Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

12/10/2016

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.

The Assembly met at 13:30 with the Presiding Officer (Elin Jones) in the Chair.

1. 1. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig
1. 1. Questions to the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Yr eitem gyntaf ar ein hagenda y prynhawn yma yw’r cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig, ac i ofyn y cwestiwn cyntaf, Vikki Howells.

The first item on our agenda this afternoon is questions to the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs, and to ask the first question, Vikki Howells.

Cefnogi Ffermwyr yng Nghwm Cynon

Supporting Farmers in the Cynon Valley

1. A wnaiff y Gweinidog roi’r wybodaeth ddiweddaraf am sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi ffermwyr yng Nghwm Cynon? OAQ(5)0042(ERA)

1. Will the Minister provide an update on how the Welsh Government is supporting farmers in the Cynon Valley? OAQ(5)0042(ERA)

Thank you. The rural development programme is the main mechanism for supporting Wales’s farmers, including smaller upland holdings and marginal farms, such as those in the Cynon Valley, through agri-environment and investment schemes where they are eligible and qualify. Support is also available through Glastir and Farming Connect.

Diolch. Y rhaglen datblygu gwledig yw’r prif fecanwaith ar gyfer cefnogi ffermwyr Cymru, gan gynnwys ffermydd mynydd a ffermydd ymylol llai o faint, megis y rhai yng Nghwm Cynon, drwy gynlluniau amaeth-amgylcheddol a chynlluniau buddsoddi y maent yn gymwys ar eu cyfer. Mae cymorth ar gael hefyd drwy Glastir a Cyswllt Ffermio.

Thank you, Cabinet Secretary. I recently met with a group of farmers in Ynysybwl, which is a marginal farmland area in my constituency, at a meeting organised by the National Farmers Union. We discussed the acidic quality of local soil, and it was suggested that liming of the soil in the area may benefit farmers, but would also bring environmental improvements. Would the Welsh Government consider building this idea into current and future farmer support schemes?

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Cyfarfûm yn ddiweddar â grŵp o ffermwyr yn Ynys-y-bŵl, sy’n ardal o dir fferm ymylol yn fy etholaeth, mewn cyfarfod a drefnwyd gan Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr. Buom yn trafod ansawdd asidig y pridd lleol, ac awgrymwyd y gallai calchu pridd yn yr ardal fod o fudd i ffermwyr, ond byddai hefyd yn arwain at welliannau amgylcheddol. A fyddai Llywodraeth Cymru yn ystyried ymgorffori’r syniad hwn mewn cynlluniau cymorth i ffermwr ar hyn o bryd ac yn y dyfodol?

Thank you, and I’m very pleased you took up the farming union’s invitations to visit farms in your constituency. Welsh Government officials have regular and very productive engagement with farming stakeholders on Glastir, and that includes, obviously, the farming unions. European Commission rules require agri-environment support to pay for activities that exceed usual farming practice, so liming would really be part of usual farming practice. I think future support really is about primarily driving transformational change across the industry to become more sustainable, profitable, and resilient.

Diolch yn fawr, ac rwy’n falch iawn eich bod wedi derbyn gwahoddiadau’r undeb ffermio i ymweld â ffermydd yn eich etholaeth. Mae swyddogion Llywodraeth Cymru yn ymgysylltu’n rheolaidd ac yn gynhyrchiol iawn gyda rhanddeiliaid ffermio ynghylch Glastir, ac mae hynny’n cynnwys, yn amlwg, yr undebau ffermio. Mae rheolau’r Comisiwn Ewropeaidd yn ei gwneud yn ofynnol i gymorth amaeth-amgylcheddol dalu am weithgareddau y tu hwnt i arferion ffermio arferol, felly byddai calchu, mewn gwirionedd, yn rhan o arferion ffermio arferol. Credaf y bydd cefnogaeth yn y dyfodol yn ymwneud yn bennaf â sbarduno newid trawsffurfiol ar draws y diwydiant i ddod yn fwy cynaliadwy, proffidiol, a gwydn.

Cabinet Secretary, obviously, the rural development plan offers a level of support to agriculture, whether it be in the Cynon Valley or anywhere else in South Wales Central, or indeed Wales. The Government is committed to bringing a small grants scheme forward in this term. When do you think that small grants scheme might well be available to farmers to access, and what do you have in mind as being permissible under such a small grants scheme, when it is up and running?

Ysgrifennydd y Cabinet, yn amlwg, mae’r cynllun datblygu gwledig yn cynnig lefel o gefnogaeth i amaethyddiaeth, boed hynny yng Nghwm Cynon, neu unrhyw le arall yng Nghanol De Cymru, neu’n wir yng Nghymru gyfan. Mae’r Llywodraeth yn ymrwymedig i gyflwyno cynllun grantiau bach yn ystod y tymor hwn. Pa bryd y credwch y bydd y cynllun grantiau bach hwnnw ar gael i ffermwyr, a beth sydd gennych mewn golwg o ran beth fydd yn cael ei ganiatáu o dan gynllun grantiau bach o’r fath pan fydd ar waith?

Those discussions, you’ll appreciate, four months into this term of Government, are at very early stages, so I can’t give you a date when it will be available. I’ve started to have discussions with my Cabinet colleagues around this. I suppose early thinking is looking at perhaps small pieces of equipment, for instance, through capital grants, but, as I say, it is very early days.

Fe fyddwch yn deall bod y trafodaethau hynny megis dechrau, bedwar mis i mewn i dymor y Llywodraeth hon, felly ni allaf roi dyddiad i chi pa bryd y bydd ar gael. Rwyf wedi dechrau trafod gyda fy nghyd-Aelodau yn y Cabinet ynglŷn â hyn. Mae’n debyg fod yr ystyriaethau cynnar yn ymwneud ag edrych, efallai, ar ddarnau bach o offer, er enghraifft, drwy grantiau cyfalaf, ond fel y dywedais, mae’n ddyddiau cynnar iawn.

Risg o Lifogydd yng Ngorllewin Clwyd

Flood Risk in Clwyd West

2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y risg o lifogydd yng Ngorllewin Clwyd? OAQ(5)0040(ERA)

2. Will the Minister make a statement on flood risk in Clwyd West? OAQ(5)0040(ERA)

Thank you. As with many parts of Wales, flood risk in Clwyd West comes from rivers, sea and surface water. To reduce this risk, Clwyd West has benefited from more than £20 million of investment over the past five years, including work at Colwyn Bay, Ruthin and Kinmel Bay.

Diolch. Fel llawer o rannau o Gymru, daw perygl llifogydd yng Ngorllewin Clwyd o afonydd, y môr a dŵr wyneb. Er mwyn lleihau’r risg hon, mae Gorllewin Clwyd wedi elwa o dros £20 miliwn o fuddsoddiad dros y pum mlynedd diwethaf, gan gynnwys gwaith ym Mae Colwyn, Rhuthun a Bae Cinmel.

And thank you, Cabinet Secretary, for the investment that the Welsh Government has made available to protect homes and businesses from flooding in my constituency. But, of course, individuals can take some responsibility to protect their own properties as well. And you will be aware that, over the border in England, there are grants of up to £5,000 to individual homeowners, to help them make their properties more resilient, but no such grants are available here in Wales. What consideration has the Cabinet Secretary given to making such grants available, so that people can accept some responsibility, to support making their own properties more flood resilient?

A diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, am y buddsoddiad y mae Llywodraeth Cymru wedi ei ryddhau i ddiogelu cartrefi a busnesau rhag llifogydd yn fy etholaeth. Ond wrth gwrs, gall unigolion hefyd gymryd peth cyfrifoldeb dros amddiffyn eu heiddo eu hunain. Ac fe fyddwch yn ymwybodol fod grantiau o hyd at £5,000 i berchnogion tai unigol, dros y ffin yn Lloegr, i’w helpu i wneud eu heiddo yn fwy gwydn, ond nad oes unrhyw grantiau o’r fath ar gael yma yng Nghymru. Pa ystyriaeth y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi’i rhoi i sicrhau bod grantiau o’r fath ar gael, fel y gall pobl ysgwyddo peth cyfrifoldeb i sicrhau bod eu heiddo eu hunain yn gallu gwrthsefyll llifogydd yn well?

Well, we don’t provide those types of grants to individual homeowners; rather, we focus on funding much larger schemes to benefit groups of properties or communities. We do support property-level resilience, when brought forward, as an appropriate solution by local authorities or by Natural Resources Wales, and we provide grant funding for that purpose. I think what we’re doing is presently allocating budgets for community-wide alleviation schemes, which, in most cases, have a greater cost benefit and also provide a greater level of protection.

Wel, nid ydym yn darparu’r mathau hynny o grantiau i berchnogion tai unigol; yn hytrach, rydym yn canolbwyntio ar ariannu cynlluniau llawer mwy er budd grwpiau o eiddo neu gymunedau. Rydym yn cefnogi gwydnwch ar lefel eiddo, pan gaiff ei gyflwyno fel ateb addas gan awdurdodau lleol neu Cyfoeth Naturiol Cymru, ac rydym yn darparu cyllid grant at y diben hwnnw. Credaf mai’r hyn rydym yn ei wneud ar hyn o bryd yw dyrannu cyllidebau ar gyfer cynlluniau lliniaru ar draws y gymuned, sydd, yn y rhan fwyaf o achosion, yn sicrhau gwell costau a manteision yn ogystal â lefel uwch o ddiogelwch.

Mae morlyn llanw ar gyfer gogledd Cymru, wrth gwrs, o bosibl yn un ffordd o gyfrannu tuag at daclo problemau llifogydd ac erydiad ar hyd yr arfordir yng Ngorllewin Clwyd. A allwch chi roi diweddariad i ni o le mae’ch Llywodraeth chi arni o safbwynt unrhyw gefnogaeth ymarferol rydych chi’n ei rhoi i ddatblygu potensial morlyn llanw yn y gogledd?

A tidal lagoon for north Wales, of course, is one possible way of contributing towards tackling flood problems and coastal erosion in Clwyd West. So, could you give us an update on where your Government is in terms of any practical support that you’re giving to developing the potential of a tidal lagoon in north Wales?

Yes, I’ve had discussions with the tidal lagoon company, and one of the advantages they referred to, when talking about the possible tidal lagoon around the Colwyn Bay area, was the fact that it would offer resilience against flooding. So, again, those discussions are ongoing.

Gallaf, rwyf wedi cynnal trafodaethau gyda’r cwmni morlynnoedd llanw, ac un o’r manteision y cyfeiriasant ato, wrth sôn am y morlyn llanw posibl o amgylch ardal Bae Colwyn, oedd y ffaith y byddai’n cynnig gallu i wrthsefyll llifogydd. Felly, unwaith eto, mae’r trafodaethau hynny’n parhau.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau

Questions Without Notice from Party Spokespeople

Rwy’n galw nawr ar lefarwyr y pleidiau i ofyn cwestiynau i’r Ysgrifennydd Cabinet, ac, yn gyntaf yr wythnos yma, llefarydd y Ceidwadwyr Cymreig, Paul Davies.

I now call on the party spokespeople to ask questions to the Cabinet Secretary, and, first this week, the Welsh Conservatives’ spokesperson, Paul Davies.

Diolch, Lywydd. Cabinet Secretary, in a meeting of the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee on 14 September, you responded to a question on farming regulations, saying that you’ll look to strengthen regulations in some areas when looking at Welsh-specific requirements going forward. Can you clarify what you mean by ‘strengthen’ and tell us what specific regulations you’re actually looking to introduce in the very near future?

Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, yng nghyfarfod y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig ar 14 Medi, fe ymateboch i gwestiwn ynglŷn â rheoliadau ffermio, gan ddweud eich bod yn bwriadu cryfhau rheoliadau mewn rhai meysydd wrth ystyried gofynion sy’n benodol i Gymru yn y dyfodol. A allwch egluro beth a olygwch wrth ‘cryfhau’ a dweud wrthym pa reoliadau penodol rydych yn bwriadu eu cyflwyno yn y dyfodol agos iawn mewn gwirionedd?

Well, I wasn’t being particularly specific. What I think I was saying was that when we have a look, and when we unpick—I think I mentioned that there are 5,000 pieces of legislation within my portfolio in relation to agriculture and fisheries—when we unpick them and we are looking at Welsh specific going forward, it could be that we would strengthen some of the legislation or regulations.

Wel, nid oeddwn yn bod yn arbennig o benodol. Credaf mai’r hyn a ddywedais oedd pan fyddwn yn edrych, a phan fyddwn yn ymdrin—credaf i mi grybwyll bod 5,000 darn o ddeddfwriaeth yn fy mhortffolio yn ymwneud ag amaethyddiaeth a physgodfeydd—pan fyddwn yn ymdrin â hwy ac yn ystyried yr hyn sy’n benodol i Gymru ar gyfer y dyfodol, efallai y byddem yn atgyfnerthu peth o’r ddeddfwriaeth neu’r rheoliadau.

Thank you for that clarification. Of course, one set of regulations that the Welsh Government is looking at is in relation to nitrate vulnerable zones. Now, you won’t be surprised that I’ve received plenty of correspondence on this matter, and there are serious concerns regarding these proposals, which could impose huge burdens on farmers and, as a result, force many out of business due to the financial implications, and farmers will see this as just another blow to the agricultural community. I appreciate that these proposals are currently at a consultation stage, but how is the Welsh Government working with farmers affected to ensure that they fully understand the cost and the impact that these regulations will have on their businesses, and will you confirm whether any financial support will be made available to farmers who will face additional costs as a result of complying with any new regulations?

Diolch am yr eglurhad hwnnw. Wrth gwrs, mae un set o reoliadau y mae Llywodraeth Cymru yn edrych arni yn ymwneud â pharthau perygl nitradau. Nawr, ni fyddwch yn synnu fy mod wedi cael cryn ohebiaeth ar y mater hwn, a bod pryderon difrifol ynglŷn â’r cynigion hyn a allai osod beichiau enfawr ar ffermwyr ac a allai, o ganlyniad i hynny, orfodi llawer ohonynt allan o fusnes oherwydd y goblygiadau ariannol, a bydd ffermwyr yn ystyried hyn yn ergyd arall i’r gymuned amaethyddol. Rwy’n sylweddoli bod y cynigion hyn ar gam ymgynghori ar hyn o bryd, ond sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda’r ffermwyr yr effeithir arnynt er mwyn sicrhau eu bod yn deall cost ac effaith y rheoliadau hyn ar eu busnesau, ac a wnewch chi gadarnhau pa un a fydd unrhyw gymorth ariannol ar gael i ffermwyr a fydd yn wynebu costau ychwanegol o ganlyniad i gydymffurfio ag unrhyw reoliadau newydd?

The member is correct—we are obviously out to consultation at the moment. In fact, just last Monday, 10 October, my officials met with representatives of the National Farmers Union in Pembrokeshire to discuss this, along with local farmers also from Pembrokeshire, and I have to say I’ve been told it was a very positive meeting. I think farmers are very keen to consider how best to stop excessive nitrate pollution in waterways, and they were very happy to bring forward their views. Obviously, all views will be taken into account. So, I’m very pleased you’ve received significant correspondence, and I would urge your constituents to take part in the consultation.

Mae’r Aelod yn gywir—rydym yn amlwg yn ymgynghori ar hyn o bryd. Yn wir, ddydd Llun diwethaf, 10 Hydref, cyfarfu fy swyddogion â chynrychiolwyr Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr yn Sir Benfro i drafod hyn, gyda ffermwyr lleol o Sir Benfro hefyd, ac mae’n rhaid i mi ddweud fy mod wedi clywed ei fod yn gyfarfod cadarnhaol iawn. Credaf fod ffermwyr yn awyddus iawn i ystyried y ffordd orau o atal gormod o lygredd nitrad mewn dyfrffyrdd, ac roeddent yn hapus iawn i gyflwyno eu barn. Yn amlwg, bydd yr holl safbwyntiau yn cael eu hystyried. Felly, rwy’n falch iawn eich bod wedi derbyn cryn dipyn o ohebiaeth, a byddwn yn annog eich etholwyr i gymryd rhan yn yr ymgynghoriad.

I’m grateful to you for that response, but I’m sure that you would agree with me that regulations can, in some cases, represent an obstacle to efficient farming practices and business growth. Therefore, in light of the previous Government’s ‘Working Smarter’ report, will you commit to evaluating the costs attached to farming regulations in Wales and look at ways in which the Welsh Government can ease regulations, thereby lowering the cost of them to farmers, ahead of Britain’s withdrawal from the European Union?

Rwy’n ddiolchgar i chi am yr ateb hwnnw, ond rwy’n siŵr y byddech yn cytuno â mi y gall rheoliadau, mewn rhai achosion, fod yn rhwystr i arferion ffermio effeithlon a thwf busnes. Felly, yng ngoleuni adroddiad ‘Hwyluso’r Drefn’ y Llywodraeth flaenorol, a wnewch chi ymrwymo i werthuso’r costau sydd ynghlwm wrth reoliadau ffermio yng Nghymru ac edrych ar ffyrdd y gall Llywodraeth Cymru leddfu’r rheoliadau, a thrwy hynny ostwng eu cost i ffermwyr, cyn i Brydain adael yr Undeb Ewropeaidd?

I do appreciate that there could be an increased cost to certain parts of the farming community. They will have to be taken into account when we look at the full impact assessment that would accompany any new regulations. And I think we have to look at any increased costs that have to be weighed against the benefits to the environment.

Rwy’n derbyn y gallai fod mwy o gostau i rai rhannau o’r gymuned ffermio. Bydd yn rhaid eu hystyried pan fyddwn yn edrych ar yr asesiad effaith llawn a fyddai’n gysylltiedig ag unrhyw reoliadau newydd. A chredaf fod yn rhaid i ni edrych ar unrhyw gynnydd yn y costau sy’n rhaid eu pwyso a’u mesur ochr yn ochr â’r manteision i’r amgylchedd.

Diolch, Lywydd. The Welsh Government, quite rightly accepts that farmers should receive payments for carrying out environmentally responsible tasks. That’s important to all of us, whether we’re farmers or not. As the Cabinet Secretary will know, important agri-environment schemes are the Glastir Entry and Glastir Commons schemes, and that’s vitally important to many upland farmers for income support at a time of falling farm incomes. Now that the Treasury has slightly, at least, clarified post-Brexit funding, will she be prepared to consider opening a new window for Glastir Entry and Glastir Commons applications, and allow those that are in Glastir Entry already to extend their contracts beyond five years?

Diolch, Lywydd. Mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod yn gwbl briodol y dylai ffermwyr gael taliadau am gyflawni tasgau amgylcheddol gyfrifol. Mae hynny’n bwysig i bob un ohonom, pa un a ydym yn ffermwyr ai peidio. Fel y gŵyr Ysgrifennydd y Cabinet, mae cynlluniau Glastir Sylfaenol a Glastir - Tir Comin yn gynlluniau amaeth-amgylcheddol pwysig, ac mae hynny’n hollbwysig i lawer o ffermwyr mynydd fel cymorth incwm ar adeg pan fo incwm ffermydd yn gostwng. Gan fod y Trysorlys bellach wedi rhoi rhyw led-eglurhad, o leiaf, ynglŷn â chyllid wedi gadael yr UE, a fydd hi’n barod i ystyried agor cyfnod ymgeisio newydd ar gyfer ceisiadau Glastir Sylfaenol a Glastir - Tir Comin, a chaniatáu i’r rhai sydd yn Glastir Sylfaenol eisoes ymestyn eu contractau y tu hwnt i bum mlynedd?

Certainly, we’re looking at which windows we can open. I want to get as many windows open as soon as possible to ensure we draw down as much funding as possible.

Yn sicr, rydym yn ystyried pa gyfnodau ymgeisio y gallwn eu hagor. Rwyf am sicrhau bod cymaint o gyfnodau ymgeisio ar agor cyn gynted ag y bo modd er mwyn i ni allu sicrhau cymaint o arian â phosibl.

I’m grateful to the Cabinet Secretary for that reply. As she’ll be aware, there are about 1,600 farmers who will be left high and dry from this December if the scheme is not extended, and, if the policy doesn’t change, there’ll be about another 3,000 who will be affected in future years. This scheme is widely held to be a successor to the end of the Tir Mynydd scheme, and £25 million was transferred from one budget to another as part of this. Many farmers think it’s a bit of a betrayal that the window of opportunity has been closed for some time, and, therefore, would she agree with me that it is vitally important that it be reopened?

Rwy’n ddiolchgar i Ysgrifennydd y Cabinet am yr ateb hwnnw. Fel y bydd yn gwybod, bydd oddeutu 1,600 o ffermwyr yn cael eu gadael ar y clwt o fis Rhagfyr ymlaen os nad yw’r cynllun yn cael ei ymestyn, ac os nad yw’r polisi’n newid, bydd oddeutu 3,000 arall yn cael eu heffeithio yn y dyfodol. Mae llawer o bobl yn ystyried y cynllun hwn yn olynydd i’r cynllun Tir Mynydd ar ôl iddo ddod i ben, a throsglwyddwyd £25 miliwn o un gyllideb i’r llall yn rhan o hyn. Cred llawer o ffermwyr fod y ffaith fod y cyfnod ymgeisio wedi bod ar gau ers peth amser yn eu bradychu braidd, ac felly, a fyddai’n cytuno â mi ei bod yn hanfodol bwysig ei fod yn cael ei ailagor?

I’ve had those discussions with the farmers myself, certainly over the summer at the agricultural shows I visited, and with individual farmers, and we are working very hard to ensure that funding gets to them as quickly as possible.

Rwyf wedi cael y trafodaethau hynny gyda’r ffermwyr fy hun, yn sicr mewn sioeau amaethyddol yr ymwelais â hwy yn ystod yr haf, a chyda ffermwyr unigol, ac rydym yn gweithio’n galed iawn i sicrhau bod cyllid yn eu cyrraedd cyn gynted â phosibl.

Thank you. Moving to another environmental scheme—section 15 agreements for sites of special scientific interest. On average, farmers get about £2,175 a year in payments under these agreements, and they are absolutely vital for the protection of landscape, wildlife and the environment. There is a budget cut from 2011 of about a quarter of the budget. In August, Natural Resources Wales said only about 118 of 172 individual management agreements up for renewal this year are likely to be given a new contract. Is the Cabinet Secretary able to give us any further information on this and would she agree with me that it would certainly be very advantageous not just to the farmers themselves, but also to anybody interested in rural life particularly in the uplands that they should be renewed?

Diolch. Gan symud at gynllun amgylcheddol arall—cytundebau adran 15 ar gyfer safleoedd o ddiddordeb gwyddonol arbennig. Ar gyfartaledd, mae ffermwyr yn cael oddeutu £2,175 y flwyddyn mewn taliadau o dan y cytundebau hyn, ac maent yn gwbl hanfodol ar gyfer diogelu tirwedd, bywyd gwyllt a’r amgylchedd. Torrwyd oddeutu chwarter y gyllideb yn 2011. Ym mis Awst, dywedodd Cyfoeth Naturiol Cymru mai oddeutu 118 yn unig o’r 172 cytundeb rheoli unigol sydd i’w hadnewyddu eleni sy’n debygol o gael contract newydd. A all Ysgrifennydd y Cabinet roi unrhyw wybodaeth bellach i ni ynglŷn â hyn ac a fyddai’n cytuno y byddai’n sicr yn fanteisiol iawn pe baent yn cael eu hadnewyddu, nid yn unig i’r ffermwyr eu hunain, ond hefyd i unrhyw un sydd â diddordeb mewn bywyd gwledig, yn enwedig yn yr ucheldir?

I don’t have that information to hand but I’m happy to write to the Member with that information.

Nid oes gennyf y wybodaeth honno wrth law ond rwy’n fwy na pharod i ysgrifennu at yr Aelod gyda’r wybodaeth honno.

Diolch, Lywydd. Cabinet Secretary, can I refer you to Part 2 of the Environment (Wales) Act 2016, which sets out a statutory framework for tackling climate change? But, at present, as you’ll know, it’s just a framework with no short-term targets or a delivery plan. Can you outline when and how you’re going to introduce these targets and an emissions reduction plan, and can you confirm that the 40 per cent reduction target of the previous Government in greenhouse gas emissions by 2020 still remains this Government’s target?

Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, a gaf fi eich cyfeirio at Ran 2 o Ddeddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016, sy’n nodi fframwaith statudol ar gyfer mynd i’r afael â newid yn yr hinsawdd? Ond ar hyn o bryd, fel y gwyddoch, fframwaith yn unig ydyw, heb unrhyw dargedau tymor byr na chynllun cyflawni. A allwch amlinellu pa bryd a sut y byddwch yn cyflwyno’r targedau hyn a chynllun i leihau allyriadau, ac a allwch gadarnhau bod targed y Llywodraeth flaenorol i leihau allyriadau nwyon tŷ gwydr 40 y cant erbyn 2020 yn parhau i fod yn darged i’r Llywodraeth hon?

I can certainly confirm that the 40 per cent reduction target by 2020 still stands absolutely for this Government also. I’m looking at the implementation of the environment Act going forward, but, again I don’t have that date to hand, but I’d be very happy to let you know.

Yn sicr, gallaf gadarnhau bod y targed i leihau 40 y cant erbyn 2020 yn bendant yn dal i sefyll ar gyfer y Llywodraeth hon hefyd. Rwy’n edrych ar weithrediad Deddf yr amgylchedd wrth symud ymlaen, ond unwaith eto, nid yw’r dyddiad hwnnw gennyf wrth law, ond byddwn yn fwy na pharod i roi gwybod i chi.

I thank the Cabinet Secretary at least for confirming on the record that the 40 per cent target is still there, because it was missing from the programme for government. But she will know that the recent report by the UK Committee on Climate Change says that we are, unfortunately, highly unlikely to meet our 40 per cent reduction target, and I do wonder how we might do that under the environment Act because the deadline for setting interim carbon budgets, which is going to be an important method of reaching that target, is not due until 2018. So, in light of the fact that we don’t have any kind of emission reduction plan and in light of the fact that she’s just told me that she doesn’t have any details in front of her, how can we have faith that that 2020 target will in fact be met?

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet, am gofnodi ei chadarnhâd o leiaf fod y targed 40 y cant yn dal yno, gan nad oedd yn rhan o’r rhaglen lywodraethu. Ond fe fydd hi’n gwybod bod adroddiad diweddar Pwyllgor y DU ar y Newid yn yr Hinsawdd yn dweud ein bod, yn anffodus, yn annhebygol iawn o gyrraedd ein targed i leihau 40 y cant, ac nid wyf yn siŵr sut y gallwn wneud hynny o dan Ddeddf yr amgylchedd gan nad yw’r cyfnod o amser ar gyfer pennu cyllidebau carbon dros dro, a fydd yn ddull pwysig o gyrraedd y targed hwnnw, i fod i ddod i ben tan 2018. Felly, o ystyried nad oes gennym unrhyw fath o gynllun i leihau allyriadau ac o ystyried ei bod hi newydd ddweud wrthyf nad oes ganddi unrhyw fanylion o’i blaen, sut y gallwn fod yn ffyddiog y bydd y targed hwnnw ar gyfer 2020 yn cael ei gyflawni?

Well, not everything is in the programme for government, I should say that, but absolutely that target still stands. But it is incredibly challenging, I wouldn’t hesitate to say that. In relation to the carbon budget, I’m currently meeting all my Cabinet colleagues to discuss how, across Government, each of their portfolios is helping to reduce our emissions. The carbon budgeting process is very important, and we’re obviously into the first one of those budgets, but that work is ongoing and I do want to reassure the Member.

Wel, nid yw popeth yn y rhaglen lywodraethu, dylwn ddweud hynny, ond mae’r targed hwnnw’n parhau. Ond mae’n anhygoel o anodd, ni fyddwn yn oedi rhag dweud hynny. O ran y gyllideb garbon, rwy’n cyfarfod â fy holl gyd-Aelodau yn y Cabinet ar hyn o bryd i drafod sut y mae pob un o’u portffolios, ar draws y Llywodraeth, yn helpu i leihau ein hallyriadau. Mae’r broses o gyllidebu carbon yn bwysig iawn, ac rydym yn amlwg wedi dechrau ar y gyntaf o’r cyllidebau hynny, ond mae’r gwaith hwnnw’n mynd rhagddo ac rwyf am dawelu meddwl yr Aelod.

I thank the Cabinet Secretary. I think we certainly noticed that the programme for government was rather thin and so it’s worth asking what is part of the Government’s programme at the moment. I certainly look forward to examining how carbon budgeting can work within the Assembly and the impact it will have on the Government’s own budget process.

But can I turn now to another Act that the previous Government passed, which is the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, and goal 7 of that Act sets out that we in Wales want to be

‘A nation, which when doing anything to improve the economic, social, environmental and cultural well-being of Wales, takes account of whether doing such a thing may make a positive contribution to global well-being’,

‘and the capacity to adapt to change (for example climate change)’.

In that context, the European Parliament on 4 October formally ratified the Paris climate change agreement on behalf of the EU. Following the decision to leave the European Union, of course, do you agree with me that it would be good for the National Assembly now to take our global responsibility seriously, as set out under goal 7 of the well-being of future generations Act, and for us as an Assembly to also formalise and formally ratify the Paris agreement?

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet. Yn sicr, credaf ein bod wedi sylwi bod y rhaglen lywodraethu braidd yn denau, ac felly mae’n werth gofyn beth sy’n rhan o raglen y Llywodraeth ar hyn o bryd. Rwy’n sicr yn edrych ymlaen at archwilio sut y gall cyllidebu carbon weithio o fewn y Cynulliad a’r effaith a gaiff ar broses gyllidebu’r Llywodraeth ei hun.

Ond a gaf fi droi yn awr at Ddeddf arall a gyflwynwyd gan y Llywodraeth flaenorol, sef Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, ac mae nod 7 o’r Ddeddf honno yn nodi ein bod ni yng Nghymru am fod yn

‘[G]enedl sydd, wrth iddi wneud unrhyw beth i wella llesiant economaidd, cymdeithasol, amgylcheddol a diwylliannol Cymru, yn ystyried a allai gwneud peth o’r fath gyfrannu’n gadarnhaol at lesiant byd-eang’,

‘ynghyd â’r gallu i addasu i newid (er enghraifft newid yn yr hinsawdd)’.

Yn y cyd-destun hwnnw, ar 4 Hydref, cadarnhaodd Senedd Ewrop gytundeb newid yn yr hinsawdd Paris yn ffurfiol ar ran yr UE. Yn dilyn y penderfyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd, wrth gwrs, a ydych yn cytuno y byddai’n beth da yn awr i’r Cynulliad Cenedlaethol fod o ddifrif ynglŷn â’n cyfrifoldeb byd-eang, fel y nodir o dan nod 7 o ddeddf llesiant cenedlaethau’r dyfodol, ac i ni fel Cynulliad hefyd ffurfioli a chadarnhau cytundeb Paris yn ffurfiol?

Well, it does seem that we can’t win. Last term, we were criticised for having too big a document for our programme for government and this time we’re criticised for it being too thin. Perhaps next time the Welsh Labour Government will have the absolute perfect one. I think that you do raise an important issue around Paris, and I will be representing Wales at the COP22 in Marrakech next month, but I think this is certainly something we can have discussions on because it is very important that we show that we’re very happy to play our full part.

Wel, ymddengys na allwn ennill. Y tymor diwethaf, cawsom ein beirniadu am gael dogfen rhy fawr ar gyfer ein rhaglen lywodraethu, a’r tro hwn rydym yn cael ein beirniadu am ei bod yn rhy denau. Y tro nesaf, efallai y bydd gan Lywodraeth Lafur Cymru yr un gwbl berffaith. Credaf eich bod yn nodi mater pwysig ynglŷn â Pharis, a byddaf yn cynrychioli Cymru yn y COP22 ym Marrakech y mis nesaf, ond credaf fod hyn yn sicr yn rhywbeth y gallwn gael trafodaethau yn ei gylch gan ei bod yn bwysig iawn i ni ddangos ein bod yn fwy na pharod i chwarae ein rhan.

Cymunedau Gwledig

Rural Communities

3. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am flaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer cymunedau gwledig ledled Canol De Cymru yn y Pumed Cynulliad? OAQ(5)0041(ERA)

3. Will the Minister make a statement on her Welsh Government’s priorities for the fifth Assembly for rural communities across South Wales Central? OAQ(5)0041(ERA)

We have been absolutely clear about our commitment to provide support to deliver successful and sustainable rural communities across Wales. We co-finance our rural development programme with the European Union and so expect the UK Government to provide an unconditional guarantee to fund all projects contracted under the programme for their lifetime.

Rydym wedi bod yn hollol glir ynglŷn â’n hymrwymiad i ddarparu cymorth i sicrhau cymunedau gwledig llwyddiannus a chynaliadwy ledled Cymru. Rydym yn cyd-ariannu ein rhaglen datblygu gwledig gyda’r Undeb Ewropeaidd ac felly’n disgwyl i Lywodraeth y DU ddarparu gwarant ddiamod y byddant yn cyllido pob prosiect dan gontract o dan y rhaglen drwy gydol eu hoes.

Thank you, Cabinet Secretary, for that answer. One of the things that was brought in in the third Assembly by the Presiding Officer, when she was rural affairs Minister, was a change to the planning system for rural dwellings under TAN 6. I appreciate that planning isn’t in your portfolio of responsibilities—

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet, am yr ateb hwnnw. Un o’r pethau a gyflwynwyd gan y Llywydd yn y trydydd Cynulliad, pan oedd yn Weinidog dros faterion gwledig, oedd newid i’r system gynllunio ar gyfer anheddau gwledig o dan nodyn cyngor technegol 6. Rwy’n sylweddoli nad yw cynllunio yn eich portffolio o gyfrifoldebau—

It is; better still then—the question has more relevance than I thought it was going to have. [Laughter.] Being a regional Member, I have three different councils in South Wales Central that interpret that planning guidance in very different ways, they do. For succession in farm businesses, but also for rural businesses, this provision within the planning system is of vital consideration to allow businesses to move forward. Are you minded, Cabinet Secretary, to do a review of how TAN 6 is being implemented across Wales because, obviously, consistency is vital so that businesses do not feel that they are being hindered in the succession planning or in just being able to expand their businesses and diversify into other areas?

Mae’n rhan ohono; gwell fyth felly—mae’r cwestiwn yn fwy perthnasol nag y credwn. [Chwerthin.] A minnau’n Aelod rhanbarthol, mae gennyf dri chyngor gwahanol yng Nghanol De Cymru sy’n dehongli’r canllawiau cynllunio hynny mewn ffyrdd gwahanol iawn. Ar gyfer olyniaeth mewn busnesau fferm, ond hefyd ar gyfer busnesau gwledig, mae’r ddarpariaeth hon yn y system gynllunio yn ystyriaeth hanfodol i ganiatáu i fusnesau symud ymlaen. Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych yn ystyried cynnal adolygiad o’r modd y mae TAN 6 yn cael ei roi ar waith ledled Cymru oherwydd, yn amlwg, mae cysondeb yn hanfodol fel nad yw busnesau’n teimlo eu bod yn cael eu llesteirio wrth gynllunio ar gyfer olyniaeth neu o ran gallu ehangu eu busnesau ac arallgyfeirio i feysydd eraill?

I can say that, yes, I am responsible for planning. Certainly, in my discussions with farmers, they haven’t raised too many concerns about TAN 6. In fact, they are very grateful and happy that it’s there. But I think that consistency is absolutely correct, and obviously we have 25 planning authorities across Wales and, with anything like that, I think you always get a level of inconsistency. I think the Planning (Wales) Act 2015, as we take that forward, will help in that way. But I’m very happy to look at anything that I think will improve planning going forward.

Gallaf ddweud fy mod yn gyfrifol am gynllunio, ydw. Yn sicr, yn fy nhrafodaethau â ffermwyr, nid ydynt wedi crybwyll gormod o bryderon ynglŷn â TAN 6. Yn wir, maent yn ddiolchgar iawn ac yn hapus ei fod yno. Ond rwy’n credu bod cysondeb yn hollol gywir, ac yn amlwg mae gennym 25 o awdurdodau cynllunio ledled Cymru, a chydag unrhyw beth o’r fath, credaf y bydd yna bob amser lefel o anghysondeb. Rwy’n credu y bydd Deddf Cynllunio (Cymru) 2015, wrth i ni fwrw ymlaen â hi, yn helpu o ran hynny. Ond rwy’n fwy na pharod i edrych ar unrhyw beth y credaf y bydd yn gwella cynllunio yn y dyfodol.

Bio-ddiogelwch ar Ffermydd Cymru

Biosafety on Farms in Wales

4. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am fio-ddiogelwch ar ffermydd Cymru? OAQ(5)0044(ERA)[W]

4. Will the Minister make a statement on biosafety on farms in Wales? OAQ(5)0044(ERA)[W]

Thank you. Biosecurity is our first line of defence against serious notifiable infectious diseases like foot and mouth disease or bovine TB. It should be a vital part of daily farming life, helping to ensure that animals stay healthy and that businesses remain profitable.

Diolch. Bioddiogelwch yw rheng flaen ein hamddiffyniad yn erbyn clefydau heintus hysbysadwy difrifol fel clwy’r traed a’r genau neu TB buchol. Dylai fod yn rhan hanfodol o fywyd ffermio bob dydd, gan helpu i sicrhau bod anifeiliaid yn aros yn iach a bod busnesau yn parhau i fod yn broffidiol.

Diolch i chi am eich ateb. Un o’r rhwystredigaethau mwyaf y mae ffermwyr yn ei wynebu ar hyn o bryd, wrth gwrs, yw’r rheol sefyll chwe diwrnod. Mae yna lawer o sôn wedi bod gan y Gweinidog blaenorol yn y Llywodraeth ddiwethaf bod yna fwriad i symud i fodel yn seiliedig ar unedau cwarantin. A allwch chi roi diweddariad inni ar le rydych chi arni ar y datblygiad yna a pha mor fuan y byddwn ni’n gweld ffermwyr yn cael yr opsiwn o ddefnyddio’r unedau yna yn hytrach na chloi’r fferm i lawr am chwe diwrnod?

Thank you for that response. One of the major frustrations that farmers are facing at the moment is the six-day standstill rule. There’s been much talk from the previous Minister in the previous Government that it was an intention to move to a model based on quarantine units. Can you give us an update on where you are with that particular development, and how soon will we see farmers being given that option of using those units rather than closing their farms down for six days?

Yes, this has been a significant piece of work. I know my officials have been working very closely with the livestock identification advisory group on the proposals for the quarantine units and we do continue to work with our stakeholders on the delivery of the project. I think what the new arrangements will do is simplify the standstill regime by replacing complex exemptions for isolation facilities, and I anticipate now the introduction of the units to be late spring of next year.

Gallaf, mae hwn wedi bod yn waith arwyddocaol. Gwn fod fy swyddogion wedi bod yn gweithio’n agos iawn gyda’r grŵp cynghori ar adnabod da byw ar y cynigion ar gyfer yr unedau cwarantîn, ac rydym yn parhau i weithio gyda’n rhanddeiliaid ar y gwaith o gyflawni’r prosiect. Credaf mai’r hyn y bydd y trefniadau newydd yn ei wneud yw symleiddio’r drefn gwahardd symud drwy ddisodli esemptiadau cymhleth ar gyfer cyfleusterau ynysu, ac rwy’n rhagweld ar hyn o bryd y bydd yr unedau’n cael eu cyflwyno ddiwedd y gwanwyn y flwyddyn nesaf.

The ‘State of Nature 2016 Wales’ report states that land management is an important factor in conservation, as over 70 per cent of Wales is made up of farmland. Management, of course, includes safety management. The authors of the report have recently called on Welsh Government to do a number of things, including support land management that helps to maintain and enhance nature and the resilience of ecosystems, which of course are vulnerable to mistakes in terms of biosafety. What’s missing from our agri-environmental schemes to help support biodiversity—biosafety, sorry?

Mae adroddiad ‘Sefyllfa Byd Natur Cymru 2016’ yn datgan bod rheoli tir yn ffactor pwysig ym maes cadwraeth, gan fod dros 70 y cant o Gymru yn dir fferm. Mae rheoli, wrth gwrs, yn cynnwys rheoli diogelwch. Mae awduron yr adroddiad wedi galw ar Lywodraeth Cymru yn ddiweddar i wneud nifer o bethau, gan gynnwys cefnogi rheoli tir sy’n helpu i gynnal a gwella natur a gwydnwch ecosystemau, sydd wrth gwrs yn agored i niwed yn sgil camgymeriadau o ran bioddiogelwch. Beth sydd ar goll o’n cynlluniau amaeth-amgylcheddol o ran helpu i gefnogi bioamrywiaeth—bioddiogelwch, mae’n ddrwg gennyf?

I’m not aware that there’s anything missing. But if the Member thinks there is specifically, if she’d like to write to me, I’ll certainly look into it.

Nid wyf yn ymwybodol fod unrhyw beth ar goll. Ond os yw’r Aelod o’r farn fod rhywbeth penodol ar goll, os hoffai ysgrifennu ataf, byddaf yn sicr o roi sylw iddo.

Y Gyfarwyddeb Nitradau

The Nitrates Directive

5. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi’i wneud o gostau a manteision tebygol cydymffurfio â’r gyfarwyddeb nitradau ar gyfer busnesau unigol yn yr ardaloedd dynodedig arfaethedig? OAQ(5)0046(ERA)

5. What assessment has the Welsh Government made as to the likely costs and benefits of complying with the nitrates directive for individual businesses in the proposed designated areas? OAQ(5)0046(ERA)

I am currently consulting on the review of the designated areas and action programme to tackle nitrate pollution in Wales and, subject to the outcome of the consultation, I intend to introduce new legislation next year. A full regulatory impact assessment will be produced at that time.

Rwy’n ymgynghori ar hyn o bryd ar yr adolygiad o’r ardaloedd dynodedig a’r rhaglen weithredu i fynd i’r afael â llygredd nitradau yng Nghymru, ac yn amodol ar ganlyniadau’r ymgynghoriad, rwy’n bwriadu cyflwyno deddfwriaeth newydd y flwyddyn nesaf. Bydd asesiad effaith rheoleiddiol llawn yn cael ei gynhyrchu bryd hynny.

I thank the Cabinet Secretary for that answer. I was going to suggest that this regulatory impact assessment perhaps ought to be produced sooner than when she currently expects, because Welsh Ministers are committed to considering the impact of subordinate legislation on business, according to their own code of conduct, and it would be much better if this formed part of the consultation exercise itself because then the responses to the consultation would be better informed and Ministers could take better decisions as a consequence.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am yr ateb hwnnw. Roeddwn am awgrymu efallai y dylid cynhyrchu’r asesiad effaith rheoleiddiol yn gynt nag y mae’n ei ddisgwyl ar hyn o bryd, gan fod Gweinidogion Cymru wedi ymrwymo i ystyried effaith is-ddeddfwriaeth ar fusnesau, yn ôl eu cod ymddygiad eu hunain, a byddai’n llawer gwell pe bai hyn yn rhan o’r ymarfer ymgynghori ei hun gan y byddai’r ymatebion i’r ymgynghoriad yn fwy gwybodus a gallai’r Gweinidogion wneud penderfyniadau gwell o ganlyniad i hynny.

Minister, in regard to the proposals for a nitrate-vulnerable zone along the sweep of the Cleddau and above Pendine, I’ve got great concerns because, both of those areas, you only have one direction of travel—back inland. Have you given any consideration, or what efforts have your officers done to ensure or to review the potential damage that could occur to land that is just outside of the nitrate-vulnerable zone, which would not only have to spread their own slurry, but in fact be the receivers for those who are trying to ship their slurry away from the zone?

Weinidog, o ran y cynigion ar gyfer parth perygl nitradau ar hyd afon Cleddau ac uwchben Pentywyn, mae gennyf bryderon mawr, oherwydd yn y ddwy ardal, un cyfeiriad teithio yn unig sydd yno—yn ôl tua’r tir. A ydych wedi rhoi unrhyw ystyriaeth, neu pa ymdrechion y mae eich swyddogion wedi eu gwneud, i sicrhau neu i adolygu’r niwed posibl a allai ddigwydd i’r tir yn union y tu allan i’r parth perygl nitradau, a fyddai nid yn unig yn gorfod gwasgaru eu slyri eu hunain, ond mewn gwirionedd byddent yn gorfod bod yn dderbynwyr i’r rhai sy’n ceisio cludo eu slyri o’r parth?

I think part of that work was done, and one of the reasons why we’ve gone out to consultation is on the back of that. I really would urge the Member and all constituents who’ve got an interest in this to take part in the consultation, because I’m very interested to hear people’s views. If other Members or their constituents have views around different approaches they think we could take, I’m very happy to consider those also.

Credaf fod rhan o’r gwaith hwnnw wedi cael ei wneud, ac mae hynny’n un o’r rhesymau pam y gwnaethom y penderfyniad i ymgynghori ar hyn. Byddwn yn bendant yn annog yr Aelod a’r holl etholwyr sydd wedi dangos diddordeb yn hyn i gymryd rhan yn yr ymgynghoriad, gan fod gennyf ddiddordeb mawr mewn clywed barn pobl. Os oes gan Aelodau eraill neu eu hetholwyr farn ar y dulliau gwahanol y credant y gallem eu defnyddio, rwy’n fwy na pharod i’w hystyried hefyd.

Awyr Agored Gwych Cymru

The Great Welsh Outdoors

6. Pa gamau fydd yn cael eu cymryd i ehangu mynediad i awyr agored gwych Cymru? OAQ(5)0049(ERA)

6. What steps will be taken to widen access to the great Welsh outdoors? OAQ(5)0049(ERA)

The Welsh Government is keen to secure improvements in the opportunities available for people to access the outdoors. Full consideration of the range of issues raised by the earlier review is taking place but more work is needed before taking any decisions on potential new measures to increase access.

Mae Llywodraeth Cymru yn awyddus i sicrhau gwelliannau o ran y cyfleoedd sydd ar gael i bobl gael mynediad i’r awyr agored. Rhoddir ystyriaeth lawn ar hyn o bryd i’r ystod o faterion a nodwyd yn yr adolygiad cynharach, ond mae angen mwy o waith cyn gwneud unrhyw benderfyniadau ar gamau newydd posibl i gynyddu mynediad.

I wondered, Minister, if you could provide the Chamber with a greater degree of detail on the timelines, because I know that there is a great deal of frustration in terms of taking this work forward, which has been debated and considered for quite some time. Later on, we’ll be talking about how we get Wales more physically active and healthy, and I think a major part of that is opening up the great Welsh outdoors to a greater extent than is currently the case.

Tybed hefyd, Weinidog, a allwch roi mwy o fanylion i’r Siambr ynglŷn â’r amserlenni, oherwydd gwn fod llawer iawn o rwystredigaeth o ran bwrw ymlaen â’r gwaith hwn, sydd wedi cael ei drafod a’i ystyried ers peth amser. Yn nes ymlaen, byddwn yn siarad ynglŷn â sut y mae sicrhau bod Cymru’n fwy egnïol yn gorfforol ac yn iachach, a chredaf mai rhan fawr o hynny yw agor amgylchedd awyr agored gwych Cymru i raddau mwy nag ar hyn o bryd.

Thank you. You’ll be aware we had a significant number of responses to the Green Paper—I think it was approaching 6,000, if I remember rightly—so it’s taking some time to have a look at all of them. But I did recently provide national parks and areas of outstanding natural beauty with an additional just over £0.5 million so that they could look at their priority outdoor recreations. I think people do absolutely appreciate the outdoors, and it’s great to see. I know in my own constituency, I was in Maes y Pant quarry in Gresford, where you see these outdoor gyms coming up, and I’ve seen a few all over Wales. So, it’s really good to see things like that being done. I think we need to consider very carefully the way forward, and I would hope that I will be bringing something forward early next year.

Diolch. Fe fyddwch yn ymwybodol ein bod wedi derbyn nifer sylweddol o ymatebion i’r Papur Gwyrdd—credaf fod bron 6,000 ohonynt, os cofiaf yn iawn—felly mae’n cymryd peth amser i edrych ar bob un ohonynt. Ond yn ddiweddar, darparais ychydig dros £0.5 miliwn yn ychwanegol i barciau cenedlaethol ac ardaloedd o harddwch naturiol eithriadol er mwyn iddynt edrych ar eu blaenoriaethau o ran gweithgareddau hamdden awyr agored. Credaf fod pobl yn llwyr werthfawrogi’r awyr agored, ac mae’n wych gweld hynny. Rwy’n gwybod yn fy etholaeth fy hun, roeddwn yn chwarel Maes y Pant yng Ngresffordd, lle y gwelwch y campfeydd awyr agored hyn yn dechrau ymddangos, ac rwyf wedi gweld rhai ym mhob rhan o Gymru. Felly, mae’n dda iawn gweld pethau felly’n digwydd. Credaf fod angen i ni ystyried y ffordd ymlaen yn ofalus iawn, a gobeithiaf allu cyflwyno rhywbeth yn gynnar y flwyddyn nesaf.

Ymhellach i’r ateb hwnnw, ac ar yr un trywydd â John Griffiths, a dweud y gwir, a allaf eich gwthio ymhellach, a dweud y gwir, achos mae’r mater hwn yn hanfodol bwysig yn nhermau iechyd? Rwy’n gwybod ein bod ni’n sôn am faterion amgylcheddol yn fan hyn, ond yn naturiol mae croestoriad yn fan hyn a bydd yna fudd pellgyrhaeddol i’r gwasanaeth iechyd. Fel meddygon, rydym ni wastad yn argymell, ‘Ewch allan i gerdded’. Wel, mae hynny llawer iawn yn haws os yw’r llwybrau yna’n barod.

Further to that response, and on the same path as John Griffiths, I would like to press you further, because this is vitally important in terms of health. I know we’re talking about environmental issues here, but obviously there is an overlap here and there will be far-reaching benefit to the health service, because, as doctors, we’re always recommending people to go out walking. Well, it makes much easier if the paths are already there.

Yes, absolutely. Dr Lloyd makes a very important point there, I think. You’ll be aware that we had an assessment of the health benefits of walking on the Wales coastal path back in 2014, and that concluded the economic value associated with improved health through walking on the coastal path was £18.3 million back then. So, absolutely, we can fully appreciate that is the case. And, again, we are doing significant work and putting significant funding into this issue.

Yn bendant. Credaf fod Dr Lloyd yn gwneud pwynt pwysig iawn. Fe wyddoch ein bod wedi cynnal asesiad o fanteision iechyd cerdded ar lwybr arfordir Cymru yn ôl yn 2014, a daeth hwnnw i’r casgliad fod y gwerth economaidd a oedd yn gysylltiedig ag iechyd gwell drwy gerdded ar lwybr yr arfordir yn £18.3 miliwn bryd hynny. Felly, yn bendant, gallwn dderbyn bod hynny’n wir. Ac unwaith eto, rydym yn gwneud gwaith arwyddocaol ac yn rhyddhau cyllid sylweddol tuag at y mater hwn.

Increasing access to the countryside could deliver significant benefits in improving the health and well-being of the public. However, concerns have been expressed that unrestricted access to the countryside could cause environmental and economic damage. Does the Cabinet Secretary recognise these concerns, and how will she ensure widening access will take into account the need to maintain a viable working countryside in Wales?

Gallai cynyddu mynediad i gefn gwlad sicrhau manteision sylweddol o ran gwella iechyd a lles y cyhoedd. Fodd bynnag, mynegwyd pryderon y gallai mynediad digyfyngiad i gefn gwlad achosi difrod amgylcheddol ac economaidd. A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cydnabod y pryderon hyn, a sut y mae am sicrhau y bydd y broses o ehangu mynediad yn ystyried yr angen i gynnal cefn gwlad gweithredol a hyfyw yng Nghymru?

Yes, absolutely, I recognise those concerns and you won’t be surprised that, in my portfolio, I get it from both sides. I think that is the absolute point: it’s about a balance between widening access and ensuring that we protect the environment also.

Ydw, yn bendant, rwy’n cydnabod y pryderon hynny ac ni fyddwch yn synnu, yn fy mhortffolio, fy mod yn ei chael hi o’r ddwy ochr. Credaf mai dyna’r holl bwynt: mae’n ymwneud â chydbwysedd rhwng ehangu mynediad a sicrhau ein bod yn diogelu’r amgylchedd hefyd.

Thanks, Minister, for your earlier answers, and I was pleased that you mentioned the Wales coastal path, which we’ve had since 2012, and that’s a great step forward. But, of course, many of the near 900 miles are blighted by coastal erosion, which was also mentioned in an earlier debate today—or question. I wondered what measures you could take to maintain access to the paths in light of the erosion, which particularly affects the path between Penarth and Barry in my area.

Diolch am eich atebion yn gynharach, Weinidog, ac roeddwn yn falch eich bod wedi crybwyll llwybr arfordir Cymru, sydd wedi bod ar gael i ni ers 2012, ac mae hwnnw’n gam mawr ymlaen. Ond wrth gwrs, mae llawer iawn o’r bron i 900 milltir yn cael ei ddifetha gan erydu arfordirol, a grybwyllwyd hefyd mewn dadl gynharach heddiw—neu gwestiwn. Tybed pa gamau y gallech eu rhoi ar waith i gynnal mynediad i’r llwybrau o ystyried yr erydu, sy’n effeithio’n benodol ar y llwybr rhwng Penarth a’r Barri yn fy ardal i.

Well, that is obviously a very important piece of work and, at the moment, we are drawing together with local authorities the £150 million coastal-risk-management programme for that purpose.

Wel, mae hwnnw’n amlwg yn waith pwysig iawn, ac ar hyn o bryd, rydym yn llunio rhaglen reoli perygl arfordirol gwerth £150 miliwn ar y cyd ag awdurdodau lleol at y diben hwnnw.

Can I thank the Cabinet Secretary for her response previously on this? The active travel plan, which I referred to yesterday, in fact, in relation to road safety around schools, also places an expectation on local authorities in Wales to start drawing up maps of proposed new networks for walking and cycling routes. In Merthyr Tydfil and Rhymney, as you probably know, there are already excellent facilities such as the Taff, Bargoed and BikePark Wales encouraging walking and cycling in that area. But can I ask the Cabinet Secretary: does she believe that the active travel plan requirements provide a golden opportunity for local authorities to look at potentially widening access to the great Welsh outdoors, in consultation with those already providing such activities?

A gaf fi ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei hymateb yn flaenorol ar hyn? Mae’r cynllun teithio llesol, y cyfeiriais ato ddoe, mewn gwirionedd, mewn perthynas â diogelwch ar y ffyrdd o gwmpas ysgolion, hefyd yn disgwyl i awdurdodau lleol yng Nghymru ddechrau llunio mapiau o rwydweithiau newydd arfaethedig ar gyfer llwybrau cerdded a beicio. Ym Merthyr Tudful a Rhymni, fel y gwyddoch mae’n debyg, ceir cyfleusterau rhagorol eisoes megis afon Taf, afon Bargoed a BikePark Wales sy’n hybu cerdded a beicio yn yr ardal honno. Ond a gaf fi ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet: a yw’n credu bod gofynion y cynllun teithio llesol yn darparu cyfle ardderchog i awdurdodau lleol edrych ar y posibilrwydd o ehangu mynediad i awyr agored gwych Cymru, mewn ymgynghoriad â’r rhai sydd eisoes yn darparu gweithgareddau o’r fath?

Yes, absolutely I do. The Act doesn’t sit within my portfolio—it sits within Rebecca Evans’s—but I’d be very happy to do some further work with Rebecca on that issue.

Ydw, yn bendant. Nid yw’r Ddeddf yn rhan o fy mhortffolio—mae’n rhan o un Rebecca Evans—ond byddwn yn fwy na pharod i wneud rhywfaint o waith pellach gyda Rebecca ar y mater hwnnw.

Arddangosfeydd Symudol o Anifeiliaid

Mobile Animal Exhibits

7. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd mewn perthynas ag arddangosfeydd symudol o anifeiliaid, gan gynnwys anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau teithiol? OAQ(5)0052(ERA)

7. What action is the Welsh Government taking in relation to mobile animal exhibits, including wild animals in travelling circuses? OAQ(5)0052(ERA)

Thank you. The scientific literature review submitted earlier this year identified welfare considerations on the use of wild animals in travelling circuses and in corporate events, entertainment and educational settings. I’ve written to UK Ministers and I’m considering all options, and will make a statement before the Christmas recess.

Diolch. Nododd yr adolygiad o lenyddiaeth wyddonol a gyflwynwyd yn gynharach eleni ystyriaethau lles mewn perthynas â’r defnydd o anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau teithiol ac mewn digwyddiadau corfforaethol, adloniant a lleoliadau addysgol. Rwyf wedi ysgrifennu at Weinidogion y DU, ac rwy’n ystyried pob opsiwn, a byddaf yn gwneud datganiad cyn toriad y Nadolig.

Thank you, Minister, and I’m aware that Wales is leading the way in this area and that your predecessor commissioned a report by Professor Stephen Harris to try and tackle some of these issues. Can you update us on what kind of considerations you are looking at with a view to improving the health and safety of such animals?

Diolch, Weinidog, ac rwy’n ymwybodol fod Cymru’n arwain y ffordd yn y maes hwn a bod eich rhagflaenydd wedi comisiynu adroddiad gan yr Athro Stephen Harris i geisio mynd i’r afael â rhai o’r materion hyn. A allwch roi’r wybodaeth ddiweddaraf i ni ynglŷn â pha fath o ystyriaethau rydych yn edrych arnynt, gyda golwg ar wella iechyd a diogelwch anifeiliaid o’r fath?

I thank the Member for that question. Professor Harris identified in his report that a large number of captive wild animals are being used in, as I say, corporate entertainment and in educational settings. To be honest, that area concerns me more, because I think that we don’t know the numbers that are being used or anything about their welfare. You will have seen the approach taken in England. There’s been a recent announcement in Scotland that they’re going to introduce legislation in 2018. We don’t have the powers in this area, so I have written to Department for Environment, Food and Rural Affairs Ministers to start those discussions to see what work we can take forward. And, as I say, I will bring forward a statement before Christmas.

Diolch i’r Aelod am ei chwestiwn. Nododd yr Athro Harris yn ei adroddiad fod nifer fawr o anifeiliaid gwyllt caeth yn cael eu defnyddio, fel y dywedais, mewn adloniant corfforaethol ac mewn lleoliadau addysgol. I fod yn onest, mae’r maes hwnnw’n peri mwy o bryder i mi, am fy mod yn credu nad ydym yn gwybod faint ohonynt sy’n cael eu defnyddio nac unrhyw beth am eu lles. Fe fyddwch wedi gweld yr hyn sy’n cael ei wneud yn Lloegr. Cafwyd cyhoeddiad yn yr Alban yn ddiweddar eu bod yn mynd i gyflwyno deddfwriaeth yn 2018. Nid oes gennym bwerau yn y maes hwn, felly rwyf wedi ysgrifennu at Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig er mwyn dechrau’r trafodaethau hynny i weld pa waith y gallwn fwrw ymlaen ag ef. Ac fel y dywedais, byddaf yn cyflwyno datganiad cyn y Nadolig.

Cabinet Secretary, I was wondering if the Welsh Government would consider taking a more legislation-based approach to animal welfare in this Assembly. I remember in the last Assembly, sitting on the Petitions Committee, that we received a petition calling for an animal abuse register, which would obviously incorporate those in circuses, should it be required. The Minister at the time wrote to the committee to say that the Welsh Government wasn’t considering it then, but I’m wondering if you would at least commit to investigating the idea, given the benefits it could deliver not only for animal welfare but in actually profiling perpetrators in other circumstances. We know, if you do abuse an animal, you potentially may go on to abuse human beings in the future. I think it’s something that we should consider as very important.

Ysgrifennydd y Cabinet, tybed a fyddai Llywodraeth Cymru yn ystyried mabwysiadu ymagwedd sy’n fwy seiliedig ar ddeddfwriaeth o ran lles anifeiliaid yn y Cynulliad hwn. Cofiaf yn y Cynulliad diwethaf, pan oeddwn yn aelod o’r Pwyllgor Deisebau, ein bod wedi cael deiseb yn galw am gofrestr cam-drin anifeiliaid, a fyddai’n cynnwys anifeiliaid mewn syrcasau, pe bai gofyn wrth gwrs. Ysgrifennodd y Gweinidog ar y pryd at y pwyllgor i ddweud nad oedd Llywodraeth Cymru yn ystyried hynny ar y pryd, ond tybed a fyddech o leiaf yn ymrwymo i archwilio’r syniad, o ystyried y manteision y gallai eu sicrhau, nid yn unig o ran lles anifeiliaid, ond o ran proffilio tramgwyddwyr mewn amgylchiadau eraill. Os ydych yn cam-drin anifail, gwyddom y gallech o bosibl fynd ymlaen i gam-drin pobl yn y dyfodol. Credaf ei fod yn rhywbeth y dylem ei ystyried yn fater pwysig iawn.

I haven’t considered introducing legislation. We are looking at the different codes of practice we have for different animals, and certainly it’s something that I’ve asked the chief veterinary officer and officials to monitor. But I’m very happy to look at the point you raised; I think that’s a very interesting point about, as you say, perpetrators with animals. I certainly will be very happy to look at that, yes.

Nid wyf wedi ystyried cyflwyno deddfwriaeth. Rydym yn edrych ar y gwahanol godau ymarfer sydd gennym ar gyfer gwahanol anifeiliaid, ac yn sicr mae’n rhywbeth rwyf wedi gofyn i’r prif swyddog milfeddygol a swyddogion ei fonitro. Ond rwy’n fwy na pharod i edrych ar y pwynt a grybwyllwyd gennych; credaf ei fod yn bwynt diddorol iawn, fel y dywedwch, ynglŷn â thramgwyddwyr gydag anifeiliaid. Rwy’n sicr yn hapus i edrych ar hynny, ydw.

The Welsh Conservatives are committed to ending the use of wild animals in circuses. Does the Cabinet Secretary agree with me that laws relating to the welfare of animals, whether they are domestic pets, farm livestock or wildlife, would benefit from being consolidated into a single Act of this Assembly to ensure greater protection and enforcement in Wales?

Mae Ceidwadwyr Cymru wedi ymrwymo i roi diwedd ar ddefnyddio anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau. A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno y byddai deddfau sy’n ymwneud â lles anifeiliaid, boed yn anifeiliaid anwes, anifeiliaid fferm neu fywyd gwyllt, yn elwa o gael eu cyfuno’n un Ddeddf Cynulliad er mwyn sicrhau mwy o ddiogelwch a gorfodaeth yng Nghymru?

I think the way society treats its animals says a lot about it, and I’ve just been over—. I was very pleased to sponsor the RSPCA event bringing forward awards for community work going on across our public sector in relation to animal welfare, and it’s clear we are a nation of animal lovers. I haven’t looked at bringing forward one piece of legislation. As I mentioned in my previous answer to Bethan Jenkins, I am looking at the codes of practice, what needs to be reviewed, what needs to be refreshed, and we can certainly monitor them. You will have heard my earlier answer to Lynne Neagle regarding wild animals in circuses and mobile animal exhibits, because I think that is an area that we don’t know much about, and I really want to see a significant piece of work in that area.

Credaf fod y ffordd y mae cymdeithas yn trin ei hanifeiliaid yn dweud llawer amdani, ac rwyf newydd fod draw—. Roeddwn yn falch iawn o noddi digwyddiad yr RSPCA i gyflwyno gwobrau am waith cymunedol sy’n digwydd ar draws ein sector cyhoeddus mewn perthynas â lles anifeiliaid, ac mae’n amlwg ein bod yn genedl sy’n hoff o anifeiliaid. Nid wyf wedi ystyried y posibilrwydd o gyflwyno un ddeddf. Fel y soniais yn fy ateb blaenorol i Bethan Jenkins, rwy’n edrych ar y codau ymarfer, beth sydd angen ei adolygu, beth sydd angen ei ddiweddaru, ac yn sicr, gallwn eu monitro. Byddwch wedi clywed fy ateb cynharach i Lynne Neagle ynglŷn ag anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau ac arddangosfeydd symudol o anifeiliaid, oherwydd credaf ei fod yn faes nad ydym yn gwybod llawer amdano, a hoffwn yn fawr weld gwaith sylweddol yn cael ei wneud yn y maes hwnnw.

Tân yn Safle South Wales Wood Recycling

Fire at the South Wales Wood Recycling Site

8. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ymchwiliad Cyfoeth Naturiol Cymru i’r tân yn safle South Wales Wood Recycling ger Heol y Cyw? OAQ(5)0039(ERA)

8. Will the Minister make a statement on the Natural Resources Wales investigation into the fire at South Wales Wood Recycling’s site near Heol y Cyw? OAQ(5)0039(ERA)

Natural Resources Wales await the outcome of the South Wales Fire and Rescue Service and police investigation into the cause of the fire. They are reviewing the site’s management systems including those for stockpiling waste and will be increasing inspections of the facility.

Mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn aros am ganlyniad ymchwiliad Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru a’r heddlu i achos y tân. Maent yn adolygu systemau rheoli’r safle, gan gynnwys y rhai ar gyfer pentyrru gwastraff, a byddant yn cynyddu arolygiadau o’r cyfleuster.

Thank you for the answer. I’m afraid I missed the short debate by Huw Irranca-Davies on this issue, because I was chairing a cross-party group, but I’d like to put on record that I support all of his proposals, particularly those regarding directors and restricting legal challenges to stop notices, not least because it may be of benefit in other ways, such as in opencast mining. So, I was heartened by the Cabinet Secretary’s response when she said she would be considering at least some of those proposals in one form or another.

The issue that I personally have from constituents in that particular area is that one of the senior members of Bridgend County Borough Council, in the cabinet, is also a company secretary to this particular firm. So, is there an argument that, if there is any refresh of regulations, that they should prevent those responsible for enforcement from being involved in any business that may have enforcement action taken against it? Will you look into this please?

Diolch am eich ateb. Ofnaf i mi golli’r ddadl fer gan Huw Irranca-Davies ar y mater hwn, gan fy mod yn cadeirio grŵp trawsbleidiol, ond hoffwn gofnodi fy mod yn cefnogi pob un o’i argymhellion, yn enwedig y rhai ynglŷn â chyfarwyddwyr a chyfyngu heriau cyfreithiol i hysbysiadau atal, nid yn lleiaf oherwydd y gallai hynny fod o fudd mewn ffyrdd eraill, megis mewn cloddio glo brig. Felly, cefais fy nghalonogi gan ymateb Ysgrifennydd y Cabinet pan ddywedodd y byddai’n ystyried rhai o’r argymhellion hynny, o leiaf, ar ryw ffurf neu’i gilydd.

Y mater sy’n cael ei ddwyn i fy sylw i’n bersonol gan etholwyr yn yr ardal honno yw bod un o uwch aelodau Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr, yn y cabinet, hefyd yn ysgrifennydd y cwmni penodol hwn. Felly, a oes dadl, pe bai rheoliadau’n cael eu diweddaru, y dylent atal rhai sy’n gyfrifol am orfodi rhag bod yn rhan o unrhyw fusnes a allai wynebu camau gorfodi? A wnewch chi edrych ar hyn os gwelwch yn dda?

We did have a very good short debate brought forward by my colleague Huw Irranca-Davies, and other Assembly Members also contributed to it. I am going to meet with Huw Irranca-Davies. I came forward with some proposals, as did he, and I’m going to look at all options going forward.

Cawsom ddadl fer dda iawn gan fy nghyd-Aelod, Huw Irranca-Davies, a chyfrannodd Aelodau eraill o’r Cynulliad ati hefyd. Rwy’n mynd i gyfarfod â Huw Irranca-Davies. Cyflwynais rai argymhellion, fel y gwnaeth ef, a byddaf yn edrych ar yr holl opsiynau yn y dyfodol.

Having spoken to residents in the area and Natural Resources Wales to discuss the ongoing situation, I think it’s clear that change is needed and I thank you for your response to the short debate last week. In the meantime, though, have you considered using your powers under section 61 of the Environmental Permitting (England and Wales) Regulations 2010 to issue a direction to Natural Resources Wales to use its own powers in a specified manner? Those powers do include the power to suspend a licence.

Ar ôl siarad â thrigolion yn yr ardal a Cyfoeth Naturiol Cymru i drafod y sefyllfa sy’n mynd rhagddi, credaf ei bod yn amlwg fod angen newid, a diolch am eich ymateb i’r ddadl fer yr wythnos diwethaf. Yn y cyfamser, fodd bynnag, a ydych wedi ystyried defnyddio eich pwerau o dan adran 61 o Reoliadau Trwyddedu Amgylcheddol (Cymru a Lloegr) 2010 i roi cyfarwyddyd i Cyfoeth Naturiol Cymru ddefnyddio ei bwerau ei hun mewn modd penodol? Mae’r pwerau hynny’n cynnwys y pŵer i atal trwydded.

I haven’t specifically looked at that, but I absolutely agree with you that change is needed and, as I say, those discussions will start now. I’ve asked officials to make this a priority, because, clearly, the short debate, I think, threw up a lot of issues that we need to address. But you have my assurance that we will be looking to change things going forward.

Nid wyf wedi edrych ar hynny’n benodol, ond cytunaf yn llwyr â chi fod angen newid, ac fel y dywedaf, bydd y trafodaethau hynny’n dechrau yn awr. Rwyf wedi gofyn i swyddogion wneud hyn yn flaenoriaeth, oherwydd yn amlwg, credaf fod y ddadl fer wedi tynnu sylw at lawer o faterion y mae angen i ni fynd i’r afael â hwy. Ond rwy’n eich sicrhau y byddwn yn ceisio newid pethau yn y dyfodol.

Thank you for the answers, Cabinet Secretary, and I also endorse the issues and the need to change regulations. But let’s look beyond the issue of the stockpile at Heol y Cyw, because there are many biomass plants that operate similar stockpiles—I’ve got two in my constituency, and a third one is proposed, one of the biggest in Wales. We want to also ensure that the planning regulations look very carefully at these proposals to ensure that, as planning development takes place, these conditions are placed upon any developer to ensure that this doesn’t happen within a situation like that.

Diolch am yr atebion, Ysgrifennydd y Cabinet, ac rwyf innau hefyd yn cefnogi’r materion a’r angen i newid rheoliadau. Ond gadewch i ni edrych y tu hwnt i fater pentyrru yn Heol-y-Cyw, gan fod llawer o safleoedd biomas yn gweithredu trefn bentyrru o’r fath—mae dau yn fy etholaeth, a thrydydd yn yr arfaeth, un o’r rhai mwyaf yng Nghymru. Rydym hefyd yn awyddus i sicrhau bod y rheoliadau cynllunio’n edrych yn ofalus iawn ar yr argymhellion hyn i sicrhau, wrth ddatblygu cynlluniau, fod yr amodau hyn yn cael eu gosod ar ddatblygwyr er mwyn sicrhau nad yw hyn yn digwydd mewn sefyllfa fel honno.

Yes, absolutely. I’m very happy to do that. It’s really important that the proposals we bring forward are appropriate and pertinent.

Yn hollol. Rwy’n fwy na pharod i wneud hynny. Mae’n bwysig iawn fod y cynigion rydym yn eu cyflwyno yn briodol ac yn berthnasol.

Cabinet Secretary, given the number of incidents that have occurred at similar sites across Wales and concerns over the health implications of the large amounts of particulate matter generated in this type of facility, will the Welsh Government now consider introducing a moratorium on this type of plant? Will you also consider introducing tougher monitoring on existing licence holders and more stringent penalties for licence breaches in future?

Ysgrifennydd y Cabinet, o ystyried nifer y digwyddiadau a welwyd mewn safleoedd tebyg ledled Cymru a phryderon ynglŷn â goblygiadau iechyd y cyfeintiau mawr o ddeunydd gronynnol a gynhyrchir yn y math hwn o gyfleuster, a fydd Llywodraeth Cymru yn awr yn ystyried cyflwyno moratoriwm ar y math hwn o safle? A wnewch chi hefyd ystyried cyflwyno prosesau monitro llymach ar gyfer deiliaid trwyddedau presennol a chosbau llymach am dorri amodau trwyddedau yn y dyfodol?

As I said in my answer to Suzy Davies, I absolutely accept change is needed. I know you participated in the short debate, so you will have heard my answers. So, we’re looking at all options going forward.

Fel y dywedais yn fy ateb i Suzy Davies, rwy’n derbyn yn llwyr fod angen newid. Gwn eich bod wedi cymryd rhan yn y ddadl fer, felly fe fyddwch wedi clywed fy atebion. Felly, rydym yn edrych ar yr holl opsiynau ar gyfer y dyfodol.

Y Grid Cenedlaethol (Ynys Môn)

The National Grid (Ynys Môn)

9. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am effaith amgylcheddol cynlluniau’r Grid Cenedlaethol ar draws Ynys Môn? OAQ(5)0050(ERA)[W]

9. Will the Minister make a statement on the environmental impact of the National Grid’s plans across Ynys Môn? OAQ(5)0050(ERA)[W]

There are a number of statutory requirements in place to ensure the National Grid considers the environmental impact of its proposals across Ynys Môn. The National Grid opened its latest consultation last week on the north Wales connection project to connect Wylfa Newydd to the existing grid.

Mae nifer o ofynion statudol ar waith er mwyn sicrhau bod y Grid Cenedlaethol yn ystyried effaith amgylcheddol ei argymhellion ar draws Ynys Môn. Agorodd y Grid Cenedlaethol ei ymgynghoriad diweddaraf yr wythnos diwethaf ar brosiect cysylltu gogledd Cymru i gysylltu Wylfa Newydd â’r grid presennol.

Mi fydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn ymwybodol o’r penderfyniad gan y Grid Cenedlaethol i roi gwifrau mewn twnnel o dan y Fenai. Rydym yn gobeithio gweld pont newydd yn cael ei chodi i ddeuoli pont Britannia; rwy’n siŵr y byddai’r Ysgrifennydd Cabinet yn cytuno â fi y bydd yna lai o impact amgylcheddol o roi gwifrau ar y bont honno yn hytrach na chodi pont a thyrchu twnnel. Ond hefyd, os ydy’r grid yn mynd am opsiwn y twnnel rhag niweidio amgylchedd naturiol gweledol ardal y Fenai, onid ydy’r un peth yn wir am yr angen i warchod amgylchedd naturiol gweledol Ynys Môn drwy danddaearu ar draws yr holl ynys?

The Cabinet Secretary will be aware of the decision by National Grid to place cables in a tunnel under the Menai strait. We hope to see a new bridge constructed to go with the Britannia bridge. I’m sure that the Cabinet Secretary would agree with me that there would be less environmental impact in placing those cables on that bridge, rather than actually building a bridge and digging a tunnel. But if the grid goes for the tunnel option in order to protect the natural environment of the Menai area, particularly the visual environment, isn’t the same thing true on the need to protect the natural environment of Anglesey as a whole, by undergrounding across the whole island?

The National Grid will need to complete an environment impact assessment. They need to be very sensitive to the environment, and that includes lines under the Menai strait, due to specific land designations. The First Minister is meeting the new chief executive of National Grid next week to discuss the work currently being undertaken, and that will include discussions about crossings of the Menai strait.

Bydd angen i’r Grid Cenedlaethol gwblhau asesiad o’r effaith amgylcheddol. Mae angen iddynt fod yn sensitif iawn i’r amgylchedd, ac mae hynny’n cynnwys llinellau o dan y Fenai, o ganlyniad i ddynodiadau tir penodol. Bydd y Prif Weinidog yn cyfarfod â phrif weithredwr newydd y Grid Cenedlaethol yr wythnos nesaf i drafod y gwaith sy’n cael ei wneud ar hyn o bryd, a bydd hynny’n cynnwys trafodaethau ynghylch croesfannau’r Fenai.

National Grid launched a consultation into the proposed location of pylons and a tunnel under the Menai strait on 5 October, running until 16 December, and I’m sure you’ll join me in encouraging residents to respond to that consultation. But how do you propose to address concerns expressed by the Pylon the Pressure group in north Wales that the wording of the Welsh Government’s technical advice note 8 policy document, that

‘laying high voltage cables underground is usually 6-20 times more expensive than a pole-mounted system’

is, I quote, ‘incorrect and misleading’?

Lansiodd y Grid Cenedlaethol ymgynghoriad ar leoliad arfaethedig peilonau a thwnnel o dan y Fenai ar 5 Hydref, a bydd yn mynd rhagddo tan 16 Rhagfyr. Rwy’n siŵr y gwnewch ymuno â mi i annog y trigolion lleol i ymateb i’r ymgynghoriad hwnnw. Ond sut y bwriadwch fynd i’r afael â phryderon a fynegwyd gan grŵp Pylon the Pressure yng ngogledd Cymru fod geiriad dogfen bolisi nodyn cyngor technegol 8 Llywodraeth Cymru, fod

gosod ceblau foltedd uchel o dan y ddaear fel arfer 6-20 gwaith yn fwy drud na system ar bolion

yn, a dyfynnaf, ‘anghywir ac yn gamarweiniol’?

I would encourage everyone who’s got an interest in this area to take part in the consultation. Obviously, it’s for the UK Government to consent to the National Grid’s north Wales reinforcement project, so, whilst we are involved in discussions, as I say, it is a matter for the UK Government to do that.

Byddwn yn annog pawb sydd â diddordeb yn y maes hwn i gymryd rhan yn yr ymgynghoriad. Yn amlwg, penderfyniad ar gyfer Llywodraeth y DU yw cydsynio i brosiect atgyfnerthu’r Grid Cenedlaethol yng ngogledd Cymru, felly er ein bod yn rhan o’r trafodaethau, fel y dywedais, mater i Lywodraeth y DU yw gwneud hynny.

Cefnogi Arfordir Cymru

Supporting the Welsh Coastline

10. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am flaenoriaethau ariannu Llywodraeth Cymru ar gyfer cefnogi arfordir Cymru? OAQ(5)0048(ERA)

10. Will the Minister make a statement on the Welsh Government’s funding priorities for supporting the Welsh coastline? OAQ(5)0048(ERA)

Thank you. Responding to the challenges our coastal communities face in adapting to a changing climate is a funding priority for supporting our Welsh coastline. This Government is working with local authorities preparing a £150 million programme of investment in coastal risk management.

Diolch. Mae ymateb i’r heriau sy’n wynebu ein cymunedau arfordirol wrth addasu i newid yn yr hinsawdd yn flaenoriaeth ariannol i gefnogi ein harfordir yng Nghymru. Mae’r Llywodraeth yn gweithio gydag awdurdodau lleol ar baratoi rhaglen fuddsoddi gwerth £150 miliwn ar gyfer rheoli perygl arfordirol.

Thank you, Cabinet Secretary. Although, admittedly, my constituency has a very short coastline, namely the Black Rock picnic site—[Laughter.]—which I do enjoy, I’m sure you would agree with me the Welsh coastline belongs to all of us. Many of my constituents appreciate visiting the coastline along the rest of Wales. Recently, I attended the National Trust Welsh coast event in the Senedd, and at that event I discussed with the National Trust ways that the Welsh Government can support the National Trust in developing their interest in the Welsh coastline. Can you tell us what discussions, if any, you’ve had with the National Trust regarding financial priorities for protecting our coasts? Do you still stick to the policy of managed retreat that was believed in by many of your predecessors, rather than actually properly supporting and defending our coastline from threats of erosion and global warming?

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Er, mae’n rhaid i mi gyfaddef mai arfordir byr iawn sydd yna yn fy etholaeth, sef safle picnic Black Rock—[Chwerthin.]—safle rwy’n ei fwynhau, rwy’n siŵr y byddwch yn cytuno fod arfordir Cymru yn eiddo i bob un ohonom. Mae llawer o fy etholwyr yn mwynhau ymweld â’r arfordir mewn ardaloedd eraill yng Nghymru. Yn ddiweddar, mynychais ddigwyddiad yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol yn y Senedd ar arfordir Cymru, ac yn y digwyddiad hwnnw bûm yn trafod gyda’r Ymddiriedolaeth Genedlaethol y ffyrdd y gall Llywodraeth Cymru gynorthwyo’r Ymddiriedolaeth Genedlaethol i ddatblygu eu buddiant yn arfordir Cymru. A allwch ddweud wrthym pa drafodaethau, os o gwbl, a gawsoch gyda’r Ymddiriedolaeth Genedlaethol ynglŷn â blaenoriaethau ariannol ar gyfer diogelu ein harfordiroedd? A ydych yn dal i lynu at y polisi o gilio a reolir y credai llawer o’ch rhagflaenwyr ynddo, yn hytrach na chynnal ac amddiffyn ein harfordir yn briodol mewn gwirionedd rhag bygythiadau erydu a chynhesu byd-eang ?

I did think that when I saw the question, but I do know there are interests in coastal risks in Monmouthshire, and I quite agree with you about the Black Rock picnic site. I haven’t had any specific discussions with the National Trust on this issue, but I will check if my officials have, and write to the Member.

Roeddwn yn meddwl hynny pan welais y cwestiwn, ond gwn fod yna fuddiannau ynghlwm wrth y peryglon arfordirol yn Sir Fynwy, ac rwy’n cytuno â chi am safle picnic Black Rock. Nid wyf wedi cael unrhyw drafodaethau penodol gyda’r Ymddiriedolaeth Genedlaethol ynglŷn â’r mater hwn, ond byddaf yn edrych i weld a yw fy swyddogion wedi cael trafodaethau o’r fath, ac yn ysgrifennu at yr Aelod.

Cynllun Morol Cenedlaethol i Gymru

A National Marine Plan for Wales

11. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gynllun morol cenedlaethol i Gymru? OAQ(5)0043(ERA)[W]

11. Will the Minister make a statement on a national marine plan for Wales? OAQ(5)0043(ERA)[W]

Diolch. Officials are currently drafting the first ever Welsh national marine plan. I’ve recently agreed to launch the formal consultation by the summer of next year. The plan will set out our policy for the sustainable use of the marine area for the next 20 years.

Diolch. Mae swyddogion wrthi’n drafftio’r cynllun morol cenedlaethol cyntaf erioed i Gymru. Yn ddiweddar cytunais i lansio’r ymgynghoriad ffurfiol erbyn haf y flwyddyn nesaf. Bydd y cynllun yn nodi ein polisi ar gyfer defnydd cynaliadwy o’r ardal forol ar gyfer yr 20 mlynedd nesaf.

Diolch am yr ateb, ond mae’n siŵr y byddech chi’n cytuno bod y cynllun yma yn un hir-ddisgwyliedig. Byddwn ni wedi bod yn aros amdano fe mor hir ac mae’n siomedig nad ydym ni’n mynd i’w weld e tan yr haf nesaf. Ond a wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet gadarnhau bod y cynllun yn mynd i fod yn seiliedig ar reolaeth cynefinoedd neu ecosystemau, ac mai hynny, yn fwy na’r cynllun gofodol, a fydd yn gyrru’r cynllun hwn?

Thank you for that response, but I’m sure you would agree with me that this plan is long overdue. We’ve been awaiting it now for so long and it is disappointing that we won’t see it until next summer. But would the Cabinet Secretary confirm that the plan will be based on habitat or ecosystems management, and that that, more than the spatial plan, will drive this plan?

I do appreciate that we have been waiting for this, and I have—I think I said at the committee when I came for scrutiny that it is a priority, but it’s important we get it right. It’s very complex. It’s the first one—I think we’re being pioneering in Wales, having this plan. I think it’s very important to help us manage our seas in a much more integrated way, because we are seeing much more activity in the marine area. I also wanted to take into consideration the Hendry review, and Ken Skates and I met with Charles Hendry last month. So, that’s why it’s been slightly more delayed. If we can do it earlier than next summer, I’ll be very happy to do that, but we are looking at all options.

Rwy’n sylweddoli ein bod wedi bod yn aros am hyn, ac rwyf wedi—credaf fy mod wedi dweud yn y pwyllgor wrth gael fy nghraffu fod hyn yn flaenoriaeth, ond mae’n bwysig ein bod yn ei wneud yn iawn. Mae’n gymhleth iawn. Dyma’r cyntaf—credaf ein bod yn arloesi yng Nghymru wrth gael y cynllun hwn. Credaf ei fod yn bwysig iawn i’n helpu i reoli ein moroedd mewn modd llawer mwy integredig gan ein bod yn gweld llawer mwy o weithgaredd yn yr ardal forol. Roeddwn hefyd yn awyddus i ystyried adolygiad Hendry, a chyfarfu Ken Skates a minnau â Charles Hendry y mis diwethaf. Felly, dyna pam y cafwyd ychydig mwy o oedi. Os gallwn ei wneud yn gynharach na’r haf nesaf, rwy’n fwy na pharod i wneud hynny, ond rydym yn ystyried yr holl opsiynau.

Ailgylchu yn Nwyrain De Cymru

Recycling in South Wales East

12. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am brosiectau ailgylchu yn Nwyrain De Cymru? OAQ(5)0036(ERA)

12. Will the Minister make a statement on recycling projects in South Wales East? OAQ(5)0036(ERA)

Thank you. Recycling in Wales is a success story, though there are challenges for some south-east Wales local authorities. Three local authorities failed to meet the recycling target for 2015-16. Each authority has been asked to explain why it failed to meet the target, and I will consider these explanations.

Diolch. Mae ailgylchu yng Nghymru wedi bod yn llwyddiant, er bod rhai awdurdodau lleol yn y de-ddwyrain yn wynebu heriau. Mae tri awdurdod lleol wedi methu â chyrraedd y targed ailgylchu ar gyfer 2015-16. Gofynnwyd i bob awdurdod esbonio pam nad ydynt wedi llwyddo i gyrraedd y targed, a byddaf yn ystyried yr esboniadau hyn.

Rwy’n ddiolchgar i’r Ysgrifennydd am yr ateb hwnnw. Fel mae hi’n ei ddweud, mae amrywiaeth ymhlith yr awdurdodau lleol o ran eu perfformiad gydag ailgylchu. Yn sgil datganiadau’r Llywodraeth ynglŷn â dyfodol llywodraeth leol yng Nghymru, gyda chydweithio a hyd yn oed rhanbartholi, efallai, yn digwydd, a yw hi’n rhagweld yn y dyfodol agos y bydd prosiectau ailgylchu yn digwydd ar lefel ranbarthol, neu efallai hyd yn oed yn genedlaethol, yn hytrach na chael amrywiaeth o awdurdod i awdurdod?

I’m grateful to the Cabinet Secretary for that response. As she said, there is great variety in the local authorities in terms of their performance with recycling. Given the Government’s announcement on the future of local government in Wales, with collaboration and even regionalisation going to happen, does she foresee, in the near future, that recycling projects will happen at a regional level, or even at a national level, rather than seeing that diversity from one authority to another?

Probably, going forward, that’s something that we would need to consider. At the moment, I am more interested in looking at what’s happening on a local authority basis. I mentioned that it is a real success story, recycling in Wales. We are way ahead of the game, and if we were done on an individual basis in Europe we would be fourth in the league tables. I mentioned that three have failed to reach their targets, and I have written to all the council leaders asking why this is so I can consider that. But I do think that recycling in Wales is something we should celebrate.

Mwy na thebyg fod hynny’n rhywbeth y byddai angen i ni ei ystyried yn y dyfodol. Ar hyn o bryd, mae gennyf fwy o ddiddordeb mewn edrych ar yr hyn sy’n digwydd ar lefel awdurdodau lleol. Soniais ei fod yn llwyddiant gwirioneddol, ailgylchu yng Nghymru. Rydym ymhell ar y blaen, a phe baem yn cael ein cyfrif ar sail unigol yn Ewrop, byddem yn bedwerydd yn y tablau cynghrair. Soniais fod tri wedi methu â chyrraedd eu targedau, ac rwyf wedi ysgrifennu at bob arweinydd cyngor i ofyn pam, er mwyn i mi allu ystyried hynny. Ond credaf fod ailgylchu yng Nghymru yn rhywbeth y dylem ei ddathlu.

Cymysgedd Ynni

Energy Mix

13. A wnaiff y Gweinidog amlinellu sut y bydd polisïau ynni Llywodraeth Cymru yn arwain at arallgyfeirio o ran y cymysgedd ynni? OAQ(5)0045(ERA)

13. Will the Minister outline how the Welsh government’s energy policies will lead to the diversification of the energy mix? OAQ(5)0045(ERA)

During the transition to a low-carbon economy, our policies support a diverse energy mix in Wales, which delivers an affordable secure supply to protect the most vulnerable in society at a cost that does not threaten industry and jobs.

Yn ystod y newid i economi carbon isel, mae ein polisïau’n cefnogi cymysgedd ynni amrywiol yng Nghymru, sy’n darparu cyflenwad diogel a fforddiadwy i ddiogelu’r rhai mwyaf agored i niwed mewn cymdeithas am gost nad yw’n bygwth diwydiant a swyddi.

Thank you, Cabinet Secretary. My region has been blighted by the industrialisation of wind energy as a result of TAN 8 and is being targeted for unconventional gas extraction. We will also play host to the world’s first tidal lagoon. We need a truly diverse energy mix, but renewable technology should not be treated like twentieth century power plants. Cabinet Secretary, do you agree with me that renewables have an important role to play in meeting our future energy needs, but that schemes have to be local community-backed, small-scale projects rather than large renewable power plants?

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae fy rhanbarth wedi cael ei ddifetha gan ddiwydiannu ynni gwynt o ganlyniad i TAN 8 ac mae’n cael ei dargedu ar gyfer echdynnu nwy anghonfensiynol. Hefyd bydd gennym forlyn llanw cyntaf y byd. Mae arnom angen cymysgedd ynni gwirioneddol amrywiol, ond ni ddylid trin technoleg adnewyddadwy fel gweithfeydd pŵer yr ugeinfed ganrif. Ysgrifennydd y Cabinet, a gytunwch â mi fod gan ynni adnewyddadwy rôl bwysig i’w chwarae yn diwallu ein hanghenion ynni yn y dyfodol, ond mae’n rhaid i gynlluniau fod yn brosiectau ar raddfa fach wedi’u cefnogi gan y gymuned leol yn hytrach na gorsafoedd ynni adnewyddadwy mawr?

Well, we are supportive of appropriately sited large energy investments, and that includes our onshore renewables and marine, as well as the low-carbon environmental goods and services sector. Again, I think we’ve got a really good news story here in Wales, and I work with my Cabinet colleagues under the framework set out in the Environment (Wales) Act 2016 to plan the transition to a low-carbon society in Wales, and that includes actions to decarbonise our energy sector.

Wel, rydym yn cefnogi buddsoddiadau ynni mawr sydd wedi’u lleoli’n briodol, ac mae hynny’n cynnwys ein hynni adnewyddadwy ar y tir a’r môr, yn ogystal â’r sector nwyddau a gwasanaethau amgylcheddol carbon isel. Unwaith eto, rwy’n meddwl ein bod wedi cael llwyddiant da iawn yma yng Nghymru, ac rwy’n gweithio gyda fy nghyd-Aelodau yn y Cabinet o dan y fframwaith a nodir yn Neddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016 i gynllunio’r pontio i gymdeithas carbon isel yng Nghymru, ac mae hynny’n cynnwys camau gweithredu i ddatgarboneiddio ein sector ynni.

Gwahardd Defnyddio Maglau

Banning the Use of Snares

14. A wnaiff y Gweinidog roi’r wybodaeth ddiweddaraf am wahardd defnyddio maglau yng Nghymru? OAQ(5)0047(ERA)

14. Will the Minister provide an update on banning the use of snares in Wales? OAQ(5)0047(ERA)

The Welsh Government’s code of practice on snares places the welfare of animals at its core. The code was published last year and provides clear guidance on the operation and inspection of fox snares. I would be prepared to consider taking further steps, should the code prove ineffective.

Mae lles anifeiliaid yn ganolog i god ymarfer Llywodraeth Cymru ar gyfer maglau. Cyhoeddwyd y cod y llynedd ac mae’n rhoi arweiniad clir ar y modd y caiff maglau llwynog eu defnyddio a’u harolygu. Byddwn yn barod i ystyried rhoi camau pellach ar waith, os yw’r cod yn profi’n aneffeithiol.

I thank the Cabinet Secretary for that response, which is encouraging. I am sure she’s aware that, in Wales, more than 1,000 pets and wild animals are caught every day in snares, and 370,000 animals are snared every year, according to figures from the League Against Cruel Sports. Public opinion is clearly in favour of a ban. So, can I urge her to see how the code of practice is actually operating? Certainly, there is public demand for a ban on snares, so could she look into that, please?

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei hymateb calonogol. Rwy’n siŵr ei bod yn ymwybodol fod mwy na 1,000 o anifeiliaid anwes ac anifeiliaid gwyllt yn cael eu dal mewn maglau bob dydd yng Nghymru, a chaiff 370,000 o anifeiliaid eu dal mewn maglau bob blwyddyn, yn ôl ffigurau gan y Gynghrair yn Erbyn Chwaraeon Creulon. Mae’r farn gyhoeddus yn amlwg o blaid gwaharddiad. Felly, a gaf fi ei hannog i weld sut y mae’r cod ymarfer yn gweithredu mewn gwirionedd? Yn sicr, mae galw cyhoeddus am wahardd maglau, felly a wnaiff hi edrych ar hynny, os gwelwch yn dda?

I said in an earlier answer to Mohammad Asghar that the way we treat our animals really reflects on our society’s values. As the code of practice states, snares should only be used when other control methods are not available. I am very happy to assure the Member that I will monitor it, and if it’s not effective, I will look at further action. We are also discussing with stakeholders how the code is being implemented to give me that assurance.

Dywedais mewn ateb cynharach i Mohammad Asghar fod y ffordd rydym yn trin ein hanifeiliaid mewn gwirionedd yn adlewyrchu gwerthoedd ein cymdeithas. Fel y mae’r cod ymarfer yn datgan, ni ddylid defnyddio maglau ac eithrio lle nad oes dulliau eraill o reoli ar gael. Rwy’n hapus iawn i sicrhau’r Aelod y byddaf yn ei fonitro, ac os nad yw’n effeithiol, byddaf yn edrych ar gamau pellach. Rydym hefyd yn trafod gyda rhanddeiliaid sut y mae’r cod yn cael ei weithredu er mwyn i mi gael y sicrwydd hwnnw.

Llifogydd

Flooding

15. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y camau sy’n cael eu cymryd i rwystro afonydd rhag gorlifo? OAQ(5)0038(ERA)

15. Will the Minister make a statement on the actions being taken to stop rivers flooding? OAQ(5)0038(ERA)

In my 28 June statement, I set out this Government’s approach and priorities for flood and coastal risk management. We are investing £55 million this year on reducing risk and maintaining our existing assets. This includes major work in St Asaph, Boverton, Risca, Newport and Talybont in Gwynedd.

Yn fy natganiad ar 28 Mehefin, nodais ddull gweithredu a blaenoriaethau’r Llywodraeth hon ar gyfer rheoli perygl llifogydd ac arfordiroedd. Rydym yn buddsoddi £55 miliwn eleni ar leihau risg a chynnal ein hasedau presennol. Mae hyn yn cynnwys gwaith mawr yn Llanelwy, Trebefered, Rhisga, Casnewydd a Thal-y-bont yng Ngwynedd.

First of all, Minister, can I highlight the success of the floodplain in Ynysforgan, which is not only in my constituency but is also half a mile away from where I live? It’s an area that used to be under an awful lot of flooding over a period of time, but that has now stopped because the floodplain has worked so successfully. Are there plans to bring the floodplains on to other rivers, so they can have the benefit that we’ve got in Ynysforgan?

Yn gyntaf oll, Weinidog, a gaf fi dynnu sylw at lwyddiant y gorlifdir yn Ynysforgan, sydd yn fy etholaeth, a hanner milltir yn unig o ble rwy’n byw? Mae’n ardal a arferai fod dan lawer iawn o lifogydd dros gyfnod o amser, ond mae hynny bellach wedi dod i ben oherwydd bod y gorlifdir wedi gweithio mor llwyddiannus. A oes cynlluniau i gyflwyno gorlifdiroedd ar gyfer afonydd eraill, fel y gallant gael y budd a gawn yn Ynysforgan?

I thank Mike Hedges. It’s always really good to receive positive feedback on how our flood schemes are performing, and I think the £7 million Swansea scheme is an example of how flood investment can bring multiple benefits, and, certainly, having looked at it, it brings benefits for biodiversity, for instance, and amenity improvements.

Diolch i Mike Hedges. Mae bob amser yn dda cael adborth cadarnhaol ar sut y mae ein cynlluniau llifogydd yn perfformio, ac rwy’n credu bod y cynllun £7 miliwn yn Abertawe yn enghraifft o sut y gall buddsoddiad llifogydd sicrhau manteision lluosog, ac yn sicr, ar ôl edrych arno, mae’n sicrhau manteision i fioamrywiaeth, er enghraifft, a gwelliannau i amwynderau.

Diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet.

That was a textbook question-and-answer session.

I thank the Cabinet Secretary.

Roedd honno’n batrwm o sesiwn gwestiynau.

2. 2. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant
2. 2. Questions to the Cabinet Secretary for Communities and Children

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Rwy’n symud ymlaen nawr i’r eitem nesaf ar yr agenda: cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant, a’r cwestiwn cyntaf—Lee Waters.

I now move to the next item on our agenda: questions of the Cabinet Secretary for Communities and Children, and the first question is from Lee Waters.

Tai Fforddiadwy ar gyfer Pobl Ifanc sy’n Gadael Gofal

Affordable Housing for Young Care Leavers

1. A wnaiff y Gweinidog roi’r wybodaeth ddiweddaraf am fesurau i helpu pobl ifanc sy’n gadael gofal i gael mynediad at dai fforddiadwy? OAQ(5)0052(CC)

1. Will the Minister provide an update on measures to help young care leavers access affordable housing? OAQ(5)0052(CC)

I thank the Member for his question. I am committed to doing all I can to meet the housing needs of young care leavers. Later this month I will launch a new accommodation framework for care leavers, which has been developed in partnership with Barnardo’s and Shelter Cymru to promote best practice.

Diolch i’r Aelod am ei gwestiwn. Rwyf wedi ymrwymo i wneud popeth a allaf i ateb anghenion tai pobl ifanc sy’n gadael gofal. Yn ddiweddarach y mis yma byddaf yn lansio fframwaith llety newydd ar gyfer rhai sy’n gadael gofal, fframwaith a ddatblygwyd mewn partneriaeth â Barnardos a Shelter Cymru i hyrwyddo arferion gorau.

Thank you, Minister. Last June, the Public Policy Institute for Wales warned that many young care leavers face a lack of affordable housing and an earlier cliff edge to independent living than most young people. Their report called for a national framework for accommodation and support to improve consistency of provision across Wales. Could the Minister update us on how their report is being addressed?

Diolch yn fawr, Weinidog. Fis Mehefin diwethaf, rhybuddiodd y Sefydliad Polisi Cyhoeddus i Gymru fod llawer o bobl ifanc sy’n gadael gofal yn wynebu prinder tai fforddiadwy a naid gynharach i fyw’n annibynnol na’r rhan fwyaf o bobl ifanc. Mae eu hadroddiad yn galw am fframwaith llety cenedlaethol a chefnogaeth i wella cysondeb y ddarpariaeth ledled Cymru. A allai’r Gweinidog roi’r wybodaeth ddiweddaraf i ni ynglŷn â sut yr eir i’r afael â chynnwys eu hadroddiad?

I thank the Member for his important supplementary question. The report from the Public Policy Institute for Wales has action we are taking, not only for care leavers, but on youth homelessness more generally—action already taken in line with the report’s recommendations, for example: the development of a care leavers accommodation framework, as I said, which I’ll be launching on 19 October, and continuing our drive to action to eradicate the use of bed and breakfasts for young people through strengthened guidance, joint working, and new voluntary arrangements, which will be the evidence and the improvements that are needed.

Diolch i’r Aelod am ei gwestiwn atodol pwysig. Roedd yr adroddiad gan y Sefydliad Polisi Cyhoeddus i Gymru yn cynnwys camau rydym yn eu cymryd, nid yn unig ar gyfer rhai sy’n gadael gofal, ond ar ddigartrefedd ymhlith pobl ifanc yn fwy cyffredinol—camau a gymerwyd eisoes yn unol ag argymhellion yr adroddiad, er enghraifft: datblygu fframwaith llety ar gyfer rhai sy’n gadael gofal, fel y dywedais, a byddaf yn ei lansio ar 19 Hydref, ac yn parhau â’n hymgyrch i weithredu er mwyn dileu’r defnydd o lety gwely a brecwast ar gyfer pobl ifanc drwy gryfhau canllawiau, cydweithio, a threfniadau gwirfoddol newydd, a dyma fydd y dystiolaeth a’r gwelliannau sydd eu hangen.

Cabinet Secretary, both you and I attended yesterday a young people’s forum organised by the children’s commissioner for 15 to 24-year-olds with experience of care, and not only was there a clear message coming from that forum that care leavers need help to access affordable housing, but they also need help to retain their housing. In a recent report by the Children’s Society, they called for care leavers to be exempted from paying council tax until they were 25. Now, although that focused on England, I’m sure we can see what the potential advantages would be here in Wales. Certainly, it would bolster the pathway plans required to prepare care leavers for the rest of their lives, really. So, is that something that the Cabinet Secretary will be willing to consider?

Ysgrifennydd y Cabinet, ddoe fe fynychoch chi a minnau fforwm i bobl ifanc a drefnwyd gan y comisiynydd plant ar gyfer rhai rhwng 15 a 24 oed sydd â phrofiad o ofal, a daeth neges glir o’r fforwm nid yn unig fod angen help ar rai sy’n gadael gofal i ddod o hyd i lety fforddiadwy, ond maent hefyd angen cymorth i gadw eu llety. Mewn adroddiad diweddar gan Gymdeithas y Plant, cafwyd galwad i eithrio pobl sy’n gadael gofal rhag gorfod talu’r dreth gyngor hyd nes eu bod yn 25 oed. Nawr, er bod yr alwad honno’n canolbwyntio ar Loegr, rwy’n siŵr y gallwn weld beth fyddai’r manteision posibl yma yng Nghymru. Yn sicr, byddai’n rhoi hwb mewn gwirionedd i’r cynlluniau llwybr sy’n ofynnol er mwyn paratoi pobl sy’n gadael gofal ar gyfer gweddill eu bywydau. Felly, a yw hynny’n rhywbeth y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn barod i ystyried?

Well, I’ve got a working group looking at children in care settings and looked-after children. I will ask them to give me further advice on these issues. I do think that we are not doing what we can do for these young people, and we should join up the groups that are involved in the intervention programmes to give people a better start in life. These are very vulnerable young people and we need to step up to the plate.

Wel, mae gennyf weithgor i ystyried plant mewn lleoliadau gofal a phlant sy’n derbyn gofal. Byddaf yn gofyn iddo roi cyngor pellach i mi ar y materion hyn. Nid wyf yn credu ein bod yn gwneud yr hyn y gallwn ei wneud ar gyfer y bobl ifanc hyn, a dylem uno’r grwpiau sy’n rhan o’r rhaglenni ymyrraeth i roi dechrau gwell i bobl mewn bywyd. Mae’r rhain yn bobl ifanc agored iawn i niwed ac mae angen i ni ymateb i’r her.

Minister, the Children’s Society report also referred to the fact that there’s very poor financial education and that many young people find it difficult to maintain their tenancies once they leave care. And, again, at the forum yesterday, it was quite clear that there was a call for support workers to be allowed to work alongside care leavers right up until the age of 25. That’s not something that is available at the moment here in Wales. What consideration have you given to extending the provision for support workers to work with young care leavers up to the age of 25, and is this something that could perhaps be added to the accommodation framework that you’ve referred to?

Weinidog, cyfeiriodd adroddiad Cymdeithas y Plant hefyd at y ffaith fod addysg ariannol yn wael iawn a bod llawer o bobl ifanc yn ei chael yn anodd cadw eu tenantiaethau ar ôl iddynt adael gofal. Ac unwaith eto, yn y fforwm ddoe, roedd yn eithaf amlwg fod galw am roi’r hawl i weithwyr cymorth weithio ochr yn ochr â rhai sy’n gadael gofal hyd nes eu bod yn 25 oed Nid yw’n rhywbeth sydd ar gael ar hyn o bryd yma yng Nghymru. Pa ystyriaeth a roesoch i ymestyn y ddarpariaeth i weithwyr cymorth weithio gyda’r bobl ifanc sy’n gadael gofal hyd nes eu bod yn 25 oed, ac a yw’n rhywbeth y gellid ei ychwanegu o bosibl at y fframwaith llety y cyfeirioch chi ato?

Yes, the care leavers accommodation framework will help organisations to work together to help children leaving care, to prepare them for independent living and ensure they find a suitable home. I am interested in the support mechanism following that. Through Supporting People we also provide £124 million to help vulnerable people access accommodation, including £13.7 million of that for care leavers and young people.

Ie, bydd y fframwaith llety ar gyfer pobl sy’n gadael gofal yn helpu sefydliadau i weithio gyda’i gilydd i helpu plant sy’n gadael gofal, er mwyn eu paratoi ar gyfer byw’n annibynnol a sicrhau eu bod yn dod o hyd i gartref addas. Mae gennyf ddiddordeb yn y mecanwaith cymorth i ddilyn hynny. Trwy Cefnogi Pobl rydym hefyd yn darparu £124 miliwn i helpu pobl sy’n agored i niwed gael mynediad at lety, gan gynnwys £13.7 miliwn o hwnnw ar gyfer rhai sy’n gadael gofal a phobl ifanc.

Mae cwestiwn 2 [OAQ(5)0039(CC)] wedi’i drosglwyddo i’w ateb yn ysgrifenedig gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith.

Question 2 [OAQ(5)0039(CC)] has been transferred for written answer by the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau

Questions Without Notice from Party Spokespeople

Felly, cwestiynau gan lefarwyr y pleidiau ac, yn gyntaf, llefarydd Plaid Cymru, Bethan Jenkins.

Therefore, we now move to questions from party spokespersons, and first of all the Plaid Cymru spokesperson, Bethan Jenkins.

Diolch. Cabinet Secretary, yesterday we heard from your Government about how you’re going to tackle hate crimes. Unfortunately, the political climate is now such that hate crimes have been partly legitimised by the rhetoric coming from many politicians and elements of the media. Can you tell us today whether you believe that immigration to Wales has been a good thing in helping to develop and diversify our nation here in Wales?

Diolch. Ysgrifennydd y Cabinet, ddoe clywsom gan eich Llywodraeth sut rydych yn bwriadu mynd i’r afael â throseddau casineb. Yn anffodus, mae’r hinsawdd wleidyddol yn awr yn golygu bod troseddau casineb wedi’u cyfreithloni’n rhannol gan y rhethreg a ddaw gan lawer o wleidyddion ac elfennau o’r cyfryngau. A allwch ddweud wrthym heddiw pa un a ydych yn credu bod mewnfudo i Gymru wedi bod yn beth da o ran helpu i ddatblygu ein cenedl yma yng Nghymru a’i gwneud yn genedl fwy amrywiol?

I agree with all the contents of the Member’s question.

Rwy’n cytuno â holl gynnwys y cwestiwn gan yr Aelod.

I didn’t have time to sit down, hardly. [Laughter.] I’m glad that you agree with me, Cabinet Secretary. The previous Westminster Government took a decision to deny public funds to many migrants, including those from A8 countries. This led to an Amnesty International report in 2008 noting it had led to women being unable to access refuges when fleeing violent relationships, a factor noted as significant in several murders and disappearances of women. The following year, a Shelter Cymru study on housing conditions of eastern European migrant workers found that because they had no recourse to public funds, there was significant homelessness, including pregnant women. We also know of cases where children were being threatened with being taken into care, and by 2010 around 1,000 children were in immigration detention centres. Do you regret New Labour’s approach of restricting support to the children of migrants, and how will you work to support this sector in the future?

Prin y cefais amser i eistedd. [Chwerthin.] Rwy’n falch eich bod yn cytuno â mi, Ysgrifennydd y Cabinet. Gwnaeth y Llywodraeth flaenorol yn San Steffan benderfyniad i wrthod arian cyhoeddus i lawer o ymfudwyr, gan gynnwys rhai o wledydd A8. Arweiniodd hyn at adroddiad Amnest Rhyngwladol yn 2008 a nododd ei fod wedi arwain at fenywod yn methu â chael mynediad at loches wrth ffoi rhag perthynas dreisgar, ffactor y nodwyd ei bod yn elfen arwyddocaol mewn nifer o lofruddiaethau menywod ac achosion o fenywod yn diflannu. Y flwyddyn ganlynol, canfu astudiaeth Shelter Cymru ar gyflwr tai gweithwyr mudol o ddwyrain Ewrop fod yna ddigartrefedd sylweddol am nad oedd ganddynt hawl i arian cyhoeddus, gan gynnwys menywod beichiog. Rydym hefyd yn gwybod am achosion lle roedd plant dan fygythiad o gael eu gosod mewn gofal, ac erbyn 2010 roedd tua 1,000 o blant mewn canolfannau cadw mewnfudwyr. A ydych yn gresynu at ddull Llafur Newydd o gyfyngu ar gymorth i blant ymfudwyr, a sut y byddwch yn gweithio i gefnogi’r sector hwn yn y dyfodol?

The agreement was going really well at first. [Laughter.] Can I say that the principle of her question is something that does concern me, and no access to public funds for individuals is something that I am looking at? I’ve got a new advisory group looking at the issues around domestic violence circumstances, and part of the investigation I’m asking them to look at is around that—and the funding element for refuge and for legal aid as well.

Roedd y cytundeb yn mynd yn dda iawn ar y dechrau. [Chwerthin.] A gaf fi ddweud bod egwyddor ei chwestiwn yn rhywbeth sy’n peri pryder i mi, ac mae diffyg mynediad at arian cyhoeddus i unigolion yn rhywbeth rwy’n edrych arno? Mae gennyf grŵp cynghori newydd yn edrych ar y materion sy’n ymwneud ag amgylchiadau trais domestig, ac mae rhan o’r ymchwiliad rwy’n gofyn iddynt edrych arno’n ymwneud â hynny—a’r elfen gyllid ar gyfer lloches a chymorth cyfreithiol hefyd.

Thank you for that reply. Despite these traumatising stories that I’ve exemplified here today, Cabinet Secretary, there was no impact on opinion polls about immigration, with a substantial minority believing that no controls even existed, despite what I have just said. So, this shows that appeasement of the far right isn’t working for its own terms. The people who are supposedly being reassured by tough action don’t realise that tough action is actually taking place. This week you will have seen that Plaid Cymru, the SNP and the Greens united to issue a statement condemning the rhetoric coming from the Conservative Party last week, but your own party in Westminster has simply called for immigration to be reduced. Will you therefore today be different to your Westminster Labour colleagues and join with the Plaid Cymru and the SNP in condemning the negative rhetoric, and ensure that the Welsh Government takes a lead in tackling the myths about immigration?

Diolch i chi am yr ateb hwnnw. Er gwaethaf yr enghreifftiau trawmatig a roddais yma heddiw, Ysgrifennydd y Cabinet, nid oedd unrhyw effaith ar y polau piniwn ynglŷn â mewnfudo, gyda lleiafrif sylweddol yn credu nad oedd unrhyw reolaethau’n bodoli hyd yn oed, er gwaethaf yr hyn rwyf newydd ei ddweud. Felly, mae hyn yn dangos nad yw tawelu’r dde eithaf yn gweithio ar ei delerau ei hun. Nid yw’r bobl sydd, yn ôl y sôn, yn cael eu calonogi gan gamau llym yn sylweddoli bod camau llym yn digwydd mewn gwirionedd. Yr wythnos hon, fe fyddwch wedi gweld bod Plaid Cymru, yr SNP a’r Gwyrddion wedi uno i gyhoeddi datganiad yn condemnio’r rhethreg a ddaeth gan y Blaid Geidwadol yr wythnos diwethaf, ond nid yw eich plaid eich hun yn San Steffan wedi gwneud mwy na galw’n syml am leihau mewnfudo. A wnewch chi heddiw felly fod yn wahanol i’ch cydweithwyr Llafur yn San Steffan ac ymuno â Phlaid Cymru a’r SNP i gondemnio’r rhethreg negyddol, a sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn rhoi arweiniad wrth fynd i’r afael â’r mythau am fewnfudo?

I thank the Member for her final question. We are the Labour Party in Wales and we are the Government in Wales and we have a very definitive line on hate crime. I intend to take the lead to drive forward the Welsh Government’s tackling hate crime framework for action. What I do hope that the Member will join us together in is condemning the actions of individuals and political parties that seek to gain favour by the hate crimes that I believe they cause in communities, and cause great upheaval to many people. I think we don’t have to look too far away from us to where that actually happens quite locally.

Diolch i’r Aelod am ei chwestiwn olaf. Ni yw’r Blaid Lafur yng Nghymru a ni yw’r Llywodraeth yng Nghymru ac mae gennym safbwynt pendant iawn ar droseddau casineb. Rwy’n bwriadu arwain y gwaith ar hyrwyddo fframwaith gweithredu Llywodraeth Cymru ar gyfer trechu troseddau casineb. Yr hyn rwy’n gobeithio y bydd yr Aelod yn ymuno â ni i’w wneud yw condemnio gweithredoedd unigolion a phleidiau gwleidyddol sy’n ceisio ennill cefnogaeth drwy’r troseddau casineb y credaf eu bod yn eu hachosi mewn cymunedau, gan achosi tryblith mawr i lawer o bobl. Rwy’n credu nad oes raid i ni edrych yn rhy bell mewn gwirionedd i weld ble mae hynny’n digwydd yn eithaf lleol.

Llefarydd y Ceidwadwyr Cymreig, Mark Isherwood.

Welsh Conservative spokesperson, Mark Isherwood.

Diolch. Yesterday, you told us that you were minded to phase out the Communities First programme, and will look afresh at how the Welsh Government can support resilient communities empowered with a strong voice in the decisions that affect their everyday lives. I shared with you a host of statutory and third sector organisation examples where they’re actually making things happen on the ground using co-production, which is not about austerity but is part of a global revolution with origins going back almost half a century. Given that these projects are already helping to deliver the building of resilient communities in Wales, can you provide us with your definition of what co-production means?

Diolch. Ddoe, fe ddywedoch wrthym eich bod yn dymuno dirwyn y rhaglen Cymunedau yn Gyntaf i ben, ac y byddwch yn edrych o’r newydd ar sut y gall Llywodraeth Cymru gefnogi cymunedau cryf wedi’u grymuso gyda llais cryf yn y penderfyniadau sy’n effeithio ar eu bywydau bob dydd. Rhennais lu o enghreifftiau gyda chi o sefydliadau yn y sector statudol a’r trydydd sector lle maent yn bwrw ati i wneud i bethau ddigwydd ar lawr gwlad drwy ddefnyddio cydgynhyrchu, nad yw’n ymwneud â chaledi, ond sy’n rhan o chwyldro byd-eang gyda’i wreiddiau’n estyn yn ôl bron hanner canrif. O gofio bod y prosiectau hyn eisoes yn helpu i adeiladu cymunedau cryf yng Nghymru, a allwch roi eich diffiniad o beth y mae cydgynhyrchu yn ei olygu?

Well, I refer to my statement yesterday, which the Member has quoted from. I think we have to have a new offer for tackling issues to make communities resilient for the future. That’s what I outlined yesterday in my statement. The issue of introducing the 100,000 new job apprenticeships by this Welsh Labour Government is one that’s important to communities that he shares, and I share too. The issue of quality childcare, which is the best offer for working parents anywhere in the UK, is something that I hope he will join me in celebrating in serving the public that, again, we represent.

There are many options where we need to tackle the deep-seated roots of poverty and enablement for the communities of the future. This is something I set out in my statement, and I will update Members in the new year.

Wel, cyfeiriaf at fy natganiad ddoe y mae’r Aelod wedi dyfynnu ohoni. Rwy’n meddwl bod yn rhaid i ni gael cynnig newydd ar gyfer mynd i’r afael â materion i wneud cymunedau’n gryf ar gyfer y dyfodol. Dyna a amlinellais ddoe yn fy natganiad. Mae cyflwyno’r 100,000 o swyddi prentisiaeth newydd gan y Llywodraeth Lafur hon yn un mater pwysig i gymunedau y mae’n ei rannu, ac rwy’n ei rannu hefyd. Mae gofal plant o ansawdd, sef y cynnig gorau i rieni sy’n gweithio yn unrhyw le yn y DU, yn rhywbeth rwy’n gobeithio y bydd yn ymuno â mi i’w ddathlu wrth wasanaethu’r cyhoedd a gynrychiolwn.

Mae yna lawer o opsiynau lle mae angen i ni fynd i’r afael ag achosion sylfaenol tlodi a galluogi er mwyn cymunedau’r dyfodol. Mae hyn yn rhywbeth a nodais yn fy natganiad, a byddaf yn rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Aelodau yn y flwyddyn newydd.

Co-production enables citizens and professionals to share power and work together in equal partnership, creating opportunities for people to access support when they need it and to contribute to social change, acknowledging that everyone is an expert in their own lives.

I also yesterday quoted Oxfam Cymru when they said the Welsh Government must secure lasting change, embedding the sustainable livelihoods approach in all policy and service delivery in Wales, which means helping people identify the strengths and assets they already have in order to tackle to root problem preventing them from reaching their potential.

Given, again, that this approach has been embraced by some Members of the Welsh Government and should be central to new programme development and delivery, can you provide us with your understanding of the meaning of the term ‘strength-based approach’?

Mae cydgynhyrchu yn galluogi dinasyddion a gweithwyr proffesiynol i rannu grym a gweithio gyda’i gilydd mewn partneriaeth gyfartal, gan greu cyfleoedd i bobl gael cymorth pan fyddant ei angen a chyfrannu at newid cymdeithasol, gan gydnabod bod pawb yn arbenigwyr yn eu bywydau eu hunain.

Ddoe hefyd dyfynnais Oxfam Cymru pan ddywedasant fod yn rhaid i Lywodraeth Cymru sicrhau newid parhaol, gan ymgorffori dull bywoliaeth gynaliadwy ym mhob polisi a gwasanaeth yng Nghymru, sy’n golygu helpu pobl i adnabod y cryfderau a’r asedau sydd ganddynt eisoes er mwyn mynd i’r afael â’r broblem ganolog sy’n eu hatal rhag cyrraedd eu potensial.

O ystyried, unwaith eto, fod y dull hwn wedi cael croeso gan rai o Aelodau Llywodraeth Cymru ac y dylai fod yn ganolog i ddatblygu a chyflwyno rhaglenni newydd, a allwch ddweud beth yw eich dealltwriaeth o ystyr y term ‘dull seiliedig ar gryfderau’?

I think there are many quality projects out in our communities, not led by Communities First but many of the organisations that the Member referred to today and yesterday, and I support those. What we have to do is join up those programmes with actions and interventions by Government and third sector bodies to make sure that we impact most on the people in need of support. So, I’m not dismissing the programmes that the Member raises—actually, I think we can build on those programmes, and working with ourselves they can have a better offer for our community.

Rwy’n meddwl bod yna lawer o brosiectau safonol yn ein cymunedau nad ydynt yn cael eu harwain gan Cymunedau yn Gyntaf ond yn hytrach gan lawer o’r sefydliadau y cyfeiriodd yr Aelod atynt heddiw a ddoe, ac rwy’n cefnogi hynny. Yr hyn sy’n rhaid i ni ei wneud yw cysylltu’r rhaglenni hynny â chamau gweithredu ac ymyriadau gan y Llywodraeth a chyrff trydydd sector i wneud yn siŵr ein bod yn effeithio cymaint â phosibl ar bobl sydd angen cefnogaeth. Felly, nid wyf yn diystyru’r rhaglenni y mae’r Aelod yn eu crybwyll—mewn gwirionedd, rwy’n meddwl y gallwn adeiladu ar y rhaglenni hynny, a thrwy weithio gyda ni, gallant sicrhau cynnig gwell i’n cymunedau.

Thank you. Well, I hope in going forward you will embrace the definition of the strength-based approach, which is about moving away from a system in which people have their needs assessed and addressed by social services departments and other agencies to a system that protects an individual’s independence, resilience, ability to make choices and well-being by supporting their strengths in a way that allows them to lead and be in control of their independent day-to-day life. I hope that these concepts will be central to driving forward the change that we all earnestly seek.

Again, finally, in a similar context, during the session with the Children, Young People and Education Committee before recess, you stated that Welsh Government would be refreshing its child poverty strategy during this Assembly. There are around 200,000 young children in Wales living in poverty—a higher rate than the UK, England and Scotland levels. What consideration will you give to the Children’s Society’s ‘Good Childhood Report 2016’, which shows that using a child-centred material deprivation index can explain more about variations in a child’s well-being than the traditional measure of household income? Will you consider using these approaches in your refreshed strategy?

Diolch. Wel, rwy’n gobeithio wrth symud ymlaen y byddwch yn croesawu’r diffiniad o’r dull seiliedig ar gryfderau, sy’n ymwneud â newid o system lle y caiff anghenion pobl eu hasesu a’u hateb gan adrannau gwasanaethau cymdeithasol ac asiantaethau eraill i system sy’n diogelu annibyniaeth, cydnerthedd, gallu i wneud dewisiadau a lles unigolion, drwy gefnogi eu cryfderau mewn ffordd sy’n caniatáu iddynt arwain a rheoli eu bywydau annibynnol o ddydd i ddydd. Rwy’n gobeithio y bydd y cysyniadau hyn yn ganolog i ysgogi’r newid rydym oll o ddifrif yn ei geisio.

Unwaith eto, yn olaf, ac mewn cyd-destun tebyg, yn ystod y sesiwn gyda’r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg cyn y toriad, fe ddywedoch y byddai Llywodraeth Cymru yn diweddaru ei strategaeth tlodi plant yn ystod y Cynulliad hwn. Mae tua 200,000 o blant ifanc yng Nghymru yn byw mewn tlodi—cyfradd uwch na’r lefelau yn y DU, Lloegr a’r Alban. Pa ystyriaeth a rowch i ‘Adroddiad Plentyndod Da 2016’ Cymdeithas y Plant, sy’n dangos bod defnyddio mynegai amddifadedd materol sy’n canolbwyntio ar y plentyn yn gallu egluro mwy am amrywiadau yn lles plentyn na’r mesur traddodiadol o incwm y cartref? A wnewch chi ystyried defnyddio’r dulliau hyn yn eich strategaeth ddiwygiedig?

I’m grateful to the Member for raising that very important issue. I think what we should look at are the correct indicators, and I will take note of that report when we do refresh the document. I think it’s important that we look at the detail behind that and how we are able to influence change in communities, particular around young people, going forward—they are our future generation.

Rwy’n ddiolchgar i’r Aelod am grybwyll y mater pwysig hwn. Rwy’n credu mai’r hyn y dylem edrych arno yw’r dangosyddion cywir, a byddaf yn nodi’r adroddiad hwnnw pan fyddwn yn diweddaru’r ddogfen. Rwy’n credu ei bod yn bwysig ein bod yn edrych ar y manylion sy’n sail i hynny a sut y gallwn ddylanwadu ar newid mewn cymunedau, yn enwedig mewn perthynas â phobl ifanc, wrth symud ymlaen—hwy yw cenhedlaeth y dyfodol.

Thank you, Presiding Officer. The ministerial determination to close John Summers High School in 2017 was announced by Kirsty Williams in August 2016. It is a matter of record that John Summers High School has served more Traveller children than any other school within Flintshire and possibly across Wales. Can the Minister give assurances that the education needs of the Traveller community within Flintshire will be met? Will he give assurances that he will meet with the community to ensure that any measures taken meet with their needs?

Diolch i chi, Lywydd. Cyhoeddwyd y penderfyniad gweinidogol i gau Ysgol Uwchradd John Summers yn 2017 gan Kirsty Williams ym mis Awst 2016. Cofnodwyd bod Ysgol Uwchradd John Summers wedi gwasanaethu mwy o blant teithwyr nag unrhyw ysgol arall yn Sir y Fflint ac o bosibl ar draws Cymru. A all y Gweinidog roi sicrwydd y bydd anghenion addysg cymuned y teithwyr yn Sir y Fflint yn cael eu diwallu? A wnaiff roi sicrwydd y bydd yn cyfarfod â’r gymuned i sicrhau bod unrhyw gamau a roddir ar waith yn ateb eu hanghenion?

I’m grateful for the question. This is a constituency issue for me also, Llywydd, but I will base my response as a Minister. I have had correspondence with Flintshire council and I’ve also had correspondence with residents of that area. I think it is important that the transition is a matter for the local authority and I have spoken to the Cabinet Secretary for Education on these very issues. It is important to that community that there is a resilient educational system fit for that community.

Rwy’n ddiolchgar am y cwestiwn. Mae hwn yn fater sy’n codi yn fy etholaeth i hefyd, Lywydd, ond fe seiliaf fy ymateb fel Gweinidog. Rwyf wedi gohebu gyda Chyngor Sir y Fflint ac rwyf hefyd wedi gohebu gyda thrigolion yr ardal honno. Rwy’n credu ei bod yn bwysig mai mater i’r awdurdod lleol yw’r trefniadau pontio ac rwyf wedi siarad ag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg ynglŷn â’r union faterion hyn. Mae’n bwysig i’r gymuned honno fod yna system addysg gadarn sy’n addas ar gyfer y gymuned honno.

Over the last few years, many of the main police stations in our towns, certainly in north Wales, have been closed. Follow the signpost to the police and you’ll wind up at a phone on the wall. What representations have you made to the police and crime commissioners and police authorities to ensure that the police service is visible, accessible and effectively builds relationships with local communities?

Dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, caewyd llawer o’r prif orsafoedd heddlu yn ein trefi, yn sicr yn y gogledd. Dilynwch yr arwydd at yr heddlu ac fe ddowch at ffôn ar y wal. Pa sylwadau a gyflwynwyd gennych i’r comisiynwyr heddlu a throseddu ac awdurdodau’r heddlu i sicrhau bod y gwasanaeth heddlu’n weladwy, yn hygyrch ac yn adeiladu perthynas effeithiol â chymunedau lleol?

I meet with the police commissioners on a regular basis and I’ve already had two meetings since becoming Minister responsible for communities. But the Member should be aware that policing is non-devolved to this institution.

Rwy’n cyfarfod gyda’r comisiynwyr heddlu yn rheolaidd ac rwyf eisoes wedi cael dau gyfarfod ers dod yn Weinidog sy’n gyfrifol am gymunedau. Ond mae’n siŵr fod yr Aelod yn ymwybodol nad yw plismona wedi’i ddatganoli i’r sefydliad hwn.

It’s still a community issue though, whether we have that easy access to the police, and obviously Welsh Government does have an input to how much access the local community does have to the police, and that the police service be visible and easy to find.

Ond mae gallu dod o hyd i’r heddlu’n rhwydd yn dal i fod yn fater cymunedol, ac yn amlwg mae gan Lywodraeth Cymru fewnbwn i faint o fynediad sydd gan y gymuned leol at yr heddlu, a pha mor weladwy a hygyrch yw’r gwasanaeth heddlu.

I have, as I said, regular meetings with the police and crime commissioners. One of the Welsh Labour positive commitments was around introducing 500 police community support officers to our communities across Wales, which has been very welcome across all of our communities. The matter is a matter for the UK Government, and it is a non-devolved function, but I recognise the issue that, actually, the work that the police do in our communities is valued by many.

Fel y dywedais, rwy’n cael cyfarfodydd rheolaidd gyda’r comisiynwyr heddlu a throseddu. Roedd un o ymrwymiadau cadarnhaol Llafur Cymru yn ymwneud â chyflwyno 500 o swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu i’n cymunedau ledled Cymru, a chafodd groeso mawr yn ein holl gymunedau. Mater i Lywodraeth y DU ydyw, ac mae’n swyddogaeth sydd heb ei datganoli, ond rwy’n cydnabod y ffaith fod y gwaith y mae’r heddlu’n ei wneud yn ein cymunedau mewn gwirionedd yn cael ei werthfawrogi gan lawer.

Mynediad i Chwarae

Access to Play

3. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella mynediad at chwarae i blant yng Nghwm Cynon? OAQ(5)0043(CC)

3. What action is the Welsh Government taking to improve access to play for children in Cynon Valley? OAQ(5)0043(CC)

Thank you for the question. The Welsh Government places great value on play and its importance in the lives of children, including the impact on well-being, health, and future life chances.

Diolch am y cwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru yn rhoi pwys mawr ar chwarae a’i bwysigrwydd ym mywydau plant, gan gynnwys yr effaith ar les, iechyd, a chyfleoedd bywyd yn y dyfodol.

Thank you. I was pleased last week to be able to attend the opening of two accessible play areas in my constituency, at Cilfynydd and Glyncoch. In both cases, improvements have been the result of well-supported community campaigns and welcome investment from Rhondda Cynon Taf County Borough Council. Article 31 of the UN Convention on the Rights of the Child sets out a right to play. How is the Welsh Government engaging with partners, like local authorities, to make sure they have play areas that are accessible for all children?

Diolch. Roeddwn yn falch yr wythnos diwethaf o allu mynychu agoriad dwy ardal chwarae hygyrch yn fy etholaeth, yng Nghilfynydd a Glyn-coch. Yn y ddau achos, gwnaed gwelliannau o ganlyniad i ymgyrchoedd cymunedol a gafodd gefnogaeth dda a buddsoddiad i’w groesawu’n fawr gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf. Mae Erthygl 31 o Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau’r Plentyn yn nodi hawl i chwarae. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn ymgysylltu â phartneriaid, fel awdurdodau lleol, er mwyn sicrhau bod ganddynt ardaloedd chwarae sy’n hygyrch i bob plentyn?

I’d like to congratulate RCT on their investment in your local community too. The Welsh Government has placed a statutory duty on local authorities to assess and, where practical, secure sufficient play opportunities that meet the needs, such as access and inclusion of children and their families. We have produced a toolkit and also fund Play Wales to support them in meeting this duty.

Hoffwn longyfarch Rhondda Cynon Taf ar eu buddsoddiad yn eich cymuned leol hefyd. Mae Llywodraeth Cymru wedi gosod dyletswydd statudol ar awdurdodau lleol i asesu, a lle bo hynny’n ymarferol, i sicrhau cyfleoedd chwarae digonol sy’n diwallu anghenion, megis mynediad a chynhwysiant plant a’u teuluoedd. Rydym wedi cynhyrchu pecyn cymorth a hefyd yn ariannu Chwarae Cymru i’w cynorthwyo i gyflawni’r ddyletswydd hon.

Minister, obviously, one of the main planks of public health is to get participation in sport levels up in Wales, and for young people to participate in healthy activity, wherever that might be. One of the things that many sports clubs are struggling with, across my region of South Wales Central, is obviously pitch fees and facility fees. I appreciate this is an issue for local government, but here you almost have a policy objective colliding with decisions taken in county hall.

We understand that there does have to be a charge, because these facilities cost, but where great concern comes in to play is where a lot of these clubs are citing examples in other areas with a disparity in the costs, very often in the same local authority area. How are you working with Cabinet colleagues to drive forward a more coherent policy that links up the public health messages with community participation, and, in particular, local government charges for community facilities?

Weinidog, yn amlwg, un o brif elfennau iechyd y cyhoedd yw codi lefelau cyfranogiad mewn chwaraeon yng Nghymru, ac i bobl ifanc gymryd rhan mewn gweithgareddau iach, ble bynnag y maent. Mae’n amlwg mai o’r pethau sy’n achosi trafferth i nifer o glybiau chwaraeon ar draws fy rhanbarth, sef Canol De Cymru, yw ffioedd lleiniau a ffioedd am gyfleusterau. Rwy’n sylweddoli mai mater i lywodraeth leol yw hwn, ond bron nad oes gennych amcan polisi yn y fan hon sy’n gwrthdaro â phenderfyniadau a wneir yn neuadd y sir.

Rydym yn deall bod yn rhaid cael ffi am fod y cyfleusterau hyn yn costio, ond yr hyn sy’n peri pryder yw’r ffaith fod llawer o’r clybiau hyn yn nodi enghreifftiau mewn ardaloedd eraill lle mae’r costau’n wahanol, yn aml iawn o fewn ardal yr un awdurdod lleol. Sut rydych yn gweithio gyda chyd-Aelodau yn y Cabinet i ddatblygu polisi mwy cydlynol sy’n cysylltu’r negeseuon iechyd cyhoeddus â chyfranogiad cymunedol, ac yn benodol, â ffioedd llywodraeth leol am gyfleusterau cymunedol?

The Member raises an important point about accessibility, and price can sometimes be a contributing factor to people not being able to access these issues. I will take this up with the relevant Minister, to have a discussion with her. But we did legislate last year for the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, which looks at long-term improvement in the well-being of all. This will be something that authorities will have to demonstrate that they’re considering in their actions in relation to access to play too.

Mae’r Aelod yn nodi pwynt pwysig ynglŷn â hygyrchedd, a gall pris fod yn ffactor weithiau sy’n cyfrannu at anallu pobl i wneud defnydd o’r pethau hyn. Byddaf yn dwyn hyn i sylw’r Gweinidog perthnasol, er mwyn cael trafodaeth gyda hi. Ond fe wnaethom ddeddfu y llynedd gyda Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, sy’n edrych ar wella lles pawb yn hirdymor. Bydd hyn yn rhywbeth y bydd yn rhaid i awdurdodau ddangos eu bod yn ei ystyried yn eu gweithredoedd mewn perthynas â mynediad at chwarae hefyd.

Cynlluniau Adfywio Tai

Housing Regeneration Schemes

4. A wnaiff y Gweinidog roi’r wybodaeth ddiweddaraf am gynlluniau adfywio tai yng Nghymru? OAQ(5)0050(CC)

4. Will the Minister provide an update on housing regeneration schemes in Wales? OAQ(5)0050(CC)

I thank the Member for Delyn for her question. Our Vibrant and Viable Places areas are taking a whole-place approach to regeneration, and are contributing positively to the housing agenda in Wales, in terms of increasing supply, improving standards and improving the energy of homes.

Diolch i’r Aelod dros Ddelyn am ei chwestiwn. Mae ein hardaloedd Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid yn mabwysiadu ymagwedd sy’n seiliedig ar y lle cyfan mewn perthynas ag adfywio, ac yn cyfrannu’n gadarnhaol at yr agenda tai yng Nghymru, o ran cynyddu’r cyflenwad, gwella safonau a gwella ynni cartrefi.

Diolch. Cabinet Secretary, I’m sure you’ll be aware of SHARP, Flintshire County Council’s strategic housing and regeneration programme, the first of its kind in Wales to pioneer ambitious housing investment plans. The council’s leading by example on how to tackle housing shortages, including, for the first time in many, many years, building new council homes. In my own constituency, Flint town centre’s been transformed as part of the Flint master plan, which will see 30 new council houses and over 60 affordable properties being built. Will you, Cabinet Secretary, join me in recognising the lead Flintshire County Council has taken on this, and will you urge others to take similar steps across the country?

Diolch. Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n siŵr y byddwch yn ymwybodol o raglen tai ac adfywio strategol Cyngor Sir y Fflint, y gyntaf o’i bath yng Nghymru i arloesi gyda chynlluniau buddsoddi uchelgeisiol mewn tai. Mae’r cyngor wedi arwain drwy esiampl ar sut i fynd i’r afael â phrinder tai, gan gynnwys adeiladu tai cyngor newydd am y tro cyntaf mewn nifer fawr o flynyddoedd. Yn fy etholaeth i, mae canol tref y Fflint wedi cael ei drawsnewid fel rhan o uwchgynllun y Fflint, a fydd yn arwain at adeiladu 30 o dai cyngor newydd a thros 60 eiddo fforddiadwy. A wnewch chi, Ysgrifennydd y Cabinet, ymuno â mi i gydnabod yr arweiniad y mae Cyngor Sir y Fflint wedi’i roi ar hyn, ac a wnewch chi annog eraill i roi camau tebyg ar waith ar draws y wlad?

I thank her for the question. I am familiar with the SHARP programme. I’m very pleased to see the excellent work by Flintshire council. Councillor Bernie Attridge is leading the charge in terms of delivery in that area and I’m very grateful that local authorities are starting to build a council house programme again. That, tied in with the abolition of the right to buy, will start to generate the stock that we long remember, which is quality housing, in the public sector, for people in need, and, in particular, recognising the good work that’s going on in her constituency.

Diolch iddi am y cwestiwn. Rwy’n gyfarwydd â’r rhaglen tai ac adfywio strategol. Rwy’n falch iawn o weld y gwaith ardderchog gan Gyngor Sir y Fflint. Mae’r Cynghorydd Bernie Attridge yn arwain yr ymgyrch o ran y ddarpariaeth yn yr ardal honno ac rwy’n ddiolchgar iawn fod awdurdodau lleol yn dechrau datblygu rhaglenni tai cyngor eto. Bydd hynny, ynghyd â diddymu’r hawl i brynu, yn dechrau cynhyrchu’r stoc a gofiwn ers tro byd, sef tai o ansawdd yn y sector cyhoeddus, ar gyfer pobl sydd eu hangen, a chan gydnabod yn arbennig y gwaith da sy’n mynd rhagddo yn ei hetholaeth.

Well, clearly, right to buy doesn’t build new houses and the welcome but very late abolition of the housing revenue account subsidy system only enables limited borrowing. Housing regeneration isn’t just about bricks and mortar; it’s about people and communities. How, therefore, will you ensure that local authorities that retained their stock, often because tenants were scared with misinformation, can learn from—yes, you know—the good work of particularly places like Cartrefi Conwy and Cartrefi Cymunedol Gwynedd, which have hosted events that I’ve attended—tenants events—that are showing how the wider regeneration of the community is helping to support people to tackle the things holding them back and to live independent and full lives?

Wel, yn amlwg, nid yw hawl i brynu yn adeiladu tai newydd a benthyca cyfyngedig sy’n cael ei alluogi drwy ddiddymiad system cymhorthdal y cyfrif refeniw tai, sy’n rhywbeth i’w groesawu er ei fod yn hwyr iawn yn digwydd. Mae adfywio tai yn ymwneud â mwy na brics a morter; mae’n ymwneud â phobl a chymunedau. Sut felly y byddwch yn sicrhau bod awdurdodau lleol sydd wedi cadw eu stoc, yn aml oherwydd bod tenantiaid wedi cael eu dychryn gan gamwybodaeth, yn gallu dysgu—ie, wyddoch chi—o waith da llefydd fel Cartrefi Conwy a Chartrefi Cymunedol Gwynedd yn enwedig, sydd wedi cynnal digwyddiadau a fynychwyd gennyf—digwyddiadau i denantiaid—yn dangos sut y mae adfywio’r gymuned yn ehangach yn helpu i gynorthwyo pobl i fynd i’r afael â’r pethau sy’n eu dal yn ôl ac i fyw bywydau annibynnol a llawn?

I’m really impressed with the housing sector and their ability to diversify, and not just build in bricks and mortar, but resilient communities. That also goes for registered social landlords and stock transfer, but also the local authorities that have kept their stock. And I don’t believe that the case the Member may be referring to was misinformation; actually it was the choice of the people. That was the important thing. They chose to keep their stock and they’re doing a very good job of that and building more council homes in the areas that are needed.

Mae’r sector tai a’u gallu i arallgyfeirio yn creu argraff wirioneddol arnaf, ac nid adeiladu brics a morter yn unig, ond adeiladu cymunedau cryf. Mae hynny hefyd yn wir am landlordiaid cymdeithasol cofrestredig a throsglwyddo stoc, ond hefyd yr awdurdodau lleol sydd wedi cadw eu stoc. Ac nid wyf yn credu bod yr achos y mae’r Aelod yn cyfeirio ato yn gamwybodaeth; mewn gwirionedd dyna oedd dewis y bobl. Dyna oedd y peth pwysig. Roeddent yn dewis cadw eu stoc ac maent yn gwneud gwaith da iawn o hynny ac yn adeiladu mwy o dai cyngor yn yr ardaloedd sydd eu hangen.

I’d certainly echo that, Cabinet Secretary, and certainly in the case of Cardiff council. I just wanted to revisit the issue of empty homes, because I know that the Government’s done a great deal of work to try and get empty homes back into use. But there are still over 20,000 empty homes that could be providing homes for people who desperately need them. And as it only costs around £30,000 to bring an empty home back into use, it’s clearly a lot less than building a new one. Unfortunately, house builders are averse to restoring empty homes because there’s not as much profit in it, and instead they want to build rabbit hutches, often, instead of protecting the traditional vernacular of an area. So, I wondered what more can the Government do, along with local authorities, to ensure that every house is a wanted home.

Byddwn yn sicr yn adleisio hynny, Ysgrifennydd y Cabinet, ac yn sicr yn achos cyngor Caerdydd. Roeddwn i eisiau edrych eto ar fater cartrefi gwag, oherwydd gwn fod y Llywodraeth wedi gwneud llawer iawn o waith ar geisio cael tai gwag yn ôl i ddefnydd. Ond mae’n dal i fod dros 20,000 o gartrefi gwag a allai fod yn darparu cartrefi i bobl sydd eu hangen yn daer. A chan nad yw ond yn costio tua £30,000 i ddod â chartref gwag yn ôl i ddefnydd, mae’n amlwg ei fod yn costio llawer llai nag adeiladu un newydd. Yn anffodus, mae adeiladwyr tai yn amharod i adfer cartrefi gwag am nad oes cymaint o elw yn hynny, ac yn lle hynny, maent eisiau adeiladu cytiau cwningod yn aml, yn hytrach na diogelu cymeriad traddodiadol yr ardal. Felly, roeddwn yn meddwl tybed beth arall y gall y Llywodraeth ei wneud, gyda’r awdurdodau lleol, i sicrhau bod pob tŷ yn gartref y mae pobl ei eisiau.

Of course, the Member raises and recognises the important intervention we have had with our empty homes scheme, and we have certainly been delivering on that. I also mentioned the other week the 20,000 homes that we are seeking to build, with a mixture of tenures and tenancies. I also think empty homes will go a long way to increase the supply, in addition to the 20,000 homes, and we’ll continue to do that. I believe that they are generally of good stock that just need refurbishing, and that’s something that I’ve asked my team to give me some further advice on.

Wrth gwrs, mae’r Aelod yn nodi ac yn cydnabod yr ymyrraeth bwysig a gawsom gyda’n cynllun cartrefi gwag, ac yn sicr rydym wedi bod yn cyflawni hwnnw. Soniais hefyd yr wythnos o’r blaen am yr 20,000 o gartrefi rydym yn dymuno eu hadeiladu, gyda chymysgedd o ddaliadaethau a thenantiaethau. Rwyf hefyd yn credu y bydd tai gwag yn cyfrannu’n fawr at gynyddu’r cyflenwad, yn ogystal â’r 20,000 o gartrefi, a byddwn yn parhau i wneud hynny. Credaf eu bod yn stoc dda at ei gilydd sydd ond angen eu hadnewyddu, ac mae hynny’n rhywbeth rwyf wedi gofyn i fy nhîm roi cyngor pellach i mi yn ei gylch.

Pobl sy’n Fyddar neu’n Drwm eu Clyw

People who are Deaf or Hard of Hearing

5. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am sicrhau na wahaniaethir yn erbyn pobl sy’n fyddar neu’n drwm eu clyw? OAQ(5)0054(CC)

5. Will the Minister make a statement on ensuring that people who are deaf or hard of hearing are not discriminated against? OAQ(5)0054(CC)

People who are deaf or hard of hearing are protected against discrimination by the Equality Act 2010. The Act also requires that public bodies must have due regard to advancing equality of opportunity and fostering good relationships between people who are deaf or disabled and those who are not.

Mae pobl sy’n fyddar neu’n drwm eu clyw yn cael eu diogelu rhag gwahaniaethu gan Ddeddf Cydraddoldeb 2010. Mae’r Ddeddf hefyd yn ei gwneud yn ofynnol i gyrff cyhoeddus roi sylw priodol i hyrwyddo cyfle cyfartal a meithrin perthynas dda rhwng pobl sy’n fyddar neu’n anabl a’r rhai nad ydynt yn fyddar neu’n anabl.

Thank you. Action on Hearing Loss have found that 84 per cent of the 575,000 people in Wales who are deaf or having hearing loss difficulties feel that this obviously makes it harder for them to access vital services. Conwy County Borough Council, of course, has the highest proportion in Wales, at 23 per cent, with 27,000 people who require such appropriate support. You may be aware that in terms of the North Wales Deaf Association, the provision funding has been cut. I have written to the authority very recently, and very politely, to request the reinstatement of this much needed funding to support this lifeline. Will you, in your role, please write also to support our quest to have that funding reinstated?

Diolch. Mae Action on Hearing Loss wedi canfod bod 84 y cant o’r 575,000 o bobl yng Nghymru sy’n fyddar neu’n cael anawsterau am eu bod yn drwm eu clyw yn teimlo bod hyn yn amlwg yn ei gwneud yn anos iddynt gael mynediad at wasanaethau hanfodol. Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy, wrth gwrs, sydd â’r gyfran uchaf yng Nghymru, sef 23 y cant, gyda 27,000 o bobl angen cefnogaeth briodol o’r fath. O ran Cymdeithas y Byddar Gogledd Cymru, efallai eich bod yn ymwybodol fod cyllid y ddarpariaeth wedi ei dorri. Rwyf wedi ysgrifennu at yr awdurdod yn ddiweddar iawn, ac yn gwrtais iawn, wedi gofyn am adfer yr arian hwn sy’n fawr ei angen i gefnogi’r gwasanaeth hollbwysig hwn. A wnewch chi, yn eich rôl, ysgrifennu hefyd i gefnogi ein hymgais i sicrhau bod y cyllid yn cael ei adfer?

I thank the Member for her question. We are funding Action on Hearing Loss Cymru, working with Royal National Institute of Blind People Cymru, to train and support people with sensory loss to share their personal experiences with service providers in health, social services and the housing sector. An accessible and bilingual virtual sensory toolkit will be created to help organisations be more responsive to the needs of people with sensory losses—over £144,000 over three years from 2014 to 2017. I hope the Member will welcome that, and also, in her letter to the local authority, that she may mention the investment we are currently making as Welsh Government.

Diolch i’r Aelod am ei chwestiwn. Rydym yn ariannu Action on Hearing Loss Cymru, gan weithio gyda Sefydliad Cenedlaethol Brenhinol Pobl Ddall Cymru, i hyfforddi a chefnogi pobl â nam ar y synhwyrau i rannu eu profiadau personol gyda darparwyr gwasanaethau ym maes iechyd, gwasanaethau cymdeithasol a’r sector tai. Bydd pecyn cymorth rhithwir hygyrch a dwyieithog ar y synhwyrau yn cael ei greu i helpu sefydliadau i fod yn fwy ymatebol i anghenion pobl â nam ar y synhwyrau—dros £144,000 dros dair blynedd o 2014 i 2017. Rwy’n gobeithio y bydd yr Aelod yn croesawu hynny, ac y bydd hefyd, yn ei llythyr at yr awdurdod lleol, yn sôn am y buddsoddiad rydym yn ei wneud ar hyn o bryd fel Llywodraeth Cymru.

Can I declare an interest firstly as president of Swansea hard of hearing group, and I also have a sister who is profoundly deaf? It’s very easy to discriminate in employment: you just need to make answering the phone identified as part of the job and immediately somebody who’s deaf is unable to apply. The one thing that would make a huge difference would be parity of esteem for first-language sign language with English and first-language Welsh, so that people who are deaf have the same opportunities. Will the Cabinet Secretary investigate this?

A gaf fi ddatgan buddiant yn gyntaf fel llywydd grŵp pobl drwm eu clyw Abertawe, ac mae gennyf chwaer sy’n fyddar iawn hefyd? Mae’n hawdd iawn gwahaniaethu mewn cyflogaeth: nid oes ond yn rhaid i chi nodi bod ateb y ffôn yn rhan o’r swydd ac yn syth, ni fydd rhywun sy’n fyddar yn gallu ymgeisio. Yr un peth a fyddai’n gwneud gwahaniaeth enfawr yw parch cydradd rhwng iaith arwyddion fel iaith gyntaf a Saesneg a Chymraeg iaith gyntaf, er mwyn i bobl sy’n fyddar gael yr un cyfleoedd. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet archwilio hyn?

Thank you for raising that issue with me, Mike. This Government formally recognised British Sign Language as a language in its own right in January 2004. Since then, we have supported training to increase the number of qualified interpreters in Wales and ensured that legislation, policies and programmes across this Welsh Government recognise the importance of accessible communication to everyone. He is right to raise that issue in the Chamber today.

Diolch i chi am dynnu’r mater i fy sylw, Mike. Cydnabu’r Llywodraeth hon Iaith Arwyddion Prydain yn ffurfiol fel iaith yn ei hawl ei hun ym mis Ionawr 2004. Ers hynny, rydym wedi cefnogi hyfforddiant i gynyddu nifer y dehonglwyr cymwys yng Nghymru ac wedi sicrhau bod deddfwriaeth, polisïau a rhaglenni ar draws y Llywodraeth hon yng Nghymru yn cydnabod pwysigrwydd cyfathrebu hygyrch i bawb. Mae’n iawn i grybwyll y mater yn y Siambr heddiw.

Gall cysylltu efo gwasanaethau cyhoeddus drwy’r dulliau traddodiadol, fel canolfannau galw, fod yn brofiad anodd a rhwystredig i ni gyd ar adegau, ond wrth gwrs mae’n gallu bod yn anoddach fyth i bobl fyddar neu drwm eu clyw. Felly, beth mae’r Llywodraeth yn ei wneud i sicrhau bod yna ffyrdd gwahanol o gysylltu ar gael i bobl fyddar neu drwm eu clyw er mwyn sicrhau nad ydyn nhw ddim yn cael eu rhwystro rhag cysylltu efo’r gwasanaethau cyhoeddus?

Contacting public bodies through traditional methods, such as call centres, can be a very difficult and frustrating experience for us all at times, but of course it can be even more difficult for people who are deaf or hard of hearing. Therefore, what is the Government doing to ensure that there are alternative ways of making contact available for people who are deaf or hard of hearing in order to ensure that they are not stopped from contacting public services?

I agree. The Member is right to raise that particular issue and it can be very difficult and that’s why we are investing in the toolkit—an accessible and bilingual virtual sensory toolkit—to help organisations be more responsive to the needs of people with sensory loss.

Rwy’n cytuno. Mae’r Aelod yn iawn i sôn am y mater penodol hwn a gall fod yn anodd iawn a dyna pam ein bod yn buddsoddi yn y pecyn cymorth—pecyn cymorth rhithwir hygyrch a dwyieithog ar y synhwyrau—i helpu sefydliadau i fod yn fwy ymatebol i anghenion pobl â nam ar eu synhwyrau.

Dechrau’n Deg

Flying Start

6. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am Dechrau’n Deg? OAQ(5)0040(ERA)

6. Will the Minister make a statement on Flying Start? OAQ(5)0040(ERA)

The Flying Start programme continues to be a priority for this Government, giving children living in some of our most disadvantaged communities the best possible start in life.

Mae’r rhaglen Dechrau’n Deg yn parhau i fod yn flaenoriaeth i’r Llywodraeth hon, gan roi’r dechrau gorau posibl mewn bywyd i blant sy’n byw yn rhai o’n cymunedau mwyaf difreintiedig.

Can I thank the Cabinet Secretary for that response? Flying Start has made a huge improvement to life opportunities for many of my constituents. It means that children are starting school at or close to their chronological age. Whilst I believe it should be based on communities, not the vagaries of the Office for National Statistics-created super-output areas, will the Minister reiterate his support for Flying Start?

A gaf fi ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am yr ymateb hwnnw? Mae Dechrau’n Deg wedi gwella cyfleoedd bywyd llawer o fy etholwyr yn fawr. Mae’n golygu bod plant yn dechrau yn yr ysgol ar lefel eu hoedran cronolegol neu’n agos ato. Er fy mod yn credu y dylai fod yn seiliedig ar gymunedau, nid ar ardaloedd cynnyrch ehangach a grëwyd ar fympwy’r Swyddfa Ystadegau Gwladol, a wnaiff y Gweinidog ailadrodd ei gefnogaeth i Dechrau’n Deg?

Indeed, I will. Flying Start remains a priority in 2015-16. The programme supported over 38,000 children and their families and exceeded our target of 36,000, which we’d allocated. It is a great programme with great staff and great outcomes; long may it continue.

Gwnaf yn wir. Mae Dechrau’n Deg yn parhau i fod yn flaenoriaeth yn 2015-16. Cefnogodd y rhaglen dros 38,000 o blant a’u teuluoedd a rhagorodd ar y targed o 36,000 a osodwyd gennym. Mae’n rhaglen wych gyda staff gwych a chanlyniadau gwych; hir y parhaed.

There are clearly concerns about the qualifying criteria for Flying Start and the geographical focus of that, and it was a concern levied against Communities First as well with electoral wards and potentially one side of the road being in and the other side of the road being out. I touched on this yesterday in your announcement on the proposed children’s zones. Could you confirm that the children’s zones won’t be using such a blunt approach? Could you be clear as to whether the proposed zones will be areas where people will have to live within in order to access the service, or whether services will be provided in certain zones that anyone can access?

Mae’n amlwg fod yna bryderon am y meini prawf cymhwyso ar gyfer Dechrau’n Deg a ffocws daearyddol hynny, ac roedd yn destun pryder a fynegwyd yn erbyn Cymunedau yn Gyntaf hefyd gyda wardiau etholiadol ac o bosibl un ochr i’r ffordd yn rhan o’r cynllun a’r ochr arall i’r ffordd heb fod yn rhan o’r cynllun. Crybwyllais hyn ddoe yn eich cyhoeddiad ar y parthau plant arfaethedig. A allech gadarnhau na fydd parthau plant yn defnyddio dull mor ffwr-bwt o weithredu? A allwch ddweud yn glir pa un a fydd y parthau arfaethedig yn ardaloedd lle bydd yn rhaid i bobl fyw o’u mewn er mwyn cael mynediad at y gwasanaeth, neu a fydd y gwasanaethau’n cael eu darparu mewn parthau penodol y gall unrhyw un gael mynediad atynt?

Well, as I said to the Member yesterday—there are two responses to the Member—firstly, Flying Start and Families First: what I’m seeking to do is to give more flexibility around those schemes financially, and therefore we can start picking up people from outside the area-based approach, people in need who require those services, and hopefully we’ll be able to roll that programme out. The other element of children’s zones is a growing programme where we’re looking to pilot different schemes. So, some will be school based, some will be community-area based and we’ll have to see which works best. I’ve started discussions already today with other organisations seeking to do similar things. So, the NSPCC, Public Health Wales and National Offending Management Service teams are all looking to create an ACE-style hub. We’re going to see how that works and who can deliver better in those areas. So, I can’t give you a definitive answer today, but actually we’re going to trial what works best.

Wel, fel y dywedais wrth yr Aelod ddoe—mae dau ymateb i’r Aelod—yn gyntaf, Dechrau’n Deg a Teuluoedd yn Gyntaf: yr hyn rwy’n ceisio ei wneud yw rhoi mwy o hyblygrwydd gyda’r cynlluniau hynny yn ariannol, ac felly gallwn ddechrau cynnwys pobl o’r tu allan i’r dull seiliedig ar ardal, pobl mewn angen sydd angen y gwasanaethau hynny, a gobeithio y byddwn yn gallu dechrau cyflwyno’r rhaglen honno. Elfen arall o barthau plant yw rhaglen sy’n tyfu lle rydym yn ceisio treialu cynlluniau gwahanol. Felly, bydd rhai’n seiliedig ar ysgolion, a rhai’n seiliedig ar ardaloedd cymuned a bydd yn rhaid i ni weld pa rai sy’n gweithio orau. Rwyf wedi dechrau trafodaethau eisoes heddiw â sefydliadau eraill sy’n ceisio gwneud pethau tebyg. Felly, mae’r NSPCC, Iechyd Cyhoeddus Cymru a thimau Gwasanaeth Cenedlaethol Rheoli Troseddwyr oll yn ceisio creu canolbwynt ar ffurf dull profiadau niweidiol yn ystod plentyndod. Rydym yn mynd i weld sut y mae hynny’n gweithio a phwy all ddarparu’n well yn yr ardaloedd hynny. Felly, ni allaf roi ateb pendant i chi heddiw, ond mewn gwirionedd byddwn yn treialu beth sy’n gweithio orau.

Thank you, Cabinet Secretary, for your answer to Llyr Gruffydd. I’m very pleased to hear that you want to widen access to Flying Start. I do believe that it makes a difference and it is a shame that so many people have been excluded from accessing the support that’s available through Flying Start to date. But can you give us a timescale by which you expect to implement this decision that you appear now to have made, because I think it is important that this happens sooner rather than later?

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, am eich ateb i Llyr Gruffydd. Rwy’n falch iawn o glywed eich bod yn awyddus i ehangu mynediad at Dechrau’n Deg. Rwy’n credu ei fod yn gwneud gwahaniaeth ac mae’n drueni fod cymaint o bobl wedi cael eu heithrio rhag cael mynediad at y gefnogaeth sydd ar gael drwy Dechrau’n Deg hyd yn hyn. Ond a allwch roi amserlen ar gyfer pa bryd rydych yn disgwyl gweithredu’r penderfyniad hwn yr ymddengys bellach eich bod wedi’i wneud, gan y credaf ei bod yn bwysig i hyn ddigwydd yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach?

Well, we’ve started on the discussion about the broader principle of Communities First and, as indicated yesterday, the narrative of where we want to see the division moving, to Flying Start and Families First having flexibility, will of course be based around the budget time. I’m hopeful that, on the basis that you are confident about this programme, you will be supporting the budget in a few weeks’ time in order for me to implement this and make the changes. That is what I’m seeking.

Wel, rydym wedi dechrau’r drafodaeth ar egwyddor ehangach Cymunedau yn Gyntaf ac fel y nodwyd ddoe, bydd y naratif ynglŷn â ble rydym am weld yr is-adran yn symud, tuag at roi hyblygrwydd i Dechrau’n Deg a Teuluoedd yn Gyntaf, yn cael ei bennu, wrth gwrs, o gwmpas adeg y gyllideb. Ar y sail eich bod yn hyderus ynglŷn â’r rhaglen hon, rwy’n gobeithio y byddwch yn cefnogi’r gyllideb ymhen ychydig wythnosau er mwyn i mi weithredu hyn a gwneud y newidiadau. Dyna rwy’n ei geisio.

YMCA

YMCA

7. A wnaiff y Gweinidog amlinellu pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i’r YMCA yng Nghymru? OAQ(5)0050(CC)

7. Will the Minister outline what support the Welsh Government gives to YMCAs in Wales? OAQ(5)0050(CC)

Help and advice are available to YMCAs through the £4.4 million core funding I provide to third sector organisations in Wales.

Mae help a chyngor ar gael i sefydliadau YMCA drwy’r cyllid craidd o £4.4 miliwn a roddaf i fudiadau trydydd sector yng Nghymru.

I thank the Cabinet Secretary for that answer. The YMCA in Neath saw 27,000 visits last year, as part of a network of YMCAs across Wales, which together supply supported accommodation, training, education and fitness and well-being as well as a range of other services. Many have operated on the basis of clusters for collaboration purposes. Does he welcome that and what further support can the Welsh Government give for that principle?

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am yr ateb hwnnw. Cafwyd 27,000 o ymweliadau â’r YMCA yng Nghastell-nedd y llynedd, fel rhan o rwydwaith o ganolfannau YMCA ledled Cymru, sydd gyda’i gilydd yn darparu llety â chymorth, hyfforddiant, addysg a ffitrwydd a lles yn ogystal ag ystod o wasanaethau eraill. Mae nifer wedi bod yn gweithredu ar sail clystyrau at ddibenion cydweithio. A yw’n croesawu hynny a pha gymorth pellach y gall Llywodraeth Cymru ei roi i’r egwyddor honno?

I’m grateful to the Member for raising the good work that the YMCA does across the UK and, indeed, in his constituency. I’m certainly aware of the many services that are provided. Unfortunately, I’m unable to directly support all 33,000 third sector organisations in Wales, but the YMCA currently already benefits from indirect funding and support from the Welsh Government. However, I do thank the Member for raising that issue with me today, raising the profile of the YMCA, and I wish them luck in developing more services in your community and in others.

Rwy’n ddiolchgar i’r Aelod am grybwyll y gwaith da y mae’r YMCA yn ei wneud ar draws y DU ac yn wir, yn ei etholaeth. Rwy’n sicr yn ymwybodol o’r nifer o wasanaethau sy’n cael eu darparu. Yn anffodus, nid wyf yn gallu cefnogi pob un o’r 33,000 o fudiadau trydydd sector yng Nghymru yn uniongyrchol, ond mae’r YMCA ar hyn o bryd eisoes yn elwa o gyllid a chymorth anuniongyrchol gan Lywodraeth Cymru. Fodd bynnag, diolch i’r Aelod am ddwyn y mater i fy sylw heddiw, gan godi proffil yr YMCA, ac rwy’n dymuno pob lwc iddynt wrth iddynt ddatblygu rhagor o wasanaethau yn eich cymuned ac mewn cymunedau eraill.

The YMCA, of course, embraces young people from all kinds of socioeconomic backgrounds and has a very good record of working with other groups. I hope that they will look at the example of Matt’s Cafe in Swansea, which works with a number of supermarkets to take unsold food to use in a community cafe. Considering that it was announced yesterday that the Abertawe Bro Morgannwg University Local Health Board threw away 230,000 meals last year and that health boards in Wales dispose of an average 3,000 meals per day, what discussions are you having with your Cabinet colleagues about limiting food wastage through supporting those community organisations such as YMCA and Matt’s Cafe? You can deal with the demand, even if your Cabinet Secretary colleague deals with the supply problem.

Mae’r YMCA, wrth gwrs, yn cynnwys pobl ifanc o bob math o gefndir economaidd-gymdeithasol ac mae ganddo hanes da iawn o weithio gyda grwpiau eraill. Gobeithiaf y byddant yn edrych ar enghraifft Matt’s Cafe yn Abertawe, sy’n gweithio gyda nifer o archfarchnadoedd i fynd â bwyd heb ei werthu i’w ddefnyddio mewn caffi cymunedol. O ystyried y cyhoeddiad ddoe fod Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg wedi cael gwared ar 230,000 o brydau bwyd y llynedd a bod byrddau iechyd yng Nghymru yn cael gwared ar 3,000 o brydau bwyd y dydd ar gyfartaledd, pa drafodaethau rydych yn eu cael gyda’ch cyd-Aelodau yn y Cabinet ynglŷn â chyfyngu ar wastraff bwyd drwy gefnogi’r mudiadau cymunedol hynny megis YMCA a Matt’s Cafe? Gallwch chi ddelio â’r galw, hyd yn oed os mai eich cyd-Ysgrifennydd Cabinet sy’n delio â’r broblem gyflenwi.

I think it’s an innovative approach to managing our waste streams as well. I will talk to the Cabinet Secretary for the environment on that very issue.

Rwy’n credu ei fod yn ddull arloesol o reoli ein ffrydiau gwastraff hefyd. Byddaf yn siarad ag Ysgrifennydd y Cabinet dros yr amgylchedd ar yr union fater hwnnw.

Y Blynyddoedd Cynnar

The Early Years 

8. Beth yw’r camau nesaf y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella profiadau blynyddoedd cynnar plant yng Nghymru? OAQ(5)0047(CC)[R]

8. What are the next steps that the Welsh Government will take to improve the early years experience of children in Wales? OAQ(5)0047(CC)[R]

I thank the Member for his question. A review and refresh of ‘Building a Brighter Future’, our early years and childcare plan, is under way to ensure our policies and programmes continue to support and improve the lives of children and their families across Wales.

Diolch i’r Aelod am ei gwestiwn. Mae adolygiad a diweddariad o ‘Adeiladu Dyfodol mwy Disglair’, ein cynllun blynyddoedd cynnar a gofal plant, ar y gweill i sicrhau bod ein polisïau a’n rhaglenni yn parhau i gefnogi a gwella bywydau plant a’u teuluoedd ledled Cymru.

Yes, Cabinet Secretary, obviously some children are very fortunate to be born into warm, loving, supportive, secure and stable families, but too many children are not in that fortunate position. I wonder if you could say something about Welsh Government policy on early language acquisition, which I think is vital to life chances, particularly in terms of disadvantaged children. So, what will we do to support the workforce to a greater extent than is currently the case? What will we do to support parents more strongly and what will we do in funding terms? If you could say a little bit more about children zones in addition to your earlier remarks in that context, I’d be very grateful.

Ie, Ysgrifennydd y Cabinet, yn amlwg mae rhai plant yn ffodus iawn i gael eu geni i deuluoedd cynnes, cariadus, cefnogol, diogel a sefydlog, ond mae yna ormod o blant heb fod yn y sefyllfa ffodus honno. Tybed a allwch ddweud rhywbeth am bolisi Llywodraeth Cymru ar gaffael iaith yn gynnar, rhywbeth y credaf ei fod yn allweddol i gyfleoedd bywyd, yn enwedig mewn perthynas â phlant difreintiedig. Felly, beth a wnawn i gefnogi’r gweithlu i raddau mwy na’r hyn sy’n digwydd ar hyn o bryd? Beth a wnawn i gefnogi rhieni yn fwy cadarn a beth a wnawn o ran ariannu? Os gallech ddweud ychydig mwy am barthau plant yn ychwanegol at eich sylwadau cynharach yn y cyd-destun hwnnw, byddwn yn ddiolchgar iawn.

The Member raises a very important issue, and yesterday was an example of where I spelt out that there are many programmes that we need to do and wrap around the family and the young person. The adverse childhood experiences profiling, as I suggested in yesterday’s statement, is an important one, where we tackle the very issues that give instability to a family or to an individual. If we can tackle those issues, we know that the outcomes are much better, both morally and fiscally, for Government long term.

The issues around language acquisition are important ones. I’ve met with the language therapists and we’re looking at how we can build that into the system of making sure that we give young people the best start in life. I believe absolutely that if we make our investments in the early years, it will save us lots of money in the long term. My Cabinet colleagues are somewhat coming to my way of thinking too, and I’m very grateful for that.

Mae’r Aelod yn tynnu sylw at fater pwysig iawn, ac roedd ddoe yn enghraifft ohonof yn dweud yn glir fod yna lawer o raglenni y mae angen i ni eu gwneud i gynnwys y teulu a’r person ifanc. Mae’r gwaith proffilio ar brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod, fel yr awgrymais yn y datganiad ddoe, yn bwysig, lle rydym yn mynd i’r afael â’r union bethau sy’n creu ansefydlogrwydd i deulu neu i unigolyn. Os gallwn drechu’r pethau hynny, gwyddom fod y canlyniadau’n llawer gwell, yn foesol ac yn gyllidol, i’r Llywodraeth yn y tymor hir.

Mae’r materion sy’n ymwneud â chaffael iaith yn rhai pwysig. Cyfarfûm â therapyddion iaith ac rydym yn edrych ar sut y gallwn ymgorffori hynny’n rhan o’r system o wneud yn siŵr ein bod yn rhoi’r dechrau gorau mewn bywyd i bobl ifanc. Os buddsoddwn yn y blynyddoedd cynnar, rwy’n gwbl grediniol y bydd yn arbed llawer o arian i ni yn y tymor hir. Mae fy nghyd-Aelodau yn y Cabinet yn rhyw ddechrau cytuno â fy ffordd o feddwl hefyd, ac rwy’n ddiolchgar iawn am hynny.

Cabinet Secretary, I wondered how confident you are of the monitoring system that looks at the change of ownership in nurseries because, of course, a business can easily be sold to another business or individual who may not have the appropriate skills and understanding or even the appropriate checks in place, and, even if it is a hands-off transfer, I still think we need to be reassured that there is a strong monitoring system in place to ensure that some of our youngest and most vulnerable individuals are totally protected.

Ysgrifennydd y Cabinet, tybed pa mor hyderus ydych chi ynglŷn â’r system fonitro sy’n edrych ar newid perchnogaeth ar feithrinfeydd oherwydd, wrth gwrs, gellir yn hawdd werthu busnes i fusnes arall neu i unigolyn arall sydd heb y sgiliau a’r ddealltwriaeth briodol, o bosibl, a heb y gwiriadau priodol yn eu lle, a hyd yn oed os yw’n drosglwyddiad heb ymyrraeth, rwy’n dal i feddwl bod angen i ni gael sicrwydd fod yna system fonitro gadarn ar waith i sicrhau bod rhai o’n hunigolion ieuengaf a mwyaf agored i niwed yn cael eu diogelu’n llwyr.

I would agree with the Member. I will write to the Member in order to give her confidence that we have a system in place to deal with the very issue that she raises.

Byddwn yn cytuno â’r Aelod. Byddaf yn ysgrifennu at yr Aelod er mwyn rhoi hyder iddi fod gennym system ar waith i ymdrin â’r union fater y mae’n ei grybwyll.

Cymorth i Gyn-filwyr

Support for Veterans

9. Sut y bydd y polisïau yn rhaglen Llywodraeth Cymru, ‘Symud Cymru Ymlaen’, yn gwella cymorth i gyn-filwyr yng Nghymru? OAQ(5)0037(CC)

9. How will the policies contained in the Welsh Government’s ‘Taking Wales Forward’ programme improve support for veterans in Wales? OAQ(5)0037(CC)

The policies in our programme for government reflect the ongoing dialogue with our key partners to ensure we provide effective services that meet our veterans’ needs.

Mae’r polisïau yn ein rhaglen lywodraethu yn adlewyrchu’r ddeialog barhaus gyda’n partneriaid allweddol i sicrhau ein bod yn darparu gwasanaethau effeithiol sy’n diwallu anghenion ein cyn-filwyr.

Thank you for the reply, Minister. The programme for government makes a number of pledges to improve support services for veterans. However, there is no mention of veteran cards, which, under other proposals, would provide free bus travel and free access to leisure centres and Cadw sites. They would give priority access to NHS treatment and home adaptations, if needed, as a result of in-service injury too. Will the Cabinet Secretary reconsider introducing the veteran card in Wales please?

Diolch am yr ateb, Weinidog. Mae’r rhaglen lywodraethu yn gwneud nifer o addewidion i wella gwasanaethau cymorth i gyn-filwyr. Fodd bynnag, nid oes sôn am gardiau i gyn-filwyr, a fyddai, o dan argymhellion eraill, yn darparu teithiau bws am ddim a mynediad am ddim i ganolfannau hamdden a safleoedd Cadw. Byddent yn rhoi mynediad â blaenoriaeth i driniaeth GIG ac addasiadau i’r cartref, os oes angen, o ganlyniad i anaf a gafwyd wrth wasanaethu. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ailystyried cyflwyno’r cerdyn i gyn-filwyr yng Nghymru os gwelwch yn dda?

I’m very grateful for the Member’s question and the good intention with which it was meant. I would like to remind the Member though that options to develop a veterans identity card were considered by the task and finish group, made up of representatives of our armed forces expert group. They concluded that the value of the introduction of a veterans ID card would be limited. Following this recommendation, it was agreed to publicise and promote the existing defence privilege card as the preferred option. That is what we do.

Rwy’n ddiolchgar iawn am gwestiwn yr Aelod a’r bwriad da a oedd yn sail iddo. Hoffwn atgoffa’r Aelod er hynny fod opsiynau i ddatblygu cerdyn adnabod i gyn-filwyr wedi cael eu hystyried gan y grŵp gorchwyl a gorffen a gyfansoddwyd o gynrychiolwyr o’n grŵp arbenigol ar y lluoedd arfog. Daethant i’r casgliad mai gwerth cyfyngedig fyddai i gyflwyno cerdyn adnabod i gyn-filwyr. Yn dilyn yr argymhelliad hwn, cytunwyd i hyrwyddo a rhoi cyhoeddusrwydd i gerdyn braint presennol y weinyddiaeth amddiffyn fel yr opsiwn dewisol. Dyna rydym yn ei wneud.

Ni ofynnwyd cwestiwn 10 (OAQ(5)0042(CC)).

Question 10 (OAQ(5)0042(CC)) not asked.

Adfywio yng Nghwm Cynon

Regeneration in the Cynon Valley

11. Beth yw blaenoriaethau’r Gweinidog ar gyfer hyrwyddo adfywio yng Nghwm Cynon? OAQ(5)0044(CC)

11. What are the Minister’s priorities for promoting regeneration within the Cynon Valley? OAQ(5)0044(CC)

I thank the Member for her question. We are supporting a range of regeneration programmes across the Valleys. This includes funding for the Aberdare town centre partnership to promote the town centre and support activities that increase vibrancy and viability.

Diolch i’r Aelod am ei chwestiwn. Rydym yn cefnogi ystod o raglenni adfywio ar draws y Cymoedd. Mae hyn yn cynnwys cyllid i bartneriaeth canol tref Aberdâr i hyrwyddo canol y dref a chefnogi gweithgareddau sy’n cynyddu bywiogrwydd a hyfywedd.

Thank you, Cabinet Secretary. The town centre partnership fund has brought lots of benefits, including to Aberdare in my constituency. When I speak to people in many other town and village centres, they feel that they too could also benefit from support. Would Welsh Government have any plans for looking at what lessons can be drawn from the partnership fund, to develop targeted support so that towns and villages such as Hirwaun, Mountain Ash, Penrhiwceiber and Abercynon in my constituency can also benefit and thrive?

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae cronfa bartneriaeth canol y dref wedi sicrhau llawer o fanteision, gan gynnwys i Aberdâr yn fy etholaeth. Pan fyddaf yn siarad â phobl mewn llawer o ganol trefi a phentrefi eraill, maent yn teimlo y gallent hwy hefyd gael budd o gymorth. A fyddai gan Lywodraeth Cymru unrhyw gynlluniau ar gyfer edrych ar ba wersi y gellir eu dysgu o’r gronfa bartneriaeth, i ddatblygu cymorth wedi’i dargedu fel y gall trefi a phentrefi megis Hirwaun, Aberpennar, Penrhiw-ceibr ac Abercynon yn fy etholaeth hefyd gael budd ohono a ffynnu?

I’m grateful for the Member’s question. We’re never short of regeneration programmes that people wish to be developed for their communities, and I’m grateful for the recognition of the work that’s going on in her community directly. We will be looking to evaluate and learn lessons from this programme, and the findings will be considered for future policies and will be shared with our stakeholders. I’m pleased to hear of the improvements being made in Aberdare and welcome her comments today.

Rwy’n ddiolchgar am gwestiwn yr Aelod. Nid ydym byth yn brin o raglenni adfywio y mae pobl yn dymuno iddynt gael eu datblygu ar gyfer eu cymunedau, a diolch am gydnabod y gwaith sy’n digwydd yn ei chymuned yn uniongyrchol. Bwriadwn werthuso a dysgu gwersi o’r rhaglen hon, a bydd y canfyddiadau’n cael eu hystyried ar gyfer polisïau yn y dyfodol a’u rhannu gyda’n rhanddeiliaid. Rwy’n falch o glywed am y gwelliannau sydd ar y gweill yn Aberdâr ac yn croesawu ei sylwadau heddiw.

Y Sector Gwirfoddol

The Voluntary Sector

12. A wnaiff y Gweinidog nodi blaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer cefnogi’r sector gwirfoddol ledled Cymru yn y Pumed Cynulliad? OAQ(5)0051(CC)

12. Will the Minister identify the Welsh Government’s priorities in the Fifth Assembly for supporting the voluntary sector across Wales? OAQ(5)0051(CC)

I appreciate the vital, important work the third sector is doing in our communities. Our priorities are ensuring we have a thriving third sector with a strong infrastructure to support their work, growing the volunteer base and ensuring the third sector has a voice in helping and shaping communities.

Rwy’n gwerthfawrogi’r gwaith hanfodol a phwysig y mae’r trydydd sector yn ei wneud yn ein cymunedau. Ein blaenoriaethau yw sicrhau bod gennym drydydd sector ffyniannus gyda seilwaith cryf i gefnogi eu gwaith, tyfu’r sylfaen o wirfoddolwyr a sicrhau bod gan y trydydd sector lais yn y gwaith o helpu a siapio cymunedau.

Thank you for that answer, Cabinet Secretary. Again, the voluntary sector and the volunteers are crucial. In my constituency, volunteers work in community libraries, community centres and support services across the town and constituency to ensure that some of those services remain within those communities. Those individual volunteers are crucial to the work of that sector, and some of the people are doing the same jobs on many occasions. What’s the Welsh Government doing to actually encourage more volunteers to come forward, to ensure we spread that workload, to get more involved in the communities and ensure that those services can continue, because we’re burning out the people who are doing it now?

Diolch i chi am yr ateb hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet. Unwaith eto, mae’r sector gwirfoddol a gwirfoddolwyr yn hanfodol. Yn fy etholaeth i, mae gwirfoddolwyr yn gweithio mewn llyfrgelloedd cymunedol, canolfannau cymunedol a gwasanaethau cymorth ar draws y dref a’r etholaeth i sicrhau bod y gwasanaethau hynny’n parhau yn y cymunedau. Mae’r gwirfoddolwyr unigol hyn yn allweddol i waith y sector, ac mae rhai o’r bobl yn gwneud yr un swyddi ar sawl achlysur. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud mewn gwirionedd i annog mwy o wirfoddolwyr i gymryd rhan er mwyn sicrhau ein bod yn rhannu’r llwyth gwaith hwnnw, i gymryd mwy o ran yn y cymunedau a sicrhau y gall y gwasanaethau hyn barhau, gan ein bod yn rhoi gormod o faich ar y bobl sy’n gwneud hynny yn awr?

Indeed, and we should congratulate and work with the volunteers in his constituency and in many across Wales—they do a fantastic job. The third sector scheme includes a commitment to develop a new volunteering policy, which has been developed through a working group established by the third sector partnership council. The policy sets out the roles of Welsh Government, volunteer-involving organisations and third sector bodies, including volunteers themselves.

Yn wir, a dylem longyfarch a gweithio gyda’r gwirfoddolwyr yn ei etholaeth ac mewn llawer o etholaethau ar draws Cymru—maent yn gwneud gwaith gwych. Mae’r cynllun trydydd sector yn cynnwys ymrwymiad i ddatblygu polisi gwirfoddoli newydd, a ddatblygwyd drwy weithgor a sefydlwyd gan gyngor partneriaeth y trydydd sector. Mae’r polisi hwn yn nodi rolau Llywodraeth Cymru, sefydliadau sy’n cynnwys gwirfoddolwyr a chyrff y trydydd sector, gan gynnwys gwirfoddolwyr eu hunain.

David Rees makes an important point, I think, that many of the volunteers who are asked to pick up the pieces when local authorities withdraw services are themselves service users, and very often carers as well. A recent example that has come to my attention is Newtown day centre, which is proposed to be closed for logistical and financial reasons, and the burden that then puts on the local volunteer workforce. So, what can the Welsh Government do to ensure that there’s a more integrated approach to the maintenance at least of some of these council-funded and council-supported centres, and also not only recruiting new volunteers, but ensuring that volunteers who are committed have respite care themselves, if you like, so that they can then continue to contribute to their society?

Mae David Rees yn gwneud pwynt pwysig, rwy’n meddwl, fod llawer o’r gwirfoddolwyr y gofynnir iddynt godi’r darnau pan fydd awdurdodau lleol yn tynnu gwasanaethau yn ôl yn ddefnyddwyr gwasanaethau eu hunain, ac yn aml iawn yn ofalwyr hefyd. Enghraifft ddiweddar a ddaeth i fy sylw yw canolfan ddydd y Drenewydd, y bwriedir ei chau am resymau logistaidd ac ariannol, a’r baich y mae hynny wedyn yn ei roi ar y gweithlu gwirfoddol lleol. Felly, beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i sicrhau ymagwedd fwy integredig tuag at gynnal o leiaf rai o’r canolfannau hyn a ariennir ac a gefnogir gan y cyngor, ac nid yn unig recriwtio gwirfoddolwyr newydd, ond sicrhau hefyd bod gwirfoddolwyr sydd wedi ymrwymo yn cael gofal seibiant eu hunain, os mynnwch chi, fel y gallant barhau i gyfrannu at eu cymdeithas?

I think the Member is right to raise the issue of asset transfer and community ownership. I think what we’re trying to do as a Government is enable communities to be able to take things over and to understand the risks as well, because many of these organisations that are moving from public ownership to community ownership are sometimes very difficult to run financially and physically. It’s something that I’ve asked my team to work with the Wales Council for Volutary Action on to see if there’s a programme that we can use to help communities become more resilient in that space.

Rwy’n credu bod yr Aelod yn iawn i grybwyll trosglwyddo asedau a pherchnogaeth gymunedol. Rwy’n credu mai’r hyn rydym yn ceisio ei wneud fel Llywodraeth yw galluogi cymunedau i gymryd meddiant a deall y risgiau hefyd, gan fod llawer o’r sefydliadau hyn sy’n cael eu symud o berchnogaeth gyhoeddus i berchnogaeth gymunedol yn anodd iawn i’w rhedeg weithiau yn ariannol ac yn gorfforol. Mae’n rhywbeth rwyf wedi gofyn i fy nhîm weithio arno gyda Chyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru i weld a oes rhaglen y gallwn ei defnyddio i helpu cymunedau i ddod yn gryfach yn hynny o beth.

Digartrefedd

Homelessness

13. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am fynd i’r afael â digartrefedd yng Nghymru? OAQ(5)0046(CC)

13. Will the Minister make a statement on tackling homelessness in Wales? OAQ(5)0046(CC)

The Housing (Wales) Act 2014 ensures everyone who is homeless or at risk of becoming homeless gets the help they need. Statistics show homelessness was successfully prevented last year for 65 per cent of all households threatened with homelessness. We are supporting local authorities to build further on this very positive start.

Mae Deddf Tai (Cymru) 2014 yn sicrhau bod pawb sy’n ddigartref neu mewn perygl o fod yn ddigartref yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt. Mae ystadegau’n dangos bod digartrefedd wedi’i atal y llynedd i 65 y cant o’r holl aelwydydd a ddaeth dan fygythiad o fod yn ddigartref. Rydym yn cynorthwyo awdurdodau lleol i adeiladu ymhellach ar y dechrau cadarnhaol hwn.

Thank you, Cabinet Secretary, for that response. I’m certainly pleased to learn that those bodies and organisations responsible for addressing homelessness in Wales have given positive feedback on the results of the changes brought about under the Housing (Wales) Act 2014. For my part, I’m certainly encouraged by how these initiatives have assisted me in supporting constituents faced with homelessness in Merthyr Tydfil and Rhymney. I guess a comparison can be drawn from the published figures in the significant difference in success rates between local authority areas in terms of successful prevention outcomes—successful homelessness relief outcomes and positive discharges. Can I ask the Cabinet Secretary, therefore, what measures are in place to enable local authorities across Wales to draw on best practice, where this is evidenced by the outcome figures?

Diolch i chi am eich ymateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy’n sicr yn falch o glywed bod y cyrff a’r sefydliadau sy’n gyfrifol am fynd i’r afael â digartrefedd yng Nghymru wedi rhoi adborth cadarnhaol ar ganlyniadau’r newidiadau a ddeilliodd o Ddeddf Tai (Cymru) 2014. O’m rhan i, rwy’n sicr wedi fy nghalonogi gan y ffordd y mae’r mentrau hyn wedi fy nghynorthwyo i gefnogi etholwyr sy’n wynebu digartrefedd ym Merthyr Tudful a Rhymni. Mae’n debyg y gellir cymharu’r ffigurau a gyhoeddwyd ar y gwahaniaeth sylweddol yn y cyfraddau llwyddiant rhwng ardaloedd awdurdodau lleol o ran canlyniadau atal llwyddiannus—canlyniadau cymorth digartrefedd llwyddiannus a chyflawniadau cadarnhaol. A gaf fi ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet, felly, pa gamau sydd ar waith i alluogi awdurdodau lleol ledled Cymru i ddysgu o arferion gorau, lle y ceir tystiolaeth ohonynt yn ffigurau’r canlyniadau?

Well, I’ve asked for all local authorities and interested groups to review the figures that are provided for them so that there’s a more standardised approach to the measurement of this. I am encouraged by the 65 per cent, but I just want to make sure that we are all measuring the same things. The Housing (Wales) Act 2014 ensures everybody who is homeless or is at risk of becoming homeless gets the help they need. I will look further in terms of seeking advice from my officials on how we intend to pursue this policy and increase our impact, as we move forward.

Wel, rwyf wedi gofyn i bob awdurdod lleol a grwpiau â diddordeb i adolygu’r ffigurau sy’n cael eu darparu ar eu cyfer fel bod yna ddull mwy safonedig o fesur hyn. Rwyf wedi fy nghalonogi gan y 65 y cant, ond rwyf eisiau gwneud yn siŵr ein bod i gyd yn mesur yr un pethau. Mae Deddf Tai (Cymru) 2014 yn sicrhau bod pawb sy’n ddigartref neu mewn perygl o fod yn ddigartref yn cael yr help sydd ei angen arnynt. Byddaf yn edrych ymhellach o ran gofyn am gyngor gan fy swyddogion ar sut rydym yn bwriadu dilyn y polisi hwn a chynyddu ein heffaith yn y dyfodol.

Hawliau Tenantiaid

Tenants’ Rights

14. Pa asesiad y mae’r Gweinidog wedi’i wneud o’r gwahanol hawliau a roddir i denantiaid awdurdodau lleol a thenantiaid landlordiaid cymdeithasol cofrestredig? OAQ(5)0048(CC)

14. What assessment has the Minister made of the different rights afforded to tenants of a local authority and tenants of a registered social landlord? OAQ(5)0048(CC)

A full assessment of the rights of tenants of social landlords was undertaken during the development of the Renting Homes (Wales) Bill. The rights are broadly similar, although some differences exist, such as the right to buy and the right to acquire; other differences are being addressed through the Renting Homes (Wales) Act 2016.

Cynhaliwyd asesiad llawn o hawliau tenantiaid landlordiaid cymdeithasol yn ystod y broses o ddatblygu Bil Rhentu Cartrefi (Cymru). Mae’r hawliau yn debyg yn fras, er bod rhai gwahaniaethau, megis yr hawl i brynu a’r hawl i gaffael; eir i’r afael â gwahaniaethau eraill drwy Ddeddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016.

Wel, a gaf i ofyn i’r Gweinidog adolygu hyn unwaith eto, achos fe welom ni drwy’r broses o gyfuno cymdeithasau tai Cantref a Wales & West Housing broses oedd yn gwbl ddiffygiol, yn fy marn i, am sawl reswm, ond, yn y cyd-destun yma, oherwydd diffyg ymgynghori llwyr gyda thenantiaid? Roedd cyfeiriad ganddo gynnau i’r broses o drosglwyddo stoc. Mae balot yn digwydd yn achos trosglwyddiadau stoc, ond, yn yr achos yma, nid oedd unrhyw ymgais i gael barn y tenantiaid. Mae’r Gweinidog yn dweud ‘na’, ond gallaf i ddweud wrtho fe mai rhyw bwt yn y cylchlythyr aeth i’r tenantiaid, er gwaetha’r ffaith, wrth gwrs, fel y dylai wybod, o dan y Ddeddf Tai 1985, mae gan denantiaid diogel, wrth gwrs, yr hawl statudol i ymgynghoriad, sydd ddim yn wir, wrth gwrs, am denantiaid sicr—cyferbyniad arall. Roedd y broses yn gwbl ddiffygiol. A gaf i ofyn iddo fe i roi’r un hawl i denantiaid RSLs ag sydd yna ar gyfer tenantiaid awdurdodau lleol?

Well, may I ask the Minister to review this again because we’ve seen, in the merger of Tai Cantref and Wales & West Housing, a process that was entirely deficient, in my view, for a number of reasons, but, in this context, because of a total lack of consultation with tenants? He made reference earlier to the process of stock transfer. A ballot is held in terms of stock transfers, but, in this case, there was no effort whatsoever to garner the views of tenants. Well, the Minister says ‘no’, but I can tell him that there was just a brief section in a circular that went to tenants despite the fact that, as he should know, under the Housing Act 1985, secure tenants do have the statutory right to consultation, which isn’t true, of course, of assured tenants—another contrast. So, the process was entirely deficient. Can I ask him to give the same rights to RSL tenants as exist for local authority tenants?

I can assume by the questioning of the Member that he disagrees with the outcome. Unfortunately, that was the outcome. The decision to merge and the choice of merger partners was a unanimous decision taken by the Cantref board. The Member said there was no consultation and then there was a little bit of consultation. Consultation with tenants did take place—Cantref wrote to all its tenants, encouraging them to respond with any concerns. Meetings were also held with tenant groups. If the Member is convinced that is incorrect, then he should write to me with the detail.

Gallaf gymryd yn ganiataol yn ôl cwestiynau’r Aelod ei fod yn anghytuno gyda’r canlyniad. Yn anffodus, dyna oedd y canlyniad. Roedd y penderfyniad i uno a’r dewis o bartneriaid ar gyfer uno yn benderfyniad unfrydol a wnaed gan fwrdd Cantref. Dywedodd yr Aelod nad oedd unrhyw ymgynghori ac yna, fod ychydig o ymgynghori. Fe ymgynghorwyd â thenantiaid—ysgrifennodd Cantref at bob un o’i denantiaid, gan eu hannog i ymateb gydag unrhyw bryderon. Cynhaliwyd cyfarfodydd hefyd gyda grwpiau tenantiaid. Os yw’r Aelod yn argyhoeddedig fod hynny’n anghywir, yna dylai ysgrifennu ataf gyda’r manylion.

Caethwasiaeth Fodern

Modern Slavery

15. Sut y bydd y polisïau yn rhaglen Llywodraeth Cymru, ‘Symud Cymru Ymlaen’, yn mynd i’r afael â chaethwasiaeth fodern yng Nghymru? OAQ(5)0038(CC)

15. How will the policies contained in the Welsh Government’s ‘Taking Wales Forward’ programme fight modern slavery in Wales? OAQ(5)0038(CC)

As set out in our programme for government, we are committed to working with our police and crime commissioners and other partners on a range of issues. In this context, we will continue to tackle slavery in Wales, raising awareness, supporting victims and helping to bring perpetrators to justice.

Fel y nodir yn ein rhaglen lywodraethu, rydym wedi ymrwymo i weithio gyda chomisiynwyr yr heddlu a throseddu a phartneriaid eraill ar ystod o faterion. Yn y cyd-destun hwn, byddwn yn parhau i fynd i’r afael â chaethwasiaeth yng Nghymru, gan godi ymwybyddiaeth, cefnogi dioddefwyr a helpu i ddod â throseddwyr o flaen eu gwell.

Thank you very much for that answer, Minister. The fact is that there are more than 13,000 slaves in this country, and I don’t know how many in Wales. Are you actually engaged with the police? There is a general perception that they haven’t got the resources to tackle slavery, which also contains all sorts of slavery—there are sex slaves, cheap labour and God knows how many different social problems involved with it. Are there enough resources in your department for the police to tackle this slavery in Wales, and to eradicate it forever?

Diolch yn fawr iawn am eich ateb, Weinidog. Y ffaith amdani yw bod mwy na 13,000 o gaethweision yn y wlad hon, ac nid wyf yn gwybod faint yng Nghymru. A ydych yn ymgysylltu gyda’r heddlu mewn gwirionedd? Ceir canfyddiad cyffredinol nad oes ganddynt adnoddau i fynd i’r afael â chaethwasiaeth, sydd hefyd yn cynnwys pob math o gaethwasiaeth—mae yna gaethweision rhyw, llafur rhad a Duw a ŵyr faint o broblemau cymdeithasol gwahanol ynghlwm wrth hyn. A oes digon o adnoddau yn eich adran i’r heddlu allu mynd i’r afael â’r gaethwasiaeth hon yng Nghymru, a’i dileu am byth?

Of course, I share the Member’s concern around this. The Member will be aware that the issue around policing is a non-devolved issue, but we are the only part of the country with an anti-slavery co-ordinator, which we introduced here in Wales. He works extremely hard and there’s a conference coming up in the next week or two bringing partners together to tackle these issues. I do raise this with the police in regard to the great work that they do there, but this is a hidden crime and we urge people in all communities, if they’re aware of this hidden slavery, to report it to the police.

Wrth gwrs rwy’n rhannu pryder yr Aelod ynglŷn â hyn. Bydd yr Aelod yn gwybod fod plismona’n fater sydd heb ei ddatganoli, ond ni yw’r unig ran o’r wlad sydd â chydgysylltydd atal caethwasiaeth a gyflwynasom yma yng Nghymru. Mae’n gweithio’n hynod o galed ac mae cynhadledd ar y gweill yn ystod yr wythnos neu ddwy nesaf i ddod â phartneriaid at ei gilydd i fynd i’r afael â’r problemau hyn. Rwy’n trafod hyn gyda’r heddlu mewn perthynas â’r gwaith gwych y maent yn ei wneud yn hyn o beth, ond mae hon yn drosedd gudd ac rydym yn annog pobl ym mhob cymuned, os ydynt yn ymwybodol o gaethwasiaeth gudd o’r fath, i roi gwybod i’r heddlu.

3. 3. Dadl gan Aelodau Unigol o dan Reol Sefydlog 11.21(iv): Teithio Llesol
3. 3. Debate by Individual Members under Standing Order 11.21(iv): Active Travel

Rydym ni’n symud ymlaen i eitem 3, sef dadl gan Aelodau unigol o dan Reol Sefydlog 11.21, ac rydw i’n galw ar Lee Waters i wneud y cynnig.

We now move to item 3, a debate by individual Members under Standing Order 11.21, and I call on Lee Waters to move the motion.

Cynnig NDM6089 Lee Waters, Rhun ap Iorwerth, Huw Irranca-Davies, John Griffiths

Cefnogwyd gan David Melding, Janet Finch-Saunders

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn cydnabod amryfal fanteision iechyd a lles gweithgareddau corfforol.

2. Yn nodi mai dim ond 35 y cant o blant Cymru sy’n cael yr awr o weithgareddau corfforol a gaiff ei argymell sydd ei angen arnynt bob dydd.

3. Yn cydnabod potensial Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013 i godi lefelau gweithgareddau corfforol ymysg pob grŵp oedran.

4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ymgysylltu’n llawn â chymunedau i ganfod y llwybrau newydd a fyddai’n cysylltu cyrchfannau lleol ac a fyddai fwyaf tebygol o gael defnydd da.

Motion NDM6089 Lee Waters, Rhun ap Iorwerth, Huw Irranca-Davies, John Griffiths

Supported by David Melding, Janet Finch-Saunders

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Recognises the multiple health and wellbeing benefits of physical activity.

2. Notes that only 35 per cent of Welsh children are getting the recommended hour of physical activity that they need every day.

3. Recognises the potential of the Active Travel (Wales) Act 2013 to raise levels of physical activity amongst all age groups.

4. Calls on the Welsh Government to fully engage communities in identifying the new routes that would link up local destinations and would be most likely to be well used.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Lywydd. I’m pleased to be among many Members from across the Chamber who’ve come together for today’s debate to ensure that we fulfil the potential of the Active Travel (Wales) Act 2013.

As the motion notes, there are multiple health and well-being benefits from physical activity, and we are facing a ticking time bomb of obesity. We are finally acknowledging the all too often hidden affliction of mental health, and there are wider challenges: the damage inflicted on our natural environment from rising carbon emissions contributed to by our over-reliance on cars; the social injustice of locating services under the assumption that every family in Wales has access to a car, forcing the poorest 20 per cent to spend a quarter of their income on running a car. We commonly talk about fuel poverty applying to households who spend more than 10 per cent of their income on fuel as being in fuel poverty, but we don’t talk about transport poverty, which hits the poorest hardest.

There are few interventions that can impact across such broad and pervasive challenges, and active travel is one of them. You may not be able to persuade people who take no physical activity to go into a gym or onto a football pitch, but creating an environment that encourages active travel, which builds activity into their everyday routines, is achievable. There’s considerable potential to change the way we take short journeys. Twenty per cent of car trips are for journeys of under one mile, the kind of journey that can be made in 20 minutes on foot. And half of all car journeys—half—are for journeys of under five miles. This is the distance of a typical 30-minute bike trip on a traffic-free path, like the millennium coastal path in my constituency, or the Taff trail here in Cardiff bay.

But there are barriers, not least a physical environment that has encouraged car use and discouraged walking and cycling for short journeys. The Foresight panel on obesity coined the term ‘obesogenic’ to describe the environment we’ve built up, which they reckon will result in 60 per cent of men being obese by 2050.

Now, the Active Travel (Wales) Act 2013 can play a significant part in challenging that. It has the potential to be one of the most radical of the laws introduced by the Welsh Government, and the single most important public health intervention we can introduce to reduce pressure on the NHS. Data from a long series of studies have shown the profound benefits of encouraging physical activity, from reduced risk of coronary heart disease, cancer, stroke, type 2 diabetes, to improved concentration, confidence and the alleviation of stress.

But one of the challenges for implementing this agenda is that it doesn’t fall to public health professionals to implement, but to transport professionals. And, in transport terms, this is a marginal agenda. For 50 years, transport policy has been dominated by creating more space for cars and engineering roads to allow cars to travel faster. Pedestrians and cyclists have been literally pushed to one side. So, the challenge for implementing this is to change that culture and we shouldn’t underestimate how difficult that will be. Back in February, the enterprise committee rightly pointed out that the Act needs determined leadership to succeed. But just as leadership at a ministerial level is necessary—and I know that Rebecca Evans and Ken Skates are deeply committed to this agenda—we need to see leadership at every level to set the example, to normalise the behaviour, as it was normal only a few generations ago.

We need leadership from parents: instead of clicking their kids into the backs of cars for short journeys—sometimes very short—instead to make the effort to walk. We need leadership from highway engineers, safety auditors and transport planners, to build in convenient welcoming routes as a matter of course. The national cycle network, for example, developed by the green transport charity, Sustrans, aspires to design routes that would feel safe for an unaccompanied 12-year-old on a bike. How many of our current cycle lanes or shared-use paths can truthfully pass that test?

We need leadership from GPs who, instead of routinely prescribing pills, have the confidence to encourage people who are overweight or stressed or suffering one of the number of conditions that are contributed to by physical inactivity, to get active. We need leadership from schools. Active children learn better. Bike Week is all well and good, but how do we make every day Walk to School Day, every week Bike Week? For employers, there’s ample evidence that workers who cycle to work take less sick leave, and investing in showers and cycle parking will be repaid in productivity.

So, just as there are multiple benefits from getting this right, there are multiple responsibilities for getting it right too. I want to focus on what I consider to be the primary responsibility, and one that is mentioned in the motion, and that’s ensuring the full engagement of communities.

The target audience for this agenda is not people who walk and cycle—they do it already. It’s people who do not. A coloured strip of tarmac down a busy road that suddenly disappears under parked cars will not do the trick. We only have to look to the streets that have tried that to see it. The temptation is for councils to build where it’s easiest, not where the potential for use is greatest. This is an ambitious agenda; it will be difficult and it will take time. But we need to know where people want to go—the routes that they’d be tempted to try. In some communities, it might be the daily trip to work that gets them on their bikes, in others, a Saturday trip to the local leisure centre.

We need to know about wider interventions too, beyond infrastructure, that’ll encourage them: cycle training on real road conditions for adults and children, easy-to-read maps and signage, and walking buses for kids to get to school. What’s crucial is we won’t know until we ask. Yet, in the most recent process to establish and map all existing routes, most authorities did the minimum—an online questionnaire for the statutory minimum of 12 weeks. Across Wales, just 300 people took part. That’s less than 0.01 per cent of Wales’s population. It’s essential that wider voices are heard, and, if this Act is going to be the success I know it can be, that involves targeting people who don’t currently walk and cycle.

I applaud the joint initiative by Sustrans Cymru, Living Streets, Cycling UK and Welsh Cycling to launch a simple, easy-to-use web tool to make it easy for people to suggest new and upgraded routes. But let’s be imaginative how we use it—at school gates and trampoline parks, at cinemas and pop-up venues, in workplaces and GP surgeries. These active travel plans will have a 10 to 15-year lifespan and will be linked to future Welsh Government funding. If we don’t get this initial consultation right, it’ll be hard-fought resources down the drain.

The details really matter. Five hundred thousand pounds can be spent on a new route, but an ill-considered gate or barrier can mean it won’t be used, and I’ve seen many routes fall victim to this. That’s why it’s important we build challenge into the system. Local people should be easily able to challenge and suggest improvements to local councils. The Welsh Government needs to beef up its advice, so it can challenge the plans submitted to it by local authorities. We’ve seen from the first round of maps that there’s plenty of room for challenge. We’ve got to get this right. The Government has appointed respected place designer Phil Jones to head the expert group to agree the statutory guidance to accompany the Act, and it’s very good.

Those at the front line now need training and support to make sure they can apply it properly, and the key recommendation of that active travel Act design guidance is ‘good consultation at early stages’ to help ‘avoid poor decisions’. As it says:

‘The more opportunity people have to influence and shape walking and cycling schemes for their local area, the more likely they will be to use them.’

Getting this on the statute book, Llywydd—the first piece of legislation to complete the journey from a petition to receiving the royal seal—was the easy bit. This is a radical piece of legislation and the commitment this Government has shown to an all-too-often neglected agenda should be applauded. But this landmark law will only work if it is implemented radically, and that’s why I’m delighted to open this debate today. Diolch.

Diolch, Lywydd. Rwy’n falch o fod ymhlith llawer o Aelodau o bob rhan o’r Siambr sydd wedi dod at ei gilydd ar gyfer dadl heddiw i sicrhau ein bod yn cyflawni potensial Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013.

Fel y noda’r cynnig, mae gweithgarwch corfforol yn creu manteision lluosog i iechyd a lles, ac rydym yn wynebu bom amser o ordewdra. Rydym o’r diwedd yn cydnabod cystudd iechyd meddwl sy’n rhy aml yn gudd, ac mae yna heriau ehangach: y niwed a wnaed i’n hamgylchedd naturiol gan ollyngiadau carbon cynyddol y cyfranwyd atynt gan ein gorddibyniaeth ar geir; yr anghyfiawnder cymdeithasol o leoli gwasanaethau gan dybio bod gan bob teulu yng Nghymru gar at eu defnydd, a gorfodi’r 20 y cant tlotaf i dreulio chwarter eu hincwm ar redeg car. Rydym yn aml yn siarad am dlodi tanwydd fel rhywbeth sy’n berthnasol i aelwydydd sy’n gwario mwy na 10 y cant o’u hincwm ar danwydd, ond nid ydym yn sôn am dlodi trafnidiaeth, sy’n taro’r tlotaf yn galetach na neb.

Mae yna rai ymyriadau a all effeithio ar draws heriau eang a hollbresennol o’r fath, ac mae teithio llesol yn un ohonynt. Efallai na fyddwch yn gallu perswadio pobl nad ydynt yn gwneud unrhyw weithgarwch corfforol i fynd i gampfa neu ar gae pêl-droed, ond mae modd creu amgylchedd sy’n annog teithio llesol, sy’n ymgorffori gweithgarwch corfforol yn rhan o’u harferion dyddiol. Mae potensial sylweddol i newid y ffordd rydym yn gwneud teithiau byr. Mae 20 y cant o deithiau car yn deithiau o dan un filltir o hyd, y math o daith y gellir ei gwneud mewn 20 munud ar droed. A hanner yr holl deithiau car—hanner—yn deithiau o dan bum milltir o hyd. Dyna bellter taith feic 30 munud nodweddiadol ar lwybr di-draffig, fel llwybr arfordir y mileniwm yn fy etholaeth, neu Lwybr Taf yma ym mae Caerdydd.

Ond mae yna rwystrau, nid yn lleiaf yr amgylchedd ffisegol sydd wedi annog y defnydd o geir ac wedi lladd awydd pobl i gerdded a beicio ar deithiau byr. Mae’r panel Foresight ar ordewdra wedi bathu’r ymadrodd ‘sy’n achosi gordewdra’ i ddisgrifio’r amgylchedd rydym wedi ei adeiladu, ac maent yn credu y bydd yn arwain at wneud 60 y cant o ddynion yn ordew erbyn 2050.

Nawr, gall Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013 chwarae rhan bwysig yn herio hynny. Mae ganddi’r potensial i fod yn un o’r deddfau mwyaf radical o’r rhai a gyflwynwyd gan Lywodraeth Cymru, a’r ymyrraeth iechyd cyhoeddus bwysicaf y gallwn ei chyflwyno i leihau’r pwysau ar y GIG. Mae data o gyfres hir o astudiaethau wedi dangos manteision helaeth annog gweithgarwch corfforol, o lai o risg o glefyd coronaidd y galon, canser, strôc, diabetes math 2, i wella’r gallu i ganolbwyntio, gwella hyder a lliniaru straen.

Ond un o’r heriau i weithredu’r agenda hon yw nad lle gweithwyr proffesiynol iechyd y cyhoedd yw ei gweithredu, ond gweithwyr proffesiynol trafnidiaeth. Ac o ran trafnidiaeth, mae hon yn agenda ymylol. Ers 50 mlynedd, mae polisi trafnidiaeth wedi canolbwyntio’n bennaf ar greu mwy o le i geir ac adeiladu ffyrdd i ganiatáu i geir deithio’n gyflymach. Mae cerddwyr a beicwyr wedi cael eu gwthio o’r neilltu yn llythrennol. Felly, yr her ar gyfer gweithredu hyn yw newid y diwylliant hwnnw ac ni ddylem fychanu pa mor anodd fydd hyn. Yn ôl ym mis Chwefror, roedd y pwyllgor menter yn llygad ei le’n nodi’r ffaith fod angen arweiniad pendant ar y Ddeddf er mwyn iddi lwyddo. Ond yn yr un modd ag y mae angen arweiniad ar lefel weinidogol—a gwn fod Rebecca Evans a Ken Skates wedi ymrwymo’n llwyr i’r agenda hon—mae’n rhaid i ni weld arweiniad ar bob lefel i osod esiampl, i normaleiddio ymddygiad, fel roedd yn normal rai cenedlaethau’n ôl yn unig.

Mae arnom angen arweiniad gan rieni: yn hytrach na chlicio’u plant i mewn i gefn ceir ar gyfer teithiau byr—byr iawn weithiau—gwneud ymdrech i gerdded yn lle hynny. Mae arnom angen arweiniad gan beirianwyr priffyrdd, archwilwyr diogelwch a chynllunwyr trafnidiaeth, er mwyn cynnwys llwybrau croesawgar a chyfleus fel mater o drefn. Nod y rhwydwaith beicio cenedlaethol, er enghraifft, a ddatblygwyd gan yr elusen trafnidiaeth werdd, Sustrans, yw llunio llwybrau a fyddai’n teimlo’n ddiogel i berson ifanc 12 oed ar feic ar ei ben ei hun. Faint o’n lonydd beicio neu lwybrau cyd-ddefnyddio presennol y gellir dweud yn onest eu bod yn pasio’r prawf hwnnw?

Mae arnom angen arweiniad gan feddygon teulu sydd â’r hyder i annog pobl sy’n cario gormod o bwysau neu dan straen neu’n dioddef o un o’r nifer o gyflyrau y cyfrennir atynt gan anweithgarwch corfforol, i gadw’n heini, yn hytrach na rhagnodi tabledi fel mater o drefn. Mae arnom angen arweiniad gan ysgolion. Mae plant egnïol yn dysgu’n well. Mae Wythnos y Beic yn iawn, ond sut mae gwneud pob diwrnod yn ddiwrnod Cerdded i’r Ysgol, a phob wythnos yn Wythnos y Beic? I gyflogwyr, ceir digon o dystiolaeth fod gweithwyr sy’n beicio i’r gwaith yn absennol yn llai aml o’r gwaith oherwydd salwch, a bydd buddsoddi mewn cawodydd a mannau parcio beiciau yn cael ei ad-dalu mewn cynhyrchiant.

Felly, yn union fel y ceir manteision lluosog yn sgil cael hyn yn iawn, ceir cyfrifoldebau lluosog hefyd er mwyn ei gael yn iawn. Rwyf am ganolbwyntio ar yr hyn rwy’n ei ystyried yn gyfrifoldeb sylfaenol, ac yn un sy’n cael ei grybwyll yn y cynnig, sef sicrhau ymgysylltiad llawn â chymunedau.

Nid pobl sy’n cerdded a beicio yw’r gynulleidfa darged ar gyfer yr agenda hon—maent yn ei wneud yn barod. Y bobl nad ydynt yn ei wneud yw’r gynulleidfa. Ni fydd stribed liw o darmac ar hyd ffordd brysur sy’n diflannu’n sydyn o dan geir wedi parcio yn gwneud y tro. Nid oes ond raid i ni edrych ar y strydoedd sydd wedi ceisio gwneud hynny i weld nad yw’n gwneud y tro. Y demtasiwn i gynghorau yw datblygu yn y man hawsaf, nid lle y ceir fwyaf o botensial i’w ddefnyddio. Mae hon yn agenda uchelgeisiol; bydd yn anodd a bydd yn cymryd amser. Ond mae angen i ni wybod i ble mae pobl yn dymuno mynd—y llwybrau y byddent yn cael eu temtio i roi cynnig arnynt. Mewn rhai cymunedau, efallai mai’r daith ddyddiol i’r gwaith fydd y llwybr sy’n annog pobl i fynd ar eu beiciau, mewn eraill, efallai mai taith ddydd Sadwrn i’r ganolfan hamdden leol fydd y llwybr hwn.

Mae angen i ni wybod hefyd am ymyriadau ehangach, y tu hwnt i seilwaith, a fydd yn eu hannog: hyfforddiant beicio ar ffyrdd go iawn i oedolion a phlant, mapiau ac arwyddion hawdd eu darllen, a bysiau cerdded i blant fynd i’r ysgol. Yr hyn sy’n hollbwysig yw na fyddwn yn gwybod hyd nes y byddwn yn gofyn. Eto i gyd, yn y broses ddiweddaraf i sefydlu a mapio’r holl lwybrau sydd eisoes yn bodoli, ni wnaeth y rhan fwyaf o awdurdodau fwy na’r lleiafswm—holiadur ar-lein am y cyfnod gofynnol o 12 wythnos yn unig. Ar draws Cymru, 300 o bobl a gymerodd ran. Mae hynny’n llai na 0.01 y cant o boblogaeth Cymru. Mae’n hanfodol fod lleisiau ehangach yn cael eu clywed, ac os yw’r Ddeddf hon yn mynd i fod yn llwyddiant fel y gwn y gall fod, mae hynny’n golygu targedu pobl nad ydynt yn cerdded a beicio ar hyn o bryd.

Rwy’n canmol y fenter ar y cyd gan Sustrans Cymru, Living Streets, Cycling UK a Beicio Cymru i lansio adnodd syml, hawdd ei ddefnyddio ar y we i’w gwneud yn hawdd i bobl awgrymu llwybrau newydd ac wedi’u gwella. Ond gadewch i ni fod yn ddychmygus yn y ffordd rydym yn ei ddefnyddio—wrth gatiau’r ysgol ac mewn parciau trampolîn, mewn sinemâu a digwyddiadau dros dro, mewn gweithleoedd a meddygfeydd meddygon teulu. Bydd hyd oes y cynlluniau teithio llesol hyn rhwng 10 a 15 mlynedd a byddant wedi’u cysylltu â chyllid gan Lywodraeth Cymru yn y dyfodol. Os na chawn yr ymgynghoriad cychwynnol hwn yn iawn, bydd adnoddau yr ymladdwyd yn galed amdanynt yn cael eu gwastraffu.

Mae’r manylion yn wirioneddol bwysig. Gellid gwario £500 ar lwybr newydd, ond gall giât neu rwystr heb ei ystyried yn iawn olygu na fydd yn cael ei ddefnyddio, ac rwyf wedi gweld llawer o lwybrau’n dioddef o hyn. Dyna pam ei bod yn bwysig ein bod yn cynnwys her yn y system. Dylai pobl leol allu herio ac awgrymu gwelliannau’n hawdd i gynghorau lleol. Mae angen i Lywodraeth Cymru gryfhau ei chyngor, er mwyn iddi allu herio’r cynlluniau a gyflwynir iddi gan yr awdurdodau lleol. Rydym wedi gweld o’r rownd gyntaf o fapiau fod yna ddigon o le i herio. Mae’n rhaid i ni gael hyn yn iawn. Mae’r Llywodraeth wedi penodi’r cynllunydd lleoedd mawr ei barch, Phil Jones, i arwain y grŵp arbenigol ar gyfer cytuno’r canllawiau statudol i gyd-fynd â’r Ddeddf, ac mae’r canllawiau hynny’n dda iawn.

Mae angen hyfforddiant a chymorth ar y rhai ar y rheng flaen yn awr i sicrhau y gallant ei gymhwyso’n iawn, ac argymhelliad allweddol y canllawiau cynllunio ar gyfer y Ddeddf teithio llesol yw ymgynghori da ar gamau cynnar er mwyn helpu i osgoi penderfyniadau gwael. Fel y mae’n dweud:

Po fwyaf o gyfle a gaiff pobl i lunio a dylanwadu ar gynlluniau cerdded a beicio ar gyfer eu hardal leol, y mwyaf tebygol y byddant o’u defnyddio.

Cael hyn ar y llyfr statud, Lywydd—y darn cyntaf o ddeddfwriaeth i gwblhau’r daith o ddeiseb i dderbyn cymeradwyaeth frenhinol—oedd y rhan hawdd. Mae hon yn ddeddfwriaeth radical a dylid cymeradwyo’r ymrwymiad y mae’r Llywodraeth wedi’i ddangos tuag at agenda sy’n cael ei hesgeuluso’n rhy aml. Ond ni fydd y ddeddf bwysig hon yn gweithio oni chaiff ei gweithredu’n radical, a dyna pam rwy’n falch iawn o agor y ddadl hon heddiw. Diolch.

Rwy’n falch o gymryd rhan yn y ddadl arbennig o bwysig yma, a diolch yn fawr i Lee Waters am agor y ddadl mewn ffordd liwgar fel yna ac am esbonio hanfodion y ddadl, yn enwedig ynglŷn â phwysigrwydd y Ddeddf teithio llesol, a hefyd yr angen i ni feddwl nid jest bod y ddeddfwriaeth yna, ond bod angen i ni i gyd weithredu arni hi, achos mae e i gyd i lawr i ni fel cymdeithas i ddilyn yr egwyddorion a gweithredu. Achos, fel rwyf wedi dweud o’r blaen yma, mae pwysigrwydd cadw’n heini yn allweddol—bod yn ffit yn allweddol. Bydd rhai ohonoch chi yn bownd o fod yn cofio’n awr achos rwyf wedi olrhain y ffigurau yma o leiaf dwywaith yn y mis diwethaf: os ydych chi yn ffit, yn heini, mae lefel y siwgr yn eich gwaed chi 30 y cant yn llai, mae lefel y colesterol yn eich gwaed chi 30 y cant yn llai na phetasech chi ddim yn ffit, mae’ch pwysau gwaed chi 30 y cant yn is na phetasech chi ddim yn ffit, ac mae’ch pwysau chi’n gyffredinol yn llai o fod yn ffit. Fel rwyf i wedi darogan eisoes, nid oes yna dabled ar wyneb daear sydd yn dod â’r math yna o ganlyniadau llwyddiannus.

Hefyd, i ateb un o’r pethau ynglŷn â’n bod ni feddygon teulu weithiau yn rhy barod i roi tabledi allan i bobl, wel, dyma’r ateb. Dyma i chi ffurf—cadw’n heini—sy’n cymryd lle’r dabled a hefyd yn hynod fwy effeithiol na thabled arferol. Deg mil o gamau sydd angen eu cymryd bob dydd. Deg mil, ac mae’n ddigon posib cyflawni hynny hyd yn oed yn y lle yma drwy beidio â defnyddio’r lifftiau.

Wrth gwrs, nid jest y rheini sy’n gorfforol ffit ydym ni’n sôn amdanyn nhw rŵan. Mae’r sawl sydd hefyd â salwch hirdymor—os ydych chi’n dod yn fwy ffit, hyd yn oed pan fo yna glefyd ar eich ysgyfaint chi fel COPD ac ati, neu glefyd y galon, er bod y clefydau tymor hir yna gennych chi, mae e hefyd yn gwella safon ac ansawdd eich bywyd chi. Mae’ch symptomau chi’n gwella. Rydych chi’n llai byr o anadl o ddod yn ffit er bod yna nam ar eich ysgyfaint chi neu eich calon chi. Dyna ydy sail y rhaglenni adferiad yna ydych chi’n eu cael yn eich ysbytai ac hefyd yn ein meddygfeydd ni—y ‘pulmonary rehabilitation’ a ‘cardiac rehabilitation’, y gwasanaethau yna. Maen nhw’n gwneud pobl yn fwy hyderus ac yn fwy ffit yn gyffredinol iddyn nhw allu ymdopi â’r salwch tymor hir sydd gyda nhw eisoes.

Felly, mae’n galw am sialens ac mae’n ein galw ni i gyd—yr agenda hwn—i ni fynd i’r afael â’r peth o ddifrif rŵan, achos rydym ni’n gwybod yr ystadegau am ordewdra a phob peth fel yna. Mae angen mynd i’r afael â’r sefyllfa yma.

Hefyd, gan fynd nôl at yr agwedd o’r Ddeddf teithio llesol, mae angen ei gwneud hi’n haws i allu mynd ar feic neu gerdded i lefydd fel mae Lee Waters wedi olrhain eisoes. Mae angen buddsoddiad, os ydym ni’n mynd i farchogaeth beic i’n lle gwaith, i gael cawodydd a llefydd i newid yn y lle gwaith, yn ogystal. Mae hynny angen buddsoddiad, ond mae angen y weledigaeth i greu hynny yn unol â’r Ddeddf teithio llesol, sydd yn fwy pwysig. Ond mae angen meddwl yn ehangach. Os ydych chi wedi trio erioed i gerdded o gwmpas Bae Caerdydd—mynd o fan hyn i ganol y ddinas yma, mae’n anodd ar droed. Wrth gerdded, mae e’n anodd iawn. Mae’n anodd iawn ffeindio palmant yn y lle cyntaf, heb sôn am fynd ar feic o Fae Caerdydd i ganol y ddinas yma. Felly, y neges yw: mae hon yn sialens i ni i gyd, ffit ai peidio ar hyn o bryd. Nid yw hi byth yn rhy hwyr. Fe allwn ni i gyd wella ansawdd ein hiechyd jest wrth gerdded i bob man. Mae hi i lawr i awdurdodau sy’n cynllunio ffyrdd, a ffyrdd eraill o fynd o gwmpas y lle. Mae angen i’r datblygiadau hynny gymryd i mewn i gof yr angen i’w gwneud hi’n hawdd inni allu marchogaeth beic a cherdded i bob man. Cerdded am 30 munud, bum gwaith yr wythnos: dyna’r lefel ffitrwydd sydd ei hangen. Bydd llai o alw wedyn ichi fynd i weld y meddyg teulu i gael eich tabledi ar ddiwedd y dydd. Diolch yn fawr.

I’m pleased to participate in this very important debate, and I thank Lee Waters for opening the debate in a colourful manner, and explaining the principles underpinning the debate, particularly on the importance of the active travel Act and the need for us to think not only that the legislation is in place, but that we all should actually act upon that legislation, because it’s down to us as a society to adhere to those principles and to take action. Because, as I have said in the past here, keeping fit is crucially important—being fit is crucially important. Some of you, I’m sure, will remember these figures, because I’ve actually referred to them twice in the past month: if you are fit and healthy, then the level of sugar in your blood is 30 per cent lower, the cholesterol level is 30 per cent lower than if you weren’t fit, your blood pressure is 30 per cent lower than if you weren’t fit, and your weight in general is reduced by being physically fit. As I’ve already mentioned, there’s no tablet on earth that can bring those kinds of benefits.

Also, in responding to one of those issues relating to that we, as GPs, are far too willing to prescribe tablets, well, this is the solution. This is a way forward—keeping fit—that can replace tablets and is far more effective than a common tablet. We need to take 10,000 steps per day, and that is easily achievable, even in this place, by not using the lifts, for example.

Of course, it’s not just those who are physically fit that we’re talking about. There are also those who have long-term illnesses. Even when you have chronic obstructive pulmonary disease or another lung condition, or a heart condition, if you get fit, even though you have those chronic conditions, it can also improve your quality of life. Your symptoms are reduced. You are not as short of breath, in becoming fit, although you do have those problems with your lungs or your heart. That’s the basis of those programmes that we have in our hospitals and GP surgeries—pulmonary rehabilitation and cardiac rehabilitation. They make people more confident and fitter in general so that they can cope with their long-term conditions.

Therefore, it is a challenge, and this agenda demands that we all tackle this in earnest now because we know about the obesity statistics and all of the other statistics that need to be tackled. We need to get to grips with this.

Also, to return to the active travel Act, we need to make it easier for people to travel on a bicycle or to walk, as Lee Waters has already mentioned. We need to invest. If we are going to cycle to work, then we need investment in showers and changing rooms in those workplaces. That requires investment, but it also needs the vision to create that in accordance with the active travel Act, which is more important. But we need to think in broader terms about this. If you’ve ever tried to walk around Cardiff Bay—going from here to the town centre, it’s quite difficult to do as a pedestrian. It is very difficult. It’s difficult often to find a pavement, never mind actually travelling by bicycle from Cardiff Bay to the city centre. So, the message is: this is a challenge for all of us, whether we are fit or not at the moment. It’s never too late. We can all improve our health just by walking everywhere. It’s down to authorities responsible for planning our roads and other ways of travelling. We need those developments in place, and they must take into account the need to make it easier for us to cycle or to walk. Walking for 30 minutes five times a week: that is the level of fitness that individuals require. Then, there will be less demand on our GPs and less need for tablets at the end of the day. Thank you.

Thank you for the opportunity to speak in this debate on physical activity. First of all, I want to reiterate how important it is that children get as much physical activity as possibly, and that physical activity should be built into their days. We don’t want to raise a nation of couch potatoes, because we know how good physical activity is for you, as our doctor has just told us. Of course, we know it’s very good for mental health as well. Yesterday, there were a lot of mentions of the very moving occasion of the Samaritans event in the Pierhead, when Nigel Owens spoke so movingly about dealing with mental health issues. We do know that physical activity is very good for your mental health.

According to Public Health Wales in its 2016 report ‘Making a Difference’, each year, physical inactivity costs the NHS in Wales £51 million a year and increased cycling and walking in urban areas could save £0.9 billion for the NHS in Wales over 20 years. So, there’s a huge amount of difference that could be made to the actual running of our health service. So, I think that the most important thing that we can do is to encourage children to start good, healthy patterns of behaviour from an early stage in life. I do think it’s important to remember at this point that many of the activities that children undertake outside school do cost parents quite a bit money. Football clubs, swimming and tennis—parents do actually have to pay out of their pockets for a lot of that. That’s why it is so important that much of what is done is built into our education system.

I would like to praise the walking bus initiatives, which were mentioned by Lee Waters in his introduction. I would particularly like to praise the walking bus initiative at Ysgol y Wern in my constituency, which is supported now by police colleagues of Sergeant Louise Lucas, who was so tragically killed while crossing a road in Swansea in March last year. Sadly, there has been more publicity about that over the last few days. Her colleagues from Llanishen police station were determined to carry on the walking bus to the school that she had started. I went on the walking bus myself this time last year. I think the walking bus initiative is a really good way of building exercise into children’s lives, and I think it’s great for parents to know that their children are safe in walking to school. So, I think that that is an initiative that we need to push and spread as much as possible. That particular one was supported by Sustrans and by the local authority and by the police, very strongly.

Walking is, of course, the easiest and most accessible activity that we can all build into our lives. That is why I am a big supporter, as are other people here, of the active travel Act and the work that is going on to plan active travel routes for walking and cycling. Lee Waters has already mentioned the—perhaps—failure to engage in the first round of consultation. I believe he said that only 300 responses came in from the whole of Wales on the first consultation. So, I think it’s really important now that we do try and get many more views on where the routes should be. I think that if people get engaged in the process of deciding where these routes are, it is much more likely that they will actually use them.

The final point that I wanted to make, really, was about some of the gender differences that are there in terms of walking and cycling. A briefing from Sustrans earlier this year pointed out that local authorities should really bear in mind that there is a gender difference in the way that women want to cycle, for example. Women, for instance, are much keener to cycle when there are segregated cycle paths than men are.

The other issue is that I think there’s a big difference between the number of women who actually do cycle and the number of men. Only 34 per cent of women said in Cardiff that they ride bikes, compared to 66 per cent of men. So, that’s really quite a big difference, and, again, that was in Cardiff—a survey carried out by Sustrans. So, I just think we’ve got to bear in mind when we plan these things that there are specific gender issues that we should look at.

Finally, we had the International Day of the Girl yesterday. I think these international days are really important, because it really makes us remember and flag up different issues. I’d just like to quickly mention girls and sport, because, sadly, girls are still lagging behind boys when it comes to taking up physical activity in the form of sports. The most recent figures show that, in terms of those hooked on sport, 52 per cent of boys are hooked; only 44 per cent of girls are hooked. It has gone up, but there’s also a big difference between schoolchildren in areas of deprivation and by ethnic group, with Asian girls having the lowest level of participation in sport, with just 28 per cent taking part. So, I think there are lots of issues to look at.

Diolch am y cyfle i siarad yn y ddadl hon ar weithgarwch corfforol. Yn gyntaf oll, rwyf am ailadrodd pa mor bwysig yw hi fod plant yn cael cymaint o weithgarwch corfforol â phosibl, a dylid adeiladu’r gweithgarwch corfforol hwnnw’n rhan o’u diwrnod. Nid ydym eisiau magu cenedl o bobl ddiog, gan ein bod yn gwybod pa mor dda yw gweithgaredd corfforol i ni, fel y mae ein meddyg newydd ddweud wrthym. Wrth gwrs, fe wyddom ei fod yn dda iawn ar gyfer iechyd meddwl yn ogystal. Ddoe, roedd llawer o sôn am achlysur emosiynol iawn digwyddiad y Samariaid yn y Pierhead, pan siaradodd Nigel Owens mor deimladwy am ymdopi â phroblemau iechyd meddwl. Rydym yn gwybod bod gweithgarwch corfforol yn dda iawn i’ch iechyd meddwl.

Yn ôl Iechyd Cyhoeddus Cymru yn ei adroddiad ar gyfer 2016, ‘Gwneud Gwahaniaeth’, bob blwyddyn, mae anweithgarwch corfforol yn costio £51 miliwn y flwyddyn i’r GIG yng Nghymru a gallai mwy o feicio a cherdded mewn ardaloedd trefol arbed £0.9 biliwn i’r GIG yng Nghymru dros 20 mlynedd. Felly, mae llawer iawn o wahaniaeth y gellid ei wneud i’r ffordd y caiff ein gwasanaeth iechyd ei weithredu. Felly, credaf mai’r peth pwysicaf y gallwn ei wneud yw annog plant i ddechrau patrymau ymddygiad da, iachus o gam cynnar yn eu bywydau. Rwy’n credu ei bod yn bwysig cofio ar y pwynt hwn fod llawer o’r gweithgareddau y mae plant yn eu gwneud y tu allan i’r ysgol yn costio cryn dipyn o arian i rieni. Clybiau pêl-droed, nofio a thenis—mae’n rhaid i rieni dalu am lawer o hyn o’u pocedi eu hunain mewn gwirionedd. Dyna pam y mae hi mor bwysig fod llawer o’r hyn sy’n cael ei wneud yn cael ei gynnwys yn rhan o’n system addysg.

Hoffwn ganmol y mentrau bysiau cerdded a grybwyllodd Lee Waters yn ei gyflwyniad. Yn benodol, hoffwn ganmol y fenter bws cerdded yn Ysgol y Wern yn fy etholaeth i, sy’n cael ei chefnogi erbyn hyn gan gyd-heddlu y Rhingyll Louise Lucas, a laddwyd mor drasig wrth iddi groesi’r ffordd yn Abertawe ym mis Mawrth y llynedd. Yn anffodus, bu mwy o gyhoeddusrwydd am hynny dros y dyddiau diwethaf. Mae ei chydweithwyr yng ngorsaf yr heddlu Llanisien yn benderfynol o barhau â’r bws cerdded i’r ysgol roedd hi wedi’i ddechrau. Euthum ar y bws cerdded fy hun yr adeg hon y llynedd. Rwy’n meddwl bod y fenter bws cerdded yn ffordd dda iawn o gynnwys ymarfer corff ym mywydau plant, ac rwy’n meddwl ei fod yn wych i rieni wybod bod eu plant yn ddiogel wrth gerdded i’r ysgol. Felly, credaf fod honno’n fenter sydd angen i ni ei hybu a’i rhannu gymaint â phosibl. Cafodd y fenter benodol honno ei chefnogi’n gryf iawn gan Sustrans, yr awdurdod lleol a’r heddlu.

Cerdded, wrth gwrs, yw’r gweithgaredd hawsaf a mwyaf hygyrch y gallwn i gyd ei gynnwys yn ein bywydau. Dyna pam rwy’n cefnogi’r Ddeddf teithio llesol yn fawr, fel pobl eraill yma, a’r gwaith sy’n cael ei wneud ar gynllunio llwybrau teithio llesol ar gyfer cerdded a beicio. Mae Lee Waters eisoes wedi crybwyll y methiant—efallai—i ymgysylltu yn y rownd gyntaf o ymgynghori. Rwy’n credu ei fod wedi dweud mai 300 o ymatebion yn unig a ddaeth i law i’r ymgynghoriad cyntaf drwy Gymru gyfan. Felly, rwy’n credu ei bod yn bwysig iawn yn awr ein bod yn ceisio cael llawer mwy o safbwyntiau ynglŷn â ble y dylai’r llwybrau fod. Os bydd pobl yn cymryd rhan yn y broses o benderfynu ble mae’r llwybrau hyn, mae’n llawer mwy tebygol y byddant yn eu defnyddio.

Y pwynt olaf roeddwn am ei wneud, mewn gwirionedd, oedd ynglŷn â rhai o’r gwahaniaethau rhwng y rhywiau sy’n bodoli o ran cerdded a beicio. Roedd gwybodaeth gan Sustrans yn gynharach eleni yn tynnu sylw at y ffaith y dylai awdurdodau lleol gofio bod yna wahaniaeth rhwng y rhywiau yn y ffordd y mae menywod eisiau beicio, er enghraifft. Mae menywod, er enghraifft, yn llawer mwy awyddus na dynion i feicio pan fo llwybrau beicio ar wahân ar gael.

Y mater arall yw fy mod yn meddwl bod yna wahaniaeth mawr rhwng nifer y menywod sy’n beicio a nifer y dynion. Dim ond 34 y cant o fenywod yng Nghaerdydd a ddywedodd eu bod yn beicio, o gymharu â 66 y cant o ddynion. Felly, mae hwnnw’n wahaniaeth eithaf mawr, ac unwaith eto, yng Nghaerdydd oedd hynny—arolwg a gynhaliwyd gan Sustrans. Felly, rwy’n meddwl bod yn rhaid i ni gadw mewn cof pan fyddwn yn cynllunio’r pethau hyn fod yna gwestiynau rhyw-benodol y dylem edrych arnynt.

Yn olaf, cawsom Ddiwrnod Rhyngwladol y Ferch ddoe. Rwy’n meddwl bod y dyddiau rhyngwladol hyn yn bwysig iawn, gan eu bod yn gwneud i ni gofio a thynnu sylw at faterion gwahanol. Hoffwn sôn yn gyflym am ferched a chwaraeon oherwydd, yn anffodus, mae merched yn dal i lusgo ar ôl bechgyn o ran gwneud gweithgarwch corfforol ar ffurf chwaraeon. O ran y rhai sydd â’u bryd ar chwaraeon, mae’r ffigurau diweddaraf yn dangos bod chwaraeon yn mynd â bryd 52 y cant o fechgyn a 44 y cant yn unig o ferched. Mae wedi codi, ond mae yna hefyd wahaniaeth mawr rhwng plant ysgol mewn ardaloedd difreintiedig ac yn ôl grŵp ethnig, gyda’r lefel isaf o gyfranogiad mewn chwaraeon ymhlith merched Asiaidd, gyda 28 y cant yn unig yn cymryd rhan. Felly, rwy’n meddwl bod llawer o bethau i edrych arnynt.

I am indeed really grateful to Lee Waters AM for instigating this debate, to put on record, actually, some acknowledgement of the work you’ve done previously over many years in fighting through, you know, with enthusiasm and passion to implement a real focus for the main aims and purpose of the active travel Act.

You know, it’s been said here, hasn’t it, that the health and well-being effects and benefits of regular physical activity are well documented and even more proven. Regular exercise can reduce mortality by 39 per cent, increase life expectancy, reduce the risk of having a stroke by 27 per cent, of developing type 2 diabetes by 60 per cent, of developing cancer of the colon, breast or womb by 20 per cent, and can avoid brain shrinkage to help prevent dementia. Endorphins and serotonin are boosted as a natural therapy for those experiencing feelings of low self-esteem, isolation, stress and depression—a key contributory factor in terms of feeding into our prevention intervention and prudent healthcare agenda. Just 35 per cent of Welsh children undertake an hour of activity each day. Of those living within less than half a mile of their primary school, 30 per cent are driven daily, just 2 per cent cycle to primary school—and even fewer, at 1 per cent, to secondary.

Inactivity is an issue affecting adults also—34 per cent of people haven’t undertaken any form of active travel in the previous seven days, and more startlingly, 35 per cent had walked infrequently or not at all in the past three months. That is really a very poor statistic. Speak to anybody who has actually lost their own mobility now through a fall or an accident, and how their lives have changed significantly to the detriment, and they haven’t got the opportunity now, having lost their mobility, to be able to actively take part in anything going forward.

Professor Stuart Cole noted in his report to the previous Minister last year that funding levels for active travel are low, at just £5 per head, compared to other areas of the UK, which spend twice as much. Cycling England found that just £10 a head resulted in an increase of 27 per cent in cycling in their cycling demonstration towns over three years. In the Netherlands, they spend around £25 per head, and almost a third of people list cycling as their main form of transport. In Sydney—an 82 per cent increase in cycling in just two years as a result of a five-year investment in the city’s cycling strategy, including the construction of 55 km of cycle tracks to be completed this year. Compare that to us here in Wales.

Compliance by local authorities as regards the adult active travel Act design guidance is essential. They’ve undertaken the technical training, but concerns around effective monitoring of active travel grant funding must be flagged up here today, and I would ask the Cabinet Secretary to advise on how this is actually being implemented. Furthermore, wide and early engagement by local authorities in the next stage of the active travel Act is essential. The online tool launched by Cycling UK, Sustrans Cymru, Living Streets and Welsh Cycling to enable people to connect with their local authorities has seen over 600 people engaged in this way, more than double the number engaged in the first phase. However, we now look to improve that engagement with local sensory deprivation groups to ensure the voices of those who are blind, partially sighted or suffer hearing loss are not left behind.

The Welsh Government’s 2015 annual report on the Active Travel (Wales) Act fails to consider increased usage of active travel routes and how this is going to be considered when the integrated network maps are in place. I would therefore like to call on the Welsh Government for an externally commissioned review into how progress is going to be recorded under the Act, for example, using the experience of the active travel board with an academic partner. Sustrans and other stakeholders on the active travel board have called for meaningful targets for an increase in active travel to be introduced. It’s effective in Scotland, where the set of indicators in the cycling action plan are linked to a 1 per cent per annum increase in transport funding, resulting in a much higher quality of reporting. Cabinet Secretary, can you advise as to whether you will seek to introduce such targets?

Llywydd, the ambitions of the active travel Act are to be commended, but far more now needs to be done by Welsh Government to see these ambitions through. Thank you.

Rwy’n ddiolchgar iawn yn wir i Lee Waters AC am gychwyn y ddadl hon, i gofnodi, mewn gwirionedd, peth cydnabyddiaeth o’r gwaith a wnaethoch yn flaenorol dros flynyddoedd lawer yn ymladd, wyddoch chi, gyda brwdfrydedd ac angerdd dros greu ffocws gwirioneddol i brif nodau a diben y Ddeddf teithio llesol.

Wyddoch chi, mae wedi cael ei ddweud yma, onid yw, fod effeithiau a manteision gweithgarwch corfforol rheolaidd i iechyd a lles wedi’u cofnodi’n dda, ac yn fwy na hynny hyd yn oed, wedi’u profi. Gall ymarfer corff rheolaidd leihau cyfraddau marwolaethau 39 y cant, ymestyn disgwyliad oes, lleihau’r risg o gael strôc 27 y cant, lleihau’r risg o ddatblygu diabetes math 2 60 y cant, a’r risg o ddatblygu canser y colon, y fron neu’r groth 20 y cant, a gall osgoi crebachu’r ymennydd i helpu i atal dementia. Ceir hwb i endorffinau a serotonin fel therapi naturiol i’r rhai sy’n cael teimladau o ddiffyg hunan-barch, ynysu, straen ac iselder—ffactor allweddol sy’n cyfrannu at ein hymyrraeth atal a’n hagenda gofal iechyd darbodus. 35 y cant yn unig o blant Cymru sy’n gwneud awr y dydd o weithgarwch corfforol. O’r rheini sy’n byw o fewn llai na hanner milltir i’w hysgol gynradd, caiff 30 y cant eu cludo yno yn y car bob dydd, a 2 y cant yn unig sy’n beicio i’r ysgol gynradd—a llai na hynny hyd yn oed, 1 y cant, i’r ysgol uwchradd.

Mae anweithgarwch corfforol yn fater sy’n effeithio ar oedolion hefyd—mae 34 y cant o bobl heb wneud unrhyw fath o deithio llesol yn y saith niwrnod diwethaf, ac yn fwy trawiadol, roedd 35 y cant yn dweud mai anaml, os o gwbl, roeddent wedi cerdded yn ystod y tri mis diwethaf. Mae hwnnw’n ystadegyn eithriadol o wael. Siaradwch ag unrhyw un sydd wedi colli eu gallu i symud drwy gwymp neu ddamwain, a sut y mae eu bywydau wedi newid yn sylweddol er gwaeth, ac nid ydynt yn cael y cyfle mwyach, ar ôl colli eu gallu i symud, i allu cymryd rhan mewn unrhyw beth.

Nododd yr Athro Stuart Cole yn ei adroddiad i’r Gweinidog blaenorol y llynedd fod lefelau cyllid ar gyfer teithio llesol yn isel, ar £5 y pen yn unig, o’i gymharu ag ardaloedd eraill yn y DU, sy’n gwario ddwywaith cymaint. Canfu Cycling England fod £10 y pen yn unig wedi arwain at gynnydd o 27 y cant mewn beicio yn eu trefi arddangos beicio dros dair blynedd. Yn yr Iseldiroedd, maent yn gwario tua £25 y pen, ac mae bron i draean o’r bobl yn rhestru beicio fel eu prif fath o gludiant. Yn Sydney—cynnydd o 82 y cant mewn beicio mewn dwy flynedd yn unig o ganlyniad i fuddsoddiad pum mlynedd yn strategaeth feicio’r ddinas, gan gynnwys adeiladu 55 km o draciau beicio i’w cwblhau eleni. Cymharwch hynny â ni yma yng Nghymru.

Mae cydymffurfiaeth awdurdodau lleol â chanllawiau cynlluniau’r Ddeddf teithio llesol i oedolion yn hanfodol. Maent wedi cyflawni’r hyfforddiant technegol, ond mae’n rhaid nodi pryderon am effeithiolrwydd monitro cyllid grantiau teithio llesol yn y fan hon heddiw, a byddwn yn gofyn i Ysgrifennydd y Cabinet roi gwybod sut y mae hyn yn cael ei weithredu mewn gwirionedd. Ar ben hynny, mae ymgysylltiad eang a chynnar awdurdodau lleol yng ngham nesaf y Ddeddf teithio llesol yn hanfodol. Mae’r adnodd ar-lein a lansiwyd gan Cycling UK, Sustrans Cymru, Living Streets a Beicio Cymru i alluogi pobl i gysylltu â’u hawdurdodau lleol wedi arwain at dros 600 o bobl yn cymryd rhan yn y ffordd hon, mwy na dwbl y nifer a gymerodd ran ar y cam cyntaf. Fodd bynnag, rydym yn awr yn bwriadu gwella’r ymgysylltiad hwnnw â grwpiau lleol o bobl â nam ar y synhwyrau i sicrhau bod lleisiau pobl ddall, pobl rhannol ddall neu bobl sy’n drwm eu clyw yn cael eu clywed.

Mae adroddiad blynyddol Llywodraeth Cymru 2015 ar Ddeddf Teithio Llesol (Cymru) yn methu ystyried cynnydd yn y defnydd o lwybrau teithio llesol a sut y mae hyn yn mynd i gael ei ystyried pan fydd y mapiau rhwydwaith integredig yn eu lle. Hoffwn alw felly am adolygiad gan Lywodraeth Cymru wedi’i gomisiynu’n allanol ar sut y caiff cynnydd ei gofnodi o dan y Ddeddf, er enghraifft gan ddefnyddio profiad y bwrdd teithio llesol gyda phartner academaidd. Mae Sustrans a rhanddeiliaid eraill ar y bwrdd teithio llesol wedi galw am gyflwyno targedau ystyrlon ar gyfer cynyddu teithio llesol. Mae’n effeithiol yn yr Alban, lle mae set o ddangosyddion yn y cynllun gweithredu ar feicio wedi’u cysylltu ag 1 y cant y flwyddyn o gynnydd mewn cyllid trafnidiaeth, gan arwain at adroddiadau o ansawdd llawer gwell. Ysgrifennydd y Cabinet, a allwch ddweud a fyddwch yn ceisio cyflwyno targedau o’r fath?

Lywydd, mae uchelgeisiau’r Ddeddf teithio llesol i’w canmol, ond mae llawer i Lywodraeth Cymru ei wneud yn awr i wireddu’r uchelgeisiau hyn. Diolch.

I’ve mentioned before, Llywydd, that in Newport we’ve been having meetings for quite some time now, which I’ve been very pleased to convene, between the local health board, and public health particularly, Newport Live, which is the leisure trust, Newport City council, housing associations, including Newport City Homes, which took the stock transfer and the major estates from Newport City Council, sports clubs and a range of others. The purpose of those meetings is to try and get Newport’s population more physically active and healthier. I hope very much that Welsh Government might support some of those initiatives coming out of those meetings, to see whether they’re effective and they work and might be rolled out across Wales, because I do believe we need pilot schemes to test some of these partnerships. Because it seems to me that, unless we build partnerships of real width, and indeed of depth, we’re not going to get the large-scale change we need to get Wales more physically active and healthy, with all the obvious benefits that brings.

We need to get on the front foot with health, rather than being largely reactive, and I believe a more physically active population is a big part of that effort. So, I think similarly for active travel we need a whole-system partnership if we are going to make active travel for short journeys the routine choice. We will need planners to get on board, and we will need local authorities and public sector employers in terms of the way they facilitate their staff to make active travel journeys to work and from work. We will need schools, of course, perhaps to do even more around safe routes to schools, cycle training, and I hope sometimes the provision of bikes for children in more disadvantaged circumstances who haven’t got bikes, perhaps through some community schemes where bikes are donated, repaired and made useable again. Also, of course, the voluntary sector and Welsh Government. We talk about whole-sector partnerships if we’re going to have large-scale change; I think that applies to physical activity generally, and it applies to active travel as well. So, I hope that’s the spirit within which we can take action forward at Welsh Government level, local government level, and with all the key partners after this debate takes place today.

We heard earlier, Llywydd, from Lee Waters, in opening the debate, of the great benefits and the radical nature of the active travel Act. Well, can I say, Llywydd, that as the Minister who had the privilege of taking the active travel legislation through the Assembly and putting it on the statute book, I very much agree with my colleague Lee Waters and, I’m sure, many other speakers in this debate today? I do believe it’s radical. I believe it could deliver a step change in terms of physical activity and health, the environment, the economy and general quality of life in Wales. So, given that promise, that potential, I hope very much that, after today, we will go on to implement the Active Travel (Wales) Act 2013 fully, enthusiastically and in a timely manner. Diolch yn fawr.

Rwyf wedi crybwyll o’r blaen, Lywydd, ein bod wedi bod yn cael cyfarfodydd ers peth amser bellach yng Nghasnewydd, ac rwyf wedi bod yn falch iawn o’u galw ynghyd rhwng y bwrdd iechyd lleol, ac iechyd y cyhoedd yn arbennig, Casnewydd Fyw, sef yr ymddiriedolaeth hamdden, cyngor Dinas Casnewydd, cymdeithasau tai, gan gynnwys Cartrefi Dinas Casnewydd a gymerodd y gwaith trosglwyddo stoc a’r prif stadau gan gyngor Dinas Casnewydd, clybiau chwaraeon ac amryw o rai eraill. Pwrpas y cyfarfodydd hyn yw ceisio gwneud poblogaeth Casnewydd yn fwy egnïol yn gorfforol ac yn iachach. Rwy’n gobeithio’n fawr y gall Llywodraeth Cymru gefnogi rhai o’r mentrau sy’n deillio o’r cyfarfodydd hynny i weld a ydynt yn effeithiol, eu bod yn gweithio ac y gellid eu cyflwyno ledled Cymru, oherwydd rwy’n credu ein bod angen cynlluniau peilot i brofi rhai o’r partneriaethau hyn. Oherwydd oni bai ein bod yn adeiladu partneriaethau gwirioneddol eang, a dwfn yn wir, mae’n ymddangos i mi nad ydym yn mynd i gael y newid ar y raddfa fawr sydd ei angen arnom i gael Cymru’n fwy gweithgar yn gorfforol ac yn iach, gyda’r holl fanteision amlwg sy’n deillio o hynny.

Mae angen i ni fod ar y droed flaen mewn perthynas ag iechyd, yn hytrach na bod yn adweithiol yn bennaf, ac rwy’n credu bod poblogaeth fwy egnïol yn gorfforol yn rhan fawr o’r ymdrech honno. Felly, yn yr un modd ar gyfer teithio llesol, rwy’n credu bod arnom angen partneriaeth system gyfan os ydym yn mynd i wneud teithio llesol ar gyfer teithiau byr yn ddewis rheolaidd. Bydd angen cynllunwyr arnom i gefnogi’r gwaith, a bydd arnom angen awdurdodau lleol a chyflogwyr yn y sector cyhoeddus o ran y ffordd y maent yn hwyluso teithiau llesol i ac o’r gwaith ymhlith eu staff. Wrth gwrs, bydd angen i ni gael ysgolion, efallai, i wneud hyd yn oed rhagor ar lwybrau diogel i ysgolion, hyfforddiant beicio, a darparu beiciau weithiau, gobeithio, i blant mewn amgylchiadau mwy difreintiedig nad oes ganddynt feiciau, efallai drwy gynlluniau cymunedol lle y caiff beiciau eu rhoi, eu trwsio a’u gwneud yn ddefnyddiadwy eto. Hefyd, wrth gwrs, y sector gwirfoddol a Llywodraeth Cymru. Rydym yn siarad am bartneriaethau sector cyfan os ydym yn mynd i gael newid ar raddfa fawr; credaf fod hynny’n berthnasol i weithgarwch corfforol yn gyffredinol, ac mae’n berthnasol i deithio llesol hefyd. Felly, rwy’n gobeithio y gallwn gamu ymlaen yn yr ysbryd hwnnw ar lefel Llywodraeth Cymru, ar lefel llywodraeth leol, gyda’r holl bartneriaid allweddol ar ôl y ddadl hon heddiw.

Clywsom yn gynharach, Lywydd, gan Lee Waters, wrth agor y ddadl, am fanteision gwych a natur radicalaidd y Ddeddf teithio llesol. Wel, os caf ddweud, Lywydd, fel y Gweinidog a gafodd y fraint o dywys y ddeddfwriaeth teithio llesol drwy’r Cynulliad a’i rhoi ar y llyfr statud, cytunaf yn fawr iawn â fy nghyd-Aelod Lee Waters a llawer o siaradwyr eraill yn y ddadl hon heddiw, rwy’n siŵr. Rwy’n credu ei bod yn radical. Rwy’n credu y gallai gyflawni newid sylweddol o ran gweithgarwch corfforol ac iechyd, yr amgylchedd, yr economi ac ansawdd bywyd yn gyffredinol yng Nghymru. Felly, o ystyried yr addewid hwnnw, y potensial hwnnw, rwy’n gobeithio’n fawr iawn, ar ôl heddiw, y byddwn yn symud ymlaen i weithredu Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013 yn llawn, yn frwdfrydig ac mewn modd amserol. Diolch yn fawr.

I’d like to start by thanking the Members in whose name this motion is tabled today. I’ll focus my remarks on the first two points of the motion, and in doing so, I’ll return to a theme I covered a few weeks ago in my short debate on outdoor education in Wales.

As the motion notes, just under two thirds of Welsh children do not get the recommended hour of physical activity, which they need to stay healthy, every day. This is simply unacceptable and, to echo the scale of the challenge, I’d like to reiterate another statistic, which really struck me: three quarters of UK children spend less time outdoors than prison inmates.

Outdoor physical activity, whether in terms of active travel or outdoors education, is good for physical health and mental well-being, and there are significant challenges that we need to address in former industrial communities, such as mine in particular. For example, recent statistics show that, in my local authority area of Rhondda Cynon Taf, approximately 63 per cent of adults are overweight or obese, 14 per cent of residents say they are being treated for a mental illness, and over a quarter of adults smoke. Raising levels of physical activity from an early age offers one solution to these really challenging health outcomes.

We are also facing a nature deficit disorder, where our children and young people are cut off from the world outside their doorsteps, which itself poses questions to our future approaches to important issues of sustainability. Only 13 per cent of Welsh children considered themselves to have a close link to the outdoors, according to the Royal Society for the Protection of Birds, a figure lower than for Scotland, Northern Ireland, or even London. And, again, although it is not the only solution, encouraging active travel cannot harm our connection to the wider world.

I also think the fourth part of the motion makes an important point about our approach. We need to develop joined-up solutions between communities and stakeholders, so that destinations are linked up with new and improved travel routes. For example, an important paper produced by Natural Resources Wales on the natural opportunities provided by the landscape in Rhondda noted that, in my local authority of RCT, there are over 700 km of trails and established walks linking communities and villages to woodlands and mountains. These clearly have a role to play in encouraging active travel.

On a similar point, whilst I am delighted that the Dare Valley Country Park, in my constituency, will be the venue for Wales’s first nature-based kindergarten for children aged two to five, I am keen that active travel networks are developed to enable children and their families to reach this destination. If the purpose of this kindergarten is to encourage our children to be able to partake of the outdoors education that has been so beneficial in terms of health, confidence and well-being in other countries, surely we must work to develop complementary active travel opportunities, so that the journey becomes just as important as the destination. Thank you.

Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i’r Aelodau y cyflwynwyd y cynnig hwn yn eu henwau heddiw. Fe ganolbwyntiaf fy sylwadau ar ddau bwynt cyntaf y cynnig, ac wrth wneud hynny, fe ddychwelaf at thema a gafodd sylw gennyf ychydig wythnosau’n ôl yn fy nadl fer ar addysg awyr agored yng Nghymru.

Fel y noda’r cynnig, nid yw ychydig o dan ddwy ran o dair o blant Cymru yn cael yr awr a argymhellir o weithgarwch corfforol bob dydd sydd ei hangen arnynt i aros yn iach. Mae hyn yn gwbl annerbyniol ac i adleisio maint yr her, hoffwn ailadrodd ystadegyn arall a wnaeth argraff fawr arnaf: mae tri chwarter y plant yn y DU yn treulio llai o amser yn yr awyr agored na charcharorion mewn carchardai.

Mae gweithgarwch corfforol yn yr awyr agored, boed ar ffurf teithio llesol neu addysg yn yr awyr agored, yn dda i iechyd corfforol a lles meddyliol, ac mae yna heriau sylweddol sydd angen i ni fynd i’r afael â hwy mewn hen gymunedau diwydiannol, fel fy un i yn arbennig. Er enghraifft, mae ystadegau diweddar yn dangos bod tua 63 y cant o oedolion yn ardal fy awdurdod lleol sef Rhondda Cynon Taf yn cario gormod o bwysau neu’n ordew, mae 14 y cant o drigolion yn dweud eu bod yn cael triniaeth at salwch meddwl, ac mae dros chwarter yr oedolion yn ysmygu. Mae codi lefelau gweithgarwch corfforol o oed cynnar yn cynnig un ateb i’r canlyniadau iechyd gwirioneddol heriol hyn.

Rydym hefyd yn wynebu anhwylder diffyg natur, lle mae ein plant a phobl ifanc wedi’u hynysu rhag y byd y tu allan i garreg eu drws, sydd ynddo’i hun yn codi cwestiynau ynglŷn â’n hymagwedd tuag at faterion pwysig yn ymwneud â chynaliadwyedd yn y dyfodol. 13 y cant yn unig o blant Cymru a oedd yn ystyried bod ganddynt gysylltiad agos â’r awyr agored, yn ôl y Gymdeithas Frenhinol er Gwarchod Adar, ffigur is nag yn yr Alban, Gogledd Iwerddon, a Llundain hyd yn oed. Ac unwaith eto, er nad dyna’r unig ateb, ni all annog teithio llesol niweidio ein cysylltiad â’r byd ehangach.

Rwyf hefyd yn credu bod pedwaredd ran y cynnig yn gwneud pwynt pwysig am ein dull o weithredu. Mae angen i ni ddatblygu atebion cydgysylltiedig rhwng cymunedau a rhanddeiliaid, er mwyn cysylltu cyrchfannau â llwybrau teithio newydd a gwell. Er enghraifft, roedd papur pwysig a gynhyrchwyd gan Cyfoeth Naturiol Cymru ar y cyfleoedd naturiol a ddarperir gan y tirlun yn y Rhondda yn nodi bod dros 700 km o lwybrau a llwybrau cerdded sefydledig yn fy awdurdod lleol, Rhondda Cynon Taf, yn cysylltu cymunedau a phentrefi â choetiroedd a mynyddoedd. Mae’n amlwg fod gan y rhain ran i’w chwarae yn annog teithio llesol.

Ar bwynt tebyg, er fy mod wrth fy modd mai Parc Gwledig Cwm Dâr, yn fy etholaeth, fydd y lleoliad ar gyfer ysgol feithrin natur gyntaf Cymru i blant rhwng dwy a phump oed, rwy’n awyddus i rwydweithiau teithio llesol gael eu datblygu i alluogi plant a’u teuluoedd i gyrraedd y cyrchfan hwn. Os mai diben yr ysgol feithrin yw annog ein plant i allu cymryd rhan yn yr addysg awyr agored sydd wedi bod mor fuddiol o ran iechyd, hyder a lles mewn gwledydd eraill, yn sicr mae’n rhaid i ni weithio i ddatblygu cyfleoedd teithio llesol ategol, fel bod y daith yn dod yr un mor bwysig â’r cyrchfan. Diolch.

Thanks to Lee for instigating the debate. Yes, there are long-term health benefits of physical activity, which could also translate into long-term financial benefits, if, that is, we can reduce conditions such as obesity and diabetes. I acknowledge that the Welsh Government is now attempting a more joined-up approach to this issue, which inevitably crosses over the boundaries of several different Government departments.

In UKIP Wales, we welcome, for instance, the involvement of Sport Wales in promoting sport amongst those who haven’t previously been physically active, which is a welcome development. The Active Travel (Wales) Act can potentially play a large part in helping with the objective of increasing physical activity. We do need to get more people travelling to school, work, and even to the shops. To this end, targets can sometimes help—a point that Janet made earlier—and I note that in England they are currently considering a target of getting 55 per cent of schoolchildren walking to school by 2025. Although this is ambitious, if we are serious about achieving the Active Travel (Wales) Act’s aims, then perhaps we should consider setting a similar target here in Wales.

Local authorities here are beginning to respond to the nudging of groups like Living Streets, which supports walking, and Sustrans, which promotes cycling. We are seeing these groups bring in the local community with initiatives like community street audits, which aim to look at various routes from the perspective of walkers. From this, councils can learn what measures need to be introduced to improve walking access, such as bollards and railings in some instances, which require modest investment, and in other cases, simply the relocation of a lollipop man or lady, or a zebra crossing. In my own area of Canton in west Cardiff, we now have up and running a park-and-stride scheme, which gets kids walking part of the route to school. First, they walk to a safe parking area, and then they do get driven, but at least they get to walk some of the route. The other scheme promoted by Living Wales for walking is the walking bus, as mentioned previously, where children walk the whole way in an organised march, picking up more participants en route.

Cycling is the other major activity that can aid long-term health. This also raises issues. Sustrans in Cardiff, for example, have consistently questioned the facilities available for cyclists at the soon-to-be redeveloped Cardiff bus station. As the Minister is doubtless aware, there is a major office redevelopment taking place in Central Square in Cardiff, which will lead to a smaller bus station. This change has also led to questions over cycling facilities. So, I would ask what measures can the Welsh Government take to ensure that local councils adhere to the objectives of active travel by providing adequate cycling facilities in our major transport hubs? And are we to have any targets on walking to school? Thank you.

Diolch i Lee am gychwyn y ddadl. Oes, mae manteision iechyd hirdymor i weithgaredd corfforol, a allai hefyd drosi’n fanteision ariannol hirdymor, hynny yw, os gallwn leihau cyflyrau megis gordewdra a diabetes. Rwy’n cydnabod bod Llywodraeth Cymru yn awr yn ceisio defnyddio dull mwy cydgysylltiedig o ymdrin â’r mater hwn, sydd yn anochel yn rhychwantu nifer o wahanol adrannau’r Llywodraeth.

Yn UKIP Cymru, rydym yn croesawu cyfranogiad Chwaraeon Cymru, er enghraifft, yn hyrwyddo chwaraeon ymysg y rhai nad ydynt wedi bod yn gorfforol egnïol o’r blaen, ac mae hwnnw’n ddatblygiad i’w groesawu. Mae’n bosibl y gall Deddf Teithio Llesol (Cymru) chwarae rhan fawr yn helpu gyda’r amcan o gynyddu gweithgarwch corfforol. Mae angen i ni gael mwy o bobl i deithio i’r ysgol, i’r gwaith, a hyd yn oed i’r siopau. I’r perwyl hwn, gall targedau helpu weithiau—pwynt a wnaeth Janet yn gynharach—a nodaf eu bod ar hyn o bryd yn Lloegr yn ystyried targed i sicrhau bod 55 y cant o blant ysgol yn cerdded i’r ysgol erbyn 2025. Er bod hwn yn darged uchelgeisiol, os ydym o ddifrif ynglŷn â chyflawni amcanion Deddf Teithio Llesol (Cymru), yna efallai y dylem ystyried gosod targed tebyg yma yng Nghymru.

Mae awdurdodau lleol yma yn dechrau ymateb i ysgogiad grwpiau fel Living Streets, sy’n cefnogi cerdded, a Sustrans, sy’n hybu seiclo. Rydym yn gweld y grwpiau hyn yn dod â’r gymuned leol i mewn gyda mentrau fel archwiliadau stryd cymunedol, sy’n ceisio edrych ar wahanol lwybrau o safbwynt cerddwyr. O hyn, gall cynghorau ddysgu pa fesurau sydd angen eu cyflwyno i wella mynediad i gerddwyr, fel bolardiau a rheiliau mewn rhai achosion, sy’n galw am fuddsoddiad bach, ac mewn achosion eraill, adleoli person lolipop, neu groesfan sebra. Yn fy ardal i, sef Treganna yng ngorllewin Caerdydd, mae gennym bellach gynllun rhedeg a pharcio a rhodio, sy’n gwneud i blant gerdded rhan o’r llwybr i’r ysgol. Yn gyntaf, maent yn cerdded i fan parcio diogel, ac yna fe gânt eu cludo, ond o leiaf fe gânt gerdded rhywfaint o’r ffordd. Y cynllun arall a hyrwyddir gan Cymru Fyw ar gyfer cerdded yw’r bws cerdded, fel y soniwyd eisoes, lle mae plant yn cerdded yr holl ffordd mewn gorymdaith wedi’i threfnu, gan hel mwy o gerddwyr ar y ffordd.

Beicio yw’r gweithgaredd pwysig arall sy’n gallu helpu iechyd hirdymor. Mae hyn hefyd yn codi cwestiynau. Mae Sustrans yng Nghaerdydd, er enghraifft, wedi cwestiynu’n gyson y cyfleusterau sydd ar gael i feicwyr yng ngorsaf fysiau Caerdydd sydd i’w hailddatblygu’n fuan. Fel y mae’r Gweinidog yn ymwybodol mae’n siŵr, mae yna waith mawr yn digwydd ar ailddatblygu swyddfeydd yn y Sgwâr Canolog yng Nghaerdydd, a fydd yn arwain at orsaf fysiau lai o faint. Mae’r newid hwn hefyd wedi arwain at gwestiynau ynglŷn â chyfleusterau beicio. Felly, rwyf am ofyn pa fesurau y gall Llywodraeth Cymru eu rhoi ar waith i sicrhau bod cynghorau lleol yn cadw at amcanion teithio llesol drwy ddarparu cyfleusterau beicio digonol yn ein prif ganolfannau trafnidiaeth? Ac a ydym i gael unrhyw dargedau ar gerdded i’r ysgol? Diolch.

As there seems to be widespread consensus across all parties here, I just want to introduce a little bit of urgency and perhaps challenge to this debate. The fourth clause calls on the Welsh Government to fully engage communities in identifying new routes that would link up local destinations, and they would be most likely to be well used. No. 1: I’d like to suggest that Dai Lloyd tries out Lloyd George Avenue as a route to the city centre, because it’s an excellent bicycling and walking route until you get to Callaghan Square and then it becomes a bit of a death trap. So, it would be great if you would track it and then make recommendations to Cardiff council on how to make it safer, because it’s great while you go down Lloyd George Avenue and it’s pretty atrocious once you get to the city centre. So, that’s one thing.

One of the most important things we do is to receive schools that visit the Senedd from our constituencies, and I pledged to routinely ask all the schools that visit from my own constituency, ‘How did you get to school this morning?’, because I find it very revealing that although there is a significant proportion who do either walk or cycle, there’s nevertheless also a very significant proportion of young people who live within a mile of their primary school who are going by car. That really is an absolute nonsense. It’s neither good for the child, nor good for the environment, nor good for the community. So, we really do need to raise this up the agenda. It should be absolutely mandatory that all schools have an active travel policy so that when somebody signs up to attend that school, we are able to say to them, ‘This is the active travel route that you should be taking today.’

I was speaking to a headteacher from, I think, one of the Valleys constituencies, and she said, ‘Well, my school is at the very top of a high hill.’ I recognise that that is a big challenge for a child to bicycle to school, not just because it’s uphill, because young people can bicycle uphill, but because downhill is one of the most dangerous things about bicycling and it is not for the uninitiated. But her children walk to school, because that’s what we do, and that’s what we always did. So, I think we need to get a lot more demanding of our parents in asking them why it is they are taking their children to school even though we know that they are going to be better prepared to learn in the morning by having got the blood rushing around their head through walking or bicycling to school.

We really do have an education programme to do with our families, because I think a lot of children who don’t currently walk or cycle to school would like to do so. So, I would like to suggest that, just as in the National Assembly we have a buy-a-bike scheme for our staff, which I believe has had an excellent uptake, we should be trying, as John Griffiths has suggested, to get a buy-a-bike scheme for all our schools, particularly those where they’re spending up to 20 per cent of their income, as Lee Waters has said, on travel, which is clearly a major issue for their family income and one that would solve several birds with one stone. So, I think that’s something where we ought to be involving the voluntary sector and getting grants that people could then pay back the cost of the bicycle gradually.

I appreciate the picture is a lot more complicated in rural areas, but I represent an urban constituency and there is no excuse, really, why any of the young people in my constituency, with the possible exception of those in the care system or obviously disabled children—.

Most people should be going to school either by walking, bicycling or by public transport. There’s a great deal more we need to do. I think school is a good place to start by engaging with families and to really challenge them, ‘Are you going to be taking your child to work?’, because why on earth are we taking them to secondary school? So, if we could get schools to be the point from where we could discuss how children could be getting safely to school by making minor adjustments to the obesogenic environment landscape that is our road schemes, then that might (a) get them more involved in understanding that there are safe routes to school and (b) ensure that local authorities are doing everything possible to ensure that that is the case. So, I would strongly urge the Government to really make this a much more central part of its overall well-being agenda.

Gan ei bod yn ymddangos fod consensws eang ar draws pob plaid yma, rwyf eisiau cyflwyno ychydig o frys a her i’r ddadl hon o bosibl. Mae’r pedwerydd cymal yn galw ar Lywodraeth Cymru i ymgysylltu’n llawn â chymunedau i ganfod y llwybrau newydd a fyddai’n cysylltu cyrchfannau lleol ac a fyddai fwyaf tebygol o gael defnydd da. Rhif 1: Hoffwn awgrymu bod Dai Lloyd yn rhoi cynnig ar Rodfa Lloyd George fel llwybr i ganol y ddinas, gan ei fod yn llwybr beicio a cherdded gwych nes i chi gyrraedd Sgwâr Callaghan ac yna mae’n beryg bywyd. Felly, byddai’n wych pe gallech ei ddilyn ac yna gwneud argymhellion i gyngor Caerdydd ar sut i’w wneud yn fwy diogel, gan ei fod yn wych wrth i chi fynd ar hyd Rhodfa Lloyd George ac mae’n eithaf erchyll ar ôl i chi gyrraedd canol y ddinas. Felly, dyna un peth.

Un o’r pethau pwysicaf rydym yn ei wneud yw derbyn ysgolion sy’n ymweld â’r Senedd o’n hetholaethau, ac fe addewais ofyn fel mater o drefn i’r holl ysgolion sy’n ymweld o fy etholaeth i ‘Sut y teithioch chi i’r ysgol y bore yma?’, oherwydd mae’n ddadlennol iawn, rwy’n teimlo, er bod cyfran sylweddol sydd naill ai’n cerdded neu’n beicio, serch hynny mae yna gyfran sylweddol iawn o bobl ifanc hefyd sy’n byw o fewn milltir i’w hysgol gynradd ac sy’n mynd yno mewn car. Mae hynny’n nonsens llwyr yn wir. Nid yw’n dda i’r plentyn, nac yn dda i’r amgylchedd, nac yn dda i’r gymuned. Felly, mae gwir angen i ni osod hyn yn uwch ar yr agenda. Dylai fod yn hollol orfodol i bob ysgol feddu ar bolisi teithio llesol fel bod modd i ni ddweud wrth unrhyw un sy’n cytuno i fynychu’r ysgol honno, ‘Dyma’r llwybr teithio llesol y dylech fod yn ei deithio heddiw. ‘

Roeddwn yn siarad â phennaeth ysgol yn un o etholaethau’r Cymoedd, rwy’n meddwl, a ddywedodd, ‘Wel, mae fy ysgol ar gopa bryn uchel.’ Rwy’n cydnabod bod honno’n her fawr i blentyn feicio i’r ysgol, nid yn unig am ei fod i fyny’r rhiw, oherwydd gall pobl ifanc feicio i fyny rhiwiau, ond oherwydd mai mynd i lawr rhiwiau yw un o’r pethau mwyaf peryglus am feicio ac ni ddylai’r dibrofiad wneud hynny. Ond mae ei phlant yn cerdded i’r ysgol, am mai dyna beth rydym yn ei wneud, a beth rydym bob amser wedi’i wneud. Felly, rwy’n credu bod angen i ni fynnu llawer mwy gan ein rhieni a gofyn iddynt pam y maent yn cludo eu plant i’r ysgol er ein bod yn gwybod y byddant yn fwy parod i ddysgu yn y bore o fod wedi gwneud i’r gwaed lifo’n gynt yn eu pennau drwy gerdded neu feicio i’r ysgol.

Mae gennym raglen addysg i’w gwneud gyda’n teuluoedd, gan fy mod yn credu y byddai llawer o blant nad ydynt yn cerdded neu’n beicio ar hyn o bryd yn hoffi gwneud hynny. Felly, yn union fel y mae gennym gynllun prynu beic ar gyfer ein staff yn y Cynulliad Cenedlaethol, a nifer wych wedi manteisio arno yn fy marn i, hoffwn awgrymu, fel y mae John Griffiths wedi awgrymu, y dylem geisio cael cynllun prynu beic ar gyfer ein holl ysgolion, yn enwedig i’r rhai sy’n gwario hyd at 20 y cant o’u hincwm, fel y dywedodd Lee Waters, ar deithio, sy’n amlwg yn fater o bwys o ran eu hincwm teuluol ac un a fyddai’n lladd sawl aderyn ag un garreg. Felly, rwy’n credu bod hynny’n rhywbeth y dylem fod yn cynnwys y sector gwirfoddol ynddo a chael grantiau i bobl allu ad-dalu cost y beic yn raddol wedyn.

Rwy’n sylweddoli bod y darlun yn llawer mwy cymhleth mewn ardaloedd gwledig, ond rwy’n cynrychioli etholaeth drefol ac nid oes unrhyw esgus, mewn gwirionedd, pam na all unrhyw un o’r bobl ifanc yn fy etholaeth, ac eithrio rhai yn y system ofal o bosibl neu blant anabl wrth gwrs—.

Dylai’r rhan fwyaf o bobl fod yn mynd i’r ysgol naill ai drwy gerdded, beicio neu ar drafnidiaeth gyhoeddus. Mae llawer mwy sydd angen i ni ei wneud. Rwy’n credu bod yr ysgol yn lle da i ddechrau drwy ymwneud â theuluoedd a’u herio o ddifrif, ‘A ydych yn mynd i fod yn mynd â’ch plentyn i’r gwaith?’, oherwydd pam ar y ddaear rydym yn mynd â hwy i’r ysgol uwchradd? Felly, os gallwn gael ysgolion i fod yn fan lle gallwn drafod sut y gallai plant gyrraedd yr ysgol yn ddiogel drwy wneud mân newidiadau i’r dirwedd amgylcheddol sy’n achosi gordewdra, sef ein cynlluniau ffyrdd, yna gallai hynny (a) eu cael i ddeall yn well fod yna lwybrau diogel i’r ysgol a (b) sicrhau bod awdurdodau lleol yn gwneud popeth posibl i sicrhau bod hynny’n wir. Felly, byddwn yn annog y Llywodraeth yn gryf i sicrhau bod hyn yn rhan lawer mwy canolog o’i hagenda les yn gyffredinol.

Rwy’n galw ar Weinidog Iechyd y Cyhoedd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Rebecca Evans.

I call on the Minister for Social Services and Public Health, Rebecca Evans.

Thank you, Presiding Officer. Members will remember in my recent oral statement I set out what the Welsh Government is doing to support active travel in Wales and what we’re doing more broadly to encourage people to become more physically active. I’m pleased to give my full support to the motion being debated today and I’m very grateful to Members for the genuine interest and enthusiasm that they are bringing to this agenda.

Our programme for government includes a commitment to support people to be healthy and active. Achieving this, though, requires cross-portfolio action to create the environment and the opportunity for people to make healthier lifestyle choices. We continue to work closely with our partners, including Sport Wales, Public Health Wales, Natural Resources Wales and a really wide range of third sector organisations to ensure that people are aware of the benefits of physical activity and are motivated and provided with opportunities to introduce physical activity into their daily lives. Sport Wales has a number of programmes in place which encourage young people in particular to take part in sport and physical activity and I’m really pleased to report that participation rates are increasing, but we do know that there is more work to do.

Over the summer we have considered, alongside interested parties, a range of recommendations to increase levels of physical activity. Dr Frank Atherton, the Chief Medical Officer for Wales, will chair a newly established cross-cutting group to prioritise our actions to support this agenda. This work will help inform our healthy and active strategy, which we have committed to in our programme for government.

The second point of the motion today refers to the Welsh health survey data on physical activity rates among children. Improving the physical activity levels amongst children must be a priority because the benefits of a healthy and active lifestyle in childhood are realised throughout life. There is also a link between physical activity and educational attainment. I saw a real example of this recently when I visited Pantysgallog Primary School to see how they’ve introduced a 1-mile walk, jog or run for all key stage 2 pupils, and that takes place between breakfast club and the start of the school day. In addition to the health benefits, the teachers at the school have noticed a reduction in disruptive behaviour during lessons and the children told me about their improved concentration levels. They also told me how much fun they thought it was, and we can’t over emphasise how important that is.

The latest Welsh health survey results reported that the rate of school-age children meeting the chief medical officer’s recommended level of physical activity has increased by 1 per cent to 36 per cent, so things are moving in the right direction, but we want to accelerate that improvement. This requires a whole-of-society response.

Schools do have a key role to play. In response to the ‘Successful Futures’ report by Professor Donaldson, we’re developing a new curriculum that will support children and young people to become healthy and confident individuals. The implementation of six new areas of learning experiences will be central to the new curriculum and one of which will be health and well-being. Our programme for government makes clear our commitment to work with schools to raise awareness of the importance of healthy lifestyle choices.

The Welsh Network of Healthy School Schemes supports a whole-school approach to health. Ninety-nine per cent of all maintained schools are involved in the scheme and it’s regarded as one of the best in Europe. Furthermore, the scheme has been successfully extended now to include pre-school settings.

The Active Journeys programme, which works in schools to promote active travel to and from school, complements these efforts in a really practical way and makes resources and support available to schools across Wales. To build on this, I can announce today that I’ll be commissioning Living Streets to deliver a Walk to School in Wales project, which will highlight the health benefits of active travel. It will also support a number of schools to carry out their own review of walking routes in their area, offering a sustainable way of assessing and identifying ways of improving the active travel infrastructure.

The home environment also plays a vital role. Public Health Wales’s 10 Steps to a Healthy Weight campaign helps parents instil healthy habits in their children by setting out easy steps they can take to support their child to develop and maintain a healthy weight, such as limiting screen time and encouraging outdoor play. Through our newly launched Healthy Child Wales programme, we’ll ensure that health visitors are able to support families to make healthy choices from before birth to the age of seven.

The third point in the motion highlights the potential of the active travel Act to raise physical activity levels across the population. You’ve heard me say before that I see active travel as a key element of building physical activity into people’s daily lives and that the Act puts in place the framework to support this. It does so by mandating the planning of coherent walking and cycling networks in our communities across Wales and promoting their use. To ensure that these networks are fit for purpose and that they really meet people’s needs, local authorities need to involve those who regularly walk and cycle, but also, as we’ve heard, crucially, those who don’t. I was pleased to meet recently with our active travel board, to demonstrate how seriously I take their work. And I’m delighted that Dr Adrian Davis has agreed to join our board as he brings with him a significant expertise, both in active travel and in public health.

In relation to the fourth point of the motion, we agree that effective community engagement is key to determining how local active infrastructure is best designed, and this is a requirement that we put on local authorities, which are best placed to engage with the varying needs and assets of their local communities.

Diolch i chi, Lywydd. Bydd yr Aelodau’n cofio fy mod wedi nodi yn fy natganiad llafar yn ddiweddar yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi teithio llesol yng Nghymru a beth rydym yn ei wneud yn fwy eang i annog pobl i fod yn fwy egnïol yn gorfforol. Rwy’n falch o roi fy nghefnogaeth lawn i’r cynnig sy’n cael ei drafod heddiw, ac rwy’n ddiolchgar iawn i’r Aelodau am y diddordeb diffuant a’r brwdfrydedd y maent yn ei gyfrannu i’r agenda hon.

Mae ein rhaglen lywodraethu yn cynnwys ymrwymiad i gynorthwyo pobl i fod yn iach ac yn heini. Mae cyflawni hyn, fodd bynnag, yn galw am weithredu ar draws y portffolios i greu’r amgylchedd a’r cyfle i bobl ddewis ffyrdd o fyw iachach. Rydym yn parhau i weithio’n agos gyda’n partneriaid, gan gynnwys Chwaraeon Cymru, Iechyd Cyhoeddus Cymru, Cyfoeth Naturiol Cymru ac ystod wirioneddol eang o sefydliadau trydydd sector i sicrhau bod pobl yn ymwybodol o fanteision gweithgarwch corfforol ac yn cael eu hysgogi, a bod cyfleoedd yn cael eu darparu iddynt allu cynnwys gweithgarwch corfforol yn eu bywydau bob dydd. Mae gan Chwaraeon Cymru nifer o raglenni ar waith sy’n annog pobl ifanc yn arbennig i gymryd rhan mewn chwaraeon a gweithgarwch corfforol ac rwy’n wirioneddol falch o ddweud bod y cyfraddau sy’n cymryd rhan yn cynyddu, ond rydym yn gwybod bod mwy o waith i’w wneud.

Dros yr haf, rydym wedi ystyried, ochr yn ochr â rhai sydd â diddordeb, amrywiaeth o argymhellion i gynyddu lefelau gweithgarwch corfforol. Bydd Dr Frank Atherton, Prif Swyddog Meddygol Cymru, yn cadeirio grŵp trawsbynciol sydd newydd ei sefydlu i flaenoriaethu ein camau gweithredu i gefnogi’r agenda hon. Bydd y gwaith hwn yn helpu i lywio ein strategaeth iach a gweithgar yr ymrwymasom iddi yn ein rhaglen lywodraethu.

Mae ail bwynt y cynnig heddiw yn cyfeirio at ddata arolwg iechyd Cymru ar y cyfraddau gweithgarwch corfforol ymhlith plant. Mae’n rhaid i wella lefelau gweithgarwch corfforol ymysg plant fod yn flaenoriaeth oherwydd bod manteision ffordd iach a gweithgar o fyw yn ystod plentyndod yn cael eu gwireddu drwy gydol oes yr unigolyn. Hefyd ceir cysylltiad rhwng gweithgarwch corfforol a chyrhaeddiad addysgol. Gwelais enghraifft go iawn o hyn yn ddiweddar pan ymwelais ag Ysgol Gynradd Pantysgallog i weld sut y maent wedi cyflwyno taith gerdded, loncian neu redeg 1 filltir o hyd i holl ddisgyblion cyfnod allweddol 2, ac sy’n digwydd rhwng y clwb brecwast a dechrau’r diwrnod ysgol. Yn ogystal â’r manteision iechyd, mae’r athrawon yn yr ysgol wedi sylwi ar ostyngiad mewn ymddygiad aflonyddgar yn ystod y gwersi a dywedodd y plant wrthyf am eu lefelau canolbwyntio gwell. Roeddent hefyd yn dweud wrthyf faint o hwyl oedd gwneud hyn, ac ni allwn orbwysleisio pa mor bwysig yw hynny.

Dangosodd canlyniadau’r arolwg iechyd Cymru diweddaraf fod y gyfradd o blant oedran ysgol sy’n cyrraedd y lefel a argymhellir gan y prif swyddog meddygol o weithgarwch corfforol wedi cynyddu 1 y cant i 36 y cant, felly mae pethau’n symud i’r cyfeiriad cywir, ond rydym am gyflymu’r gwelliant hwnnw. Mae hyn yn galw am ymateb y gymdeithas gyfan.

Mae gan ysgolion rôl allweddol i’w chwarae. Mewn ymateb i’r adroddiad ‘Dyfodol Llwyddiannus’ gan yr Athro Donaldson, rydym yn datblygu cwricwlwm newydd a fydd yn cynorthwyo plant a phobl ifanc i ddod yn unigolion iach a hyderus. Bydd gweithredu chwe maes newydd o brofiadau dysgu yn ganolog i’r cwricwlwm newydd ac un ohonynt fydd iechyd a lles. Mae ein rhaglen lywodraethu yn egluro ein hymrwymiad i weithio gydag ysgolion i godi ymwybyddiaeth o bwysigrwydd dewis ffyrdd iach o fyw.

Mae Rhwydwaith Cymru o Gynlluniau Ysgolion Iach yn cefnogi ymagwedd ysgol gyfan tuag at iechyd. Mae 99 y cant o’r holl ysgolion a gynhelir yn rhan o’r cynllun a chaiff ei ystyried yn un o’r goreuon yn Ewrop. Ar ben hynny, mae’r cynllun wedi ei ymestyn yn llwyddiannus bellach i gynnwys lleoliadau cyn ysgol.

Mae’r rhaglen Teithiau Llesol, sy’n gweithio mewn ysgolion i hyrwyddo teithio llesol i ac o’r ysgol, yn ategu’r ymdrechion hyn mewn ffordd wirioneddol ymarferol ac yn sicrhau bod adnoddau a chymorth ar gael i ysgolion ledled Cymru. I adeiladu ar hyn, gallaf gyhoeddi heddiw y byddaf yn comisiynu Living Streets i gyflwyno prosiect Cerdded i’r Ysgol yng Nghymru a fydd yn tynnu sylw at fanteision teithio llesol i iechyd. Bydd hefyd yn cynorthwyo nifer o ysgolion i gyflawni eu hadolygiad eu hunain o lwybrau cerdded yn eu hardal, gan gynnig ffordd gynaliadwy o asesu a nodi ffyrdd o wella’r seilwaith teithio llesol.

Mae amgylchedd y cartref hefyd yn chwarae rhan hanfodol. Mae ymgyrch 10 Cam at Bwysau Iach Iechyd Cyhoeddus Cymru yn helpu rhieni i ennyn arferion iach yn eu plant drwy nodi camau hawdd y gallant eu cymryd i gynorthwyo eu plentyn i ddatblygu a chynnal pwysau iach, fel cyfyngu amser o flaen sgrîn ac annog chwarae awyr agored. Drwy ein rhaglen sydd newydd ei lansio, Plant Iach Cymru, byddwn yn sicrhau bod ymwelwyr iechyd yn gallu cynorthwyo teuluoedd i wneud dewisiadau iach o’r cyfnod cyn geni hyd at saith oed.

Mae’r trydydd pwynt yn y cynnig yn tynnu sylw at botensial y Ddeddf teithio llesol i godi lefelau gweithgarwch corfforol ar draws y boblogaeth. Rydych wedi fy nghlywed yn dweud o’r blaen fy mod yn gweld teithio llesol fel elfen allweddol o gynnwys gweithgarwch corfforol ym mywydau pob dydd pobl a bod y Ddeddf yn gosod fframwaith i gefnogi hyn. Mae’n gwneud hynny drwy sicrhau bod rhwydweithiau cerdded a beicio cydlynol yn cael eu cynllunio yn ein cymunedau ar draws Cymru a thrwy hyrwyddo eu defnydd. Er mwyn sicrhau bod y rhwydweithiau hyn yn addas i’r diben a’u bod yn diwallu anghenion pobl mewn gwirionedd, mae angen i awdurdodau lleol gynnwys y rhai sy’n cerdded ac yn beicio’n rheolaidd, ond hefyd, yn hollbwysig, y rhai nad ydynt yn gwneud hynny, fel rydym wedi clywed. Roeddwn yn falch o gael cyfarfod yn ddiweddar gyda’n bwrdd teithio llesol, er mwyn dangos fy mod yn gwbl o ddifrif ynglŷn â’u gwaith. Ac rwyf wrth fy modd fod Dr Adrian Davis wedi cytuno i ymuno â’n bwrdd gan ei fod yn cyfrannu cryn dipyn o arbenigedd ym maes teithio llesol ac ym maes iechyd cyhoeddus.

Mewn perthynas â phedwerydd pwynt y cynnig, rydym yn cytuno bod ymgysylltu’n effeithiol â’r gymuned yn allweddol i bennu’r ffordd orau o gynllunio seilwaith teithio llesol lleol, ac mae hwn yn ofyniad rydym yn ei fynnu gan awdurdodau lleol, sydd yn y sefyllfa orau i ymgysylltu ag anghenion ac asedau amrywiol eu cymunedau lleol.

Thank you for giving way. I think it’s around three years now since I remember questioning the Member for Llanelli in a previous life, when I was Chair of the Enterprise and Business Committee and he was giving evidence for Sustrans. So, three years have passed and we spoke about all this then. It’s all great stuff, but what is actually happening on the ground with these cycle networks? Are you confident that local authorities are delivering them?

Diolch i chi am ildio. Rwy’n credu bod tua thair blynedd bellach ers i mi fod yn holi’r Aelod dros Lanelli mewn bywyd blaenorol, pan oeddwn yn Gadeirydd y Pwyllgor Menter a Busnes ac yntau’n rhoi tystiolaeth ar ran Sustrans. Felly, mae tair blynedd wedi mynd heibio ac roeddem yn siarad am hyn i gyd bryd hynny. Mae hyn i gyd yn wych, ond beth sy’n digwydd mewn gwirionedd ar lawr gwlad gyda’r rhwydweithiau beicio hyn? A ydych yn hyderus fod awdurdodau lleol yn eu darparu?

Local authorities are very aware of how seriously Welsh Government takes the implementation of the Act and one of the first things that I did after coming into post was to remind them of their duties under the Act, but it’s not just that this is a responsibility of people in travel; actually it’s a responsibility of people in local government right across. So, local authorities now are preparing their integrated maps and we will see developments in the future to fill those gaps that people are identifying through the project that Janet Finch-Saunders mentioned. It’s the campaign by Cycling UK, Living Streets, Sustrans Cymru and Welsh Cycling in order to help people to engage with the process and let the local authorities know exactly where they need local improvements to cycling and walking networks.

So, in relation to the fourth point of the motion, we do agree how important that local engagement is. We can and will, however, continue to provide the leadership at a national level to support local authorities in their work. So, I think it’s really clear from the thoughtful contributions that we’ve had to the debate today that we all agree on the important role that physical activity plays in keeping us all physically and mentally well. I do hope that this Government’s commitment to this area—not least through the prominence given to it in our programme for government, but also through the bringing together of responsibilities in this area into one portfolio—is clear for Members to see and we look forward to future support in the active travel agenda.

Mae awdurdodau lleol yn ymwybodol iawn o’r pwyslais y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi ar weithrediad y Ddeddf ac un o’r pethau cyntaf a wneuthum ar ôl dod i’r swydd oedd eu hatgoffa am eu dyletswyddau o dan y Ddeddf, ond mae’n gyfrifoldeb nid yn unig i bobl ym maes teithio; mewn gwirionedd mae’n gyfrifoldeb ar bobl mewn llywodraeth leol drwyddi draw. Felly, mae awdurdodau lleol yn awr yn paratoi eu mapiau integredig a byddwn yn gweld datblygiadau yn y dyfodol i lenwi’r bylchau y mae pobl yn eu nodi drwy’r prosiect fel y crybwyllodd Janet Finch-Saunders. Dyna’r ymgyrch gan Cycling UK, Living Streets, Sustrans Cymru a Beicio Cymru er mwyn helpu pobl i ymgysylltu â’r broses a gadael i’r awdurdodau lleol wybod yn union ble mae angen gwelliannau lleol i rwydweithiau beicio a cherdded.

Felly, o ran pedwerydd pwynt y cynnig, rydym yn cytuno pa mor bwysig yw ymgysylltiad lleol. Gallwn, ac fe fyddwn yn parhau i ddarparu’r arweiniad ar lefel genedlaethol fodd bynnag i gefnogi awdurdodau lleol yn eu gwaith. Felly, rwy’n credu ei bod yn amlwg iawn o’r cyfraniadau ystyriol a gawsom i’r ddadl heddiw ein bod i gyd yn cytuno ar rôl bwysig gweithgarwch corfforol i’n cadw ni i gyd yn iach yn gorfforol ac yn feddyliol. Rwy’n gobeithio bod ymrwymiad y Llywodraeth hon i’r maes—nid yn lleiaf drwy’r amlygrwydd a roddir iddo yn ein rhaglen lywodraethu, ond hefyd drwy ddwyn ynghyd y cyfrifoldebau yn y maes i mewn i un portffolio—yn glir i’r Aelodau ei weld ac edrychwn ymlaen at gael cefnogaeth gyda’r agenda teithio llesol yn y dyfodol.

Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i ymateb i’r ddadl.

I call on Rhun ap Iorwerth to reply to the debate.

Diolch, Lywydd. Rwy’n falch iawn fy mod wedi cael y cyfle i gael fy nghysylltu efo’r cynnig yma ac i gefnogi’r Aelodau eraill sydd wedi siarad mor frwd heddiw dros yr angen i hybu gweithgaredd corfforol ac i sicrhau bod yr isadeiledd priodol yn ei le o ran teithio llesol, i allu sicrhau i hynny ddigwydd o fewn ein cymunedau ni fel rhan o fywyd bob dydd.

Mae iechyd pobl Cymru, a phlant Cymru yn arbennig, wrth gwrs, yn fater sy’n achos pryder i bob un ohonom ni yma. Mae yna ddigon o arwyddion ein bod ni’n creu problemau iechyd a chymdeithasol enfawr ar gyfer y blynyddoedd i ddod. Mae’r ffaith ein bod ni’n gwario 10 y cant o gyllideb yr NHS ar drin diabetes yn rhybudd digon clir i ni. Fel Aelod Cynulliad Ynys Môn, nid oeddwn yn falch iawn o weld Môn yn codi i frig un tabl y llynedd, pan wnaeth Iechyd Cyhoeddus Cymru gyhoeddi mai ym Môn bellach oedd y gyfran uchaf o blant sydd dros eu pwysau neu’n ordew. Un rhan o dair o blant yr ynys dros eu pwysau neu’n ordew; mae’r ffigurau yna’n gwbl, gwbl frawychus.

Wrth gwrs, mae diffyg gweithgaredd corfforol wrth wraidd llawer o hynny. Y broblem, fel dywedodd Julie Morgan yn gynharach, ydy bod patrymau plant yn gynnar yn eu bywydau’n aml iawn yn cael eu hefelychu pan mae’r plant hynny’n troi’n oedolion. Felly, mae’n rhaid inni fynd i’r afael â’r broblem wrth ei gwraidd. Rwy’n gwneud tipyn o hyfforddi rygbi yng nghlwb rygbi Llangefni. Rwy’n ymddiheuro wrth y plant am safon y rygbi rwy’n ei ddysgu iddyn nhw, ond un peth sy’n fy ngyrru heb os ydy’r elfen o hybu gweithgaredd corfforol. Mae yna enghreifftiau lu ar draws Ynys Môn o gyfleon sy’n cael eu darparu ar gyfer ein pobl ifanc ni, o rygbi i bêl-droed i hoci i gymnasteg i athletau i hwylio—mae yna ormod i’w henwi. Mae’n olygfa wych bod yng nghanolfan codi pwysau a ffitrwydd Caergybi pan fydd ysgol Caergybi sydd gerllaw yn cau ar ddiwedd y dydd a’r bobl ifanc yn llifo i mewn oherwydd bod yna adnoddau yna ar eu cyfer nhw a bod yna bobl yna i’w hysbrydoli nhw i edrych ar ôl eu hiechyd eu hunain drwy ymarfer corff.

Ond, rhywsut, mae’n rhaid inni sicrhau bod rhagor o weithgaredd corfforol yn digwydd yn ein hysgolion ni. Wrth gwrs, mae yna addysg gorfforol wedi’i hamserlenni. Ond, fel mae’r cynnig yn ei nodi, dim ond rhyw draean o blant Cymru sy’n cael yr awr ddyddiol o weithgaredd corfforol sy’n cael ei argymell. Maddeuwch i fi am beidio â chyffroi gormod bod y ffigur wedi codi o 35 y cant i 36 y cant. Rwy’n meddwl mai drwy’r ysgol, ar gyfer pobl ifanc, y mae gwthio’r ffigur hwnnw i fyny. Rwy’n gredwr cryf, er enghraifft, mewn ymestyn y dydd yn yr ysgol er mwyn rhoi amser i hybu gweithgarwch. Mae’n rhaid sicrhau bod yr adnoddau yno yn ein hysgolion ni. Ac, wrth gwrs, mae hybu teithio llesol ar gyfer cyrraedd yr ysgol yn cynnig haen ychwanegol o weithgarwch corfforol. Rwy’n sicr yn croesawu’r gwaith newydd sydd wedi cael ei gomisiynu gan y Llywodraeth, ond mae’n amser, fel dywedodd Nick Ramsay, inni weld addewidion yn troi’n realiti.

Gadewch inni edrych ar ychydig yn hwyrach mewn bywyd, lle mae gweithgaredd corfforol yr un mor allweddol. Mae Age Cymru yn ein hatgoffa ni bod sicrhau lefelau digonol o ymarfer corff yn hanfodol i’r boblogaeth hŷn er mwyn eu hiechyd yn gyffredinol, ond hefyd er mwyn eu hannibyniaeth nhw a’u gallu nhw i chwarae rhan lawn mewn cymdeithas. A’r hyn sy’n wych, wrth gwrs, ydy bod yr ymarfer corff yna yn gallu bod yn rhan greiddiol o fywyd bob dydd. Un arf sydd gennym ni, sydd i fod i helpu, ydy’r Ddeddf Teithio Llesol (Cymru) 2013.

Yn anffodus, nid yw manteision iechyd teithio llesol yn cael eu gwerthfawrogi digon. Mae’r system i werthuso cost a budd prosiectau yn gadael nifer o’r manteision iechyd allan o’u dadansoddiad, er enghraifft, sy’n golygu nad ydy cynlluniau teithio llesol yn sgorio mor uchel ag y dylen nhw. Mae Sustrans—rydym wedi clywed llawer amdanyn nhw heddiw—o’r farn nad ydy pob adran o lywodraeth yn gwerthfawrogi manteision teithio llesol. Eu profiad nhw ydy mai, hyd yma, dim ond yr adrannau trafnidiaeth sydd efo hyn ar eu radar. Rydym wedi clywed hynny’n cael ei ddweud heddiw’n barod. Ond, er mwyn creu diwylliant o deithio llesol yng Nghymru, mae arnom ni angen gweithlu llawer ehangach yn gwneud iddo fo ddigwydd. Mae’n rhaid i’r meddylfryd seilo yna ddod i ben.

Fel y mae’r cynnig yn ei ddweud, ac fel y dywedodd yr Aelod dros Lanelli, mae angen gweithio yn effeithlon efo cymunedau i adnabod sut i gael y gorau o’r arf deddfwriaethol yna sydd gennym ni. Gadewch i ni felly hybu teithio llesol efo egni newydd. Mae’n amlwg ar draws y Siambr yma ein bod ni’n rhannu uchelgais. Mae’n amlwg ein bod ni’n rhannu syniad cyffredin ynglŷn ag i le rydym ni eisiau mynd, felly mae’n amser gwireddu’r weledigaeth a oedd gan John Griffiths fel Gweinidog a’r Siambr yma yn gyffredinol—y Cynulliad yn gyffredinol—nôl yn 2013 pan gafodd y Ddeddf ei phasio. Gadewch inni hybu teithio llesol, gadewch inni hybu gweithgarwch corfforol drwy’n cymdeithas ni, a gadewch inni wneud Cymru yn wlad fwy iach. Rwy’n eich annog chi i gefnogi’r cynnig yma heddiw.

Thank you, Llywydd. I’m very pleased to have the opportunity to have supported this motion and to support the other Members who have spoken so enthusiastically this afternoon on the need to promote physical activity and to ensure that the appropriate infrastructure is in place in terms of active travel, in order to ensure that that can happen within our communities as part of our daily lives.

The health of the people of Wales, and the children of Wales in particular, of course, is a cause of concern for each and every one of us here. There are plenty of signs that we are storing up huge health and social problems. The fact that we are spending 10 per cent of the NHS budget on treating diabetes is a stark warning to us. As Assembly Member for Ynys Môn, I wasn’t pleased to see Anglesey rising to the top of one table last year, when Public Health Wales announced that Anglesey had the highest percentage of children who were obese or overweight. A third of the children on the isle are either overweight or obese; those figures are, of course, frightening.

Of course, a lack of physical activity is at the heart of much of that. As Julie Morgan said earlier, the problem is that the patterns that children adopt early in life are often emulated when those children become adults. Therefore, we must tackle the problem at its root. I do some rugby coaching in Llangefni rugby club. I apologise to the children for the quality of my rugby coaching, but one thing that drives me is this element of promoting physical activity. There are numerous examples across Anglesey of opportunities that are provided for our young people, from rugby to football, to hockey, gymnastics, athletics, sailing—there are too many to list. It’s a wonderful thing to be in the Holyhead weightlifting and fitness centre when Holyhead school, which is nearby, closes at the end of the day and the young people flow in because the resources are available for them and there are people to inspire them to look after their own health through physical activity.

But, somehow, we must ensure that there is more physical activity happening in our schools. Of course, physical education is timetabled. But, as the motion suggests, only around a third of children in Wales get that hour of daily physical activity that is recommended. Forgive me for not getting too excited that the figure has increased from 35 per cent to 36 per cent. I do think that it’s through our schools that we should actually push up that figure for young people. I’m a strong believer, for example, in extending the school day in order to provide time to promote physical activity. We must ensure that the resources are in place in our schools. And, of course, promoting active travel in order to get to school does provide an additional layer of physical activity. I certainly welcome the new work that’s been commissioned by the Government, but it is now time, as Nick Ramsay said, for us to see those pledges becoming reality.

Let us look at slightly later in life, where physical activity is just as crucial. Age Cymru remind us that ensuring adequate levels of physical activity is crucial to the older population for the sake of their general health, but also for the sake of their independence and their ability to play a full part in society. What is wonderful, of course, is that that physical activity can be a core part of their daily lives because one tool that we have, which is supposed to help in this, is the Active Travel (Wales) Act 2013.

Unfortunately, the health benefits of active travel aren’t appreciated enough. The system to assess the cost-benefits of projects actually leaves health benefits out of the assessment, for example, which means that active travel plans don’t necessarily score as highly as they should. Sustrans—we’ve heard them mentioned a number of times today—are of the view that not all departments of government appreciate the benefits of active travel. Their experience is that, to date, it’s only transport departments that have this on their radar. We’ve heard that referred to already today, but if we are to create a culture of active travel in Wales, then we need a far broader workforce actually making it work and making it happen. That silo mentality has to come to an end.

As the motion states, and as the Member for Llanelli stated, we must work effectively and efficiently with communities in order to identify how to make the most of that legislative tool that we have. Let us, therefore, promote active travel with new enthusiasm and energy. It’s clear across this Chamber that we share the same ambition. It’s clear that we share common views on the direction of travel and, therefore, it’s time to achieve the vision that John Griffiths as Minister had, and this Chamber—the Assembly—more generally had, back in 2013 when the Act was passed. So, let’s promote active travel, let’s promote physical activity throughout our society, and let’s make Wales a healthier country. I encourage you to support the motion.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] I will therefore defer voting under this item until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

4. Cwestiwn Brys: Cyfleuster Cynnal a Chadw British Airways
4. Urgent Question: British Airways Maintenance Facility

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Rwyf wedi derbyn cwestiwn brys o dan Reol Sefydlog 12.66, ac rwy’n galw ar Adam Price i ofyn y cwestiwn brys.

I have accepted an urgent question under Standing Order 12.66, and I call on Adam Price to ask the urgent question.

Beth yw ymateb Llywodraeth Cymru i adroddiadau bod British Airways yn ystyried torri 66 o swyddi yn ei gyfleuster cynnal a chadw ym Maes Awyr Caerdydd? EAQ(5)0054(EI)[W]

What is the Welsh Government’s response to reports that British Airways is looking to cut 66 jobs at its maintenance facility based at Cardiff Airport? EAQ(5)0054(EI)[W]

Today’s news of redundancies at British Airways’ maintenance facility is unfortunate. BA is seeking voluntary redundancies where possible. The Welsh Government is working closely with BA. Job Centre Plus and Careers Wales will be asked to support all staff affected, and the Cabinet Secretary for the Economy and Infrastructure will keep the Assembly updated as we know more.

Mae newyddion heddiw am ddiswyddiadau yng nghyfleuster cynnal a chadw British Airways yn anffodus. Mae BA yn chwilio am ddiswyddiadau gwirfoddol lle bo hynny’n bosibl. Mae Llywodraeth Cymru’n gweithio’n agos gyda BA. Gofynnir i’r Ganolfan Byd Gwaith a Gyrfa Cymru i gefnogi’r holl staff yr effeithir arnynt, a bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith yn rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Cynulliad wrth i ni ddod i wybod mwy.

Obviously, as the Minister has said, this is clearly very unwelcome news in deeply uncertain economic times, and will be of great concern to the employees affected and their families. And, of course, it’s a serious blow to the aerospace sector, which is a major source of high-skilled and highly paid jobs throughout Wales, but, obviously, particularly in this enterprise zone in which the Welsh Government has invested heavily, not least, of course, in acquiring Cardiff Airport itself. Could the Minister tell the Assembly at what point the Government was aware of these impending job losses? There seems to be a worrying pattern of late with some of our major companies making these announcements. Are the antennae of the Welsh Government sufficiently alive to these possibilities?

Can the Government also share what it knows about the underlying purpose behind this announcement? The company has referred to corporate restructuring. Is this a case of cuts in numbers overall, or is some of the maintenance activity being relocated elsewhere? Is it the case, as we have heard from members of the workforce, that there is also a suggestion of some staff being re-graded and suffering a loss in salary as a result?

The company has itself made a series of profit warnings over the course of the last few months, as a result of the depreciation in the pound and the uncertainty following the referendum. Is there any suggestion at this stage of any link between this decision and those profit warnings? Would the Minister agree that if it is simply a case of cutting costs, that would be very, very troubling if it’s done at the expense of the workforce and indeed the safety of BA’s customers, particularly by a company that, despite those profit warnings, will still have a profit of over £1 billion and pays its chief executive, the chief executive of the international aviation group, Willie Walsh, multi-million pounds? That is why I feel that the workforce, certainly, will find this decision and the rationale behind it very, very difficult to take. Finally, can she say where this leaves the strategy that I referred to in terms of the enterprise zone, and in terms of the aviation sector, which is one of our key sectors here in Wales?

Yn amlwg, fel y mae’r Gweinidog wedi dweud, mae hwn yn newyddion annymunol iawn wrth gwrs mewn cyfnod economaidd ansicr iawn, a bydd yn bryder mawr i’r gweithwyr yr effeithir arnynt a’u teuluoedd. Ac wrth gwrs, mae’n ergyd ddifrifol i’r sector awyrofod, sy’n ffynhonnell bwysig o swyddi medrus iawn a chyflogau uchel ledled Cymru, ond yn enwedig yn yr ardal fenter y mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi’n helaeth ynddi, nid yn lleiaf, wrth gwrs, wrth gaffael Maes Awyr Caerdydd ei hun. A allai’r Gweinidog ddweud wrth y Cynulliad ar ba bwynt y daeth y Llywodraeth yn ymwybodol fod y swyddi hyn yn mynd i gael eu colli? Ymddengys bod yna batrwm yn ddiweddar sy’n peri pryder gyda rhai o’n cwmnïau mawr yn gwneud y cyhoeddiadau hyn. A yw antenâu Llywodraeth Cymru yn ddigon effro i’r posibiliadau hyn?

A all y Llywodraeth hefyd rannu’r hyn y mae’n ei wybod am y diben sylfaenol sy’n sail i’r cyhoeddiad hwn? Mae’r cwmni wedi cyfeirio at ailstrwythuro corfforaethol. Ai achos o doriadau yn y niferoedd cyffredinol yw hwn, neu a oes rhywfaint o’r gweithgaredd cynnal a chadw yn cael ei adleoli mewn man arall? A yw’n wir, fel y clywsom gan aelodau o’r gweithlu, fod yna awgrym hefyd fod rhai staff yn cael eu hail-raddio ac yn wynebu colli cyflog o ganlyniad i hynny?

Mae’r cwmni ei hun wedi gwneud cyfres o rybuddion elw yn ystod y misoedd diwethaf, yn sgil dibrisiant y bunt a’r ansicrwydd yn dilyn y refferendwm. A oes unrhyw awgrym ar hyn o bryd o unrhyw gysylltiad rhwng y penderfyniad hwn a’r rhybuddion elw hynny? A fyddai’r Gweinidog yn cytuno, os yw’n achos syml o dorri costau, y byddai hynny’n destun pryder mawr iawn pe bai’n cael ei wneud ar draul y gweithlu ac yn wir, diogelwch cwsmeriaid BA, yn enwedig gan gwmni sydd, er gwaethaf y rhybuddion elw hynny, yn dal i ddangos elw o dros £1 biliwn ac sy’n talu miliynau o bunnoedd i’w brif weithredwr, sef prif weithredwr y grŵp awyrennau rhyngwladol, Willie Walsh? Dyna pam rwy’n teimlo y bydd y gweithlu, yn sicr, yn ei chael hi’n eithriadol o anodd derbyn y penderfyniad hwn a’r rhesymeg sy’n sail iddo. Yn olaf, a all hi ddweud ble mae hyn yn gadael y strategaeth y cyfeiriais ati o ran yr ardal fenter, ac o ran y sector awyrennau, sy’n un o’n sectorau allweddol yma yng Nghymru?

Well, thank you very much for those questions, which are all very important indeed, and I’ll try my best to answer them fully. In terms of when, the Government has, via its officials and on a political level, been in touch with BA throughout this year. Senior-level meetings were held earlier this year in London. A range of officials are engaged with BA at all times as part of the Welsh Government strategy to assist the company.

We knew formally about these job losses this morning, because it was right and proper that BA told its staff, its workforce, first before they made any other third party and stakeholders aware, but we were told immediately afterwards. We are in constant contact with them, so it was not a surprise, but we were not formally informed until after the workforce was formally informed. There now needs to be a proper legal process, a 90-day consultation period, and the unions are engaged with that. BA are very insistent that they are looking for voluntary redundancies, and that they hope to avoid any compulsories. They are not able, obviously, to guarantee that, as nobody ever can in a process such as this, but they’re very hopeful that they can do that.

This is very much part of their five-year planned restructuring of their company, and I don’t want anyone to go from here today with a pall of gloom and despondency over it. Obviously, this is very bad news for the staff involved, and we will do our level best to assist all of them in any way that their circumstances warrant, but BA have a good future on the site, it is part of an overall planned restructure, and we have no reason to think that it’s any indication of any ongoing difficulty. I certainly don’t want to give any impression at all that there’s any issue around safety or any issue such as that. There is absolutely no reason to think such a thing, and I really want Members not to go away with that impression.

So, I really only can reiterate what I said. This is part of the formal consultation, it is part of an overall strategy we have been engaged with. I think they’re following the right processes. We have no reason to have an enormous amount of alarm. I have every sympathy with staff affected by this, but there’s no reason for more widespread alarm and, in fact, there’s every reason to feel hopeful that the five-year plan will eventually emerge with a more sustainable and more grounded industry here in Cardiff.

Wel, diolch yn fawr iawn am y cwestiynau hynny, sydd i gyd yn bwysig iawn yn wir, a byddaf yn gwneud fy ngorau i’w hateb yn llawn. O ran pa bryd, mae’r Llywodraeth, drwy ei swyddogion ac ar lefel wleidyddol, wedi bod mewn cysylltiad â BA trwy gydol y flwyddyn hon. Cynhaliwyd cyfarfodydd ar lefel uwch yn gynharach eleni yn Llundain. Mae amrywiaeth o swyddogion yn ymwneud â BA ar bob adeg fel rhan o strategaeth Llywodraeth Cymru i helpu’r cwmni.

Cawsom wybod yn ffurfiol y bore yma am y swyddi sy’n mynd i gael eu colli, gan ei bod yn iawn ac yn briodol fod BA yn dweud wrth ei staff, ei weithlu, yn gyntaf cyn iddynt roi gwybod i unrhyw drydydd parti a rhanddeiliaid eraill, ond cawsom wybod yn syth wedyn. Rydym mewn cysylltiad cyson â hwy, felly nid oedd yn syndod, ond ni chawsom wybod yn ffurfiol tan ar ôl i’r gweithlu gael ei hysbysu’n ffurfiol. Mae angen proses gyfreithiol briodol yn awr, cyfnod ymgynghori o 90 diwrnod, ac mae’r undebau’n ymwneud â hynny. Mae BA yn pwysleisio’n gryf eu bod yn chwilio am ddiswyddiadau gwirfoddol, a’u bod yn gobeithio osgoi unrhyw ddiswyddiadau gorfodol. Wrth gwrs, nid ydynt yn gallu gwarantu hynny, gan na all neb wneud hynny byth mewn proses fel hon, ond maent yn obeithiol iawn y gallant wneud hynny.

Mae hyn yn sicr yn rhan o’u cynlluniau pum mlynedd i ailstrwythuro’u cwmni, ac nid oes arnaf eisiau i neb fynd oddi yma heddiw dan gwmwl o anobaith a digalondid. Yn amlwg, mae’n newyddion drwg iawn i’r staff dan sylw, a byddwn yn gwneud ein gorau glas i gynorthwyo pob un ohonynt mewn unrhyw ffordd y mae eu hamgylchiadau’n galw am ei wneud, ond mae gan BA ddyfodol da ar y safle, mae’n rhan o gynlluniau ailstrwythuro cyffredinol, ac nid oes gennym unrhyw reswm dros feddwl ei fod yn arwydd o unrhyw anhawster parhaus. Yn sicr, nid wyf am roi unrhyw argraff o gwbl fod yna broblem ynglŷn â diogelwch neu unrhyw beth tebyg. Nid oes unrhyw reswm o gwbl dros feddwl y fath beth, ac nid wyf eisiau i’r Aelodau fynd oddi yma â’r argraff honno.

Felly, ni allaf ond ailadrodd yr hyn a ddywedais mewn gwirionedd. Mae hyn yn rhan o’r ymgynghoriad ffurfiol, mae’n rhan o strategaeth gyffredinol y buom yn ymwneud â hi. Rwy’n credu eu bod yn dilyn y prosesau cywir. Nid oes gennym unrhyw reswm dros gael ein brawychu’n fawr. Mae gennyf bob cydymdeimlad gyda staff y bydd hyn yn effeithio arnynt, ond nid oes rheswm dros bryderu’n fwy eang ac mewn gwirionedd, mae pob rheswm dros deimlo’n obeithiol y bydd y cynllun pum mlynedd yn y pen draw yn amlygu diwydiant mwy cynaliadwy a mwy cadarn yma yng Nghaerdydd.

Minister, thank you for your response so far to the urgent question. I’ve visited the site on numerous occasions and realise what a complex site it is, with a multi-disciplinary team there who are performing at the top of their game, but in a very competitive environment, with Dubai and Singapore offering very large economies of scale to some operators, but BA, in fairness to them, have committed to that site and have invested significant amounts of money in that site, they have. Could you elaborate slightly on your discussions and the Government’s discussions with BA as to whether there have been any formal requests for support to recategorise employment on the site, help with retraining, or support of any shape to retain any of these 66 jobs, put formally to the Government? I hear what you say about the formal announcement was only relayed to you this morning, but you did give an indication, obviously, that, in preliminary discussions, you were made aware that there might be some challenges within the employment base there.

Secondly, we are aware, obviously, of the positive news that was announced last year of them winning the Dreamliner contract for future maintenance, but there is a period between the phasing out of the 747s and the Dreamliners obviously requiring their maintenance schedules, because obviously it is a very new aircraft. Are these job losses a symptom of that short—hopefully, short—period of transition between the phasing out of the 747s that are in the BA fleet and the taking on of the Dreamliner maintenance work to the site, so there is an element of slack in the system that obviously requires some rebalancing of the workforce? Above all, can you confirm whether any of these job losses are in a specific division on the site, or are they across the whole of the workforce on the site, which numbers some 700 employees?

This is obviously a concerning time for the families and the employees themselves, but I, too—like you, Minister—do share optimism over the security of the site and, indeed, obviously over the future order book, which does look robust, but there is, as I said, this transition from the 747s to the Dreamliners.

Weinidog, diolch i chi am eich ymateb hyd yn hyn i’r cwestiwn brys. Rwyf wedi ymweld â’r safle ar nifer o achlysuron ac rwy’n sylweddoli safle mor gymhleth ydyw, gyda thîm amlddisgyblaethol yno sy’n cyflawni ar y blaen yn eu maes, ond mewn amgylchedd cystadleuol iawn, gyda Dubai a Singapore yn cynnig arbedion maint mawr iawn i rai gweithredwyr, ond mae BA, er tegwch iddynt, wedi ymrwymo i’r safle hwn ac maent wedi buddsoddi arian sylweddol yn y safle. A allech ymhelaethu ychydig ar eich trafodaethau chi a thrafodaethau’r Llywodraeth gyda BA ynglŷn ag a gyflwynwyd unrhyw geisiadau ffurfiol i’r Llywodraeth am gymorth i ailgategoreiddio cyflogaeth ar y safle, am help gydag ailhyfforddiant, neu am gymorth o unrhyw fath i gadw rhai o’r 66 o swyddi? Clywaf yr hyn a ddywedwch, mai y bore yma’n unig y cafodd y cyhoeddiad ffurfiol ei gyfleu i chi, ond fe roesoch awgrym, yn amlwg, eich bod, mewn trafodaethau cychwynnol, wedi cael gwybod y gallai fod heriau o fewn y sylfaen gyflogaeth yno.

Yn ail, rydym yn ymwybodol, yn amlwg, o’r newyddion cadarnhaol a gyhoeddwyd y llynedd amdanynt yn ennill y contract Dreamliner ar gyfer cynnal a chadw yn y dyfodol, ond mae yna gyfnod rhwng cael gwared ar yr awyrennau 747 yn raddol a bod y Dreamliners angen eu hamserlenni cynnal a chadw, gan ei bod yn awyren newydd iawn, wrth gwrs. A yw’r swyddi hyn a gollir yn symptom o’r cyfnod byr—gobeithio y bydd yn fyr—o bontio rhwng cael gwared ar yr awyrennau 747 sydd yn fflyd BA yn raddol a mynd â gwaith cynnal a chadw Dreamliner ar y safle, fel bod elfen o lacrwydd yn y system sy’n amlwg yn gofyn am rywfaint o ailgydbwyso’r gweithlu? Yn fwy na dim, a allwch gadarnhau pa un a yw’r swyddi a gollir mewn adran benodol ar y safle, neu a ydynt ar draws y gweithlu ar y safle, sy’n cyflogi tua 700 o weithwyr?

Mae’n amlwg yn adeg bryderus i’r teuluoedd a’r gweithwyr eu hunain, ond rwyf innau hefyd—fel chi, Weinidog—yn rhannu optimistiaeth ynglŷn â diogelwch y safle ac yn wir, wrth gwrs, ynglŷn â’r llyfr archebion yn y dyfodol, sy’n edrych yn gadarn, ond fel y dywedais, mae yna gyfnod o bontio rhwng yr awyrennau 747 a’r Dreamliners.

Well, I’m not in a position to give you chapter and verse of the strategy for BA at the site; I think it’s a matter for them to do that, as a corporate entity. And that’s what I said, when I said the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure would keep the Assembly informed—as it’s right and proper for the Assembly to know what the plan is, and as it’s announced to the workforce and so on, we will keep the Assembly informed of that. So, I’m not in a position today to give you chapter and verse about the intricacies of the plan, but I will say that we have been working very closely with the company, that we are fully involved, and that we have every hope for the future of the site and that it will be put on a sustainable footing for the foreseeable future, and that’s what we all want. I will reiterate my sympathy for staff facing redundancy. We have every sympathy with people whose lives are affected in that way—it’s a terrible thing for anybody to face—but I do not want anybody to go away today with the downbeat notion that that means that there is some structural uncertainty or anything else in BA. That’s very much not the message we want to give off.

In terms of the conversation about training, we have been assisting BAMCE with training in the way that we assist many of our anchor and regionally important companies, and so on. So, we have a training programme that we assist them with—we assist them with apprentices, for example, and other training needs. That’s very much part of the structured relationship between the Government and the company, and that’s continuing. I’ve no reason to feel that that’s anything other than the success story that I’ve reported in this Chamber a number of times in terms of the apprentices, and so on. So, there’s no reason to be alarmed there. The process needs to be gone through. We need to be hopeful that we can secure voluntary redundancies, that there won’t be any need for people who don’t want to go to go, and, as I say, our staff and the Jobcentre Plus staff are on hand to pick up individuals and ensure that their individual circumstances and needs are met, and it’s very much that individual service that we offer for staff in this situation.

So, again, I’ll just reiterate that we have no reason to think that there’s any fundamental structural problem with this, that there’s no reason for alarm for the rest of the staff there, that we have a five-year plan in train and that we have a good relationship with the company, which we have every reason to think will continue into the future.

Wel, nid wyf mewn sefyllfa i roi manylion llawn ynglŷn â strategaeth BA ar y safle i chi; rwy’n credu mai mater iddynt hwy yw gwneud hynny fel endid corfforaethol. A dyna a ddywedais, pan ddywedais y byddai Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith yn hysbysu’r Cynulliad am unrhyw newyddion—gan ei bod yn iawn ac yn briodol i’r Cynulliad gael gwybod beth yw’r cynllun, ac wrth iddo gael ei gyhoeddi i’r gweithlu ac yn y blaen, byddwn yn rhoi gwybod am hynny i’r Cynulliad. Felly, nid wyf mewn sefyllfa heddiw i roi holl gynnwys y cynllun i chi mewn manylder, ond rwyf am ddweud ein bod wedi bod yn gweithio’n agos iawn gyda’r cwmni, ein bod yn chwarae rhan lawn, a bod gennym bob gobaith ar gyfer dyfodol y safle ac y bydd yn cael ei roi ar sylfaen gynaliadwy i’r dyfodol rhagweladwy, a dyna y mae pawb ohonom ei eisiau. Rwyf am ailadrodd fy nghydymdeimlad â staff sy’n wynebu diswyddiadau. Mae gennym bob cydymdeimlad â phobl yr effeithir ar eu bywydau yn y ffordd honno—mae’n beth ofnadwy i unrhyw un ei wynebu—ond nid wyf am i neb fynd oddi yma heddiw gyda’r syniad digalon fod hynny’n golygu bod rhyw ansicrwydd strwythurol neu unrhyw beth arall yn BA. Yn bendant iawn, nid dyna’r neges rydym am ei chyfleu.

O ran y drafodaeth ar hyfforddiant, rydym wedi bod yn cynorthwyo BAMCE gyda hyfforddiant yn y ffordd rydym yn cynorthwyo llawer o’n cwmnïau angor a chwmnïau pwysig yn rhanbarthol, ac yn y blaen. Felly, mae gennym raglen hyfforddi rydym yn eu cynorthwyo â hi—rydym yn eu cynorthwyo gyda phrentisiaid, er enghraifft, ac anghenion hyfforddi eraill. Mae hynny’n sicr yn rhan o’r berthynas strwythuredig rhwng y Llywodraeth a’r cwmni, ac mae hynny’n parhau. Nid oes gennyf unrhyw reswm dros deimlo bod hynny’n unrhyw beth heblaw’r llwyddiant y soniais yn ei gylch yn y Siambr hon sawl gwaith o ran y prentisiaid, ac yn y blaen. Felly, nid oes unrhyw reswm dros ofni yn hynny o beth. Mae angen mynd drwy’r broses. Mae angen i ni fod yn obeithiol y gallwn sicrhau diswyddiadau gwirfoddol, na fydd unrhyw angen i bobl nad ydynt eisiau mynd i fynd, ac fel y dywedais, mae ein staff a staff y Ganolfan Byd Gwaith wrth law ar gyfer unigolion a sicrhau bod eu hamgylchiadau a’u hanghenion unigol yn cael eu diwallu, a dyna’r math o wasanaeth personol a gynigiwn i staff yn y sefyllfa hon.

Felly, unwaith eto, rwyf am ailadrodd nad oes gennym unrhyw reswm dros feddwl bod yna broblem strwythurol sylfaenol gyda hyn, nac unrhyw reswm i weddill y staff yno ofni. Mae gennym gynllun pum mlynedd ar y gweill a pherthynas dda gyda’r cwmni. Mae gennym bob rheswm dros feddwl y bydd hynny’n parhau i’r dyfodol.

5. 4. Dadl Plaid Cymru: Iechyd Meddwl
5. 4. Plaid Cymru Debate: Mental Health

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Paul Davies, a gwelliant 2 yn enw Jane Hutt. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol.

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Paul Davies, and amendment 2 in the name of Jane Hutt. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.

Yr eitem nesaf ar yr agenda yw dadl Plaid Cymru, ac rydw i’n galw ar Rhun ap Iorwerth i wneud y cynnig.

The next item on our agenda is the Plaid Cymru debate, and I call on Rhun ap Iorwerth to move the motion.

Cynnig NDM6115 Rhun ap Iorwerth

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn gresynu bod y rhagfarn tuag at y rhai sydd â phroblemau iechyd meddwl, neu sydd wedi cael problemau iechyd meddwl, yn parhau, a’r effaith a gaiff hyn ar gyflogaeth, incwm a llesiant y rhai sydd â phroblemau iechyd meddwl.

2. Yn credu y dylai addysg yn ymwneud ag iechyd meddwl ddechrau pan fo disgyblion yn ifanc ac y dylai ysgolion gael yr adnoddau i hyrwyddo llesiant ymysg pob disgybl.

3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:

a) parhau i fynd i’r afael â rhagfarn a chwilio am bwerau dros gyfraith cyflogaeth er mwyn gallu cryfhau ffyrdd o ddiogelu pobl sydd â phroblemau iechyd meddwl yn y gwaith; a

b) sicrhau bod yr holl wasanaethau cyhoeddus yn archwilio ffyrdd y gellir gwella eu harferion eu hunain i gyfrannu at well iechyd meddwl.

Motion NDM6115 Rhun ap Iorwerth

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Regrets that prejudice towards those who have, or have had, mental health problems continues, and the impact this can have on employment, income and well-being for those with mental health problems.

2. Believes that education about mental health should start at a young age and schools should be equipped to promote well-being amongst all pupils.

3. Calls on the Welsh Government to:

a) continue to tackle prejudice and to seek powers over employment law so that protections for people with mental health problems at work can be strengthened; and

b) ensure that all public services examine ways in which their own practices can be improved to contribute towards better mental health.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Lywydd. Rwy’n falch o gael cyflwyno’r cynnig yma. Rydw i’n edrych ymlaen at y drafodaeth y prynhawn yma, a hithau yn wythnos lle rydym ni wedi bod yn nodi Diwrnod Rhyngwladol Iechyd Meddwl.

Yn gyffredinol, rwy’n meddwl bod yna ddwy fath o drafodaeth rydym yn eu cael pan fyddem ni’n siarad am iechyd meddwl: yn gyntaf, y ffordd mae’r gwasanaeth iechyd yn ymateb i bobl sydd angen triniaeth. Er enghraifft, yn aml mi soniwn ni am driniaeth yn cael ei gadael yn rhyw hwyr, ac yn y blaen. Mae’r ail yn ymwneud â’r ffordd mae cymdeithas yn ehangach yn ymddwyn tuag at y rhai sydd efo neu sydd wedi bod â phroblemau iechyd meddwl. Bwriad y ddadl yma heddiw ydy trafod yr ail agwedd yna. Mae’n anodd iawn trafod y ffordd orau o gael mynediad at driniaeth i bobl yn sydyn, ond os bydd y gymdeithas yn ehangach yn rhwystro adferiad pobl drwy wahaniaethu, er enghraifft, yna bydd wastad cyfyngiadau ar beth all yr NHS ei gyflawni.

The bare facts I think speak for themselves. One in four adults are likely to have a mental health problem in any one year. This will have a profound impact on their lives and ability to sustain relationships, employment, or perhaps just to get through the day. Equally challenging is the estimate that only about a quarter of people with a mental health problem receive ongoing treatment, leaving the majority of people grappling with mental health issues on their own. The latest estimates from the labour force survey show that stress accounted for 35 per cent of all work-related ill health cases and 43 per cent of all working days lost due to ill health. The cost of mental health problems in Wales is estimated at £7.2 billion a year, and this includes the cost of health and social care provided for people with mental health problems—the cost to the Welsh economy as a result of people being unable to work due to their distress. The cost associated with poor mental health in the workplace amounts to nearly £1.2 billion a year alone, equivalent to £860 for every employee in the Welsh workforce.

Often, front-line staff in our public services are more likely to experience problems than people in other industries, and also less likely to receive help. This is why we have specifically asked for public services to examine how their own practices can be improved as part of this motion.

It is, sadly, beyond doubt that widespread discrimination adds to the problems faced by people with mental illness. Many people with mental illness are subjected to systematic disadvantages in many—you could argue most—areas of their lives. These forms of social exclusion occur at home, at work, in personal life, in social activities, in healthcare and also in the media, too.

But the Time to Change campaign has been effective in challenging certain aspects of discrimination, and attitudes towards people with mental illness are more favourable, according to the survey, in 2014 than they were in 2008. I’ll give you response rates to a number of statements given as part of that survey. The first one: ‘anyone with a history of mental problems should be excluded from public office’—from 21 per cent agreeing in 2008, that fell to 16 per cent agreeing in 2014. Another statement: ‘it’s frightening to think of people with mental problems living in residential neighbourhoods’, down from 16 per cent agreeing to 12 per cent. ‘I would not want to live next door to someone who has been mentally ill’, down from 12 per cent to 9 per cent. ‘People with mental illness should not be given any responsibility’, down from 15 per cent to 11 per cent. So, a move in the right direction, but, of course, those figures are still far, far too high, and it says a lot about attitudes in society. It’s still the case that problems persist.

Employment is one area where people with mental health problems are less likely to flourish. They’re less likely to be in employment and, when they’re in employment, they’re less likely to be given help. Unemployment and mental health problems appear to have a causal link both ways. People with mental health problems are much less likely to be in paid employment and people who have been unemployed for at least six months are more likely to develop depression or other mental health conditions, so creating a cycle of problems.

I’ll give you one figure: around a third of new jobseeker’s allowance claimants reported that their mental health deteriorated over a four-month period, while those who entered work noted improved mental health. My colleagues will elaborate on those points in their own contributions this afternoon.

Rydym ni hefyd wedi tynnu sylw at addysg yn benodol yn y cynnig yma. Rydym ni’n gwybod bod llawer iawn o ymyrraeth yn digwydd yn y blynyddoedd cynnar er mwyn sicrhau bod plant yn cael y dechrau gorau posib, ond mae’n dod yn fwyfwy amlwg i ni fod yr arddegau’r un mor bwysig. A dyna pam rydym ni am i ysgolion fod yn barod i hybu iechyd meddwl da ymhlith yr holl ddisgyblion.

Mae yna arfer da; mae yna waith rhagorol yn cael ei wneud yn barod. Roedd yr Samariaid yn y Pierhead yma yn gynharach yn yr wythnos yn amlinellu’r cynlluniau sydd ganddyn nhw i weithio efo ysgolion ar draws Cymru. Mi oedd hi’n dda siarad efo tîm Hafal yn y Cynulliad echdoe, yn siarad am eu cynllun Clic, sydd yn creu fforwm ar-lein ar gyfer pobl ifanc a hŷn sydd am gael cymuned i drafod yr hyn sydd yn eu poeni nhw oherwydd y problemau iechyd meddwl. Mae camau fel hyn i’w canmol.

Yn olaf, mae’n rhaid inni gydnabod bod hybu iechyd meddwl da hefyd yn ymwneud â’r amgylchedd ehangach. Mae angen mynediad at fannau gwyrdd, mae angen mynediad at weithgarwch corfforol, fel rydym ni wedi bod yn ei drafod mewn dadl yn gynharach heddiw. Dyna pam byddwn ni’n gwrthod gwelliant y Ceidwadwyr. Mae therapïau siarad yn bwysig, ond nid dyna’r unig beth ychwanegol y dylai wasanaethau cyhoeddus eraill fod yn ei wneud. Mae’r gwelliant yn rhy gul a dyna pam rydym ni’n mynd i fod yn pleidleisio yn erbyn hwnnw.

Thank you, Presiding Officer. I am pleased to be able to put forward this motion. I look forward to the discussion this afternoon in a week where we’ve been marking World Mental Health Day.

In general terms, I think there are two kinds of discussions that we have when we talk about mental health: first of all, how the health service responds to people who do need treatment. Very often, we talk about treatment being left too late, and so on. The second discussion relates to how wider society behaves towards those who have or who have had mental health problems. The intention of today’s debate is to discuss that second aspect. It’s very difficult to discuss the best way of gaining access to treatment very quickly, but if wider society prevents the recovery of people by discriminating against them, then there will be restrictions on what the NHS can achieve.

Rwy’n credu bod y ffeithiau moel yn siarad drostynt eu hunain. Mae un o bob pedwar oedolyn yn debygol o gael problem iechyd meddwl mewn unrhyw un flwyddyn. Bydd hyn yn effeithio’n fawr ar eu bywydau a’u gallu i gynnal perthynas, cyflogaeth, neu ddim ond i allu mynd drwy’r dydd efallai. Yr un mor heriol yw’r amcangyfrif mai tua chwarter y bobl â phroblem iechyd meddwl yn unig sy’n cael triniaeth barhaus, gan adael y rhan fwyaf o bobl yn ymgodymu â materion iechyd meddwl ar eu pen eu hunain. Mae’r amcangyfrifon diweddaraf o’r arolwg o’r llafurlu yn dangos mai straen sy’n gyfrifol am 35 y cant o’r holl achosion o salwch sy’n gysylltiedig â gwaith a 43 y cant o’r holl ddiwrnodau gwaith a gollwyd oherwydd salwch. Amcangyfrifir bod cost problemau iechyd meddwl yng Nghymru yn £7.2 biliwn y flwyddyn, ac mae hyn yn cynnwys cost iechyd a gofal cymdeithasol a ddarperir ar gyfer pobl â phroblemau iechyd meddwl—y gost i economi Cymru yn sgil pobl yn methu gweithio oherwydd eu trallod. Mae’r gost sy’n gysylltiedig ag iechyd meddwl gwael yn y gweithle bron yn £1.2 biliwn y flwyddyn, sy’n cyfateb i £860 am bob cyflogai yn y gweithlu yng Nghymru.

Yn aml, mae staff rheng flaen yn ein gwasanaethau cyhoeddus yn fwy tebygol o brofi problemau na phobl mewn diwydiannau eraill, a hefyd yn llai tebygol o gael help. Dyma pam rydym wedi gofyn yn benodol i wasanaethau cyhoeddus archwilio sut y gellid gwella eu harferion eu hunain yn rhan o’r cynnig hwn.

Yn anffodus, nid oes amheuaeth fod gwahaniaethu eang yn ychwanegu at y problemau a wynebir gan bobl sydd â salwch meddwl. Mae llawer o bobl sydd â salwch meddwl yn dioddef anfanteision systematig mewn llawer—y rhan fwyaf, gallech ddadlau—o feysydd yn eu bywydau. Mae’r ffurfiau hyn o allgáu cymdeithasol yn digwydd yn y cartref, yn y gwaith, mewn bywyd personol, mewn gweithgareddau cymdeithasol, ym maes gofal iechyd ac yn y cyfryngau hefyd.

Ond mae’r ymgyrch Amser i Newid wedi bod yn effeithiol yn herio rhai agweddau ar wahaniaethu, ac mae agweddau tuag at bobl â salwch meddwl yn fwy ffafriol, yn ôl yr arolwg, yn 2014 nag yr oeddent yn 2008. Rwyf am roi cyfraddau ymateb i chi i sawl gosodiad a roddwyd fel rhan o’r arolwg. Yn gyntaf: ni ddylai unrhyw un sydd â hanes o broblemau iechyd meddwl gael eu caniatáu i ddal swydd gyhoeddus—o 21 y cant yn cytuno yn 2008, mae wedi disgyn i 16 y cant yn cytuno yn 2014. Datganiad arall: mae’n frawychus meddwl bod pobl â phroblemau iechyd meddwl yn byw mewn cymdogaethau preswyl, i lawr o 16 y cant yn cytuno i 12 y cant. Ni fyddwn eisiau byw drws nesaf i rywun sydd wedi bod â salwch meddwl, i lawr o 12 y cant i 9 y cant. Ni ddylid rhoi unrhyw gyfrifoldebau i bobl â salwch meddwl, i lawr o 15 y cant i 11 y cant. Felly, mae yna symud i’r cyfeiriad cywir, ond wrth gwrs, mae’r ffigurau hyn yn dal i fod yn llawer rhy uchel, ac mae’n dweud llawer am agweddau pobl yn y gymdeithas. Mae’n dal yn wir fod problemau’n parhau.

Mae cyflogaeth yn un maes lle mae pobl â phroblemau iechyd meddwl yn llai tebygol o ffynnu. Maent yn llai tebygol o fod mewn gwaith a phan fyddant mewn gwaith, maent yn llai tebygol o gael help. Ymddengys bod cysylltiad achosol y ddwy ffordd rhwng diweithdra a phroblemau iechyd meddwl. Mae pobl sydd â phroblemau iechyd meddwl yn llawer llai tebygol o fod mewn gwaith cyflogedig a phobl sydd wedi bod yn ddi-waith ers o leiaf chwe mis yn fwy tebygol o ddatblygu iselder neu gyflyrau iechyd meddwl eraill, gan greu cylch o broblemau.

Rwyf am roi un ffigur i chi: dywedodd tua thraean o hawlwyr newydd y lwfans ceisio gwaith fod eu hiechyd meddwl wedi dirywio dros gyfnod o bedwar mis, ond nododd y rhai a ddechreuodd mewn gwaith fod eu hiechyd meddwl wedi gwella. Bydd fy nghyd-Aelodau’n ymhelaethu ar y pwyntiau hynny yn eu cyfraniadau hwy y prynhawn yma.

We’ve also drawn attention to education specifically in this motion. We know that a great deal of intervention happens in early years to ensure that children do receive the very best start, but it is becoming increasingly obvious to us that the teenage years are just as important. That’s why we want schools to be willing to promote mental health and well-being in their schools.

There is good practice; there’s excellent work being done already. The Samaritans were in the Pierhead building earlier this week, outlining the schemes that they have to work with schools across Wales. It was good to talk to the team from Hafal at the Assembly the day before yesterday, talking about their Clic scheme, which is creating an online forum for young people, and older people, who want to have that community to discuss what is of concern to them because of mental health problems. Steps such as these are to be praised.

Finally, we need to acknowledge that promoting mental health is also about the wider environment. There needs to be access to green spaces and to physical activity, as we discussed in a debate earlier today. That’s why we will be opposing the Conservatives’ amendment. Talking therapies are very important, but they’re not the only thing that services should be focusing on. The amendment is too narrow in its focus, and that’s why we will be voting against it.

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

Mi gyfeiriaf i hefyd at welliant y Llywodraeth. Efo’r hinsawdd wleidyddol fel y mae, allwn ni ddim, rydw i’n meddwl, ymddiried yn Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol i beidio â thynnu amddiffyniad yn ôl i bobl sy’n agored i niwed yn y gweithle. Mae yna arwyddion, onid oes, bod y Ddeddf Cydraddoldeb 2010 ar radar y Llywodraeth yn dilyn y bleidlais i adael yr Undeb Ewropeaidd. Felly, rydym ni’n teimlo y byddai’n anghyfrifol i Lywodraeth Cymru beidio â cheisio cael y pwerau dros gyfraith gyflogaeth fel y gall pobl mewn gweithleoedd yng Nghymru gael eu hamddiffyn a chael yr amddiffyniad maen nhw’n ei haeddu. Cefnogwch y cynnig fel y mae o heddiw. Rwy’n edrych ymlaen at gyfraniadau’r Aelodau’r prynhawn yma.

I’ll refer too to the Government amendment. In the current political climate, I don’t think we can trust the UK Government not to withdraw safeguards from people who are vulnerable in the workplace. There are signs, aren’t there, that the Equality Act 2010 is on the radar of the Government, following the vote to leave the European Union. So, we think that it would be irresponsible for the Welsh Government not to try to gain those powers over employment rights so that people in workplaces in Wales can be safeguarded and protected in the way that they deserve. So, please do support the motion as it stands today, and I look forward to contributions by Members this afternoon.

Thank you very much. I have selected the two amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call on Angela Burns to move amendment 1, tabled in the name of Paul Davies.

Diolch yn fawr iawn. Rwyf wedi dethol y ddau welliant i’r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Galwaf ar Angela Burns i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies.

Gwelliant 1—Paul Davies

Dileu pwynt 3 a rhoi yn ei le:

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:

a) rhoi terfyn ar weithio digyswllt wrth ddarparu gwasanaethau iechyd meddwl; a

b) gweithio ar draws y sector cyhoeddus i godi ymwybyddiaeth o faterion iechyd meddwl, gan hyrwyddo technegau ataliol, fel therapïau siarad ac ymwybyddiaeth ofalgar.

Amendment 1—Paul Davies

Delete point 3 and replace with:

Calls on the Welsh Government to:

a) end silo working in mental health delivery; and

b) work across the public sector to raise awareness of mental health issues, promoting preventative techniques, such as talking therapies and mindfulness.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I’d like to thank Plaid Cymru for bringing forward this debate today. The issues that you raise in your motion have been touched upon quite a lot, actually, in the Assembly in the past few weeks. But I think, like you, that it is very important to focus upon the stigma that is attached to mental health conditions, as this can affect a person for the rest of their life.

As you said, one in four of us will suffer from some form of mental health issue, whether it’s depression, which is the vast majority, anxiety, dementia, perinatal depression or psychotic illnesses. Because it affects so many of us, we have to wonder why we make it so difficult for those with mental health issues to believe that they are as valuable to society as anyone else. For example, if you look at the evidence for those who’ve had psychotic illnesses, it is clear that one in three will only have one episode, and yet, once in the system, it can be very difficult for them to break the cycle, move forward, learn to cope with their illness and get back into education or the workplace. Stigma, and fear of stigma, is shown to play a large role in this inability to reintegrate. Another third will manage with medications, and, again, the same stands true of that statistic—stigma, and fear of stigma, has made it very difficult to go back into the workplace. If you look at the people who are out of work with mental health—these days, they tend to be people in their 40s, 50s and 60s—at a time when the world was even tougher on people with mental health issues than it is today.

The people I speak to about their mental health issues talk about what I’ve termed ‘the whiff of disapproval’. Young teens have told me that people are appalled that they are self-harming, their families don’t understand them or they think that they just need to get a hold of themselves, if they are struggling with eating disorders. Sometimes, a person with mental health issues might—and I do stress the word ‘might’—turn to alcohol or drugs to cope. Most homeless people, those on the street, suffer from an underlying mental health issue and, to be frank, people don’t approve of the homeless—the homeless wino loitering around the supermarket entrance—but what they don’t see is there is a person who’s lost everything, and, usually, the root cause is a lack of support or early diagnosis of a mental health condition. Maybe this is the issue, because a broken limb is easy to notice, chronic conditions are accepted, people with cancer or heart problems are relatively easy to identify and support or have sympathy for, but mental health—unseen, unknowable, often misinterpreted.

Each year in Wales, between 300 and 350 people die from suicide, and the latest figures show that this is the leading cause of death for 20 to 34-year-olds. People with a diagnosed mental health condition are at particular risk, with an estimated 90 per cent of people who attempt to die or who do die by suicide having one or more mental health conditions. Suicide attempts, drugs, alcohol—these are the areas where society doesn’t really approve, but we just don’t look beyond to see the cause, and that reinforces the pejorative stigma that a person who owns to a mental health issue can often feel; that faint whiff of disapproval.

Educating young people will go a long way to combating this. We already have better acceptance of physical disabilities and children are learning about personal health and environmental issues, because schools focus on these streams. We would like to see work being commissioned, Cabinet Secretary, on the best way of giving young children an understanding of mental health issues. In secondary school, this is even more important because of the extraordinary stresses our young people are under.

Turning to another part of your motion, educating employers, whether private or public employers, and particularly educating those services that interface with members of the public to ensure a parity of respect and access to those with mental health issues, is vital. I think the Time to Change campaign has done an awful lot to go towards that, and it was a great pleasure on Monday of this week to meet some campaigners from the Time to Change campaign, who came around with their assistant dog and talked to us about these issues.

So, the Welsh Conservatives have nothing to quarrel with Plaid Cymru on their motion, except for seven words:

‘and to seek powers over employment law.’

I was saddened to see this nationalist thrust on the agenda, because this is an agenda that does not usually divide us. So, we have amended—and I move the amendment tabled in the name of Paul Davies—and if our amendment falls, we will support the Government amendment, which is unfortunate, because, in any other respect, we are totally in tune with this motion, and I do thank you for bringing it forward.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i Blaid Cymru am gyflwyno’r ddadl hon heddiw. Mae’r materion a nodwch yn eich cynnig wedi cael cryn dipyn o sylw, mewn gwirionedd, yn y Cynulliad yn ystod yr wythnosau diwethaf. Ond rwy’n credu, fel chi, ei bod yn bwysig iawn canolbwyntio ar y stigma sydd ynghlwm wrth gyflyrau iechyd meddwl, gan y gall effeithio ar unigolyn am weddill ei oes.

Fel y dywedoch, bydd un o bob pedwar ohonom yn dioddef o ryw fath o broblem iechyd meddwl, boed yn iselder, sef y mwyafrif llethol, gorbryder, dementia, iselder amenedigol neu salwch seicotig. Am ei fod yn effeithio ar gymaint ohonom, mae’n rhaid i ni feddwl tybed pam rydym yn ei gwneud mor anodd i’r rhai sydd â phroblemau iechyd meddwl gredu eu bod yr un mor werthfawr i gymdeithas ag unrhyw un arall. Er enghraifft, os edrychwch ar y dystiolaeth ar gyfer y rhai sydd wedi cael salwch seicotig, mae’n amlwg mai un cyfnod o salwch yn unig y bydd un o bob tri yn ei gael, ac eto, ar ôl mynd yn rhan o’r system, gall fod yn anodd iawn iddynt dorri’r cylch, symud ymlaen, dysgu sut i ymdopi â’u salwch a dychwelyd i fyd addysg neu’r gweithle. Dangosir bod stigma, ac ofn stigma, yn chwarae rhan fawr yn yr anallu hwn i ailintegreiddio. Bydd traean arall yn ymdopi drwy feddyginiaethau, ac unwaith eto, mae’r un peth yn wir am yr ystadegyn hwnnw—mae stigma, ac ofn stigma, wedi ei gwneud yn anodd iawn dychwelyd i’r gweithle. Os edrychwch ar y bobl sydd heb waith oherwydd iechyd meddwl—y dyddiau hyn maent yn tueddu i fod yn bobl yn eu 40au, 50au a 60au—ar adeg pan oedd y byd hyd yn oed yn fwy anodd i bobl â phroblemau iechyd meddwl nag y mae heddiw.

Mae’r bobl rwy’n siarad â hwy am eu problemau iechyd meddwl yn sôn am yr hyn rwyf wedi ei alw’n ‘chwa o anghymeradwyaeth’. Mae pobl ifanc yn eu harddegau wedi dweud wrthyf fod pobl yn dychryn am eu bod yn hunan-niweidio, nid yw eu teuluoedd yn eu deall, neu credant fod angen iddynt ddod at eu coed os ydynt yn cael trafferth gydag anhwylderau bwyta. Weithiau, gallai person sydd â phroblemau iechyd meddwl—ac rwy’n pwysleisio’r gair ‘gallai’—droi at alcohol neu gyffuriau i ymdopi. Mae’r rhan fwyaf o bobl ddigartref, y rhai ar y stryd, yn dioddef o broblem iechyd meddwl sylfaenol ac i fod yn onest, nid yw pobl yn hoffi’r digartref—y weino digartref sy’n loetran o gwmpas mynedfa’r archfarchnad—ond yr hyn nad ydynt yn ei weld yw’r person sydd wedi colli popeth, ac fel arfer, yr achos sylfaenol yw diffyg cefnogaeth neu ddiagnosis cynnar o gyflwr iechyd meddwl. Efallai mai dyma’r broblem, gan fod coes neu fraich sydd wedi torri yn hawdd i’w gweld, mae cyflyrau cronig yn cael eu derbyn, mae pobl sydd â chanser neu broblemau’r galon yn gymharol hawdd i sylwi arnynt a’u cefnogi neu gydymdeimlo â hwy, ond iechyd meddwl—maent yn anweladwy, yn anodd eu hadnabod, ac yn aml yn agored i’w camddehongli.

Bob blwyddyn yng Nghymru, mae rhwng 300 a 350 o bobl yn marw o hunanladdiad, ac mae’r ffigurau diweddaraf yn dangos mai dyna yw prif achos marwolaeth i rai rhwng 20 a 34 oed. Mae pobl sydd wedi cael diagnosis o gyflwr iechyd meddwl mewn perygl arbennig, gyda 90 y cant amcangyfrifedig o’r bobl sy’n ceisio marw, neu yn marw, drwy hunanladdiad ag un neu fwy o gyflyrau iechyd meddwl. Ceisio cyflawni hunanladdiad, cyffuriau, alcohol—dyma’r pethau nad yw cymdeithas yn eu hoffi, ond nid ydym yn edrych y tu hwnt i hynny i weld beth yw’r achos, ac mae hynny’n atgyfnerthu’r stigma difrïol y bydd person sydd â phroblem iechyd meddwl yn aml yn ei deimlo; chwa o anghymeradwyaeth.

Bydd addysgu pobl ifanc yn mynd yn bell i wrthsefyll hyn. Rydym eisoes yn well am dderbyn anableddau corfforol ac mae plant yn dysgu am faterion iechyd personol a materion amgylcheddol, am fod ysgolion yn canolbwyntio ar y ffrydiau hyn. Byddem yn hoffi gweld gwaith yn cael ei gomisiynu, Ysgrifennydd y Cabinet, ar y ffordd orau o roi dealltwriaeth o faterion iechyd meddwl i blant ifanc. Yn yr ysgol uwchradd, mae hyn hyd yn oed yn fwy pwysig oherwydd y straen eithriadol sydd ar ein pobl ifanc.

Gan droi at ran arall o’ch cynnig, mae’n hanfodol addysgu cyflogwyr, boed yn gyflogwyr preifat neu gyhoeddus, ac yn arbennig, addysgu’r gwasanaethau hynny sy’n rhyngwynebu ag aelodau o’r cyhoedd er mwyn sicrhau mynediad a pharch cydradd i bobl â phroblemau iechyd meddwl. Rwy’n meddwl bod ymgyrch Amser i Newid wedi cyfrannu llawer iawn tuag at wneud hyn, ac roedd yn bleser mawr gennyf gyfarfod â hyrwyddwyr yr ymgyrch Amser i Newid ddydd Llun yr wythnos hon a ddaeth o gwmpas gyda’u ci cymorth i siarad â ni am y materion hyn.

Felly, nid oes gan y Ceidwadwyr Cymreig gweryl gyda Phlaid Cymru ynglŷn â’u cynnig, heblaw am saith gair:

‘a chwilio am bwerau dros gyfraith cyflogaeth.’

Roeddwn yn drist o weld y pwyslais cenedlaetholgar hwn ar yr agenda, oherwydd mae hon yn agenda nad yw fel arfer yn ein gwahanu. Felly, rydym wedi diwygio—ac rwy’n cynnig y gwelliant a gyflwynwyd yn enw Paul Davies—ac os gwrthodir ein gwelliant, byddwn yn cefnogi gwelliant y Llywodraeth, sy’n anffodus, oherwydd, ym mhob ffordd arall, rydym yn cyd-fynd yn llwyr â’r cynnig hwn, ac rwy’n diolch i chi am ei gyflwyno.

Thank you very much. I call on the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport to formally move amendment 2 tabled in the name of Jane Hutt.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon i gynnig gwelliant 2 a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt yn ffurfiol.

Gwelliant 2—Jane Hutt

Yn is-bwynt 3a, dileu ‘a chwilio am bwerau dros gyfraith cyflogaeth er mwyn gallu cryfhau ffyrdd o ddiogelu pobl sydd â phroblemau iechyd meddwl yn y gwaith’ a rhoi yn ei le:

‘yn y gweithle a gweithio gyda chyflogwyr i sicrhau cefnogaeth i bobl sydd â phroblemau iechyd meddwl yn y gwaith.’

Amendment 2—Jane Hutt

In sub-point 3a, delete ‘and to seek powers over employment law so that protections for people with mental health problems at work can be strengthened’ and replace with:

‘in the workplace and work with employers to secure support for people with mental health problems at work.’

Cynigiwyd gwelliant 2.

Amendment 2 moved.

Formally.

Yn ffurfiol.

Rwy’n falch iawn o gael siarad yn y ddadl bwysig yma heddiw. Rwyf am ganolbwyntio ar sut y mae gwasanaethau cyhoeddus yn gallu helpu o safbwynt gofal iechyd meddwl, ond hefyd sut y mae gwasanaethau cyhoeddus yn gallu cael effaith andwyol yn y maes yma. Gan ddechrau efo’r gwasanaeth iechyd, yn anffodus rydym yn cynnal y ddadl hon tra bod ymchwiliad arall yn digwydd i ofal iechyd meddwl yn ardal Betsi Cadwaladr. Mae’n bwysig cofio pam y bu i’r bwrdd fynd i fesurau arbennig, er gwaethaf gwaith rhagorol y rhan fwyaf o’r staff rheng flaen. Roedd sgandal Tawel Fan yn erchyll, ac mae’n dangos yr angen clir i wella’r ffordd y mae cleifion iechyd meddwl yn cael eu trin o fewn yr NHS.

Mae yna ddiffyg gwasanaethau yn y gogledd, a diffyg gwlâu yn sicr. Mae hyn wedi arwain at sefyllfa lle, rhwng Ebrill a Gorffennaf y flwyddyn yma, dros gyfnod o ddim ond pedwar mis, fe anfonwyd 91 o gleifion o ardal Betsi i Loegr i dderbyn triniaeth—91, a hynny ar gost o bron £1 miliwn, heb sôn am yr effaith ar yr unigolion. Wythnos diwethaf hefyd, cafwyd hanes un claf a oedd wedi derbyn triniaeth yn ardal Betsi eisoes, ond yn gorfod mynd wedyn i dderbyn triniaeth yn Essex oherwydd prinder gwlâu, gan fod uned Hergest ym Mangor yn llawn. Yn wir, mae’r uned honno wedi bod yn llawn bob mis heblaw am un ers mis Hydref y flwyddyn diwethaf.

Mae hyrwyddo iechyd meddwl da yn gyfrifoldeb i bob un o’r gwasanaethau cyhoeddus, ac mae pob gwasanaeth yn gallu cyfrannu at hyn. Er enghraifft, mae angen i adrannau cynllunio ac amgylcheddol hyrwyddo mynediad at lefydd gwyrdd, agored, ac i deithio llesol, sef y pwnc y buom yn ei drafod yn gynharach. Mae yna dystiolaeth bendant fod mynediad at fannau gwyrdd, hyd yn oed o fewn ein dinasoedd, yn cael effaith bositif ar iechyd meddwl. Fe wnaed astudiaeth gan ysgol feddygol Exeter a oedd yn profi hyn, ac mae yna astudiaeth a wnaed yn yr Iseldiroedd, drwy holi dros 300,000 o bobl, yn dangos nifer o bethau—er enghraifft, bod cysylltiad positif rhwng llai o salwch meddwl a mwy o lefydd gwyrdd. Roedd y cysylltiad cryf ar gyfer anhwylder pryder ac iselder, ac roedd y cysylltiad cryfaf ar gyfer plant a phobl o statws economaidd-gymdeithasol is.

Mae gan y gwasanaethau cyhoeddus hefyd ddyletswydd i ofalu am eu gweithwyr eu hunain. Mae straen yn fwy o broblem mewn meysydd sector cyhoeddus fel addysg, iechyd a gofal cymdeithasol, gweinyddiaeth gyhoeddus ac amddiffyn. Mae aelodau’r gwasanaethau brys yn wynebu risg hyd yn oed yn fwy, ond eto maent yn llai tebygol o chwilio am help. Ond, o’r holl wasanaethau cyhoeddus sydd angen codi eu gêm, mae un gwasanaeth yn sefyll allan ac angen ei feirniadu yn galed, sef yr Adran Gwaith a Phensiynau a’r ganolfan waith. Mae yna le i gredu bod y DWP yn gwneud problemau iechyd meddwl yn waeth. Mae ymchwil trwyadl iawn gan Mind yn tanlinellu’r problemau. Mae tair gwaith yn fwy o sancsiynau budd-dal wedi’u cyflwyno i bobl efo problemau iechyd meddwl na’r nifer a gafodd eu cefnogi i fynd i mewn i waith. Mae cymryd rhan yn y Rhaglen Waith wedi gwaethygu problemau. Mae canfyddiadau Mind yn erchyll. Er enghraifft, roedd 83 y cant yn dweud eu bod eu hunan-barch nhw yn waeth, ac roedd 76 y cant yn dweud eu bod yn teimlo’n llai parod i weithio ar ôl bod i un o’r cynlluniau a oedd i fod i’w hannog i fynd yn ôl i waith. Roedd 86 y cant yn dweud eu bod nhw angen mwy o help, a bu’n rhaid i un o bob pedwar fynd i’r ysbyty tra’n mynychu rhaglenni nôl i waith—sefyllfa hollol annerbyniol. Mae diwygio lles wedi cael effaith anghyfartal ar bobl sydd â phroblemau iechyd meddwl. Mae’r asesiadau yn methu â rhoi ystyriaeth i anghenion y rhai sydd â phroblemau iechyd meddwl—yn yr asesiad ei hun, ac yn sicr o ran y straen y mae pobl sydd â phroblemau iechyd meddwl yn ei wynebu wrth wneud y prawf asesiad incwm.

Yn anffodus, mae’r straen o gwmpas methu asesiad gallu i weithio, ac wedyn y broses apêl hirwyntog, wedi arwain at nifer o hunanladdiadau trasig. Mae arferion a diwylliant yr Adran Gwaith a Phensiynau o dan sawl Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi gwneud pobl yn sâl, a dylai’r Cynulliad yma anfon neges glir i ddweud bod sefyllfa felly’n warthus ac yn annerbyniol. Rhaid inni bwysleisio bod angen stopio niweidio pobl cyn bod modd inni eu helpu nhw.

I’m very pleased to participate in this important debate today. I want to concentrate on how public services can assist in terms of mental health care, but also how public services can have a detrimental impact in this area. If I could start with the health service. Unfortunately, we’re staging this debate whilst there is another inquiry into mental health care in the Betsi Cadwaladr area. It’s important to recall why the board was placed into special measures despite the fantastic work of most front-line staff. The Tawel Fan scandal was quite appalling, and it demonstrated the clear need to improve the way in which mental health patients are treated within the NHS.

The lack of services in north Wales and the shortage of beds is certainly a problem. This has led to a situation, between April and July of this year, over a period of just four months, where 91 patients were sent from the Betsi area to England to receive treatment. That’s 91 patients at a cost of around £1 million; never mind, of course, the impact on those individuals themselves. Last week, too, we heard the story of one patient who had been treated in the Betsi area who then had to go to Essex for treatment because of a shortage of bed, because the Hergest unit in Bangor was full. Of course, that unit has been full every month, with the exception of one, since October of last year.

Promoting good mental health is a responsibility on all of our public services. Each service can make a contribution in this area. For example, planning and environmental departments need to promote access to open spaces and active travel, as we discussed earlier. There is clear evidence that access to greenfield sites, even within our cities, has a positive impact on mental health. There was a study carried out by the school of medicine in Exeter that proved this, and a study in the Netherlands, which questioned over 300,000 people, demonstrates a number of things—for example, that there was a positive relationship between reduced mental health problems and the availability of green spaces. There was a strong link in terms of anxiety, and that was stronger in terms of children and those of a lower socioeconomic status.

Public services also have a responsibility to care for their own workforce. Stress is more of a problem in public sector areas such as health and social care, education, public administration and defence. Members of the emergency services face an even greater risk and are less likely to seek assistance. But of all the public services that need to raise their game, there is one service that stands out and deserves harsh criticism, namely the Department for Work and Pensions and job centres. There is room to believe that the DWP is actually exacerbating mental health problems. Very thorough research has been carried out by Mind, which actually highlights these problems. Three times as many benefit sanctions have been introduced for those people who do have mental health problems than those who were supported to go into work, and participating in the Work Programme has actually made these problems worse. Mind’s findings are quite appalling. For example, 83 per cent stated that their self-respect had been affected, and 76 per cent said that they felt less ready for work, having been to one of these schemes that were supposed to encourage them back to the workplace. Eighty-six per cent stated that they needed more assistance, and one in four actually had to attend hospital while attending these programmes. That is entirely unacceptable. Welfare reform has had a disproportionate effect on those people with mental health issues. The assessments failed to take into account the needs of those with mental health problems in the assessment itself, and also in terms of the stress that people with mental health problems face in undertaking that income assessment test.

Unfortunately, the stress is around failing the ability-to-work assessment, and then the long-winded appeals process, has led to a number of suicides, which is tragic. The culture within DWP, under a number of UK Governments, has made people ill, and this Assembly should send a clear message to state that such a situation is disgraceful and unacceptable. We must emphasise that we must stop harming people before we can actually help them.

I’m glad that Plaid Cymru have chosen for debate the issue of mental health this week, a week in which mental health day was observed throughout the world. Figures show that mental ill health will affect one in four people during their lives, and by 2020, mental ill health-related problems will be second to heart diseases as the leading contributor to the global burden of disease. That is why mental health services continue to be a major priority for this Welsh Labour Government.

Last week, I was delighted to attend in the Pierhead building We Need to Talk, a coalition of third sector mental health charities and professional organisations that are campaigning for improved access to psychological therapies for people with mental health problems in Wales. We Need to Talk identified the cost of mental health problems in Wales, estimated at £7.2 billion a year. And the cost associated with poor mental health in the workplace amounts to nearly £1.2 billion a year alone, and that’s equivalent to £860 for every employee in the Welsh workforce. And though these figures are truly staggering, the cost to Wales is even greater, for every individual who suffers from mental health problems is an individual: a mother or a father or a son or a daughter; a loving person suffering, often invisibly alone. The value of the named days such as World Mental Health Day, and debates such as this one, cannot be underestimated. Stigma still resides on this subject, and it is a truth that while the physical injuries such as a broken leg are understandable, the paralysing potential effects of mental health problems can cause a silent challenge for us all.

In talking through the issues of mental health this week in my office, it was actually brought to my attention the autobiography of England cricketer Jonathan Trott that had just been published. Trott was a highly successful international cricketer who played for England, as I’m sure many people know, before making headline news in 2013 by returning home from Australia after the first Ashes test. This seemingly super-healthy sportsperson at the peak of his powers writes:

‘I hadn’t slept, I hadn’t eaten and I hadn’t been able to stop the throbbing in my head.’

He recounts that he had to telephone his father to tell him that he was unable to cope any longer and he was flying home.

‘He didn’t say it’,

he said,

‘But I knew he’d be disappointed.’

And he wrote:

‘The man I most wanted to make proud, I’d shamed.’

His use of language is illuminating and harrowing. Interestingly, it is his description of his anxiety-related illness and his explicit and public decision to describe his situation as an anxiety-related illness rather than depression that caused controversy itself. Former England captain Michael Vaughan said he felt a ‘little bit conned’, saying:

‘When I hear players talking about burnout, I suspect it is an excuse.’

This public example of Jonathan Trott, misunderstood by fellow players, seemingly with every trapping of success, is a clear warning to us of the stigma that continues to swirl like the fog proverbial of Baker Street in ‘Sherlock Holmes’. It still surrounds mental health issues. Nine out of 10 people with mental ill health find that stigma and discrimination can be a barrier to everyday activities, and that is why one of the central themes of ‘Together for Mental Health’ is about changing attitudes to mental health culturally, and why Welsh Labour is committed to ending mental health discrimination in the programme for government.

I was heartened to hear the statement of the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport on the second delivery plan of the Welsh Government’s 10-year cross-governmental strategy, ‘Together for Mental Health’. I acknowledge that there are criticisms, and Sarah Moseley, director of Mind Cymru, whilst welcoming the plan, stated Mind’s concerns that mental health services are significantly underfunded, but yet, in 2015-16, the budget for mental health services in Wales is £587 million, up from £389 million in 2009-10. This equates to 11.4 per cent of the total Welsh NHS budget, the single biggest area of Welsh NHS expenditure. As the health Minister stated yesterday, over the last two financial years, we have announced over £22 million of new funding for a range of new provision across all ages. The delivery plan identifies a priority area that aims to ensure children and young people with mental health problems get better sooner. Yesterday I was fortunate to attend Childline’s thirtieth birthday celebrations in the Senedd with Dame Esther Rantzen, and it is worth noting that NSPCC Cymru, commentating on the delivery, welcomes the emphasis that the Welsh Government has given to prioritising this issue. Recent additional investment into child and adolescent services in Wales should continue, and it’s important that delays in accessing services are further reduced. It’s a shame, therefore, that Plaid Cymru have sought to focus their new motion on their usual preoccupation with powers for politicians, unlike the opposition amendment that addresses this subject. As such, I very much welcome—

Rwy’n falch fod Plaid Cymru wedi dewis iechyd meddwl fel pwnc ar gyfer y ddadl yr wythnos hon, wythnos pan gafodd diwrnod iechyd meddwl ei nodi ar draws y byd. Mae ffigurau’n dangos y bydd salwch meddwl yn effeithio ar un o bob pedwar o bobl yn ystod eu bywydau, ac erbyn 2020, bydd y problemau sy’n gysylltiedig â salwch meddwl yn ail i glefydau’r galon fel prif gyfrannwr i’r baich clefyd yn fyd-eang. Dyna pam y mae gwasanaethau iechyd meddwl yn parhau i fod yn flaenoriaeth fawr i’r Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru.

Yr wythnos diwethaf, pleser oedd mynychu digwyddiad ‘Mae angen i ni siarad’ yn adeilad y Pierhead, cynghrair o elusennau iechyd meddwl y trydydd sector a sefydliadau proffesiynol sy’n ymgyrchu dros wella mynediad at therapïau seicolegol i bobl â phroblemau iechyd meddwl yng Nghymru. Roedd ‘Mae angen i ni siarad’ yn nodi cost problemau iechyd meddwl yng Nghymru, yr amcangyfrifir ei bod yn £7.2 biliwn y flwyddyn. Ac mae’r gost sy’n gysylltiedig ag iechyd meddwl gwael yn y gweithle bron yn £1.2 biliwn y flwyddyn yn unig, ac mae hynny’n cyfateb i £860 am bob person sy’n cael ei gyflogi yn y gweithlu yng Nghymru. Ac er bod y ffigyrau hyn yn wirioneddol syfrdanol, mae’r gost i Gymru’n uwch byth, gan fod pob unigolyn sy’n dioddef o broblemau iechyd meddwl yn unigolyn: mam neu dad neu fab neu ferch; person cariadus sy’n dioddef, yn aml yn anweledig ac ar ei ben ei hun. Ni ellir gorbwysleisio gwerth diwrnodau a enwir megis Diwrnod Iechyd Meddwl y Byd, a dadleuon fel hon. Mae stigma yn dal i fodoli ar y pwnc, ac er bod anafiadau corfforol megis torri coes yn ddealladwy, mae’n wir y gall effeithiau parlysol posibl problemau iechyd meddwl achosi her dawel i ni i gyd.

Wrth siarad am broblemau iechyd meddwl yr wythnos hon yn fy swyddfa, cafodd hunangofiant cricedwr Lloegr, Jonathan Trott, a oedd newydd ei gyhoeddi ei ddwyn i fy sylw. Roedd Trott yn gricedwr rhyngwladol hynod o lwyddiannus a chwaraeai dros Loegr, fel y bydd llawer o bobl yn gwybod rwy’n siŵr, cyn cyrraedd y penawdau newyddion yn 2013 pan ddychwelodd adref o Awstralia ar ôl prawf cyntaf cyfres y Lludw. Mae’r chwaraewr criced hwn, sydd i’w weld yn eithriadol o iach ac ar anterth ei bwerau yn ysgrifennu:

Nid oeddwn wedi cysgu, nid oeddwn wedi bwyta ac nid oeddwn wedi gallu atal y cur yn fy mhen.

Roedd yn dweud ei fod wedi gorfod ffonio’i dad i ddweud wrtho nad oedd yn gallu ymdopi mwyach a’i fod yn hedfan adref.

Ni ddywedodd hynny,

meddai,

ond gwyddwn y byddai’n siomedig.

Ac ysgrifennodd:

Roeddwn wedi siomi’r dyn roeddwn fwyaf o eisiau ei wneud yn falch ohonof.

Mae ei ddefnydd o iaith yn ddadlennol ac yn dorcalonnus. Yn ddiddorol, mae ei ddisgrifiad o’i salwch sy’n gysylltiedig â gorbryder a’i benderfyniad amlwg a chyhoeddus i ddisgrifio ei sefyllfa fel salwch sy’n gysylltiedig â gorbryder yn hytrach nag iselder wedi achosi dadl ynddo’i hun. Dywedodd cyn-gapten Lloegr, Michael Vaughan, ei fod yn teimlo ei fod wedi cael ei dwyllo ychydig bach, gan ddweud:

Pan glywaf chwaraewyr yn siarad am orweithio, rwy’n tybio ​​mai esgus yw hynny.

Mae enghraifft gyhoeddus Jonathan Trott, a gamddeallwyd gan ei gyd-chwaraewyr, ac a oedd i’w weld yn llwyddo ym mhob ffordd, yn rhybudd clir i ni o’r stigma sy’n parhau i chwyrlïo fel niwl diharebol Baker Street yn ‘Sherlock Holmes’. Mae’n dal i amgylchynu materion iechyd meddwl. Mae naw o bob 10 o bobl sydd â salwch meddwl yn canfod bod stigma a gwahaniaethu yn gallu bod yn rhwystr i weithgareddau bob dydd, a dyna pam y mae un o themâu canolog ‘Law yn Llaw at Iechyd Meddwl’ yn ymwneud â newid agweddau at iechyd meddwl yn ddiwylliannol, a pham y mae Llafur Cymru wedi ymrwymo i roi diwedd ar wahaniaethu ar sail iechyd meddwl yn y rhaglen lywodraethu.

Cefais fy nghalonogi o glywed datganiad Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon ar ail gynllun cyflawni strategaeth drawslywodraethol 10 mlynedd Llywodraeth Cymru, ‘Law yn Llaw at Iechyd Meddwl’. Rwy’n cydnabod bod yna feirniadaeth, ac er bod Mind Cymru yn croesawu’r cynllun, soniodd eu cyfarwyddwr, Sarah Moseley, am eu pryderon fod gwasanaethau iechyd meddwl yn cael eu tanariannu’n sylweddol, ond eto, yn 2015-16, mae’r gyllideb ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl yng Nghymru yn £587 miliwn, i fyny o £389 miliwn yn 2009-10. Mae hyn yn cyfateb i 11.4 y cant o gyfanswm cyllideb y GIG yng Nghymru, y maes unigol mwyaf o wariant y GIG yng Nghymru. Fel y dywedodd y Gweinidog iechyd ddoe, dros y ddwy flynedd ariannol ddiwethaf, rydym wedi cyhoeddi dros £22 miliwn o arian newydd ar gyfer ystod o ddarpariaethau newydd ar draws pob oedran. Mae’r cynllun cyflawni yn nodi maes blaenoriaeth sy’n anelu i sicrhau bod plant a phobl ifanc â phroblemau iechyd meddwl yn gwella’n gynt. Ddoe roeddwn yn ffodus i fynychu dathliadau pen-blwydd Childline yn 30 oed yn y Senedd gyda’r Fonesig Esther Rantzen, ac mae’n werth nodi bod NSPCC Cymru, wrth roi sylwadau ar y ddarpariaeth, yn croesawu’r pwyslais y mae Llywodraeth Cymru wedi ei roi ar flaenoriaethu’r mater hwn. Dylai buddsoddiad ychwanegol diweddar mewn gwasanaethau i blant a’r glasoed yng Nghymru barhau, ac mae’n bwysig fod llai eto o oedi cyn cael mynediad at wasanaethau. Mae’n drueni, felly, fod Plaid Cymru wedi canolbwyntio eu cynnig newydd ar eu diddordeb arferol mewn pwerau i wleidyddion, yn wahanol i welliant y gwrthbleidiau sy’n mynd i’r afael â’r pwnc hwn. Fel y cyfryw, rwy’n croesawu’n fawr—

[Continues.]—this important debate and, equally, Welsh Labour Government’s strong determination to confront the challenges of mental health provision head on. Thank you.

[Yn parhau.]—y ddadl bwysig hon ac yn yr un modd, penderfyniad cadarn Llywodraeth Lafur Cymru i fynd i’r afael â heriau darparu iechyd meddwl. Diolch.

We’ve had many debates in this Chamber over the years on mental health, and I think, obviously, it’s been a challenge for us to discuss this, but more of a challenge for people to be able to deliver services in this area, and to speak about personal experiences, as many have in this room today.

Usually, I start off by speaking about the rights and the protection of the sufferers, but today I just want to tell you a small story about someone who is employed in the mental health service in south Wales who spoke to me over the weekend. She’s an administrator working for a centre for mental health in my region, and she’s not trained in mental health at all. In fact, she’s requested on numerous occasions to be trained up so that when she sees somebody coming through the door, she can know and she can deal with it. She’s had an experience three or four times where one gentleman has rung her telling her that he is stabbing himself physically in his stomach because he doesn’t want to live anymore, and asking how she can help him. Sometimes she can’t refer on to a doctor, because the doctor is seeing somebody else in the clinic and she has told me, ‘I am scared because I have no qualifications, but I am dealing with this man. What if he actually kills himself while doing this? Because the next time, he will die, and I will not be able to save him.’ I think hearing stories like that—. Statistics are important, but when she told me that I just thought, this woman, who’s on the lowest pay grade in the whole of the NHS in that area, is having to deal with such a traumatic experience, and she has to take that back to her family every single night. I think that’s something that we should all remember in this discussion.

Of course, I want to discuss employers also. I think it’s important we discuss this in relation to how we can protect employers in Wales. It’s not a nationalistic propaganda discussion. It’s about how, because of the Brexit vote, we can protect workers in our NHS situations, in our public sector work, when they are rolling back on those very workers’ rights that the Labour Party advocated in the first place. If we do not want those powers here, and we want the Conservatives in Westminster to rule over those powers, then why are we in politics? I want those powers here so that we can protect the people who work within our environment and make sure that they are safe working in such environments.

We’ve talked here today about employers who, potentially, have refused or will not employ people with mental health problems. I think the stigma is still there, even though I and Llyr and others, and David Melding, have spoken out. I’ve had messages from people saying to me, ‘Well, it’s great that you’ve done that, Bethan, but I still will not tell my employer that I suffer with either bipolar or depression, because I know that if I go into work tomorrow they will look at me differently and they will see me differently, and will think that, by virtue of the fact that I have that depression labelled on me, I will not be able to do my work.’ I think that’s still a massive challenge for the Welsh Government to be able to deal with.

What I’m passionate about also is about having more self-esteem and confidence lessons in schools. I’m not necessarily saying we should have mental health lessons, because that may be a danger in and of itself, where we would tell somebody about a condition and they may feel nervous around knowing more about that condition at such a young age. So, that’s why, over the years, I had a meeting with Jane Hutt, when Jane Hutt was the education Minister, about trying to have those well-being lessons in schools so that people, young girls especially, can have the confidence to go out there and not just believe that they are a sexual object walking down the street, with the adverts on display boards, and that they’re going to be objectified for the rest of their lives, and to have that difficulty to empower themselves when they do grow up to be women in this society.

I think I’ll finish by saying that it’s very important that we have these debates, but I think it’s much more important that we see action now. Services are struggling and schools have counselling services that are creaking at the seams. We need to take our rhetoric out of this Chamber and make sure that we all campaign in our respective areas to make sure that we end the stigma and also talk to people in a positive way about why their mental illness does not define them. Some people may never be able to totally—. Like a physical illness, it may be able to be treated and be gone forever, but sometimes it will stay with you. That shouldn’t be seen as a bad thing and it shouldn’t define who you are as a person. It should be just part of a bigger picture as to who that person is. I hope that’s what we can leave this Chamber today thinking about. Diolch yn fawr.

Rydym wedi cael nifer o ddadleuon yn y Siambr hon dros y blynyddoedd ar iechyd meddwl, ac rwy’n meddwl, yn amlwg, ei bod wedi bod yn her i ni drafod hyn, ond yn fwy o her i bobl allu darparu gwasanaethau yn y maes hwn, ac i siarad am brofiadau personol, fel y mae llawer wedi’i wneud yn yr ystafell hon heddiw.

Fel arfer, rwy’n dechrau trwy siarad am hawliau a diogelu’r dioddefwyr, ond heddiw rwyf am ddweud stori fach am rywun sy’n cael ei gyflogi yn y gwasanaeth iechyd meddwl yn ne Cymru a siaradodd â mi dros y penwythnos. Gweinyddwraig yw hi sy’n gweithio ar ran canolfan iechyd meddwl yn fy rhanbarth, ac nid yw wedi’i hyfforddi ym maes iechyd meddwl o gwbl. Yn wir, mae hi wedi gofyn ar sawl achlysur am gael hyfforddiant fel ei bod yn gwybod, pan wêl rywun yn dod drwy’r drws, y gall ymdopi â’r sefyllfa. Mae hi wedi cael profiad dair neu bedair gwaith lle mae un gŵr wedi ffonio i ddweud wrthi ei fod yn trywanu ei hun yn gorfforol yn ei stumog am nad yw eisiau byw mwyach, ac yn gofyn sut y gall hi ei helpu. Weithiau ni all ei atgyfeirio at feddyg, oherwydd bod y meddyg yn gweld rhywun arall yn y clinig a dywedodd wrthyf, ‘Mae arnaf ofn gan nad oes gennyf unrhyw gymwysterau, ond rwy’n delio â’r dyn hwn. Beth os yw’n llwyddo i ladd ei hun wrth wneud hyn? Oherwydd y tro nesaf, fe fydd yn marw, ac ni fyddaf yn gallu ei achub.’ Rwy’n credu bod clywed straeon felly—. Mae’r ystadegau’n bwysig, ond pan ddywedodd hynny wrthyf, roeddwn yn meddwl bod y wraig hon, sydd ar y raddfa gyflog isaf ar draws y GIG yn yr ardal honno, yn gorfod ymdopi â phrofiad mor drawmatig, ac mae’n rhaid iddi fynd â hynny yn ôl at ei theulu bob nos. Rwy’n credu bod hynny’n rhywbeth y dylem i gyd ei gofio yn y drafodaeth hon.

Wrth gwrs, rwyf am drafod cyflogwyr hefyd. Rwy’n credu ei bod yn bwysig ein bod yn trafod hyn mewn perthynas â sut y gallwn ddiogelu cyflogwyr yng Nghymru. Nid trafodaeth am bropaganda cenedlaetholgar mohoni. Mae’n ymwneud â sut y gallwn ddiogelu gweithwyr yn ein safleoedd GIG ac yn ein gwaith sector cyhoeddus oherwydd y bleidlais i adael yr UE pan fyddant yn diddymu’r union hawliau gweithwyr y dadleuodd y Blaid Lafur drostynt yn y lle cyntaf. Os nad ydym eisiau’r pwerau hynny yma, a’n bod eisiau i’r Ceidwadwyr yn San Steffan reoli dros y pwerau hynny, yna pam rydym yn ymhél â gwleidyddiaeth? Rwyf eisiau’r pwerau hynny yn y fan hon fel y gallwn ddiogelu’r bobl sy’n gweithio yn ein hamgylchedd a gwneud yn siŵr eu bod yn ddiogel wrth weithio mewn amgylcheddau o’r fath.

Rydym wedi siarad yma heddiw am gyflogwyr sydd, o bosibl, wedi gwrthod neu na fydd yn cyflogi pobl sydd â phroblemau iechyd meddwl. Rwy’n meddwl bod y stigma yn dal i fod yno, er fy mod i a Llyr ac eraill, a David Melding, wedi siarad allan. Rwyf wedi cael negeseuon gan bobl yn dweud wrthyf, ‘Wel, mae’n wych eich bod wedi gwneud hynny, Bethan, ond nid wyf am ddweud wrth fy nghyflogwr fy mod yn dioddef naill ai o anhwylder deubegynol neu iselder, gan fy mod yn gwybod os af i’r gwaith yfory y byddant yn edrych arnaf yn wahanol a byddant yn fy ngweld yn wahanol, a byddant yn meddwl na allaf wneud fy ngwaith, yn rhinwedd y ffaith fy mod wedi fy labelu ag iselder.’ Rwy’n credu bod honno’n dal i fod yn her enfawr i Lywodraeth Cymru allu delio â hi.

Mater arall rwy’n angerddol yn ei gylch hefyd yw cael mwy o wersi hunan-barch a hyder mewn ysgolion. Nid wyf o reidrwydd yn dweud y dylem gael gwersi iechyd meddwl, oherwydd gallai hynny fod yn berygl ynddo’i hun, lle byddem yn dweud wrth rywun am gyflwr ac efallai y byddent yn teimlo’n nerfus ynglŷn â gwybod mwy am y clefyd hwnnw ar oedran mor ifanc. Felly, dyna pam, dros y blynyddoedd, y cefais gyfarfod gyda Jane Hutt, pan oedd Jane Hutt yn Weinidog Addysg, ynglŷn â cheisio cael gwersi llesiant o’r fath mewn ysgolion fel bod pobl, merched ifanc yn arbennig, yn gallu cael yr hyder i fynd allan heb gredu nad ydynt yn ddim mwy na gwrthrych rhywiol wrth iddynt gerdded ar hyd y stryd, gyda’r hysbysebion ar fyrddau arddangos, a’u bod yn mynd i gael eu gwrthrycholi am weddill eu bywydau, ac i gael anhawster i rymuso eu hunain pan fyddant yn tyfu i fyny i fod yn fenywod yn y gymdeithas hon.

Rwy’n meddwl y dof i ben drwy ddweud ei bod yn bwysig iawn ein bod yn cael y dadleuon hyn, ond rwy’n meddwl ei bod yn llawer mwy pwysig ein bod yn gweld camau gweithredu ar waith yn awr. Mae gwasanaethau yn ei chael yn anodd ac mae gan ysgolion wasanaethau cwnsela sy’n gwegian o dan y pwysau. Mae angen i ni gael gwared ar rethreg o’r Siambr hon a gwneud yn siŵr ein bod i gyd yn ymgyrchu yn ein priod ardaloedd er mwyn sicrhau ein bod yn rhoi diwedd ar stigma a hefyd yn siarad â phobl mewn ffordd gadarnhaol ynglŷn â pham nad yw eu salwch meddwl yn eu diffinio. Efallai na fydd rhai pobl byth yn gallu—. Fel salwch corfforol, efallai y bydd modd ei drin ac y bydd yn diflannu am byth, ond weithiau bydd yn aros gyda chi. Ni ddylid gweld hynny fel peth gwael ac ni ddylai ddiffinio pwy ydych chi fel person. Ni ddylai fod yn fwy na rhan yn unig o ddarlun ehangach o bwy yw’r person hwnnw. Rwy’n gobeithio y gallwn adael y Siambr hon heddiw yn meddwl am hynny. Diolch yn fawr.

Rwyf am ffocysu fy sylwadau i ar wasanaethau i blant a phobl ifanc. Wrth gwrs, ni allwn ni sôn am wella gwasanaethau iechyd meddwl i blant a phobl ifanc heb sôn am amserau aros CAMHS. Rydym yn gwybod eu bod nhw’n dal yn llawer rhy hir a heb eu hadfer i lefelau 2013, heb sôn am wireddu’r gwelliant rwy’n gwybod y mae pob un ohonom ni yn awyddus i’w weld yn digwydd. Mae amserau aros hefyd, wrth gwrs, yn bwysig o ran canlyniadau. Mae arolwg Gofal o ddefnyddwyr gwasanaethau iechyd meddwl wedi dangos bod yna gyd-berthynas glir rhwng amserau aros hir am driniaeth a’r tebygrwydd na fydd rhywun yn dweud bod eu hiechyd meddwl a llesiant wedi gwella. Ond, wrth gwrs, un mater yw rhestrau aros.

It’s just the tip of the iceberg. Waiting times are just the tip of the iceberg—it’s one aspect. Depression, anxiety and self-harm have become too common amongst a generation that have many worries about things like cyber bullying, pressure to fit an ideal body weight and, also of course, being handed a future of zero-hours contracts, massive students debts and endless austerity from a generation of politicians, let’s be honest, who faced none of those in their day. We all know that investment in early years is crucial for positive outcomes in terms of education and health, and in particular in preventing some of the problems that can arise later on in life.

Developments in neuroscience are also showing that the teenage years can be just as crucial for a person’s development as the early years. The rates of mental health problems rise steeply in mid-to-late adolescence. For adolescents aged 11 to 16 years, the rate of mental health problems is 13 per cent for boys and 10 per cent for girls. This figure approaches adult rates of around 23 per cent—a quarter—by the age of 18 to 20 years. We know also that 70 per cent of children and adolescents who experience mental health problems haven’t had appropriate interventions at a sufficiently early age—wholly unacceptable.

Whilst the Welsh Government have made a great deal about the launch of—or relaunch, maybe, of Healthy Child Wales for children up to the age of seven, there is, of course, no strategy for improving the health of teenagers, but the need for one is clear. The mortality rate for teenagers between 15 and 19 years old is higher in Wales than it is in England, and there’s been no reduction in deaths from intentional injury among the age group between 10 and 18 years old in three decades.

There’s also a need, of course, for supporting children who have adults with mental health problems in their lives. Looking after a family member with a mental health problem can lead to significant impacts on the carer’s own mental health, and of course that’s another reason why I’m sure we all agree that carers need better support.

So, what can we do? Well, schools clearly have a key role to play here and we need a whole-school approach towards promoting mental health and well-being. Pupils need to be taught about potential mental health problems that can happen and steps that can be taken to maintain good health. We need more proactive lessons, particularly aimed at girls in relation to having a healthy body image—but not just girls, boys as well are not to feel pressure to conform to unrealistic body images. Healthy relationships education also needs to happen and there’s much more, of course, that could be done.

I would like, as I come to the end of my contribution, to refer to the situation particularly in north Wales.

Rwyf eisiau sôn yn benodol am y sefyllfa yng ngogledd Cymru fel y mae hi heddiw. Y realiti yw bod bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yn wynebu £106 miliwn o ddyled erbyn diwedd y tair blynedd ariannol yma. Ac mae disgwyl, wrth gwrs, iddyn nhw wneud yn iawn am y ddyled yna. Ond mi fyddai torri £106 miliwn yn golygu rhyw 10 y cant yn llai o wariant y flwyddyn nesaf. Ac mae’n rhaid i mi ddweud bod cofnodion diweddara’r bwrdd yn datgelu bod 27 o reolwyr cyllid wedi gwrthod cytuno i doriadau yn eu cyllidebau, a fan hyn mae’r glec, wrth gwrs—mae’r mwyafrif o’r rheini yn gweithio ym maes iechyd meddwl, a hefyd nifer ym maes anableddau dysgu. Felly, mae’r toriadau mae Betsi Cadwaladr—bwrdd iechyd mwyaf Cymru, wrth gwrs, bwrdd sydd o dan fesurau arbennig hefyd, wrth gwrs—. Mae’r toriadau yna yn golygu y bydd y gwasanaeth pwysig yma yn dod o dan hyd yn oed mwy o bwysau yn y cyfnod sydd i ddod. Mae nifer eisoes yn cwyno ei fod e yn wasanaeth sinderela—wel, gyda’r esgid yn amlwg yn mynd i wasgu yn waeth dros y misoedd nesaf, mae e yn destun gofid pellach rwy’n siŵr i ni gyd, ac mi fyddwn i’n awyddus i glywed ymateb Ysgrifennydd y Cabinet i’r sefyllfa benodol yna yng ngogledd Cymru yn ei ymateb ef i’r ddadl hon.

I want to focus my comments on services to children and adolescents. Of course, we can’t talk about improving child and adolescent mental health services without talking about CAMHS waiting times. We know that they are still far, far too long and haven’t been restored to the 2013 levels, never mind achieving the improvement that each and every one of us wants to see happening. Waiting times are, of course, important in terms of outcomes. The Gofal survey of mental health service users shows that there is a clear interrelationship between lengthy waiting times for treatment and the likelihood that someone won’t actually state that their mental health and well-being has improved. But, of course, waiting times is just one issue.

Nid yw ond yn crafu’r wyneb. Crafu’r wyneb yn unig y mae amseroedd aros—mae’n un agwedd. Mae iselder, gorbryder a hunan-niweidio wedi dod yn rhy gyffredin ymysg cenhedlaeth sydd â llawer o bryderon am bethau fel seiberfwlio, pwysau i gadw at bwysau corff delfrydol ac wrth gwrs, cael cynnig dyfodol o gontractau dim oriau, dyledion myfyrwyr enfawr a chaledi diddiwedd gan genhedlaeth o wleidyddion, gadewch i ni fod yn onest, nad ydynt wedi wynebu yr un o’r pethau hyn yn eu dydd. Rydym i gyd yn gwybod bod buddsoddi yn y blynyddoedd cynnar yn hanfodol i sicrhau canlyniadau cadarnhaol o ran addysg ac iechyd, ac yn arbennig i atal rhai o’r problemau a all godi yn nes ymlaen mewn bywyd.

Mae datblygiadau mewn niwrowyddoniaeth hefyd yn dangos y gall blynyddoedd yr arddegau fod yr un mor allweddol i ddatblygiad person â’r blynyddoedd cynnar. Mae cyfraddau problemau iechyd meddwl yn codi’n serth yng nghanol a diwedd y glasoed. Ar gyfer y glasoed rhwng 11 a 16 oed, roedd cyfradd problemau iechyd meddwl yn 13 y cant ymhlith bechgyn a 10 y cant ymhlith merched. Mae’r ffigur hwn yn agos at gyfraddau oedolion o tua 23 y cant—chwarter—erbyn iddynt gyrraedd 18 i 20 oed. Gwyddom hefyd fod 70 y cant o blant a phobl ifanc sy’n dioddef problemau iechyd meddwl heb gael ymyriadau priodol ar oedran digon cynnar—cwbl annerbyniol.

Er bod Llywodraeth Cymru wedi rhoi llawer o sylw i lansiad—neu ail-lansiad, efallai, Plant Iach Cymru ar gyfer plant hyd at saith oed, nid oes strategaeth ar gael ar gyfer gwella iechyd rhai yn eu harddegau, ond mae’r angen am un yn glir. Mae’r gyfradd farwolaethau ymhlith rhai yn eu harddegau rhwng 15 a 19 oed yn uwch yng Nghymru nag yn Lloegr, ac ni chafwyd unrhyw ostyngiad yn nifer y marwolaethau o anafiadau bwriadol ymhlith y grŵp oedran rhwng 10 a 18 oed ers tri degawd.

Mae angen cynorthwyo plant sydd ag oedolion â phroblemau iechyd meddwl yn eu bywydau hefyd wrth gwrs. Gall edrych ar ôl aelod o’r teulu sydd â phroblem iechyd meddwl arwain at effeithiau sylweddol ar iechyd meddwl y gofalwr ei hun, ac wrth gwrs, dyna reswm arall pam rwy’n siŵr ein bod i gyd yn cytuno bod angen gwella cymorth i ofalwyr.

Felly, beth y gallwn ei wneud? Wel, mae’n amlwg fod gan ysgolion rôl allweddol i’w chwarae yma ac mae arnom angen dull o weithredu ar sail ysgol gyfan mewn perthynas â hyrwyddo iechyd meddwl a llesiant. Mae angen dysgu disgyblion am broblemau iechyd meddwl posibl a all ddigwydd a’r camau y gellir eu cymryd i gadw’n iach. Mae arnom angen gwersi mwy rhagweithiol, wedi’u hanelu’n benodol at ferched mewn perthynas â chael delwedd iach o gyrff—ac nid merched yn unig, ni ddylai bechgyn ychwaith deimlo pwysau i gydymffurfio â delweddau afrealistig o gyrff. Mae angen i addysg ar berthnasoedd iach ddigwydd hefyd ac mae llawer mwy y gellid ei wneud wrth gwrs.

Wrth i mi ddod at ddiwedd fy nghyfraniad, hoffwn gyfeirio at y sefyllfa yng ngogledd Cymru’n benodol.

I want to refer specifically to the situation in north Wales as it is today. The reality is that the Betsi Cadwaladr health board is facing a debt of £106 million by the end of this three-financial-year period. They are expected, of course, to make right that debt, but cutting £106 million would lead to some 10 per cent less in expenditure next year. I have to say that the most recent minutes of the board show that 27 finance managers have refused to agree to cuts in their budgets, and this is the important point, of course—most of these managers work in mental health, and many work in the field of learning disabilities. Betsi Cadwaladr, of course, is Wales’s largest health board and is a board under special measures, and those cuts do mean that this important service will be under even greater pressure in ensuing years. Many are already complaining that it’s a cinderella service. Well, given that things are going to be even more difficult financially over the next few months, it is a cause for real concern for all of us, I’m sure. I would be eager to hear the response of the Cabinet Secretary to that particular situation in north Wales as he responds to this debate.

Bethan Jenkins gave us a very powerful example of somebody having to deal with mental health issues on a day-to-day basis, without any of the training that you would normally expect. My daughter, as a primary school teacher, often tells me about very painful circumstances that she describes of children in her care, which is a daily experience for any primary school teacher, unfortunately, in areas of deprivation. They really do bring tears to your eyes, because those children rely on the school to be their place of safety. I wanted to talk about the importance of the school in helping to resolve some of the issues that children encounter, which if not resolved in school, do end up as pretty substantive mental health problems in adulthood.

We know from the Welsh Government’s figures that last year self-harm among young people has reached a five-year high, with more than 1,500 young people between 10 and 19 treated in Welsh hospitals for harming themselves. We also know that children are using self-harm as a way of trying to deal with very difficult emotional states. Often, children will misinterpret events that adults would regard as trivial and unimportant, but, without having the ability to discuss them properly with an adult, will become major issues in the child’s mind. I want to highlight the fact that the Public Policy Institute for Wales report that was published in February focused on the fact that pupils supported by the pupil deprivation grant are at greater risk of mental health problems than other pupils.

Yesterday, the Cabinet Secretary for Communities and Children spoke about the focus on adverse childhood experiences, and the need to reduce them if we’re not going to have more and more of the same inter-generational problems reoccurring, with people ending up in unemployment, in mental health hospitals, in prison. I absolutely agree with that. So, I think that there’s much that can be done in schools, and I think we have to prevent these adverse childhood experiences of mainly verbal abuse and parental separation being passed down from one generation to the next.

Rhoddodd Bethan Jenkins enghraifft bwerus iawn o rywun yn gorfod delio â phroblemau iechyd meddwl ar sail dydd i ddydd, heb ddim o’r hyfforddiant y byddech fel arfer yn ei ddisgwyl. Mae fy merch, fel athrawes ysgol gynradd, yn aml yn dweud wrthyf am amgylchiadau poenus iawn y mae’n eu disgrifio am blant yn ei gofal, sy’n brofiad dyddiol i unrhyw athro ysgol gynradd, yn anffodus, mewn ardaloedd difreintiedig. Maent yn wir yn dod â dagrau i’ch llygaid, am fod y plant hynny’n dibynnu ar yr ysgol i fod yn fan diogel iddynt. Roeddwn i eisiau siarad am bwysigrwydd yr ysgol yn helpu i ddatrys rhai o’r problemau y mae plant yn eu hwynebu, problemau sy’n rhaid eu datrys yn yr ysgol, neu byddant yn tyfu’n broblemau iechyd meddwl eithaf sylweddol yn y pen draw wedi iddynt dyfu’n oedolion.

Gwyddom o ffigurau Llywodraeth Cymru ar gyfer y llynedd fod hunan-niweidio ymysg pobl ifanc wedi cyrraedd lefel uwch nag y bu ers pum mlynedd, gyda mwy na 1,500 o bobl ifanc rhwng 10 a 19 yn cael eu trin yn ysbytai Cymru am niweidio’u hunain. Rydym hefyd yn gwybod bod plant yn defnyddio hunan-niwed fel ffordd o geisio ymdrin â chyflyrau emosiynol anodd iawn. Yn aml, bydd plant yn camddehongli digwyddiadau y byddai oedolion yn eu hystyried yn fach ac yn ddibwys, ond heb allu eu trafod yn iawn gydag oedolyn, byddant yn dod yn broblemau mawr ym meddwl y plentyn. Rwyf am dynnu sylw at y ffaith fod adroddiad y Sefydliad Polisi Cyhoeddus i Gymru a gyhoeddwyd ar y we ym mis Chwefror yn canolbwyntio ar y ffaith fod disgyblion a gefnogir gan y grant amddifadedd disgyblion mewn mwy o berygl o ddioddef problemau iechyd meddwl na disgyblion eraill.

Ddoe, siaradodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant am y ffocws ar brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod, a’r angen i’w lleihau os nad ydym yn mynd i gael mwy a mwy o’r un problemau’n ailadrodd o un genhedlaeth i’r llall, gyda phobl yn mynd yn ddi-waith, neu’n cael eu derbyn i ysbytai iechyd meddwl, neu’n mynd i’r carchar. Cytunaf yn llwyr â hynny. Felly, rwy’n meddwl bod yna lawer y gellir ei wneud mewn ysgolion, ac rwy’n meddwl bod yn rhaid i ni atal profiadau niweidiol yn ystod plentyndod, yn deillio o gam-drin geiriol yn bennaf a rhieni’n gwahanu, rhag cael eu trosglwyddo o un genhedlaeth i’r llall.

I just wanted to pick up on the point you made about deprived areas. I visited a friend who works in a private school in London to talk to him about many of these issues, and, actually, there was isolation from their parents because they were living away from them, and they suffered mental health problems, just as people do in deprived areas.

Roeddwn eisiau nodi’r pwynt a wnaethoch am ardaloedd difreintiedig. Ymwelais â ffrind sy’n gweithio mewn ysgol breifat yn Llundain i siarad ag ef am lawer o’r materion hyn, ac mewn gwirionedd, roedd yna ynysu oddi wrth eu rhieni yno am eu bod yn byw i ffwrdd oddi wrthynt, ac roeddent yn dioddef problemau iechyd meddwl, yn union fel pobl mewn ardaloedd difreintiedig.

I wouldn’t disagree with that, but I still think that deprivation is a substantive contributor to emotional ill health.

I’d like to pay tribute to Angela Rayner, who’s the shadow Secretary of State for Education in another place, who spoke so courageously about the inability of her mother to love her, and this was in the presence of her mother, in front of about 1,000 women. I think that that was such a courageous act, both on the part of her mother and her, which was really part of her journey to ensure that that inability to love was not passed down to the next generation.

One of the things I think I’ve spoken about before is the Roots of Empathy programme, which Action for Children has been running in Llanedeyrn Primary School in my constituency, which has been evaluated as being something that really does deal with children’s agony over the inability to understand what makes for positive relationships. And this is about having a parent with a baby who comes in to the school once a fortnight, and those children being able to develop that relationship. This reduces aggression in the playground and absenteeism.

At Cathays High School, we have mindfulness training and restorative practices, which have also ensured the building of emotional resilience in our young people for later life. I think that it’s absolutely clear from the PPI report and other reports that have been done that it has to be a systematic, whole-school approach to emotional health, well-being and resilience. It can’t just be in a single lesson; it’s got to be something that’s carried out across the school, and I think that it then does support children who are having unhappy times elsewhere to at least develop the emotional resilience to overcome them.

Ni fyddwn yn anghytuno â hynny, ond rwy’n dal i feddwl bod amddifadedd yn cyfrannu’n sylweddol at afiechyd emosiynol.

Hoffwn dalu teyrnged i Angela Rayner, sef Ysgrifennydd Gwladol yr Wrthblaid dros Addysg mewn man arall, a siaradodd mor ddewr am anallu ei mam i’w charu, ac roedd hyn ym mhresenoldeb ei mam, o flaen tua 1,000 o fenywod. Rwy’n meddwl bod honno’n weithred mor ddewr, ar ran ei mam a hithau, a oedd yn rhan o’i thaith mewn gwirionedd i sicrhau na fydd yr anallu hwnnw i garu yn cael ei drosglwyddo i’r genhedlaeth nesaf.

Un o’r pethau rwy’n meddwl fy mod wedi siarad amdanynt o’r blaen yw’r rhaglen Roots of Empathy y mae Gweithredu dros Blant wedi bod yn ei chyflwyno yn Ysgol Gynradd Llanedeyrn yn fy etholaeth i, ac sydd wedi cael ei gwerthuso fel rhywbeth sy’n delio o ddifrif â gwewyr plant ynglŷn â’r anallu i ddeall beth sy’n gwneud perthynas gadarnhaol. Ac mae hyn yn ymwneud â chael rhiant a babi i ddod i mewn i’r ysgol unwaith bob pythefnos, a galluogi’r plant hyn i ddatblygu’r berthynas honno. Mae hyn yn lleihau ymddygiad ymosodol ar y buarth ac absenoldeb.

Yn Ysgol Uwchradd Cathays, mae gennym hyfforddiant ymwybyddiaeth ofalgar ac arferion adferol, sydd hefyd wedi sicrhau bod cydnerthedd emosiynol yn cael ei ddatblygu yn ein pobl ifanc ar gyfer yn nes ymlaen mewn bywyd. Rwy’n meddwl ei bod yn gwbl glir o adroddiad cynnwys y cleifion a’r cyhoedd ac adroddiadau eraill a wnaed fod yn rhaid iddi fod yn ymagwedd systematig, ar sail yr ysgol gyfan tuag at iechyd emosiynol, llesiant a chydnerthedd. Ni all ddigwydd mewn un wers yn unig; rhaid iddo fod yn rhywbeth a wneir ar draws yr ysgol, ac rwy’n meddwl ei fod wedyn yn cynorthwyo plant sy’n cael amser anhapus mewn mannau eraill i gael, neu o leiaf i ddatblygu cydnerthedd emosiynol i oresgyn y problemau hynny.

I would like to thank Plaid Cymru for tabling this important debate, allowing us to mark Mental Health Awareness Week. With one in eight people in Wales currently seeking medical help for mental illness and an estimated one in four of us experiencing mental health problems at some point during our lifetimes, it’s clear that we need to give mental health a high priority.

It was great to see so many people taking to social media on Monday to help reduce the stigma that is still attached to mental illness. It is truly disturbing that, in the twenty-first century, people suffering with poor mental health have to also deal with stigma, harassment and a total lack of understanding. A survey undertaken by Time to Change found that stigma and discrimination is all pervasive, with close to nine out of 10 service users reporting its negative impact on their lives. Two thirds have stopped doing things because of stigma and two thirds have stopped doing things because of the fear of stigma and discrimination. How often have we heard people suffering from depression being told to, ‘Man up’ or that they needed to get over themselves, or pull themselves together? This is not acceptable. These attitudes prevent people suffering from mental ill health from speaking out or even seeking help. Far too many people are made to feel isolated, ashamed and worthless as a result of their mental health issues. We all have a part to play in making it easier for people with health problems to make friends, to work and lead an absolutely full life.

In addition to tackling stigma and discrimination, we have to ensure that any suffering from mental health problems have timely access to treatment. Early access to talking therapies such as cognitive behavioural therapy is proven to improve recovery and reduce the need for more acute services. Mind recommend that the maximum waiting time from referral to first treatment should be 28 days, and when someone presents with a mental health emergency, the wait must be shorter.

Of course, if we are to improve mental health services we must ensure that the correct funding is in place. Mental health problems account for around a quarter of all health problems, yet we are spending 11.4 per cent of the NHS Wales budget on mental health. In England, where the mental health budget is not ring-fenced, they are spending 11.9 per cent of the NHS budget on mental health. One local health board, Aneurin Bevan, routinely spends over 17 per cent more than its ring-fenced allocation. PricewaterhouseCoopers, in their review of the financial ring-fencing arrangements for mental health services in Wales, state that the ring-fenced allocation is not based on a robust assessment of healthcare needs. The Welsh Government needs to change the ring-fencing arrangements as a matter of priority.

I would like to thank Plaid Cymru for giving us this opportunity to hold this debate. I welcome and support their call to educate young people about mental health issues. However, we cannot support the devolution of employment law and will therefore be supporting the Welsh Conservative amendment. Thank you.

Hoffwn ddiolch i Blaid Cymru am gyflwyno’r ddadl bwysig hon, gan ein galluogi i nodi Wythnos Ymwybyddiaeth Iechyd Meddwl. Gydag un o bob wyth o bobl yng Nghymru ar hyn o bryd yn chwilio am gymorth meddygol ar gyfer salwch meddwl ac amcangyfrif fod un o bob pedwar ohonom yn dioddef problemau iechyd meddwl ar ryw adeg yn ystod ein bywydau, mae’n amlwg fod angen i ni roi blaenoriaeth uchel i iechyd meddwl.

Roedd yn wych gweld cymaint o bobl yn troi at y cyfryngau cymdeithasol ddydd Llun i helpu i leihau’r stigma sy’n dal i fod yn gysylltiedig â salwch meddwl. Yn yr unfed ganrif ar hugain, mae’n wirioneddol annifyr fod yn rhaid i bobl sy’n dioddef o iechyd meddwl gwael ddelio hefyd â stigma, aflonyddu a diffyg dealltwriaeth lwyr. Mae arolwg a gynhaliwyd gan Amser i Newid wedi gweld bod stigma a gwahaniaethu yn hollbresennol, gydag yn agos at naw o bob 10 defnyddiwr gwasanaethau yn sôn am ei effaith negyddol ar eu bywydau. Mae dwy ran o dair wedi rhoi’r gorau i wneud pethau oherwydd stigma a dwy ran o dair wedi rhoi’r gorau i wneud pethau oherwydd eu bod ofn stigma a gwahaniaethu. Pa mor aml y clywsom am bobl sy’n dioddef o iselder yn cael eu gorchymyn i ymwroli neu fod angen iddynt roi’r gorau i lyfu clwyfau, ac i ddod at eu coed? Nid yw hyn yn dderbyniol. Mae’r agweddau hyn yn atal pobl sy’n dioddef o salwch meddwl rhag siarad allan neu rhag ceisio cymorth hyd yn oed. Mae llawer gormod o bobl yn cael eu gwneud i deimlo cywilydd a’u bod wedi’u hynysu ac yn ddi-werth o ganlyniad i’w problemau iechyd meddwl. Mae gennym i gyd ran i’w chwarae i’w gwneud yn haws i bobl â phroblemau iechyd wneud ffrindiau, gweithio a byw bywyd hollol lawn.

Yn ogystal â mynd i’r afael â stigma a gwahaniaethu, mae’n rhaid i ni sicrhau triniaeth amserol i unrhyw un sy’n dioddef o broblemau iechyd meddwl. Profwyd bod mynediad cynnar at therapïau siarad fel therapi gwybyddol ymddygiadol yn gwella adferiad ac yn lleihau’r angen am wasanaethau mwy acíwt. Mae Mind yn argymell na ddylid aros yn hwy na 28 diwrnod am atgyfeiriad am driniaeth gyntaf, a phan fydd rhywun yn wynebu argyfwng iechyd meddwl, mae’n rhaid i’r amser aros fod yn fyrrach.

Wrth gwrs, os ydym i wella gwasanaethau iechyd meddwl, rhaid i ni sicrhau bod yr arian cywir yn ei le. Problemau iechyd meddwl yw tua chwarter yr holl broblemau iechyd, ac eto 11.4 y cant o gyllideb GIG Cymru a wariwn ar iechyd meddwl. Yn Lloegr, lle nad yw’r gyllideb iechyd meddwl yn cael ei neilltuo, maent yn gwario 11.9 y cant o gyllideb y GIG ar iechyd meddwl. Mae un bwrdd iechyd lleol, Aneurin Bevan, yn gwario dros 17 y cant yn fwy na’r dyraniad a neilltuwyd ar ei gyfer fel mater o drefn. Mae PricewaterhouseCoopers, yn eu hadolygiad o’r trefniadau neilltuo cyllid ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl yng Nghymru, yn datgan nad yw’r dyraniad o arian a neilltuwyd yn seiliedig ar asesiad cadarn o anghenion gofal iechyd. Mae angen i Lywodraeth Cymru roi blaenoriaeth i newid y trefniadau neilltuo arian.

Hoffwn ddiolch i Blaid Cymru am roi’r cyfle hwn i gynnal y ddadl hon. Rwy’n croesawu ac yn cefnogi eu galwad i addysgu pobl ifanc am faterion iechyd meddwl. Fodd bynnag, ni allwn gefnogi datganoli cyfraith cyflogaeth ac felly byddwn yn cefnogi gwelliant y Ceidwadwyr Cymreig. Diolch.

I think much has already been said very powerfully in this debate, and covered, so I’m not going to touch on those areas that have already been covered. I want to confine my comments, quite briefly, to support for mental health in the workplace.

Could I start by commending the intent behind this motion from Plaid Cymru? But I believe the third proposal of the motion is a diversion away from what should be the main thrust of the debate. We could spend many months or longer engaging in legal arguments with the UK Government over the competence of this devolved administration legislating on employment matters. And those arguments are certainly pivotal when it comes to addressing, for example, applying the provisions of the insidious Trade Union Act 2016 here in Wales to devolved public services, but they are not what we should be focusing on when we come to talk about mental health issues in the workplace.

We do, of course, already have employment law that provides protection for employees against discrimination under the Equality Act 2010, although I do understand the mover’s reservations about the UK Government’s commitment to that. ‘Is the legislation strong enough?’ is a question, of course, that one can always pose, but perhaps the question should be, ‘Is the legislation being effectively applied in the workplace?’ If I learned one thing during my 30-odd years as a trade union activist and organiser, it is that you can put in place as much legislation as you like, but you will never put an end to discrimination of any sort in the workplace unless you tackle the culture of prejudice at work and ensure that robust support mechanisms are in place for victims of discrimination. That’s why I am fully in support of the amendment from Jane Hutt, which recognises the important role for employers in supporting people with mental health issues at work.

I’m also pleased that, in his statement in this Chamber yesterday, the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport made reference to the Welsh Government’s support for businesses and organisations to recognise that mental ill health should not be a barrier to effective working. There are some excellent examples of major companies in Wales, like Admiral and Dŵr Cymru, that provide comprehensive mental health awareness training for their employees, not only to help them in their engagement with customers, but also to support colleagues in the workplace. These companies see raising mental health awareness as an integral part of their health and safety strategies.

I also want to give recognition to the important role that trade unions in Wales play in both raising awareness of mental health issues at work, but also being at the forefront of providing that robust support in the workplace. I’m particularly proud of the work undertaken by my own union, Unison Cymru Wales, which has organised training courses to appoint mental health champions to enable them to best support colleagues suffering with stress, anxiety and depression.

So, in conclusion, Deputy Presiding Officer, I’m just grateful for having had the opportunity to speak in this debate and to support the amendment from Jane Hutt, which, as I said, I think would make this a motion that all in the Chamber could support, and would provide the impetus for tackling issues around mental health in our workplaces.

Rwy’n meddwl bod llawer eisoes wedi cael ei ddweud yn rymus iawn yn y ddadl hon, ac wedi’i gynnwys, felly nid wyf yn mynd i sôn am y meysydd sydd wedi cael sylw eisoes. Rwyf am gyfyngu fy sylwadau, yn eithaf byr, i gefnogaeth ar gyfer iechyd meddwl yn y gweithle.

A gaf fi ddechrau drwy ganmol y bwriad sy’n sail i’r cynnig hwn gan Blaid Cymru? Ond rwy’n credu bod trydydd argymhelliad y cynnig yn gwyro oddi wrth yr hyn a ddylai fod yn brif fyrdwn y ddadl. Gallem dreulio misoedd lawer neu fwy mewn dadleuon cyfreithiol â Llywodraeth y DU dros gymhwysedd y weinyddiaeth ddatganoledig hon i ddeddfu ar faterion cyflogaeth. Ac mae’r dadleuon hynny’n sicr yn ganolog wrth fynd i’r afael, er enghraifft, â chymhwyso darpariaethau’r Ddeddf Undebau Llafur 2016 lechwraidd yma yng Nghymru i wasanaethau cyhoeddus datganoledig, ond nid ar hynny y dylem fod yn canolbwyntio wrth i ni sôn am faterion iechyd meddwl yn y gweithle.

Wrth gwrs, mae gennym gyfraith cyflogaeth eisoes sy’n darparu diogelwch i weithwyr rhag gwahaniaethu dan Ddeddf Cydraddoldeb 2010, er fy mod yn deall amheuon y cynigydd ynglŷn ag ymrwymiad Llywodraeth y DU i hynny. Mae ‘A yw’r ddeddfwriaeth yn ddigon cryf?’ yn gwestiwn y gellir ei ofyn bob amser, wrth gwrs, ond efallai mai ‘A yw’r ddeddfwriaeth yn cael ei chymhwyso’n effeithiol yn y gweithle?’ ddylai’r cwestiwn fod. Un peth rwyf wedi’i ddysgu yn ystod yr oddeutu 30 mlynedd a dreuliais yn aelod gweithredol ac yn drefnydd undeb llafur, yw y gallwch roi cymaint o ddeddfwriaeth ag y dymunwch ar waith, ond ni fyddwch byth yn rhoi terfyn ar wahaniaethu o unrhyw fath yn y gweithle, oni bai eich bod yn mynd i’r afael â’r diwylliant o ragfarn yn y gwaith ac yn sicrhau bod mecanweithiau cymorth cadarn ar waith ar gyfer dioddefwyr gwahaniaethu. Dyna pam rwy’n llwyr o blaid y gwelliant gan Jane Hutt, sy’n cydnabod rôl bwysig cyflogwyr yn cefnogi pobl â phroblemau iechyd meddwl yn y gwaith.

Rwy’n falch fod Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon yn ei ddatganiad yn y Siambr hon ddoe wedi cyfeirio at gefnogaeth Llywodraeth Cymru i fusnesau a sefydliadau i gydnabod na ddylai salwch meddwl fod yn rhwystr i weithio’n effeithiol. Ceir rhai enghreifftiau gwych o gwmnïau mawr yng Nghymru, fel Admiral a Dŵr Cymru, sy’n darparu hyfforddiant ymwybyddiaeth iechyd meddwl cynhwysfawr i’w gweithwyr, nid yn unig i’w helpu yn eu hymgysylltiad â chwsmeriaid, ond hefyd i gefnogi cydweithwyr yn y gweithle. Mae’r cwmnïau hyn yn gweld codi ymwybyddiaeth o iechyd meddwl fel rhan annatod o’u strategaethau iechyd a diogelwch.

Rwyf hefyd yn awyddus i gydnabod y rôl bwysig y mae undebau llafur yng Nghymru yn ei chwarae yn codi ymwybyddiaeth o faterion iechyd meddwl yn y gwaith, ond hefyd drwy fod ar y blaen yn darparu’r gefnogaeth gadarn honno yn y gweithle. Rwy’n arbennig o falch o’r gwaith a wnaed gan fy undeb fy hun, Unsain Cymru, sydd wedi trefnu cyrsiau hyfforddiant i benodi hyrwyddwyr iechyd meddwl er mwyn eu galluogi i roi cymaint o gymorth â phosibl i gydweithwyr sy’n dioddef o straen, gorbryder ac iselder.

Felly, i gloi, Ddirprwy Lywydd, rwy’n ddiolchgar o fod wedi cael cyfle i siarad yn y ddadl hon ac i gefnogi’r gwelliant gan Jane Hutt, a fyddai, fel y dywedais, yn gwneud hwn yn gynnig y gallai’r holl Siambr ei gefnogi yn fy marn i, a byddai’n darparu’r ysgogiad ar gyfer mynd i’r afael â materion yn ymwneud ag iechyd meddwl yn ein gweithleoedd.

Thank you. I call the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport, Vaughan Gething.

Diolch. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon, Vaughan Gething.

Thank you, Deputy Presiding Officer, and I’d like to thank Plaid Cymru for bringing forward the debate and Members who have contributed to a mature and sensible debate, which I think reflects the approach that this Chamber has taken through a range of terms on this issue. Because, as others have said, we all recognise that mental health issues will affect all of us at some time or another, whether directly as individuals experiencing that, or friends, families or loved ones. I do support the principles of the motion today.

Of course, Monday was World Mental Health Day, when I launched the Government’s second delivery plan to support our 10-year cross-Government strategy, ‘Together for Mental Health’, and yesterday, during my oral statement, we went through that delivery plan in more detail for the next three years. We set out 10 priority areas for improvement, and how we expect to see that driven forward and actually delivered.

I’ll start with the area of stigma and discrimination, which, again, we discussed yesterday. I’m pleased to hear a range of Members raise this issue in their contributions today, and also to reflect back to those Members in this Chamber who actually talked about their own experiences of suffering from mental health illness. I think it’s really important that we all display an element of leadership here, as individuals and as Members in this place, in the way we conduct ourselves. The way we talk about these issues does make a difference.

Whilst we know that attitudes are changing, there’s still much more to do. That’s why it’s a priority within the new programme for government and it’s also a key element of the ‘Together for Mental Health’ delivery plan too. I’m really pleased that other Members in this Chamber, in every party, have recognised the value of the Time to Change Wales campaign. It’s the first national campaign of its kind to help end discrimination and stigma for those who experience mental health problems. Of course, the main aim of that is not just to challenge those problems, it’s to try and change the way we think and talk about these issues, as well. That partnership that’s brought that together is with Mind, Hafal and Gofal, and the Welsh Government is proud to have supported that with £0.5 million of funding.

We’ll also be supporting a state of stigma event early in the new year, run in partnership with Mind, Gofal and Hafal, to make sure that this issues does not fall off the agenda. There’s much that we have done, which we should be proud of, but there’s still much more to do.

The issues about stigma and discrimination will also inform the new young person’s anti-stigma programme that will be led by the Time to Change partnership. Over the course of the project, we expect young champions to engage with at least 5,000 young people and aim to develop a whole-school approach to mental health awareness, anti-stigma messaging and activity to reinforce that.

I also recognise that many Members referred to the world of work in their contributions. Of course, as we set out yesterday, again, mental health problems can have a huge impact on someone’s ability to work, but also good work is good both for people’s physical health and mental health too. So, through our Healthy Working Wales programme, we’re supporting employers to recognise that mental health is not necessarily a barrier to work and sustainable employment is often the best way to support individuals to help them to recover from any episodes of mental ill health. That Healthy Working Wales programme allows us to support employers to support their own staff to improve their own mental health and well-being. Over 3,000 employers are already engaged with Healthy Working Wales and between them, they employ over 460,000 people in Wales. So, there is significant reach with that programme already.

To build on this and take it forward, we’ve developed a programme, funded through European structural funds, to sustain people in work and help people to move closer to work as well. That’s got a focus on supporting people with mental health problems. So, the in-work support service aims to help over 4,000 people and 500 employers by providing rapid access to work-focused therapies for those at risk of long-term sickness absence. The out-of-work service aims to assist 6,000 people to overcome health barriers to employment, moving them closer to work or actually into work. These programmes have secured over £8 million of European structural funding support over three years.

Again, I’m happy to recognise what’s been said, not just in today’s debate, but during yesterday’s statement and many others, and I’m sure that will continue to be the case in the future, and that’s about how we support children and young people. Again, this is a key element, as you’d expect it to be, of our approach to improving mental health and well-being and tackling stigma and discrimination. We’ll continue to have debates around CAMHS and what we’re doing until we recognise that waiting times are in a position where all of us recognise that we’re in an acceptable position and we see real and sustained improvement. I do not shy away from that. That is why it is a priority within our delivery plan. In particular, the broader objective to develop resilience and emotional well-being amongst children and young people to make sure that before children reach teenage years, we’ve actually helped to develop that resilience and emotional well-being so that we do see fewer problems arising at that time and later on in adult life.

As you’ll have heard yesterday from the Cabinet Secretary for Communities and Children, there’s strong evidence that the well-being of children is linked to their educational outcomes. Children with higher levels of emotional, behavioural, social and school well-being, on average, have higher levels of academic achievement. They also appear to be more engaged in school, further and higher education, work and other aspects of life in later years. That’s why we will be strengthening our work with schools and colleges to help children and young people feel better and, hopefully, to tackle some of the newer problems that people like myself did not have to face. For example, the internet and social networking provide different challenges and problems that we need to be aware of.

So, we aim to do more than intervene when problems start to emerge; we aim to promote actively that positive well-being. And that’s why we are supporting school counselling services. They’re in every secondary school and for year 6 pupils as well. I was pleased to hear Jenny Rathbone mention the fact that some schools are positively using their PDG money to actually help with this area of school counselling to promote well-being for children and the whole parent community. There is, of course, the opportunity in the PSE part of the curriculum: it’s standard, it’s expected, and so it’s a part of every curriculum for pupils in maintained schools, and the opportunity is there to think about how we positively promote messages in this area, too. But, just as a matter of—. This is a matter where we’ve put £13 million in grant funding over five years into this area. It’s now part of the RSG for local authorities to make sure that that money is available for a school counselling service.

In terms of the role of public services—and, again, I’m pleased to see these mentioned in the motion—you’ll be aware the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 requires all public bodies to maximise their contribution to the well-being goals, and that is about physical and mental health and well-being as well. You will, of course, be aware that the Assembly Commission and other public bodies—over 30 public bodies—have signed the Time to Change Wales organisational pledge.

I do want to deal with the reference to employment law in the motion, and here I agree with Dawn Bowden, who I knew in a different life, when she had a job that people respected in a trade union and I was a lawyer, which wasn’t necessarily respected by everyone, but the reality was always that the law would say one thing, but it was all about how you enforce your rights. Actually, in mental health stigma and discrimination, the challenge was how you get to that point where you’ve resolved those issues without needing to go to the law. That was almost always about organisational culture and changing the minds of employers, because often the policy position that each employer had sounded perfect. The challenge was always: how do you deal with that and how do you make that change? The law is part of it, but that cultural challenge is an even bigger part. I’d say to colleagues in Plaid Cymru, we will be supporting the Conservative amendment. If that isn’t passed, we will ask the Chamber to support the Government amendment. But, having an honest disagreement about the devolution of employment law does not mean that we don’t care. It does not mean this is not a priority for the Government. It’s simply disagreement on how we get there and where powers should lie.

I just want to finish on this part, because, in today’s debate and previously, there’s been a real measure of cross-party support and consensus. It’s how the mental health Measure was passed in the first place, and each party in this Chamber that’s been here for the last few terms has a real share of credit for the way that Measure was introduced and is being implemented. I hope that we maintain that broad consensus, because each of us has a shared responsibility and ability to influence this debate positively, so I look forward to working with people across each of the parties, because we recognise that there’s much we have already achieved, but also much more to do until all of us can say that we’re happy and satisfied. Many thanks.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a hoffwn ddiolch i Blaid Cymru am gyflwyno’r ddadl a’r Aelodau sydd wedi cyfrannu at ddadl aeddfed a synhwyrol, a chredaf ei bod yn adlewyrchu agwedd y Siambr hon dros amryw o dymhorau ar y mater hwn. Oherwydd, fel y mae eraill wedi dweud, rydym i gyd yn cydnabod y bydd problemau iechyd meddwl yn effeithio ar bob un ohonom ar ryw adeg neu’i gilydd, boed yn uniongyrchol fel unigolion sy’n dioddef, neu ffrindiau, teuluoedd neu anwyliaid. Rwy’n cefnogi egwyddorion y cynnig heddiw.

Wrth gwrs, dydd Llun oedd Diwrnod Iechyd Meddwl y Byd, pan lansiais ail gynllun cyflawni’r Llywodraeth i gefnogi ein strategaeth 10 mlynedd drawslywodraethol, ‘Law yn Llaw at Iechyd Meddwl’, a ddoe, yn ystod fy natganiad llafar, aethom drwy’r cynllun cyflawni’n fwy manwl ar gyfer y tair blynedd nesaf. Nodwyd 10 maes blaenoriaeth gennym ar gyfer gwella, a sut y disgwyliwn weld hynny’n cael ei ddatblygu a’i gyflwyno mewn gwirionedd.

Fe ddechreuaf gyda stigma a gwahaniaethu, materion, unwaith eto, y buom yn eu trafod ddoe. Rwy’n falch o glywed amryw o Aelodau’n crybwyll y mater hwn yn eu cyfraniadau heddiw, a hefyd i ymateb i’r Aelodau hynny yn y Siambr hon a fu’n siarad am eu profiadau hwy eu hunain o ddioddef salwch meddwl mewn gwirionedd. Rwy’n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod i gyd yn arddangos elfen o arweiniad yma, fel unigolion ac fel aelodau yn y lle hwn, yn y ffordd rydym yn ymddwyn. Mae’r ffordd rydym yn siarad am y materion hyn yn gwneud gwahaniaeth.

Er ein bod yn gwybod bod agweddau’n newid, mae’n dal i fod llawer mwy i’w wneud. Dyna pam y mae’n flaenoriaeth yn y rhaglen lywodraethu newydd ac mae hefyd yn elfen allweddol o’r cynllun cyflawni, ‘Law yn Llaw at Iechyd Meddwl’. Rwy’n falch iawn fod Aelodau eraill yn y Siambr hon, ym mhob plaid, wedi cydnabod gwerth yr ymgyrch Amser i Newid Cymru. Dyma’r ymgyrch genedlaethol gyntaf o’i bath i helpu i roi diwedd ar wahaniaethu a stigma i’r rhai sy’n dioddef problemau iechyd meddwl. Wrth gwrs, prif nod hyn yw herio’r problemau hynny ond hefyd i geisio newid y ffordd rydym yn meddwl ac yn siarad am y materion hyn. Mae’r bartneriaeth sydd wedi dod â hynny at ei gilydd gyda Mind, Hafal a Gofal, ac mae Llywodraeth Cymru yn falch o fod wedi cefnogi hynny gyda £0.5 miliwn o gyllid.

Byddwn hefyd yn cefnogi digwyddiad ar stigma yn gynnar yn y flwyddyn newydd a gynhelir mewn partneriaeth â Mind, Gofal a Hafal, i wneud yn siŵr nad yw’r mater yn llithro oddi ar yr agenda. Rydym wedi gwneud llawer, a dylem fod yn falch ohono, ond mae’n dal i fod llawer mwy i’w wneud.

Bydd y materion ynglŷn â stigma a gwahaniaethu hefyd yn llywio’r rhaglen wrth-stigma newydd i bobl ifanc a fydd yn cael ei harwain gan bartneriaeth Amser i Newid. Dros gyfnod y prosiect, rydym yn disgwyl i hyrwyddwyr ifanc ymgysylltu ag o leiaf 5,000 o bobl ifanc ac yn anelu i ddatblygu ymagwedd ysgol gyfan tuag at ymwybyddiaeth o iechyd meddwl, negeseuon gwrth-stigma a gweithgaredd i atgyfnerthu hynny.

Rwyf hefyd yn cydnabod bod llawer o Aelodau wedi cyfeirio at fyd gwaith yn eu cyfraniadau. Wrth gwrs, fel y nodwyd gennym ddoe, unwaith eto, gall problemau iechyd meddwl effeithio’n enfawr ar allu rhywun i weithio, ond hefyd mae gwaith da yn dda i iechyd corfforol ac iechyd meddwl pobl hefyd. Felly, drwy ein rhaglen Cymru Iach ar Waith, rydym yn cynorthwyo cyflogwyr i gydnabod nad yw iechyd meddwl o reidrwydd yn rhwystr i weithio ac mai cyflogaeth gynaliadwy yn aml yw’r ffordd orau o gynorthwyo unigolion i’w helpu i wella o unrhyw gyfnodau o salwch meddwl. Mae’r rhaglen Cymru Iach ar Waith yn ein galluogi i gynorthwyo cyflogwyr i gynorthwyo eu staff eu hunain i wella eu hiechyd meddwl a’u llesiant eu hunain. Mae dros 3,000 o gyflogwyr eisoes yn ymwneud â Cymru Iach ar Waith a rhyngddynt, maent yn cyflogi dros 460,000 o bobl yng Nghymru. Felly, mae cyrhaeddiad y rhaglen honno eisoes yn arwyddocaol.

Er mwyn adeiladu ar hyn a symud ymlaen, rydym wedi datblygu rhaglen, a ariennir drwy gronfeydd strwythurol Ewrop, i gadw pobl mewn gwaith a helpu pobl i symud yn nes at waith yn ogystal. Mae ffocws y rhaglen ar gefnogi pobl gyda phroblemau iechyd meddwl. Felly, mae’r gwasanaeth cymorth mewn gwaith yn anelu i helpu dros 4,000 o bobl a 500 o gyflogwyr drwy ddarparu mynediad cyflym at therapïau sy’n canolbwyntio ar waith i bobl sydd mewn perygl o fod yn absennol o’r gwaith yn hirdymor. Nod y gwasanaeth i’r di-waith yw cynorthwyo 6,000 o bobl i oresgyn rhwystrau iechyd i gyflogaeth, gan eu symud yn agosach at waith neu i gael gwaith. Mae’r rhaglenni hyn wedi sicrhau dros £8 miliwn o gymorth cyllid strwythurol Ewropeaidd dros dair blynedd.

Unwaith eto, rwy’n hapus i gydnabod yr hyn sydd wedi cael ei ddweud, nid yn unig yn y ddadl heddiw, ond yn ystod y datganiad ddoe a sawl un arall, ac rwy’n siŵr y bydd yn parhau i fod yn wir yn y dyfodol, sef y modd rydym yn cefnogi plant a phobl ifanc. Unwaith eto, mae hon yn elfen allweddol, fel y byddech yn disgwyl iddi fod, o’n dull o wella iechyd meddwl a lles a mynd i’r afael â stigma a gwahaniaethu. Byddwn yn parhau i ddadlau ynghylch CAMHS a’r hyn rydym yn ei wneud hyd nes ein bod yn cydnabod bod amseroedd aros mewn man lle mae pawb ohonom yn cydnabod ein bod mewn sefyllfa dderbyniol a’n bod yn gweld gwelliant go iawn a pharhaus. Nid wyf yn cilio rhag hynny. Dyna pam y mae’n flaenoriaeth yn ein cynllun cyflawni. Yn benodol, yr amcan ehangach i ddatblygu cydnerthedd a lles emosiynol ymhlith plant a phobl ifanc i wneud yn siŵr ein bod wedi helpu i ddatblygu cydnerthedd a lles emosiynol plant cyn iddynt gyrraedd eu harddegau, fel ein bod yn gweld llai o broblemau’n codi ar yr adeg honno ac yn ddiweddarach yn eu bywydau fel oedolion.

Fel y byddwch wedi clywed ddoe gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant, mae yna dystiolaeth gref fod lles plant yn gysylltiedig â’u canlyniadau addysgol. Ar gyfartaledd, mae plant sydd â lefelau uwch o les emosiynol, ymddygiadol, cymdeithasol ac ysgol yn cyrraedd lefelau uwch o gyflawniad academaidd. Maent hefyd i’w gweld yn cymryd mwy o ran yn yr ysgol, addysg uwch, gwaith ac agweddau eraill ar fywyd mewn blynyddoedd diweddarach. Dyna pam y byddwn yn cryfhau ein gwaith gydag ysgolion a cholegau i helpu plant a phobl ifanc i deimlo’n well a gobeithio, i drechu rhai o’r problemau mwy newydd na fu’n rhaid i bobl fel fi eu hwynebu. Er enghraifft, mae’r rhyngrwyd a rhwydweithio cymdeithasol yn creu gwahanol heriau a phroblemau sy’n rhaid i ni fod yn ymwybodol ohonynt.

Felly, rydym yn anelu at wneud mwy nag ymyrryd pan fydd problemau’n dechrau dod yn amlwg; rydym yn anelu at fynd ati i hyrwyddo’r lles cadarnhaol hwn. A dyna pam rydym yn cefnogi gwasanaethau cwnsela mewn ysgolion. Maent ym mhob ysgol uwchradd ac ar gael i ddisgyblion blwyddyn 6 hefyd. Roeddwn yn falch o glywed Jenny Rathbone yn sôn am y ffaith fod rhai ysgolion yn defnyddio’u harian Grant Amddifadedd Disgyblion yn gadarnhaol i helpu gyda chwnsela mewn ysgolion er mwyn hyrwyddo lles plant a chymuned y rhieni yn ei chyfanrwydd. Wrth gwrs, mae cyfle yn rhan Addysg Bersonol a Chymdeithasol y cwricwlwm: mae’n safonol, mae’n ddisgwyliedig, ac felly mae’n rhan o bob cwricwlwm ar gyfer disgyblion mewn ysgolion a gynhelir, ac mae’r cyfle yno i feddwl sut rydym yn hyrwyddo negeseuon yn gadarnhaol yn y maes hwn hefyd. Ond fel mater o—. Mae hwn yn fater lle rydym wedi buddsoddi £13 miliwn mewn cyllid grant dros bum mlynedd yn y maes hwn. Mae bellach yn rhan o’r Grant Cynnal Refeniw i awdurdodau lleol er mwyn gwneud yn siŵr fod yr arian hwnnw ar gael ar gyfer gwasanaeth cwnsela mewn ysgolion.

O ran rôl gwasanaethau cyhoeddus—ac unwaith eto, rwy’n falch o weld y rhain yn cael sylw yn y cynnig—fe fyddwch yn ymwybodol fod Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 yn ei gwneud yn ofynnol i bob corff cyhoeddus sicrhau eu bod yn cyfrannu cymaint ag y bo modd at y nodau lles, ac mae hynny’n ymwneud ag iechyd corfforol a meddyliol a lles yn ogystal. Wrth gwrs, fe fyddwch yn gwybod bod Comisiwn y Cynulliad a chyrff cyhoeddus eraill—dros 30 o gyrff cyhoeddus—wedi llofnodi adduned sefydliadol Amser i Newid Cymru.

Rwyf am ymdrin â’r cyfeiriad at gyfraith cyflogaeth yn y cynnig, ac yma rwy’n cytuno â Dawn Bowden a adwaenwn mewn bywyd gwahanol, pan oedd ganddi swydd roedd pobl yn ei pharchu mewn undeb llafur ac roeddwn i’n gyfreithiwr, swydd nad oedd o reidrwydd yn cael ei pharchu gan bawb, ond y realiti bob amser oedd y byddai’r gyfraith yn dweud un peth, ond roedd y cyfan yn ymwneud â sut roeddech yn mynnu eich hawliau. A dweud y gwir, gyda stigma a gwahaniaethu ar sail iechyd meddwl, yr her oedd sut roeddech yn cyrraedd y pwynt lle byddech wedi datrys y materion hynny heb orfod troi at y gyfraith. Roedd hynny bron bob amser yn ymwneud â diwylliant sefydliadol a newid meddyliau cyflogwyr, oherwydd yn aml roedd y safbwynt polisi a oedd gan bob cyflogwr yn swnio’n berffaith. Yr her bob amser oedd: sut rydych yn ymdrin â hynny a sut rydych yn gwneud y newid hwnnw? Mae’r gyfraith yn rhan ohono, ond mae’r her ddiwylliannol honno’n rhan hyd yn oed yn fwy. Rwyf am ddweud wrth gyd-Aelodau ym Mhlaid Cymru y byddwn yn cefnogi gwelliant y Ceidwadwyr. Os nad yw hwnnw’n cael ei basio, byddwn yn gofyn i’r Siambr gefnogi gwelliant y Llywodraeth. Ond nid yw anghytuno gonest ynglŷn â datganoli cyfraith cyflogaeth yn golygu nad ydym yn poeni. Nid yw’n golygu nad yw hyn yn flaenoriaeth i’r Llywodraeth. Yn syml, anghytundeb ydyw ynglŷn â sut rydym yn cyrraedd yno a ble y dylai’r pwerau fod.

Rwyf am orffen ar y rhan hon, oherwydd, yn y ddadl heddiw ac yn flaenorol, cafwyd cryn dipyn o gefnogaeth drawsbleidiol a chonsensws. Dyna sut y pasiwyd y Mesur iechyd meddwl yn y lle cyntaf, ac mae pob plaid yn y Siambr hon sydd wedi bod yma dros yr ychydig dymhorau diwethaf wedi haeddu canmoliaeth am y ffordd y cyflwynwyd y Mesur hwnnw a’r modd y caiff ei weithredu. Rwy’n gobeithio ein bod yn cynnal y consensws eang hwnnw, gan fod gan bob un ohonom gyfrifoldeb ar y cyd a gallu i ddylanwadu ar y ddadl hon yn gadarnhaol, felly edrychaf ymlaen at weithio gyda phobl ar draws y pleidiau i gyd, gan ein bod yn cydnabod bod llawer rydym eisoes wedi ei gyflawni, ond mae llawer mwy i’w wneud hefyd cyn y gall pob un ohonom ddweud ein bod yn hapus ac yn fodlon. Diolch yn fawr.

Thank you. I call on Rhun ap Iorwerth to reply to the debate. Rhun.

Diolch. Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i ymateb i’r ddadl. Rhun.

Diolch yn fawr iawn, ac a gaf i ddiolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y drafodaeth adeiladol y prynhawn yma am y cyfraniadau o ar draws y Siambr? Diolch. Rydym ni wedi clywed straeon pwerus iawn. Mi wnaf i enwi Bethan Jenkins fel un a ddaeth â phrofiad un etholwraig i’n sylw ni fel rhan o’r drafodaeth yma mewn modd cryf iawn.

So, thank you for all your contributions. Not surprisingly, there is much agreement on this principle of what we’re trying to achieve in terms of people’s attitudes, and I welcome the contributions of Members from across the Chamber, across political divides. In practical terms, in policy terms, Angela Burns said that the differences between us came down to seven words. I do regret that the Conservatives, along with Labour and UKIP, won’t take on the challenge of seeking devolution of employment law. Angela Burns said it was a nationalist thrust. We seek devolution in this area with a purpose, and with the threats her party at Westminster are posing to the rights of people in employment, we need to ensure that we have in our hands—us, the people of Wales—the powers to guard the interests of the people of Wales, especially some of the most vulnerable in our society. So, UKIP agreed with the Conservatives; Labour also, in their amendments, choose to reject the notion of taking responsibility in this area and to trust the Tory UK Government instead, even though the Member for Merthyr Tydfil acknowledged that we are in a very different context following that vote in June, perhaps facing a very real threat to some of the laws that do protect people within our society, and laws that protect workers with mental health problems.

But, putting that very important issue to one side, this debate rightly brings us all together in our determination to address prejudice in our attitudes towards mental health. On that point of disagreement, I would appeal to Labour and the Conservatives to reconsider their amendments to protect our most vulnerable workers, and I would say, ‘Be brave and seek the powers that will potentially make fighting that prejudice more easy in the future’.

Thank you very much, and may I thank everyone who has taken part in the constructive discussion this afternoon for the contributions from across the Chamber? We’ve heard very powerful accounts. I’ll name Bethan Jenkins as one who brought the experiences of one constituent to our attention as part of this discussion in a very powerful way.

Felly, diolch i chi am eich holl gyfraniadau. Nid yw’n syndod fod llawer o gytundeb ar yr egwyddor hon ynglŷn â’r hyn rydym yn ceisio’i gyflawni o ran agweddau pobl, ac rwy’n croesawu cyfraniadau’r Aelodau o bob rhan o’r Siambr, ar draws y rhaniadau gwleidyddol. Yn ymarferol, o ran polisi, dywedodd Angela Burns fod y gwahaniaethau rhyngom yn seiliedig ar saith o eiriau. Rwy’n gresynu na fydd y Ceidwadwyr, ynghyd â Llafur ac UKIP, yn mabwysiadu’r her o geisio datganoli cyfraith cyflogaeth. Dywedodd Angela Burns ei fod yn bwyslais cenedlaetholgar. Rydym yn ceisio datganoli yn y maes hwn i bwrpas, a chyda bygythiadau ei phlaid yn San Steffan i hawliau cyflogaeth pobl, mae angen i ni sicrhau bod gennym yn ein dwylo—ni, pobl Cymru—y pwerau i warchod buddiannau’r Cymry, yn enwedig rhai o’r bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas. Felly, cytunodd UKIP â’r Ceidwadwyr; dewisodd Llafur hefyd, yn eu gwelliannau, wrthod y syniad o gymryd cyfrifoldeb yn y maes hwn ac ymddiried yn Llywodraeth Dorïaidd y DU yn lle hynny, er bod yr Aelod dros Ferthyr Tudful wedi cydnabod ein bod mewn cyd-destun gwahanol iawn yn dilyn y bleidlais ym mis Mehefin, ac yn wynebu bygythiad gwirioneddol, o bosibl, i rai o’r deddfau sy’n diogelu pobl yn ein cymdeithas, a deddfau sy’n diogelu gweithwyr â phroblemau iechyd meddwl.

Ond, gan roi’r mater pwysig hwnnw i’r naill ochr, mae’r ddadl hon yn dod â ni i gyd at ein gilydd yn briodol yn ein penderfyniad i fynd i’r afael â rhagfarn yn ein hagweddau tuag at iechyd meddwl. Ar y pwynt o anghytundeb, byddwn yn apelio ar Lafur a’r Ceidwadwyr i ailystyried eu gwelliannau i ddiogelu ein gweithwyr mwyaf agored i niwed, a byddwn yn dweud, ‘Byddwch yn ddewr a cheisio’r pwerau a fydd o bosibl yn gwneud ymladd y rhagfarn honno’n haws yn y dyfodol’.

Thank you very much. The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Thank you. Therefore, we defer voting under this item until voting time.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Diolch. Felly, gohiriwn y pleidleisio o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

6. 5. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Awtistiaeth
6. 5. Welsh Conservatives Debate: Autism

We move on to our next item, which is the Welsh Conservatives’ debate on autism. I call on Mark Isherwood to move the motion.

Symudwn ymlaen at ein heitem nesaf, sef dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar awtistiaeth. Galwaf ar Mark Isherwood i gynnig y cynnig.

Cynnig NDM6114 Paul Davies

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn cydnabod bod angen deddfwriaeth benodol ar gyfer awtistiaeth, ac yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno bil awtistiaeth (Cymru) yn ystod tymor y Pumed Cynulliad.

Motion NDM6114 Paul Davies

To propose that the National Assembly for Wales:

Recognises that there is a need for specific legislation for autism, and calls on the Welsh Government to bring forward an autism (Wales) bill during the fifth Assembly term.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch. Autism is a lifelong developmental condition affecting more than one in 100 children and adults in Wales—an estimated 34,000 autistic people, each affected in a different way. Together with families and carers, there are around 136,000 people in the autism community living in Wales. Our motion recognises a need for specific legislation for autism and calls on the Welsh Government to bring forward an autism (Wales) Bill during the fifth Assembly term.

On 21 January 2015, I led an individual Member’s debate here that called on the Welsh Government to introduce an autism Act for Wales. This was passed, with 29 Members voting in favour, including representatives of all parties, and none voting against, although there were 21 abstentions. The autism community in Wales is looking to us today to go further and provide a clear and resounding message that it expects an autism (Wales) Bill during this Assembly term. Placing specific duties on local authorities and health boards would lead to greater clarity on the care and support that people with autism can expect. Although the autism spectrum disorder strategic action plan for Wales was a world first, autism doesn’t have a statutory identity in Wales, which means that people are often not able to access effective support unless they have associated mental health problems or learning difficulties. There are serious concerns that the Welsh Government’s refresh strategy will not be robust enough to make the changes we all want to see, unless it is backed by legislation. For Wales to reassert itself at the vanguard of autism, it needs an autism Act, giving people with autism the confidence that they will receive the support they need.

The packed November 2014 meeting of the Assembly cross-party autism group voted unanimously in favour of calling for an autism Act.

Diolch. Mae awtistiaeth yn gyflwr datblygiadol gydol oes sy’n effeithio ar fwy nag un o bob 100 o blant ac oedolion yng Nghymru—34,000 amcangyfrifedig o bobl awtistig, pob un wedi’i effeithio mewn ffordd wahanol. Gyda theuluoedd a gofalwyr, mae tua 136,000 o bobl yn y gymuned awtistiaeth yn byw yng Nghymru. Mae ein cynnig yn cydnabod bod angen deddfwriaeth benodol ar gyfer awtistiaeth ac yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno Bil awtistiaeth (Cymru) yn ystod pumed tymor y Cynulliad.

Ar 21 Ionawr 2015, arweiniais ddadl Aelod unigol yma a oedd yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno Deddf awtistiaeth i Gymru. Cafodd hyn ei basio, gyda 29 o Aelodau yn pleidleisio o blaid, gan gynnwys cynrychiolwyr o bob plaid, a neb yn pleidleisio yn erbyn, er bod 21 wedi ymatal. Mae’r gymuned awtistiaeth yng Nghymru yn troi atom heddiw i fynd ymhellach a rhoi neges glir ac ysgubol ei bod yn disgwyl Bil awtistiaeth (Cymru) yn ystod tymor y Cynulliad hwn. Byddai gosod dyletswyddau penodol ar awdurdodau lleol a byrddau iechyd yn arwain at fwy o eglurder ynglŷn â’r gofal a’r cymorth y gall pobl ag awtistiaeth eu disgwyl. Er mai cynllun gweithredu strategol Cymru ar gyfer anhwylderau’r sbectrwm awtistig oedd y cyntaf o’i fath yn y byd, nid oes gan awtistiaeth hunaniaeth statudol yng Nghymru, sy’n golygu bod pobl yn aml yn methu â chael cymorth effeithiol oni bai fod ganddynt broblemau iechyd meddwl cysylltiedig neu anawsterau dysgu. Mae yna bryderon difrifol na fydd diweddariad Llywodraeth Cymru o’r strategaeth yn ddigon cadarn i wneud y newidiadau rydym i gyd am eu gweld oni bai ei fod wedi’i gefnogi gan ddeddfwriaeth. Er mwyn i Gymru ailfynnu ei lle ar flaen y gad gydag awtistiaeth, mae angen Deddf awtistiaeth, i roi i bobl ag awtistiaeth yr hyder y byddant yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt.

Pleidleisiodd cyfarfod llawn o grŵp awtistiaeth trawsbleidiol y Cynulliad ym mis Tachwedd 2014 yn unfrydol o blaid galw am Ddeddf awtistiaeth.

Would the Member give way? Autism is a neurological condition with distressing co-morbidities like anxiety and obsessive compulsive disorder. It affects one in 100 people. Tourette’s syndrome is a neurological disorder with distressing co-morbidities like obsessive compulsive disorder and anxiety. Why is one worthy of an Act and the other not?

A wnaiff yr Aelod ildio? Mae awtistiaeth yn gyflwr niwrolegol gyda chyflyrau cydforbid trallodus fel gorbryder ac anhwylder obsesiynol cymhellol. Mae’n effeithio ar un o bob 100 o bobl. Mae syndrom Tourette yn anhwylder niwrolegol gyda chyflyrau cydforbid trallodus fel anhwylder obsesiynol cymhellol a gorbryder. Pam y mae un yn haeddu Deddf ac nid y llall?

Please speak to the autism community in Wales—there are cross-cutting issues—as you would learn from them. But this motion is specific to the concerns of a community who’ve been campaigning many years for this and are being left behind the rest of the United Kingdom on this.

Now, from Ystradgynlais, we heard at that meeting that people are let down and angry that they have to fight so hard to get the support they need, and that it’s important that people with autism are no longer invisible to services. From Tydfil, we heard that autism shouldn’t be a postcode lottery. From Blaenau Gwent, we heard that adult services were basically non-existent, and that it was very frustrating, as a parent, to have to fight tooth and nail for your child to receive the services they so desperately need; from Carmarthenshire and Pembrokeshire that the strategy promised to deliver so much, but people are being pushed into further crisis; from Gwynedd and Anglesey that an autism Act was needed to safeguard and strengthen services and ensure consistency of support; and from Bridgend that there was concern about exactly where autism fitted in. Concern had also been raised with me over support in Flintshire and Wrexham. Correspondence from Denbighshire social services had stated that a child with autism would only be eligible for a service from the department if he experienced an additional physical or learning disability. But an autistic spectrum condition, or ASD—although I don’t like the ‘disorder’ word—is a condition in its own right, and the autism strategy states that

‘formal diagnosis...should be neither a pre-requisite for a full assessment of each person’s wider needs nor should it be a reason for not intervening in a timely manner.’

Unfortunately, that is not fully appreciated by those who provide the services but don’t have a statutory duty to do so. Autism is neither mental health nor learning difficulty, but falls between stools, as there is nowhere else to go.

I chaired last Friday’s first north Wales annual autism conference, where I was given a copy of a letter to the health board from various parents stating that child and adolescent mental health services, or CAMHS, are failing, with private autism assessments by experts otherwise employed by CAMHS being dismissed. An e-mail received yesterday from a mum in Monmouthshire states:

‘My child deserves to be educated and receive healthcare and the chance to gain meaningful employment as an adult. I as a mother should not have to be placed under the enormous strain and stress to gain these things that come as standard to other children.’

The response by the National Autistic Society Cymru to the refreshed autistic spectrum disorder strategic action plan consultation document was written with input and feedback from their branch members across Wales. And let us remember that this is a member-led organisation representing people on the spectrum themselves, their families and carers.

Siaradwch â’r gymuned awtistiaeth yng Nghymru—mae yna faterion trawsbynciol—gan y byddech yn dysgu ganddynt. Ond mae’r cynnig hwn yn ymwneud yn benodol â phryderon cymuned sydd wedi bod yn ymgyrchu dros hyn ers nifer o flynyddoedd a chânt eu gadael ar ôl o gymharu â gweddill y Deyrnas Unedig ar hyn.

Nawr, o Ystradgynlais, clywsom yn y cyfarfod hwnnw fod pobl yn cael cam a’u bod yn ddig fod yn rhaid iddynt ymladd mor galed i gael y cymorth sydd ei angen arnynt, a’i bod yn bwysig nad yw pobl ag awtistiaeth yn anweledig i wasanaethau. O Ferthyr Tudful, clywsom na ddylai awtistiaeth fod yn loteri cod post. O Flaenau Gwent, clywsom nad oes gwasanaethau i oedolion yn bodoli yn y bôn, a’i bod yn rhwystredig iawn i riant orfod ymladd i’r eithaf er mwyn i’w plentyn gael y gwasanaethau y mae eu dirfawr angen; o Sir Gaerfyrddin a Sir Benfro, fod y strategaeth wedi addo cyflawni cymaint, ond mae pobl yn cael eu gwthio i argyfwng pellach; o Wynedd ac Ynys Môn, fod angen Deddf awtistiaeth i ddiogelu a chryfhau gwasanaethau a sicrhau cysondeb o ran y cymorth; ac o Ben-y-bont ar Ogwr, fod pryder ynglŷn â ble’n union y mae awtistiaeth yn ffitio i mewn. Mynegwyd pryder wrthyf hefyd ynglŷn â chymorth yn Sir y Fflint a Wrecsam. Roedd gohebiaeth gan wasanaethau cymdeithasol Sir Ddinbych wedi datgan y byddai plentyn ag awtistiaeth ond yn gymwys i gael gwasanaeth gan yr adran os oedd ganddo anabledd corfforol neu anabledd dysgu ychwanegol. Ond mae cyflwr ar y sbectrwm awtistig, neu ASD—er nad wyf yn hoffi’r gair ‘disorder’—yn gyflwr yn ei hawl ei hun, ac mae’r strategaeth awtistiaeth yn datgan na ddylai

diagnosis ffurfiol... fod naill ai’n rhagofyniad cyn cael asesiad llawn o anghenion ehangach pob person ac ni ddylai ychwaith fod yn rheswm dros beidio ag ymyrryd mewn modd amserol.

Yn anffodus, nid yw hynny’n cael ei werthfawrogi’n llawn gan y rhai sy’n darparu gwasanaethau ond heb fod dyletswydd statudol arnynt i wneud hynny. Nid yw awtistiaeth yn fater iechyd meddwl nac yn anhawster dysgu, ond mae’n disgyn rhwng dwy stôl, gan nad oes unman arall i fynd.

Cadeiriais gynhadledd awtistiaeth flynyddol gyntaf gogledd Cymru ddydd Gwener diwethaf, ble y cefais gopi o lythyr at y bwrdd iechyd gan wahanol rieni yn datgan bod gwasanaethau iechyd meddwl plant a’r glasoed, neu CAMHS, yn methu, gydag asesiadau awtistiaeth preifat gan arbenigwyr a gyflogir fel arall gan CAMHS yn cael eu diystyru. Mae e-bost a ddaeth i law ddoe gan fam yn Sir Fynwy yn dweud:

Mae fy mhlentyn yn haeddu cael ei addysgu a derbyn gofal iechyd a’r cyfle i ennill cyflogaeth ystyrlon fel oedolyn. Ni ddylwn i, fel mam, orfod dioddef y pwysau a’r straen aruthrol er mwyn ennill y pethau hyn sy’n dod fel mater o drefn i blant eraill.

Ysgrifennwyd yr ymateb gan Gymdeithas Genedlaethol Awtistiaeth Cymru i’r ddogfen ymgynghorol ar ddiweddariad y cynllun gweithredu strategol ar gyfer anhwylderau’r sbectrwm awtistig gyda mewnbwn ac adborth gan aelodau eu canghennau ledled Cymru. A gadewch i ni gofio bod hwn yn sefydliad a arweinir gan yr aelodau sy’n cynrychioli pobl ar y sbectrwm eu hunain, eu teuluoedd a’u gofalwyr.

I’m grateful to the Member. I’ve met, as he has, I’m sure, with many of the groups that he’s mentioned in his speech. He talked about the action plan. Surely, one of the things we should be looking at is to examine how the action plan works and how, in the fullness of time, we might need to put that on a statutory footing to ensure the right access and the level playing field that he’s been talking about. That can be done by an Act, or it could be done by other legislative means, but what’s important is that people have the statutory right to those services.

Rwy’n ddiolchgar i’r Aelod. Rwyf wedi cyfarfod, fel yntau rwy’n siwr, â llawer o’r grwpiau a grybwyllodd yn ei araith. Soniodd am y cynllun gweithredu. Yn sicr, un o’r pethau y dylem fod yn edrych arno yw archwilio sut y mae’r cynllun gweithredu yn gweithio a sut, ymhen amser, y gallai fod angen i ni roi hynny ar sylfaen statudol i sicrhau’r mynediad cywir a’r chwarae teg y siaradodd amdanynt. Gellir gwneud hynny drwy Ddeddf, neu gellid ei wneud drwy ddulliau deddfwriaethol eraill, ond yr hyn sy’n bwysig yw bod pobl â hawl statudol i’r gwasanaethau hynny.

It’s important they have a statutory right to those services. We can’t wait for another refreshed strategy; we’ve waited too long, and I’ll address the concerns that justify that position expressed by the community to me as I develop my speech.

Well, this stated that statutory backing to the strategy, combined with much closer measurement of progress to meet the key aims of the strategy, is vital in securing the change we all want to see for autistic children and adults and their family members. That’s based on feedback from people in the community itself. NAS Cymru’s 2015 online survey to find out what matters to people in Wales with autism received 668 responses from autistic people living in Wales or, where they were unable to participate, their parents or carers. Nearly 90 per cent said that specific autism legislation is needed on similar lines in Wales to that already existing in England and Northern Ireland, to make their strategies come to life. The survey report states:

‘despite the progress made, the needs of autistic people are still being overlooked at a local level. Families and adults on the spectrum report having to wait years for a diagnosis. Local authorities don’t know how many autistic people are in their area and so aren’t planning appropriately for the support they need. Professionals aren’t able to support people on the spectrum properly, as they lack training and understanding. It has become increasingly clear that decisive action from the Government is needed.’

It recommends an autism Act for Wales

‘puts a duty on health boards to ensure…a clear pathway to diagnosis of autism in every area; puts a duty on local authorities to record the numbers of autistic children and adults in their area to inform planning processes’.

And don’t tell me it can’t be done, because the other parts of the UK somehow manage it. It says every local area should use

‘this data, alongside consultation with local people on the spectrum and their families to develop a plan on how they will meet the needs of the local autistic population; makes sure that this data is regularly reviewed and shared between children’s and adult services to ensure smooth transitions for autistic young people; ensures statutory guidance is developed to set out which professionals need what levels of training to ensure that autistic children and adults are supported by professionals who understand them; makes clear that autistic children and adults shouldn’t be turned away from accessing public services because they’re seen as “too able” and their IQ “too high”; is regularly reviewed and monitored to make sure clear progress is being made.’

Although the Welsh Government have said that not one response to its consultation on the refreshed plan asked for an Act, an autism Act wasn’t part of the consultation document or the consultation questions. The Welsh Government have not yet published the responses to that consultation, but we suspect there are lots of references to what an Act could and would do, i.e. ensure a clear pathway to diagnosis; training for professionals; local plans developed for services; and support based on individual need. Without legislation, a strategy is a voluntary wish list with no obligation on local authorities or local health boards to implement it, and therefore no redress. According to the consultation on the refreshed autism strategy, the new integrated autism service was due to begin from 2016, but the Welsh Local Government Association are only just collecting data on what a service should look like.

The Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 establishes seven regional partnership boards that must respond to a population assessment. One of the core themes of the area plans following population assessments includes mental health and ‘learning disability/autism’. However, autism is a condition in its own right, and coupling it again with learning disabilities will not give a clear picture of the needs of people with autism. In fact, it insults them.

Local authorities have a mental health and a learning disability team but not necessarily a specific autism team. The risk therefore remains that autistic people will continue to fall down the gap between them. There is no mandatory autism training for professionals. The population assessment is a general assessment and may not go into enough detail to be able to make an assessment of autism, which requires input from several agencies.

There are many genetic syndromes, such as fragile X syndrome, which may underlie an autism diagnosis. These diagnoses should also be seen as meaningful by services and be used to help guide support. The Act makes no reference to diagnosis, and the new eligibility criteria could actually mean that autistic people are deemed not eligible for care and support. Therefore, we can’t rely on the Social Services and Well-being (Wales) Act to meet the needs and rights of the autism community in Wales.

In response to the January 2015 debate, the then health Minister, Mark Drakeford, said his officials would monitor spend after ring-fencing of the autism money for local authorities was removed. We need to know how much each local authority has received and how the money is being spent.

England’s autism Act covers only adults. The Northern Ireland Act covers all ages and all Government departments. Wales needs an autism Act to meet the needs of children and adults with autism spectrum conditions in Wales, and to protect and promote the rights of both adults and children with autism in Wales. Four of the five parties represented here made a commitment to autism legislation in their manifestos this year, and thousands have signed an online petition in favour of an autism Act for Wales. It’s time to make it happen.

Mae’n bwysig fod ganddynt hawl statudol i’r gwasanaethau hynny. Ni allwn aros am ddiweddariad arall o’r strategaeth; rydym wedi aros yn rhy hir, a byddaf yn mynd i’r afael â’r pryderon sy’n cyfiawnhau’r safbwynt hwnnw a fynegwyd wrthyf gan y gymuned wrth i mi ddatblygu fy araith.

Wel, roedd hwn yn datgan bod cefnogaeth statudol i’r strategaeth, ynghyd â mesur llawer mwy manwl o’r cynnydd tuag at gyflawni amcanion allweddol y strategaeth, yn hanfodol er mwyn sicrhau’r newid rydym i gyd am ei weld i blant ac oedolion awtistig ac aelodau eu teuluoedd. Mae hynny’n seiliedig ar adborth gan bobl yn y gymuned ei hun. Derbyniodd arolwg ar-lein NAS Cymru 2015 i ddarganfod beth sy’n bwysig i bobl yng Nghymru sydd ag awtistiaeth 668 o ymatebion gan bobl awtistig sy’n byw yng Nghymru, neu lle nad oeddent yn gallu cymryd rhan, gan eu rhieni neu eu gofalwyr. Roedd bron i 90 y cant yn dweud bod angen deddfwriaeth awtistiaeth benodol yng Nghymru sy’n debyg i’r hyn sy’n bodoli eisoes yn Lloegr a Gogledd Iwerddon, er mwyn bywiogi eu strategaethau. Dywed yr adroddiad ar yr arolwg:

er gwaethaf y cynnydd a wnaed, mae anghenion pobl awtistig yn dal i gael eu hanwybyddu ar lefel leol. Mae teuluoedd ac oedolion ar y sbectrwm yn sôn am orfod aros blynyddoedd i gael diagnosis. Nid yw awdurdodau lleol yn gwybod faint o bobl awtistig sy’n byw yn eu hardal ac felly nid ydynt yn cynllunio’n briodol ar gyfer y cymorth sydd ei angen arnynt. Nid yw gweithwyr proffesiynol yn gallu cefnogi pobl ar y sbectrwm yn iawn, gan nad ydynt wedi cael digon o hyfforddiant a dealltwriaeth. Mae wedi dod yn fwyfwy amlwg fod angen camau pendant gan y Llywodraeth.

Mae’n argymell bod Deddf awtistiaeth i Gymru

yn gosod dyletswydd ar fyrddau iechyd i sicrhau... llwybr clir i ddiagnosis o awtistiaeth ym mhob ardal; yn gosod dyletswydd ar awdurdodau lleol i gofnodi nifer y plant ac oedolion awtistig sy’n byw yn eu hardal er mwyn llywio prosesau cynllunio.

A pheidiwch â dweud wrthyf na ellir ei wneud, gan fod y rhannau eraill o’r DU yn llwyddo i’w wneud. Mae’n dweud y dylai pob ardal leol

ddefnyddio’r data hwn, ynghyd ag ymgynghori â phobl leol ar y sbectrwm a’u teuluoedd i ddatblygu cynllun ar sut y byddant yn ateb anghenion y boblogaeth awtistig leol; sicrhau bod y data hwn yn cael ei adolygu a’i rannu rhwng gwasanaethau plant ac oedolion yn rheolaidd er mwyn sicrhau prosesau pontio llyfn i bobl ifanc awtistig; sicrhau bod canllawiau statudol yn cael eu datblygu i nodi pa weithwyr proffesiynol sydd angen pa lefel o hyfforddiant i sicrhau bod plant ac oedolion awtistig yn cael eu cefnogi gan weithwyr proffesiynol sy’n eu deall; gwneud yn glir na ddylai plant ac oedolion awtistig gael eu troi ymaith rhag gwneud defnydd o wasanaethau cyhoeddus oherwydd eu bod yn cael eu hystyried yn ‘rhy alluog’ a bod eu IQ yn ‘rhy uchel’; adolygu’r data’n rheolaidd a’i fonitro i sicrhau bod cynnydd clir yn cael ei wneud.

Er bod Llywodraeth Cymru wedi dweud nad oedd un ymateb i’w ymgynghoriad ar y cynllun ar ei newydd wedd wedi gofyn am Ddeddf, nid oedd Deddf awtistiaeth yn rhan o’r ddogfen ymgynghori na’r cwestiynau ymgynghori. Nid yw Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi’r ymatebion i’r ymgynghoriad hwnnw eto, ond rydym yn amau ​​bod llawer o gyfeiriadau at yr hyn y gallai ac y byddai Deddf yn ei wneud, h.y. sicrhau llwybr clir at ddiagnosis; hyfforddiant ar gyfer gweithwyr proffesiynol; datblygu cynlluniau lleol ar gyfer gwasanaethau; a chymorth yn seiliedig ar angen yr unigolyn. Heb ddeddfwriaeth, nid yw strategaeth yn ddim ond rhestr wirfoddol o ddymuniadau heb unrhyw rwymedigaeth ar awdurdodau lleol na byrddau iechyd lleol i’w gweithredu, na ffordd felly o sicrhau iawn. Yn ôl yr ymgynghoriad ar y strategaeth awtistiaeth ar ei newydd wedd, roedd y gwasanaeth awtistiaeth integredig newydd i fod i ddechrau o 2016 ymlaen, ond newydd ddechrau casglu data ar sut ffurf ddylai fod i’r gwasanaeth y mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru.

Mae Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 yn sefydlu saith bwrdd partneriaeth rhanbarthol y mae’n rhaid iddynt ymateb i asesiad o’r boblogaeth. Mae un o themâu craidd y cynlluniau ardal yn dilyn asesiadau o’r boblogaeth yn cynnwys iechyd meddwl ac ‘anabledd dysgu/awtistiaeth’. Fodd bynnag, mae awtistiaeth yn gyflwr yn ei hawl ei hun, ac ni fydd ei gyplysu unwaith eto gydag anableddau dysgu yn rhoi darlun clir o anghenion pobl ag awtistiaeth. Yn wir, mae’n eu sarhau.

Mae gan awdurdodau lleol dîm iechyd meddwl ac anabledd dysgu ond nid tîm awtistiaeth penodol o reidrwydd. Mae’r risg yn aros felly y bydd pobl awtistig yn parhau i ddisgyn i’r bwlch rhyngddynt. Nid oes unrhyw hyfforddiant awtistiaeth gorfodol ar gyfer gweithwyr proffesiynol. Mae’r asesiad o’r boblogaeth yn asesiad cyffredinol ac efallai na fydd yn ddigon manwl i allu gwneud asesiad o awtistiaeth, sy’n galw am fewnbwn gan sawl asiantaeth.

Mae yna lawer o syndromau genetig, fel syndrom X frau, a all fod wrth wraidd diagnosis o awtistiaeth. Dylid ystyried y diagnosisau hyn hefyd fel rhai ystyrlon gan wasanaethau a’u defnyddio i helpu i arwain cymorth. Nid yw’r Ddeddf yn cyfeirio at ddiagnosis, a gallai’r meini prawf cymhwyster newydd olygu mewn gwirionedd y pennir nad yw pobl awtistig yn gymwys i gael gofal a chymorth. Felly, ni allwn ddibynnu ar Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) i ateb anghenion a hawliau’r gymuned awtistiaeth yng Nghymru.

Mewn ymateb i ddadl Ionawr 2015, dywedodd y Gweinidog iechyd ar y pryd, Mark Drakeford, y byddai ei swyddogion yn monitro gwariant ar ôl rhoi’r gorau i neilltuo arian awtistiaeth ar gyfer awdurdodau lleol. Mae angen i ni wybod faint y mae pob awdurdod lleol wedi ei dderbyn a sut y mae’r arian yn cael ei wario.

Oedolion yn unig sydd wedi’u cynnwys yn Neddf awtistiaeth Lloegr. Mae Deddf Gogledd Iwerddon yn cynnwys pob oedran a holl adrannau’r Llywodraeth. Mae ar Gymru angen Deddf awtistiaeth i ateb anghenion plant ac oedolion â chyflyrau ar y sbectrwm awtistig yng Nghymru, ac i ddiogelu a hyrwyddo hawliau oedolion a phlant ag awtistiaeth yng Nghymru. Mae pedwar o’r pum plaid a gynrychiolir yma wedi ymrwymo i ddeddfwriaeth awtistiaeth yn eu maniffestos eleni, ac mae miloedd wedi arwyddo deiseb ar-lein o blaid Deddf awtistiaeth i Gymru. Mae’n bryd gwneud iddi ddigwydd.

Rwy’n falch o gymryd rhan yn y ddadl bwysig hon y prynhawn yma i dynnu sylw at rai o’r materion y mae pobl sy’n byw gydag awtistiaeth yn eu hwynebu yng ngorllewin Cymru, yn ogystal â dangos fy nghefnogaeth i am Ddeddf awtistiaeth.

Rwy’n siŵr bod Aelodau wedi derbyn gohebiaeth torcalonnus oddi wrth etholwyr sy’n gwbl rhwystredig gyda’r amser aros hir i gael diagnosis ar gyfer eu plant. Yn y cyfamser, mae’n rhaid i’r rhieni hynny wylio eu plant yn parhau drwy’r system addysg heb fynediad at y cymorth hanfodol sydd ei angen arnynt, a gall hyn yn ei dro niweidio sgiliau cymdeithasol eu plant, niweidio sgiliau cyfathrebu, a niweidio eu cynnydd addysg yn fwy cyffredinol. Yn sir Benfro, rŷm ni’n lwcus iawn i gael cangen Cymdeithas Awtistiaeth Cenedlaethol benderfynol a threfnus sy’n parhau i ymgysylltu yn gadarn â’r bwrdd iechyd lleol, yr awdurdod lleol, ac wrth gwrs, yr Aelodau Cynulliad lleol. Rydw i eisiau, felly, cymryd y cyfle yma i ddiolch i’r bobl sy’n ymwneud â’r gangen leol—rhai ohonyn nhw sydd yn y galeri heddiw—sydd yn parhau i weithio gyda fi ac sy’n rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf i fi am yr heriau sy’n wynebu pobl sy’n byw gydag awtistiaeth yn sir Benfro. Drwy’r ymgysylltu hwn—dyna pam fy mod i’n gwybod mwy am y ddarpariaeth leol a pha welliannau sydd eisiau eu gwneud.

Mae’n eithaf clir ein bod ni yng nghanol newidiadau sylweddol o ran gwasanaethau awtistiaeth yng ngorllewin Cymru. Nid oes gennyf amheuaeth fod pethau’n ceisio cael eu rhoi yn eu lle i wella pethau. Fodd bynnag, fe allai bwrdd iechyd Hywel Dda a Chyngor Sir Penfro wneud mwy i gyfleu yn well unrhyw ddatblygiadau i grwpiau cymorth lleol a rhieni, fel y gallwn sicrhau bod y cymorth cywir yn cael ei dargedu at y rhai sydd ei angen ac nad oes neb yn llithro drwy’r bylchau.

Mae’n hanfodol bod yr awdurdodau cyfrifol yn ymgysylltu â rhanddeiliad yn rheolaidd fel bod pobl yn ymwybodol o unrhyw newidiadau i wasanaethau. Yn anffodus, mae’r adborth diweddar rwyf wedi’i dderbyn gan rieni lleol yn fy ardal i yn awgrymu nad yw grŵp rhanddeiliad y bwrdd iechyd lleol wedi cyfarfod ers mis Mawrth. Felly, nid yw pryderon a phroblemau lleol yn cael y sylw y maent yn ei haeddu. Mae hyn yn dangos pam y mae’n bryd cael Deddf awtistiaeth yng Nghymru.

Mae amseroedd aros am ddiagnosis wedi dod yn fwy ac yn fwy o broblem yn sir Benfro oherwydd yr anhawster i gael y ffigurau diweddaraf ar ddiagnosis gan y bwrdd iechyd lleol. Mae’n gwbl hanfodol bod y bwrdd iechyd yn casglu’r data priodol diweddaraf er mwyn iddynt allu cynllunio’r ddarpariaeth gwasanaethau lleol yn glir. Byddai Deddf awtistiaeth yn rhoi dyletswydd ar awdurdodau lleol i gofnodi nifer y plant ac oedolion awtistig yn eu hardaloedd lleol, ac felly byddai hynny’n arwain at lywio eu prosesau cynllunio yn well.

Fel rydym ni yn sir Benfro eisoes yn gwybod, ni fydd strategaeth newydd ar ei phen ei hun yn ddigon i gyflawni’r newid sydd ei angen i fynd i’r afael â’r ddarpariaeth leol. Yn 2013, trefnodd cangen y Gymdeithas Awtistiaeth Cenedlaethol yn sir Benfro ddeiseb a oedd yn galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau diagnosis amserol ar gyfer plant ag awtistiaeth, lle bynnag roeddent yn byw yng Nghymru, er mwyn iddynt fyw bywydau llawn. Enillodd y ddeiseb dros 900 o lofnodion mewn ychydig wythnosau ac roedd yna gefnogaeth nid yn unig o sir Benfro, ond ar draws Cymru.

Fe welsom ni welliannau yn dilyn yr ymgyrch hynny, ac fe roddwyd ar waith gynllun er mwyn lleihau’r rhestr aros. Ond, cafodd y cynllun yna ei roi ar waith am un flwyddyn yn unig. Dyna yn union pam fod angen deddfwriaeth: i osod dyletswydd ar fyrddau iechyd lleol ar draws Cymru i sicrhau bod llwybr clir i ddiagnosis o awtistiaeth ym mhob rhan o Gymru. Yn anffodus, nid yw rhieni sir Benfro’n ymwybodol o’r gwasanaethau sydd ar gael iddynt. Me angen sefydlu llwybr clir gan y bwrdd iechyd lleol a’r awdurdod lleol fel bod rhieni’n gwybod pa wasanaethau penodol sydd ar gael a sut y gellir cael mynediad atynt.

Mae’n eithaf amlwg i fi ar hyn o bryd nad yw’r bobl rwy’n eu cynrychioli yn ymwybodol bod llwybrau clir. Felly, nid ydyn nhw’n ymwybodol o’r gwasanaethau sydd ar gael a sut y gallent gael mynediad atynt. Byddai Deddf awtistiaeth yn sicrhau bod dyletswydd yn cael ei rhoi ar yr awdurdodau perthnasol fel bod pobl wedyn yn glir ynghylch y gwasanaethau sydd ar gael a sut y mae’r gwasanaethau hynny’n cael eu darparu yn ein cymunedau.

Mae’n rhaid bod yna gydnabyddiaeth nad yw un dull gweithredu cyfan i bawb yn addas ac nad hynny yw’r ffordd orau ymlaen ar gyfer cefnogi pobl sy’n byw gydag awtistiaeth. Mae awtistiaeth yn gyflwr sbectrwm sy’n golygu er bod pawb sydd ag awtistiaeth yn rhannu rhai meysydd o anhawster, nid oes dau o bobl ag awtistiaeth yn union yr un fath. Byddai cyflwyno deddfwriaeth yn sicrhau y gallai materion lleol fel amseroedd aros ar gyfer diagnosis gael eu taclo, oherwydd byddai data’n cael eu casglu ar lefel briodol ac, yn bwysicach, byddai’r pobl hynny sy’n byw gydag awtistiaeth yn gwybod pa gymorth y gellid ei ddisgwyl ar lefel leol.

Felly, wrth gloi, Ddirprwy Lywydd, mae mwy o gefnogaeth i bobl sy’n byw gydag awtistiaeth yng Nghymru yn hanfodol ac rwy’n credu mai’r ffordd orau y gall y Cynulliad yma roi’r gefnogaeth honno yw i gyflwyno Deddf awtistiaeth yn ystod y Cynulliad hwn.

Thank you. I’m very pleased to take part in this important debate to draw attention to some of the matters that people who live with autism face in west Wales, and especially showing my support for an autism Act.

I’m sure that Members have received heartbreaking correspondence from constituents who are frustrated with the long waiting times in diagnosis for their children. In the meantime, these parents have to see their children continuing in the education system without access to the vital support that they need. This can harm the social skills and the communication skills of their children, and harm their progress in education in general. In Pembrokeshire, we’re very lucky to have a branch of the National Autistic Society. They are a very determined and organised branch who continue to link up with the local authority and the health board, and also Assembly Members. So, I want to take this opportunity to thank the people who are involved in the local branch, some of whom are in the gallery today, who continue to work with me and give me the latest information about the challenges that face people who live with autism in Pembrokeshire. Through this relationship, that’s why I know more about the local provision and what improvements need to be made.

It’s clear that we are in the middle of a significant change in terms of autism services in west Wales. I have no doubt that things are trying to be put in place to improve the situation. However, Hywel Dda local health board and Pembrokeshire County Council can do more to better convey any development to local support groups and parents so that we can ensure that the right support is targeted for those who need it and that nobody slips through the net.

It is vitally important that the responsible authorities do link up with stakeholders regularly so that people are aware of any changes to services. Unfortunately, the latest feedback that I’ve received from local parents in my area suggests that the stakeholders of the local health board haven’t met since March, and so the concerns of local people don’t receive the attention that they deserve. That shows why it’s time to have an autism Act in Wales.

Waiting times for diagnosis have become more of a problem in Pembrokeshire because of the difficulty in getting the latest figures for diagnosis from the local health board. It’s vital that the health board does gather the appropriate data so that they can plan provision of services clearly. An autism Act would put a duty on local authorities to record the number of autistic children and adults in their local areas, and this would lead to the development of their practices.

As we in Pembrokeshire already know, the new strategy itself won’t be enough to achieve the change that is needed to get to grips with local provision. In 2013, the National Autistic Society in Pembrokeshire put together a petition that called on the Welsh Government to ensure prompt diagnosis for children with autism, wherever they live in Wales, so that they can live full lives. The petition received over 900 signatures in a few weeks. There was support not just within Pembrokeshire but across Wales.

We saw improvements following that campaign, and a scheme was put in place to shorten the waiting times, but this scheme was put in place for only one year. That’s exactly why we need legislation: to put a duty on health boards across Wales to ensure that there is a clear pathway to diagnosis of autism in all parts of Wales. Unfortunately, parents in Pembrokeshire aren’t aware of the services that are available to them, and we need to establish a clear path by the local health board and the local authority so that parents know what specific services are available and how they can be accessed.

It’s clear to me, at present, that the people that I represent aren’t aware of the clear path, and so they aren’t aware of the services that are available and how they can access them.An autism Act would ensure that there is a duty placed on the relevant authorities so that people are clear then about the services that are available and how those services are provided in our communities.

There must be an acknowledgement that a one-size-fits-all approach isn’t appropriate for everyone and isn’t the right way forward for people who live with autism. Autism is a spectrum condition, which means that everyone shares some areas. There aren’t two people who have exactly the same symptoms. Putting forward legislation would ensure that local issues, such as waiting times for diagnosis, could be tackled because data would be collected at an appropriate level and, more importantly, those people who live with autism would know what support can be expected at a local level.

So, in concluding, Deputy Presiding Officer, more support for people living with autism is vital, and I do believe that the right way that this Assembly can give that support is to put forward an autism Act during this Assembly.

My working experience has been touched by autism. As a university lecturer, I was teaching a student who spent an entire class looking at a computer screen and not paying attention to me, and I remember getting annoyed by this. At the end of the session, before I could actually speak to the student, he came up to me and he said, ‘I really appreciate your teaching today, but I need you to know I have Asperger’s and the focus on my computer screen is how I focus and block out some of the noise that goes on in the rest of the class’. It really did move me and it made a significant impact on me as a university lecturer. Therefore, this debate today, I feel, is a hugely important one.

As a new Member, I’ve noticed that opposition day debates do tend to present motions in very simple terms—if we’re for or against something—and I feel that this motion doesn’t truly reflect the complex realities that are present in our constituencies, and certainly in some of the cases that I’ve experienced in my constituency. So, if the purpose of this motion is to create a broader, deeper and more thoughtful discussion in this Chamber, then I hope I can contribute to it. Whether specific legislation is needed, I’d like to consider that. I note that in the motion we’re being asked to consider and commit to specific legislation in the next five years, but I remain uncertain as to exactly what that legislation could contain. I listened very carefully to Mark Isherwood, who raised some very serious concerns. He mentioned the postcode lottery, invisible services and the consistency of support, and he argued that these things lead to a statutory duty for us to intervene. He did mention—[Interruption.] Yes, of course.

Mae fy mhrofiad o waith wedi cael ei gyffwrdd gan awtistiaeth. Fel darlithydd prifysgol, roeddwn yn dysgu myfyriwr a dreuliodd ddosbarth cyfan yn edrych ar sgrîn cyfrifiadur heb roi unrhyw sylw i mi, ac rwy’n cofio bod hyn wedi codi fy ngwrychyn. Ar ddiwedd y sesiwn, cyn i mi allu siarad â’r myfyriwr mewn gwirionedd, daeth ataf a dweud, ‘Roeddwn i’n gwerthfawrogi eich addysgu chi heddiw’n fawr, ond mae angen i chi wybod bod gennyf syndrom Asperger a’r ffocws ar sgrîn fy nghyfrifiadur yw sut rwy’n canolbwyntio ac yn dileu peth o’r sŵn sy’n digwydd yng ngweddill y dosbarth’. Fe wnaeth argraff fawr arnaf ac effeithio’n sylweddol arnaf fel darlithydd prifysgol. Felly, mae’r ddadl hon heddiw, rwy’n teimlo, yn un hynod o bwysig.

Fel Aelod newydd, rwyf wedi sylwi bod dadleuon diwrnod y gwrthbleidiau’n tueddu i gyflwyno cynigion mewn termau syml iawn—a ydym o blaid neu yn erbyn rhywbeth—ac rwy’n teimlo nad yw’r cynnig hwn yn adlewyrchu’r gwirioneddau cymhleth sy’n bresennol yn ein hetholaethau, ac yn sicr mewn rhai o’r achosion rwyf wedi eu gweld yn fy etholaeth i. Felly, os mai diben y cynnig yw creu trafodaeth ehangach, ddyfnach a mwy ystyriol yn y Siambr hon, yna rwy’n gobeithio y gallaf gyfrannu ati. Pa un a oes angen deddfwriaeth benodol, hoffwn ystyried hynny. Sylwaf yn y cynnig fod gofyn i ni ystyried ac ymrwymo i ddeddfwriaeth benodol yn y pum mlynedd nesaf, ond rwy’n dal yn ansicr ynglŷn â beth yn union y gallai deddfwriaeth ei gynnwys. Gwrandewais yn astud iawn ar Mark Isherwood, a soniodd am rai pryderon difrifol iawn. Soniodd am y loteri cod post, gwasanaethau anweledig a chysondeb cymorth, a dadleuodd fod y pethau hyn yn arwain at ddyletswydd statudol arnom i ymyrryd. Fe soniodd—[Torri ar draws.] Iawn, wrth gwrs.

Thank you very much. Thank you for taking the intervention. I’d be very happy to supply you with a copy of a proposed draft autism Bill, and the reason we’ve brought this forward today is because, until today, we were of the belief that most of the people in this Chamber supported such an Act, so today is becoming a bit of a wake-up call, for not just this party, but a great many other people.

Diolch yn fawr iawn. Diolch i chi am gymryd yr ymyriad. Byddwn yn hapus iawn i roi copi o Fil awtistiaeth drafft arfaethedig i chi, a’r rheswm rydym wedi cyflwyno hyn heddiw yw ein bod, nes heddiw, yn credu bod y rhan fwyaf o’r bobl yn y Siambr hon yn cefnogi Deddf o’r fath, felly mae’n dipyn o agoriad llygad heddiw, nid yn unig i’r blaid hon, ond i lawer iawn o bobl eraill.

I take the point, and I think that the draft autism Bill is worth looking at. The point I’m making, really, is that the need for legislation shouldn’t be ruled out, and that further investigation of that Act is necessary.

I’ve held discussions with residents affected by autism in my community, and affecting their families, and I’ve taken up those concerns with my local council as a councillor, and I’ve taken up their concerns as an Assembly Member, so I know exactly what you’re talking about, and I intend to continue to be an advocate for autism and people with autism. I’ll be meeting the Caerphilly branch on NAS Cymru in Bryn Meadows on 11 November, and Steffan Lewis will be there as well for that meeting. Mark Isherwood has mentioned the social services and well-being Act that only came into effect in April, and the question I’ve got is: does that Act contain measures that will provide support for people with autism, particularly statutory duties for care? [Interruption.] I appreciate that. We don’t know that; it only came into effect in April, and we need to give it time to find out. We need to know whether some of the shortcomings that have existed so far will be addressed by that Act, and there hasn’t been enough time for us to know that for sure.

I’d offer my thanks to the Minister—I appreciate the concerns that have been raised, and I’ve raised them myself with the Minister. She told me that she’s of the view that the integrated autism service, and other measures, should be given time to be fully implemented and assessed before considering whether there’s a need for autism law, and she said that this would allow any remaining gaps or issues to be identified, and will allow an assessment of whether legislation is required to address them. I gathered from that that the Minister isn’t ruling out legislation. Yesterday and today I exchanged e-mail correspondence with a Caerphilly resident who told me that she had battled for a diagnosis for her own child from a very young age, and I believe she’s present in the gallery today. She felt there was just no-one to listen to her concerns, and she is still struggling because of the scars left by that experience. [Interruption.] Yes, I’ll take an intervention.

Rwy’n derbyn y pwynt, ac rwy’n meddwl bod y Bil awtistiaeth drafft yn werth edrych arno. Y pwynt rwy’n ei wneud, mewn gwirionedd, yw na ddylai’r angen am ddeddfwriaeth gael ei ddiystyru, a bod angen ymchwilio’r Ddeddf honno ymhellach.

Rwyf wedi cynnal trafodaethau gyda thrigolion yr effeithir arnynt gan awtistiaeth yn fy nghymuned, ac sy’n effeithio ar eu teuluoedd, ac rwyf wedi ymdrin â’r pryderon hynny gyda fy nghyngor lleol fel cynghorydd, ac rwyf wedi ymdrin â’u pryderon fel Aelod o’r Cynulliad, felly rwy’n gwybod yn union am beth rydych yn sôn, ac rwy’n bwriadu parhau i fod yn eiriolwr dros awtistiaeth a phobl ag awtistiaeth. Byddaf yn cyfarfod â changen Caerffili o NAS Cymru yn Bryn Meadows ar 11 Tachwedd, a bydd Steffan Lewis yno hefyd ar gyfer y cyfarfod hwnnw. Mae Mark Isherwood wedi sôn am y Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol a llesiant a ddaeth i rym y mis Ebrill hwn, a’r cwestiwn sydd gennyf yw hwn: a yw’r Ddeddf honno’n cynnwys mesurau a fydd yn darparu cymorth i bobl ag awtistiaeth, yn enwedig dyletswyddau statudol ar gyfer gofal? [Torri ar draws.] Rwy’n derbyn hynny. Nid ydym yn gwybod hynny; ym mis Ebrill y daeth i rym, ac mae angen i ni roi amser i ganfod hynny. Mae angen i ni wybod a fydd y Ddeddf yn mynd i’r afael â rhai o’r diffygion sydd wedi bodoli hyd yn hyn, ac ni fu digon o amser i ni wybod hynny i sicrwydd.

Hoffwn ddiolch i’r Gweinidog—rwy’n derbyn y pryderon a fynegwyd, ac rwyf wedi eu mynegi fy hun wrth y Gweinidog. Dywedodd wrthyf ei bod hi o’r farn y dylid rhoi amser i’r gwasanaeth awtistiaeth integredig a mesurau eraill gael eu gweithredu a’u hasesu’n llawn cyn ystyried a oes angen deddf awtistiaeth, a dywedodd y byddai hyn yn caniatáu i ni nodi unrhyw fylchau neu faterion sy’n weddill, a bydd yn caniatáu asesiad o’r angen am ddeddfwriaeth i fynd i’r afael â hwy. Casglais o hynny nad yw’r Gweinidog yn diystyru deddfwriaeth. Ddoe a heddiw gohebais drwy e-bost gydag un o drigolion Caerffili a ddywedodd wrthyf ei bod wedi brwydro i gael diagnosis i’w phlentyn o oedran cynnar iawn, ac rwy’n credu ei bod hi’n bresennol yn yr oriel heddiw. Teimlai nad oedd neb i wrando ar ei phryderon, ac mae hi’n dal i gael trafferth oherwydd y creithiau a adawyd gan y profiad hwnnw. [Torri ar draws.] Iawn, fe gymeraf ymyriad.

One of my Cardiff North constituents contacted me today about this debate—she has two sons with autism, and has had great difficulties in getting diagnoses and post-diagnosis support, one of the issues being the combination of autism and extreme anxiety. Does the Member agree that these issues do need to be addressed, and that what we’re exploring, really, is whether an autism Bill would address these issues, or whether they can be addressed in other ways?

Cysylltodd un o fy etholwyr yng Ngogledd Caerdydd â mi heddiw ynglŷn â’r ddadl hon—mae ganddi ddau fab gydag awtistiaeth, ac mae wedi cael anawsterau mawr yn cael diagnosis a chymorth ar ôl cael diagnosis, ac un o’r problemau oedd y cyfuniad o awtistiaeth a gorbryder eithafol. A yw’r Aelod yn cytuno bod yn rhaid mynd i’r afael â’r materion hyn, ac mai’r hyn rydym yn ei archwilio, mewn gwirionedd, yw a fyddai Bil awtistiaeth yn mynd i’r afael â’r materion hyn, neu a fyddai modd mynd i’r afael â hwy mewn ffyrdd eraill?

Yes, I absolutely agree with that, and the Member for Cardiff North seems to have had very similar representations to those that I’ve had.

Therefore, if we are to vote with the Government today, I’d suggest that we ask the Minister to provide some assurances in her response that these issues are going to be addressed and closely monitored, and that the need for future legislation continues to be considered. If she’s able to provide those assurances, I’m willing to accept, for now, the advice I received that new laws and refreshed measures will have a positive effect on the issues of assessment of needs, and that they will be subject to continual review. I will accept that if the Minister’s willing to provide those assurances. I’d add that if a review of progress of the social services Act reveals shortcomings, and they are not then addressed as well in the additional learning needs Bill, then I would advocate additional legislation. However, I strongly feel that committing to legislation now will not solve the problem if that legislation overlaps with the provision that is starting to take effect. I will therefore be voting against the motion, but would ask Members in this Chamber and those in the gallery to accept that we reserve the right to call for legislation at a later date, if that is necessary.

Ydw, rwy’n cytuno’n llwyr â hynny, ac mae’n ymddangos bod yr Aelod dros Ogledd Caerdydd wedi cael sylwadau tebyg iawn i’r rhai rwyf fi wedi’u cael.

Felly, os ydym yn mynd i bleidleisio gyda’r Llywodraeth heddiw, byddwn yn awgrymu ein bod yn gofyn i’r Gweinidog roi rhywfaint o sicrwydd yn ei hymateb fod y materion hyn yn mynd i gael sylw a chael eu monitro’n agos, a bod yr angen am ddeddfwriaeth yn y dyfodol yn parhau i gael ei ystyried. Os yw hi’n gallu darparu’r sicrwydd hwnnw, rwy’n barod i dderbyn, am y tro, y cyngor a gefais y bydd deddfau newydd a diweddariadau o fesurau yn cael effaith gadarnhaol ar faterion yn ymwneud ag asesu anghenion, ac y byddant yn destun adolygiad parhaus. Byddaf yn derbyn hynny os yw’r Gweinidog yn barod i roi sicrwydd o’r fath. Byddwn yn ychwanegu, os yw adolygiad o gynnydd y Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol yn datgelu diffygion, ac os nad eir i’r afael â hwy wedyn hefyd yn y Bil anghenion dysgu ychwanegol, yna byddwn yn dadlau dros ddeddfwriaeth ychwanegol. Fodd bynnag, rwy’n teimlo’n gryf na fydd ymrwymo i ddeddfwriaeth yn awr yn datrys y broblem os yw’r ddeddfwriaeth yn gorgyffwrdd â’r ddarpariaeth sy’n dechrau cael effaith. Felly, byddaf yn pleidleisio yn erbyn y cynnig, ond yn gofyn i’r Aelodau yn y Siambr hon a’r rhai yn yr oriel i dderbyn ein bod yn cadw’r hawl i alw am ddeddfwriaeth yn nes ymlaen, os bydd angen.

Minister, Hefin David and Julie Morgan, the reasons why we are asking for an autism Act and the reason this was in the manifestos of other parties, and the reason why other parties in this place are of the same mind is that the autism spectrum disorder strategic action plan just didn’t work. The refreshed plan doesn’t look like it’s going to work. Now, I’ll happily accept—I will happily accept—that there have been some improvements, not least, actually, in further education and higher education, and that some public services have developed a better awareness and some families have felt included in informing delivery. Nevertheless, the evaluation of the original plan identified a number of weaknesses, which led to an uneven impact and difficulty in directing developments across Wales.

And that’s led to some uncomfortable truths. Just look at our own casework—everyone will have had this—what the strategic action plan hasn’t fixed and still isn’t fixing. Autistic patients whose referrals for mental ill health, related or not to their autism, are not being progressed once their ASD is known. Is that a lack of awareness, or is it a lack of specialist staff? Children waiting two or more years for formal diagnosis, sometimes over the tricky period transitioning from primary to secondary school—a lack of awareness or a lack of specialist staff? One local authority in my region made such a Horlicks of its local plan that, one year, having done nothing with its ring-fenced money, it gave pretty much the whole lot, last minute, to a charity to try and do something with it—a lack of awareness and a lack of specialist staff. The desperate e-mails that reflect that are still coming in.

There is no guarantee in the refreshed plan that awareness raising and training will be carried out by those best placed to do it, nor does it make it plain who needs that training. It’s been pleasing to hear that mountain rescue teams have sought training, but why haven’t bus drivers? School staff may have had training, but where are the hotel receptionists and the shop assistants asking for this training? As now seems obvious to me when I look back at my previous career, where are the lawyers asking for this training? Because, unfortunately, people with autistic spectrum conditions don’t live in a cotton-wool world of switched-on public services, they live in a real world, which doesn’t always make sense, where needs go unmet, and where other people are unpredictable, misleading and sometimes just wrong.

I worry that, with so many financial and other delivery pressures on local authorities and health services, we will still be talking about the lack of this and the lack of that unless we underpin all those good intentions with rights—enforceable rights for people with autistic spectrum conditions and their carers, if they have them. Any structures, especially workforce planning, still needs to be designed on data evidence, and I’m not sure that strategic plans can really bear down on data gathering and what that’s for. I cringe at the suggestion that councils should report on their now non-ring-fenced autism expenditure, because what are you going to do if it’s not very much and the results are poor, Minister? Arm yourself with some statutory powers to get all the sectors delivering your priorities for people with autism: diagnostic capacity, timely and relevant support delivery, and some deep and broad training—[Interruption.]—just two seconds, yes—for key professionals and customer-facing staff, who we all meet in our daily lives. Please be quick.

Weinidog, Hefin David a Julie Morgan, y rhesymau pam rydym yn gofyn am Ddeddf awtistiaeth a’r rheswm pam roedd hyn ym maniffestos y pleidiau eraill, a’r rheswm pam y mae pleidiau eraill y lle hwn o’r un farn yw nad yw’r cynllun gweithredu strategol ar gyfer anhwylderau’r sbectrwm awtistig wedi gweithio. Nid yw’r cynllun ar ei newydd wedd yn edrych fel pe bai’n mynd i weithio. Nawr, rwy’n fodlon derbyn—yn hapus i dderbyn—fod rhai gwelliannau wedi’u gwneud, nid yn lleiaf, mewn gwirionedd, mewn addysg bellach ac addysg uwch, a bod rhai gwasanaethau cyhoeddus wedi datblygu gwell ymwybyddiaeth a rhai teuluoedd wedi teimlo eu bod yn cael eu cynnwys wrth lywio’r ddarpariaeth. Serch hynny, nododd y gwerthusiad o’r cynllun gwreiddiol nifer o wendidau a arweiniodd at effaith anwastad ac anhawster wrth gyfeirio datblygiadau ar draws Cymru.

Ac mae hynny wedi arwain at rai gwirioneddau anghysurus. Edrychwch ar ein gwaith achos ni ein hunain—bydd pawb wedi gweld hyn—yr hyn nad yw’r cynllun gweithredu strategol wedi ei ddatrys ac nad yw’n ei ddatrys o hyd. Nid yw cleifion awtistig y mae eu hatgyfeiriadau ar gyfer salwch meddwl, boed yn gysylltiedig â’u hawtistiaeth ai peidio, yn cael eu symud ymlaen ar ôl i’w hanhwylder ar y sbectrwm awtistig ddod yn hysbys. Ai diffyg ymwybyddiaeth yw hynny, neu ddiffyg staff arbenigol? Plant yn aros am ddwy flynedd neu fwy am ddiagnosis ffurfiol, weithiau dros y cyfnod anodd o bontio rhwng yr ysgol gynradd a’r ysgol uwchradd—diffyg ymwybyddiaeth neu ddiffyg staff arbenigol? Gwnaeth un awdurdod lleol yn fy rhanbarth y fath lanast o’i gynllun lleol fel ei fod, un flwyddyn, ar ôl gwneud fawr ddim gyda’r arian a oedd wedi’i neilltuo, wedi rhoi’r cyfan fwy neu lai ar y funud olaf i elusen geisio gwneud rhywbeth ag ef—diffyg ymwybyddiaeth a diffyg staff arbenigol. Mae’r e-byst taer sy’n adlewyrchu hynny yn dal i ddod i mewn.

Nid oes unrhyw sicrwydd yn y cynllun ar ei newydd wedd y bydd codi ymwybyddiaeth a hyfforddiant yn cael ei wneud gan y rhai yn y sefyllfa orau i’w wneud, ac nid yw’n ei gwneud yn glir pwy sydd angen yr hyfforddiant hwnnw. Mae wedi bod yn braf clywed bod timau achub mynydd wedi gofyn am hyfforddiant, ond pam nad yw gyrwyr bysiau wedi gwneud? Efallai fod staff yr ysgol wedi cael hyfforddiant, ond ble mae’r derbynyddion gwesty a’r cynorthwywyr siop sy’n gofyn am hyfforddiant hwn? Fel sy’n ymddangos yn amlwg i mi yn awr wrth i mi edrych yn ôl ar fy ngyrfa flaenorol, ble mae’r cyfreithwyr sy’n gofyn am yr hyfforddiant hwn? Oherwydd, yn anffodus, nid yw pobl â chyflyrau ar y sbectrwm awtistig yn byw mewn byd o wlân cotwm o wasanaethau cyhoeddus ymatebol, maent yn byw mewn byd go iawn nad yw bob amser yn gwneud synnwyr, lle mae anghenion yn mynd heb eu hateb, a lle mae pobl eraill yn anwadal, yn gamarweiniol ac weithiau’n anghywir.

Gyda chymaint o bwysau ariannol a mathau eraill o bwysau cyflenwi ar awdurdodau lleol a gwasanaethau iechyd, byddwn yn dal i fod yn siarad am ddiffyg y peth hwn a diffyg y peth arall oni bai ein bod yn sicrhau hawliau yn sail i’r holl fwriadau da hyn—hawliau gorfodadwy i bobl â chyflyrau ar y sbectrwm awtistig a’u gofalwyr, os oes ganddynt rai. Bydd yn dal i fod angen cynllunio unrhyw strwythurau, yn enwedig cynllunio’r gweithlu, ar sail tystiolaeth y data, ac nid wyf yn siŵr y gall cynlluniau strategol fynd i’r afael o ddifrif â chasglu data a diben hynny. Rwy’n gwingo wrth glywed yr awgrym y dylai cynghorau adrodd ar eu gwariant awtistiaeth sydd heb ei neilltuo bellach, oherwydd beth wnewch chi os nad yw’n fawr iawn a bod y canlyniadau’n wael, Weinidog? Arfogwch eich hun â phwerau statudol i gael yr holl sectorau i gyflawni eich blaenoriaethau ar gyfer pobl ag awtistiaeth: capasiti diagnostig, cyflenwi cymorth amserol a pherthnasol, a hyfforddiant trylwyr ac eang—[Torri ar draws.]—dwy eiliad yn unig, ie—i weithwyr proffesiynol allweddol a staff sy’n ymwneud â chwsmeriaid y bydd pawb ohonom yn eu cyfarfod yn ein bywydau bob dydd. Byddwch yn gyflym os gwelwch yn dda.

Thank you. Yes, very, very quickly, I understand that some local authorities appear to delay diagnosis of autism because, once a person reaches the age of 18, they no longer have responsibility for that person. Surely an Act could lay down time limits on local authorities to instigate diagnosis.

Diolch. Ie, iawn, yn gyflym iawn, rwy’n deall bod rhai awdurdodau lleol i’w gweld yn oedi cyn rhoi diagnosis o awtistiaeth, oherwydd pan fydd person yn cyrraedd 18 oed, nid ydynt bellach yn gyfrifol am y person hwnnw. ‘Does bosibl na allai Ddeddf osod terfynau amser i awdurdodau lleol gychwyn y broses o wneud diagnosis.

Well, one of the purposes of an autism Act would be to make sure that it covers all ages, so that this transition age of 16, 18, or even 21 or 25 in some cases, is irrelevant. This is about individuals, regardless of how old they are, their rights and what they should be able to demand from public services and the rest of society.

Seven years ago, and this is back in 2009, after the Wales ASD strategy, the Autism Act 2009 became the first piece of disability-specific legislation passed in England. It didn’t go far enough, it didn’t include children, and the guidance didn’t really create a role for the third sector and co-production. And if you meet the members of local NAS branches in my region, you will be meeting experts in their field. They know what good support looks like for people with autism, their carers and the professional service providers, so why would we be squandering this social capital?

The Autism Act was a backbench Bill that became law and, as well as entering our names into the ballot here in similar cause, the Welsh Conservatives have consistently called on you, the Welsh Government, to introduce your own, better autism Act. And while you may point to the Social Services and Well-being (Wales) Act as a reason not to do so, that Act has not improved diagnosis and will not support data gathering or training.

This Assembly is in balance. If you refuse to introduce your own autism Act, you face the probability of a backbench Bill during the course of this Assembly, and I’m remembering those manifesto commitments from other parties. Anyone rolling back on those manifesto commitments will be betraying 36,000 families in Wales, so I ask you to think very carefully about that. Would you be brave enough to whip Labour Members to reject an Assembly Member’s autism Bill? Will you refuse a Bill just because there are other conditions that could equally be legislated upon? Or will you be a wise Government and seek cross-party consensus on a Bill of your own?

Wel, un o ddibenion Deddf awtistiaeth fyddai gwneud yn siŵr ei bod yn cynnwys pob oedran, fel bod oedran pontio o 16, 18, neu hyd yn oed 21 neu 25 mewn rhai achosion, yn amherthnasol. Mae hyn yn ymwneud ag unigolion, waeth pa mor hen ydynt, eu hawliau a’r hyn y dylent allu ei hawlio gan y gwasanaethau cyhoeddus a gweddill y gymdeithas.

Saith mlynedd yn ôl, ac mae hyn yn ôl yn 2009, ar ôl strategaeth ASD Cymru, Deddf Awtistiaeth 2009 oedd y ddeddf gyntaf ar gyfer anabledd penodol a basiwyd yn Lloegr. Nid oedd yn mynd yn ddigon pell, nid oedd yn cynnwys plant, ac nid oedd y canllawiau yn creu rôl i’r trydydd sector a chydgynhyrchu mewn gwirionedd. Ac os byddwch yn cyfarfod ag aelodau o ganghennau NAS lleol yn fy rhanbarth, byddwch yn cyfarfod ag arbenigwyr yn eu maes. Maent yn gwybod sut beth yw cymorth da i bobl ag awtistiaeth, eu gofalwyr a’r darparwyr gwasanaeth proffesiynol, felly pam y byddem yn gwastraffu’r cyfalaf cymdeithasol hwn?

Roedd y Ddeddf Awtistiaeth yn Fil meinciau cefn a ddaeth yn gyfraith ac yn ogystal â rhoi ein henwau yn y blwch yma i berwyl tebyg, mae’r Ceidwadwyr Cymreig wedi galw’n gyson arnoch chi, Lywodraeth Cymru, i gyflwyno eich Deddf awtistiaeth well eich hun. Ac er y byddwch efallai’n cyfeirio at Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) fel rheswm dros beidio â gwneud hynny, nid yw’r Ddeddf honno wedi gwella diagnosis ac ni fydd yn cefnogi casglu data na hyfforddiant.

Mae’r Cynulliad hwn yn gytbwys. Os ydych yn gwrthod cyflwyno eich Deddf awtistiaeth hun, rydych yn wynebu’r tebygolrwydd o Fil meinciau cefn yn ystod y Cynulliad hwn, ac rwy’n cofio ymrwymiadau maniffesto’r pleidiau eraill. Bydd unrhyw un sy’n tynnu’n ôl rhag yr ymrwymiadau maniffesto hynny yn bradychu 36,000 o deuluoedd yng Nghymru, felly rwy’n gofyn i chi feddwl yn ofalus iawn am hynny. A fyddech chi’n ddigon dewr i ddefnyddio’r chwip ar Aelodau Llafur i wrthod Bil awtistiaeth Aelod Cynulliad? A fyddwch yn gwrthod y Bil yn syml am fod cyflyrau eraill y gellid deddfu arnynt hefyd yn yr un modd? Neu a fyddwch yn Llywodraeth ddoeth a cheisio consensws trawsbleidiol ar eich Bil eich hun?

Mae’n bleser cymryd rhan yn y ddadl yma fel cadeirydd cyntaf un o’r grwpiau amlbleidiol cyntaf yn y Cynulliad hwn nôl yn y flwyddyn 2000, a grŵp amlbleidiol ar awtistiaeth oedd hwnnw. Roedd yna ddiffyg gwasanaethau nôl yn 1999 ac rydym yn cael yr un dadleuon nawr. Nid oes yna ddim byd wedi newid. Rwy’n darllen cynnig y Torïaid yn fan hyn, sy’n cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru

‘Yn cydnabod bod angen deddfwriaeth benodol ar gyfer awtistiaeth, ac yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno bil awtistiaeth (Cymru) yn ystod tymor y Pumed Cynulliad.’

Rwyf yn cytuno â hynny. Rwy’n cytuno â hynny ar ôl bod yn feddyg am 32 o flynyddoedd yn Abertawe, ar ôl bod yn un o’r Aelodau cyntaf yn y Cynulliad yma. Rydym wedi bod yn cael y dadleuon yma ynglŷn ag awtistiaeth, gwasanaethau, a diffyg gwasanaethau ers cychwyn cyntaf y Cynulliad yma. Rydym wedi cael cynllun, rydym wedi cael plan, rydym wedi cael strategaeth ac rydym wedi cael cyfarfodydd â phawb. Rwyf yn dal i gyfarfod â chleifion, efallai y byddwch yn ymwybodol—efallai nad wyf wedi sôn yn ddigon clir fy mod yn dal i fod yn feddyg teulu y dyddiau yma. Rwy’n dal i gyfarfod â chleifion gydag awtistiaeth—. Hefin.

It’s a pleasure to participate in this debate as the first chair of one of the first cross-party groups in this Assembly back in 2000, and it was a cross-party group on autism. There was a shortage of services back in 1999 and we’re having the same debates now. Nothing has changed. I read the Conservative motion here, and they propose that that the National Assembly for Wales.

‘Recognises that there is a need for specific legislation for autism, and calls on the Welsh Government to bring forward an autism (Wales) bill during the fifth Assembly term.’

I would agree with that. I agree with that having been a GP for 32 years in Swansea, and having been one of the first Members of this Assembly. We’ve been having these debates about autism and the absence of services since the inception of this Assembly. Yes, we’ve had schemes, plans, we’ve had strategies and we’ve had meetings with all sorts of people. I still meet with my patients, you may be aware—I may not have made it clear that I still am a GP these days, and I still meet with patients who have autism—. Hefin.

Just a point—you know, you’re saying that things haven’t changed since 1999, but would you acknowledge that the social services Act, which was Wales-designed, Welsh-born and Wales-introduced, could have that effect? Would you accept that?

Dim ond pwynt—wyddoch chi, rydych yn dweud nad yw pethau wedi newid ers 1999, ond a fyddech yn cydnabod y gallai’r Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol a gynlluniwyd yng Nghymru, a aned yng Nghymru ac a gyflwynwyd yng Nghymru yn gallu cael yr effaith honno? A fyddech yn derbyn hynny?

There’s no evidence to accept that at the moment, okay, Hefin. And I’ll develop the arguments that will hopefully help others to see that.

Achos y broblem, yn y bôn, pan mae yna glaf a theulu fel arfer yn fy wynebu ac maen nhw’n credu efallai fod awtistiaeth ar y plentyn neu gyda’r oedolyn—mae yna oedi aruthrol mewn diagnosis awtistiaeth dros y blynyddoedd. Weithiau, nid ydym yn gwneud y diagnosis nes bod pobl yn oedolion. Dyna pam nad yw’n addas i’w gael o dan y ddeddfwriaeth ‘additional learning needs’. Mae yna oedolion sydd angen diagnosis.

Mae yna ddeddfwriaeth newydd gerbron, ond mae’r system yn gymhleth. Dim jest mater i wasanaethau cymdeithasol a gofal ydy hwn, mae’n fater i addysg, mae’n fater i iechyd, ac mae’n fater i’r sector gwirfoddol. Mae’n gofyn am gydlynu aruthrol, a’r cydlynu aruthrol yma—nid yw’n digwydd y rhan fwyaf o’r amser. Achos rydych yn cael diagnosis yn y gwasanaeth iechyd, fel rheol ar ôl hir oedi—mae yna wahanol arbenigwyr i fynd rownd. Fe gewch chi ddiagnosis weithiau’n cymryd blynyddoedd. Mae’r ddarpariaeth weithiau y tu allan i’r sector iechyd—mewn addysg, efo gwasanaethau cymdeithasol, ac weithiau mae’r ddarpariaeth yn well darpariaeth yn y sector gwirfoddol. Mae yna waith bendigedig yn cael ei wneud yn y sector gwirfoddol—ni allem wneud hebddo. Mae’r ddarpariaeth yn dlawd—rydym yn ffaelu ein teuluoedd efo’r diagnosis cymhleth yma. Mae’r diagnosis yn gymhleth, mae ymddygiad yr unigolyn ag awtistiaeth yn gymhleth ac yn anodd i’w ddilyn ac i’w ddeall, ac mae’n anodd trin y bobl yma ac nid oes byth ddigon o gefnogaeth.

Rwyf wedi bod yn pregethu fel hyn yn y lle hwn ers bron i 17 mlynedd, oni bai am y pum mlynedd anffodus yna pan nad oeddwn yma ac yn delio â phobl ag awtistiaeth yn llawn amser. Nid yw’r sefyllfa wedi newid. Mae angen i rywbeth newid, achos rydym ni’n dal i sôn am strategaethau, cynllun, darpariaeth fan hyn, darpariaeth fan draw, ond ar ddiwedd y dydd, nid oes dim byd wedi newid. Dyna pam rydw i’n cefnogi’r angen am ddeddfwriaeth sicr. Mae’r bobl yma wedi bod yn disgwyl am flynyddoedd—fel rheol, mewn dioddefaint, mewn trallod a’r nesaf peth i ddim cefnogaeth, ac achos nid oes yna ddigon o weithwyr ar y llawr i’w cefnogi nhw fel teuluoedd. Mae’n amser cydnabod hynny. Rydym ni yn fan hyn yn gallu newid pethau a dyna pam rydym ni’n wleidyddion. Rydym ni’n gallu deddfu ac mae angen inni ddefnyddio’r gallu yna heddiw. Diolch yn fawr.

Nid oes tystiolaeth i dderbyn hynny ar hyn o bryd, iawn, Hefin. A byddaf yn datblygu’r dadleuon, gobeithio, a fydd yn helpu eraill i weld hynny.

Because, essentially, the problem is when a patient and a family come to me and they believe that their child has autism, or even that an adult has autism—there have been huge delays in diagnosis of autism over the years. Sometimes, we don’t get the diagnosis right until people are adults, and that’s why it’s not appropriate to have it under the additional learning needs legislation, because adults also need diagnosis.

There is new legislation that has been brought forward, but the system is extremely complex. It’s not just a matter for social services and care services, it’s an issue of education, it’s an issue in the health service, and it’s an issue for the voluntary sector, too. It does need huge co-ordination, and that co-ordination doesn’t happen most of the time. Because you get diagnosis within the health service, very often after lengthy delays and various specialists are involved. It will sometimes take years to get that diagnosis. The provision is sometimes outwith the health sector—in education, with social services, and occasionally better provision is actually available in the voluntary sector. There is wonderful work being done in the voluntary sector that we couldn’t do without. The provision is poor, and we’re failing our families given this complex diagnosis. The diagnosis is complex, the behaviours of the individual with autism are complex and difficult to understand on occasion, and it’s difficult to treat these people and there is never enough support available.

I’ve been preaching about this in this place for almost 17 years, with that brief unfortunate period of five years when I wasn’t here and I was actually dealing with people with autism on a full-time basis. The situation hasn’t changed. Something needs to change, because we are still talking about strategies, plans, provision here, provision elsewhere, but at the end of the day, nothing has changed. That is why I support the need for specific legislation. These people have been waiting for years—as a rule, suffering, with very little or no support, because there aren’t enough professionals working on the ground to support them as families. It’s time to acknowledge that. We here can change things and that’s why we went into politics and that’s why we are politicians. We can legislate and we need to use that ability today. Thank you.

As has already been stated by Mark Isherwood, autism is a lifelong disability that affects how people perceive the world and interact with others. Like my colleague from Caerphilly, I came across many individuals during my educational time.

Like most Members across the Chamber we’ve heard this afternoon, I’ve received many representations from families who have children or siblings living with ASD, and it’s critical that the Welsh Government and all public bodies support these families who, on a daily basis, face many challenges, which they tackle to the best of their abilities for their families.

The families who’ve come to see me have told me of their anger and frustration at having to cajole, argue and demand support for their loved ones, to get the support and care necessary to help those living with ASD to progress and improve their well-being. The numerous and unnecessary barriers they have to overcome increase the pressures and anxieties that they experience and delay the delivery of support services when needed, which hinders the development of the well-being of their child. These barriers stretch from getting a diagnosis to receiving support in education, home life or the workplace.

The Welsh Government’s autism strategy first announced in 2008 was Wales leading the way in the UK by establishing this policy to support people with ASD and their families. The introduction of a new all-age national integrated autism service—again, Wales leading the way in the UK. We must ensure that we continue this commitment, so that our children and young people in Wales have the best possible start in life, and their families shouldn’t have to battle for their basic rights.

In May 2015, we received an interim plan for 2015-16, which included steps for addressing delays in diagnosis and improving ASD diagnostic pathways. The experience of the families in my constituency is that they’re not seeing these waiting times decrease and they face a battle against eight-month diagnoses for their children. This not only affects the immediate need for educational and family support, but also the long-term well-being of the person living with ASD and their families. Last year, ASDinfoWales released figures that show that 64 per cent of families of people had issues in obtaining a first referral; 70 per cent waited longer than six months; and 47 per cent waited longer than 12 months. Added to that, 44 per cent of those polled rated the assessment process as ‘poor’ and ‘very poor’. I would hope the Minister would agree with me that this is not acceptable and we must do better.

It’s essential that we ensure the autism strategy is consistently delivered by local authorities and health boards and is providing the best possible services and support for people living with ASD; that we review the criteria for referring children for diagnosis, so that it’s not always coming from the education authority, it could come from other pathways, and we ease the pathway they follow; and that the education authorities look beyond their obligations to consider not only education, but the whole of the future well-being of the child living with ASD, and that includes the impact upon their lives beyond education.

During the summer recess, I met with a senior representative from Cwm Taf who is responsible for CAMHS in my area to discuss diagnosis delays faced by the many families. It was clear that a change had taken place in the assessments, but the backlog was challenging. They expressed a view that existing legislation, including the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, can deliver the legislative framework for ASD service provision. Consequently, I met with the future generations commissioner and asked her to look at the obligations towards ASD provision of all public bodies as part of her role under that Act.

In the fourth Assembly, we introduced the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014. I know Mark Isherwood has indicated that he doesn’t think the Act does—but it does provide clarity on identifying the needs of an individual, the support that they should be provided and gives more control over the services received. It also gives carers new rights to support—something families often miss out on; another lever already in place, possibly, that could help. We’re also waiting on the additional learning needs legislation, and I know Dai Lloyd indicated that that might not be the case, but we’re yet to see it published, and we’re yet to see the implication. It could be another lever—possibly.

Fel y dywedwyd eisoes gan Mark Isherwood, mae awtistiaeth yn anabledd gydol oes sy’n effeithio ar y modd y mae pobl yn gweld y byd ac yn rhyngweithio ag eraill. Fel fy nghyd-Aelod o Gaerffili, deuthum ar draws sawl unigolyn yn ystod fy amser yn y byd addysg.

Fel y rhan fwyaf o’r Aelodau a glywsom ar draws y Siambr y prynhawn yma, rwyf wedi cael nifer o sylwadau gan deuluoedd sydd â phlant neu frodyr a chwiorydd yn byw gydag ASD, ac mae’n hanfodol fod Llywodraeth Cymru a phob corff cyhoeddus yn cefnogi’r teuluoedd hyn sydd, o ddydd i ddydd, yn wynebu llawer o heriau y maent yn mynd i’r afael â hwy hyd eithaf eu gallu er mwyn eu teuluoedd.

Mae’r teuluoedd sydd wedi dod i fy ngweld wedi dweud wrthyf am eu dicter a’u rhwystredigaeth wrth orfod cymell, dadlau a mynnu cymorth i’w hanwyliaid, er mwyn cael y gefnogaeth a’r gofal angenrheidiol i helpu rhai sy’n byw ag ASD i symud ymlaen a gwella eu lles. Mae’r rhwystrau niferus a diangen sy’n rhaid iddynt eu goresgyn yn cynyddu’r pwysau a’r pryderon y maent yn eu profi ac yn peri oedi cyn cyflwyno gwasanaethau cymorth pan fo’u hangen, gan rwystro datblygiad lles eu plentyn. Mae’r rhwystrau hyn yn ymestyn o gael diagnosis i gael cymorth gydag addysg, bywyd y cartref neu’r gweithle.

Roedd strategaeth awtistiaeth Llywodraeth Cymru a gyhoeddwyd gyntaf yn 2008 yn enghraifft o Gymru’n arwain y ffordd yn y DU drwy sefydlu’r polisi hwn i gefnogi pobl ag ASD a’u teuluoedd. Cyflwyno gwasanaeth awtistiaeth integredig newydd cenedlaethol ar gyfer pob oedran—eto, Cymru yn arwain yn y DU. Rhaid i ni sicrhau ein bod yn parhau’r ymrwymiad hwn, fel bod ein plant a’n pobl ifanc yng Nghymru yn cael y dechrau gorau posibl mewn bywyd, ac ni ddylai eu teuluoedd orfod brwydro dros eu hawliau sylfaenol.

Ym mis Mai 2015, cawsom gynllun dros dro ar gyfer 2015-16, a oedd yn cynnwys camau ar gyfer mynd i’r afael ag oedi cyn cael diagnosis a gwella llwybrau diagnostig ASD. Profiad y teuluoedd yn fy etholaeth yw nad ydynt yn gweld yr amseroedd aros hyn yn lleihau ac maent yn wynebu brwydr yn erbyn diagnosis wyth mis ar gyfer eu plant. Mae hyn nid yn unig yn effeithio ar yr angen brys am gymorth addysgol a chymorth i deuluoedd, ond lles yr unigolyn sy’n byw ag ASD a’u teuluoedd yn y tymor hir hefyd. Y llynedd, rhyddhaodd ASDinfoWales ffigurau sy’n dangos bod 64 y cant o deuluoedd pobl wedi cael problemau gyda chael atgyfeiriad cyntaf; bu 70 y cant yn aros mwy na chwe mis; a 47 y cant yn aros mwy na 12 mis. Yn ychwanegol at hynny, roedd 44 y cant o’r rhai a holwyd yn graddio’r broses asesu yn ‘wael’ a ‘gwael iawn’. Byddwn yn gobeithio y byddai’r Gweinidog yn cytuno nad yw hyn yn dderbyniol ac mae’n rhaid i ni wneud yn well.

Mae’n hanfodol ein bod yn sicrhau bod y strategaeth awtistiaeth yn cael ei darparu’n gyson gan awdurdodau lleol a byrddau iechyd a’i bod yn darparu’r gwasanaethau a’r cymorth gorau posibl i bobl sy’n byw gydag ASD; ein bod yn adolygu’r meini prawf ar gyfer atgyfeirio plant i gael diagnosis, fel nad yw bob amser yn dod gan yr awdurdod addysg, gallai ddod o lwybrau eraill, a’n bod yn hwyluso’r llwybr y maent yn ei ddilyn; a bod yr awdurdodau addysg yn edrych y tu hwnt i’w hymrwymiadau i ystyried nid yn unig addysg, ond holl ddyfodol lles y plentyn sy’n byw ag ASD, ac mae hynny’n cynnwys yr effaith ar eu bywydau y tu hwnt i addysg.

Yn ystod toriad yr haf, cyfarfûm ag uwch gynrychiolydd o Gwm Taf sy’n gyfrifol am CAMHS yn fy ardal i drafod yr oedi cyn cael diagnosis a wynebir gan nifer o deuluoedd. Roedd yn amlwg fod newid wedi digwydd yn yr asesiadau, ond roedd yr ôl-groniad yn heriol. Roeddent o’r farn y gall y ddeddfwriaeth bresennol, gan gynnwys Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, gyflwyno’r fframwaith deddfwriaethol ar gyfer darparu gwasanaeth ASD. O ganlyniad, cyfarfûm â chomisiynydd cenedlaethau’r dyfodol a gofynnais iddi edrych ar rwymedigaethau pob corff cyhoeddus o ran y ddarpariaeth ASD fel rhan o’i rôl o dan y Ddeddf honno.

Yn y Pedwerydd Cynulliad, cyflwynwyd Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 gennym. Gwn fod Mark Isherwood wedi nodi nad yw’n credu bod y Ddeddf yn gwneud hynny—ond mae hi’n darparu eglurder ar nodi anghenion unigolyn, y cymorth y dylent ei gael ac mae’n rhoi mwy o reolaeth dros y gwasanaethau a dderbynnir. Mae hefyd yn rhoi hawliau newydd i gymorth i ofalwyr—rhywbeth y mae teuluoedd yn aml yn ei golli; ysgogiad arall a allai helpu sydd eisoes yn ei le, o bosibl. Rydym hefyd yn aros am y ddeddf anghenion dysgu ychwanegol, ac rwy’n gwybod bod Dai Lloyd wedi nodi efallai nad yw hynny’n wir, ond rydym eto i’w gweld yn cael ei chyhoeddi, ac rydym eto i weld ei goblygiadau. Gallai fod yn ysgogiad arall—o bosibl.

I do appreciate you taking the intervention. I would like to make the point that a person with additional learning needs may well improve throughout their life, and end up leaving school without having that need. A person with autism has a condition that is highly unlikely to change, which is why they need an Act that will look at them from zero to end.

Rwy’n gwerthfawrogi’r ffaith eich bod yn derbyn yr ymyriad. Hoffwn wneud y pwynt y gall person gydag anghenion dysgu ychwanegol yn hawdd wella drwy gydol eu bywyd, a gadael yr ysgol yn y pen draw heb yr angen hwnnw. Mae person ag awtistiaeth â chyflwr sy’n annhebygol iawn o newid, a dyna pam y mae angen Deddf a fydd yn edrych arnynt o’r dechrau i’r diwedd.

I fully accept that autism is not something that will change; it will be there for their life, but what I’ve just indicated is that there is a possibility of looking at whether that Bill can actually help or not. That’s what I was referring to—[Interruption.] That’s what I was referring to.

Minister, like my colleague from Caerphilly, I hope that you will work with stakeholders, evaluate these legislative levers then assess their impact upon the provision of the services for those, both children and adults, who are living with ASD. If they do not, like my colleague from Caerphilly, I would hope that you would actually ensure that the barriers being experienced and, I think, the service not being delivered, you will bring a Bill to this Chamber within this five-year period that will actually do that. Too many families have to overcome barrier after barrier after barrier, and, in their words, fight for every element of support for their children to receive a diagnosis. They shouldn’t have to—

Rwy’n derbyn yn llwyr nad yw awtistiaeth yn rhywbeth a fydd yn newid; bydd yno ar hyd eu hoes, ond yr hyn rwyf newydd ei nodi yw bod yna bosibilrwydd o edrych i weld a all y Bil helpu mewn gwirionedd ai peidio. At hynny roeddwn yn cyfeirio—[Torri ar draws.] At hynny roeddwn yn cyfeirio.

Weinidog, fel fy nghyd-Aelod o Gaerffili, rwy’n gobeithio y byddwch yn gweithio gyda rhanddeiliaid, yn gwerthuso’r ysgogiadau deddfwriaethol hyn ac yna’n asesu eu heffaith ar ddarparu gwasanaethau i’r rhai sy’n byw gydag ASD, yn blant ac oedolion. Os nad ydynt, fel fy nghyd-Aelod o Gaerffili, byddwn yn gobeithio y byddech yn sicrhau mewn gwirionedd fod y rhwystrau a brofir ac, rwy’n meddwl, y gwasanaeth nad yw’n cael ei ddarparu, ac y byddwch yn cyflwyno Bil i’r Siambr o fewn y cyfnod hwn o bum mlynedd a fydd yn gwneud hynny mewn gwirionedd. Mae’n rhaid i ormod o deuluoedd oresgyn rhwystr ar ôl rhwystr ar ôl rhwystr, ac yn eu geiriau hwy, ymladd am bob elfen o gefnogaeth i’w plant i gael diagnosis. Ni ddylent orfod—

Two sentences, and I’ve finished. They should have the reassurance that their child will receive the services needed without any fight with any authority, whether that be council or health. They want for their children what we want for ours; let’s help them achieve this.

Dwy frawddeg, a byddaf wedi gorffen. Dylent gael y sicrwydd y bydd eu plentyn yn derbyn y gwasanaethau sydd eu hangen heb ymladd ag unrhyw awdurdod, boed yn gyngor neu’n awdurdod iechyd. Maent am i’w plant gael yr hyn rydym ei eisiau i’n plant ni; gadewch i ni eu helpu i gyflawni hyn.

Thank you to those people who have already spoken in this debate, especially Mark Isherwood, of course, who has been crusading on this issue for many, many years, and has undertaken a sterling role as chair of the cross-party group on autism.

I have to say, I’m a little taken aback at the Labour Party’s position on this. The tenor of this debate was that it was brought in good faith, expecting the support of all parties. There’s been a lot of consensus on autism-related issues in the past and, indeed, this party supported the development of the existing strategy, which was brought to this Assembly in 2008. But, it’s abundantly clear that that strategy isn’t delivering what we all expected it to and that people, unfortunately, are being let down. I do not want, as the Labour Party appear to want to do, to continue to delay and procrastinate and say, ‘Let’s wait and see what happens with this, let’s wait and see what happens with that,’ when it is abundantly clear that the existing systems in Wales are not fit for purpose and are not working—

Diolch yn fawr i’r bobl hynny sydd eisoes wedi siarad yn y ddadl hon, yn enwedig Mark Isherwood, wrth gwrs, sydd wedi bod yn cenhadu ar y mater hwn ers blynyddoedd lawer, ac wedi cyflawni rôl ragorol fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar awtistiaeth.

Rhaid i mi ddweud, rwy’n synnu braidd ynglŷn â safbwynt y Blaid Lafur ar hyn. Cyflwynwyd y ddadl mewn ysbryd o ewyllys da, gan ddisgwyl cefnogaeth yr holl bleidiau. Cafwyd llawer o gonsensws ar faterion yn ymwneud ag awtistiaeth yn y gorffennol ac yn wir, cefnogodd y blaid hon ddatblygiad y strategaeth bresennol a gyflwynwyd i’r Cynulliad yn 2008. Ond mae’n gwbl glir nad yw’r strategaeth yn cyflawni’r hyn roeddem i gyd yn disgwyl iddi ei gyflawni a bod pobl, yn anffodus, yn cael cam. Nid wyf eisiau parhau i oedi a gohirio, fel y mae’n ymddangos bod y Blaid Lafur eisiau gwneud, a dweud, ‘Gadewch i ni aros i weld beth fydd yn digwydd gyda hyn, gadewch i ni aros i weld beth fydd yn digwydd gyda hynny,’ pan fo’n gwbl glir nad yw’r systemau presennol yng Nghymru yn addas at y diben ac nad ydynt yn gweithio—

David Rees a gododd—

David Rees rose—

I’ll be happy to take an intervention.

Rwy’n hapus i dderbyn ymyriad.

I thank you for taking an intervention. Is it fair to say, and I recognise your comments, that since the social services and well-being Act actually came into force in April, we haven’t had an opportunity to assess the evidence, which was commented on before, as to whether that is actually achieving the goal we wanted to achieve in the circumstances?

Diolch i chi am dderbyn ymyriad. A yw’n deg dweud, ac rwy’n cydnabod eich sylwadau, ers i’r Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol a llesiant ddod i rym ym mis Ebrill mewn gwirionedd, nad ydym wedi cael cyfle i asesu’r dystiolaeth, a gwnaed sylwadau ar hyn o’r blaen, ynglŷn ag a yw’r Ddeddf honno mewn gwirionedd yn cyflawni’r nod roeddem am ei gyrraedd o dan yr amgylchiadau?

Both you and I sat on that committee, looking at that particular Act. I do hope and believe that it will bring improvements more generally within our social care system, particularly encouraging and promoting work with the NHS. But it’s not going to solve the problem, which spans not just the social care system and the national health service, but also our education system and other parts of our public services as well. That’s why we need some autism-specific legislation, as is now the case in England. In fact, I just wish you would all listen to your colleague David Hanson MP, who was at the north Wales autism conference just last week, waxing lyrical about the legislation in England, which is working, which is beginning to deliver improvements over the border. Frankly, if it’s working there, we can get it working here in our Wales as well, and that’s what I want to see.

It’s not only public services that we need to engage in improving autism services here in Wales, but we also need to engage the third sector. There’s some excellent work going on in the third sector, not just the National Autistic Society, which does a tremendous job, but also those smaller organisations the length and breadth of Wales that are often made up of individuals who have experienced the system for themselves or have children who’ve encountered problems in the system and have come together. They’ve often formed small organisations and charities that are giving their support and sharing their experiences with one another, helping people to navigate what is a very complex system if you’ve never experienced it before, trying to get the support in place for their loved ones.

Roeddech chi a minnau’n aelodau o’r pwyllgor hwnnw, a edrychai ar y Ddeddf honno. Rwy’n gobeithio ac yn credu y bydd yn sicrhau gwelliannau yn fwy cyffredinol yn ein system gofal cymdeithasol, yn enwedig o ran annog a hyrwyddo gwaith gyda’r GIG. Ond nid yw’n mynd i ddatrys y broblem, sy’n rhychwantu nid yn unig y system gofal cymdeithasol a’r gwasanaeth iechyd gwladol, ond hefyd ein system addysg a rhannau eraill o’n gwasanaethau cyhoeddus yn ogystal. Dyna pam y mae angen deddfwriaeth benodol ar gyfer awtistiaeth, fel sydd ar gael bellach yn Lloegr. Yn wir, hoffwn pe baech i gyd yn gwrando ar eich cydweithiwr David Hanson AS, a oedd yng nghynhadledd awtistiaeth gogledd Cymru yr wythnos diwethaf, yn canu clodydd y ddeddfwriaeth yn Lloegr, sy’n gweithio, sy’n dechrau sicrhau gwelliannau dros y ffin. A dweud y gwir, os yw’n gweithio yno, gallwn ei gael i weithio yma yng Nghymru yn ogystal, a dyna beth rwyf am ei weld.

Nid ein gwasanaethau cyhoeddus yn unig sydd angen i ni eu cynnwys yn y gwaith o wella gwasanaethau awtistiaeth yma yng Nghymru, mae angen i ni gynnwys y trydydd sector hefyd. Mae gwaith rhagorol yn digwydd yn y trydydd sector, nid yn unig y Gymdeithas Awtistiaeth Genedlaethol, sy’n gwneud gwaith aruthrol, ond hefyd y sefydliadau llai hynny ar hyd a lled Cymru sy’n aml yn cynnwys unigolion sydd wedi profi’r system drostynt eu hunain neu sydd â phlant a wynebodd broblemau yn y system ac sydd wedi dod at ei gilydd. Maent yn aml yn wedi ffurfio sefydliadau ac elusennau bach sy’n rhoi eu cefnogaeth ac yn rhannu eu profiadau â’i gilydd, gan helpu pobl i lywio system gymhleth iawn os nad ydych erioed wedi cael profiad ohoni o’r blaen, a cheisio cael y cymorth i’w hanwyliaid.

Lee Waters a gododd—

Lee Waters rose—

It is not acceptable, in this day and age—I’ll take the intervention in a second—that we have young people with autism in behavioural units because there’s been a failure to diagnose them, rather than in mainstream schools. It is not acceptable that that is the case, and yet it is happening in Wales even today. I’ll happily take the intervention.

Nid yw’n dderbyniol, yn yr oes sydd ohoni—fe gymeraf yr ymyriad mewn eiliad—fod gennym bobl ifanc ag awtistiaeth mewn unedau ymddygiadol oherwydd methiant i wneud diagnosis, yn hytrach nag mewn ysgolion prif ffrwd. Nid yw’n dderbyniol fod hynny’n digwydd, ac eto mae’n digwydd yng Nghymru hyd yn oed heddiw. Rwy’n fodlon cymryd yr ymyriad.

Thank you. My family gets support from a small charity working with families with autism. I know precisely the difficulty of navigating the system. I have close friends who have navigated the system with huge frustration. The current system is not good enough. Nobody here is disagreeing with that; we are working to improve it. But answer my question to Mark Isherwood: why are we prioritising one neurological condition over another, when the issues that they are facing are common and need to be addressed?

Diolch. Mae fy nheulu’n cael cymorth gan elusen fach sy’n gweithio gyda theuluoedd ag awtistiaeth. Rwy’n gwybod yn iawn am yr anhawster i lywio drwy’r system. Mae gennyf ffrindiau agos sydd wedi llywio drwy’r system gyda rhwystredigaeth enfawr. Nid yw’r system bresennol yn ddigon da. Nid oes neb yma yn anghytuno â hynny; rydym yn gweithio i’w gwella. Ond atebwch fy nghwestiwn i Mark Isherwood: pam rydym yn blaenoriaethu un cyflwr niwrolegol dros un arall, pan fo’r problemau y maent yn eu hwynebu yn gyffredin ac angen sylw?

The reality is that not every organisation is asking for specific legislation. This is one that crosses a number of barriers. I have already said: social services and well-being, yes, let’s get the health boards working with social service departments. But what about our education system? It doesn’t encompass the breadth of public services that it needs to.

I just want to take the few remaining moments to talk about an excellent organisation in my own constituency, which is supporting people not just in Clwyd West, but across the whole of north Wales: Createasmile. It was one of these organisations that was set up in exactly the circumstances that I described earlier. It was set up by Eddie and Sharon Bateman, two local people in Kinmel Bay who had difficulties accessing services for their children. As a result of that charity now, there are dozens of people who have been able to get the support that they needed. But it shouldn’t take that organisation having to give that support. Our system in Wales, our education system, our health system and, indeed, our local authorities need to work together more consistently. We need to get those diagnoses much, much earlier, and we need to make sure that we give these young people in particular, as well as older people with autism, but young people in particular the best start and opportunity in life. They’re not getting that at the moment, and that’s why we need to legislate.

Y realiti yw nad yw pob sefydliad yn gofyn am ddeddfwriaeth benodol. Dyma un sy’n croesi nifer o rwystrau. Rwyf wedi dweud eisoes: gwasanaethau cymdeithasol a llesiant, iawn, gadewch i ni gael y byrddau iechyd yn gweithio gydag adrannau gwasanaethau cymdeithasol. Ond beth am ein system addysg? Nid yw’n cwmpasu’r holl wasanaethau cyhoeddus sydd angen eu cynnwys.

Rwyf am ddefnyddio’r ychydig eiliadau sy’n weddill i siarad am sefydliad rhagorol yn fy etholaeth, sy’n cefnogi pobl, nid yn unig yng Ngorllewin Clwyd, ond ledled gogledd Cymru: Createasmile. Roedd yn un o’r sefydliadau hynny a sefydlwyd o dan yr union amgylchiadau a ddisgrifiais yn gynharach. Cafodd ei sefydlu gan Eddie a Sharon Bateman, dau berson lleol ym Mae Cinmel a oedd yn cael trafferth cael mynediad at wasanaethau i’w plant. Yn awr, o ganlyniad i’r elusen honno, mae dwsinau o bobl wedi gallu cael y cymorth roeddent ei angen. Ond ni ddylai fod yn fater o’r corff hwnnw’n gorfod darparu’r cymorth. Mae ein system yng Nghymru, ein system addysg, ein system iechyd ac yn wir, ein hawdurdodau lleol, angen gweithio gyda’i gilydd yn fwy cyson. Mae angen i ni gael y diagnosisau hyn yn llawer iawn cynharach, ac mae angen i ni wneud yn siŵr ein bod yn rhoi’r cychwyn a’r cyfle gorau mewn bywyd i’r bobl ifanc hyn yn arbennig, yn ogystal â phobl hŷn sydd ag awtistiaeth. Nid ydynt yn cael hynny ar hyn o bryd, a dyna pam y mae angen i ni ddeddfu.

Mark Isherwood opened this debate with a compelling and comprehensive case for this Bill, and I’ve been rather taken aback by some of the interventions by Labour AMs. I think I am right in saying that Lee Waters and I first met in a hustings in Llanelli organised by the National Autistic Society. I know him to be, of course, a very humane person. All I would say to him is: don’t make the best the enemy of the good. We need action now. There’s been talk for far too long. Let’s put some flesh and blood on the intellectual arguments that have been advanced today from all parties.

I have a constituent who has written to me with two children with autism. She says that the journey through the various systems in place has been very different despite them both being on the autistic spectrum. She says:

‘My son was diagnosed fairly early in life, just after his third birthday. He was given a statement and awarded a support worker for two and a half hours a week, increased to four hours in holiday periods. We were awarded 24 days a year respite, after an almighty battle, but only at a time convenient to the service provider, not to us as a family. My daughter wasn’t diagnosed until much later in life, at seven and a half. I had to take the local authority to a tribunal before they would carry out a statutory assessment of her educational needs, even though by this time she had been diagnosed with Asperger’s. A battle also ensued over support worker provision, and eventually she was awarded two hours a week, with no increase in holiday time. Another battle, and it was eventually upped to two and a half hours. Despite repeated requests, my daughter has not had any nights of respite provision awarded, ever. Currently, I am awaiting a carer’s assessment, but it is 12 months overdue. I am also awaiting news on whether we can attend some family therapy sessions, as my daughter has recently revealed that she doesn’t feel male or female and would therefore prefer to be addressed solely in gender-neutral terms. This has resulted in various bouts of self-harm, including head-banging, biting her arms and scratching her face. Thankfully, as yet, there have been no cutting incidents, and I fervently hope there never will be. People talk about postcode lotteries when it comes to the availability of services, but there is also a diagnosis lottery at work. We need this Act to sort autism out in Wales.’

I’ve got another constituent who has also written to me in very emotional terms, but this is her daily life. I won’t read all the letter. In talking about her son, she says:

‘He has attended an additional learning needs unit in his school for over two years, attending in the morning and attending mainstream class in the afternoon. This ensures that he has help to concentrate on lessons and not be distracted by others or distract others himself, and that he integrates also into class and mixes with his peers.’

She says:

‘I found out yesterday, without discussion with his parents, he now attends the unit all day, and I’m awaiting an explanation for this. Whilst it will undoubtedly improve his attention, I worry he is missing out by not mixing with his classmates. He’s currently not diagnosed. The health board are of the opinion that he makes good eye contact and is sociable. These are just two markers in a very wide spectrum. Why should my boy suffer without the correct methods to help him? I worry that now he is in year 4, it’s not long until he starts comprehensive school. With an apparent lack of cohesion between the education and health department, combined with an obvious lack of understanding of the condition, how many children will be failed and destined to live a life where they are unable to fulfil their full potential? He may not grow up to rule the world, but he’s my world, and there should be no obstacles in his way to stop him reaching for the stars.’

She says,

‘Many with autism don’t have a voice or have obstacles in their way that prevent that voice being heard. Please stand up and be heard. Be their voice; the voice of the future.’

That is the opportunity that we have today and, yes, I understand the intellectual arguments that we’ve heard from Labour AMs, but what we need is action. We need now to act on this, not to spend another 20 years talking about whether we could improve upon what is being put forward today. If you think you’ve got a better way, put it forward. If you haven’t got one, then let us vote for this Bill.

Agorodd Mark Isherwood y ddadl gydag achos cryf a chynhwysfawr dros y Bil hwn, ac rwyf wedi fy synnu gan rai o’r ymyriadau gan Aelodau Cynulliad Llafur. Rwy’n credu fy mod yn iawn yn dweud fy mod wedi cyfarfod â Lee Waters am y tro cyntaf mewn hustyngau yn Llanelli a drefnwyd gan y Gymdeithas Awtistiaeth Genedlaethol. Rwy’n gwybod ei fod, wrth gwrs, yn berson dyngarol iawn. Y cyfan y byddwn yn ei ddweud wrtho yw: peidiwch â gwneud y gorau yn elyn i’r da. Mae angen gweithredu yn awr. Rydym wedi bod yn siarad ers llawer gormod o amser. Gadewch i ni roi rhywfaint o gig a gwaed ar y dadleuon deallusol a gyflwynwyd heddiw gan bob plaid.

Mae gan etholwraig a ysgrifennodd ataf ddau o blant ag awtistiaeth. Mae hi’n dweud bod y daith drwy’r systemau amrywiol sydd ar waith wedi bod yn wahanol iawn er gwaethaf y ffaith eu bod ill dau ar y sbectrwm awtistig. Mae hi’n dweud:

Cafodd fy mab ddiagnosis yn weddol gynnar mewn bywyd, yn fuan ar ôl ei drydydd pen-blwydd. Cafodd ddatganiad a dyfarnwyd gweithiwr cymorth iddo am ddwy awr a hanner yr wythnos, a oedd yn cynyddu i bedair awr dros y gwyliau. Cawsom 24 diwrnod o gymorth seibiant y flwyddyn, ar ôl brwydr aruthrol, ond ar adeg a oedd yn gyfleus i’r darparwr gwasanaeth, nid i ni fel teulu. Ni chafodd fy merch ei diagnosis nes yn ddiweddarach iawn yn ei bywyd, pan oedd yn saith a hanner. Bu’n rhaid i mi fynd â’r awdurdod lleol i dribiwnlys cyn iddynt gynnal asesiad statudol o’i hanghenion addysgol, er ei bod erbyn hynny wedi cael diagnosis o syndrom Asperger. Dilynwyd hynny hefyd gan frwydr dros ddarpariaeth gweithiwr cymorth, ac yn y diwedd dyfarnwyd dwy awr yr wythnos iddi, heb unrhyw gynnydd ar adeg gwyliau. Brwydr arall, a chafodd ei gynyddu yn y pen draw i ddwy awr a hanner. Er fy mod wedi gofyn sawl gwaith, ni ddyfarnwyd unrhyw nosweithiau cymorth seibiant i fy merch erioed. Ar hyn o bryd, rwy’n aros am asesiad gofalwr, ond mae hwnnw 12 mis yn hwyr. Rwyf hefyd yn aros i gael gwybod a fyddwn yn cael mynychu sesiynau therapi teuluol am fod fy merch wedi datgelu’n ddiweddar nad yw’n teimlo fel gwryw na benyw ac felly byddai’n well ganddi pe bai pawb yn cyfeirio ati mewn modd niwtral o ran rhywedd. Mae hyn wedi arwain at nifer o byliau o hunan-niweidio, gan gynnwys taro ei phen, brathu ei breichiau a chrafu ei hwyneb. Diolch byth, hyd yn hyn, nid oes unrhyw ddigwyddiadau torri wedi bod, ac rwy’n mawr obeithio na fydd byth. Mae pobl yn sôn am loteri cod post o ran pa wasanaethau sydd ar gael, ond mae yna hefyd loteri diagnosis ar waith. Mae arnom angen y Ddeddf hon i roi trefn ar fater awtistiaeth yng Nghymru.

Mae gennyf etholwraig arall sydd hefyd wedi ysgrifennu ataf mewn ffordd emosiynol iawn, ond dyma yw ei bywyd bob dydd. Nid wyf am ddarllen y llythyr i gyd. Wrth siarad am ei mab, mae’n dweud:

Mae wedi mynychu uned anghenion dysgu ychwanegol yn ei ysgol ers dros ddwy flynedd, gan fynychu yn y bore a mynychu dosbarth prif ffrwd yn y prynhawn. Mae hyn yn sicrhau ei fod yn cael cymorth i ganolbwyntio ar wersi ac nad yw eraill yn tynnu ei sylw ef nac yntau’n tynnu sylw eraill, a’i fod hefyd yn integreiddio i’r dosbarth ac yn cymysgu gyda’i gyfoedion.

Mae hi’n dweud:

Cefais wybod ddoe, heb drafodaeth gyda’i rieni, ei fod bellach yn mynychu’r uned drwy’r dydd, ac rwy’n aros am eglurhad am hyn. Er y bydd yn sicr yn gwella ei sylw, rwy’n poeni ei fod yn colli’r cyfle i gymysgu gyda’i gyd-ddisgyblion. Nid yw wedi cael diagnosis ar hyn o bryd. Mae’r bwrdd iechyd o’r farn ei fod yn gwneud cyswllt llygad da a’i fod yn gymdeithasol. Dau farciwr yn unig yw’r rhain mewn sbectrwm eang iawn. Pam y dylai fy machgen ddioddef heb y dulliau cywir i’w helpu? Rwy’n poeni gan ei fod bellach ym mlwyddyn 4 nad oes llawer o amser nes y bydd yn dechrau yn yr ysgol gyfun. Gyda diffyg cydgysylltiad ymddangosiadol rhwng yr adran addysg a’r adran iechyd, ynghyd â diffyg dealltwriaeth amlwg o’r cyflwr, faint o blant sy’n mynd i gael cam a gorfod byw bywyd lle nad ydynt yn gallu cyflawni eu potensial llawn? Efallai na fydd yn tyfu fyny i reoli’r byd, ond ef yw fy myd i, ac ni ddylai unrhyw beth ei rwystro rhag estyn am y sêr.

Mae’n dweud,

Nid oes llais gan lawer o unigolion sydd ag awtistiaeth neu mae rhwystrau yn eu ffordd sy’n atal y llais hwnnw rhag cael ei glywed. Os gwelwch yn dda, sefwch drostynt a sicrhau eich bod yn cael eich clywed. Byddwch yn llais iddynt; llais y dyfodol.

Dyna’r cyfle sydd gennym heddiw ac ydw, rwy’n deall y dadleuon deallusol rydym wedi eu clywed gan Aelodau Cynulliad Llafur, ond yr hyn rydym ei angen yw gweithredu. Mae angen i ni weithredu ar hyn yn awr, nid treulio 20 mlynedd arall yn siarad am y posibilrwydd o wella’r hyn a gyflwynir heddiw. Os credwch fod gennych ffordd well, yna cyflwynwch honno. Os nad oes gennych ffordd well, yna gadewch i ni bleidleisio dros y Bil hwn.

Thank you, and I’m pleased to contribute to this debate, having many constituents here today. The day that school photos come home is an annual highlight for every parent—as I’m sure you can imagine—who hand them out with pride around the family so everyone can compare the children to how they were a year ago and remark upon how much they’ve grown. So, imagine if your children’s picture comes home with a post-it note attached that reads ‘ASD’. That stands for autism spectrum disorder. Nothing wrong with the pictures; two beautiful children smiling for the camera, but accompanied by a label that says your school sees your children as autism ‘sufferers’, not promising athletes, budding artists, talented mathematicians, but children with autism. Imagine if this wasn’t the first time it had happened. In fact, it was the third, and it happened to a Port Talbot constituent of mine just a week ago.

We need to start from this kind of experience, from a realisation that when even our schools can casually stigmatise the children they are meant to be teaching, then this Assembly needs to take the lead in changing society’s attitudes so that people with autism are seen in the same complex way as we all regard one another. Before and since this debate was tabled, I’ve had not only e-mails in my inbox, but I’ve met people who have come into my office crying about their situations. During the election—Julie James will remember this, being on the panel with me—a woman said during that debate—and it will always stay with me—’I am more stressed fighting the system than I am dealing with my son and his issues every day of the week.’ In one e-mail I had from somebody else:

‘After diagnosis at four, I was told nothing could be done for autism. This is a cruel lie. There is no cure, but there are many therapies that are passed over by mainstream services.’

Another said, and I quote:

‘Our son was seven. We contacted our GP, as we were concerned he could be on the spectrum. We were met with the words, “Are you sure he’s not just a little shit? Many children are just little shits.” Obviously, we left that meeting shocked.’

Another:

‘Our practice manager assumed there were very few autistic patients. In fact, there is a similar number to dementia patients, whose literature was plastered all over the waiting rooms.’

Lastly:

‘We want him to fulfil his dream of becoming a train driver, but support to children with autism is patchy at best. Our experience should not be the norm, and currently it is. Our son wants to work when an adult. We fear, without support now, he will not be able to.’

Research from the National Autistic Society found that only two children in five are receiving all the support outlined in their statement. So, any legislation should look to deal with this problem, too. There is an additional learning needs Bill on the way, but Plaid Cymru believes this may fall short of what is required, because it offers little or no support for adults with autism while making no distinction between children with Asperger’s, who are often high academic achievers, and others on the autism spectrum. Plaid Cymru believes that any new legislation should protect and promote the rights of autistic people in Wales, their families and their carers. So, we will be supporting this motion, as a way of reminding the Welsh Government of our manifesto commitment to legislate in this area, and I would say that has to come in the form of a Bill.

Lee Waters has made many interventions here today, and what I would like to say to him is this could be an exemplar, a template, for other conditions. It does not need to be confined to autism. We have the powers here in Wales to make legislation work. If strategies are not delivering on the grounds for the people who need it, it is our duty to look and to see how we can make that situation better for them on the ground. If we have statutory legislation that will hold people to account, then they will have to act and we will have to hold them to account. So please don’t rule it out now before we’ve even got to that point in the discussion. I’ll take an intervention.

Diolch yn fawr, ac rwy’n falch o gyfrannu at y ddadl hon, gan fod llawer o fy etholwyr yma heddiw. Mae’r diwrnod y mae lluniau ysgol yn dod adref yn uchafbwynt blynyddol i bob rhiant—fel y gallwch ddychmygu, rwy’n siŵr—sy’n eu rhannu gyda balchder i’w teulu fel y gall pawb gymharu’r plant â sut roeddent flwyddyn yn ôl a sylwi cymaint y maent wedi tyfu. Felly, dychmygwch lun eich plant yn dod adref gyda nodyn ‘post-it’ arno’n dweud ‘ASD’, sy’n golygu anhwylderau ar y sbectrwm awtistig. Nid oes dim o’i le ar y lluniau; dau blentyn hardd yn gwenu ar gyfer y camera, ond gyda label wedi’i gysylltu wrtho sy’n dweud bod eich ysgol yn gweld eich plant fel ‘dioddefwyr’ awtistiaeth, nid athletwyr addawol, egin arlunwyr, mathemategwyr talentog, ond plant ag awtistiaeth. Dychmygwch nad dyna oedd y tro cyntaf i hyn ddigwydd. Mewn gwirionedd, dyna’r trydydd tro, a digwyddodd i un o fy etholwyr ym Mhort Talbot wythnos yn ôl.

Mae angen i ni gychwyn o’r math hwn o brofiad, a’r sylweddoliad y gall hyd yn oed ein hysgolion fynd ati’n ddidaro i stigmateiddio’r plant y maent i fod i’w haddysgu, yna mae angen i’r Cynulliad hwn gymryd yr awenau a newid agweddau cymdeithas fel bod pobl ag awtistiaeth yn cael eu gweld yn yr un ffordd gymhleth ag y mae pawb ohonom yn gweld ein gilydd. Cyn ac ers i’r ddadl hon gael ei chyflwyno, cefais negeseuon e-bost, ac rwyf hefyd wedi cyfarfod â phobl a ddaeth i fy swyddfa’n crio am eu sefyllfaoedd. Yn ystod yr etholiad—bydd Julie James yn cofio hyn gan ei bod ar y panel gyda mi—dywedodd un fenyw yn ystod y ddadl honno—a bydd hyn bob amser yn aros gyda mi—’rwyf o dan fwy o straen yn ymladd y system nag wyf fi yn delio gyda fy mab a’i broblemau bob diwrnod o’r wythnos.’ Mewn e-bost a gefais gan rywun arall, mae’n dweud:

Ar ôl cael diagnosis yn bedair blwydd oed, dywedwyd wrthyf nad oedd posibl gwneud dim ynglŷn ag awtistiaeth. Mae hwn yn gelwydd creulon. Nid oes gwellhad, ond mae yna lawer o therapïau sy’n cael eu hanwybyddu gan wasanaethau prif ffrwd.

Dywedodd un arall, ac rwy’n dyfynnu:

Roedd ein mab yn saith. Fe wnaethom gysylltu â’n meddyg teulu, gan ein bod yn bryderus y gallai fod ar y sbectrwm. Cawsom yr ymateb, "A ydych yn sicr nad yw ond yn shit bach? Mae llawer o blant yn shits bach." Yn amlwg, gadawsom y cyfarfod hwnnw wedi ein synnu.

Mae un arall yn dweud:

Roedd ein rheolwr practis yn tybio nad oedd ond ychydig iawn o gleifion awtistig. Mewn gwirionedd, mae yna nifer debyg i nifer y cleifion dementia, ac roedd gwybodaeth am ddementia wedi’i blastro dros waliau’r ystafelloedd aros.

Yn olaf:

Rydym am iddo wireddu ei freuddwyd o fod yn yrrwr trên, ond mae cymorth i blant ag awtistiaeth yn anghyson ar y gorau. Ni ddylai ein profiad ni fod yn norm, a dyna yw ar hyn o bryd. Mae ein mab eisiau gweithio pan fydd yn oedolyn. Heb gymorth yn awr, ofnwn na fydd yn gallu gwneud hynny.

Canfu ymchwil gan y Gymdeithas Genedlaethol Awtistiaeth mai dau blentyn yn unig o bob pump sy’n cael yr holl gymorth a amlinellwyd yn eu datganiad. Felly, dylai unrhyw ddeddfwriaeth geisio mynd i’r afael â’r broblem hon hefyd. Mae Bil anghenion dysgu ychwanegol ar y ffordd, ond mae Plaid Cymru’n credu y gallai hwn fod yn brin o’r hyn sydd ei angen am nad yw’n cynnig fawr ddim cymorth, os o gwbl, i oedolion ag awtistiaeth ac nid yw’n gwahaniaethu rhwng plant â syndrom Asperger, sy’n aml yn cyflawni llawer yn academaidd, ac eraill ar y sbectrwm awtistig. Mae Plaid Cymru’n credu y dylai unrhyw ddeddfwriaeth newydd ddiogelu a hyrwyddo hawliau pobl awtistig yng Nghymru, eu teuluoedd a’u gofalwyr. Felly, byddwn yn cefnogi’r cynnig hwn, fel ffordd o atgoffa Llywodraeth Cymru o’n hymrwymiad maniffesto i ddeddfu yn y maes hwn, a byddwn yn dweud bod rhaid i hynny ddod ar ffurf Bil.

Mae Lee Waters wedi gwneud llawer o ymyriadau yma heddiw, a’r hyn yr hoffwn ei ddweud wrtho yw y gallai hyn fod yn batrwm, yn dempled, ar gyfer cyflyrau eraill. Nid oes angen ei gyfyngu i awtistiaeth. Mae gennym y pwerau yma yng Nghymru i sicrhau bod deddfu’n gweithio. Os nad yw strategaethau’n cyflawni ar gyfer y bobl sydd eu hangen, mae’n ddyletswydd arnom i edrych a gweld sut y gallwn wneud y sefyllfa honno’n well iddynt ar lawr gwlad. Os oes gennym ddeddfwriaeth statudol a fydd yn dwyn pobl i gyfrif, yna bydd yn rhaid iddynt weithredu a bydd yn rhaid i ni eu dwyn i gyfrif. Felly, os gwelwch yn dda, peidiwch â’i ddiystyru yn awr cyn i ni gyrraedd y pwynt hwnnw yn y drafodaeth hyd yn oed. Fe gymeraf ymyriad.

In that case, how many other conditions are you planning to introduce legislation for?

Os felly, faint o gyflyrau eraill y bwriadwch gyflwyno deddfwriaeth ar eu cyfer?

Like I said, we can look at other conditions down the line. I seriously don’t think we should rule it out because there are other conditions that would need to be potentially legislated for. I sat on the Children, Young People and Education Committee when we took out the additional learning needs section of that particular legislation, and it only dealt with people in the education system. Autism is a far wider debate than education alone, and so that is why I and others on this side of the benches will be supporting this motion today.

Fel y dywedais, gallwn edrych ar gyflyrau eraill yn nes ymlaen. O ddifrif, nid wyf yn credu y dylem ei ddiystyru oherwydd bod cyflyrau eraill y byddai angen deddfu ar eu cyfer o bosibl. Roeddwn yn aelod o’r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg pan dynnwyd yr adran anghenion dysgu ychwanegol o’r ddeddfwriaeth benodol honno, ac nid oedd ond yn ymdrin â phobl yn y system addysg. Mae awtistiaeth yn ddadl ehangach o lawer nag addysg yn unig, ac felly dyna pam y byddaf fi ac eraill ar yr ochr hon i’r meinciau yn cefnogi’r cynnig hwn heddiw.

Thank you, Dirprwy Lywydd. I’ll be very brief, and thank you for taking me to speak. I’ve worked as a teacher, and I did work as a teacher for 23 years. So, I’ve done the job at the sharp end, and latterly I taught many, many children with this condition who were simply let down by the system. I saw the frustrations of families, I saw and experienced how badly these children were treated, and an Act is needed. What I’ll say is that if this vote is not unanimous, then there are Members in this Chamber who should hold their heads in shame.

Diolch i chi, Ddirprwy Lywydd. Byddaf yn gryno iawn, a diolch i chi am adael i mi siarad. Rwyf wedi gweithio fel athro, a bûm yn gweithio fel athro am 23 blynedd. Felly, rwyf wedi gwneud y gwaith yn y rheng flaen, ac yn fwy diweddar bûm yn dysgu llawer iawn o blant â’r cyflwr hwn a oedd wedi cael cam gan y system. Gwelais rwystredigaethau teuluoedd, gwelais a phrofais pa mor wael y cafodd y plant hyn eu trin, ac mae angen Deddf. Yr hyn a ddywedaf yw, os nad yw’r bleidlais hon yn unfrydol, mae yna Aelodau yn y Siambr hon y dylai fod cywilydd arnynt.

Thank you. I call on the Minister for Social Services and Public Health, Rebecca Evans.

Diolch. Galwaf ar y Gweinidog Iechyd y Cyhoedd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Rebecca Evans.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I’m very pleased to have this opportunity today to set out how the Welsh Government is working to improve the lives of children and adults with autism and their families in Wales. But before I do that, on a personal note, I’ll remind Members that before I came into politics I worked in the autism sector, so I understand the issues that people with autism face, and their families, and I’ve worked closely with people with autism for years. So, please believe that at heart we have genuinely the best interests of people affected by autism. How we address those needs is the matter that we will be debating.

We’ve put in place new legislative and policy levers in order to innovate and secure real advances in services and support, and these advances must be given the time and the chance to work. The Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 will transform the way that we meet the needs of all people with care and support needs, including people with autism and their carers. It places right at the heart the individual in terms of the decisions about their own care and support, and it gives them the power over defining the outcomes that they want to achieve. It aims to meet the person’s need, not their diagnosis. However, the Act did only come into force in April of this year, and we are having early excellent feedback from stakeholders and individuals and practitioners, and we do need to give that Act the time to bed in.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy’n falch iawn o gael y cyfle hwn heddiw i amlinellu sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i wella bywydau plant ac oedolion sydd ag awtistiaeth a’u teuluoedd yng Nghymru. Ond cyn i mi wneud hynny, ar nodyn personol, rwyf am atgoffa’r Aelodau fy mod yn arfer gweithio yn y sector awtistiaeth cyn i mi ddod i fyd gwleidyddiaeth, felly rwy’n deall y problemau y mae pobl ag awtistiaeth, a’u teuluoedd, yn eu hwynebu, ac rwyf wedi gweithio’n agos gyda phobl sydd ag awtistiaeth ers blynyddoedd. Felly, os gwelwch yn dda, credwch fod lles pobl yr effeithir arnynt gan awtistiaeth yn agos at ein calonnau. Sut yr awn i’r afael â’r anghenion hynny yw’r mater y byddwn yn ei drafod.

Rydym wedi sefydlu ysgogiadau deddfwriaethol ac ysgogiadau polisi newydd er mwyn torri tir newydd a sicrhau datblygiadau gwirioneddol mewn perthynas â gwasanaethau a chymorth, ac mae’n rhaid i’r datblygiadau hyn gael amser a chyfle i weithio. Bydd Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 yn gweddnewid y ffordd rydym yn ateb anghenion yr holl bobl sydd ag anghenion gofal a chymorth, gan gynnwys pobl ag awtistiaeth a’u gofalwyr. Mae’n gosod yr unigolyn yn y canol o ran y penderfyniadau sy’n ymwneud â’u gofal a’u cymorth, ac mae’n rhoi pŵer iddynt ddiffinio’r canlyniadau y maent am eu cyflawni. Ei hamcan yw diwallu anghenion unigolion, nid eu diagnosis. Fodd bynnag, ym mis Ebrill eleni yn unig y daeth y Ddeddf i rym, ac rydym yn derbyn adborth cynnar ardderchog gan randdeiliaid ac unigolion ac ymarferwyr, ac mae angen i ni roi’r amser i’r Ddeddf honno ymsefydlu.

Will you take an intervention? Will you commit, if that Act has not worked, to bring forward an autism Act?

A wnewch chi dderbyn ymyriad? A wnewch chi ymrwymo, os na fydd y Ddeddf honno wedi gweithio, i gyflwyno Deddf awtistiaeth?

Well, this is where we’re heading, Mike, over the course of the speech.

So, indeed this Act does put a special focus on autism. It puts a joint duty on health boards and local authorities to undertake the population needs assessment and to report on this by March of 2017. Autism and learning disabilities are identified as core themes of that work, and the assessment must identify the range and level of preventative services required to meet the needs of people with autism and learning disabilities in those areas. Staying with legislation, we’re also delivering an ambitious additional learning needs transformation programme. The forthcoming additional learning needs and education tribunal Bill, which forms part of this wider programme, is expected to be introduced into the Assembly before Christmas and will take into account the needs of children and young people on the autism spectrum. The programme will address key issues that have been raised with us by parents, such as the need for learners and their parents to be at the centre of decisions and at the centre of the support and planning process, and the importance of skilled and confident professionals with greater multi-agency collaboration. But we’re not waiting for the legislation to reach the statute book to begin this transformation process. It’s already well under way and it is having an impact on the ground.

In terms of our policy levers, we were the first country to publish an autism strategy in 2008 and we’ve recently consulted on the draft refreshed action plan, which addresses the priorities for action that have been identified by stakeholders. These priorities include raising awareness, improving access to diagnosis, addressing unmet needs and a renewed focus on supportive education and employment. There were 76 responses to the consultation on the action plan, and the feedback that we’ve received indicates that there is widespread support for our approach. I’ll be publishing that refreshed action plan in November and this will be accompanied by a delivery plan to monitor implementation and to measure the progress that we’re making.

We’re already taking important practical steps to deliver on our commitments to improve the lives of people with autism. In April of this year, we commenced the roll-out of the new national integrated autism service, and this service marks a turning point in the way that care and support is delivered to people with autism. This too must be given the chance to bed in and have an impact.

Wel, dyna ble rydym yn anelu, Mike, yn ystod yr araith.

Felly, yn wir, mae’r Ddeddf hon yn rhoi ffocws arbennig ar awtistiaeth. Mae’n gosod dyletswydd ar y cyd i fyrddau iechyd ac awdurdodau lleol gyflawni’r asesiad o anghenion y boblogaeth ac i lunio adroddiad arno erbyn mis Mawrth 2017. Nodir awtistiaeth ac anableddau dysgu fel themâu craidd i’r gwaith hwnnw, a rhaid i’r asesiad nodi’r ystod a’r lefel o wasanaethau ataliol sydd eu hangen i ateb anghenion pobl ag awtistiaeth ac anableddau dysgu yn yr ardaloedd hynny. Gan aros gyda deddfwriaeth, rydym hefyd yn cyflwyno rhaglen uchelgeisiol ar gyfer trawsnewid anghenion dysgu ychwanegol. Mae disgwyl y bydd y Bil anghenion dysgu ychwanegol a’r tribiwnlys addysg sydd ar y gweill, ac sy’n ffurfio rhan o’r rhaglen ehangach hon, yn cael ei gyflwyno i’r Cynulliad cyn y Nadolig a bydd yn ystyried anghenion plant a phobl ifanc ar y sbectrwm awtistig. Bydd y rhaglen yn mynd i’r afael â materion allweddol y mae rhieni wedi eu dwyn i’n sylw, megis yr angen i ddysgwyr a’u rhieni fod yn y canol wrth wneud penderfyniadau ac yn y canol yn y broses gefnogi a chynllunio, a phwysigrwydd gweithwyr proffesiynol medrus a hyderus gyda rhagor o gydweithredu amlasiantaethol. Ond nid ydym yn aros i’r ddeddfwriaeth gyrraedd y llyfr statud cyn dechrau’r broses hon o drawsnewid. Mae’r gwaith yn mynd rhagddo’n dda eisoes ac mae’n cael effaith ar lawr gwlad.

O ran ein hysgogiadau polisi, ni oedd y wlad gyntaf i gyhoeddi strategaeth awtistiaeth yn 2008 ac rydym wedi ymgynghori’n ddiweddar ar y cynllun gweithredu drafft ar ei newydd wedd, sy’n mynd i’r afael â’r blaenoriaethau ar gyfer gweithredu a nodwyd gan randdeiliaid. Mae’r blaenoriaethau hyn yn cynnwys codi ymwybyddiaeth, gwella mynediad at ddiagnosis, mynd i’r afael ag anghenion nad ydynt wedi’u diwallu a ffocws newydd ar addysg a chyflogaeth gefnogol. Cafwyd 76 o ymatebion i’r ymgynghoriad ar y cynllun gweithredu, ac mae’r adborth a ddaeth i law yn dangos bod cefnogaeth eang i’n dull gweithredu. Byddaf yn cyhoeddi’r diweddariad o’r cynllun gweithredu ym mis Tachwedd gyda chynllun cyflawni i fonitro’i weithrediad ac i fesur y cynnydd rydym yn ei wneud.

Rydym eisoes yn rhoi camau ymarferol pwysig ar waith i gyflawni ein hymrwymiadau i wella bywydau pobl ag awtistiaeth. Ym mis Ebrill eleni, cychwynasom ar y broses o gyflwyno gwasanaeth awtistiaeth integredig cenedlaethol newydd, ac mae’r gwasanaeth hwn yn drobwynt yn y ffordd y mae gofal a chymorth yn cael eu darparu i bobl ag awtistiaeth. Mae’n rhaid rhoi cyfle i’r gwasanaeth hwn ymsefydlu a chael effaith hefyd.

I’m grateful to the Minister. I find it hard to reconcile what she’s telling the Chamber today with what the First Minister told me on 28 June, when I specifically asked him about an autism Act and he replied as follows, and I quote:

‘ that is being considered at present…in terms of seeing in what way we can develop legislation on autism, and particularly whether we can ensure that the action plan can be strengthened through being placed on a statutory basis ultimately.’

She only pins her hopes on the action plan. The First Minister told me they were looking at legislation. Why can’t you accept the motion today?

Rwy’n ddiolchgar i’r Gweinidog. Rwy’n ei chael hi’n anodd cysoni’r hyn y mae’n ei ddweud wrth y Siambr heddiw â’r hyn a ddywedodd y Prif Weinidog wrthyf ar 28 Mehefin, pan ofynnais iddo’n benodol am Ddeddf awtistiaeth ac atebodd fod hynny, ac rwy’n dyfynnu:

‘[y]n cael ei ystyried ar hyn o bryd... ynglŷn â gweld ym mha ffordd y gallwn ni ddatblygu deddfwriaeth ar awtistiaeth, yn enwedig a oes yna fodd sicrhau bod y cynllun gweithredol yn cael ei gryfhau trwy ddod yn statudol yn y pen draw.’

Mae hi’n canolbwyntio ei gobeithion ar y cynllun gweithredu yn unig. Dywedodd y Prif Weinidog wrthyf eu bod yn edrych ar ddeddfwriaeth. Pam na allwch chi dderbyn y cynnig heddiw?

There’s no difference in terms of what the First Minister said and what I’m telling you today. The point is, and what I’m illustrating to you is, the legislative and policy levers that we’ve put in place must be given a chance to bed in before we can take a decision on whether or not legislation must be introduced to fill in any gaps that there are. So, today, we’re not being asked to vote on whether we have the needs of people with autism at heart, we’re not being asked to vote on what initiatives we want to bring forward to improve the lives of people with autism and their families; we’re being asked to tie our hands and commit to legislation within this Assembly, and we’re not at that point at the moment, because we don’t know yet what impact these initiatives that we’ve talked about will have.

The service that I’ve just described is backed by £6 million of Welsh Government investment over three years and this will be delivered through our regional partnership boards, which are formed under the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014, to ensure collaborative and integrated working across health boards, local authorities and the third sector. The service will see new specialist teams in every region, providing adult diagnosis, support in the community and advice and information for adults with autism and for their parents and carers. This service will provide tailored training for professional groups. There’ll be preventative support for adults with autism to help them maintain independence and avoid the need for more intensive support.

This all-age service supports the improvements we’re delivering in children’s diagnosis, treatment and support services through the ‘Together for Children and Young People’ programme, which, again, is supported by £2 million of funding a year. The programme has a specific work stream devoted to improving neurodevelopmental conditions, with health boards working together to develop and agree a national high-level diagnostic pathway to ensure consistent provision for young people with autism and attention deficit hyperactivity disorder.

To support our transformational approach in education and in response to feedback that we’ve had from parents, we’ve also developed new autism resources for schools. Earlier this year, we launched the Learning with Autism primary schools programme, a resource and toolkit for the whole school community, including teachers, support staff and children. This programme includes the autism superhero award for pupils, rewarding them for becoming autism aware. The Learning with Autism primary school programme is now being delivered across primary schools in Wales and, to build on its success, similar tailored early years and secondary school programmes are also in development. So, as you can see, at the beginning of this Assembly term, we are embarking on a new chapter in the development and delivery of support for people with autism and their families and carers.

Members will be aware that we have made a future commitment to consider the need for autism legislation if, in the years to come, there remains significant gaps in services and support that can only be addressed through new legislation alone.

Nid oes gwahaniaeth rhwng yr hyn a ddywedodd y Prif Weinidog a’r hyn rwy’n ei ddweud wrthych heddiw. Y pwynt yw, a’r hyn rwy’n ei ddweud wrthych yw bod yn rhaid rhoi cyfle i’r ysgogiadau deddfwriaethol a’r ysgogiadau polisi rydym wedi eu rhoi ar waith ymsefydlu cyn y gallwn benderfynu a oes angen cyflwyno deddfwriaeth i lenwi unrhyw fylchau sy’n bodoli. Felly, heddiw, ni ofynnir i ni bleidleisio ynglŷn ag a yw anghenion pobl ag awtistiaeth yn agos at ein calonnau, ni ofynnir i ni bleidleisio ar ba fentrau rydym am eu cyflwyno i wella bywydau pobl ag awtistiaeth a’u teuluoedd; yr hyn y gofynnir i ni ei wneud yw clymu ein dwylo ac ymrwymo i ddeddfwriaeth yn y Cynulliad hwn, ac nid ydym wedi cyrraedd y pwynt hwnnw ar hyn o bryd, gan nad ydym yn gwybod eto pa effaith y bydd y mentrau hyn rydym wedi sôn amdanynt yn ei chael.

Cefnogir y gwasanaeth rwyf newydd ei ddisgrifio gan £6 miliwn o fuddsoddiad gan Lywodraeth Cymru dros dair blynedd a bydd yn cael ei ddarparu drwy ein byrddau partneriaeth rhanbarthol, a ffurfir o dan Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, i sicrhau gwaith cydweithredol ac integredig ar draws byrddau iechyd, awdurdodau lleol a’r trydydd sector. Bydd y gwasanaeth yn sicrhau bod timau arbenigol newydd ym mhob rhanbarth, yn darparu diagnosis ar gyfer oedolion, cymorth yn y gymuned a chyngor a gwybodaeth ar gyfer oedolion ag awtistiaeth yn ogystal â’u rhieni a’u gofalwyr. Bydd y gwasanaeth hwn yn darparu hyfforddiant wedi’i deilwra ar gyfer grwpiau proffesiynol. Bydd cymorth ataliol ar gael ar gyfer oedolion ag awtistiaeth i’w helpu i aros yn annibynnol ac osgoi’r angen am gymorth mwy dwys.

Mae’r gwasanaeth hwn ar gyfer pobl o bob oed yn cefnogi’r gwelliannau rydym yn eu cyflawni ym maes diagnosis, triniaeth a gwasanaethau cymorth i blant drwy’r rhaglen ‘Law yn Llaw Dros Blant a Phobl Ifanc’, a gefnogir, unwaith eto, gan £2 filiwn o gyllid bob blwyddyn. Mae gan y rhaglen ffrwd waith benodol wedi’i neilltuo ar gyfer gwella cyflyrau niwroddatblygiadol, gyda byrddau iechyd yn gweithio gyda’i gilydd i ddatblygu a chytuno ar lwybr diagnostig lefel uchel cenedlaethol i sicrhau darpariaeth gyson ar gyfer pobl ifanc ag awtistiaeth ac anhwylder diffyg canolbwyntio a gorfywiogrwydd.

I gefnogi ein dull gweddnewidiol ym maes addysg ac mewn ymateb i adborth a gawsom gan rieni, rydym hefyd wedi datblygu adnoddau awtistiaeth newydd ar gyfer ysgolion. Yn gynharach eleni, lansiwyd y rhaglen Dysgu gydag Awtistiaeth ar gyfer ysgolion cynradd, adnodd a phecyn cymorth ar gyfer cymuned yr ysgol gyfan, gan gynnwys athrawon, staff cymorth a phlant. Mae’r rhaglen hon yn cynnwys gwobr archarwr awtistiaeth i’r disgyblion, sy’n eu gwobrwyo am eu hymwybyddiaeth o awtistiaeth. Mae’r rhaglen Dysgu gydag Awtistiaeth ar gyfer ysgolion cynradd bellach yn cael ei chyflwyno mewn ysgolion cynradd ledled Cymru, ac i adeiladu ar ei llwyddiant, mae rhaglenni ysgol tebyg wedi’u teilwra ar gyfer y blynyddoedd cynnar ac ysgolion uwchradd yn cael eu datblygu hefyd. Felly, fel y gwelwch, ar ddechrau’r tymor Cynulliad hwn, rydym yn dechrau ar bennod newydd yn natblygiad a darpariaeth cymorth i bobl ag awtistiaeth a’u teuluoedd a’u gofalwyr.

Bydd yr Aelodau’n ymwybodol ein bod wedi gwneud ymrwymiad ar gyfer y dyfodol i ystyried yr angen am ddeddfwriaeth awtistiaeth os bydd bylchau sylweddol yn y gwasanaethau a’r cymorth yn parhau yn y blynyddoedd i ddod, ac mai’r unig ffordd i fynd i’r afael â hwy fydd drwy ddeddfwriaeth newydd.

Will you take an intervention? I’m grateful to you for taking an intervention. When you say ‘in the years to come’, how long does that mean?

A wnewch chi dderbyn ymyriad? Rwy’n ddiolchgar i chi am dderbyn ymyriad. Pan ddywedwch ‘yn y blynyddoedd i ddod’, pa mor hir yw hynny?

I’d certainly like to give the legislation and the new integrated autism service, which, as I say, only came into force in April of this year, a chance to bed in. But, I think, what is really important is that I met recently with NAS Cymru and I’ve asked them to work through their draft Bill, which I assume is the same as your draft Bill, with my officials, identifying areas that they believe cannot be met already through the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014, the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 or the policy direction that I’ve set out for you in the debate today, and I look forward to receiving the results of that work to understand where there are gaps in what your Bill would like to achieve as compared to the legislation and the policy that already exist. That piece of work with the National Autistic Society is ongoing at the moment. I do think, to conclude, that there is now a need to give the new legislation and policies the time to be delivered, time to bed in and to demonstrate their effect, before we can decide whether there is a need to introduce another piece of legislation.

Yn sicr, hoffwn roi cyfle i’r ddeddfwriaeth a’r gwasanaeth awtistiaeth integredig newydd ymsefydlu, gwasanaeth a ddaeth i rym mor ddiweddar â mis Ebrill eleni, fel rwy’n dweud. Ond rwy’n credu mai’r hyn sy’n bwysig iawn yw fy mod wedi cyfarfod yn ddiweddar â Chymdeithas Genedlaethol Awtistiaeth Cymru ac wedi gofyn iddynt ddarllen drwy eu Bil drafft, sydd, rwy’n tybio, yr un peth â’ch Bil drafft chi, gyda fy swyddogion, gan nodi meysydd nad ydynt yn credu y gellir ymdrin â hwy eisoes drwy Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 neu’r cyfeiriad polisi a ddisgrifiais i chi yn y ddadl heddiw, ac rwy’n edrych ymlaen at gael canlyniadau’r gwaith hwnnw er mwyn deall ble mae bylchau yn yr hyn y byddai eich Bil yn dymuno ei gyflawni o gymharu â’r ddeddfwriaeth a’r polisi sydd eisoes yn bodoli. Mae’r gwaith hwnnw gyda’r Gymdeithas Genedlaethol Awtistiaeth ar y gweill ar hyn o bryd. Rwy’n credu, i gloi, fod angen rhoi amser yn awr i’r ddeddfwriaeth a’r polisïau newydd gyflawni eu hamcanion, amser iddynt ymsefydlu ac i ddangos eu heffaith, cyn y gallwn benderfynu a oes angen cyflwyno deddfwriaeth arall.

Thank you very much. I call on Angela Burns to reply to the debate.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Angela Burns i ymateb i’r ddadl.

Thank you, Deputy Presiding Officer. Minister, we’re always waiting. More importantly, these people are always waiting. Nobody ever comes and sits in this Chamber at this time of night and listens to us talk about anything. But these people have, because it really is up close and personal for them. And the reason why we brought this motion today was we thought this was like a little nudge, just to get you over the precipice, because we know you’re trying to do some really good things on additional learning needs. We know that Plaid Cymru had this in their manifesto. We know the Liberal Democrats had it in their manifesto, UKIP are behind it and it was in the Welsh Conservative manifesto. We know that the Minister for the additional learning needs legislation said, and I quote,

‘We need to ensure that an autism Act appears on the legislative programme of the next Government, and we do need to ensure that the legislation has teeth and delivers for people and families in Wales.’

I also know that the First Minister in response to Andrew R.T. Davies said,

‘it is something we are actively considering. I’m not saying we will simply replicate what happened in Westminster. I believe it needs consideration separately from other legislation, but, certainly, it is something that we’re willing to discuss with other parties in order to ensure that the services we have for autism are the best they can be.’

My party has had no such discussions, no such offers of discussions, to talk about how we can improve autism services for people with that condition in Wales. We’ve talked about this for so long, and I think that Suzy Davies put it in a nutshell—when and what’s the timescale? And if I could just turn for one moment to Lee Waters, because you’ve asked the same question three times. Bethan gave you a very good response and I’m going to add to it: no-one else is asking, and the sheer scale of the issue with autism is phenomenal here in Wales. It is a massive, massive problem. And let’s be clear, as Bethan said, if we can get something that work for autism, it is going to help every other neurological condition. And I’m going to end—because I know I’ve got very little time—on a story about two young men. I know both of them very well. One cannot make a cup of tea without having to follow the signs stuck on the cupboard. The other one went to university and got a first, but he is now working in a fast-food joint on a part-time basis, because as soon as he mentions the fact that he is autistic, people turn away from him. Because what we don’t do, none of us, and none of our society, is value the way, value the different, special, magical, incredible way that an autistic person looks at our world. Because, my goodness, our world can be looked at in a great many different ways. And we’ve got the chance to help them, and I would implore you, Minister, to reconsider this, and I promise you, and I put the Welsh Government on notice, Deputy Presiding Officer, we will be here in six months’ time, in 12 months’ time and in 18 months’ time to make sure that this eventually happens.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Weinidog, rydym bob amser yn aros. Yn bwysicach, mae’r bobl hyn bob amser yn aros. Nid oes neb byth yn dod i eistedd yn y Siambr hon ar yr adeg hon o’r nos a gwrando arnom yn siarad am unrhyw beth. Ond mae’r bobl hyn wedi gwneud hynny oherwydd ei fod o ddifrif yn fater personol iddynt ac un sy’n agos at eu calonnau. A’r rheswm pam ein bod wedi cyflwyno’r cynnig hwn heddiw yw oherwydd ein bod yn credu ei fod yn hwb bach i’ch gwthio dros yr ochr, oherwydd fe wyddom eich bod yn ceisio gwneud pethau da iawn mewn perthynas ag anghenion dysgu ychwanegol. Gwyddom fod hyn ym maniffesto Plaid Cymru. Gwyddom ei fod ym maniffesto’r Democratiaid Rhyddfrydol, mae UKIP o’i blaid ac roedd ym maniffesto’r Ceidwadwyr Cymreig. Gwyddom fod y Gweinidog dros y ddeddfwriaeth anghenion dysgu ychwanegol wedi dweud, ac rwy’n dyfynnu,

‘Mae angen i ni sicrhau bod Deddf awtistiaeth yn ymddangos ar raglen ddeddfwriaethol y Llywodraeth nesaf, ac mae angen i ni sicrhau bod dannedd gan y ddeddfwriaeth honno a’i bod yn cyflawni ar gyfer pobl a theuluoedd ledled Cymru.’ 

Rwyf hefyd yn gwybod fod y Prif Weinidog wedi dweud, mewn ymateb i Andrew R.T. Davies,

‘mae’n rhywbeth yr ydym ni’n rhoi ystyriaeth ymarferol iddo. Nid wyf yn dweud y byddwn yn ailadrodd yr hyn a ddigwyddodd yn San Steffan. Rwy’n credu bod angen ei ystyried ar wahân i ddeddfwriaeth arall, ond, yn sicr, mae’n rhywbeth yr ydym ni’n barod i’w drafod gyda phleidiau eraill er mwyn sicrhau bod y gwasanaethau sydd gennym ar gyfer awtistiaeth y gorau y gallant fod.’

Nid yw fy mhlaid wedi cael unrhyw drafodaethau o’r fath, na chynigion am drafodaethau o’r fath, i siarad ynglŷn â sut y gallwn wella gwasanaethau awtistiaeth ar gyfer pobl sydd â’r cyflwr yng Nghymru. Rydym wedi siarad am hyn ers cyhyd, a chredaf fod Suzy Davies wedi crisialu’r peth—pa bryd a beth yw’r amserlen? Ac os caf droi at Lee Waters am eiliad, oherwydd fe ofynnoch yr un cwestiwn dair gwaith. Rhoddodd Bethan ymateb da iawn i chi ac rwyf am ychwanegu ato: nid oes neb arall yn gofyn, ac mae maint y broblem gydag awtistiaeth yn aruthrol yma yng Nghymru. Mae’n broblem enfawr iawn. A gadewch i ni fod yn glir, fel y dywedodd Bethan, os gallwn gael rhywbeth sy’n gweithio ar gyfer awtistiaeth, bydd hwnnw o gymorth i bob cyflwr niwrolegol arall. Ac rwyf am gloi—oherwydd gwn mai ychydig iawn o amser sydd gennyf—gyda stori am ddau ddyn ifanc. Rwy’n adnabod y ddau ohonynt yn dda iawn. Ni all un ohonynt wneud paned o de heb orfod dilyn yr arwyddion sydd wedi’u gosod ar y cwpwrdd. Aeth y llall i’r brifysgol a chafodd radd dosbarth cyntaf, ond mae bellach yn gweithio’n rhan-amser mewn siop bwyd brys, oherwydd, cyn gynted ag y mae’n crybwyll y ffaith ei fod yn awtistig, mae pobl yn troi eu cefnau arno. Oherwydd yr hyn nad oes neb ohonom yn ei wneud, neb ohonom, na neb yn ein cymdeithas, yw gwerthfawrogi’r ffordd wahanol, arbennig, hudol, anhygoel y mae unigolyn awtistig yn edrych ar ein byd. Oherwydd, mawredd mawr, gellir edrych ar ein byd mewn llawer iawn o wahanol ffyrdd. Ac mae gennym gyfle i’w helpu, a charwn erfyn arnoch, Weinidog, i ailystyried hyn, ac rwy’n addo i chi, ac yn rhybuddio Llywodraeth Cymru, Ddirprwy Lywydd, y byddwn yma ymhen chwe mis, ymhen 12 mis ac ymhen 18 mis i sicrhau bod hyn yn digwydd yn y pen draw.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Object. Thank you. Therefore, we defer voting under this item until voting time.

Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gwrthwynebiad. Diolch. Felly, gohiriwn y pleidleisio o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

It has been agreed that voting time will take place before the short debate. Unless three Members wish for the bell to be rung, I intend to proceed directly to voting time. Okay. Thank you.

Cytunwyd y bydd y cyfnod pleidleisio yn digwydd cyn y ddadl fer. Oni bai fod tri Aelod yn dymuno i mi ganu’r gloch, rwy’n bwriadu symud yn syth at y cyfnod pleidleisio. Iawn. Diolch.

7. 6. Cyfnod Pleidleisio
7. 6. Voting Time

The first vote is on the individual Members’ debate on active travel, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Lee Waters, Rhun ap Iorwerth, Huw Irranca-Davies and John Griffiths. Open the vote. Close the vote. There voted for the amendment, 50. There was one abstention, therefore that motion is carried.

Mae’r bleidlais gyntaf ar ddadl yr Aelodau unigol ar deithio llesol, a galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Lee Waters, Rhun ap Iorwerth, Huw Irranca-Davies a John Griffiths. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. Pleidleisiodd 50 o blaid y gwelliant. Roedd 1 yn ymatal, felly, derbyniwyd y cynnig.

Derbyniwyd y cynnig: O blaid 50, Yn erbyn 0, Ymatal 1.

Motion agreed: For 50, Against 0, Abstain 1.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6089.

Result of the vote on motion NDM6089.

We move to the vote now on the Plaid Cymru debate on mental health, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. If this proposal is not agreed, we will vote on the amendments tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. Voted for the motion nine, there were five abstentions, 37 against. Therefore, the motion falls.

Symudwn yn awr at y bleidlais ar ddadl Plaid Cymru ar iechyd meddwl, a galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Os na dderbynnir y cynnig hwn, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i’r cynnig. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid y cynnig, 9, 5 yn ymatal, 37 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig.

Gwrthodwyd y cynnig: O blaid 9, Yn erbyn 37, Ymatal 5.

Motion not agreed: For 9, Against 37, Abstain 5.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6115.

Result of the vote on motion NDM6115.

We now go to amendment 1. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. There voted for the amendment 42, no abstentions, nine against. Therefore, amendment 1 is carried.

Symudwn yn awr at welliant 1. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Galwaf am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. Pleidleisiodd 42 o blaid y gwelliant, neb yn ymatal, 9 yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 1.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 42, Yn erbyn 9, Ymatal 0.

Amendment agreed: For 42, Against 9, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 1 i gynnig NDM6115.

Result of the vote on amendment 1 to motion NDM6115.

Cafodd gwelliant 2 ei ddad-dethol.

Amendment 2 deselected.

Amendment 1 is agreed, therefore we go to the motion as amended.

Derbyniwyd gwelliant 1, felly symudwn at y cynnig fel y’i diwygiwyd.

Cynnig NDM6115 fel y’i diwygiwyd

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn gresynu bod y rhagfarn tuag at y rhai sydd â phroblemau iechyd meddwl, neu sydd wedi cael problemau iechyd meddwl, yn parhau, a’r effaith a gaiff hyn ar gyflogaeth, incwm a llesiant y rhai sydd â phroblemau iechyd meddwl.

2. Yn credu y dylai addysg yn ymwneud ag iechyd meddwl ddechrau pan fo disgyblion yn ifanc ac y dylai ysgolion gael yr adnoddau i hyrwyddo llesiant ymysg pob disgybl.

Motion NDM6115 as amended

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Regrets that prejudice towards those who have, or have had, mental health problems continues, and the impact this can have on employment, income and well-being for those with mental health problems.

2. Believes that education about mental health should start at a young age and schools should be equipped to promote well-being amongst all pupils.

3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:

3. Calls on the Welsh Government to:

3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:

a) rhoi terfyn ar weithio digyswllt wrth ddarparu gwasanaethau iechyd meddwl; a

b) gweithio ar draws y sector cyhoeddus i godi ymwybyddiaeth o faterion iechyd meddwl, gan hyrwyddo technegau ataliol, fel therapïau siarad ac ymwybyddiaeth ofalgar.

3. Calls on the Welsh Government to:

a) end silo working in mental health delivery; and

b) work across the public sector to raise awareness of mental health issues, promoting preventative techniques, such as talking therapies and mindfulness.

Open the vote. Close the vote. There voted for the motion 51, no abstentions, none against. Therefore, the motion is carried.

Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. Pleidleisiodd 51 o blaid y cynnig, neb yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig.

Derbyniwyd cynnig NDM6115 fel y’i diwygiwyd: O blaid 51, Yn erbyn 0, Ymatal 0.

Motion NDM6115 as amended agreed: For 51, Against 0, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6115 fel y’i diwygiwyd.

Result of the vote on motion NDM6115 as amended.

Turn to the Welsh Conservatives’ debate on autism. I call for a vote on the motion tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. There voted for the motion 24, no abstentions, 27 against. Therefore, the motion is not agreed.

Trown at ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar awtistiaeth. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. Pleidleisiodd 24 o blaid y cynnig, neb yn ymatal, 27 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig.

Gwrthodwyd y cynnig: O blaid 24, Yn erbyn 27, Ymatal 0.

Motion not agreed: For 24, Against 27, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6114.

Result of the vote on motion NDM6114.

8. 7. Dadl Fer: Ymuno â'r Achos: Menywod, Cymru a'r Gymanwlad—Rôl Menywod Seneddol y Gymanwlad yn y Cyfnod ar ôl Gadael yr UE
8. 7. Short Debate: Common Cause: Women, Wales and the Commonwealth—the Role of Commonwealth Women Parliamentarians in the Post-Brexit Era

We will now move to the short debate in the name of Joyce Watson. If you’re leaving the Chamber, can you do so quietly, please? Sorry, if Members are going, can they go quietly, please, and quickly? Thank you. We move to the short debate, which is by Joyce Watson on a topic she has chosen, Common Cause: Women, Wales and the Commonwealth—the Role of Commonwealth Women Parliamentarians in the Post-Brexit Era’. I call on Joyce Watson to speak to the topic she has chosen. Joyce.

Symudwn yn awr at y ddadl fer a gyflwynwyd yn enw Joyce Watson. Os ydych yn gadael y Siambr, gwnewch hynny’n dawel, os gwelwch yn dda. Mae’n ddrwg gennyf, os oes Aelodau’n gadael, a allant wneud hynny’n dawel ac yn gyflym os gwelwch yn dda? Diolch. Symudwn at y ddadl fer, a gyflwynwyd gan Joyce Watson ar bwnc y mae wedi’i ddewis, ‘Ymuno â’r achos: Menywod Cymru a’r Gymanwlad—rôl Seneddwragedd y Gymanwlad yn y cyfnod ar ôl gadael yr UE’. Galwaf ar Joyce Watson i siarad ar y pwnc y mae wedi’i ddewis. Joyce.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I’m pleased to bring forward this topic for debate this evening, and I thank Members for their expression of interest in contributing to what I’m sure will be an interesting and worthwhile discussion. I’m allowing time for Rhun ap Iorwerth, Rhianon Passmore, and Suzy Davies to make contributions, and I look forward to hearing from them.

During a 1962 House of Lords debate concerning British entry into the Common Market, a sceptical Clement Attlee said, and I quote:

‘it is really an extraordinary change. We used to put the Commonwealth first. It is quite obvious now that the Commonwealth comes second. We are going to be closer friends with the Germans, the Italians and the French than we are with the Australians or the Canadians. People are talking about what will happen thirty years hence: but…twenty years ago I should never have imagined that we would be putting, as close friends, the Germans in front of the Canadians, the Australians, the New Zealanders, the Indians or anyone else…. It is…an entire revolution in the historic position of this country. I am not putting it forward that necessarily old things are right…. It may be they are right; but make no mistake: this is an enormous change.’

Well, 20 years ago, I would never have imagined that we would be leaving the European Union, but here we are. Attlee also had views about the mechanism that delivered us here—referenda—but I’m not going into all that again. So, as we prepare to leave the EU we face another enormous change: another revolution in the historic position of this country, but we must not leave behind those friendships as part of the European Union, and that we hold on to our place in the Commonwealth. After all, likewise, outside the EU, we must maintain our place in Europe.

I certainly support the view that the great challenge of our time is to maintain Britain and Wales’s place in the world as an open, tolerant and outward-looking country. Amber Rudd’s nativist speech to the Conservative party last week was a shot across the bows on that front. Thankfully, she has u-turned on plans to force companies to disclose how many foreign workers they employ. Nevertheless, it is alarming for me that a British Home Secretary should float such an idea in the very first place. Wales must challenge this new snarling world view. Of course, we must work to shape the Brexit negotiations to bend it towards our best interests, but I also believe that there is a big opportunity for us now within the Commonwealth.

In May, I was elected by members of the British Islands and Mediterranean region of the Commonwealth Parliamentary Association to represent their group on the Commonwealth Women Parliamentarians international committee—I know that that is a mouthful, but there is no other way of saying it. It is the first time a Member of the National Assembly for Wales has held that position, and it is, indeed, an honour. As I say, as well as regenerating friendships in the EU in light of Brexit, we should also reaffirm and refresh Wales’s Commonwealth connections. But what are they? What is it that we have in common? Born out of an empire, today, the Commonwealth is a family of nations. The Commonwealth Parliamentary Association—CPA—comprises of more than 180 branches from legislatures in Africa, Asia, Australia, the British Islands and Mediterranean region, Canada, the Caribbean, the Americas, the Atlantic, India, the Pacific, and south-east Asia. It is a global friendship that is based on values. That is irrespective of gender, race, religion or culture. We are united by our commitment to the rule of law, to individual rights and freedoms, and to the ideals of parliamentary democracy.

Of course, we cannot ignore that some religious and cultural practices in Commonwealth countries victimise and marginalise sections of the population, namely minorities and females, but that is where the Commonwealth Women Parliamentarians seek to influence. It was founded by women delegates in 1989, and it has strived since that time to increase women’s representation in parliaments, to mainstream gender consideration in all CPA activities and their programmes, to challenge discrimination, and identify and pursue practical steps to achieve gender equality and the protection and empowerment of both women and girls. In 1991, the Commonwealth enshrined those goals in the Harare declaration.

So, there is an abridged history, but what do we do? Well, I will be working with colleagues to advance three themes: ending violence against women and girls, women in leadership, and women’s economic empowerment. The United Nations’ sustainable development goals do provide a framework for that work. Looking at the current world order, there has been progress: increased female representation in national parliaments, increased enrolment of girls in schools, and a shift in the rights of women, but, if we scratch the surface, in politics, across the Commonwealth, women’s parliamentary representation has plateaued. There is only 22 per cent of national parliamentarians who are female. This institution has a proud record on gender balance, as does my party. We are, within our party, currently one more than half in that make-up, but, if we go close to home, there is only 29 per cent of Members of the House of Commons who are female. There have been, however, important steps forward in Commonwealth countries in recent years: the first woman elected in St Kitts; Trinidad and Tobago reaching a 30 per cent target for female representation; Namibia’s first female Prime Minister; Canadian Prime Minister Justin Trudeau appointing a gender-balanced Cabinet; Rwanda continuing to lead the world with more than 60 per cent of its Parliament being female; and, yes, the UK has its second female Prime Minister.

But a right gained is not necessarily a right that will be maintained. So, the role of Commonwealth Women Parliamentarians is to develop and promote mechanisms to boost and sustain female representation in public life. But that is not an end in itself. When we gain office, we must shape policy and legislation. In this Assembly, my party, as I say, has a good story to tell, but we can’t afford to rest on our laurels. Anyone who was involved in the all-women shortlist will testify how hard-fought the battles have been and it’s an experience that we can share with our friends internationally. Let’s not forget that, in 1992, only 9 per cent of UK MPs were women. It was hard mechanisms; it wasn’t soft rhetoric that got us where we are.

In education, yes, there’s been an overall improvement, yet there will still be more than 63 million girls who won’t be in school today. According to the United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, 16 million girls between six and 11 will never get the chance to learn to read or write in primary school—and that is twice the number of boys—and education, we all know, is a transformational tool for reducing poverty and inequality. At the same time, we recognise that economic participation and independence are equally important. On that front, I think we need to look at our own record. We know that women in the UK are being hit the hardest by austerity; we know that single mothers and widows are seeing their living standards drop by 20 per cent by 2020 according to the Women’s Budget Group.

Every society has to recognise its own cultural and social road blocks that women must face. In the Commonwealth region that we belong to, we do have close-knit communities—the Channel Islands, Gibraltar, Malta, the Isle of Man, St Helena and Falklands—where escaping violence is difficult. So, together, we are sharing ideas about how to protect women and children in those circumstances. Gibraltar has led the way on that. It is one of the reasons that I prioritised working internationally on the White Ribbon campaign, involving men in the movement to stop violence against women.

Following our discussion at the inaugural Commonwealth Women’s Forum held last year in the Commonwealth Heads of Government Meeting in Malta, I discovered that it is in Malta the male MPs are now taking a lead role in that campaign. I also found out that Sandra James, a previous parliamentarian in Guernsey, had a campaign about getting more women elected into Guernsey and that has worked as well.

Here, yesterday, I attended an NSPCC event in the Senedd, and they discussed their joint campaign with Bawso working within the Cardiff Somali community to combat female genital mutilation, and that is being progressed by Rebecca Kadaga, the international chair of CWP in Uganda. That is a very brave decision.

We’ve seen Scotland take forward legislation for guardianships for children who arrive in the country unaccompanied. It is the Commonwealth Parliamentary Association UK that leads an international project on parliamentary oversight of the new sustainable development goals. They are just a few examples, and I can see the clock ticking. But it is by work internationally and our insight and learning that we progress. I feel really very strongly that we cannot and should never, ever reduce our internationalist experience.

My very last statement will be that we are in Wales giving that advantage to young people from Wales, and we are helping, through the Commonwealth Youth Parliament, pupils to have an opportunity to represent Wales at international events, and that happened a couple of years ago with pupils from Ysgol Dyffryn Aman. Coleg Sir Gâr sent students through the Welsh Government’s Wales for Africa programme to help build projects in Uganda. Those experiences, for those young people of Wales to look outwards, not inwards, are absolutely essential. In my opinion, I think that as long as we are members of the CPA, we must embrace it and we must share those experiences.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy’n falch o gyflwyno’r pwnc hwn ar gyfer y ddadl heno, a diolch i’r Aelodau am fynegi diddordeb mewn cyfrannu at yr hyn a fydd, rwy’n siŵr, yn drafodaeth ddiddorol a gwerthfawr. Rwy’n caniatáu amser i Rhun ap Iorwerth, Rhianon Passmore, a Suzy Davies gyfrannu, ac edrychaf ymlaen at glywed ganddynt.

Yn ystod dadl ynghylch mynediad Prydain i’r Farchnad Gyffredin yn Nhŷ’r Arglwyddi yn 1962, roedd Clement Attlee yn amheus, ac rwy’n dyfynnu o’r hyn a ddywedodd:

Mae’n newid gwirioneddol eithriadol. Arferem roi’r Gymanwlad yn gyntaf. Mae’n eithaf amlwg yn awr fod y Gymanwlad yn dod yn ail. Byddwn yn ffrindiau agosach â’r Almaenwyr, yr Eidalwyr a’r Ffrancwyr nag â’r Awstraliaid neu’r Canadiaid. Mae pobl yn sôn am yr hyn a fydd yn digwydd ymhen deng mlynedd ar hugain: ond... ugain mlynedd yn ôl ni fyddwn byth wedi dychmygu y byddem yn ystyried yr Almaenwyr yn ffrindiau agosach na’r Canadiaid, yr Awstraliaid, pobl Seland Newydd, yr Indiaid neu unrhyw un arall... Mae’n... chwyldroi safbwynt hanesyddol y wlad hon yn llwyr. Nid wyf yn awgrymu bod hen bethau o reidrwydd yn iawn... Mae’n bosibl eu bod yn iawn; ond peidiwch â chamgymryd: mae hwn yn newid enfawr.

Wel, 20 mlynedd yn ôl, ni fyddwn byth wedi dychmygu y byddem yn gadael yr Undeb Ewropeaidd, ond dyma ni. Roedd gan Attlee farn hefyd ar y mecanwaith sydd wedi ein rhoi yn y sefyllfa hon—refferenda—ond nid wyf am drafod hynny i gyd eto. Felly, wrth i ni baratoi i adael yr UE rydym yn wynebu newid aruthrol arall: chwyldro arall yn safbwynt hanesyddol y wlad hon, ond mae’n rhaid i ni beidio â gadael y cyfeillgarwch ar ôl yn rhan o’r Undeb Ewropeaidd, a dal ein gafael ar ein lle yn y Gymanwlad. Wedi’r cyfan, yn yr un modd, y tu allan i’r UE, mae’n rhaid i ni gadw ein lle yn Ewrop.

Rwy’n sicr yn cefnogi’r safbwynt mai her fawr ein hoes yw cynnal safle Prydain a Chymru yn y byd fel gwlad agored, oddefgar ac allblyg. Roedd araith gynhenidol Amber Rudd i’r blaid Geidwadol yr wythnos diwethaf yn rhybudd yn hynny o beth. Diolch byth, mae hi wedi gwneud tro pedol ar gynlluniau i orfodi cwmnïau i ddatgelu faint o weithwyr tramor y maent yn eu cyflogi. Serch hynny, mae’n frawychus i mi fod Ysgrifennydd Cartref Prydain wedi awgrymu syniad o’r fath yn y lle cyntaf. Mae’n rhaid i Gymru herio’r ffordd chwyrn newydd hon o edrych ar y byd. Wrth gwrs, mae’n rhaid i ni weithio i siapio’r trafodaethau ar adael yr UE a’u plygu er ein lles, ond rwyf hefyd yn credu bod cyfle mawr i ni o fewn y Gymanwlad yn awr.

Ym mis Mai, cefais fy ethol gan aelodau o ranbarth Ynysoedd Prydeinig a Môr y Canoldir Cymdeithas Seneddol y Gymanwlad i gynrychioli eu grŵp ar Bwyllgor Rhyngwladol Seneddwragedd y Gymanwlad—gwn ei fod yn llond ceg, ond nid oes ffordd arall o’i ddweud. Dyma’r tro cyntaf i Aelod o Gynulliad Cenedlaethol Cymru gael y swydd hon, ac mae’n anrhydedd yn wir. Fel rwy’n dweud, yn ogystal ag adfywio cyfeillgarwch yn yr UE ar ôl gadael, dylem hefyd gadarnhau ac adnewyddu cysylltiadau Cymru â’r Gymanwlad. Ond beth ydynt? Beth sydd gennym yn gyffredin? Wedi’i chreu o’r ymerodraeth, mae’r Gymanwlad heddiw yn deulu o genhedloedd. Mae Cymdeithas Seneddol y Gymanwlad yn cynnwys mwy na 180 o ganghennau o ddeddfwrfeydd yn Affrica, Asia, Awstralia, rhanbarth Ynysoedd Prydeinig a Môr y Canoldir, Canada, Môr y Caribî, yr Amerig, Môr yr Iwerydd, India, y Môr Tawel, a de-ddwyrain Asia. Mae’n gyfeillgarwch byd-eang sy’n seiliedig ar werthoedd beth bynnag fo’r rhyw, hil, crefydd na diwylliant. Cawn ein huno gan ein hymrwymiad i reolaeth y gyfraith, i hawliau a rhyddid unigolion, ac i ddelfrydau democratiaeth seneddol.

Wrth gwrs, ni allwn anwybyddu’r ffaith fod rhai arferion crefyddol a diwylliannol yng ngwledydd y Gymanwlad yn gormesu ac yn gwthio rhannau o’r boblogaeth i’r cyrion, yn benodol, lleiafrifoedd a menywod, ond dyna ble y mae Seneddwragedd y Gymanwlad yn ceisio dylanwadu. Fe’i sefydlwyd gan gynrychiolwyr benywaidd ym 1989, ac mae wedi ymdrechu ers hynny i gynyddu cynrychiolaeth menywod mewn seneddau, i sicrhau bod ystyriaeth o’r rhywiau’n cael ei phrif ffrydio yn holl weithgareddau a rhaglenni Cymdeithas Seneddol y Gymanwlad, i herio gwahaniaethu, a nodi a dilyn camau ymarferol i gyflawni cydraddoldeb rhwng y rhywiau ac i ddiogelu a grymuso menywod a merched. Yn 1991, ymgorfforodd y Gymanwlad yr amcanion hyn yn natganiad Harare.

Felly, dyna’r hanes yn gryno, ond beth rydym yn ei wneud? Wel, byddaf yn gweithio gyda chydweithwyr i hyrwyddo tair thema: rhoi diwedd ar drais yn erbyn menywod a merched, menywod mewn arweinyddiaeth, a grymuso menywod yn economaidd. Mae nodau datblygu cynaliadwy’r Cenhedloedd Unedig yn darparu fframwaith ar gyfer y gwaith hwnnw. Wrth edrych ar y drefn fyd-eang ar hyn o bryd, mae cynnydd wedi bod: mwy o gynrychiolaeth menywod mewn seneddau cenedlaethol, mwy o ferched wedi’u cofrestru mewn ysgolion, a newid yn hawliau menywod, ond os crafwn yr wyneb, mewn gwleidyddiaeth, ar draws y Gymanwlad, mae cynrychiolaeth seneddol i fenywod wedi aros ar yr un lefel. Ni cheir ond 22 y cant yn unig o seneddwragedd cenedlaethol. Mae gan y sefydliad hwn hanes balch o ran cydbwysedd rhwng y rhywiau, fel fy mhlaid fy hun. Ar hyn o bryd, yn ein plaid ni, mae un yn fwy na’n hanner yn fenywod, ond os edrychwn yn agos at adref, 29 y cant yn unig o Aelodau Tŷ’r Cyffredin sy’n fenywod. Fodd bynnag, cafwyd camau pwysig ymlaen yng ngwledydd y Gymanwlad dros y blynyddoedd diwethaf: cafodd y fenyw gyntaf ei hethol yn St Kitts; cyrhaeddodd Trinidad a Tobago darged o 30 y cant o ran cynrychiolaeth menywod; Prif Weinidog benywaidd cyntaf Namibia; Prif Weinidog Canada Justin Trudeau yn penodi Cabinet sy’n gytbwys rhwng y rhywiau; mae Rwanda yn parhau i arwain y byd gyda thros 60 y cant o’i Senedd yn fenywod; ac wrth gwrs, mae’r DU wedi cael ei hail Brif Weinidog benywaidd.

Ond nid yw hawl a enillwyd o reidrwydd yn hawl a fydd yn cael ei chadw. Felly, rôl Seneddwragedd y Gymanwlad yw datblygu a hyrwyddo mecanweithiau i gynnal a hybu cynrychiolaeth menywod mewn bywyd cyhoeddus. Ond nid yw hwnnw’n ben draw ynddo’i hun. Pan gawn ein hethol, rhaid i ni siapio polisi a deddfwriaeth. Yn y Cynulliad hwn, mae gan fy mhlaid, fel y dywedais, stori dda i’w hadrodd, ond ni allwn fforddio gorffwys ar ein bri. Bydd unrhyw un a fu’n ymwneud â’r rhestr fer i fenywod yn unig yn tystio pa mor galed oedd y brwydrau ac mae’n brofiad y gallwn ei rannu gyda’n cyfeillion yn rhyngwladol. Gadewch i ni beidio ag anghofio mai 9 y cant yn unig o Aelodau Seneddol benywaidd oedd gan y DU ym 1992. Mecanweithiau caled, nid rhethreg feddal sydd wedi dod â ni i’r sefyllfa hon.

Ym maes addysg, do, cafwyd gwelliant cyffredinol, eto i gyd bydd yn dal i fod dros 63 miliwn o ferched na fyddant yn yr ysgol heddiw. Yn ôl Sefydliad Addysg, Gwyddoniaeth a Diwylliant y Cenhedloedd Unedig, ni fydd 16 miliwn o ferched rhwng 6 ac 11 oed byth yn cael cyfle i ddysgu sut i ddarllen neu ysgrifennu mewn ysgol gynradd—ddwywaith y nifer o fechgyn—ac mae addysg, fel rydym i gyd yn gwybod, yn arf trawsnewidiol sy’n lleihau tlodi ac anghydraddoldeb. Ar yr un pryd, rydym yn cydnabod bod cyfranogiad economaidd ac annibyniaeth yr un mor bwysig. O ran hynny, rwy’n credu bod angen i ni edrych ar ein record ein hunain. Fe wyddom mai menywod yn y DU sy’n cael eu taro galetaf gan galedi; gwyddom y bydd safonau byw mamau sengl a gweddwon yn gostwng 20 y cant erbyn 2020 yn ôl y Grŵp Cyllideb Menywod.

Mae’n rhaid i bob cymdeithas gydnabod eu rhwystrau diwylliannol a chymdeithasol sy’n rhaid i fenywod eu hwynebu. Yn y rhanbarth o’r Gymanwlad rydym yn perthyn iddo, mae gennym gymunedau clòs—Ynysoedd y Sianel, Gibraltar, Malta, Ynys Manaw, St Helena a’r Falklands—lle mae dianc rhag trais yn anodd. Felly, gyda’n gilydd, rydym yn rhannu syniadau ynglŷn â sut i ddiogelu menywod a phlant yn yr amgylchiadau hynny. Mae Gibraltar wedi arwain y ffordd o ran hynny. Mae’n un o’r rhesymau rwyf wedi blaenoriaethu gweithio’n rhyngwladol ar ymgyrch y Rhuban Gwyn, sy’n cynnwys dynion yn y mudiad i ddod â thrais yn erbyn menywod i ben.

Yn dilyn ein trafodaeth yn Fforwm cyntaf Menywod y Gymanwlad a gynhaliwyd y llynedd yng Nghyfarfod Penaethiaid Llywodraethau’r Gymanwlad ym Malta, darganfûm mai ym Malta y mae Aelodau Seneddol gwrywaidd bellach yn cymryd rôl arweiniol yn yr ymgyrch honno. Darganfûm hefyd fod gan Sandra James, cyn-seneddwraig yn Guernsey, ymgyrch i ethol mwy o fenywod yn Guernsey ac mae’r ymgyrch honno wedi gweithio hefyd.

Yma, ddoe, bûm mewn digwyddiad NSPCC yn y Senedd, lle roeddent yn trafod eu hymgyrch ar y cyd â Bawso sy’n gweithio o fewn y gymuned Somali yng Nghaerdydd i frwydro yn erbyn anffurfio organau cenhedlu benywod, ac mae’r ymgyrch honno’n cael ei hyrwyddo gan Rebecca Kadaga, cadeirydd rhyngwladol Seneddwragedd y Gymanwlad yn Uganda. Mae hwnnw’n benderfyniad dewr iawn.

Rydym wedi gweld yr Alban yn datblygu deddfwriaeth i sicrhau gwarcheidiaethau i blant sy’n cyrraedd y wlad ar eu pen eu hunain. Mae Cymdeithas Seneddol y Gymanwlad yn y DU yn arwain prosiect rhyngwladol ar drosolwg seneddol ar y nodau datblygu cynaliadwy newydd. Ychydig o enghreifftiau yn unig ydynt, a gallaf weld y cloc yn tician. Ond drwy waith rhyngwladol a thrwy ein dealltwriaeth a’n haddysg rydym yn datblygu. Rwy’n teimlo’n gryf iawn na allwn ac ni ddylwn byth leihau ein profiad rhyngwladol.

Fy natganiad diwethaf un yw ein bod ni yng Nghymru yn rhoi’r fantais honno i bobl ifanc o Gymru, ac rydym yn helpu disgyblion, drwy Senedd Ieuenctid y Gymanwlad, i gael cyfle i gynrychioli Cymru mewn digwyddiadau rhyngwladol, a digwyddodd hynny ychydig o flynyddoedd yn ôl gyda disgyblion o Ysgol Dyffryn Aman. Drwy raglen Cymru o Blaid Affrica Llywodraeth Cymru, anfonodd Coleg Sir Gâr fyfyrwyr i Uganda i helpu i adeiladu prosiectau yno. Mae’r profiadau hynny, sy’n gwneud i bobl ifanc Cymru edrych tuag allan, yn hytrach nag i mewn, yn gwbl hanfodol. Yn fy marn i, cyhyd â’n bod yn aelodau o Gymdeithas Seneddol y Gymanwlad, mae’n rhaid i ni wneud yn fawr ohoni a rhannu’r profiadau hynny.

Yn fyr iawn, fel cadeirydd cangen y Cynulliad o Gymdeithas Seneddol y Gymanwlad, rwy’n falch iawn o allu talu teyrnged i Joyce Watson am y gwaith a wnaeth hi fel y cadeirydd yn ystod y pedwerydd Cynulliad. Mi oedd hwnnw yn gyfnod, wrth gwrs, pan wnaeth y gangen gynnal cynhadledd rhanbarth ynysoedd Prydain a gwledydd Môr y Canoldir yma yn y Senedd yn 2014. Thema’r gynhadledd bryd hynny oedd mynediad teg i ddemocratiaeth, ac mi oedd hybu a sicrhau’r rôl bwysig oedd gan ferched yn benodol i’w chwarae yn rhan annatod o’r gynhadledd honno. Rwy’n gwybod y bydd Joyce yn dilyn yr agenda honno yn ei rôl hi rŵan fel cadeirydd seneddwragedd ein rhanbarth ni o’r Gymanwlad. Mi allwn ni ymfalchïo yn ei hetholiad hi i’r rôl honno.

Yn gynharach heddiw, mi fues i’n cadeirio cyfarfod cyntaf grŵp trawsbleidiol Cymru ryngwladol. Mae annog cysylltiadau rhyngwladol newydd a meithrin a chryfhau cysylltiadau presennol yn mynd i fod yn gwbl hanfodol i ddyfodol Cymru—yn bwysicach nag erioed rŵan ar ôl y bleidlais ar adael yr Undeb Ewropeaidd. Mae’r Gymanwlad yn cynnig cysylltiadau hanfodol o’r math yna. Mi ddylem ni fod yn chwilio am bob cyfle i hyrwyddo’r cysylltiadau hynny.

Very briefly, as the chair of the CPA Assembly branch, I’d like to pay tribute to Joyce Watson for the work that she did as chair during the fourth Assembly. That was a period when the branch did hold the regional British isles and Mediterranean region conference here in the Senedd in 2014. The theme of that conference was fair access to democracy, and promoting the important role that women have to play was a vital part of that conference. I know that Joyce will be pursuing that particular agenda in her role as chair of our region’s female parliamentarians, and we’re very proud of her in her election to that role.

Earlier today, I chaired the cross-party group on international Wales. Encouraging new international links and strengthening current links is going to be crucial for the future of Wales—more important than ever now following the vote to leave the European Union. The Cmmonwealth does offer those links. We should be seeking every opportunity to promote those links.

First of all, thank you, Joyce Watson, for letting me participate in this short debate. I would firstly, though, like to congratulate the Member for Mid and West Wales on her excellent work representing Commonwealth women parliamentarians of the British isles and Mediterranean region on the international Commonwealth parliamentary steering committee—it is a mouthful. It’s fantastic to see a Welsh woman holding this important international role, so well done.

In these post-Brexit times, the Commonwealth Parliamentary Association forum being held in Westminster next week will be a welcome opportunity for parliamentarians from across the Commonwealth to come together for harmonious and constructive discussions. As vice-chair of the Assembly’s Commonwealth Parliamentary Association, I’m also determined to ensure that a similar spirit of co-operation and tolerance continues to thrive in Wales, as it has done previously.

Entering the post-Brexit era is an especially pertinent time to recognise the important role of women in advancing welfare and human rights issues up the political agenda, and the work of all of us, irrespective of gender here in the Senedd, is testament to this. Recently, I had the privilege of meeting a delegation from the Botswanan Parliament last month, and they were very impressed with the example set by female parliamentarians in Wales in the Senedd. We are rightfully proud of our excellent gender balance record here. Let us continue to maintain this example for women throughout Wales and, of course, in the Westminster Parliament, the Commonwealth and the wider world. Thank you.

Yn gyntaf oll, diolch i chi, Joyce Watson, am adael i mi gymryd rhan yn y ddadl fer hon. Yn gyntaf, er hynny, hoffwn longyfarch yr Aelod dros Ganolbarth a Gorllewin Cymru am ei gwaith ardderchog yn cynrychioli seneddwragedd y Gymanwlad o ranbarth yr Ynysoedd Prydeinig a Môr y Canoldir ar bwyllgor llywio seneddol rhyngwladol y Gymanwlad—mae’n lond ceg. Mae’n wych gweld Cymraes yn y swydd hon sydd o bwys rhyngwladol, felly da iawn.

Ar adeg fel hon yn dilyn y penderfyniad i adael yr UE, bydd fforwm Cymdeithas Seneddol y Gymanwlad, a fydd yn cael ei gynnal yn San Steffan yr wythnos nesaf, yn gyfle i’w groesawu i seneddwyr o bob rhan o’r Gymanwlad ddod at ei gilydd i gael trafodaethau adeiladol a chytûn. Fel is-gadeirydd Cymdeithas Seneddol y Gymanwlad yn y Cynulliad, rwyf hefyd yn benderfynol o sicrhau bod ysbryd tebyg o gydweithredu a goddefgarwch yn parhau i ffynnu yng Nghymru, fel y mae wedi gwneud yn flaenorol.

Mae’r cyfnod yn dilyn y penderfyniad i adael yr UE yn adeg arbennig o addas i gydnabod y rôl bwysig sydd gan fenywod yn gwthio materion lles a hawliau dynol i fyny’r agenda wleidyddol, ac mae gwaith pob un ohonom yma yn y Senedd, yn ddynion a menywod, yn brawf o hyn. Yn ddiweddar, cefais y fraint o gyfarfod â dirprwyaeth o Senedd Botswana y mis diwethaf, ac roedd esiampl seneddwragedd yn y Senedd yng Nghymru wedi creu argraff fawr arnynt. Rydym yn falch, ac mae gennym le i fod yn falch, o’n record ardderchog yma mewn perthynas â chydbwysedd rhwng y rhywiau. Gadewch i ni barhau i gynnal yr esiampl hon i fenywod ledled Cymru ac wrth gwrs, yn Senedd San Steffan, y Gymanwlad a’r byd ehangach. Diolch.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Can I just add my congratulations to Joyce as well? I think it is something that we should all be proud of, but you most of all.

The transfer of languages between generations tends to fall to women—not exclusively, of course—but I’m wondering whether there’s something here that could work to the UK’s advantage post Brexit when it comes to acquired modern foreign languages. These skills, which are represented very fragilely in the school curriculum at the moment, are going to be more important post Brexit, where multilingualism will help us be more attractive as a trading partner, especially as the dominance of English as the lingua franca of Europe may change, of course. And, of course, we’re more aware that Commonwealth countries’ own languages are coming more to the fore on the global stage as well.

I think the position might have equalised somewhat recently, but historically more girls pursued modern foreign language study than boys, and as a result, maybe multilingualism and agile communication generally may have found themselves in that category of undervalued skills associated primarily with women. But they are necessary, not just to trade, but to mutual understanding, and that’s the prerequisite to helping equality and enforcement of rights.

I was just wondering whether you agree that there’s a role for women parliamentarians to raise the status of modern foreign language acquisition, not necessarily through formal education, but for the reasons you give—not as many girls as boys study at all—and to use their own advocacy skills to raise modern foreign languages as an opportunity for women across the globe, but particularly in our relationships with Europe and our Commonwealth cousins. Thank you.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ychwanegu fy llongyfarchiadau i Joyce hefyd? Rwy’n credu ei fod yn rhywbeth y dylem i gyd fod yn falch ohono, ond chi yn bennaf oll.

Mae trosglwyddo ieithoedd o un genhedlaeth i’r llall yn tueddu i fod yn gyfrifoldeb menywod—nid yn llwyr, wrth gwrs—ond rwy’n meddwl tybed a oes rhywbeth yma a allai fod yn fantais i’r DU ar ôl gadael yr UE o ran caffael ieithoedd tramor modern. Bydd y sgiliau hyn, sydd ond yn cael sylw bregus yn y cwricwlwm ysgolion ar hyn o bryd, yn fwy pwysig ar ôl gadael yr UE, pan fydd amlieithrwydd yn ein helpu i fod yn fwy deniadol fel partner masnachu, yn enwedig o ystyried y gallai goruchafiaeth y Saesneg fel lingua franca Ewrop newid, wrth gwrs. Ac wrth gwrs, rydym yn fwy ymwybodol fod ieithoedd gwledydd y Gymanwlad yn dod yn fwyfwy amlwg ar y llwyfan byd-eang hefyd.

Rwy’n credu bod y sefyllfa’n fwy cyfartal yn ddiweddar o bosibl, ond yn hanesyddol roedd mwy o ferched na bechgyn yn astudio ieithoedd tramor modern, ac o ganlyniad, efallai bod amlieithrwydd a chyfathrebu chwim yn gyffredinol wedi cal eu gosod yng nghategori sgiliau sy’n cael eu tanbrisio a gysylltir yn bennaf â menywod. Ond maent yn angenrheidiol, nid yn unig er mwyn masnachu, ond er mwyn sicrhau cyd-ddealltwriaeth, a dyna’r rhagofyniad i hybu cydraddoldeb a mynnu hawliau.

Roeddwn yn meddwl tybed a ydych yn cytuno bod yna rôl i seneddwragedd godi statws caffael ieithoedd tramor modern, nid o reidrwydd drwy addysg ffurfiol, ond am y rhesymau a roesoch—nid oes cymaint o ferched ag o fechgyn yn astudio o gwbl—ac i ddefnyddio eu sgiliau eirioli eu hunain i hyrwyddo ieithoedd tramor modern fel cyfle i fenywod ledled y byd, ond yn enwedig yn ein perthynas ag Ewrop a’n cefndryd yn y Gymanwlad. Diolch.

I call on the Minister, Jane Hutt, to reply to the debate. Jane.

Galwaf ar y Gweinidog, Jane Hutt, i ymateb i’r ddadl. Jane.

I welcome this opportunity to respond to this debate today and I’d like to thank Joyce Watson for her opening address and for the leadership role she’s played and is playing, demonstrated by her commitment to ensuring that the role and influence of Commonwealth women parliamentarians is actually extended and expanded. To have a Welsh woman Assembly Member leading the way and leading this is so well recognised—recognised by Rhun ap Iorwerth, Rhianon Passmore and Suzy Davies today. So, that is the most important starting point.

Of course, this body that you’re so engaged with and have this leadership role in—and indeed, Rhun, in terms of your role, and vice-chair of the Commonwealth Parliamentary Association, Rhianon—it is instrumental in generating discussion at the highest levels about the many issues and barriers facing women across the Commonwealth, and events across the world. At your conference in February this year on influencing policy and legislation for the empowerment of women, I was delighted to see that Welsh women shared their expertise and experience—Adele Baumgardt on gender budgeting and Dr Alison Parken on employment policies and equal pay. So, you were enabling Welsh women to share their expertise with Commonwealth women parliamentarians. Also at that conference, Joyce shared information—she’s talked about it this afternoon—about our ground-breaking Violence Against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015, and our appointment of a national adviser for violence against women.

One of the key roles of the Commonwealth women parliamentarians is to look at ways of increasing the number of women in political and public life. Across the UK and, indeed, here in Wales, women are still under-represented in our political structures and decision-making processes. An absence of women in decision making, a lack of focus on issues that matter to women and girls, and a shortage of avenues to make their voices heard often leads to disengagement with politics and a weak basis for effective policy and legislation. In Wales, we continue our commitment to increase the numbers of women in public life and to achieve gender balance in positions of power. We also, through our work to address the under-representation of women on public sector boards, and our diversity and democracy programme driving that, are challenging and changing the status quo.

We have pledged our commitment to the 50/50 by 2020 campaign, alongside employers and organisations in all sectors in Wales. We have a pledge as a Welsh Government to achieve a 50 per cent gender balance within the senior civil service by the year 2020, but we’re also making funding available to the Women Making a Difference balancing power project that’s educating and empowering women across Wales to have the skills, confidence and mindset to become leaders in their communities, and decision makers at all levels of public and political life. I do want to recognise at this point our female commissioners in Wales—Sophie Howe, the commissioner for future generations, Sarah Rochira for older people, Sally Holland for children, and Meri Huws for the Welsh language. These are significant public appointments. They do showcase the talent, the initiatives and the strides we’ve taken here in Wales to make sure that we have the best, that we encourage women to put themselves forward, and then they are appointed to those important positions. We are of course in Wales at the forefront of bringing gender equality into public and political life, with women playing key roles in many areas.

I think it’s very important to recognise that we have had a good story to tell in Wales. It’s common knowledge that we were the first devolved Assembly or Parliament to achieve a 50/50 gender balance. From 2000 to 2005 over half of our Cabinet Ministers, and from 2005 to 2007 over half of all our Assembly Members, were women. But we have to recognise that we’ve slipped back in terms of the number of female Assembly Members, now at 42 per cent. We’ve got to work together to find ways to encourage and support women to come forward as the Assembly Members of the future, and this debate enables us to make that point again.

Evidence does show clearly that gender-balanced boards, parliaments and leadership teams are better, not just for women, but for society as a whole. I think it is important just to recognise the ways in which this can be delivered. We have, for example Girls Make a Difference conferences, held over the last two years, which brought role models for a range of different careers, and year 12 and 13 girls together. Speakers were inspiring and encouraging young women to consider a wide range of non-traditional careers.

There is a danger that efforts to ensure equal representation and gender equality could be undermined in the post-Brexit era, and Joyce Watson has drawn attention to this, as did Rhun ap Iorwerth this afternoon. Women could become less visible. Their voices may not be heard in the debates that determine our lives and our futures. Suzy Davies makes an important point about modern foreign languages, and perhaps we can have a role to play in progressing those and ensuring that girls can be at the forefront. We want to ensure that, post Brexit, we don’t lose these opportunities, that women’s voices are heard, and that we keep and strengthen the networks that we have across Europe, and that we have to continue to face those barriers facing women and girls in terms of leadership opportunities. I think it is important that we look at the wider world, as you have, Joyce, today, looking, for example, at our continued commitment to the Wales for Africa programme. Since 2006, the Welsh Government has supported and encouraged thousands of people to get involved in mutually beneficial links between Wales and Africa, contributing to the campaign to make poverty history, and to deliver the UN millennium development goals. I met a Kenyan woman Minister, when I was health Minister in the Welsh Government, who had attended the same government school as myself in Eldoret in Kenya during my childhood in East Africa. We’d both become Ministers through very different circumstances. I was very proud and privileged to meet her.

Education continues to be the vital link in helping to achieve gender equality, and in the words of Dr James Emmanuel Kwegyir Aggrey, a great Ghanaian educationalist—let’s remember this—if you educate a man, you educate an individual, but if you educate a woman, you educate a family, a nation. In recent years, we’ve seen progress in Africa—Joyce has mentioned these—in terms of women breaking into positions of power, and since 2015, the UN sustainable development goals have been the focus of our efforts, including goal 5, to achieve gender equality and empower all women and girls. We strengthened our commitment last year with the passing of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. We want to build a prosperous Wales, but we take into account the global impact of our decisions and our actions.

Finally, I want to highlight the work of the Safe Foundation here in Wales. On 24 October, 10 young people, including four young women from Wales—those are young people who are in education, employment or training—will be travelling to Uganda to work on a social enterprise project. They’ll be participating in the life of the local community and its economy. They’ll be building a clay oven and delivering workshops on how to make bread. For the young people from Wales, I’ve no doubt—and you talked about the Commonwealth Youth Parliament and that exchange—that this will be a life-changing experience. It will help develop their confidence and leadership skills, and recognise that they have so much to offer. At the same time, the project will provide real and sustainable benefits in Africa in terms of income, nutrition and skills. And, of course, it will be, for those young people, an opportunity, as you say, Joyce Watson, to look out and to recognise what they can share across the world.

So, I’m very proud to respond to the debate today. Again, I thank Joyce for all her work in promoting Wales on the international stage, but we must continue to work together to make Wales a country where women are equally represented at all levels, and where there is fairness and equality for all, which we want to share across the world.

Rwy’n croesawu’r cyfle hwn i ymateb i’r ddadl hon heddiw, a hoffwn ddiolch i Joyce Watson am ei haraith agoriadol ac am y rôl arweiniol y mae hi wedi’i chwarae ac yn ei chwarae, fel yr amlygir yn ei hymrwymiad i sicrhau bod rôl a dylanwad seneddwragedd y Gymanwlad yn cael eu hymestyn a’u hehangu mewn gwirionedd. Mae cael Aelod Cynulliad sy’n Gymraes yn arwain y ffordd ac yn arwain hyn mor dda wedi cael ei gydnabod—wedi’i gydnabod gan Rhun ap Iorwerth, Rhianon Passmore a Suzy Davies heddiw. Felly, dyna’r man cychwyn pwysicaf.

Wrth gwrs, mae’r corff hwn rydych yn ymwneud cymaint ag ef ac yn cyflawni’r rôl arweiniol hon ynddo—ac yn wir, Rhun, o ran eich rôl chi, ac is-gadeirydd Cymdeithas Seneddol y Gymanwlad, Rhianon—mae’n allweddol i gynhyrchu trafodaeth ar y lefel uchaf ar y materion a’r rhwystrau niferus sy’n wynebu menywod ar draws y Gymanwlad, ac mewn digwyddiadau ar draws y byd. Yn eich cynhadledd ym mis Chwefror eleni ar ddylanwadu ar bolisi a deddfwriaeth er mwyn grymuso menywod, roeddwn wrth fy modd yn gweld bod menywod Cymru wedi rhannu eu harbenigedd a’u profiad—Adele Baumgardt ar gyllidebu ar sail rhyw a Dr Alison Parken ar bolisïau cyflogaeth a chyflog cyfartal. Felly, roeddech yn galluogi menywod Cymru i rannu eu harbenigedd gyda seneddwragedd y Gymanwlad. Hefyd yn y gynhadledd honno, rhannodd Joyce wybodaeth—mae hi wedi siarad am hyn y prynhawn yma—am ein deddf arloesol, Deddf Trais erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015, a’r ffaith ein bod wedi penodi cynghorydd cenedlaethol ar gyfer trais yn erbyn menywod.

Un o rolau allweddol seneddwragedd y Gymanwlad yw edrych ar ffyrdd o gynyddu nifer y menywod mewn gwleidyddiaeth a bywyd cyhoeddus. Ar draws y DU ac yn wir, yma yng Nghymru, nid oes cynrychiolaeth ddigonol i fenywod o hyd yn ein strwythurau gwleidyddol a’n prosesau gwneud penderfyniadau. Mae diffyg menywod yn y broses o wneud penderfyniadau, diffyg ffocws ar faterion o bwys i fenywod a merched, a phrinder ffyrdd i gael eu barn wedi’i chlywed yn aml yn arwain at ymddieithrio rhag gwleidyddiaeth a sylfaen wan ar gyfer creu deddfwriaeth a pholisïau effeithiol. Yng Nghymru, rydym yn parhau â’n hymrwymiad i gynyddu nifer y menywod mewn bywyd cyhoeddus a sicrhau cydbwysedd rhwng y rhywiau mewn safleoedd o rym. Rydym hefyd, drwy ein gwaith yn mynd i’r afael â diffyg cynrychiolaeth ddigonol i fenywod ar fyrddau sector cyhoeddus, yn ogystal â’n rhaglen amrywiaeth a democratiaeth i hybu hynny, yn herio ac yn newid y status quo.

Rydym wedi ymrwymo i’r ymgyrch 50/50 erbyn 2020, ochr yn ochr â chyflogwyr a sefydliadau ym mhob sector yng Nghymru. Rydym wedi addunedu fel Llywodraeth Cymru i gyflawni cydbwysedd 50 y cant rhwng y rhywiau yn yr uwch wasanaeth sifil erbyn y flwyddyn 2020, ond rydym hefyd yn sicrhau bod arian ar gael i’r prosiect cydbwyso grym, Menywod yn Gwneud Gwahaniaeth, sy’n addysgu ac yn grymuso menywod ledled Cymru i fagu sgiliau, hyder a meddylfryd i ddod yn arweinwyr yn eu cymunedau, ac yn bobl sy’n gwneud penderfyniadau ar bob lefel o fywyd cyhoeddus a gwleidyddiaeth. Ar y pwynt hwn, hoffwn gydnabod ein comisiynwyr benywaidd yng Nghymru—Sophie Howe, comisiynydd cenedlaethau’r dyfodol, Sarah Rochira, y comisiynydd pobl hŷn, Sally Holland, y comisiynydd plant, a Meri Huws, comisiynydd y Gymraeg. Mae’r rhain yn swyddi cyhoeddus pwysig. Maent yn arddangos y talent, y mentrau a’r camau rydym wedi’u cymryd yma yng Nghymru i wneud yn siŵr fod gennym y gorau, ein bod yn annog menywod i gamu ymlaen, ac yna cânt eu penodi i’r swyddi pwysig hyn. Rydym ni yng Nghymru, wrth gwrs, ar flaen y gad o ran dod â chydraddoldeb rhwng y rhywiau i fywyd cyhoeddus a gwleidyddiaeth, gyda menywod yn chwarae rhan allweddol mewn nifer o feysydd.

Credaf ei bod yn bwysig iawn cydnabod fod gennym stori dda i’w hadrodd yng Nghymru. Mae’n wybodaeth gyffredin mai ni oedd y Cynulliad neu Senedd ddatganoledig gyntaf i gyflawni cydbwysedd 50/50 rhwng y rhywiau. Rhwng 2000 a 2005, roedd dros hanner ein Gweinidogion Cabinet, a rhwng 2005 a 2007, dros hanner holl Aelodau’r Cynulliad, yn fenywod. Ond mae’n rhaid i ni gydnabod ein bod wedi cymryd cam yn ôl o ran nifer yr Aelodau Cynulliad benywaidd, sydd bellach yn 42 y cant. Mae’n rhaid i ni weithio gyda’n gilydd i ddod o hyd i ffyrdd i annog a chynorthwyo menywod i sefyll fel Aelodau Cynulliad yn y dyfodol, ac mae’r ddadl hon yn ein galluogi i wneud y pwynt hwnnw eto.

Mae tystiolaeth yn dangos yn glir fod cael cydbwysedd rhwng y rhywiau ar fyrddau, seneddau a thimau arwain yn well, nid yn unig i fenywod, ond i’r gymdeithas yn gyffredinol. Rwy’n credu ei bod yn bwysig cydnabod y ffyrdd y gellid cyflawni hyn. Mae gennym, er enghraifft, y cynadleddau Merched yn Gwneud Gwahaniaeth, a gynhaliwyd yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf, ac a gyflwynai fodelau rôl mewn ystod o yrfaoedd gwahanol i ferched blynyddoedd 12 a 13. Roedd y siaradwyr yn ysbrydoli ac yn annog menywod ifanc i ystyried ystod eang o yrfaoedd anhraddodiadol.

Mae perygl y gallai ymdrechion i sicrhau cynrychiolaeth gyfartal a chydraddoldeb rhwng y rhywiau gael eu tanseilio yn y cyfnod ar ôl gadael yr UE, ac mae Joyce Watson wedi tynnu sylw at hyn, fel y gwnaeth Rhun ap Iorwerth y prynhawn yma. Gallai menywod fynd yn llai gweladwy. Mae’n bosibl na fydd eu lleisiau yn cael eu clywed yn y trafodaethau sy’n penderfynu ar ein bywydau a’n dyfodol. Mae Suzy Davies yn gwneud pwynt pwysig am ieithoedd tramor modern, ac efallai y gallwn chwarae rôl o ran datblygu’r rheini a sicrhau y gall merched fod ar flaen y gad. Rydym am sicrhau na fyddwn yn colli’r cyfleoedd hyn ar ôl gadael yr UE, fod lleisiau menywod yn cael eu clywed, a’n bod yn cadw ac yn cryfhau’r rhwydweithiau sydd gennym ar draws Ewrop, a bod yn rhaid i ni barhau i fynd i’r afael â’r rhwystrau sy’n wynebu menywod a merched o ran cyfleoedd arweinyddiaeth. Credaf ei bod yn bwysig ein bod yn edrych ar y byd yn ehangach, fel rydych chi wedi’i wneud heddiw, Joyce, ac edrych, er enghraifft, ar ein hymrwymiad parhaus i raglen Cymru o Blaid Affrica. Ers 2006, mae Llywodraeth Cymru wedi cefnogi ac annog miloedd o bobl i gymryd rhan mewn cysylltiadau buddiol i’r ddwy ochr rhwng Cymru ac Affrica, gan gyfrannu at yr ymgyrch i roi terfyn ar dlodi, ac i gyflawni nodau datblygu’r mileniwm y Cenhedloedd Unedig. Pan oeddwn yn Weinidog iechyd yn Llywodraeth Cymru, cyfarfûm â menyw a oedd yn Weinidog yn Kenya a oedd wedi mynychu’r un ysgol â mi, ysgol y llywodraeth yn Eldoret, Kenya yn ystod fy mhlentyndod yn nwyrain Affrica. Daethom ein dwy yn Weinidogion mewn amgylchiadau gwahanol iawn. Roedd yn fraint ac yn anrhydedd cael ei chyfarfod.

Addysg yw’r cyswllt hanfodol o hyd wrth helpu i sicrhau cydraddoldeb rhwng y rhywiau, ac yng ngeiriau Dr James Emmanuel Kwegyir Aggrey, addysgwr gwych o Ghana—gadewch i ni gofio hyn—os ydych yn addysgu dyn, rydych yn addysgu unigolyn, ond os ydych yn addysgu menyw, rydych yn addysgu teulu, cenedl. Yn y blynyddoedd diwethaf, rydym wedi gweld cynnydd yn Affrica—mae Joyce wedi crybwyll hyn—o ran menywod yn cael swyddi mewn safleoedd o rym, ac ers 2015, mae nodau datblygu cynaliadwy’r Cenhedloedd Unedig wedi bod yn ffocws i’n hymdrechion, gan gynnwys nod 5, sicrhau cydraddoldeb rhwng y rhywiau a grymuso menywod a merched. Fe wnaethom gryfhau ein hymrwymiad y llynedd drwy basio Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015. Rydym am adeiladu Cymru lewyrchus, ond rydym yn ystyried effaith fyd-eang ein penderfyniadau a’n gweithredoedd.

Yn olaf, rwyf am dynnu sylw at waith Sefydliad Safe yma yng Nghymru. Ar 24 Hydref, bydd 10 o bobl ifanc yn cynnwys pedair Cymraes ifanc—pobl ifanc mewn addysg, cyflogaeth neu hyfforddiant yw’r rhain—yn teithio i Uganda i weithio ar brosiect menter gymdeithasol. Byddant yn cymryd rhan ym mywyd y gymuned leol a’i heconomi. Byddant yn adeiladu popty o glai ac yn cyflwyno gweithdai ar sut i wneud bara. I’r bobl ifanc o Gymru, nid oes gennyf amheuaeth—ac fe sonioch am Senedd Ieuenctid y Gymanwlad a’r gyfnewidfa honno—y bydd hwn yn brofiad a fydd yn newid eu bywydau. Bydd yn helpu i ddatblygu eu hyder a’u sgiliau arweinyddiaeth, ac yn cydnabod bod ganddynt gymaint i’w gynnig. Ar yr un pryd, bydd y prosiect yn darparu manteision cynaliadwy gwirioneddol yn Affrica o ran incwm, maeth a sgiliau. Ac wrth gwrs, bydd yn gyfle i’r bobl ifanc hynny, fel rydych yn ei ddweud, Joyce Watson, edrych allan a chydnabod yr hyn y gallant ei rannu ar draws y byd.

Felly, rwy’n falch iawn o ymateb i’r ddadl heddiw. Unwaith eto, diolch i Joyce am ei holl waith yn hyrwyddo Cymru ar y llwyfan rhyngwladol, ond mae’n rhaid i ni barhau i weithio gyda’n gilydd i sicrhau bod Cymru’n wlad lle y caiff menywod eu cynrychioli’n gyfartal ar bob lefel, a lle y ceir tegwch a chydraddoldeb i bawb, ac rydym eisiau rhannu hynny ar draws y byd.

Thank you very much. That brings today’s proceedings to a close. Thank you.

Diolch yn fawr iawn. Dyna ddiwedd y trafodion am heddiw. Diolch.

Daeth y cyfarfod i ben am 18:45.

The meeting ended at 18:45.