyddys am y gerdd hon, a ysgrifennwyd gan Janos Arany yn 1857. Ychydig ddyddiau’n ôl dathlwyd daucanmlwyddiant ei eni. Ar ôl gwrthod ysgrifennu cerdd i glodfori ymerawdwr Awstria, Franz Joseph, yn dilyn chwyldro aflwyddiannus yn 1848 yn erbyn yr ymerodraeth, ysgrifennodd Janos ‘Beirdd Cymru’, sy’n adrodd stori chwedlonol am wrthryfel pan gafodd 500 o feirdd Cymru eu lladd gan y Brenin Harri I yng nghastell Trefaldwyn ar ôl iddynt wrthod canu ei glodydd fel eu gorchfygwr.

Er bod cerdd Arany yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg yn dal i gael ei dysgu mewn ysgolion yn Hwngari, nid oes llawer o bobl sy’n byw yn Sir Drefaldwyn ac ar draws Cymru erioed wedi clywed amdani. Felly, rwy’n falch o roi’r gair ar led heddiw. Ddydd Iau diwethaf, cynhaliwyd dathliad arbennig o’i fywyd a gafodd ei ddarlledu—bywyd Janos Arany—yn Budapest, gydag Arlywydd Hwngari’n bresennol, a chyflwynwyd statws anrhydeddus ‘Rhyddfreiniwr Trefynwy’ i Arany er coffadwriaeth gan faer y dref.