Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

11/10/2016

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.

The Assembly met at 13:30 with the Presiding Officer (Elin Jones) in the Chair.

1. Datganiad gan y Llywydd
1. Statement by the Presiding Officer

Cyn i ni ddechrau, dylai Aelodau fod wedi cael gwybod gan eu rheolwyr busnes o’m bwriad i fod yn fwy llym o hyn ymlaen wrth sicrhau bod Aelodau’n gofyn cwestiynau byr a chryno. Roedd y Pwyllgor Busnes yn cytuno mai dyma’r ffordd orau o sicrhau craffu effeithiol gan y Cynulliad, a byddaf yn galw i drefn unrhyw Aelod sy’n amddifadu eraill o’r cyfle i graffu drwy beidio dod ar eu hunion i gwestiwn.

Before we begin, Members should have been informed by their business managers of my intention to be stricter from now on in ensuring that Members ask short, succinct questions. The Business Committee agreed that this is the best way of ensuring effective scrutiny, and I will call to order any Member who deprives others of the opportunity to scrutinise by not coming quickly to a question.

2. 1. Cwestiynau i’r Prif Weinidog
2. 1. Questions to the First Minister

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Yr eitem gyntaf ar yr agenda y prynhawn yma yw cwestiynau i’r Prif Weinidog, a’r cwestiwn cyntaf gan Nick Ramsay.

The first item on the agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Nick Ramsay.

Canolfan Gofal Critigol Arbenigol Llanfrechfa

The Llanfrechfa Specialist Critical Care Centre

1. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am yr amserlen ar gyfer datblygu'r Ganolfan Gofal Critigol Arbenigol yn Llanfrechfa? OAQ(5)0190(FM)

1. Will the First Minister provide an update on the timescale for developing the Specialist Critical Care Centre at Llanfrechfa? OAQ(5)0190(FM)

Yes. Following an independent review carried out over the summer, I can confirm that the Cabinet Secretary will receive the information that he needs next week and will then be able to move towards making a decision.

Gwnaf. Yn dilyn adolygiad annibynnol a gynhaliwyd dros yr haf, gallaf gadarnhau y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn derbyn y wybodaeth sydd ei hangen arno yr wythnos nesaf ac yna’n gallu symud tuag at wneud penderfyniad.

Thank you, First Minister. You did indicate that that might be the case last week. There is growing concern in south-east Wales at the rate of progress with the specialist critical care centre, first planned over 10 years ago. You’ve said that the health Secretary is going to have that information at his disposal in the near future. Will you do what you can to take charge of this issue now, as a First Minister, and as a Welsh Government, to make sure that people in south Wales can be reassured that they are going to get that vital piece of the national health service infrastructure that they’ve waited for for a long time and really do need as soon as possible?

Diolch yn fawr, Brif Weinidog. Awgrymwyd gennych efallai mai dyna fyddai’r achos yr wythnos diwethaf. Ceir pryder cynyddol yn y de-ddwyrain gyda chyfradd y cynnydd gyda'r ganolfan gofal critigol arbenigol, a gynlluniwyd gyntaf dros 10 mlynedd yn ôl. Rydych chi wedi dweud bod y wybodaeth honno yn mynd i fod ar gael i’r Ysgrifennydd iechyd yn y dyfodol agos. A wnewch chi yr hyn a allwch i gymryd cyfrifoldeb am y mater hwn nawr, fel Prif Weinidog, ac fel Llywodraeth Cymru, i wneud yn siŵr y gall pobl yn y de fod yn sicr eu bod yn mynd i gael y darn hanfodol hwnnw o seilwaith gwasanaeth iechyd gwladol y maen nhw wedi bod yn aros amdano ers amser maith ac y mae wir ei angen arnynt cyn gynted â phosibl?

The information is there. I also have to pay tribute to Lynne Neagle, my colleague, the Member for Torfaen, who has been unstinting in her advocacy of the SCCC. And it’s right to say that, with a project of this size, full consideration has to be given to the project from a financial perspective, but the decision-making process can now begin, as it will be in the hands of the Secretary next week.

Mae'r wybodaeth yno. Mae'n rhaid i mi hefyd dalu teyrnged i Lynne Neagle, fy nghydweithiwr, yr Aelod dros Dorfaen, sydd wedi bod yn ddiflino yn ei heiriolaeth o’r Ganolfan Gofal Critigol Arbenigol. Ac mae'n iawn i ddweud, gyda phrosiect o'r maint hwn, y rhoddwyd ystyriaeth lawn i'r prosiect o safbwynt ariannol, ond gall y broses o wneud penderfyniad ddechrau nawr, gan y bydd yn nwylo'r Ysgrifennydd yr wythnos nesaf.

Cynllun Peilot Rhagnodi Cymdeithasol

The Social Prescription Pilot Scheme

2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y cynllun peilot Rhagnodi Cymdeithasol? OAQ(5)202(FM)

2. Will the First Minister make a statement on the Social Prescription pilot scheme? OAQ(5)202(FM)

We are committed to piloting a social prescription scheme as part of our programme for government, and we are currently working with stakeholders to scope how the scheme could best operate.

Rydym ni wedi ymrwymo i dreialu cynllun rhagnodi cymdeithasol yn rhan o'n rhaglen lywodraethu, ac rydym ni wrthi’n gweithio gyda rhanddeiliaid i gwmpasu sut y gallai'r cynllun weithredu orau.

Thank you, First Minister. Social prescribing offers an opportunity to look beyond medication. Chronic loneliness is as bad for our health as smoking 15 cigarettes a day, and as damaging as obesity and physical inactivity. Research shows it affects people across their lifetime. Befriending groups can provide a vital lifeline in the battle against loneliness and are one example that can help reduce medication. In Aneurin Bevan health board, there’s an exciting new project called ‘Ffrind i Mi’ which is designed to act as a prescription for loneliness. Does the First Minister agree with me that communication between health and community services must be as good as possible to make this work, and what support can be given to encourage volunteers, who will be crucial to the success of social prescribing?

Diolch yn fawr, Brif Weinidog. Mae rhagnodi cymdeithasol yn cynnig cyfle i edrych y tu hwnt i feddyginiaeth. Mae unigrwydd cronig yr un mor ddrwg i'n hiechyd ag ysmygu 15 sigarét y dydd, ac mor niweidiol â gordewdra ac anweithgarwch corfforol. Mae ymchwil yn dangos ei fod yn effeithio ar bobl trwy gydol eu hoes. Gall grwpiau cyfeillio gynnig achubiaeth hollbwysig yn y frwydr yn erbyn unigrwydd ac maen nhw’n un enghraifft a all helpu i leihau meddyginiaeth. Ceir prosiect newydd cyffrous ym mwrdd iechyd Aneurin Bevan, o'r enw 'Ffrind i Mi' sydd â’r nod o weithredu fel presgripsiwn ar gyfer unigrwydd. A yw'r Prif Weinidog yn cytuno â mi bod yn rhaid i gyfathrebu rhwng gwasanaethau iechyd a chymunedol fod cystal â phosibl i hyn weithio, a pha gymorth y gellir ei roi i annog gwirfoddolwyr, a fydd yn hanfodol i lwyddiant rhagnodi cymdeithasol?

It’s absolutely correct to say that we need to look at holistic approaches to helping people when they feel depressed and when they feel isolated, and the Member’s right to point that out. I can say that the Welsh Government is providing £180,000 over the next three years to help develop volunteer-led networks that support lonely and isolated people within communities, similar to the scheme that she’s already mentioned.

Mae'n gwbl gywir i ddweud bod angen i ni edrych ar ddulliau cyfannol i helpu pobl pan fyddan nhw’n teimlo'n isel a phan fyddan nhw’n teimlo’n ynysig, ac mae’r Aelod yn iawn i dynnu sylw at hynny. Gallaf ddweud bod Llywodraeth Cymru yn darparu £180,000 dros y tair blynedd nesaf i helpu i ddatblygu rhwydweithiau a arweinir gan wirfoddolwyr sy'n cynorthwyo pobl unig ac ynysig mewn cymunedau, yn debyg i'r cynllun y mae hi wedi ei grybwyll eisoes.

First Minister, as you’re aware, social prescribing is highly dependent on the third sector, the community organisations and voluntary groups. However, many rural communities have faced consistent downgrading of community assets and the support networks. How will the Welsh Government, the health boards, and local government work effectively together to ensure that community assets are in place? A brief example is the threatened closure of the Avenue Centre in Tenby, which was being threatened with closure under the terms of the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014. That’s what the local government tried to do. If you take that kind of asset away, then social prescribing, which we utterly support and think is an excellent way forward, is really going to struggle to be delivered on the ground specifically in rural communities. So, how are you going to tie all this together to make sure—

Brif Weinidog, fel y gwyddoch, mae rhagnodi cymdeithasol yn dibynnu'n helaeth ar y trydydd sector, y mudiadau cymunedol a grwpiau gwirfoddol. Fodd bynnag, mae llawer o gymunedau gwledig wedi wynebu israddio cyson o asedau cymunedol a'r rhwydweithiau cymorth. Sut gwnaiff Llywodraeth Cymru, y byrddau iechyd, a llywodraeth leol weithio’n effeithiol gyda'i gilydd i sicrhau bod asedau cymunedol ar gael? Enghraifft gryno yw’r bygythiad i gau Canolfan Avenue yn Ninbych-y-pysgod, yr oedd bygythiad i'w chau o dan delerau Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014. Dyna beth geisiodd llywodraeth leol ei wneud. Os cymerwch chi'r math hwnnw o ased oddi wrth pobl, yna mae rhagnodi cymdeithasol, yr ydym ni’n ei gefnogi’n llwyr ac yn credu sy’n ffordd ragorol ymlaen, wir yn mynd i gael trafferth i gael ei ddarparu ar lawr gwlad, yn enwedig mewn cymunedau gwledig. Felly, sut ydych chi'n mynd i dynnu hyn i gyd at ei gilydd i wneud yn siŵr—

You’ve asked your question. First Minister.

Rydych chi wedi gofyn eich cwestiwn. Brif Weinidog.

It’s absolutely right that good communication between health and community services will be crucial for the networks to be developed and established in order to spend the money that I referred to earlier wisely. We did launch our new three-year delivery plan for our mental health strategy, ‘Together for Mental Health’, yesterday, and the social prescribing pilot included in the delivery plan will also complement that action. I would hope then that local government can learn from the delivery plan and implement best practice in their areas.

Mae'n gwbl gywir y bydd cyfathrebu da rhwng gwasanaethau iechyd a chymunedol yn hanfodol i’r rhwydweithiau gael eu datblygu a'u sefydlu er mwyn gwario'r arian y cyfeiriais ato’n gynharach yn ddoeth. Fe wnaethom ni lansio ein cynllun cyflawni tair blynedd newydd ar gyfer ein strategaeth iechyd meddwl, 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl', ddoe, a bydd y cynllun rhagbrofol rhagnodi cymdeithasol a gafodd ei gynnwys yn y cynllun cyflawni hefyd yn ategu’r camau hynny. Byddwn yn gobeithio wedyn y gall llywodraeth leol ddysgu o’r cynllun cyflawni a chyflwyno arfer gorau yn eu hardaloedd.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau

Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau yn awr gan arweinwyr y pleidiau. Rwy’n galw yn gyntaf yr wythnos yma arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.

Questions now from the party leaders, and I first of all call the leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.

Thank you, Presiding Officer. First Minister, I ask these series of questions as a supporter of alleviating the traffic congestion around Newport. But, last week’s announcement was bitterly disappointing, in connection to the potential delay of finding a solution around the traffic problems in that part of Wales. There was a clear letter issued last week to a Member in the Assembly here, which highlighted how the Welsh Government had interacted at various workshops, consultations, and, indeed, the change in methodology had been highlighted as early as 2014 and confirmed in workshops in March 2015, and then brought forward in July 2016. Why did it come as such a shock to the Welsh Government that this methodology was changing and, ultimately, could potentially delay the advancement of the project?

Diolch i chi, Lywydd. Brif Weinidog, rwy’n gofyn y gyfres hon o gwestiynau fel cefnogwr o leddfu’r tagfeydd traffig o amgylch Casnewydd. Ond, roedd cyhoeddiad yr wythnos diwethaf yn hynod siomedig, o ran yr oedi posibl cyn dod o hyd i ateb i’r problemau traffig yn y rhan honno o Gymru. Cyflwynwyd llythyr eglur i Aelod yn y Cynulliad yma yr wythnos diwethaf, a oedd yn amlygu sut yr oedd Llywodraeth Cymru wedi rhyngweithio mewn gwahanol weithdai, ymgynghoriadau, ac, yn wir, amlygwyd y newid methodoleg mor gynnar â 2014, ac fe’i cadarnhawyd mewn gweithdai ym mis Mawrth 2015, cyn ei gyflawni ym mis Gorffennaf 2016. Pam roedd o’n gymaint o syndod i Lywodraeth Cymru bod y fethodoleg hon yn newid ac y gallai, yn y pen draw, oedi datblygiad y prosiect?

This is a curious tale, Llywydd, which, I think, with your permission, I’d like to elaborate on. First of all, the letter received by Mohammad Asghar was dated 6 October. It apologised for the delay in responding—remarkable, given the fact the announcement was made on 3 October. I do wonder when that letter originally was sent, then, because, normally, we don’t get a response within three days from the Department for Transport apologising for the delay. That is curious, is it not?

Secondly, of course, it is not right to say that the information, the planning data, was before the Welsh Government at any time before July of this year. No indication was given by the Department for Transport as to what that planning data would look like. In fact, they said, after the referendum, that they believed that there would be a delay in the publication of that data—that is what our officials were told. It is not the case either that officials had the information before the end of July. What actually happened was that our officials discovered that Highways England had received the information two weeks beforehand. It had not been shared with us as a Government. The information was requested; it was not provided until 28 July.

Even more curious is that the data that was provided is normally, I understand—normally—provided in draft, where a nine to 12-month consultation period is allowed in order for the data to be examined and questioned. On this occasion, it hasn’t been published in draft; it’s been published in final form, which disturbs us because the data is so badly flawed. For example, it uses planning data for Wales that is not included in the local delivery plan and has no apparent basis in fact. We’ve not been provided with any information as to where the DfT got this information from.

Once the data is provided, it takes a long time to work out what the effect of that data is on any particular road scheme, which is why, normally, there is the nine to 12-month period for it to happen. On this occasion, nothing. It was made final straight away. Curious, then, that Highways England were told before us, and, of course, we know, having analysed the data, that what this set of data does is, in fact, benefit schemes in London, the south-east of England and the east of England at the expense of everywhere else. Even more curious, isn’t it?

So, we’re calling on the DfT to re-examine these figures, to work with us to re-examine these figures, to tell us where they found the planning data from, and to work with us in order to provide figures that are far more accurate for the Welsh context. So, there are many curious issues that have been raised there, to which we have not yet received an answer.

Mae hon yn stori ryfedd, Lywydd, yr hoffwn, rwy’n credu, gyda'ch caniatâd, ymhelaethu arni. Yn gyntaf oll, roedd y llythyr a dderbyniwyd gan Mohammad Asghar yn ddyddiedig 6 Hydref. Roedd yn ymddiheuro am yr oedi cyn ymateb—rhyfeddol, o ystyried y ffaith i’r cyhoeddiad gael ei wneud ar 3 Hydref. Rwy’n meddwl tybed pryd yr anfonwyd y llythyr hwnnw’n wreiddiol, felly, oherwydd, fel rheol, nid ydym yn cael ymateb o fewn tri diwrnod gan yr Adran Drafnidiaeth yn ymddiheuro am yr oedi. Mae hynny'n rhyfedd, onid yw?

Yn ail, wrth gwrs, nid yw'n iawn i ddweud bod y wybodaeth, y data cynllunio, gerbron Llywodraeth Cymru ar unrhyw adeg cyn mis Gorffennaf eleni. Ni roddwyd unrhyw arwydd gan yr Adran Drafnidiaeth o sut y byddai’r data cynllunio hynny yn edrych. A dweud y gwir, dywedasant, ar ôl y refferendwm, eu bod yn credu y byddai oedi cyn cyhoeddi'r data hynny—dyna ddywedwyd wrth ein swyddogion. Nid yw'n wir ychwaith bod y wybodaeth gan swyddogion cyn diwedd mis Gorffennaf. Yr hyn a ddigwyddodd mewn gwirionedd oedd bod ein swyddogion wedi darganfod bod Highways England wedi derbyn y wybodaeth bythefnos ymlaen llaw. Nid oedd wedi ei rhannu gyda ni fel Llywodraeth. Gofynnwyd am y wybodaeth; ni chafodd ei darparu tan 28 Gorffennaf.

Hyd yn oed yn fwy rhyfedd yw bod y data a ddarparwyd fel rheol, rwy’n deall—fel rheol—yn cael eu darparu ar ffurf ddrafft, lle caniateir cyfnod ymgynghori o naw i 12 mis er mwyn i'r data gael eu harchwilio a'u cwestiynu. Y tro hwn, nid ydynt wedi eu cyhoeddi ar ffurf ddrafft; maen nhw wedi eu cyhoeddi ar ffurf derfynol, sy'n peri pryder i ni gan fod y data mor hynod o wallus. Er enghraifft, mae'n defnyddio data cynllunio ar gyfer Cymru nad ydynt wedi eu cynnwys yn y cynllun cyflawni lleol ac nad ydynt wedi’u gwreiddio mewn ffaith. Ni ddarparwyd unrhyw wybodaeth i ni o ran o ble y cafodd yr Adran Drafnidiaeth afael ar y wybodaeth hon.

Unwaith y caiff y data eu darparu, mae'n cymryd amser maith i weld beth yw effaith y data hynny ar unrhyw gynllun ffordd penodol, a dyna pam, fel rheol, y ceir y cyfnod naw i 12 mis i hynny ddigwydd. Y tro hwn, dim byd. Fe'i gwnaed yn derfynol yn syth. Rhyfedd, felly, bod Highways England wedi ei hysbysu o’n blaenau ni, ac, wrth gwrs, rydym ni’n gwybod, ar ôl dadansoddi'r data, mai’r hyn y mae’r gyfres hon o ddata yn ei wneud, mewn gwirionedd, yw bod o fudd i gynlluniau yn Llundain, de-ddwyrain Lloegr a dwyrain Lloegr ar draul pobman arall. Hyd yn oed yn fwy rhyfedd, onid yw?

Felly, rydym ni’n galw ar yr Adran Drafnidiaeth i ailystyried y ffigurau hyn, i weithio gyda ni i ailystyried y ffigurau hyn, i ddweud wrthym ble y daethant o hyd i'r data cynllunio, ac i weithio gyda ni er mwyn darparu ffigurau sy'n llawer mwy cywir i gyd-destun Cymru. Felly, ceir llawer o faterion rhyfedd a godwyd yn y fan yna, nad ydym wedi derbyn ateb iddynt eto.

Thank you for that very detailed answer, First Minister. I don’t think there’s very much curiosity around any of this. We have been highlighting for the last 12 months that the methodology did need to be revisited so that the blue and black route could be evaluated on the same methodology, so that, ultimately, the two routes could be compared favourably, and that you could take forward either the blue or the black route. The Welsh Government solution to the traffic crisis around south-east Wales—because it is a crisis; the logjam on the M4 at certain times of the day can stretch back over 12 miles—is to favour the black route. So, can you commit to having a traffic solution in place by 2021 so that people can have confidence that your manifesto commitment to deliver that solution will be met by 2021?

Diolch i chi am yr ateb manwl iawn yna, Brif Weinidog. Nid wyf yn credu bod llawer sy’n rhyfedd am unrhyw ran o hyn. Rydym ni wedi bod yn dweud dros y flwyddyn ddiwethaf bod angen ailystyried y fethodoleg fel y gellid gwerthuso’r llwybr glas a du ar sail yr un fethodoleg, fel y gellid, yn y pen draw, cymharu’r ddau lwybr yn ffafriol, ac y gallech fwrw ymlaen â’r llwybr glas neu’r llwybr du. Ateb Llywodraeth Cymru i'r argyfwng traffig o gwmpas y de-ddwyrain—oherwydd mae yn argyfwng; gall y dagfa ar yr M4 ar adegau penodol o'r dydd ymestyn yn ôl dros 12 milltir—yw ffafrio’r llwybr du. Felly, a allwch chi ymrwymo i gael ateb traffig ar waith erbyn 2021 fel y gall pobl fod yn hyderus y bydd yr ymrwymiad yn eich maniffesto i ddarparu’r ateb hwnnw yn cael ei fodloni erbyn 2021?

Yes, that is the aim, but it is not helpful when we have Government departments in Whitehall that are acting in this way. They knew that there was a public inquiry that would begin in the autumn of this year, and yet this data was—we had to ask for it, we had to ask for it; it wasn’t even provided, and we were not notified that it even existed. And then, of course, officials worked very hard through August to look at the data, to see what it would mean for Welsh road schemes. It’s not just Wales that’s affected; it’s everywhere outside the south-east of England that is adversely affected by this data. So, as far as the Department for Transport are concerned, I would urge them to revisit this data, to have a proper process, where data is published in draft and then opportunity is given to examine that data, to examine its robustness, rather than adopt the strange and unusual approach that they’ve adopted so far.

Gallaf, dyna'r nod, ond nid yw o gymorth pan fo gennym ni adrannau Llywodraeth yn Whitehall sy’n ymddwyn fel hyn. Roedden nhw'n gwybod bod ymchwiliad cyhoeddus a fyddai'n dechrau yn ystod hydref eleni, ac eto ni chafodd y data hyn—bu’n rhaid i ni ofyn amdanynt, bu’n rhaid i ni ofyn amdanynt; ni chawsant eu darparu hyd yn oed, ac ni chawsom ein hysbysu eu bod yn bodoli hyd yn oed. Ac yna, wrth gwrs, gweithiodd swyddogion yn galed iawn trwy fis Awst i edrych ar y data, i weld beth y byddent yn ei olygu i gynlluniau ffyrdd Cymru. Nid dim ond Cymru yr effeithir arni; mae pob man y tu allan i dde-ddwyrain Lloegr yn cael ei effeithio'n andwyol gan y data hyn. Felly, cyn belled ag y mae’r Adran Drafnidiaeth yn y cwestiwn, byddwn yn ei hannog i ailystyried y data hyn, i gael proses briodol, lle cyhoeddir data ar ffurf drafft ac y rhoddir cyfle wedyn i archwilio’r data hynny, i archwilio eu cadernid, yn hytrach na mabwysiadu'r dull rhyfedd ac anarferol y mae wedi ei fabwysiadu hyd yn hyn.

Well, I disagree with you about the strange and unusual process. I mean, as I’ve highlighted, this process has been going on for two years, clearly identified that, in 2016, this change would be coming down the road at you and, obviously, your Government didn’t respond. Traffic Scotland were involved in the negotiations and the Northern Ireland Department for Infrastructure were negotiating with the Department for Transport. They’re all on this letter and identified as participants in the workshops and the consultation. But what is important is that we do find a solution to the traffic gridlock that exists in south-east Wales. Your Government has put its colours firmly on the mast of the black route, and you’re actually on record as saying that if you did support the blue route you could

‘kiss goodbye to winning elections in Newport for a generation.’

So, is it winning elections that’s driving the decisions around the traffic gridlock and the solutions to solve that gridlock or are you actually looking at what the best solution is both financially and in terms of dealing with traffic projections going forward, First Minister?

Wel, rwy’n anghytuno â chi am y broses ryfedd ac anarferol. Hynny yw, fel yr wyf i wedi dweud, mae’r broses hon wedi bod ar waith ers dwy flynedd, a nodwyd yn eglur, yn 2016, y byddai'r newid hwn yn dod yn ddiweddarach i chi ac, yn amlwg, ni wnaeth eich Llywodraeth ymateb. Roedd Traffic Scotland yn rhan o’r trafodaethau ac roedd Adran Seilwaith Gogledd Iwerddon mewn trafodaethau gyda'r Adran Drafnidiaeth. Maen nhw i gyd ar y llythyr hwn ac yn cael eu nodi fel cyfranogwyr yn y gweithdai a'r ymgynghoriad. Ond yr hyn sy'n bwysig yw ein bod yn dod o hyd i ateb i'r tagfeydd traffig sy'n bodoli yn ne-ddwyrain Cymru. Mae eich Llywodraeth wedi mynegi ei dewis o’r llwybr du yn eglur, ac rydych chithau wedi dweud ar goedd pe byddech chi’n cefnogi'r llwybr glas y gallech chi

anghofio am ennill etholiadau yng Nghasnewydd am genhedlaeth.

Felly, ai ennill etholiadau yw sail y penderfyniadau ynghylch y tagfeydd traffig a'r atebion i ddatrys y tagfeydd hynny neu a ydych chi wir yn ystyried beth yw’r ateb gorau yn ariannol ac o ran ymdrin ag amcanestyniadau traffig yn y dyfodol, Brif Weinidog?

It is a fact that the blue route goes past many, many homes and would affect, we think, up to 4,000 people. That’s the reality of it. It would pass very, very close to their houses and, in fact, some buildings will have to be demolished, both commercial and residential. There’s no avoiding that, and I doubt very much whether any Government would be looked upon favourably if it were to move ahead with the blue route without proper consultation. We’ve said in the public inquiry that the public inquiry will look at both the black and blue routes. We want the inquiry to be as wide-ranging as possible and to be as open as possible so that people can see that the process is one that they can have faith in. But I have to say once again: any suggestion that the Welsh Government was involved or knew of the data that was provided on 25 July is wrong—wholly wrong and wholly untrue. I don’t accuse him of saying that, but I’m saying that the information he has received is simply wrong. What happens is that they work on this and they inform people of what they’re doing. On this occasion they did not even tell us when the figures were going to be published. They shared them with Highways England first. They didn’t even tell us they’d done that. We had to ask for them and, when they were shared with us, they were shared with us on the basis that is abnormal. Normally, the data is shared and nine to 12 months is available for the data to be examined carefully. That was not done at this time, and here we have a set of data that at the moment would benefit London and the south-east of England at everyone’s expense, and that we cannot accept.

Mae'n ffaith fod y llwybr glas yn mynd heibio llawer iawn o gartrefi a fyddai'n effeithio, rydym ni’n meddwl, ar hyd at 4,000 o bobl. Dyna’r gwirionedd. Byddai'n mynd heibio yn agos iawn, iawn at eu tai ac, a dweud y gwir, byddai’n rhaid dymchwel rhai adeiladau, masnachol a phreswyl. Ni ellir osgoi hynny, ac rwy’n amau’n fawr iawn a fyddai unrhyw Lywodraeth yn cael ei hystyried yn ffafriol pe byddai'n bwrw ymlaen â'r llwybr glas heb ymgynghoriad priodol. Rydym ni wedi dweud yn yr ymchwiliad cyhoeddus y bydd yr ymchwiliad cyhoeddus yn ystyried y llwybrau du a glas. Rydym ni eisiau i'r ymchwiliad fod mor eang â phosibl ac i fod mor agored â phosibl, fel y gall pobl weld bod y broses yn un y gallant fod â ffydd ynddi. Ond mae’n rhaid i mi ddweud unwaith eto: mae unrhyw awgrym bod Llywodraeth Cymru wedi ei chynnwys neu’n gwybod am y data a ddarparwyd ar 25 Gorffennaf yn anghywir—yn gwbl anghywir ac yn gwbl anwir. Nid wyf yn ei gyhuddo ef o ddweud hynny, ond rwy’n dweud bod y wybodaeth y mae wedi ei derbyn, yn syml, yn anghywir. Yr hyn sy’n digwydd yw eu bod yn gweithio ar hyn, ac yna’n hysbysu pobl am yr hyn y maen nhw'n ei wneud. Y tro hwn, ni wnaethant hyd yn oed dweud wrthym pryd yr oedd y ffigurau’n mynd i gael eu cyhoeddi. Fe wnaethant eu rhannu gyda Highways England yn gyntaf. Ni ddywedasant wrthym eu bod wedi gwneud hynny hyd yn oed. Bu’n rhaid i ni ofyn amdanynt a, phan gawsant eu rhannu gyda ni, fe’u rhannwyd gyda ni ar y sail fod hynny’n anarferol. Fel rheol, caiff y data eu rhannu ac mae naw i 12 mis ar gael i archwilio’r data’n ofalus. Ni wnaethpwyd hyn y tro hwn, ac mae gennym ni yn y fan yma gyfres o ddata ar hyn o bryd a fyddai o fudd i Lundain a de-ddwyrain Lloegr ar draul pawb, ac ni allwn dderbyn hynny.

Diolch, Lywydd. First Minister, the UK Home Secretary last week announced plans to force companies to publish lists of their foreign workers—a regressive step, I’m sure you’ll agree with me. It’s not clear exactly how this information was intended to be used, but I’m concerned that it could have led us down a very dark path indeed. Since then, the UK Government has rowed back on that position, after a public outcry, but the data are still going to be gathered and there remain questions to be asked about what will happen to that data. Can you prevent any of these measures taking place in Wales?

Diolch, Lywydd. Brif Weinidog, cyhoeddodd Ysgrifennydd Cartref y DU gynlluniau yr wythnos diwethaf i orfodi cwmnïau i gyhoeddi rhestrau o'u gweithwyr tramor—cam at yn ôl, rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno â mi. Nid yw'n eglur sut yn union y bwriedir defnyddio’r wybodaeth hon, ond rwy'n pryderu y gallai fod wedi ein tywys i lawr llwybr tywyll iawn yn wir. Ers hynny, mae Llywodraeth y DU wedi camu yn ôl o’r safbwynt hwnnw, yn dilyn protestiadau’r cyhoedd, ond bydd y data yn dal i gael eu casglu mae cwestiynau i'w gofyn o hyd am yr hyn a fydd yn digwydd i'r data hynny. A allwch chi atal unrhyw un o'r mesurau hyn rhag digwydd yng Nghymru?

Well, I think the word that’s now being used is ‘nudge’. They want to nudge companies in that direction. What I can say is that as far as we are concerned as a Government, we’re not going to do that, nor are any of the bodies that we sponsor. At the end of the day, it’s a matter for companies who they employ. I don’t think it’s helpful to have lists of people that would be used against those businesses for many, many reasons: firstly, because of what I think is the sinister side of it, which is to suggest that if people are not UK passport holders then they are in some way imposters in the jobs that they hold, which is the message that it would actually convey; and secondly, I can think of no more powerful disincentive to an investor than an investor being told, ‘If you come to Wales or come to the UK, you’ll have to tell us how many workers from outside the UK that you will employ’. They don’t have to do that in other countries, and that’s another barrier to investment as far as Wales is concerned. Like me, I know that she shared the same view very quickly and very publicly when the announcement was made. I do not think that creating lists of people from outside the UK with a view to using those people against the companies who employ them is the right way forward for Wales or Britain.

Wel, rwy'n credu mai ‘hwb’ yw’r gair sy'n cael ei ddefnyddio nawr. Maen nhw’n awyddus i roi hwb i gwmnïau i’r cyfeiriad hwnnw. Yr hyn y gallaf ei ddweud cyn belled ag yr ydym ni yn y cwestiwn fel Llywodraeth, yw nad ydym ni’n mynd i wneud hynny, ac ni fydd unrhyw un o'r cyrff yr ydym ni’n eu noddi yn gwneud hynny ychwaith. Yn y pen draw, mater i gwmnïau yw pwy maen nhw’n eu cyflogi. Nid wyf yn credu ei bod yn ddefnyddiol cael rhestrau o bobl a fyddai'n cael eu defnyddio yn erbyn y busnesau hynny am lawer iawn o resymau: yn gyntaf, oherwydd yr hyn yr wyf yn credu yw ochr sinistr y mater, sef awgrymu os nad oes gan bobl basbort y DU, yna eu bod nhw rywsut yn dwyllwyr yn y swyddi sydd ganddynt, sef y neges y byddai’n ei chyfleu mewn gwirionedd; ac yn ail, ni allaf feddwl am unrhyw wrthanogaeth mwy pwerus i fuddsoddwr na dweud wrtho, 'Os byddwch chi’n dod i Gymru, neu’n dod i'r DU, bydd yn rhaid i chi ddweud wrthym faint o weithwyr o'r tu allan i'r DU y byddwch yn eu cyflogi '. Nid oes rhaid iddynt wneud hynny mewn gwledydd eraill, ac mae hynny'n rhwystr arall i fuddsoddiad cyn belled ag y mae Cymru yn y cwestiwn. Fel finnau, gwn iddi rannu'r un farn yn gyflym iawn ac yn gyhoeddus iawn pan wnaed y cyhoeddiad. Nid wyf yn credu mai creu rhestrau o bobl o'r tu allan i'r DU gyda’r nod o ddefnyddio’r bobl hynny yn erbyn y cwmnïau sy'n eu cyflogi yw'r ffordd iawn ymlaen i Gymru nac i Brydain.

Thank you for answer, First Minister. I very much welcome the sentiment that you’ve conveyed there. Many of our problems in Wales don’t stem from certain people moving in to the country but they stem from the fact that many of our young people move out and don’t return, and this is especially true of graduates, where we have a lower retention rate than any other UK nation. There’s been a lot of focus on immigration, particularly around the debate on Brexit, yet very little attention has been given to out-migration. Plaid Cymru believes that graduates should be able to live and work where they choose, but we should also be able to incentivise some of them to come back so that we can see a return on our public investment, if you like, in their education. We are the only party to have proposed a mechanism, through higher education, to incentivise students to return to work, and you’ll be aware that we put forward those proposals ahead of May’s election. In that election, you had no policy on this and you claimed that Plaid Cymru would charge students fees. If you implement the Diamond review, fees are likely to be charged by your Government. Will you now accept that we do need to incentivise graduates to return to Wales after study? If you do agree with me, what do you intend to do about it?

Diolch i chi am yr ateb, Brif Weinidog. Rwy’n croesawu'n fawr y farn yr ydych chi wedi ei mynegi yn y fan yna. Mae llawer o'n problemau yng Nghymru nad ydynt yn deillio o bobl benodol yn symud i mewn i'r wlad, ond maen nhw’n deillio o'r ffaith bod llawer o'n pobl ifanc yn symud allan a ddim yn dychwelyd, ac mae hyn yn arbennig o wir am raddedigion, lle mae gennym ni gyfradd gadw is nag unrhyw wlad arall yn y DU. Bu llawer o bwyslais ar fewnfudo, yn enwedig o ran y ddadl ar Brexit, ac eto ychydig iawn o sylw a roddwyd i allfudo. Mae Plaid Cymru o’r farn y dylai graddedigion gael byw a gweithio yn lle maen nhw’n dewis, ond dylem ni hefyd allu cymell rhai ohonyn nhw i ddod yn ôl fel y gallwn ni weld adenillion ar ein buddsoddiad cyhoeddus, os mynnwch, yn eu haddysg. Ni yw'r unig blaid sydd wedi cynnig mecanwaith, trwy addysg uwch, i gymell myfyrwyr i ddychwelyd i weithio, a byddwch yn ymwybodol ein bod wedi cyflwyno’r cynigion hyn cyn etholiad mis Mai. Yn yr etholiad hwnnw, nid oedd gennych chi unrhyw bolisi ar hyn a honnwyd gennych y byddai Plaid Cymru yn codi ffioedd ar fyfyrwyr. Os byddwch yn gweithredu adolygiad Diamond, mae ffioedd yn debygol o gael eu codi gan eich Llywodraeth chi. A wnewch chi dderbyn nawr bod angen i ni gymell graddedigion i ddychwelyd i Gymru ar ôl astudio? Os ydych chi’n cytuno â mi, beth ydych chi’n bwriadu ei wneud am y peth?

Well—[Interruption.]—the reality of the situation is that, if I recall, the—I think the Minister has intervened there, but I will answer the question. If I remember, the policies that she was pursuing in May would have meant that students would have been incentivised to stay in Wales, in the sense that their fees would have been paid if they’d studied in Wales but not elsewhere. That’s not a position that I would share. [Interruption.] From my perspective, what I want to do is to make sure that we attract students into Wales, not just those who are from Wales, but outside Wales as well, and make sure that there are skilled jobs there for them.

For me, it’s not a question of whether they leave, it’s a question of enabling them to return. Because I see no reason why young people wouldn’t want to leave, gain experience elsewhere, and come back and bring that experience back with them, in the same way as I know that there are people who will come to Cardiff in their 20s and then go back to rural Wales when they’re older. I think they take their experience back with them. For us, it’s all about ensuring that the jobs are there. It’s why unemployment is at 4.1 per cent—lower than Scotland, lower than England, lower than Northern Ireland—and it’s why we are seeing Wales as a good place to invest, to bring skilled jobs, on behalf of so many international companies.

Wel—[Torri ar draws.]—realiti'r sefyllfa, os wyf yn cofio—rwy’n credu fod y Gweinidog wedi ymyrryd yn y fan yna, ond rwyf yn mynd i ateb y cwestiwn. Os wyf yn cofio, byddai'r polisïau yr oedd hi’n eu dilyn ym mis Mai yn golygu y byddai myfyrwyr wedi cael eu cymell i aros yng Nghymru, yn yr ystyr y byddai eu ffioedd wedi cael eu talu pe byddent wedi astudio yng Nghymru, ond nid yn rhywle arall. Nid yw hwnnw'n safbwynt y byddwn yn ei rannu. [Torri ar draws.] O’m safbwynt i, yr hyn yr wyf i eisiau ei wneud yw gwneud yn siŵr ein bod ni’n denu myfyrwyr i mewn i Gymru, nid yn unig y rhai sydd o Gymru, ond o’r tu allan i Gymru hefyd, a gwneud yn siŵr bod swyddi medrus yno ar eu cyfer.

I mi, nid yw'n gwestiwn o ba un a ydyn nhw’n gadael, mae'n gwestiwn o’u galluogi i ddychwelyd. Oherwydd nid wyf yn gweld unrhyw reswm pam na fyddai pobl ifanc eisiau gadael, ennill profiad yn rhywle arall, a dod yn ôl a dod â’r profiad hwnnw yn ôl gyda nhw, yn yr un modd ag y gwn y bydd pobl a fydd yn dod i Gaerdydd yn eu hugeiniau ac yna’n dychwelyd i gefn gwlad Cymru pan fyddant yn hŷn. Rwy'n credu eu bod yn mynd â’u profiad yn ôl gyda nhw. I ni, mae'r cwbl yn ymwneud â sicrhau bod y swyddi ar gael yno. Dyna pam mae diweithdra yn 4.1 y cant—is na'r Alban, is na Lloegr, is na Gogledd Iwerddon—a dyna pam rydym ni’n gweld Cymru fel lle da i fuddsoddi ynddo, i ddod â swyddi medrus, ar ran cynifer o gwmnïau rhyngwladol.

First Minister, you completely misunderstood what we were proposing ahead of that election. What you just said we should be doing is exactly what we were saying should be done, and what you were attacking us for in that election. I suggest you need to get better briefed next time.

I’d now like to turn to a serious issue that’s been raised with me by a Welsh volunteer in the Calais refugee camp. Only yesterday, the UK Government agreed to house the 378 children from the camp in Calais who’ve got connections here in the UK. The woman who has contacted me told me that she’s encountered an unaccompanied child in Calais who is being horrifically exploited by traffickers. She relayed a story to me of how this young boy of 12 has been given heroin by traffickers, promising him that it will help him get to the UK easier and it will make his journey easier. And on his addiction to heroin, he was passed by the traffickers to predatory men outside the camp, not other refuges, who paid those traffickers, with violence being the price of refusal along with the withdrawal of heroin, on which, of course, he is now completely dependent.

Now, I’m sure that you’ll agree with me, First Minister, that this is a completely abhorrent situation, and I’m sure that you will, like me, want to do what you can to help children in vulnerable situations like this. During the second world war, we did what we could, of course, to help the Kindertransport children. To help these children today, we need to ensure that our child protection systems are ready and prepared to accommodate what will be incredibly vulnerable children who may be sent to Wales. If we are to remove those children from a very vulnerable situation, we can’t risk putting them into another vulnerable situation. So, how can you ensure that local authority social services departments in Wales are ready to step up and help these children now?

Brif Weinidog, rydych chi wedi camddeall yn llwyr yr hyn yr oeddem ni’n ei gynnig cyn yr etholiad hwnnw. Yr hyn yr ydych chi newydd ei ddweud y dylem ni fod yn ei wneud yw’r union beth yr ydym ni’n ei ddweud y dylid ei wneud, a'r hyn yr oeddech chi’n ymosod arnom ni amdano yn yr etholiad hwnnw. Rwy’n awgrymu bod angen i chi gael eich briffio’n well y tro nesaf.

Hoffwn droi nawr at fater difrifol a godwyd gyda mi gan wirfoddolwr o Gymru yng ngwersyll ffoaduriaid Calais. Ddoe ddiwethaf, cytunodd Llywodraeth y DU i roi llety i 378 o blant o'r gwersyll yn Calais sydd â chysylltiadau yma yn y DU. Dywedodd y fenyw sydd wedi cysylltu â mi wrthyf ei bod wedi dod ar draws plentyn ar ei ben ei hun yn Calais sy'n cael ei gam-drin yn ddychrynllyd, gan fasnachwyr mewn pobl. Adroddodd stori i mi o sut y rhoddwyd heroin i’r bachgen ifanc 12 oed hwn gan fasnachwyr, gan addo iddo y bydd yn helpu iddo gyrraedd y DU yn haws ac yn gwneud ei daith yn haws. Ac ar ôl iddo ddod yn gaeth i heroin, cafodd ei roi gan y masnachwyr i ddynion rheibus y tu allan i'r gwersyll, nid ffoaduriaid eraill, a dalodd i’r masnachwyr hynny, a thrais oedd y pris o wrthod, ynghyd â thynnu heroin yn ôl, y mae, wrth gwrs, yn gwbl gaeth iddo erbyn hyn.

Nawr, rwy'n siŵr y byddwch chi’n cytuno â mi, Brif Weinidog, fod hon yn sefyllfa hollol wrthun, ac rwy'n siŵr y byddwch chi, fel minnau, eisiau gwneud yr hyn a allwch i helpu plant mewn sefyllfaoedd agored i niwed fel hyn. Yn ystod yr ail ryfel byd, gwnaethom yr hyn a allem, wrth gwrs, i helpu'r plant Kindertransport. I helpu’r plant hyn heddiw, mae angen i ni sicrhau bod ein systemau amddiffyn plant yn barod ac yn fodlon rhoi llety i blant a fydd yn arbennig o agored i niwed a allai gael eu hanfon i Gymru. Os ydym ni am gael y plant hynny allan o sefyllfa lle maen nhw’n agored iawn i niwed, ni allwn gymryd y risg o’u rhoi mewn sefyllfa arall lle maen nhw’n agored i niwed. Felly, sut gallwch chi sicrhau bod adrannau gwasanaethau cymdeithasol awdurdodau lleol yng Nghymru yn barod i gamu ymlaen a helpu'r plant hyn nawr?

Who can disagree with the powerful testimony that the leader of the opposition has given us? I’ve no reason to disbelieve what has been said. In an atmosphere of desperation, predators will thrive, and it seems that that is the case in Calais.

Last week, I met with the Welsh Local Government Association’s responsible elected member for refugees, Dyfed Edwards, the leader of Gwynedd, and we did work through some of these issues, including unaccompanied children. It’s true to say that few refugees have come to Wales thus far, but the two of us did talk about how we can help local authorities to resettle adult refugees as well as unaccompanied children. Of course, we agreed to work together as well in order to make sure that, where we feel that funds should come from a non-devolved source, those funds do come from Whitehall. But, certainly, it was a good meeting and it emphasised, once again, that ourselves and the WLGA very much want to ensure that children have a safe haven in Wales and are able to move away permanently from the sort of exploitation that she’s relayed to us.

Pwy all anghytuno â'r dystiolaeth rymus y mae arweinydd yr wrthblaid wedi ei rhoi i ni? Nid oes gennyf unrhyw reswm i beidio â chredu’r hyn a ddywedwyd. Mewn amgylchedd o anobaith, bydd rheibwyr yn ffynnu, ac mae'n ymddangos bod hynny'n wir yn Calais.

Yr wythnos diwethaf, cefais gyfarfod ag aelod etholedig cyfrifol Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru dros ffoaduriaid, Dyfed Edwards, arweinydd Gwynedd, a thrafodwyd rhai o’r materion hyn gennym, gan gynnwys plant heb gwmni. Mae'n wir dweud mai prin yw’r ffoaduriaid sydd wedi dod i Gymru hyd yn hyn, ond siaradodd y ddau ohonom am sut y gallwn helpu awdurdodau lleol i ailsefydlu ffoaduriaid sy'n oedolion yn ogystal â phlant heb gwmni. Wrth gwrs, cytunodd y ddau ohonom i gydweithio hefyd er mwyn gwneud yn siŵr, pan fyddwn yn teimlo y dylai cyllid ddod o ffynhonnell nas datganolwyd, bod y cyllid hwnnw’n dod o Whitehall. Ond, yn sicr, roedd yn gyfarfod da ac yn pwysleisio, unwaith eto, ein bod ni ein hunain a CLlLC yn sicr eisiau sicrhau bod plant yn cael hafan ddiogel yng Nghymru a’u bod yn gallu symud i ffwrdd yn barhaol oddi wrth y math o gamfanteisio y mae hi wedi ei rannu gyda ni.

First Minister, in the year 2000, Wales was second from bottom in the league tables amongst the nations and English regions in the UK for gross weekly earnings. In the interim period, earnings have gone up by 55 per cent in Scotland, 51 per cent in Northern Ireland, but only 46 per cent in Wales. So, we now have the dismal accolade of being bottom of those league tables. We’ve had Labour Governments either in Cardiff or Westminster for either all or most of that time. Do you and your party accept any responsibility for this record of failure?

Brif Weinidog, yn y flwyddyn 2000, roedd Cymru yn ail o'r gwaelod yn y tablau cynghrair ymhlith y gwledydd a rhanbarthau Lloegr yn y DU o ran enillion wythnosol gros. Yn y cyfamser, mae enillion wedi cynyddu 55 y cant yn yr Alban, 51 y cant yng Ngogledd Iwerddon, ond dim ond 46 y cant yng Nghymru. Felly, mae gennym ni’r fraint ddigysur erbyn hyn o fod ar waelod y tablau cynghrair hynny. Bu gennym Lywodraethau Llafur un ai yng Nghaerdydd neu yn San Steffan am naill ai’r holl gyfnod hwnnw neu’r rhan fwyaf ohono. A ydych chi a'ch plaid yn derbyn unrhyw gyfrifoldeb am yr hanes hwn o fethiant?

Well, he was a member of the Conservative Party once, in the 1980s, and if you look at the statistics—and I can provide him with the graphs on this—inequality increased markedly—markedly—in the 1980s compared to any other decade. That was when people started to lose confidence in politics, when they saw inequality rise. I can say to him that, if we look at the level of employment in Wales, that’s at a record high, far higher than it was when he was in Government. Unemployment is 4.1 per cent, far lower than it was when he was in Government. Youth unemployment in Wales is 13.7 per cent; the UK rate is 14.1 per cent. The fall in Wales was nearly 5 per cent over a year. That’s Jobs Growth Wales for you, and the way that it actually operates. So, as far as numbers are concerned, we know that the economy is moving in the right direction.

It is right to say that the challenge is to make sure that we raise people’s incomes. The way to do that is to make sure they have the skills that are required in order to bring in well-paid jobs from investors who are coming in from abroad, but also that they have the ability and confidence to set themselves up in business and succeed in the future. None of these things were in place when he was a member of the Conservative Party. No party did more to wreck our economy, raise unemployment and create more inequality than the party he was once a member of.

Wel, roedd ef yn aelod o'r Blaid Geidwadol unwaith, yn y 1980au, ac os edrychwch chi ar yr ystadegau—a gallaf roi’r graffiau iddo ar hyn—cynyddodd anghydraddoldeb yn sylweddol—yn sylweddol—yn y 1980au o’i gymharu ag unrhyw ddegawd arall. Dyna pryd y dechreuodd pobl golli hyder mewn gwleidyddiaeth, pan welsant anghydraddoldeb yn cynyddu. Gallaf ddweud wrtho, os edrychwn ni ar y lefel o gyflogaeth yng Nghymru, ei bod yn uwch nag erioed, yn llawer uwch nag yr oedd pan yr oedd ef yn y Llywodraeth. Mae diweithdra yn 4.1 y cant, yn llawer is nag yr oedd pan yr oedd ef yn y Llywodraeth. 13.7 y cant yw diweithdra ymhlith pobl ifanc yng Nghymru; 14.1 yw cyfradd y DU. Roedd y gostyngiad yng Nghymru bron i 5 y cant dros flwyddyn. Dyna Twf Swyddi Cymru i chi, a'r ffordd y mae'n gweithredu mewn gwirionedd. Felly, cyn belled ag y mae niferoedd yn y cwestiwn, rydym ni’n gwybod bod yr economi yn symud i'r cyfeiriad cywir.

Mae'n iawn i ddweud mai’r her yw sicrhau ein bod yn codi incwm pobl. Y ffordd i wneud hynny yw gwneud yn siŵr eu bod yn meddu ar y sgiliau sydd eu hangen arnynt er mwyn dod â swyddi sy'n talu'n dda i mewn gan fuddsoddwyr sy'n dod o dramor, ond hefyd bod y gallu a’r hyder ganddynt i sefydlu eu hunain mewn busnes a llwyddo yn y dyfodol. Nid oedd yr un o'r pethau hyn ar waith pan yr oedd ef yn aelod o'r Blaid Geidwadol. Ni wnaeth unrhyw blaid fwy i ddryllio ein heconomi, i godi diweithdra a chreu mwy o anghydraddoldeb na'r blaid yr oedd ef yn aelod ohoni ar un adeg.

I don’t intend, Llywydd, to rehearse the arguments about the winter of discontent in 1979, which led to all the cuts that took place in the 1980s; we’re here to talk about the twenty-first century, not the twentieth. But, looking forward to the future, although the First Minister won’t accept his responsibility for this record of failure, isn’t it clear that we now need to create in Wales an enterprise economy, a low-tax jurisdiction, relatively speaking, and one where we have proportionate regulation? The opportunity that Brexit provides gives us the tools with which to achieve what both he and I want, which is greater prosperity for the Welsh people?

Nid wyf yn bwriadu, Lywydd, ailadrodd y dadleuon ynghylch gaeaf o anfodlonrwydd 1979, a arweiniodd at yr holl doriadau a ddigwyddodd yn y 1980au; rydym ni yma i siarad am yr unfed ganrif ar hugain, nid yr ugeinfed. Ond, gan edrych ymlaen at y dyfodol, er na wnaiff y Prif Weinidog dderbyn ei gyfrifoldeb am yr hanes hwn o fethiant, onid yw’n amlwg bod angen i ni greu economi fenter yng Nghymru nawr, awdurdodaeth treth isel, o siarad yn gymharol, ac economi lle mae gennym ni reoleiddio cymesur? Mae'r cyfle y mae Brexit yn ei gynnig i ni yn rhoi’r dulliau i ni ar gyfer cyflawni’r hyn y mae ef a minnau ei eisiau, sef mwy o ffyniant i bobl Cymru.

I’m not surprised he doesn’t want to discuss his record in the 1980s, but there was one phrase there that I picked up on—the creation of a low-tax economy. Now, I thought his party’s line was that they didn’t want to see any tax devolution to this place. So, he must make his mind up as to what he means by that. I think there is merit in looking, for example, at the way corporation tax operates, particularly in terms of tax breaks, and I think the Treasury needs to be far more flexible in terms of the powers that it gives in that regard. Why not, for example, have a system of tax breaks for research and development in Wales? These are the sorts of powers that I think will be practical, without carrying too much danger in terms of any potential loss of income through the Barnett formula. So, I think it’s quite correct to say that we want to make sure that Wales is a good place to invest. We see it—we’ve seen a number of big investors coming in to Wales over the past year and beyond. There is the challenge of Brexit, of reassuring investors in the future that they’ll have access to the European market, bigger than America and Russia combined, and we intend to make sure that they see Wales as a natural place to invest to access that market in the future.

Nid wyf yn synnu nad yw eisiau trafod ei hanes yn y 1980au, ond roedd un ymadrodd yn y fan yna a dynnodd fy sylw—creu economi treth isel. Nawr, roeddwn i’n meddwl mai neges ei blaid ef oedd nad oedden nhw eisiau gweld unrhyw ddatganoli treth i'r lle hwn. Felly, mae’n rhaid iddo wneud ei feddwl i fyny ynghylch yr hyn y mae'n ei olygu trwy hynny. Rwy'n credu bod rhinwedd o edrych, er enghraifft, ar y ffordd y mae treth gorfforaeth yn gweithredu, yn enwedig o ran gostyngiadau treth, ac rwy’n credu bod angen i'r Trysorlys fod yn llawer mwy hyblyg o ran y pwerau y mae'n eu rhoi yn hynny o beth. Beth am, er enghraifft, gael system o ostyngiadau treth ar gyfer ymchwil a datblygu yng Nghymru? Dyma’r mathau o bwerau y credaf fydd yn ymarferol, heb fod â gormod o berygl o ran unrhyw golled incwm posibl trwy fformiwla Barnett. Felly, rwy’n credu ei bod yn hollol gywir i ddweud ein bod ni eisiau gwneud yn siŵr bod Cymru yn lle da i fuddsoddi ynddo. Rydym ni’n ei weld—rydym ni wedi gweld nifer o fuddsoddwyr mawr yn dod i mewn i Gymru yn ystod y flwyddyn ddiwethaf a thu hwnt. Ceir her Brexit, o sicrhau buddsoddwyr yn y dyfodol y bydd ganddynt fynediad at y farchnad Ewropeaidd, mwy nag America a Rwsia gyda’i gilydd, ac rydym ni’n bwriadu gwneud yn siŵr eu bod yn gweld Cymru fel lle naturiol i fuddsoddi er mwyn cael mynediad at y farchnad honno yn y dyfodol.

My party is not against the devolution of income taxes per se, what we’re against is the devolution of income tax without a referendum, as we were promised before 2011. But, moving to the future and the opportunities that Brexit provides, isn’t it rather disappointing that the European advisory group that the First Minister has appointed, of 20 members, has lots of politicians and academics on it, but very few people with practical business experience? As far as I can divine from looking at the names, very few of these worthy people were actually in favour of leaving the European Union. In fact, the only one I can positively identify is my honourable friend for North Wales, Nathan Gill. Would it not be sensible, therefore, to have more people who actually see Brexit as an opportunity rather than something to be feared on this group?

Nid yw fy mhlaid yn erbyn datganoli trethi incwm fel y cyfryw, yr hyn yr ydym ni yn ei erbyn yw datganoli treth incwm heb refferendwm, fel yr addawyd i ni cyn 2011. Ond, gan symud i’r dyfodol a'r cyfleoedd y mae Brexit yn eu cynnig, onid yw braidd yn siomedig bod y grŵp cynghori ar Ewrop y mae'r Prif Weinidog wedi ei benodi, o 20 aelod, yn cynnwys llawer o wleidyddion ac academyddion, ond ychydig iawn o bobl â phrofiad busnes ymarferol? Cyn belled ag y gallaf ei ddeall o edrych ar yr enwau, ychydig iawn o’r bobl deilwng hyn oedd o blaid gadael yr Undeb Ewropeaidd mewn gwirionedd. Yn wir, yr unig un y gallaf ei nodi yn bendant yw fy ffrind anrhydeddus dros Ogledd Cymru, Nathan Gill. Oni fyddai'n synhwyrol, felly, i gael mwy o bobl sy’n gweld Brexit fel cyfle yn hytrach na rhywbeth i'w ofni yn y grŵp hwn?

The purpose of the group is not to re-fight the referendum; the result is clear. The purpose of the group is to advise Government—not take decisions, but advise Government—on potential ways forward. For example, looking at models like Norway—can that be adapted? Are there other models? These are the things we need to look at. Nathan Gill is a member of that group. He is an MEP, that’s why he is on the group, and he is someone who has contributed greatly to the work of the group thus far, and is somebody who can bring his experience in Europe and use it to good effect on our group.

Nid ailymladd y refferendwm yw diben y grŵp; mae’r canlyniad yn eglur. Diben y grŵp yw cynghori’r Llywodraeth—nid gwneud penderfyniadau, ond cynghori’r Llywodraeth—ar ffyrdd posibl ymlaen. Er enghraifft, edrych ar fodelau fel Norwy—a ellir addasu hwnnw? A oes modelau eraill? Dyma'r pethau y mae angen i ni eu hystyried. Mae Nathan Gill yn aelod o'r grŵp hwnnw. Mae'n ASE, dyna pam mae yn y grŵp, ac mae’n rhywun sydd wedi cyfrannu'n helaeth at waith y grŵp hyd yn hyn, ac mae'n rhywun a all ddod â’i brofiad yn Ewrop a’i ddefnyddio i effaith dda yn ein grŵp.

Lefelau Cyllido Ysgolion yng Ngorllewin De Cymru

Schools Funding Levels in South Wales West

3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am lefelau cyllido ysgolion yng Ngorllewin De Cymru? OAQ(5)203(FM)

3. Will the First Minister make a statement on schools funding levels in South Wales West? OAQ(5)203(FM)

Bydd Llywodraeth Cymru yn cyhoeddi ei chyllideb ddrafft nesaf a’r setliad llywodraeth leol ar gyfer 2017-18 cyn bo hir.

The Welsh Government will shortly publish its next draft budget and the provisional local government settlement for 2017-18.

Diolch yn fawr am yr ateb yna, Brif Weinidog. Yn naturiol, rydym i gyd yn deall cymhlethdodau’r fformwla gyllido, ond a allaf ofyn beth ydych chi’n ei wneud i sicrhau ariannu digonol i ysgolion llai eu maint?

Thank you for that response, First Minister. Naturally, we all understand the complexities of the funding formula, but can I ask you what you’re doing to secure adequate funding for smaller schools?

Wel, mae’n rhywbeth, wrth gwrs, i awdurdodau lleol, ynglŷn â sicrhau bod yna ddigon o arian ar gael i’w hysgolion nhw. Rydym, wrth gwrs, yn rhoi arian iddyn nhw ac rŷm ni’n erfyn arnyn nhw i hala swm digonol ar ysgolion er mwyn iddyn nhw allu creu addysg dda yn eu hardaloedd nhw. Ond nhw, wrth gwrs, sydd yn gyfrifol am gyllido ysgolion unigol yn eu hardaloedd nhw.

Well, it’s a matter for local authorities, of course, to ensure that there is sufficient funding for their schools. We give them, of course, the funding and we expect them to spend an adequate amount of money on their schools in order to create good education in their areas. But, of course, the responsibility lies with the local authorities for funding their individual schools.

Does the First Minister agree with me that what is important is outcomes not inputs? And will the First Minister join me in congratulating Swansea council on record-breaking GCSE results, and Pentrehafod School and Morriston Comprehensive School—two Schools Challenge Cymru schools—on their excellent GCSE results?

A yw'r Prif Weinidog yn cytuno â mi mai’r hyn sy'n bwysig yw canlyniadau nid mewnbynnau? Ac a wnaiff y Prif Weinidog ymuno â mi i longyfarch cyngor Abertawe ar ganlyniadau TGAU gorau erioed, ac Ysgol Pentrehafod ac Ysgol Gyfun Treforys—dwy ysgol Her Ysgolion Cymru—ar eu canlyniadau TGAU rhagorol?

Yes, I do very much welcome where Pathways to Success schools have improved with the support of Schools Challenge Cymru. I’d also like to congratulate Pentrehafod and Morriston, which I understand have recorded their best ever sets of results while taking part in the challenge, and the Member is rightly proud of the comprehensives in his area.

Gwnaf, rwy’n croesawu’n fawr pan fo ysgolion Llwybrau Llwyddiant wedi gwella gyda chymorth Her Ysgolion Cymru. Hoffwn innau hefyd longyfarch Pentrehafod a Threforys, yr wyf yn deall sydd wedi ennill eu cyfres o ganlyniadau gorau erioed wrth gymryd rhan yn yr her, ac mae’r Aelod yn haeddiannol falch o'r ysgolion cyfun yn ei ardal.

First Minister, it was back in December 2011 that the then education Minister, Leighton Andrews, made an announcement about £1.4 billion-worth of expenditure for the twenty-first century schools programme. That, of course, covered South Wales West and, indeed, other parts of Wales. Can you tell us how much has actually been released of that cash, given that we’re now five years into the programme and that £700 million was supposed to have been spent within the first seven years?

Brif Weinidog, roedd hi yn ôl ym mis Rhagfyr 2011 pan wnaeth y Gweinidog addysg ar y pryd, Leighton Andrews, gyhoeddiad am wariant gwerth £1.4 biliwn ar gyfer rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain. Roedd hynny, wrth gwrs, yn cynnwys Gorllewin De Cymru ac, yn wir, rhannau eraill o Gymru. A allwch chi ddweud wrthym ni faint o’r arian hwnnw sydd wedi ei ryddhau, o gofio ein bod ni bum mlynedd i mewn i'r rhaglen nawr, a bod £700 miliwn i fod i gael ei wario yn ystod y saith mlynedd gyntaf?

I believe that half of it, roughly, has been allocated. It’s a matter, of course, for local authorities to come forward with schemes to replace or, indeed, to repair school buildings, and I’ve seen them up and down Wales—from Rhyl to St Teilo’s in Cardiff. I was in the Deeside sixth not a few weeks ago, and we see that new buildings are going up all over Wales to provide facilities that youngsters need and expect, while at the same time nothing is happening under his party in England.

Rwy’n credu bod hanner ohono, yn fras, wedi ei ddyrannu. Mae'n fater, wrth gwrs, i awdurdodau lleol gyflwyno cynlluniau i ddisodli neu, yn wir, i atgyweirio adeiladau ysgol, ac rwyf wedi eu gweld nhw ar hyd a lled Cymru—o'r Rhyl i Ysgol Teilo Sant yng Nghaerdydd. Roeddwn i yn y chweched yng Nglannau Dyfrdwy ychydig wythnosau yn ôl, ac rydym ni’n gweld bod adeiladau newydd yn cael eu codi ym mhob cwr o Gymru i gynnig cyfleusterau sydd eu hangen ar bobl ifanc ac y maen nhw’n eu disgwyl, tra, ar yr un pryd nad oes dim yn digwydd o dan ei blaid ef yn Lloegr.

First Minister, cuts in local authority budgets have put pressure on school budgets throughout my region. In addition to school budgets, Swansea council have also increased the amount they charge for service level agreements, which is impacting upon schools’ ability to deliver things like music lessons, swimming lessons and the supply of library books. Swansea now has one of the lowest per pupil funding levels in Wales. Will the Welsh Government consider the impact that budget cuts are having on schools in my region when it sets the level of Government funding in the forthcoming budget?

Brif Weinidog, mae toriadau i gyllidebau awdurdodau lleol wedi rhoi pwysau ar gyllidebau ysgolion ar draws fy rhanbarth i. Yn ogystal â chyllidebau ysgolion, mae cyngor Abertawe hefyd wedi cynyddu'r swm y mae’n ei godi am gytundebau lefel gwasanaeth, sy'n effeithio ar allu ysgolion i ddarparu pethau fel gwersi cerddoriaeth, gwersi nofio a'r cyflenwad o lyfrau llyfrgell.  Mae gan Abertawe un o'r lefelau isaf o gyllid fesul disgybl yng Nghymru erbyn hyn. A wnaiff Llywodraeth Cymru ystyried yr effaith y mae toriadau i gyllidebau yn ei chael ar ysgolion yn fy rhanbarth i pan fydd yn gosod lefel cyllid y Llywodraeth yn y gyllideb nesaf?

Well, of course, we expect local authorities to allocate money for local services such as education. It’s for them to justify the amount of money they spend on education. It’s true to say that there are some schemes that we run centrally as a Government, but we would expect all local authorities to fund schools in such a way that we continue to see the improvement that we’ve seen over the last few years in children’s education.

Wel, wrth gwrs, rydym ni’n disgwyl i awdurdodau lleol ddyrannu arian ar gyfer gwasanaethau lleol fel addysg. Eu cyfrifoldeb nhw yw cyfiawnhau’r swm o arian y maen nhw’n ei wario ar addysg. Mae'n wir i ddweud bod rhai cynlluniau yr ydym ni’n eu rhedeg yn ganolog fel Llywodraeth, ond byddem ni’n disgwyl i bob awdurdod lleol ariannu ysgolion yn y fath fodd sy’n golygu ein bod yn parhau i weld y gwelliant yr ydym ni wedi ei weld dros y blynyddoedd diwethaf i addysg plant.

Diogelwch ar y Ffyrdd yn Sir Benfro

Road Safety in Pembrokeshire

4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddiogelwch ar y ffyrdd yn Sir Benfro? OAQ(5)0188(FM)

4. Will the First Minister make a statement on road safety in Pembrokeshire? OAQ(5)0188(FM)

Mae’r fframwaith diogelwch ar y ffyrdd i Gymru yn amlinellu’r camau gweithredu y byddwn ni a’n partneriaid yn eu cymryd i gyrraedd ein targedau ar gyfer lleihau nifer y bobl sy’n cael eu lladd neu eu hanafu ar y ffordd. Bydd y fframwaith yn cael ei adolygu unwaith eto unwaith y bydd y ffigurau ar gyfer y rheini a gafodd eu lladd neu eu hanafu yn 2016 gael eu cyhoeddi.

The road safety framework for Wales sets out the actions we and our partners will take to achieve our casualty reduction rates on our roads. The framework will be reviewed once again following the release of the 2016 casualty statistics.

Rwy’n ddiolchgar i’r Prif Weinidog am yr ymateb yna. Mae diogelwch ar y ffyrdd yn broblem i gerddwyr yng nghwm Abergwaun, ac er gwaethaf ymrwymiadau cadarnhaol gan Weinidogion blaenorol, ac er bod astudiaeth dichonoldeb wedi cymryd lle yn 2012-13, mae’r Gweinidog presennol wedi gofyn am astudiaeth arall i adeiladu pont droed. Rwy’n siŵr eich bod chi’n gyfarwydd â’r rhan yna o’r dref a’i bod hi’n bwysig i wella diogelwch yn y rhan yna. Felly, pa sicrwydd y gall eich Llywodraeth chi ei roi i bobl yn yr ardal yna y bydd pont droed mewn gwirionedd yn cael ei hadeiladu i’r gymuned leol yn ystod y Cynulliad hwn, yn hytrach na chael ymrwymiadau i astudiaethau dichonoldeb diddiwedd, a pha gyllid a fydd ar gael i brojectau fel hyn?

I’m grateful to the First Minister for that response. Road safety is a problem for walkers in lower town Fishguard, and despite positive assurances from previous Ministers, and although a feasibility study was undertaken in 2012-13, the current Minister has asked for another study to build a footbridge. I’m sure that you’re familiar with that part of the town and that it’s important to improve safety in that part of the town. So, what assurances can your Government give to the people of that area that a footbridge will truly be built during the term of this Assembly, rather than having commitments on endless feasibility studies, and what funding will be available for this kind of project?

Mae’r Aelod yn sôn am Gwm Gwaun—nid wyf yn gwybod am unrhyw lwybr yng Nghwm Gwaun. Rwy’n gwybod fod yna broblem ynglŷn â Threfdraeth i Lwyngwair, os mai dyna beth mae’n sôn amdano. Ynglŷn â Threfdraeth i Lwyngwair, mae’r gwaith yn symud ymlaen ar hynny. Ynglŷn a’r mater mae wedi ei godi, a gaf i felly ysgrifennu ato fe gyda mwy o fanylion er mwyn ei fod yn gallu sicrhau bod y manylion ar gael i’w etholwyr?

The Member mentions Cwm Gwaun—I’m not aware of any footpath there. I know that there is a problem with Newport to Llwyngwair, if that’s what he’s talking about. In terms of Newport and Llwyngwair, the work is progressing on that. On the issue that he himself has raised, may I write to him on the issue with greater detail so that he can ensure that those details are available to his constituents?

I thank the First Minister for his answer on that. I just wanted to widen this slightly to road safety issues that certainly have been raised with me, and I’m sure many other Members, particularly relating to safety around schools. It’s often the case that, even with the provision of zebra and pelican crossings, the safety of children travelling to and from schools is a concern. Ideally, the council would employ school-crossing patrol staff at schools, but, with the cost of that clearly prohibitive, councils need to prioritise their spending without this provision. But does the First Minister agree with me that, as part of their obligations under Active Travel (Wales) Act 2013, there is an opportunity for local authorities, when preparing their maps, to think proactively about addressing road safety concerns in the schools that are in their respective areas?

Diolchaf i'r Prif Weinidog am ei ateb ar hynny. Roeddwn i eisiau ehangu hyn rhyw fymryn i faterion diogelwch ar y ffyrdd sy’n sicr wedi cael eu codi gyda mi, a chyda llawer o Aelodau eraill rwy’n siŵr, yn enwedig o ran diogelwch o amgylch ysgolion. Mae'n aml yn wir, hyd yn oed gyda’r ddarpariaeth o groesfannau sebra a phelican, bod diogelwch plant sy'n teithio i ysgolion ac yn ôl adref yn peri pryder. Yn ddelfrydol, byddai'r cyngor yn cyflogi staff patrôl croesfannau ysgol mewn ysgolion, ond, gan fod cost hynny’n amlwg yn grocbris, mae angen i gynghorau barhau i flaenoriaethu eu gwariant heb y ddarpariaeth hon. Ond a yw'r Prif Weinidog yn cytuno â mi, yn rhan o'u rhwymedigaethau o dan Ddeddf Teithio Llesol (Cymru) 2013, bod cyfle i awdurdodau lleol, wrth baratoi eu mapiau, feddwl yn rhagweithiol am fynd i'r afael â phryderon diogelwch ar y ffyrdd yn yr ysgolion sydd yn eu hardaloedd hwy?

Absolutely. The point of the active travel Act is, of course, to encourage more safety, that much is said, but also, of course, to ensure that local authorities see walking and cycling not just as forms of recreation but as modes of transport, so that more people can be tempted out of cars. Of course, that’s of benefit not just to traffic but to themselves, as individuals, in terms of their health. It was at the very heart of the active travel Act—John Griffiths, of course, is there; he’s somebody who’s very passionate about the Act, and we want to see local authorities ensure that, in the future, cycling and walking are seen as ‘normal’, as they would put it—normal modes of transport alongside other more traditional modes.

Yn sicr. Pwynt y Ddeddf teithio llesol, wrth gwrs, yw annog mwy o ddiogelwch, mae cymaint â hynny yn amlwg, ond hefyd, wrth gwrs, sicrhau nad yw awdurdodau lleol yn ystyried cerdded a beicio fel ffurfiau o hamdden yn unig, ond fel math o drafnidiaeth, felly y gellir temtio mwy o bobl allan o'u ceir. Wrth gwrs, mae hynny o fudd nid yn unig i draffig ond iddyn nhw eu hunain, fel unigolion, o ran eu hiechyd. Roedd wrth wraidd y Ddeddf teithio llesol—mae John Griffiths, wrth gwrs, yno; mae’n rhywun sy’n frwdfrydig iawn am y Ddeddf, ac rydym ni eisiau gweld awdurdodau lleol yn sicrhau, yn y dyfodol, yr ystyrir beicio a cherdded yn 'normal', fel y byddent yn ei roi—yn fathau arferol o drafnidiaeth ochr yn ochr â dulliau eraill mwy traddodiadol.

Mae’n anodd cyrraedd y normalrwydd rŷch chi’n sôn amdano, Brif Weinidog, pan fo seiclo yn golygu 1 y cant o’r holl deithiau sy’n cael eu gwneud yng Nghymru a sir Benfro, ac mae cael eich lladd neu’ch anafu’n ddifrifol ar feisicl yn 33 y cant. Felly, mae yna ‘mismatch’ eithriadol fanna rhwng yr hyn sy’n cael eu cymryd ar gefn beic a’r hyn sy’n cael eu lladd a’u hanafu’n ddifrifol. Mae hynny’n arbennig o wir am bobl ifanc, lle mae gennych chi darged o ostyngiad o 40 y cant, ac rydych chi ond wedi gostwng y nifer o bobl ifanc sy’n cael eu lladd neu eu hanafu’n ddifrifol o 28 y cant. Mae’n ostyngiad, ond nid yw wedi cyrraedd y targed. Pa gamau pellach ydych chi’n mynd i’w cymryd i ddiogelu ffyrdd yn sir Benfro a thu hwnt, yn arbennig ar gyfer seiclwyr a phobl ifanc sy’n gorfod defnyddio’r ffordd?

It’s difficult to reach the state of normality that you talk about, First Minister, when cycling accounts for 1 per cent of all journeys taken in Wales and in Pembrokeshire, and being killed or seriously injured on a bicycle is 33 per cent. Therefore there is a huge mismatch there between the journeys taken by those on cycles and those who are killed or seriously injured. It’s particularly true of younger people, where you have a target of a 40 per cent reduction, and you’ve only reduced the number that are killed or seriously injured by 28 per cent. It’s a reduction, but you haven’t reached your target. So, what further steps are you going to take to improve road safety in Pembrokeshire and beyond, particularly for cyclists and young people who have to make use of the roads?

Wrth gwrs, un o’r pethau bydd Deddf Cymru yn ei roi i ni yw’r pŵer dros gyflymdra. Mewn rhai heolydd, byddai’n werth, yn fy marn i, ystyried a ddylai’r cyflymdra ddod lawr er mwyn diogelu seiclwyr. Mae yna risg i seiclo, achos y ffaith nad yw seicl mor fawr â char, ond nid yw hynny’n meddwl y dylai pobl gael risg gormodol. I fi—ac rwy’n gwybod nad yw rhai o’r farn hon—mae’n bwysig hefyd sicrhau bod yna lwybrau sydd ddim ond i seiclwyr. Mae rhai yn dweud—ac rwy’n deall y ddadl hon—y dylai seiclwyr gael yr un hawliau ar yr heol â cheir, rwy’n deall hynny. Ond, i lot o bobl, nid oes ganddyn nhw’r hyder i fynd ar yr heol a chymysgu gyda cheir. I fi, y datblygiad rŷm ni wedi’i weld yn ddiweddar—er enghraifft, ffordd osgoi Pentre’r Eglwys yn Rhondda Cynon Taf, lle y mae yna lwybr seiclo wedi cael ei ddodi i mewn fel rhywbeth hollol arferol—mae honno’n un ffordd ymlaen er mwyn sicrhau bod pobl yn gallu defnyddio beiciau, yn y pen draw, mewn ffordd maen nhw’n credu sy’n saff.

Of course, one of the things that the Wales Act will give us is power over speed. On some roads, it would be worth, in my view, considering whether the speed should be reduced in order to safeguard cyclists. There is a risk in cycling, because, obviously, a cycle isn’t as large as a car, but, obviously, we don’t want people to be at an excessive risk. Others would not agree with me on this, but to me it’s important that we have cycle-only paths. Others believe—and I understand the argument—that cyclists should have the same rights on the road as cars. But for many people they don’t have the confidence to go on the road and mix with cars. To me, the development we’ve seen recently—for example, with the Church Village bypass in Rhondda Cynon Taf, where a cycle path has been put in as something entirely usual—that is one way forward in order to ensure that people can use cycles, ultimately, in a way that they believe is safe.

Darlledwyr sy’n Derbyn Arian Cyhoeddus

Broadcasters in Receipt of Public Money

5. Faint o bwys y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi ar ddarlledwyr sy'n derbyn arian cyhoeddus, o ran darparu lefelau uchel o raglenni gwreiddiol? OAQ(5)0201(FM)

5. What importance does the Welsh Government place on broadcasters in receipt of public money, providing high levels of original programming? OAQ(5)0201(FM)

We believe that they should properly portray the diverse communities and culture of Wales. We did ensure that the new BBC charter included a much stronger public purpose to deliver that content.

Rydym ni’n credu y dylen nhw bortreadu cymunedau a diwylliant amrywiol Cymru yn briodol. Gwnaethom sicrhau bod siarter newydd y BBC yn cynnwys diben cyhoeddus llawer cryfach i ddarparu’r cynnwys hwnnw.

Thank you for that answer, First Minister. The chief executive of S4C, giving evidence to the Culture, Welsh Language and Communications Committee last week, stated that 57 per cent of its programmes had been shown before compared to a target of 20 per cent when S4C was launched in 1982. Funding from the BBC licence fee for S4C will remain at £74.5 million a year until 2022, and S4C has also received £7 million from the UK Government. So, what actions can the Welsh Government take to underscore the importance of original, universal programming, when programmes such as the successful, bilingual ‘Hinterland’ are universally applauded and when my constituents are concerned at the lack of representation of English language or bilingual Welsh lives across the public sector network?

Diolch i chi am yr ateb yna, Brif Weinidog. Dywedodd prif weithredwr S4C, wrth roi tystiolaeth i'r Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu yr wythnos diwethaf, bod 57 y cant o'u rhaglenni wedi cael eu dangos o'r blaen o'i gymharu â tharged o 20 y cant pan lansiwyd S4C ym 1982. Bydd cyllid o ffi trwydded y BBC ar gyfer S4C yn parhau i fod yn £74.5 miliwn y flwyddyn tan 2022, ac mae S4C hefyd wedi derbyn £7 miliwn gan Lywodraeth y DU. Felly, pa gamau all Llywodraeth Cymru eu cymryd i danlinellu pwysigrwydd rhaglenni gwreiddiol, cyffredinol, pan fo rhaglenni fel rhaglen ddwyieithog lwyddiannus ‘Y Gwyll’ yn cael eu canmol gan bawb a phan fo fy etholwyr yn pryderu am ddiffyg cynrychiolaeth bywydau Cymreig Saesneg eu hiaith neu ddwyieithog ar draws y rhwydwaith sector cyhoeddus?

As we are reviewing the charter, the BBC will be obliged to reflect the diverse communities of Wales and the other nations and regions of the UK. It will now have to set out how it will develop upon those new duties, including improving services for Wales. It’ll be required to report in detail on how it’s doing that. That is a new development and one that we believe will help to stem and, indeed, reverse the slow decline in English-language programming made in Wales.

Gan ein bod ni’n adolygu'r siarter, bydd ymrwymiad ar y BBC i adlewyrchu cymunedau amrywiol Cymru a gwledydd a rhanbarthau eraill y DU. Bydd yn rhaid iddo bellach nodi sut y bydd yn datblygu yn sgil y dyletswyddau newydd hynny, gan gynnwys gwella gwasanaethau i Gymru. Bydd yn ofynnol iddo adrodd yn fanwl ar sut y mae'n gwneud hynny. Mae hwnnw'n ddatblygiad newydd ac yn un yr ydym ni’n credu y bydd yn helpu i atal ac, yn wir, gwrthdroi'r dirywiad araf o ran rhaglenni Saesneg eu hiaith a wneir yng Nghymru.

O gofio’r bleidlais Brexit, ac, yn deillio o hynny, yr angen efallai i wella gwybodaeth pobl Cymru o beth sy’n digwydd yn y lle yma, beth sy’n digwydd yng Nghymru, gwella portread Cymru, a beth yn union y gallwn ni ei wneud yn y lle yma a beth nad ydym ni’n gallu ei wneud, pa drafodaethau, felly, ydych chi wedi eu cael gyda phwysigion y BBC ac eraill ynglŷn â’r angen dybryd i wella portread Cymru y tu mewn i Gymru a’r tu allan i Gymru?

Bearing in mind the Brexit vote, and the need emerging from that to improve the information available to the people of Wales as to what happens in this place and what happens in Wales, and the portrayal of Wales and what exactly we in this Assembly can do and what we can’t do, what discussions have you had with the hierarchy of the BBC and others on the dire need to improve the portrayal of Wales both within Wales and outwith Wales?

Mae yna broblem mewn rhai rhannau o’r BBC lle nad oes yna lot o ddealltwriaeth o Gymru. Un o’r pethau rwyf i wedi trafod gyda’r BBC yw a ddylem ni gael Newyddion 6 ein hunain ac efallai Newyddion 10 hefyd. Mae hynny’n rhywbeth bydd yn rhaid inni ystyried yn y pen draw ynglŷn ag a fyddai hynny’n rhywbeth y byddwn eisiau ei weld ac ym mha ffordd y byddai hynny’n cael ei wneud. Mae’n wir i ddweud, wrth gwrs, bod yna brinder gwybodaeth gan bobl Cymru ynglŷn â beth sy’n digwydd fan hyn, beth rŷm ni’n ei wneud, ac, wrth gwrs, beth sy’n digwydd yng Nghymru ei hunain. Felly, mae yna ddyletswydd i sicrhau bod yna fwy o fanylion a mwy o newyddion ar gael i bobl Cymru sydd yn briodol i bobl Cymru hefyd.

There is a problem in some parts of the BBC where there isn’t a great deal of understanding of Wales. One of the things that we have discussed with the BBC is whether we should have our own ‘News at Six’ and also our own ‘News at Ten’. This is something that we’ll have to consider ultimately as to whether this is something we would wish to see and how that should be done. It’s true to say, of course, that there is a lack of knowledge and information amongst the people of Wales about what happens here and what we do, and, of course, what happens in Wales itself. So, we must try to ensure that more news is available for the people of Wales that’s appropriate to the people of Wales.

First Minister, the draft charter provides an opportunity for further scrutiny of the BBC, to include the appointment of a non-executive director to be agreed by the UK and Welsh Governments. Amid concerns that the National Assembly for Wales will not be afforded, however, the same weighting as the House of Commons and the House of Lords, what representations are you making on behalf of this Assembly to ensure that we are part of that decision-making process as regards the appointment of a non-executive director and also the further workings of the BBC?

Brif Weinidog, mae'r siarter drafft hwn yn cynnig cyfle i graffu ar y BBC ymhellach, gan gynnwys penodiad cyfarwyddwr anweithredol i'w gytuno gan Lywodraethau’r DU a Chymru. Ymhlith pryderon na fydd yr un pwysigrwydd, fodd bynnag, yn cael ei neilltuo i Gynulliad Cenedlaethol Cymru â Thŷ'r Cyffredin a Thŷ'r Arglwyddi, pa sylwadau ydych chi’n eu gwneud ar ran y Cynulliad hwn er mwyn sicrhau ein bod yn rhan o’r broses honno o wneud penderfyniadau o ran penodi cyfarwyddwr anweithredol yn ogystal â gweithrediadau pellach y BBC?

It’s an important point that the Member raises. It is something that we’re considering at the moment. What I can say is that the Assembly will now have powers to scrutinise the BBC—it’s not happened before, of course—to call it to appear before the Assembly and to hold it directly to account, which puts it on a par with the UK Parliament.

In terms of the issue that the Member raises, it is something that is still, as I say, under discussion in terms of the ability and the role of the National Assembly as part of that process.

Mae'n bwynt pwysig y mae’r Aelod yn ei godi. Mae'n rhywbeth yr ydym ni’n ei ystyried ar hyn o bryd. Yr hyn y gallaf ei ddweud yw y bydd gan y Cynulliad bwerau bellach i graffu ar y BBC—nid yw wedi digwydd o'r blaen, wrth gwrs—i alw arno i ymddangos gerbron y Cynulliad a’i ddwyn i gyfrif yn uniongyrchol, sy'n ei wneud yn gyfartal â Senedd y DU.

O ran y mater y mae'r Aelod yn ei godi, mae'n rhywbeth sy’n dal, fel y dywedais, yn destun trafodaeth o ran gallu a swyddogaeth y Cynulliad Cenedlaethol yn rhan o'r broses honno.

Sgiliau Priodol yn y Gweithlu

Appropriate Skills in the Workforce

6. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod gweithlu sydd â'r sgiliau priodol yng Nghymru? OAQ(5)0206(FM)

6. What is the Welsh Government doing to ensure that there is a workforce with the appropriate skills in Wales? OAQ(5)0206(FM)

One of the things we’re doing, of course, is to create a minimum of 100,000 all-age apprenticeships during this Assembly term, and that will continue our focus on raising overall skills.

Un o'r pethau yr ydym ni’n ei wneud, wrth gwrs, yw creu o leiaf 100,000 o brentisiaethau ar gyfer pob oed yn ystod y tymor Cynulliad hwn, a bydd hynny’n parhau ein pwyslais ar wella sgiliau cyffredinol.

Would the First Minister be able to tell us what progress has been made on preparations for the introduction of the apprenticeship levy, which was proposed by the former Chancellor, George Osborne? And what are the consequences of that for Wales?

A fyddai'r Prif Weinidog yn gallu dweud wrthym ni pa gynnydd sydd wedi ei wneud o ran y paratoadau ar gyfer cyflwyno'r ardoll brentisiaeth, a gynigiwyd gan y cyn-Ganghellor, George Osborne? A beth yw canlyniadau hynny i Gymru?

It’s an issue that cuts across much of the work that we are doing. I know that the Minister has been involved in many discussions with the UK Government on this. It is an area where—. I don’t believe many businesses know about it, actually, because, when I’ve raised it with many businesses, they’re not aware that the levy is coming and what it would mean for them in terms of cost and certainly not what they might get out of it. So, I think the UK Government still has a great deal of work to do in informing businesses of how it would work, and particularly what it means in terms of meshing with the programmes we already run as a devolved Government.

Mae'n fater sy'n torri ar draws llawer o'r gwaith yr ydym ni’n ei wneud. Gwn fod y Gweinidog wedi cymryd rhan mewn nifer o drafodaethau gyda Llywodraeth y DU ar hyn. Mae'n faes lle—. Nid wyf yn credu bod llawer o fusnesau yn gwybod amdano, a dweud y gwir, oherwydd, pan fy mod wedi codi'r mater gyda llawer o fusnesau, nid ydyn nhw’n ymwybodol bod yr ardoll yn dod a beth fyddai'n ei olygu iddyn nhw o ran cost ac yn sicr nid yr hyn y gallen nhw ei gael ohono. Felly, rwy’n credu bod gan Lywodraeth y DU lawer iawn o waith i'w wneud o hyd i hysbysu busnesau am sut y byddai'n gweithio, ac yn enwedig yr hyn y mae'n ei olygu o ran cyfuno â'r rhaglenni yr ydym ni’n eu rhedeg eisoes fel Llywodraeth ddatganoledig.

Mae yna dystiolaeth, wrth gwrs, fod plant sy’n cwympo ar ei hôl hi yn y blynyddoedd cynnar, yn enwedig o safbwynt datblygiad ‘cognitive’, yn fwy tebygol o fod yn stryglo yn nes ymlaen yn eu bywyd o safbwynt cyfleon bywyd. Nawr, mae yna dystiolaeth hefyd yn dangos bod cael ymarferwyr lefel gradd o fewn y cyd-destun blynyddoedd cynnar yna yn help mawr i sicrhau nad yw hynny’n digwydd. Mae’ch Llywodraeth chi, wrth gwrs, yn mynd i gyhoeddi yn y gwanwyn cynllun gweithlu'r blynyddoedd cynnar a fydd, gobeithio, yn arfogi gweithwyr yn y sector yna â’r sgiliau angenrheidiol. A fydd y cynllun yna’n cynnwys ymrwymiad clir i sicrhau bod yr ymarferwyr yn y sector yn rhai sydd â gradd, yn enwedig, wrth gwrs, y rhai sy’n gweithio gyda phlant sy’n byw mewn tlodi?

There is evidence, of course, that children who fall behind in the early years, particularly in terms of cognitive development, are more likely to struggle later in life in terms of lifetime opportunities. There is now evidence showing that having degree-level practitioners in the early years context is of great assistance in ensuring that that doesn’t happen. Now, your Government, of course, will, in the spring, publish the early years workforce plan, which, hopefully, will give workers in that sector the necessary skills. Will that plan include a clear commitment to ensure that practitioners in the sector are at degree level, particularly those working with children living in poverty?

Bydd hyn yn rhywbeth sy’n cael ei ystyried yn ystod y paratoadau cyn bod y cynllun yn cael ei gyhoeddi, ond rŷm ni’n moyn sicrhau bod y rheini sy’n gweithio gyda phlant pan fônt yn ifanc, y bobl hynny, â’r sgiliau sydd eu heisiau er mwyn sicrhau bod y llwybr gorau’n cael ei ddilyn gan y plant hynny.

This will be something that will be discussed during the preparations before the plan is published, but we wish to ensure those working with children when the children are at an earlier age have the skills required in order to ensure that the best pathway is followed by those children.

The Older People’s Commissioner for Wales has stressed the need to keep our older people in the workforce and to bring them back to work as well. How will the Welsh Government ensure that the 100,000 high-quality apprenticeships promised in his programme for government are delivered on a needs base rather than on the age of the person in Wales?

Mae Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru wedi pwysleisio'r angen i gadw ein pobl hŷn yn y gweithlu ac i ddod â nhw yn ôl i'r gwaith hefyd. Sut wnaiff Llywodraeth Cymru sicrhau bod y 100,000 o brentisiaethau a addawyd yn ei rhaglen lywodraethu yn cael eu darparu ar sail anghenion yn hytrach nag oedran yr unigolyn yng Nghymru?

Well, the intention is, of course, that it’s all-age. I think the question here is making sure that we work with those people who want to come back to work. Some might be retired. They may feel that they are financially comfortable. And, of course, for many people who are retired, they are the basis for the volunteers that we have across Wales. One of the issues that we face as a society, I believe, as people work longer, is the prospect that there will be fewer volunteers in the future because people have less time on their hands. But, nevertheless, the whole point of the all-age scheme is to make sure that it is just that: all-age.

Wel, y bwriad, wrth gwrs, yw iddo fod ar gyfer pob oed. Rwy'n meddwl mai’r cwestiwn yn y fan yma yw gwneud yn siŵr ein bod ni’n gweithio gyda'r bobl hynny sydd eisiau dod yn ôl i'r gwaith. Efallai fod rhai wedi ymddeol. Efallai y byddant yn teimlo eu bod yn gyfforddus yn ariannol. Ac, wrth gwrs, i lawer o bobl sydd wedi ymddeol, nhw yw sail y gwirfoddolwyr sydd gennym ni ledled Cymru. Un o'r materion sy'n ein hwynebu fel cymdeithas, rwy’n credu, wrth i bobl weithio’n hwy, yw'r posibilrwydd y bydd llai o wirfoddolwyr yn y dyfodol oherwydd bod gan bobl lai o amser ar eu dwylo. Ond, serch hynny, holl bwynt y cynllun pob oed yw gwneud yn siŵr ei fod yn union hynny: pob oed.

First Minister, I recently met with Careers Wales staff in Aberdare, and they told me how they’re using the ReAct programme to ensure that people in my constituency who have been affected by redundancy have the skills they need to seek alternative employment. Do you agree with me, First Minister, that Careers Wales and the ReAct programme have a crucial role to play in helping people develop the skills that are needed to re-enter or stay in the workforce?

Brif Weinidog, cefais gyfarfod yn ddiweddar, gyda staff Gyrfa Cymru yn Aberdâr, a dywedasant wrthyf sut y maen nhw’n defnyddio rhaglen ReAct i sicrhau bod pobl yn fy etholaeth i sydd wedi cael eu heffeithio gan ddiswyddiad yn meddu ar y sgiliau sydd eu hangen arnyn nhw i chwilio am swydd arall. A ydych chi’n cytuno â mi, Brif Weinidog, bod gan Gyrfa Cymru a rhaglen ReAct ran hollbwysig i'w chwarae o ran helpu pobl i ddatblygu'r sgiliau sydd eu hangen i ailymuno â’r gweithlu neu aros ynddo?

ReAct has been very, very successful, and it’s certainly—. The example that the Member has given illustrates that. From our perspective, we’ll continue to ensure that schemes like ReAct and others that have been so successful over the years continue to work for the benefit of people in terms of them acquiring the skills that they need to enter the workforce.

Mae ReAct wedi bod yn llwyddiannus iawn, iawn ac mae’n sicr—. Mae’r enghraifft y mae’r Aelod wedi ei rhoi yn dangos hynny. O'n safbwynt ni, byddwn yn parhau i sicrhau bod cynlluniau fel ReAct ac eraill sydd wedi bod mor llwyddiannus dros y blynyddoedd yn parhau i weithio er budd pobl o ran eu galluogi i gaffael y sgiliau sydd eu hangen arnyn nhw i ymuno â'r gweithlu.

Gwella’r Broses Gynllunio

Improving the Planning Process

7. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am fesurau i wella’r broses gynllunio ar gyfer darparu tai? OAQ(5)0197(FM)

7. Will the First Minister make a statement on measures to improve the planning process for the provision of housing? OAQ(5)0197(FM)

Yes. Improvements to the planning system are being delivered through the Planning (Wales) Act 2015 and the wider positive planning improvement programme.

Gwnaf. Mae gwelliannau i'r system gynllunio yn cael eu cyflawni trwy Ddeddf Cynllunio (Cymru) 2015 a'r rhaglen gwella cynllunio cadarnhaol ehangach.

First Minister, rational land-use policy needs to identify land, provide good-quality pre-planning application advice, and then encourage speedy use so that we don’t have speculative land banks being built up. How will the legislation achieve these core aims?

Brif Weinidog, mae angen i bolisi defnydd tir rhesymegol ddynodi tir, darparu cyngor o ansawdd da cyn cyflwyno cais cynllunio, ac yna annog defnydd cyflym fel nad oes gennym ni fanciau tir tybiannol yn cael eu hadeiladu. Sut gwnaiff y ddeddfwriaeth fodloni’r nodau craidd hyn?

Well, it will seek to ensure that—if we look, for example, at the local development plan process—that is done in suitable time. It will look at certain developments and remove them from local authorities in order for them to be considered more speedily, not in terms of less detail but in terms of them being considered in an appropriate timescale. Also, of course, it will ensure that, as far as developers and the public are concerned, there will be a better understanding of how the planning process works and at what point the planning process must be identified. But ultimately it’s a matter of ensuring not just that there is land available, but also that there are various different models available in terms of the type of tenure that people wish to get when they either buy or rent houses.

Wel, bydd yn ceisio sicrhau—os edrychwn ni, er enghraifft, ar broses y cynllun datblygu lleol—bod hynny’n cael ei wneud mewn amser priodol. Bydd yn edrych ar ddatblygiadau penodol ac yn eu cymryd oddi wrth awdurdodau lleol fel y gellir eu hystyried yn gyflymach, nid o ran llai o fanylder ond o’r safbwynt eu bod yn cael eu hystyried yn unol ag amserlen briodol. Hefyd, wrth gwrs, bydd yn sicrhau, cyn belled ag y mae datblygwyr a'r cyhoedd yn y cwestiwn, y bydd gwell dealltwriaeth o sut y mae'r broses gynllunio yn gweithio ac ar ba adeg y mae’n rhaid nodi’r broses gynllunio. Ond, yn y pen draw, mae'n fater o sicrhau nid yn unig bod tir ar gael, ond hefyd bod amryw o wahanol fodelau ar gael o ran y math o ddaliadaeth y mae pobl yn dymuno ei gael pan eu bod yn prynu neu’n rhentu tai.

Mae cynlluniau datblygu lleol, wrth gwrs, yn ganolog i’r broses o ddarparu tai ac mae’r cynlluniau yma wedi cael eu sefydlu ar sail ystadegau hanesyddol ynglŷn â lefel y twf mewn poblogaeth. A ydych chi felly yn cytuno ei bod hi’n bryd dyfeisio dull mwy dibynadwy o fesur y galw am dai i’r dyfodol, a hefyd bod angen mwy o gydweithio strategol rhwng awdurdodau lleol pan fydd hi’n dod i ddarparu tai?

Local development plans, of course, are central to the process of housing provision, and these plans have been established on the basis of historical statistics as regards the level of population growth. Do you therefore agree that it is high time to develop a more effective way of gauging future demand, and also that we need more strategic collaboration between local authorities in housing provision?

Mae yna gyfle, wrth gwrs, i awdurdodau lleol greu ffigurau eu hunain, os mae yna dystiolaeth i wneud hynny. So, lle maen nhw’n dweud nad yw’r ffigurau yn iawn, mae fe’n bosib i awdurdodau lleol ddweud, ‘Wel, mae yna ffigurau gyda ni; maen nhw’n ffigurau sydd yn cael eu cefnogi gan dystiolaeth, ac felly rheini yw’r ffigurau rydym ni’n moyn eu defnyddio.’ Mae’n fater wedyn i’r arolygydd ynglŷn â faint o bwysau fydd yn cael ei roi i’r ffigurau hynny. So, mae fe’n bosib yn barod i awdurdodau lleol ddefnyddio ffigurau gwahanol os mae yna dystiolaeth tu ôl i’r ffigurau hynny.

There is an opportunity, of course, for local authorities to produce their own figures, if there is evidence for doing that. So, where they say that the figures are incorrect, it is possible for local authorities to say, ‘Well, we have our own figures and they are figures that are supported by evidence. Therefore, these are the figures that we want to use’. Then it’s a matter for the planning inspector as to how much weighting will be given to those figures. So, it is already possible for local authorities to use different figures if they are evidence-based.

Since the 1960s, Wales has seen many tens of thousands of new homes built that were never destined for local buyers. This has happened on a grand scale across Wales and, in particular, my home area of north-east Wales. The situation we find in rural north Wales, and particularly in parts of Flintshire, is that commuters from across the border buy up the houses as soon as they’re available, distorting the local housing markets. True, these commuters are earning their money in England and spending it in Wales, but at the same time they’re pricing locals out of housing. The situation is cleverly manipulated by planners, developers, estate agents and others in the housing trade as an argument to build yet more new housing, from which most locals are yet again excluded. Improved transport connections between north Wales—

Ers y 1960au, adeiladwyd degau lawer o filoedd o gartrefi newydd yng Nghymru nad oeddent i fod ar gyfer prynwyr lleol erioed. Mae hyn wedi digwydd ar raddfa fawr ledled Cymru ac, yn benodol, yn fy ardal gartref i yn y gogledd-ddwyrain. Y sefyllfa a welwn yng nghefn gwlad gogledd Cymru, ac yn enwedig mewn rhannau o Sir y Fflint, yw bod cymudwyr o dros y ffin yn prynu’r tai cyn gynted ag y byddant ar gael, gan ystumio'r marchnadoedd tai lleol. Ydy, mae’r cymudwyr hyn yn ennill eu harian yn Lloegr ac yn ei wario yng Nghymru, ond ar yr un pryd maen nhw’n creu sefyllfa lle na all pobl leol fforddio prynu tai. Mae'r sefyllfa yn cael ei rheoli’n gelfydd gan gynllunwyr, datblygwyr, gwerthwyr tai ac eraill yn y sector tai fel dadl i adeiladu mwy o dai newydd fyth, y mae’r rhan fwyaf o bobl leol yn cael eu heithrio ohonynt unwaith eto. Bydd cysylltiadau trafnidiaeth gwell rhwng gogledd Cymru—

Can you bring yourself to a question, please?

A allwch chi ddod â’ch hun at gwestiwn, os gwelwch yn dda?

Okay. I’m coming to it now, Llywydd.

[Continues.]—and along the A55 corridor will only exacerbate the problem. Are you willing to introduce legislation to reserve a percentage of the housing stock for local buyers, and, if so, when do you propose to do so?

Iawn. Rwy’n dod ato nawr, Lywydd.

[Yn parhau.]—ac ar hyd coridor yr A55 yn gwneud dim ond gwaethygu'r broblem. A ydych chi’n fodlon cyflwyno deddfwriaeth i gadw canran o'r stoc tai ar gyfer prynwyr lleol, ac, os felly, pryd ydych chi’n cynnig gwneud hynny?

We already, of course, through the planning system, require developers to reserve a certain percentage of housing developments for affordable housing. One of the issues that we have to look at, I believe, is whether there is scope for intervening in the local market in the future in order to ensure that there is sufficient housing available, particularly in villages where, at the moment, there are no plans to build any houses. The reality is that the cross-border flow is there. It is in the economic interests of both the north-east of Wales and the north-west of England to work together for the prosperity of both those regions. It shows, of course, how popular Wales is as a country to live in when people want to live in Flintshire rather than in Cheshire.

Rydym eisoes, wrth gwrs, trwy'r system gynllunio, yn ei gwneud yn ofynnol i ddatblygwyr gadw canran benodol o ddatblygiadau tai ar gyfer tai fforddiadwy. Un o'r materion y mae'n rhaid i ni ei ystyried, rwy’n credu, yw a oes lle i ymyrryd yn y farchnad leol yn y dyfodol er mwyn sicrhau bod digon o dai ar gael, yn enwedig mewn pentrefi lle, ar hyn o bryd, nad oes unrhyw gynlluniau i adeiladu unrhyw dai. Y gwir amdani yw bod y llif trawsffiniol yno. Mae o fudd economaidd i ogledd-ddwyrain Cymru a gogledd-orllewin Lloegr gydweithio ar gyfer ffyniant y ddau ranbarth hynny. Mae'n dangos, wrth gwrs, pa mor boblogaidd yw Cymru fel gwlad i fyw ynddi pan fo pobl eisiau byw yn Sir y Fflint yn hytrach nag yn Swydd Gaer.

Adolygu TAN 8

A Review of TAN 8

8. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i adolygu TAN8? OAQ(5)0196(FM)[W]

8. What plans does the Welsh Government have to review TAN8? OAQ(5)0196(FM)[W]

Wel, mae hynny yn fy siomi, Brif Weinidog, gan fod TAN 8 wedi bod mewn lle heb adolygiad sylweddol ers 2005. Mewn ffordd, mae wedi methu o ran ei brif amcan, sef cynllunio ar gyfer ynni adnewyddol, tuag at y targed yr oedd y Llywodraeth wedi’i osod. Rydym yn bell i ffwrdd o’r targed hwnnw. Wrth gwrs, rydym yn gwybod bod grymoedd newydd dros ynni yn dod i’r Llywodraeth, hyd at 350 MW, sy’n cynnwys yr holl ddatblygiadau ynni ar y tir a hefyd pethau diddorol fel morlynnoedd hefyd. Onid yw’n briodol, erbyn hyn, i adolygu TAN 8 a chael rhyw fath o drefn gynllunio gorfodol sy’n fwy cywir yn ei lle ar gyfer yr amcanion newid hinsawdd, a hefyd i roi pwysau ar y Grid Cenedlaethol i gryfhau’r grid yn y llefydd lle mae angen gwneud hynny?

Well, that’s a disappointment, First Minister, because TAN 8 has been in place without significant review since 2005. In a way, it’s failed in its main objective, namely planning for renewable energy and the target that the Government had set. We’re a long way off that target. Of, course we know that new powers in that area will come to the Government, up to 350 MW, which includes all of the terrestrial developments, as well as interesting things such as tidal lagoons. Is it appropriate now to review TAN 8 and to have some enforcement powers for climate change objectives, and also to put pressure on National Grid to strengthen the grid where that needs to be done?

Wel, nid wyf yn credu taw’r broblem yw’r TAN. Y broblem oedd y ffiniau a oedd yn eu lle, sef y ffaith nad oeddem yn gallu delio â dim byd yn fwy na 50 MW—ac ar y môr, wrth gwrs, dim byd yn fwy nag 1 MW. Felly, wrth gwrs, nid oedd TAN 8 yn rhywbeth a oedd yn cael ei ystyried gan Weinidogion yn Llundain. Felly, nid y TAN yw’r broblem, ond y ffiniau a oedd yno i ddechrau. Rwy’n croesawu, wrth gwrs, y ffaith mai 350 MW fydd y ffin yn y pen draw. Nid oes unrhyw reswm synhwyrol am y ffigur hwnnw. Wrth gwrs, rydym i gyd yn gwybod fy marn i—a bydd ei farn e yr un peth—sef y dylem ni gael yr un pwerau ynglŷn â’r grid â’r hynny sydd gan yr Alban. Felly, y pwerau yw’r broblem, ac nid y TAN, yn fy marn i.

Well, I don’t believe that the problem lies with the TAN. The problem lies with the boundaries, where we can’t deal with anything in excess of 350 MW—and in marine energy nothing more than 1 MW. Of course, TAN 8 was not considered by Ministers in London. So, it’s not the TAN that’s the problem but the artificial boundaries. We welcome the fact that 350 MW will be the boundary ultimately. There’s no real reason why that’s been chosen. But I quite agree—and he would agree with me, I’m sure—that we should have the same powers over the grid as Scotland has. So, it’s the powers that are a problem and not the TAN.

Masnach Rhwng Cymru ac Iwerddon

Trade Between Wales and Ireland

9. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am fasnach rhwng Cymru ac Iwerddon? OAQ(5)0204(FM)[W]

9. Will the First Minister make a statement on trade between Wales and Ireland? OAQ(4)0204(FM)[W]

Iwerddon yw ein pedwaredd farchnad allforio fwyaf, ac roedd allforion o Gymru i Iwerddon yn werth ychydig dros £1 biliwn yn 2015.

Ireland is our fourth largest export market, with Welsh exports to Ireland worth just over £1 billion in 2015.

Yn fy etholaeth i, Ynys Môn, mae’r cwestiwn o ffiniau efo Iwerddon yn un o’r cwestiynau mwyaf allweddol o ran y drafodaeth am adael yr Undeb Ewropeaidd. Os oes ffin i gael ei gosod o gwmpas ynys Iwerddon, fel sy’n cael ei hawgrymu—ac mae Ysgrifennydd Gwladol Gogledd Iwerddon wedi dweud ei fod am gryfhau rheolaeth ffiniau ym mhorthladdoedd a meysydd awyr Iwerddon—beth yw asesiad y Prif Weinidog o effaith debygol hynny ar y man croesi pwysicaf o ran masnach rhwng Prydain ac Iwerddon, sef, yn fy etholaeth i, porthladd Caergybi?

In my constituency of Anglesey, the question of borders with Ireland is one of the most crucial questions in terms of the debate on leaving the European Union. If a border is to be placed around the isle of Ireland, as is suggested—and the Secretary of State for Northern Ireland has said that he wants to strengthen border controls in the ports and airports of Ireland—then what’s the First Minister’s assessment of the likely impact of that on the most important crossing point in terms of trade between Britain and Ireland, and that’s in my constituency, the port of Holyhead?

Mae yna sawl problem. Fe wnes i sôn am y problemau hyn cyn y bleidlais. Yn gyntaf, nid oes neb am weld ffin galed yn dod yn ôl rhwng Gogledd Iwerddon a’r weriniaeth, ond nid oes neb ar hyn o bryd yn gwybod sut na allai hynny ddigwydd. Pe bai rhyw fath o system yn cael ei dodi mewn lle lle byddai’n rhaid dangos pasbort i hedfan o Belfast i Glasgow, neu o Belfast i Gaerdydd, byddai’r undebwyr, sef y DUP a’r UUP, yn hollol yn erbyn y peth. Maent wedi dweud yn barod na fyddent am weld system lle byddai rhywun yn gorfod dangos pasbort i drafaelio, fel y maen nhw’n ei gweld hi, o un rhan o’r Deyrnas Unedig i’r llall. Os taw dyna fydd y sefyllfa, nid wyf yn gweld ar hyn o bryd beth fydd yn digwydd yng Nghaergybi, nac yn Noc Penfro, nac yn Abergwaun. Am y tro cyntaf, byddai yna bolisïau mewnfudo gwahanol yn y gweriniaeth a’r Deyrnas Unedig. I mi, nid yw’n amlwg ar hyn o bryd pa fath o system fyddai yn ei lle ond am system lle byddai’n rhaid dangos pasbort. Nid oes neb am weld hynny, ond nid oes neb eto wedi dod lan ag unrhyw ffordd o ddatrys hyn. Nid yw hynny o les i drigolion Ynys Môn na Chaergybi.

There are a number of problems. I actually alluded to this before the vote. Nobody wants to see a hard border between Northern Ireland and the republic, but nobody at present knows how that can be avoided. If some kind of system was put in place where you had to show your passport to fly from Belfast to Glasgow or Belfast to Cardiff, the unionists, or the DUP and the UUP, would be completely against it. They’ve said that they wouldn’t wish to see a system where you had to show a passport to travel, as they would see it, from one part of the United Kingdom to another. If that does become the position, I don’t see what will take place in Holyhead, Pembroke Dock or Fishguard, because there would be different immigration policies in the republic and in the UK. So, I can’t see what kind of system they can have, unless it is one where you have to show a passport. Nobody wants to see it happening, but no-one has come up with a way to solve this problem. It won’t be of benefit to the residents of Ynys Môn or Holyhead.

3. 2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
3. 2. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf ar yr agenda yw’r datganiad a chyhoeddiad busnes, ac rwy’n galw ar Jane Hutt.

The next item on the agenda is the business statement and announcement, and I call on Jane Hutt.

Llywydd, I have two changes to make to today’s agenda. The Cabinet Secretary for Communities and Children will make a statement on resilient communities and, after today’s debate, the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs will make a statement on last week’s oil spill at Nantycaws in Carmarthenshire. Business for the next three weeks is as shown on the business statement and announcement, which is available to Members among the meeting papers available electronically.

Lywydd, mae gennyf ddau newid i'w gwneud i'r agenda heddiw. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant yn gwneud datganiad ar gymunedau cydnerth ac, ar ôl y ddadl heddiw, bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig yn gwneud datganiad ar ollyngiad olew yr wythnos diwethaf yn Nantycaws yn Sir Gaerfyrddin. Mae'r busnes ar gyfer y tair wythnos nesaf fel y’i dangosir ar y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd ar gael i’r Aelodau ymhlith y papurau cyfarfod ar gael yn electronig.

Today it was announced that Newcastle-Gateshead will host the first Great Exhibition of the North of England, and we also know that Manchester is planning a bid for the World Expo in 2025. Can we have a statement from the Government on its plans to support a bid from a Welsh city to host a major event in order to showcase Welsh innovation? And would the leader of the house agree with me that there couldn't be a better possible candidate city than the great city of Newport?

Cyhoeddwyd heddiw y bydd Newcastle-Gateshead yn cynnal Arddangosfa Fawr gyntaf Gogledd Lloegr, ac rydym ni hefyd yn gwybod bod Manceinion yn paratoi cais am y World Expo yn 2025. A allwn ni gael datganiad gan y Llywodraeth ar ei chynlluniau i gefnogi cais gan ddinas yng Nghymru i gynnal digwyddiad mawr er mwyn arddangos arloesedd yng Nghymru? A fyddai arweinydd y tŷ yn cytuno â mi na allai fod dinas well fel ymgeisydd na dinas fawreddog Casnewydd?

Well, I think, Steffan Lewis, you have raised a very important point about opportunities for bidding appropriately, as I'm sure we would do so, in terms of search an event—and take on board your preference in terms of Newport.

Wel, rwy’n meddwl, Steffan Lewis, eich bod chi wedi codi pwynt pwysig iawn am gyfleoedd ar gyfer gwneud cais yn briodol, fel yr wyf yn siŵr y byddem ni’n ei wneud, o ran chwilio am ddigwyddiad—ac rwyf yn nodi eich ffafriaeth i Gasnewydd.

Leader of the house, is it possible to have a statement from the transport Minister, please, in relation to lighting on trunk roads? Obviously, trunk roads are the responsibility of Welsh Government, but the pass the day-to-day management over to local authorities in many instances. I’ve noticed, particularly on the A48 through the Vale of Glamorgan, but also in other areas where the trunk road network runs, that there is a considerable number of lights now deliberately switched off. I presume there's a variety of reasons for why that is the case, but it would be good to understand exactly what criteria the Welsh Government set out as to the acceptability of these lights being switched off, which, in some instances, are on quite busy and dangerous junctions. To date, I've yet to find out what the criteria are, so, could we have that statement from the transport Secretary to clearly understand what criteria local authorities are working to under their management agreement with the Welsh Government?

Arweinydd y tŷ, a yw'n bosibl cael datganiad gan y Gweinidog trafnidiaeth, os gwelwch yn dda, ar oleuadau ar gefnffyrdd? Yn amlwg, cyfrifoldeb Llywodraeth Cymru yw cefnffyrdd, ond mae'n trosglwyddo’r gwaith o’u rheoli o ddydd i ddydd i awdurdodau lleol mewn llawer o achosion. Rwyf wedi sylwi, yn enwedig ar yr A48 trwy Fro Morgannwg, ond hefyd mewn ardaloedd eraill lle mae’r rhwydwaith cefnffyrdd yn rhedeg, bod nifer sylweddol o oleuadau wedi’u diffodd yn fwriadol erbyn hyn. Rwy'n tybio bod amrywiaeth o resymau pam mae hynny'n digwydd, ond byddai'n dda deall yn union pa feini prawf y mae Llywodraeth Cymru yn eu gosod o ran derbynioldeb diffodd y goleuadau hyn, sydd, mewn rhai achosion, ar gyffyrdd eithaf prysur a pheryglus. Hyd yn hyn, nid wyf wedi darganfod beth yw'r meini prawf, felly, a allwn ni gael y datganiad hwnnw gan yr Ysgrifennydd trafnidiaeth i ddeall yn eglur pa feini prawf y mae awdurdodau lleol yn gweithio’n unol â hwy yn unol â’u cytundeb rheoli gyda Llywodraeth Cymru?

Well, this is a matter for the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure in terms of responsibilities for trunk roads and guidance to local authorities in terms of maintenance and management. Of course, there are risk assessments, as you will be aware, in terms of safety for pedestrians and, indeed, for all who travel on trunk roads and, indeed, on local road networks as well. So, I will seek to clarify the position in terms of lighting on trunk roads.

Wel, mater i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Seilwaith yw hwn o ran cyfrifoldebau am gefnffyrdd a chanllawiau i awdurdodau lleol o ran cynnal a chadw a rheolaeth. Wrth gwrs, ceir asesiadau risg, fel y gwyddoch, o ran diogelwch i gerddwyr ac, yn wir, i bawb sy'n teithio ar gefnffyrdd ac, yn wir, ar rwydweithiau ffyrdd lleol hefyd. Felly, byddaf yn ceisio egluro'r sefyllfa o ran goleuadau ar gefnffyrdd.

Members of Haemophilia Wales have welcomed the period of specific Welsh consultation announced by the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport last week in his written statement on payments to people affected by NHS-supplied contaminated blood, because this will give an opportunity for their own particular views to be fed into the system. So, would the leader of the house ensure that there is time, following the consultation, for the Cabinet Secretary to come to the Chamber to make a statement and to tell us about what consultation has been received, and then also on the consequent decisions?

Mae aelodau Haemoffilia Cymru wedi croesawu'r cyfnod o ymgynghori penodol i Gymru a gyhoeddwyd gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Lles a Chwaraeon yr wythnos diwethaf yn ei ddatganiad ysgrifenedig ar daliadau i bobl sy’n cael eu heffeithio gan waed halogedig a gyflenwyd gan y GIG, gan y bydd hyn yn rhoi cyfle i’w safbwyntiau penodol nhw gael eu bwydo i mewn i'r system. Felly, a wnaiff arweinydd y tŷ sicrhau bod amser, yn dilyn yr ymgynghoriad, i Ysgrifennydd y Cabinet ddod i'r Siambr i wneud datganiad ac i’n hysbysu pa ymatebion ymgynghori a dderbyniwyd, ac ar y penderfyniadau dilynol wedyn hefyd?

I thank Julie Morgan for that question and acknowledge that I know the Cabinet Secretary for health would also acknowledge your close involvement and support, particularly for those who have been affected—and the Haemophilia Wales group has welcomed the statement issued last week. And, of course, it does bring an end to uncertainty, as the Member says, about the level of financial support people affected by contaminated blood will receive from the Welsh Government in the future. But, I think, as you say, the importance in terms of now looking forward to responses in terms of work that will be done and taken forward is important—those future arrangements; the seeking of further views—and I'm sure the Cabinet Secretary will want to return to make sure that this is reported back to the Assembly and Senedd appropriately.

Diolchaf i Julie Morgan am y cwestiwn yna ac rwy’n cydnabod fy mod i’n gwybod y byddai Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd hefyd yn cydnabod eich cyfraniad a’ch cefnogaeth agos, yn enwedig i’r rhai sydd wedi eu heffeithio—ac mae grŵp Hemoffilia Cymru wedi croesawu'r datganiad a wnaed yr wythnos diwethaf. Ac, wrth gwrs, mae’n rhoi terfyn ar ansicrwydd, fel y dywed yr Aelod, am lefel y cymorth ariannol y bydd pobl yr effeithiwyd arnynt gan waed halogedig yn ei dderbyn gan Lywodraeth Cymru yn y dyfodol. Ond, rwy'n credu, fel y dywedwch, bod y pwysigrwydd o ran edrych ymlaen nawr at ymatebion o ran gwaith a fydd yn cael ei wneud a'i ddatblygu yn bwysig—y trefniadau hynny ar gyfer y dyfodol; ceisio rhagor o safbwyntiau—ac rwy'n siŵr y bydd Ysgrifennydd y Cabinet eisiau dychwelyd i wneud yn siŵr bod hyn yn cael ei adrodd yn ôl i'r Cynulliad a’r Senedd yn briodol.

Could I call for two statements? Firstly on fragile X. Yesterday, in fact, was fragile X awareness day, and, last week, I joined families living with fragile X, a fragile X researcher and the chief officer of the Fragile X Society to walk a mile around Cardiff Bay as part of the ‘fragileXpedition’ of 8,026 miles around the whole of the UK to raise awareness of one of the most common, yet unknown, genetic conditions in the United Kingdom. It is, in fact, one of the most common inherited causes of learning difficulties and is understood to be the underlying cause of up to one in 20 cases of autism. It affects about 600 people in Wales, as well as a further 8,000 who are carriers, yet many people have never heard of it. This has a highly detrimental impact on diagnosis, support and treatment for people with the condition and their families. Given that yesterday was the national awareness day, I hope that my request for a statement will receive an encouraging response.

Secondly and finally, could I call for clarification on the responsibility for issues affecting poverty within the Welsh Government? I had a question tabled—‘How is the Welsh Government tackling poverty in Wales?’—on the order paper tomorrow, accepted by the Table Office, but we received a response from the Welsh Government that this falls within the portfolio of the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure, and I’ll therefore receive instead a written answer from him. Clearly, poverty has traditionally been considered by the Welsh Government as a social justice matter, falling in the communities portfolio, with contributory factors including family breakdown, substance misuse, childcare, worklessness as an economic matter, and much more. Many of the aspects around poverty such as the tackling poverty programmes and Communities First still remain in the portfolio of the Minister, and in fact, the question I was going to raise was specifically around child poverty, on behalf of the Children’s Society. I would therefore seek clarity on this. For example, where should we in future direct questions on child poverty? Should it be to the Secretary for Economy and Infrastructure, the Secretary for Communities, or otherwise? Thank you.

A gaf i alw am ddau ddatganiad? Yn gyntaf ar X frau. Ddoe, a dweud y gwir, oedd diwrnod ymwybyddiaeth o X frau, ac, yr wythnos diwethaf, ymunais â theuluoedd sy'n byw gyda X frau, ymchwilydd i X frau a phrif swyddog Cymdeithas X Frau i gerdded milltir o amgylch Bae Caerdydd yn rhan o’r 'fragileXpedition' o 8,026 o filltiroedd o gwmpas y DU gyfan i godi ymwybyddiaeth o un o'r cyflyrau genetig mwyaf cyffredin, ac eto mwyaf anhysbys, yn y Deyrnas Unedig. Hwn, a dweud y gwir, yw un o’r achosion o anawsterau dysgu a etifeddir yn fwyaf cyffredin a deallir ei fod yn achos sylfaenol hyd at un o bob 20 o achosion o awtistiaeth. Mae'n effeithio ar tua 600 o bobl yng Nghymru, yn ogystal ag 8,000 arall sy'n gludwyr, ac eto mae llawer o bobl nad ydynt wedi clywed amdano. Mae hyn yn cael effaith hynod andwyol ar ddiagnosis, cymorth a thriniaeth i bobl sydd â'r cyflwr a'u teuluoedd. O ystyried mai ddoe oedd y diwrnod ymwybyddiaeth cenedlaethol, rwy’n gobeithio y bydd fy nghais am ddatganiad yn derbyn ymateb calonogol.

Yn ail ac yn olaf, a gaf i alw am eglurhad ynghylch y cyfrifoldeb am faterion sy'n effeithio ar dlodi o fewn Llywodraeth Cymru? Roeddwn i wedi cyflwyno cwestiwn—'Sut y mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'r afael â thlodi yng Nghymru?'—ar y papur trefn yfory, a dderbyniwyd gan y Swyddfa Gyflwyno, ond derbyniwyd ymateb gennym gan Lywodraeth Cymru bod hyn yn rhan o bortffolio Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Seilwaith, ac felly byddaf, yn hytrach, yn derbyn ateb ysgrifenedig oddi wrtho fe. Yn amlwg, mae Llywodraeth Cymru wedi ystyried tlodi fel mater cyfiawnder cymdeithasol yn draddodiadol, sy’n rhan o’r portffolio cymunedau, gyda ffactorau cyfrannol yn cynnwys teuluoedd yn chwalu, camddefnyddio sylweddau, gofal plant, diweithdra fel mater economaidd, a llawer mwy. Mae llawer o'r agweddau yn ymwneud â thlodi, fel y rhaglenni trechu tlodi a Chymunedau yn Gyntaf yn dal i fod ym mhortffolio’r Gweinidog, ac a dweud y gwir, roedd y cwestiwn yr oeddwn i’n mynd i’w ofyn yn ymwneud â thlodi plant yn benodol, ar ran Cymdeithas y Plant. Gofynnaf am eglurder ar hyn felly. Er enghraifft, ble ddylem ni gyfeirio cwestiynau am dlodi plant yn y dyfodol? Ai at yr Ysgrifennydd dros yr Economi a Seilwaith, yr Ysgrifennydd dros Gymunedau, neu fel arall? Diolch.

I thank the Member for those questions, and I also thank Mark Isherwood for drawing attention to the national awareness day yesterday for a condition that I’m sure many of us in this Chamber were not aware of—and to see that this is a condition, in terms of fragility, that affects a person’s life chances, and it affects many more people than we perhaps would have been aware of. So, I thank the Member for drawing it to our attention today in the business statement.

On your second point, of course you are quite right that, in terms of tackling poverty, this is a responsibility across the Welsh Government in terms of ministerial responsibility, but the Table Office was quite right, and you will see this from portfolio responsibilities, that the lead Minister is the Minister for economy and infrastructure. But clearly, if you are gearing your question to issues that affect children or child poverty, it would go to the Cabinet Secretary for Communities and Children. It is absolutely clear that this is something where there is shared responsibility, but the lead for that in terms of the Cabinet as a whole is Ken Skates.

Diolch i'r Aelod am y cwestiynau yna, a diolchaf hefyd i Mark Isherwood am dynnu sylw at y diwrnod ymwybyddiaeth cenedlaethol ddoe o gyflwr yr wyf yn siŵr nad oedd llawer ohonom ni yn y Siambr hon yn ymwybodol ohono—ac i weld bod hwn yn gyflwr, o ran eiddilwch, sy'n effeithio ar gyfleoedd bywyd unigolyn, ac mae'n effeithio ar lawer mwy o bobl nag y byddem ni wedi bod yn ymwybodol efallai. Felly, diolchaf i’r Aelod am dynnu ein sylw ato heddiw yn y datganiad busnes.

O ran eich ail bwynt, rydych chi yn llygad eich lle, wrth gwrs, o ran mynd i'r afael â thlodi, bod hwn yn gyfrifoldeb ar draws Llywodraeth Cymru o ran cyfrifoldeb gweinidogol, ond roedd y Swyddfa Gyflwyno yn gwbl gywir, a byddwch yn gweld hyn o gyfrifoldebau portffolio, mai’r Gweinidog arweiniol yw'r Gweinidog dros yr economi a seilwaith. Ond yn amlwg, os ydych chi’n paratoi eich cwestiwn ar faterion sy'n effeithio ar blant neu dlodi plant, byddai'n mynd at Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant. Mae'n gwbl eglur bod hyn yn rhywbeth lle ceir cyfrifoldeb a rennir, ond Ken Skates yw’r arweinydd ar gyfer hynny o ran y Cabinet yn ei gyfanrwydd.

I was opposed to the legislation requiring letting agents and managing landlords to undertake training to obtain a licence from Rent Smart Wales, but that debate has been had. I have been contacted by several constituents over the past seven days who have reported to me that Rent Smart Wales don’t seem to have sufficient staff to be able to take calls and queries from members of the public. Now, given the fact that the deadline for completing the training and obtaining a licence is fast approaching, can I ask for a statement from the Cabinet Secretary responsible for housing on Rent Smart Wales and their capacity to communicate and take calls and queries from members of the public effectively?

Roeddwn yn gwrthwynebu'r ddeddfwriaeth a oedd yn ei gwneud yn ofynnol i asiantau gosod a landlordiaid rheoli gyflawni hyfforddiant i gael trwydded gan Rhentu Doeth Cymru, ond cafwyd y ddadl honno eisoes. Rwyf wedi cysylltu â nifer o etholwyr yn ystod y saith diwrnod diwethaf sydd wedi fy hysbysu nad yw’n ymddangos bod gan Rhentu Doeth Cymru ddigon o staff i allu derbyn galwadau ac ymholiadau gan y cyhoedd. Nawr, o ystyried y ffaith fod y dyddiad cau ar gyfer cwblhau'r hyfforddiant a chael trwydded yn prysur agosáu, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet sy'n gyfrifol am dai ar Rhentu Doeth Cymru a'i allu i gyfathrebu a derbyn galwadau ac ymholiadau gan y cyhoedd yn effeithiol?

Well, we’re quite well aware of the fact that you were opposed to what was a very progressive piece of housing legislation that was supported across this Chamber. But it is important, of course, that it is now implemented appropriately and effectively and so of course we will take on board these issues. But clearly, there is a timeline for this in terms of the responsibilities of Rent Smart Wales, and I will ask the Cabinet Secretary to look at the issue that you raise.

Wel, rydym ni’n gwbl ymwybodol o'r ffaith eich bod chi’n gwrthwynebu’r hyn a oedd yn ddarn blaengar iawn o ddeddfwriaeth tai a gefnogwyd ar draws y Siambr hon. Ond mae'n bwysig, wrth gwrs, ei fod yn cael ei roi ar waith yn briodol ac yn effeithiol nawr ac felly, wrth gwrs, byddwn yn ystyried y materion hyn. Ond yn amlwg, ceir amserlen ar gyfer hyn o ran cyfrifoldebau Rhentu Doeth Cymru, a byddaf yn gofyn i Ysgrifennydd y Cabinet edrych ar y mater a godwyd gennych.

4. 3. Datganiad: Cymunedau Cryf
4. 3. Statement: Resilient Communities

Yr eitem nesaf ar yr agenda yw’r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant ar gymunedau cryf, ac rwy’n galw ar Carl Sargeant i wneud y datganiad.

The next item on our agenda is a statement by the Cabinet Secretary for Communities and Children on resilient communities, and I call on Carl Sargeant.

Thank you, Presiding Officer. This Government is determined to deliver more and better jobs through a stronger, fairer economy. We are committed to improving and reforming our public services and we are intent on building a united, connected and sustainable Wales. Within my portfolio, my priorities are well-being and economic prosperity. I’m absolutely determined to meet them. To do that, I firmly believe it’s time for a new approach to build resilient communities.

For 15 years, Communities First has supported people in some of our more deprived areas. Over that time, the programme has evolved and changed, and in recent years has sharpened its focus on employability, working alongside Lift, and now our Communities for Work and Parents Childcare and Employment programmes. This is vital because, over those 15 years, our economy and society have faced unparalleled change and challenge. In recent years, families and communities have been left reeling from the impact of welfare reform and changes in employment. The bedroom tax and zero-hours contracts were not even thought of when Communities First was launched. In the coming years, we must also navigate our way through the implications of Brexit. It is clear that no single programme can protect communities from changes of this magnitude. Communities First has had a dedicated workforce and I extend my thanks to them for making a real difference to thousands of people. That said, I am not convinced that continuing to focus on 52 small areas is the most effective way to deliver this for Wales.

I am minded to phase out the Communities First programme while establishing a new approach to meet the challenges of the future. Every part of the Welsh Government has a role to play in creating a more prosperous nation of resilient communities. That is why, working together across portfolios, we are investing in the prosperity of our nation: creating 100,000 all-age apprenticeships; piloting a Better Jobs, Closer to Home project, designed to create employment and training hubs in areas of high economic deprivation; delivering the most generous childcare offer for working parents anywhere in the UK, and establishing a ministerial taskforce to develop a fresh approach to improving prosperity in the south Wales Valleys; creating the north Wales and south Wales metros; ensuring every child gets the best start in life through an extended pupil deprivation grant; and, carrying out the work on financial inclusion, including support for advice services, credit unions and promotion of financial literacy.

It is in this context that we will look afresh in coming months at how the Welsh Government can support resilient communities. And this means communities that are empowered and engaged, communities that are ready and able to work and communities that can offer children the best start in life—safe and strong communities that we are all signed up to. Our new approach will need to reflect the continuing effects of austerity. Clearly, there are difficult decisions to make. I want, therefore, to focus on three key areas going forward: employment, early years, and empowerment.

On employment, I want to see resilient communities that have access to jobs and people with the right skills to fill them. Employment offers the best, most sustainable way of escaping poverty, and is fundamental to the new approach to communities. We have made a major commitment to Lift and Communities for Work, and I can confirm today that these important elements of the programmes will continue as planned. Across Government, we are ensuring prosperity for all. The creation of a generous childcare offer for working parents will help to remove one of the major barriers to employment, as well as providing long-term benefits for our children. For early years, more resilient communities prevent and protect children from the impact of adverse childhood experiences or ACEs. ACEs are a major threat to well-being and economic prosperity. Tackling ACEs requires us to be smarter about earlier intervention in the lives of our very youngest members of society.

Llywydd, I don’t underestimate the challenges of doing this, but if we want to break the cycle, we must shift resources into prevention and protection. We can do more in our communities to protect against the damage caused by ACEs, and today, I’m inviting organisations to join with us to develop children’s zones for Wales, collaborating seamlessly to improve children’s and young people’s outcomes. This, along with the continuation of Flying Start and Families First, will support disadvantaged children to get the best possible start in life.

In terms of empowerment, I want resilient communities to have strong local infrastructure and strong and inclusive leadership. Public service boards, established by the Well-being of Future Generations (Wales) 2015 Act, offer a vital means of achieving this. Local authorities also have a key role to play in finding ways to improve local communities’ well-being, embedding integrated, collaborative, long-term and preventative approaches, while reflecting the full diversity of the communities that they serve.  Local authorities and PSBs must now step into the leadership role. I will engage, challenge and support them to deliver success.  I will offer those local authorities that lead the way, supported by their PSBs in developing a more integrated and empowering approach, the opportunity to pilot greater financial freedom and flexibilities across programmes. This approach will build on the work of the Cabinet Secretary for Finance and Local Government to reform local government, ensuring greater participation in civil society and democracy.

I also expect empowered communities to have integrated and responsive public services. That is why we are committed to strengthening community provision of health and social care, where possible, moving these away from hospitals into communities. Schools and colleges also play a vital role, so we will pilot a new model of community learning centres, extending community access to services, including childcare, parenting support and family learning. We will promote the co-location and integration of services, building on successful models developed across Wales and beyond.

Resilient communities are empowered with a strong voice in the decisions that affect their everyday lives. We will develop a made-in-Wales approach to community assets. We will introduce measures to prevent unnecessary closure, and help communities take ownership of community assets, where appropriate. Implicit within this, and, indeed, throughout our new approach to communities, is an important role for the third sector.

Diolch i chi, Lywydd. Mae'r Llywodraeth hon yn benderfynol o ddarparu mwy o swyddi a swyddi gwell drwy economi gryfach a thecach. Rydym ni’n ymrwymedig i wella a diwygio ein gwasanaethau cyhoeddus ac rydym yn benderfynol o adeiladu Cymru unedig, gysylltiedig a chynaliadwy. O fewn fy mhortffolio, fy mlaenoriaethau yw lles a ffyniant economaidd. Rwy'n hollol benderfynol o’u bodloni. I wneud hynny, rwy’n credu'n gryf ei bod yn amser am ddull newydd i adeiladu cymunedau cryf.

Am 15 mlynedd, mae Cymunedau yn Gyntaf wedi cefnogi pobl mewn rhai o'n hardaloedd mwy difreintiedig. Yn ystod y cyfnod hwnnw, mae'r rhaglen wedi datblygu a newid, ac yn ystod y blynyddoedd diwethaf, mae wedi canolbwyntio’n fwy ar gyflogadwyedd, gan weithio ochr yn ochr ag Esgyn, a nawr ein rhaglen Cymunedau am Waith a’n rhaglen Rhieni, Gofal Plant a Chyflogaeth. Mae hyn yn hanfodol oherwydd, yn ystod y 15 mlynedd hynny, mae ein heconomi a'n cymdeithas wedi wynebu newid a her ddigyffelyb. Yn y blynyddoedd diwethaf, mae diwygiadau lles a newidiadau mewn cyflogaeth wedi cael effaith sylweddol ar deuluoedd a chymunedau. Nid oedd neb wedi dychmygu’r dreth ystafell wely neu’r contractau dim oriau pan lansiwyd Cymunedau yn Gyntaf. Yn y blynyddoedd i ddod, bydd yn rhaid i ni hefyd ymdopi â goblygiadau Brexit. Mae'n amlwg na all unrhyw un rhaglen ddiogelu cymunedau rhag newidiadau ar y raddfa hon. Roedd gan Cymunedau yn Gyntaf weithlu ymroddedig ac estynnaf fy niolch iddynt am wneud gwir wahaniaeth i filoedd o bobl. Wedi dweud hynny, nid wyf yn argyhoeddedig mai parhau i ganolbwyntio ar 52 o ardaloedd bach yw'r ffordd fwyaf effeithiol o ddarparu hyn ar gyfer Cymru.

Rwy'n ystyried cael gwared ar y rhaglen Cymunedau yn Gyntaf yn raddol a sefydlu dull newydd i fynd i’r afael â heriau'r dyfodol. Mae gan bob rhan o Lywodraeth Cymru swyddogaeth wrth greu cenedl fwy ffyniannus o gymunedau cadarn. Dyna pam, drwy weithio gyda'n gilydd ar draws portffolios, rydym yn buddsoddi yn ffyniant ein cenedl: creu 100,000 o brentisiaethau i bobl o bob oed; treialu prosiect Swyddi Gwell yn Nes at Adref, sydd wedi’i gynllunio i greu canolfannau cyflogaeth a hyfforddiant mewn ardaloedd o amddifadedd economaidd uchel; darparu’r cynnig gofal plant mwyaf hael yn unrhyw le yn y DU i rieni sy'n gweithio, a sefydlu tasglu gweinidogol i ddatblygu dull newydd o wella ffyniant yng Nghymoedd y de; creu metros y gogledd a’r de; sicrhau bod pob plentyn yn cael y cychwyn gorau mewn bywyd o ganlyniad i grant amddifadedd disgyblion estynedig; a chyflawni’r gwaith o ran cynhwysiant ariannol, gan gynnwys cymorth ar gyfer gwasanaethau cynghori, undebau credyd a hyrwyddo llythrennedd ariannol.

Yn y cyd-destun hwn y byddwn ni’n ystyried o'r newydd yn ystod y misoedd nesaf sut y gall Llywodraeth Cymru gynorthwyo cymunedau cryf. Ac mae hyn yn golygu cymunedau sy'n cael eu grymuso a’u hymgysylltu, cymunedau sy'n barod ac yn gallu gweithio a chymunedau sy'n gallu cynnig y dechrau gorau mewn bywyd i blant—cymunedau diogel a chryf yr ydym ni oll ymroddedig i’w sicrhau. Bydd angen i'n dull newydd adlewyrchu yr effeithiau parhaus yn sgil y cyni economiadd. Yn amlwg, mae yna benderfyniadau anodd i’w gwneud. Rwyf eisiau canolbwyntio, felly, ar dri maes allweddol wrth symud ymlaen: cyflogaeth, y blynyddoedd cynnar, a grymuso.

Ynglŷn â chyflogaeth, rwy’n dymuno gweld cymunedau cryf lle mae modd cael gafael ar swyddi a phobl sydd â'r sgiliau cywir i'w llenwi. Mae cyflogaeth yn cynnig y ffordd orau, fwyaf cynaliadwy o ddianc rhag tlodi, ac mae'n hanfodol ar gyfer yr ymagwedd newydd at gymunedau. Rydym wedi gwneud ymrwymiad sylweddol i Esgyn a Chymunedau am Waith, a gallaf gadarnhau heddiw y bydd yr elfennau pwysig hyn o'r rhaglenni yn parhau fel y cynlluniwyd. Ar draws y Llywodraeth, rydym ni’n sicrhau ffyniant i bawb. Bydd creu cynnig gofal plant hael ar gyfer rhieni sy'n gweithio yn helpu i gael gwared ar un o'r prif rwystrau sy’n atal cyflogaeth, yn ogystal â darparu manteision hirdymor ar gyfer ein plant. Ar gyfer y blynyddoedd cynnar, mae cymunedau mwy cydnerth yn atal ac yn amddiffyn plant rhag effeithiau profiadau niweidiol yn ystod plentyndod. Mae profiadau niwediol yn ystod plentyndod yn fygythiad mawr i les a ffyniant economaidd. Mae mynd i'r afael â phrofiadau niwediol yn ystod plentyndod yn gofyn i ni fod yn ddoethach o ran ymyrryd yn gynt ym mywydau aelodau ieuengaf ein cymdeithas.

Lywydd, nid wyf yn diystyru'r heriau o ran gwneud hyn, ond os ydym ni am dorri'r cylch dieflig, mae'n rhaid i ni symud ein hadnoddau i ganolbwyntio ar atal a diogelu. Gallwn wneud mwy yn ein cymunedau i amddiffyn yn erbyn y difrod sy’n cael ei achosi gan brofiadau niwediol yn ystod plentyndod, a heddiw, rwy’n gwahodd sefydliadau i ymuno â ni i ddatblygu parthau plant yng Nghymru, gan gydweithio’n ddidrafferth i wella canlyniadau ar gyfer plant a phobl ifanc. Bydd hyn, ynghyd â pharhad Dechrau'n Deg a Theuluoedd yn Gyntaf, yn cefnogi plant dan anfantais i gael y dechrau gorau posibl mewn bywyd.

O ran grymuso, rwy’n dymuno i gymunedau cryf gael seilwaith lleol cryf ac arweinyddiaeth gref a chynhwysol. Mae byrddau gwasanaethau cyhoeddus, a sefydlwyd gan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, yn cynnig dull hanfodol er mwyn cyflawni hyn.  Mae gan awdurdodau lleol hefyd swyddogaeth allweddol o ran dod o hyd i ffyrdd o wella lles cymunedau lleol, drwy ymgorffori dulliau integredig, cydweithredol, hirdymor ac ataliol, wrth adlewyrchu amrywiaeth lawn y cymunedau y maent yn eu gwasanaethu. Mae’n rhaid i awdurdodau lleol a darlledwyr gwasanaeth cyhoeddus gymryd yr awenau yn awr. Byddaf yn ymgysylltu â nhw, yn eu herio a'u cefnogi i sicrhau llwyddiant. Byddaf yn cynnig y cyfle i’r awdurdodau lleol hynny sy'n arwain y ffordd, sy’n cael eu cefnogi gan eu darlledwyr gwasanaeth cyhoeddus i ddatblygu dull mwy integredig a grymusol, i dreialu mwy o ryddid a hyblygrwydd ariannol ar draws rhaglenni. Bydd y dull hwn yn adeiladu ar waith Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol i ddiwygio llywodraeth leol, gan sicrhau mwy o gyfranogiad mewn cymdeithas sifil a democratiaeth.

Rwyf hefyd yn disgwyl i gymunedau sy’n cael eu grymuso fod â gwasanaethau cyhoeddus integredig ac ymatebol. Dyna pam yr ydym yn ymrwymedig i gryfhau'r ddarpariaeth o ran iechyd a gofal cymdeithasol yn y gymuned, gan symud y rhain, lle bo modd, i ffwrdd o ysbytai ac i gymunedau. Mae ysgolion a cholegau hefyd yn chwarae rhan hanfodol, felly byddwn ni’n treialu model newydd o ganolfannau dysgu cymunedol, a fydd yn ehangu gallu’r gymuned i gael gafael ar wasanaethau, gan gynnwys gofal plant, cymorth rhianta a dysgu teuluol. Byddwn ni’n hyrwyddo’r broses o gydleoli ac integreiddio gwasanaethau, gan adeiladu ar fodelau llwyddiannus a ddatblygwyd ar draws Cymru a thu hwnt.

Caiff cymunedau cryf eu grymuso â llais cryf yn y penderfyniadau sy'n effeithio ar eu bywydau bob dydd. Byddwn ni’n datblygu ymagwedd ‘wedi’u creu yng Nghymru’ tuag at asedau cymunedol. Byddwn ni’n cyflwyno mesurau i’w hatal rhag cau heb fod angen, ac yn helpu cymunedau i gymryd perchnogaeth o asedau cymunedol, pan fo hynny'n briodol. Yn rhan o hyn, ac, yn wir, drwy gydol ein dull newydd o weithio gyda chymunedau, y mae swyddogaeth bwysig ar gyfer y trydydd sector.

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

Change is never easy, and we cannot duck the new and serious challenges that we face. Rather, we must find a fresh way to respond. Beginning now, we will engage internal and external stakeholders on our future approach, including the proposal to phase out Communities First, and how we will continue to deliver Communities for Work and Lift. We will seek views on how we engage, support and strengthen communities through our new approach, centred on further increasing the resilience of communities, to promote opportunities for all. I expect to make a further statement in the new year.

Nid yw newid byth yn hawdd, ac ni allwn osgoi’r heriau newydd a difrifol sy'n ein hwynebu. Yn hytrach, mae'n rhaid i ni ddod o hyd i ffordd newydd i ymateb. Gan ddechrau yn awr, byddwn yn ymgysylltu â rhanddeiliaid mewnol ac allanol ar ein hymagwedd yn y dyfodol, gan gynnwys y cynnig i gael gwared ar y rhaglen Cymunedau yn Gyntaf, a sut y byddwn yn parhau i ddarparu Cymunedau am Waith ac Esgyn. Byddwn ni’n gofyn am safbwyntiau am sut yr ydym yn ymgysylltu â chymunedau, eu cefnogi a’u cryfhau gan ddilyn ein dull newydd, sy'n canolbwyntio ar gryfhau cymunedau ymhellach, er mwyn hyrwyddo cyfleoedd i bawb. Rwy’n disgwyl gwneud datganiad pellach yn y flwyddyn newydd.

I note the Cabinet Secretary’s statement, and I think that it’s important for us to say, as a party, that the flagship programme that you’re announcing the review and the phasing out of today has come under much scrutiny over the years here in the National Assembly. In fact, we’ve probably had review after review, from the Public Accounts Committee, the communities committee, and so forth, looking at how we can sustain and support our communities.

Yet, I would like to ask a question of the Cabinet Secretary. I’ve read the last part of the statement a few times, and you say that you will develop a made-in-Wales approach to community assets, and of the third sector having much involvement. But I genuinely thought that that’s what Communities First was set out to do, and I thought that we were going to be transforming communities, so that they could, by now, after many years of devolution, be empowered in the way that you have said in the statement. So, I’d like to understand, if Communities First is to be phased out, what will be your vision for difference in the future? Will it be another big scheme, such as Communities First, or will it be smaller, potentially more fragmented schemes, because that is why, was it not, that we did streamline Communities First, so that we could try, potentially, to understand why some of the schemes weren’t working and why some of them were, in fact, working in our communities? So, I’d like to hear a bit more about that.

I don’t disagree about the legacy of poverty that’s been largely caused by deindustrialisation—considerable problems that still remain with us. But, I need to understand how you are now going to answer those particular challenges. My personal view, having been here for many years now, is that we are very good at looking to treat symptoms and not the causes of poverty. And so we need to get to grips with that. If Communities First was not set up to eradicate poverty in our communities, we need to look around for fresh ideas, but then recognise that, potentially, in many areas, it has not been the success that you and other party members have claimed it to be over the many years of this institution being in existence.

On employment, we have the programmes outlined in the statement, but will this actually go hand in hand with economic development? How will you be working with your colleague in that area? Will you be working more closely with your ministerial colleagues to ensure that there are more jobs for people to go into? I would also ask how childcare will be protected when Families First, which provides a lot of these schemes across my region, and elsewhere, is also under review at present.

Also—probably like some other people here—I don’t actually know what children’s zones are, so that would be good to try and find out what they are. Because we do have quite a lot of schemes in that area. So, why did you choose to do it in the communities sense, and not through the education system?

Obviously, my passion is to do with financial inclusion, so I’d like to understand from you, Cabinet Secretary, how you’ll be going about introducing the action plan for the refresh of the financial inclusion strategy, which I and others put a lot of time into in the previous Assembly. Again, I believe that this is a key life skill and if we can get people out of poverty by making them have the skills to leave schools, to leave with those tools already, within the system, then we will, I think, be able to tackle some of the core elements of poverty.

The thing I’d like to finish on was to do with the empowerment part and the public service boards. Do you see that as the main area as to where this empowerment will arise from? Are you looking at other countries and other ways of working, so that communities can truly take part in discussion in Wales? Because I think I’ve stood up, as have many Members from your own side, when we’ve talked about community asset transfer and when we’ve talked about volunteers taking over services in their communities. We need to understand how they will be able to do that without actually having the resource available that somehow may or may not be envisaged from your statement today.

So, we will be keeping a close eye on what is happening here. We’re not dismissing the review, but we need to understand why you have come to that particular decision, especially when you’ve launched the new taskforce—sorry, not you, but your colleague Alun Davies—for the Valleys, and how that will all integrate together, because what we don’t want here today is more silos and more Ministers working against one another, not in a negative sense, but in their own departments, and not working together as a nation to deliver for the people of Wales.

Nodaf ddatganiad Ysgrifennydd y Cabinet, ac rwy’n credu ei bod yn bwysig i ni i ddweud, fel plaid, fod y rhaglen flaenllaw yr ydych chi’n cyhoeddi eich bod am gynnal adolygiad ohoni a chael gwared ohoni heddiw wedi bod yn destun cryn graffu dros y blynyddoedd yma yn y Cynulliad Cenedlaethol. Yn wir, rydym yn ôl pob tebyg wedi cael adolygiad ar ôl yr adolygiad, gan y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus, y pwyllgor cymunedau, ac yn y blaen, yn pwyso a mesur sut y gallwn ni gynnal a chefnogi ein cymunedau.

Eto i gyd, hoffwn ofyn cwestiwn i Ysgrifennydd y Cabinet. Rwyf wedi darllen rhan olaf y datganiad ychydig o weithiau, ac rydych chi’n dweud y byddwch chi’n datblygu dull ‘wedi’i greu yng Nghymru’ tuag at asedau cymunedol, ac y bydd y trydydd sector yn chwarae rhan bwysig. Ond roeddwn i wirioneddol o’r farn mai dyna beth oedd bwriad Cymunedau yn Gyntaf, ac roeddwn i’n meddwl ein bod am drawsnewid cymunedau, fel y byddent, erbyn hyn, ar ôl blynyddoedd lawer o ddatganoli, wedi’u grymuso yn y modd yr ydych chi wedi ei nodi yn y datganiad. Felly, hoffwn ddeall, os ydych chi am gael gwared ar Gymunedau yn Gyntaf, beth fydd eich gweledigaeth ar gyfer gwneud gwahaniaeth yn y dyfodol? Ai cynllun mawr arall fydd y weledigaeth honno, megis Cymunedau yn Gyntaf, neu ai cynlluniau llai, mwy tameidiog o bosibl, oherwydd dyna pam, yntê, y gwnaethom ni symleiddio Cymunedau yn Gyntaf, er mwyn inni allu deall, o bosibl, pam nad oedd rhai o'r cynlluniau yn gweithio yn ein cymunedau mewn gwirionedd, ac eraill yn gweithio? Felly, hoffwn glywed ychydig mwy am hynny.

Nid wyf yn anghytuno â’r tlodi sydd wedi’i etifeddu yn bennaf o ganlyniad i ddad-ddiwydiannaeth—problemau sylweddol sy'n ein hwynebu o hyd. Ond, mae’n rhaid i mi ddeall sut yr ydych chi am fynd i’r afael â’r heriau penodol hynny yn awr. Fy marn bersonol i, ar ôl bod yma ers blynyddoedd lawer erbyn hyn, yw ein bod ni’n dda iawn am drin symptomau tlodi, ond nid yr hyn sy’n ei achosi. Ac felly mae angen i ni fynd i'r afael â hynny. Os na chafodd Cymunedau yn Gyntaf ei sefydlu mewn ffordd a oedd yn dileu tlodi yn ein cymunedau, mae angen i ni gael syniadau ffres, ond cydnabod wedyn, o bosibl, mewn llawer o feysydd, nad fu mor llwyddiannus ag yr ydych chi ac aelodau eraill o’ch plaid wedi honni yn ystod yr holl flynyddoedd y mae’r sefydliad hwn wedi bod mewn bodolaeth.

Ynglŷn â chyflogaeth, mae’r rhaglenni wedi’u hamlinellu yn y datganiad, ond a fydd hyn mewn gwirionedd yn mynd law yn llaw â datblygiad economaidd? Sut y byddwch chi’n gweithio gyda'ch cydweithiwr yn y maes hwnnw? A fyddwch chi’n gweithio'n agosach â'ch cyd-Weinidogion i sicrhau bod mwy o swyddi ar gael i bobl? Rwyf hefyd yn gofyn sut y bydd gofal plant yn cael ei ddiogelu pan fo Teuluoedd yn Gyntaf, sy'n darparu llawer o'r cynlluniau hyn ar draws fy rhanbarth i, ac mewn mannau eraill, wrthi’n yn cael ei adolygu ar hyn o bryd.

Hefyd—fel rhai pobl eraill yma heddiw mae’n debyg—nid wyf yn gwybod mewn gwirionedd beth yw parthau plant, felly byddai dda ceisio dysgu beth ydynt. Oherwydd mae gennym gryn dipyn o gynlluniau yn y maes hwnnw. Felly, pam y gwnaethoch chi ddewis gwneud hynny yng nghyd-destun cymunedau, ac nid drwy'r system addysg?

Yn amlwg, fy angerdd i yw cynhwysiant ariannol, felly hoffwn gael deall gennych chi, Ysgrifennydd y Cabinet, sut y byddwch chi’n mynd ati i gyflwyno'r cynllun gweithredu er mwyn diweddaru’r strategaeth sy’n ymwneud â chynhwysiant ariannol, y neilltuais i ac eraill lawer o amser iddi yn y Cynulliad blaenorol. Eto, rwy’n credu bod hwn yn sgil bywyd allweddol ac os gallwn ni gael pobl allan o dlodi drwy sicrhau bod ganddynt y sgiliau i adael yr ysgol, i adael gyda’r arfau hynny yn barod, o fewn y system, yna byddwn, yn fy marn i, yn gallu mynd i'r afael â rhai o’r agweddau sylfaenol ar dlodi.

Mae’r pwynt olaf yr hoffwn ei wneud yn ymwneud â'r rhan ynglŷn â grymuso a'r byrddau gwasanaethau cyhoeddus. A ydych chi’n gweld hynny fel y prif faes y bydd y grymuso hwn yn deillio ohono? A ydych chi’n astudio gwledydd eraill a ffyrdd eraill o weithio, fel y gall cymunedau wir gymryd rhan mewn trafodaethau yng Nghymru? Oherwydd rwy’n credu fy mod wedi sefyll i fyny, fel y mae llawer o Aelodau o’ch ochr chi eich hun, pan fuom yn siarad am drosglwyddo asedau cymunedol a phan fuom yn siarad am wirfoddolwyr yn cymryd cyfrifoldeb dros wasanaethau yn eu cymunedau. Mae angen i ni ddeall sut y byddant yn gallu gwneud hynny heb fod ganddynt yr adnoddau ar gael mewn gwirionedd, ac efallai y rhagwelir hynny yn eich datganiad heddiw neu efallai ddim.

Felly, byddwn ni’n cadw llygad barcud ar yr hyn sy'n digwydd yma. Nid ydym yn gwrthod yr adolygiad, ond mae angen i ni ddeall pam yr ydych chi wedi dod i'r penderfyniad penodol hwnnw, yn enwedig o ystyried eich bod wedi lansio'r tasglu newydd—mae’n ddrwg gennyf, nid chi, ond eich cydweithiwr, Alun Davies—ar gyfer y Cymoedd, a sut y bydd hynny i gyd yn integreiddio gyda'i gilydd, oherwydd yr hyn nad ydym am ei weld yma heddiw yw mwy o seilos a mwy o Weinidogion yn gweithio yn erbyn ei gilydd, nid mewn ystyr negyddol ond yn eu hadrannau eu hunain, ac nid yn gweithio gyda'i gilydd fel cenedl i ddarparu ar gyfer pobl Cymru.

Thank you, Deputy Presiding Officer, and I thank Bethan Jenkins for her measured questions there. I think that while the Member picked up on the issue of Communities First, actually there’s lots in the statement, I believe, that’s quite exciting with an opportunity to drive Wales forward. I’ll give the Member some examples of the choices that we’ve made and the reasoning behind some of them.

We know that, for 15 years, Communities First has been embedded in our communities and we have been keen to ensure that we help communities grow. Prosperity is the key driver here—jobs and growth and skills. This Government’s commitment is two-fold: economic resilience in giving jobs and skills to people across our communities and well-being in terms of the well-being of individuals and the community.

The Member is absolutely right to raise the issue of why we’ve put children’s zones or focused on ACEs in this department and this is because the leverage I have in this department is around children and it touches all of my colleagues’ departments in some way, shape or form. I’ve already had conversations with three Members who have a view on education and it’s a view shared by the Cabinet Secretary. Unless we can get well-being built into the resilience of the individual as a child, actually their attainment is impossible. You can’t get people who are suffering from domestic violence or alcohol misuse or drug misuse to learn, so we have to make sure we’ve got the well-being of the individual firstly promoted. That’s why the prevention and intervention approach of this and the child zones—. That’s what we’ll be doing is a wraparound approach to children and their families in areas. We’re going to do some pilot intervention across Wales and then hopefully roll that out.

So, what else are we going to do then? If not Communities First, what is that programme? Part of that is about the discussion we’ll be having over the next couple of months to understand about an exit process, but also about what we need to do to build on the programmes we already have in place and how we can make them better. I mentioned in my statement about Families First and Flying Start, which are two key programmes in delivering against the actions they were set up to do. But, where we have some local authorities that are saying to us, ‘If we can have some more flexibility between those two programmes’—. I’ve had conversations with many in this Chamber about where Communities First was very tight in terms of a place-based approach to support. The flexibility between these two programmes, we hope, will be able to target the interventions so it’s not only about being place based, but actually the people outside those areas who need the support and are able to attract support from these areas. The PSBs are a key element in the legislation that we took through in the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. It’s about creating a well-being plan, knowing their community and understanding that inclusion and engagement are part of the principles of the WFG Act. I would expect the Minister and also the commissioner to be robust in making sure that happens across Wales.

With regard to the issue where the Member mentions financial inclusion, I know the Member has a long-standing history of financial inclusion, and I will offer the opportunity to meet with my staff to talk about the financial inclusion programme and what more we can do in terms of communities and to use her expertise in this field to help drive improvement in and across communities in Wales.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch i Bethan Jenkins am ei chwestiynau ystyriol yn y fan yna. Rwy’n credu, er bod yr Aelod wedi crybwyll y mater ynglŷn â Chymunedau yn Gyntaf, mewn gwirionedd ceir llawer yn y datganiad, rwy’n credu, sy’n eithaf cyffrous ac yn gyfle i yrru Cymru yn ei blaen. Rhof rai enghreifftiau i’r Aelod o'r dewisiadau yr ydym wedi eu gwneud a'r rhesymeg y tu ôl i rai ohonynt.

Rydym yn gwybod bod rhaglen Cymunedau yn Gyntaf, am 15 mlynedd, wedi’i hymwreiddio yn ein cymunedau ac rydym wedi bod yn awyddus i sicrhau ein bod yn helpu cymunedau i dyfu. Ffyniant yw'r sbardun allweddol yma—swyddi a thwf a sgiliau. Mae ymrwymiad y Llywodraeth hon yn ddeublyg: cryfder economaidd wrth gynnig swyddi a sgiliau i bobl ar draws ein cymunedau a lles yn nhermau lles unigolion a'r gymuned.

Mae'r Aelod yn hollol gywir i godi'r mater ynghylch pam yr ydym ni wedi creu parthau plant neu ganolbwyntio ar ACEs yn yr adran hon, ac mae hyn oherwydd bod y trosoledd sydd gennyf yn yr adran hon yn ymwneud â phlant ac mae'n cyffwrdd â phob un o adrannau fy nghydweithwyr mewn rhyw ffordd neu’i gilydd. Rwyf eisoes wedi cael sgyrsiau gyda thri Aelod a chanddynt farn ar addysg, ac mae’n farn a rennir gan Ysgrifennydd y Cabinet. Oni bai ein bod yn gallu gwneud yn siŵr bod lles yn cael ei ymgorffori yng nghryfder y plentyn fel unigolyn, mewn gwirionedd mae cyrhaeddiad yn amhosibl iddynt. Nid oes modd i chi gael pobl sy'n dioddef o drais yn y cartref neu gamddefnyddio alcohol neu gamddefnyddio cyffuriau i ddysgu, felly mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr yr hyrwyddir lles yr unigolyn yn gyntaf. Dyna pam fod y dull atal ac ymyrryd o ran hyn a'r parthau plant—. Yr hyn y byddwn ni’n ei wneud yw gweithredu dull cofleidiol sy’n ystyried plant a'u teuluoedd mewn ardaloedd. Rydym ni’n mynd i ymgymryd â rhywfaint o waith ymyrraeth arbrofol ledled Cymru a gobeithio cyflwyno hynny yn ehangach wedyn.

Felly, beth arall ydym ni'n mynd i'w wneud wedyn? Os nad Cymunedau yn Gyntaf, beth fydd y rhaglen honno? Mae rhan o hynny yn ymwneud â'r drafodaeth y byddwn yn ei chael yn ystod y misoedd nesaf i ddeall y broses ymadael, ond hefyd yr hyn y mae angen i ni ei wneud i ddatblygu’r rhaglenni sydd gennym ar waith eisoes, a sut y gallwn eu gwella. Soniais yn fy natganiad am raglenni Teuluoedd yn Gyntaf a Dechrau'n Deg, sy'n ddwy raglen allweddol wrth fynd i’r afael â’r camau y cawsant eu sefydlu i'w cymryd. Ond, lle mae gennym rai awdurdodau lleol sy’n dweud wrthym, 'Os gallwn ni gael rhywfaint mwy o hyblygrwydd rhwng y ddwy raglen hynny'—. Rwyf wedi cael sgyrsiau gyda llawer yn y Siambr hon ynglŷn â lle’r oedd Cymunedau yn Gyntaf yn llym iawn o ran dull yn seiliedig ar le ar gyfer cefnogaeth. Bydd yr hyblygrwydd rhwng y ddwy raglen hynny, rydym yn gobeithio, yn gallu targedu’r ymyriaethau fel nad ydynt yn seiliedig ar le yn unig, ond ei bod yn bosibl i bobl sy’n byw y tu allan i'r ardaloedd hynny sydd wirioneddol angen y gefnogaeth allu cael gafael ar gefnogaeth o’r ardaloedd hyn. Mae'r darlledwyr gwasanaeth cyhoeddus yn elfen allweddol yn y ddeddfwriaeth a basiwyd gennym yn rhan o Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015. Mae'n ymwneud â chreu cynllun lles, adnabod eu cymuned a deall bod cynhwysiant ac ymgysylltedd yn rhan o egwyddorion Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015. Rwy’n disgwyl i'r Gweinidog, a hefyd y comisiynydd fod i fod yn gadarn wrth sicrhau bod hynny’n digwydd ar draws Cymru.

O ran y mater lle mae'r Aelod yn sôn am gynhwysiant ariannol, gwn fod gan yr Aelod hanes hirsefydlog o gynhwysiant ariannol, a byddaf yn cynnig y cyfle i gyfarfod â’m staff i siarad am y rhaglen cynhwysiant ariannol a beth arall y gallwn ni ei wneud ar gyfer cymunedau, a defnyddio ei harbenigedd yn y maes er mwyn helpu i ysgogi gwelliant mewn cymunedau ac ar eu traws yng Nghymru.

I welcome your statement. You say you want to break the cycle and shift resources into prevention and protection and you cite access to jobs, giving people the right skills and support for those jobs, adverse childhood experiences and empowerment—empowerment in communities and empowerment of communities. All of this is something I’ve been arguing for for many years and in recent weeks. I hope that means you might be, in future, supporting some of those proposals.

In proposing to phase out the Communities First programme, you state:

‘Resilient communities are empowered with a strong voice in the decisions that affect their everyday lives…and help communities take ownership of community assets, where appropriate. Implicit within this, and, indeed, throughout our new approach to communities, is an important role for the third sector.’

Why, with the benefit of hindsight, didn’t you accept the recommendations, five years ago, of the WCVA commission’s report, ‘Communities First—A Way Forward’, which said exactly that? Unfortunately, despite me and others presenting their arguments at the time, you personally rejected that.

For 15 years after the start of Communities First, child poverty levels in Wales were above England, Scotland and the UK, and so were working-age worklessness figures. Even working-age adults in Wales living in poverty, measured by the 60 per cent median income level—. The level has stayed at the same level, according to Bevan, as 1997, 1998, 1999 and 2000—the beginning of devolution, the beginning of the Communities First programmes.

Last year, the commission on social mobility and child poverty said in its state of the nation report that:

‘Trends in employment are moving in the right direction, but Wales has higher rates of low pay than other UK countries, keeping many children in poor working families’

and that:

‘Educational attainment in Wales at all levels…remains unacceptably low’.

How do you respond to the statement that the Welsh Government needs to ensure that services and support will be available to all families, including those not located in the most deprived areas? We clearly need to radically rethink the way in which we support our communities, something the sector’s been saying for goodness knows how long. Do you agree, therefore, that the Welsh Government needs to explore ways to build capacity in local communities so that they can take the lead on regeneration projects instead of the Welsh Government deciding what those projects and programmes should be directly, or through commissioned programme deliverers?

Two weeks ago, I hosted an event with Co-production Wales, Lives Through Friends, and a team of citizen and user-led organisations in the Assembly, to facilitate a conversation about how there is much more to life than services, recognising that, for too long, policy makers have mistakenly failed to nurture a caring society and have increasingly redefined care as a financial transaction with the consequences of a waste of public money, diminished citizenship and weaker communities.

The Care Council for Wales is going to be putting forward expert classes in co-production and there’ll be workshops run by the Wales Co-operative Centre. How will you and your officers engage with those training programmes so that the Welsh Government is fully on board with these community resilience programmes that are already being delivered in Wales and can light the way forward? In fact, the Co-production Network for Wales has highlighted the 1000 Lives team at Public Health Wales as a stalwart in supporting this and other co-production initiatives. The Wales Audit Office are at the forefront of co-productive evaluation and behaviour-change initiatives. Working With Not To is building a great network in north Wales, and links with the School for Social Care Research and a host of statutory and third sector organisations are already making things happen on the ground. How will you engage with them, again, to hopefully together share planning, design and delivery to take this forward?

Finally, on that theme, how would you respond to concerns expressed by Oxfam Cymru, who said that the future of the Communities First programme, the Welsh Government’s largest tackling poverty programme, remained unanswered in the Welsh Government’s programme for government, ‘Taking Wales Forward’, and they suggest reforms to Communities First based on the sustainable livelihoods approach. As they say, this three-year Building Livelihoods and Strengthening Communities in Wales project has helped over 1,100 to get their lives on track, helping people identify their strengths and assets in order to identify the root problems preventing them from reaching their potential. They also say it makes financial sense, securing an average return of £4.39 for every £1 spent across Wales—something, I believe, we emphasised in two recent debates in the Assembly. The Welsh Government, they say, must secure lasting change. Do you therefore agree with them that embedding the sustainable livelihoods approach or the asset-based development approach in all policy and service delivery in Wales will help people to break out of poverty and help build resilient communities? Thank you.

Rwyf yn croesawu eich datganiad. Rydych chi’n dweud eich bod am dorri'r cylch dieflig a symud adnoddau i ganolbwyntio mwy ar atal ac amddiffyn, ac rydych chi’n nodi swyddi, a rhoi'r sgiliau a'r gefnogaeth gywir i bobl ar gyfer y swyddi hynny, profiadau niweidiol yn ystod plentyndod a grymuso—grymuso mewn cymunedau a grymuso cymunedau. Mae hyn i gyd yn rhywbeth yr wyf wedi bod yn dadlau drosto am flynyddoedd lawer ac yn ystod yr wythnosau diwethaf. Rwy'n gobeithio bod hyn yn golygu efallai y byddwch chi, yn y dyfodol, yn cefnogi rhai o'r cynigion hynny.

Wrth gynnig cael gwared ar raglen Cymunedau yn Gyntaf, rydych yn datgan:

‘Caiff cymunedau cryf eu grymuso â llais cryf yn y penderfyniadau sy'n effeithio ar eu bywydau bob dydd.... helpu cymunedau i gymryd perchnogaeth o asedau cymunedol, pan fo hynny'n briodol. Yn rhan o hyn, ac, yn wir, drwy gydol ein dull newydd o weithio gyda chymunedau, y mae swyddogaeth bwysig ar gyfer y trydydd sector.’

Pam, gyda'r fantais o allu edrych yn ôl, na wnaethoch chi dderbyn argymhellion adroddiad y comisiwn CGGC, 'Cymunedau yn Gyntaf—Ffordd Ymlaen', bum mlynedd yn ôl, a oedd yn dweud yr union beth hynny? Yn anffodus, er gwaetha’r dadleuon a gyflwynwyd gennyf i ac eraill ar y pryd, gwnaethoch chi’n bersonol wrthod hynny.

Am 15 mlynedd ar ôl i Gymunedau yn Gyntaf gychwyn, roedd lefelau tlodi plant yng Nghymru yn uwch na’r lefelau yn Lloegr, yr Alban a'r DU, ac felly hefyd yr oedd y ffigurau ar gyfer diweithdra ymhlith pobl o oedran gweithio. Hyd yn oed oedolion o oedran gweithio yng Nghymru sy’n byw mewn tlodi, a fesurir gan y lefel incwm canolrifol 60 y cant—. Mae’r lefel wedi aros yr un fath, yn ôl Bevan, ag yr oedd ym 1997, 1998, 1999 ac yn 2000—dechrau’r cyfnod o ddatganoli, dechrau’r rhaglenni Cymunedau yn Gyntaf.

Y llynedd, dywedodd y comisiwn ar symudedd cymdeithasol a thlodi plant yn ei adroddiad ar gyflwr y genedl fod:

Tueddiadau mewn cyflogaeth yn symud i'r cyfeiriad iawn, ond mae gan Gymru gyfraddau uwch o gyflogau isel na gwledydd eraill y DU, gan gadw llawer o blant mewn teuluoedd tlawd sy’n gweithio

a bod:

Cyrhaeddiad addysgol yng Nghymru ar bob lefel... yn parhau i fod yn annerbyniol o isel.

Sut ydych chi’n ymateb i'r datganiad bod angen i Lywodraeth Cymru sicrhau y bydd gwasanaethau a chymorth ar gael i bob teulu, gan gynnwys y rhai hynny nad ydynt wedi'u lleoli yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig? Mae’n amlwg fod angen i ni ailystyried yn llwyr y ffordd yr ydym yn cefnogi ein cymunedau, rhywbeth y mae'r sector wedi bod yn ei ddweud ers hydoedd. A ydych chi’n cytuno, felly, fod angen i Lywodraeth Cymru ystyried ffyrdd o feithrin gallu mewn cymunedau lleol er mwyn iddynt allu cymryd yr awenau ar brosiectau adfywio yn hytrach na bod Llywodraeth Cymru yn penderfynu beth y dylai’r prosiectau a'r rhaglenni hynny fod yn uniongyrchol, neu drwy gomisiynu darparwyr rhaglenni?

Bythefnos yn ôl, cynhaliais ddigwyddiad gyda Rhwydwaith Cydgynhyrchu Cymru, Lives Through Friends, a thîm o sefydliadau dan arweiniad defnyddwyr a dinasyddion yn y Cynulliad, i hwyluso sgwrs ynglŷn â sut y mae llawer mwy i fywyd na gwasanaethau, gan gydnabod bod llunwyr polisi, am yn rhy hir, wedi methu â meithrin cymdeithas ofalgar, ac yn gynyddol wedi ailddiffinio gofal yn drafodiad ariannol, ac yn sgil hynny wedi gwastraffu arian cyhoeddus, lleihau dinasyddiaeth a gwanhau cymunedau.

Mae Cyngor Gofal Cymru am gyflwyno dosbarthiadau arbenigol yn ymwneud â chydgynhyrchu a bydd gweithdai yn cael eu cynnal gan Ganolfan Cydweithredol Cymru. Sut y byddwch chi a'ch swyddogion yn ymgysylltu â'r rhaglenni hyfforddi hynny fel bod Llywodraeth Cymru yn gwbl ymwybodol o’r rhaglenni cymunedau cryf hyn sydd eisoes yn cael eu darparu yng Nghymru ac a allai arwain y ffordd ymlaen? Yn wir, nododd Rhwydwaith Cydgynhyrchu Cymru fod y tîm 1000 o Fywydau yn Iechyd Cyhoeddus Cymru yn un o’r hoelion wyth sy’n cefnogi hwn a mentrau cydgynhyrchu eraill. Mae Swyddfa Archwilio Cymru ar flaen y gad wrth werthuso cydgynhyrchiol a mentrau newid ymddygiad. Mae Gweithio Gyda Nid I yn adeiladu rhwydwaith mawr yn y gogledd, ac mae cysylltiadau â'r Ysgol Ymchwil Gofal Cymdeithasol a llu o sefydliadau yn y sector statudol a'r trydydd sector eisoes yn gwneud i bethau ddigwydd ar lawr gwlad. Sut y byddwch chi’n ymgysylltu â hwy, eto, yn y gobaith o rannu syniadau cynllunio, dylunio a chyflwyno er mwyn datblygu hyn?

Yn olaf, o ran y thema honno, sut y byddech chi’n ymateb i bryderon a fynegwyd gan Oxfam Cymru, a ddywedodd fod dyfodol y rhaglen Cymunedau yn Gyntaf, rhaglen fwyaf Llywodraeth Cymru ar gyfer mynd i’r afael â thlodi, yn dal i fod yn ansicr yn rhaglen lywodraethu Llywodraeth Cymru, 'Symud Cymru Ymlaen', ac maent yn awgrymu diwygiadau i Gymunedau yn Gyntaf yn seiliedig ar y dull bywoliaethau cynaliadwy. Fel y maen nhw'n dweud, mae’r prosiect tair-blynedd hwn, sef Adeiladu Bywoliaeth a Chryfhau Cymunedau yng Nghymru wedi helpu dros 1,100 o bobl i gael trefn ar eu bywydau, gan helpu pobl i nodi eu cryfderau a'u hasedau er mwyn nodi’r problemau sylfaenol sy’n eu rhwystro rhag cyrraedd eu potensial. Maent yn dweud hefyd ei fod yn gwneud synnwyr ariannol, gan ei fod yn sicrhau adenillion cyfartalog o £4.39 am bob £1 sy’n cael ei gwario ar draws Cymru—rhywbeth, rwy’n credu, yr ydym wedi ei bwysleisio mewn dwy ddadl ddiweddar yn y Cynulliad. Mae’n rhaid i Lywodraeth Cymru, yn ôl yr hyn y maen nhw’n ei ddweud, sicrhau newid parhaol. A ydych chi felly yn cytuno â nhw y byddai ymgorffori'r dull bywoliaethau cynaliadwy neu’r dull datblygu yn seiliedig ar asedau ym mhob darpariaeth polisi a gwasanaeth yng Nghymru yn helpu pobl i ddianc rhag tlodi ac yn helpu i adeiladu cymunedau cryf? Diolch.

Thank you, Presiding Officer, and I’m grateful for Mark Isherwood’s contribution. I think, underneath all of that, Mark was actually subtly saying, ‘Well done’ to the Minister, as I think he actually agrees with us, on the basis he was trying to claim credit for some of that. But, on a very real point, the Member raised a couple of issues that I can pick up on. Why was the decision not taken five years ago, and why did we refuse to agree with the recommendations in the report? Well, we didn’t; we made changes to the programme at that time and increased the opportunities around employability, and the last independent report supported the logic model at the time of the refocusing of the 2012 programme. So, we did make some changes. But, we are in a place in time. As I said in the statement, when Communities First was developed, nobody ever envisaged zero-hour contracts or the changes around Brexit or the employment issues. These are things that we have to tackle here and now, and I am excited by the whole new opportunity around the Families First programme and the Flying Start programme, which are very successful interventions—100,000 new all-age apprenticeships and the childcare programme, which is the best settlement around childcare for working parents anywhere in the UK, will be delivered in our communities to help and support the people who he and I represent.

With regard to engagement, I’m very keen to work with all organisations to see how we can better deliver for our communities. The Member raised some very specific programmes, and I don’t have a view on those, but working with agencies like the WCVA will ensure that we can get into communities where Government can sometimes find it hard to do so in the engagement programme.

I don’t agree with the Member with regard to Oxfam’s view on the issue that this Government has lost its way in terms of promoting and tackling poverty. Jane Hutt earlier said about Ken Skates holding the ring for Government in tackling poverty, and I hold some of the programmes, particularly poverty among children and young people, but it is the responsibility of all of the Government to tackle the issue of poverty. The First Minister has been very clear: just because it doesn’t have a line in the programme for government doesn’t mean we’re not interested. If the Member wished to have a line for everything, then they’d be complaining about the programme for government being three very weighty documents in terms of naming everything that we do. Can I assure the Member that poverty has high prominence to make sure that we tackle this across the Government, and not just me or Ken Skates, but all Ministers within this Government?

Diolch i chi, Lywydd, ac rwy'n ddiolchgar am gyfraniad Mark Isherwood. Rwy’n credu, yn sail i hynny i gyd, roedd Mark mewn gwirionedd yn dweud yn gynnil, 'Da iawn' wrth y Gweinidog, gan fy mod o’r farn ei fod mewn gwirionedd yn cytuno â ni, ar y sail ei fod yn ceisio cymryd clod am rywfaint o hynny. Ond, o ddifrif, cododd yr Aelod ambell fater y gallaf ymhelaethu arnynt. Pam na chymerwyd y penderfyniad bum mlynedd yn ôl, a pham y gwnaethom ni wrthod cytuno â'r argymhellion yn yr adroddiad? Wel, gwnaethom ni ddim; gwnaethom newidiadau i'r rhaglen ar y pryd a chynyddu'r cyfleoedd yn ymwneud â chyflogadwyedd, ac roedd yr adroddiad annibynnol diwethaf yn cefnogi'r model rhesymeg pan newidwyd pwyslais rhaglen 2012. Felly, fe wnaethom ni rai newidiadau. Ond, dyma ble yr ydym ni ar hyn o bryd. Fel y dywedais yn y datganiad, pan gafodd rhaglen Cymunedau yn Gyntaf ei datblygu, ni ragwelodd neb o gwbl gontractau dim oriau neu’r newidiadau yn ymwneud â Brexit neu’r materion cyflogaeth. Mae'r rhain yn bethau y mae'n rhaid inni fynd i'r afael â nhw yn awr ac yn y fan hon, ac rwyf wedi fy nghyffroi gan y cyfle newydd sbon yn gysylltiedig â’r rhaglen Teuluoedd yn Gyntaf a'r rhaglen Dechrau'n Deg, sy’n ymyraethau llwyddiannus iawn—100,000 o brentisiaethau newydd ar gyfer bob oed a'r rhaglen gofal plant, sef y setliad gorau ar gyfer rhieni sy'n gweithio o ran gofal plant yn unrhyw le yn y DU, a fydd yn cael ei gyflwyno yn ein cymunedau i helpu a chefnogi'r bobl yr wyf i ac yntau yn eu cynrychioli.

O ran ymgysylltu, rwy'n awyddus iawn i weithio gyda'r holl sefydliadau i weld sut y gallwn ni sicrhau darpariaeth well ar gyfer ein cymunedau. Cododd yr Aelod rai rhaglenni penodol iawn, ac nid oes gennyf farn ar y rheiny, ond bydd gweithio gydag asiantaethau megis CGGC yn sicrhau y gallwn gyrraedd cymunedau y mae’r Llywodraeth weithiau’n ei chael hi’n anodd eu cyrraedd drwy’r rhaglen ymgysylltu.

Nid wyf yn cytuno â'r Aelod ynghylch barn Oxfam fod y Llywodraeth hon wedi colli ei ffordd wrth hyrwyddo a mynd i'r afael â thlodi. Dywedodd Jane Hutt yn gynharach am Ken Skates yn goruchwylio gwaith y Llywodraeth ar fynd i'r afael â thlodi, ac rwyf i’n gyfrifol am rai o'r rhaglenni, yn enwedig tlodi ymysg plant a phobl ifanc, ond cyfrifoldeb y Llywodraeth gyfan yw mynd i'r afael â'r mater o dlodi. Mae'r Prif Weinidog wedi bod yn glir iawn: nid yw’r ffaith nad yw’n cael ei grybwyll yn y rhaglen lywodraethu yn golygu nad oes gennym ddiddordeb. Os yw'r Aelod yn dymuno cynnwys popeth, yna byddai’n cwyno bod y rhaglen lywodraethu yn dair dogfen swmpus iawn sy’n rhestru popeth yr ydym yn ei wneud. A allaf sicrhau'r Aelod fod gan dlodi le amlwg ar yr agenda er mwyn sicrhau ein bod yn mynd i'r afael â hyn ar draws y Llywodraeth, ac nid dim ond fi neu Ken Skates, ond holl Weinidogion y Llywodraeth hon?

Thank you very much. We’ve had some lengthy contributions from the spokespeople. I’ve got a number of people who wish to speak, and more are adding their names to the list as well, so could I ask Members now if they could make a very short introduction to their question? That’s not an invitation for you to have a three-minute speech—that’s a short introduction to your question and then all of your other colleagues will be able to speak in this debate. Mike Hedges.

Diolch yn fawr iawn. Rydym wedi cael rhai cyfraniadau helaeth gan y llefarwyr. Mae gennyf i nifer o bobl sy'n dymuno siarad, ac mae mwy yn ychwanegu eu henwau at y rhestr hefyd, felly a allaf ofyn i Aelodau yn awr os gallent gyflwyno eu cwestiynau yn gryno iawn? Nid yw hynny'n wahoddiad i chi roi araith tri munud o hyd—dim ond cyflwyniad byr i'ch cwestiwn ac yna gall eich cydweithwyr eraill i gyd siarad yn y ddadl hon. Mike Hedges.

Thank you, Deputy Presiding Officer. First of all, I’d like to express my disappointment at the statement by the Cabinet Secretary. I believe that Communities First is doing an excellent job in my constituency. But I’ve said for years that Communities First and Flying Start should be based on communities, not driven by the way the Office of National Statistics decides to collect data. That’s generally been rejected by different Ministers, including the current one. Can I start off with a plus? I welcome the continuation of the Lift scheme. The question I have is: after Communities First, what is going to happen to the following: work done on reducing utility bills; smoking cessation schemes and promoting smoke-free homes; promoting exercise and physical activity; the weight loss programmes; the clothes recycling; the food-growing and eat well schemes; the personal financial planning; the family learning; supporting children’s learning; homework clubs and all the other excellent work currently being done by Communities First in my constituency?

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Yn gyntaf oll, hoffwn fynegi fy siom ynghylch y datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy’n credu bod Cymunedau yn Gyntaf yn gwneud gwaith rhagorol yn fy etholaeth i. Ond rwyf wedi dweud ers blynyddoedd y dylai Cymunedau yn Gyntaf a Dechrau'n Deg fod yn seiliedig ar gymunedau, nid yn cael eu llywio gan y ffordd y mae'r Swyddfa Ystadegau Gwladol yn penderfynu casglu data. Mae hynny yn gyffredinol wedi’i wrthod gan wahanol Weinidogion, gan gynnwys yr un presennol. A allaf ddechrau â phwynt cadarnhaol? Rwy’n croesawu parhad y cynllun Esgyn. Y cwestiwn sydd gennyf yw: ar ôl Cymunedau yn Gyntaf, beth sy'n mynd i ddigwydd i'r canlynol: gwaith sy’n cael ei wneud i leihau biliau cyfleustodau; cynlluniau rhoi’r gorau i ysmygu a hyrwyddo cartrefi di-fwg; hybu ymarfer corff a gweithgarwch corfforol; rhaglenni colli pwysau; ailgylchu dillad; y cynlluniau tyfu bwyd a bwyta'n iach; y rhaglen cynllunio ariannol personol; y cynllun dysgu fel teulu; cefnogi dysgu plant; clybiau gwaith cartref a’r holl waith rhagorol arall sy'n cael ei wneud ar hyn o bryd gan Gymunedau yn Gyntaf yn fy etholaeth i?

I’m grateful to the Member for raising the issues about the things that Communities First does really well, and I also celebrate the work from many communities that has been engaged in by staff and volunteers right across the 52 areas within Wales. But, as I’ve said, we have to consider the time and place now, and I think that there are much stronger interventions that we can lead on through other programmes. And all the things that the Member raises are important; they’re important to him and the community he represents. I’m not saying we should get rid of them either; I’m saying that we have to have a new approach to tackling the issues around prevention and early intervention, as I’ve listed in my statement. I look forward to working with the Member and other communities as to how we can best do this. I think a lot of this is already driven by local people that know their communities very well, working alongside other organisations such as Public Health Wales, who have a good, strong record on adverse childhood experiences and tackling some of the issues that the Member raises today. There are other ways of delivering these services, and I look forward to the discussion that will ensue post this statement.

Rwy'n ddiolchgar i'r Aelod am godi'r materion ynglŷn â’r pethau y mae Cymunedau yn Gyntaf yn eu gwneud yn dda iawn, ac rwyf hefyd yn clodfori’r gwaith sy'n cael ei wneud mewn llawer o gymunedau, a wnaed gan staff a gwirfoddolwyr ar draws y 52 o ardaloedd yng Nghymru. Ond, fel yr wyf wedi’i ddweud, mae'n rhaid i ni ystyried y sefyllfa bresennol sydd ohoni, ac rwy’n credu bod ymyraethau llawer cryfach y gallwn ni eu gweithredu drwy raglenni eraill. Ac mae’r holl bethau y mae'r Aelod yn eu codi yn bwysig; maen nhw’n bwysig iddo ef ac i'r gymuned y mae ef yn ei chynrychioli. Nid wyf yn dweud y dylem ni gael gwared arnyn nhw ychwaith; rwy’n dweud bod yn rhaid inni gael dull newydd er mwyn mynd i'r afael ag atal ac ymyrryd yn gynnar, fel yr wyf wedi’u rhestru yn fy natganiad. Rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda'r Aelod a chymunedau i benderfynu ar y ffordd orau o wneud hyn. Rwy'n credu bod llawer o hyn eisoes yn cael ei lywio gan bobl leol sy'n adnabod eu cymunedau yn dda iawn, sy’n gweithio ochr yn ochr â sefydliadau eraill fel Iechyd Cyhoeddus Cymru, sydd â hanes da a chadarn o ymdrin â phrofiadau niweidiol yn ystod plentyndod a mynd i’r afael â rhai o'r materion y mae'r Aelod yn eu codi heddiw. Ceir ffyrdd eraill o ddarparu'r gwasanaethau hyn, ac edrychaf ymlaen at y drafodaeth a fydd yn digwydd ar ôl y datganiad hwn.

Minister, I’m looking at the section that refers to integrated and responsive public services in your statement, and the new model of community learning centres. I wonder if you could tell the Chamber a little more about how that would work in relation, for example, to existing ideas around community-focused schools. It seems to me that community-focused schools have a lot to offer in tackling poverty. They can support education through getting parents and the community more involved in the educational effort. They can do a lot around childcare and the extended school day. Community-focused schools can do a lot around sport, physical activity, arts and culture, and the children in the most deprived circumstances often do not get the mum’s taxi experience—it’s only within the school setting, perhaps, that they will get that wider experience. I know it’s patchy across Wales, Minister, in terms of community-focused schools, and I think it would be wonderful if we could develop a mechanism that would require all schools, not just twenty-first century schools, but existing schools stock, to become truly community focused in the way that I’ve described and in other ways. And I wonder if you could say a little bit about community learning centres, how they relate to community-focused schools and whether we can get the mechanism in place to roll out this provision.

Weinidog, rwy’n edrych ar yr adran sy'n cyfeirio at wasanaethau cyhoeddus integredig ac ymatebol yn eich datganiad, a'r model newydd o ganolfannau dysgu cymunedol. Tybed a allech chi ddweud ychydig mwy wrth y Siambr am sut y byddai hynny’n gweithio mewn cysylltiad â, er enghraifft, syniadau presennol ynghylch ysgolion bro. Mae'n ymddangos i mi fod gan ysgolion bro lawer i'w gynnig wrth fynd i'r afael â thlodi. Gallant gefnogi addysg drwy sicrhau bod rhieni a'r gymuned yn cymryd mwy o ran yn yr ymdrech addysgol. Gallant wneud llawer o ran gofal plant a'r diwrnod ysgol estynedig. Gall ysgolion bro wneud llawer o ran chwaraeon, gweithgarwch corfforol, y celfyddydau a diwylliant, ac yn aml nid yw’r plant sydd dan yr amgylchiadau mwyaf difreintiedig yn gallu dibynnu ar eu mamau i’w cludo o gwmpas y lle—dim ond yn yr ysgol, efallai, y byddant yn cael y profiad ehangach hwnnw. Gwn ei fod yn anghyson ledled Cymru, Weinidog, o ran ysgolion bro, ac rwy’n credu y byddai'n wych pe byddem yn gallu datblygu mecanwaith a fyddai'n ei gwneud yn ofynnol i bob ysgol, nid dim ond ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, ond y stoc o ysgolion presennol, ganolbwyntio o ddifrif ar y gymuned yn y ffordd yr wyf wedi’i disgrifio ac mewn ffyrdd eraill. A tybed a allech chi sôn ychydig am ganolfannau dysgu cymunedol, sut y maent yn berthnasol i ysgolion bro a pha un a allwn ni weithredu’r mecanwaith er mwyn cyflwyno'r ddarpariaeth hon yn ehangach.

I’m very grateful for the positive contribution that the Member makes and raises about the important work that community-focused schools do in the way that they change their local community. I’m encouraged that the Cabinet Secretary for Education would be happy to meet with the Member, actually, to discuss the very issues that the Member raises.

On the issue around childcare, as listed in the statement regarding children’s zones, this is something that we want to build on, and it’s the same principle, John, as regards how we make sure that we have a healthy young person growing up long term. It’s not only morally right but fiscally right for Government as well, looking and planning for the long term. So, these are absolutely the things that we want to concentrate on in making early interventions. I’m already encouraged that my Cabinet colleagues, while they’ve got a day job to do in terms of their portfolio, are starting to think differently about where we should make clever interventions now—so, not just the firefighting of the day job but actually planning for the future. This is, with young people, exactly the space we need to be in, because where we see this investment being made we see much better outcomes, longer term, for young people and as they grow up.

Rwy'n ddiolchgar iawn am y cyfraniad cadarnhaol y mae’r Aelod yn ei wneud ac yn ei godi o ran y gwaith pwysig ysgolion bro wrth newid eu cymunedau lleol. Mae’n galonogol clywed y byddai Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg yn falch o gyfarfod â'r Aelod, mewn gwirionedd, i drafod yr union faterion y mae'r Aelod yn eu codi.

Ynglŷn â’r mater yn ymwneud â gofal plant, fel y rhestrir yn y datganiad ynglyn â pharthau plant, mae hyn yn rhywbeth yr ydym am ei ddatblygu, a’r un egwyddor ydyw, John, o ran sut yr ydym yn gwneud yn siŵr fod gennym ni yn y tymor hir unigolyn ifanc sy’n tyfu i fyny yn iach. Nid yn unig y mae'n foesol gywir, ond yn gywir yn gyllidol ar gyfer y Llywodraeth hefyd, wrth edrych a chynllunio ar gyfer y tymor hir. Felly, yn sicr dyma’r pethau yr ydym ni am ganolbwyntio arnynt wrth ymyrryd yn gynnar. Rwyf eisoes yn falch o glywed bod fy nghydweithwyr yn y Cabinet, er bod ganddynt waith bob dydd i’w wneud o ran eu portffolio, yn dechrau meddwl yn wahanol ynglŷn â ble y dylem ni wneud ymyraethau clyfar yn awr—felly, nid dim ond mynd i’r afael â’r heriau sydd ynghlwm wrth waith bob dydd ond, mewn gwirionedd, cynllunio ar gyfer y dyfodol. Dyma’r union sefyllfa, o ran pobl ifanc, y mae angen i ni fod ynddi, oherwydd pan fyddwn ni’n gwneud y buddsoddiad hwn, byddwn ni’n gweld canlyniadau gwell, yn y tymor hir, i bobl ifanc wrth iddynt dyfu i fyny.

Can I thank you for your statement, Minister? Can I say at the outset that I want to pay tribute to the staff who deliver Communities First in my constituency and also Torfaen council for their leadership of the project, and to say emphatically that, in Torfaen, it is delivering very real outcomes in the areas of employability, financial inclusion, digital inclusion and well-being? I note your commitment to phase out the Communities First programme, but, for me, the key part of your statement is where you say you will be establishing a new approach to meet the challenges of the future. It was with that in mind that I wanted to ask you a few questions.

Of course an emphasis on employability is very welcome, but do you also recognise that in some communities, particularly our most deprived communities, those communities often face so many significant barriers to employability that they often really need the softer approaches that Communities First has been so good at fostering. Can I ask about how you would see the future looking in terms of the interconnectedness, which undoubtedly exists in Torfaen, between Communities First, Families First and Flying Start? We wouldn’t want to see any of the very significant contributions that Communities First make to those programmes being lost. In Torfaen, we take a single-plan approach to these grants so they’re all planned as a unified whole. How will you ensure that that doesn’t jeopardise the vital work in this area?

On welfare reform, I’ve seen Communities First as being a very important part of making sure that we are actually resilient through these very difficult years of welfare reform. How will you ensure—also linked to what Bethan Jenkins said—that that work is not lost?

Finally, your statement alludes to engaging with internal and external stakeholders on our future approach. Can you say a little more, please, about exactly how that consultation will take place and what the deadline is likely to be? Thank you.

A gaf i ddiolch i chi am eich datganiad, Weinidog? A allaf ddweud o’r dechrau fy mod am dalu teyrnged i'r aelodau staff sy'n gweithredu Cymunedau yn Gyntaf yn fy etholaeth a thalu teyrnged hefyd i gyngor Torfaen am y ffordd y maent wedi arwain y prosiect, a dweud yn bendant ei fod, yn Nhorfaen, yn cyflawni canlyniadau gwirioneddol ym meysydd cyflogadwyedd, cynhwysiant ariannol, cynhwysiant digidol a lles? Rwy’n nodi eich ymrwymiad i gael gwared ar y rhaglen Cymunedau yn Gyntaf fesul dipyn, ond, i mi, y rhan allweddol o'ch datganiad yw’r hyn yr ydych yn ei ddweud am sefydlu dull newydd er mwyn bodloni heriau'r dyfodol. Gyda hynny mewn golwg, roedd arnaf eisiau gofyn ychydig o gwestiynau i chi.

Wrth gwrs mae rhoi pwyslais ar gyflogadwyedd yn cael ei groesawu’n fawr, ond a ydych chi hefyd yn cydnabod mewn rhai cymunedau, yn enwedig ein cymunedau mwyaf difreintiedig, bod y cymunedau hynny yn aml yn wynebu cymaint o rwystrau sylweddol tuag at gyflogadwyedd fel bod gwir angen yn aml iddynt ddilyn y dulliau meddalach y mae Cymunedau yn Gyntaf wedi bod mor dda yn eu meithrin. A gaf i ofyn sut sefyllfa y byddech chi’n ei gweld yn y dyfodol yn nhermau’r cydgysylltiad, sy’n bodoli yn Nhorfaen heb os, rhwng Cymunedau yn Gyntaf, Teuluoedd yn Gyntaf a Dechrau'n Deg? Nid ydym yn dymuno gweld unrhyw un o'r cyfraniadau sylweddol iawn y mae Cymunedau yn Gyntaf yn ei wneud at y rhaglenni hynny, yn cael eu colli. Yn Nhorfaen, rydym ni’n gweithredu dull un cynllun ar gyfer y grantiau hyn fel eu bod i gyd yn cael eu cynllunio fel cyfanwaith unedig. Sut y byddwch chi’n sicrhau nad yw hynny'n peryglu'r gwaith hollbwysig yn y maes hwn?

Ynglŷn â diwygio lles, yn fy marn i mae Cymunedau yn Gyntaf wedi chwarae rhan bwysig iawn wrth sicrhau ein bod mewn gwirionedd yn gryf yn ystod y blynyddoedd anodd iawn hyn o ddiwygio lles. Sut y byddwch chi’n sicrhau—mae hyn hefyd yn gysylltiedig â’r hyn a ddywedodd Bethan Jenkins—nad yw’r gwaith hwnnw yn cael ei golli?

Yn olaf, mae eich datganiad yn cyfeirio at ymgysylltu â rhanddeiliaid mewnol ac allanol ar ein dull ar gyfer y dyfodol. A allwch chi ddweud ychydig mwy, os gwelwch yn dda, ynglŷn â sut yn union y bydd yr ymgynghori hynny’n digwydd a beth fydd y dyddiad cau yn debygol o fod? Diolch.

I thank the Member. Can I also pay tribute to many staff members in Communities First areas right across Wales who do a fantastic job in changing and creating a resilient community? I don’t doubt the work and intention of those, but we are in a conversation space. We want to talk to Communities First units about what the future looks like for these clusters and how they are shaping. The Member has championed her Communities First area for a long time, and I’m again grateful for her prompts in regarding and recognising the staff who work there.

In regard to the future, I see Families First and Flying Start and the flexibility approach—and the Member’s right, particularly in her authority, about the flexibility between programmes there. I think there is much more opportunity and the Member is right to say about the softer interventions—I see that part of the work of Flying Start or Families First will need to get into that space. Alongside the Lift programme and Communities for Work, how can we support people to get into the market and therefore their ability to access the childcare pledge that we’ll be doing for working parents? This is a jigsaw of interventions that we have to join up with a very clear picture and I’m conscious of the consultation process, which we will start today, in terms of engagement. The first cluster meeting is in the next two weeks, I think it will be, and my team are already starting to talk to people on the phone this afternoon regarding what comes next.

In terms of not just Communities First staff and the workforce around that, I want to talk to communities. I want to engage people in their own communities to understand what they need as well. So, rather than a top-down approach of Government telling communities what we think they should have, what do the communities think that they should have? That’s something that I’ve got my team working on. We’ll be doing some digital—what’s the word? [Interruption.] Consultation is the word—and that will be starting very shortly. We just need to get that up and running on the internet for people to engage with us.

Diolch i'r Aelod. A gaf i hefyd dalu teyrnged i lawer o aelodau staff mewn ardaloedd Cymunedau yn Gyntaf ledled Cymru sy'n gwneud gwaith gwych wrth newid a chreu cymuned gref? Nid wyf yn amau gwaith a bwriad y rhai hynny, ond rydym ni mewn sefyllfa i drafod. Rydym yn awyddus i siarad ag unedau Cymunedau yn Gyntaf am y cynlluniau ar gyfer dyfodol y clystyrau hyn a sut y maent yn cael eu siapio. Mae'r Aelod wedi hyrwyddo ei hardal Cymunedau yn Gyntaf ers amser maith, ac rwyf eto’n ddiolchgar am ei hawgrymiadau yn ymwneud â’r aelodau staff sy'n gweithio yno ac am eu cydnabod nhw hefyd.

O ran y dyfodol, rwy’n gweld Teuluoedd yn Gyntaf a Dechrau'n Deg a'r dull hyblyg—ac mae’r Aelod yn gywir, yn enwedig yn ei hawdurdod hi, ynglŷn â’r hyblygrwydd rhwng y rhaglenni yno. Rwy'n credu bod llawer mwy o gyfleoedd ac mae’r Aelod yn iawn i ddweud am yr ymyraethau meddalach—rwy’n credu y bydd angen i’r rhan honno o waith Dechrau'n Deg neu Teuluoedd yn Gyntaf gyflawni hynny. Ochr yn ochr â'r rhaglen Esgyn a Chymunedau am Waith, sut y gallwn ni gefnogi pobl i gamu i’r farchnad ac felly sicrhau eu gallu i gael gafael ar yr adduned gofal plant y byddwn yn ei darparu ar gyfer rhieni sy'n gweithio? Mae hyn yn jig-so o ymyraethau y mae’n rhaid i ni eu trefnu i greu darlun clir iawn ac rwy'n ymwybodol o'r broses ymgynghori, y byddwn yn ei chychwyn heddiw, o ran ymgysylltu. Bydd cyfarfod cyntaf y clwstwr yn cael ei gynnal yn ystod y pythefnos nesaf, rwy’n credu, ac mae fy nhîm i eisoes yn dechrau siarad â phobl ar y ffôn y prynhawn yma ynglŷn â’r hyn sy'n dod nesaf.

O ran aelodau staff Cymunedau yn Gyntaf a'r gweithlu sy’n gysylltiedig â hynny, rwyf hefyd yn dymuno siarad â chymunedau. Rwy’n dymuno ymgysylltu â phobl yn eu cymunedau eu hunain er mwyn deall yr hyn sydd ei angen arnyn nhw hefyd. Felly, yn hytrach na gweithredu dull o'r brig i lawr, lle mae’r Llywodraeth yn dweud wrth gymunedau yr hyn yr ydym ni’n credu y dylent ei gael, beth y mae'r cymunedau o’r farn y dylen nhw ei gael? Mae hynny'n rhywbeth y mae fy nhîm yn gweithio arno. Byddwn yn gwneud rhywfaint o waith digidol—beth yw'r gair? [Torri ar draws.] Ymgynghori yw’r gair—a bydd hynny’n dechrau’n fuan iawn. Y cyfan sydd angen i ni ei wneud yw gweithredu hynny ar y rhyngrwyd er mwyn i bobl allu ymgysylltu â ni.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I’ve taken some flak in this Chamber, particularly from Members opposite, in the past for suggesting that Communities First was not effective and not working as it should. That was borne out of the experience of living in a Communities First community myself. I’m not going to welcome the statement as such, however, as I’m not clear yet what the national anti-poverty strategy now is. But can I say to the Minister that £300 million has been spent on Communities First areas? And £100 million has been spent since the 2011 Wales Audit Office report that said it wasn’t working and wasn’t effective at tackling the main aim, which was economic deprivation in those communities. That’s borne out by the fact that the original communities in Communities First in 2001 are still the 100 most deprived communities in Wales. So, taken as that, it hasn’t been effective. Having said that, there have been lots of soft measures that I’ve seen working effectively in bringing communities together and in working to enhance people’s confidence. So, we don’t want to lose that either.

But my main question to the Minister now is: how is he going to ensure that this new programme, or series of programmes, doesn’t reinvent the wheel, but actually builds on what we have and what is already effective? Can I suggest to him that he listens to the wise words of John Griffiths, because what we have and what is already effective is where community schools get really involved in their communities? The best example I’ve seen of that is Pembroke Dock Community School in my region, in a Communities First area, which really integrates everything together. That is the model for the future. I recommend that he goes and sees it with Kirsty Williams if she hasn’t—[Interruption.]. She’s already been. I’ve certainly been several times. It’s a wonderful example of how this can be pursued. And rather than reinvent the wheel, rather than talk about child zones or whatever it may be, just think again: we have the schools, we have the ability, through schools, to work across ward boundaries and to work directly with families. That’s the best way forward. Give the money to Kirsty Williams. I’m sure she knows how to spend it [Laughter.]

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwyf wedi cael fy meirniadu’n sylweddol yn y Siambr hon yn y gorffennol, yn enwedig gan Aelodau gyferbyn, am awgrymu nad oedd Cymunedau yn Gyntaf yn effeithiol, nac yn gweithio fel y dylai. Deilliodd yr awgrym hynny o’m mhrofiad i fy hun o fyw mewn cymuned Cymunedau yn Gyntaf. Nid wyf am groesawu'r datganiad fel y cyfryw, fodd bynnag, gan nad wyf yn glir eto beth yw’r strategaeth genedlaethol yn erbyn tlodi yn awr. Ond a allaf ddweud wrth y Gweinidog fod £300 miliwn wedi’i wario ar ardaloedd Cymunedau yn Gyntaf? Ac mae £100 miliwn wedi’i wario ers Adroddiad 2011 Swyddfa Archwilio Cymru a oedd yn dweud nad oedd y rhaglen yn gweithio ac nad oedd yn effeithiol wrth fynd i'r afael â'r prif nod, sef amddifadedd economaidd yn y cymunedau hynny. Mae tystiolaeth o hynny yn y ffaith bod y cymunedau gwreiddiol a oedd yn rhan o Gymunedau yn Gyntaf yn 2001, yn dal i fod y 100 o gymunedau mwyaf difreintiedig yng Nghymru. Felly, o gofio hynny, nid yw wedi bod yn effeithiol. Wedi dweud hynny, cafwyd llawer o fesurau meddal yr wyf wedi’u gweld yn gweithio'n effeithiol wrth ddod â chymunedau at ei gilydd ac wrth weithio i wella hyder pobl. Felly, nid ydym am golli hynny ychwaith.

Ond fy mhrif gwestiwn i'r Gweinidog yn awr yw: sut y mae ef am sicrhau nad yw’r rhaglen newydd hon, neu’r gyfres o raglenni, am wastraffu amser yn gwneud yr un peth, ond yn hytrach yn mynd ati mewn gwirionedd i adeiladu ar yr hyn sydd gennym a’r hyn sydd eisoes yn effeithiol? A allaf awgrymu iddo wrando ar eiriau doeth John Griffiths, oherwydd yr hyn sydd gennym a’r hyn sydd eisoes yn effeithiol yw pan fo ysgolion cymunedol yn cymryd rhan wirioneddol yn eu cymunedau? Yr enghraifft orau yr wyf wedi’i gweld o hynny yw Ysgol Gymunedol Doc Penfro yn fy rhanbarth i, mewn ardal Cymunedau yn Gyntaf, sydd wirioneddol yn integreiddio popeth â’i gilydd. Hwn yw’r model ar gyfer y dyfodol. Rwy'n argymell ei fod yn mynd i’w gweld gyda Kirsty Williams os nad yw hi wedi— [Torri ar draws.]. Mae hi eisoes wedi bod. Yn sicr, rwyf i wedi bod sawl gwaith. Mae'n enghraifft wych o sut y gellir mynd ar drywydd y dull hwn. Ac yn hytrach na gwastraffu amser yn gwneud yr un peth, yn hytrach na siarad am barthau plant neu beth bynnag y bo, meddyliwch eto: mae gennym yr ysgolion, mae gennym y gallu, drwy ysgolion, i weithio ar draws ffiniau wardiau ac i weithio'n uniongyrchol gyda theuluoedd. Dyna'r ffordd orau ymlaen. Rhowch yr arian i Kirsty Williams. Rwy'n siŵr ei bod hi’n gwybod sut i'w wario [Chwerthin.]

I thank the Member for his contribution. It will be no surprise that I don’t agree with him on all he said; I do think that the interventions of Communities First have worked in some areas and worked very well in some areas, and Lynne Neagle and her colleagues have alluded to that. I do agree with him that the issue around the school and space is something we need to concentrate more on. So, Kirsty and I are working very closely around the childcare pledge and other actions where we know that, if we can get the right interventions for young people, it will save us, longer term, in tackling the issues of disorganised families, and the ACE programme and the child zones will support that as well. So, we’re going to have some very high-intensity areas of doing some work there.

I declare an interest: my wife works in a school in north Wales and they’ve just received a school of excellence report from the inspectors. I visited there a couple of weeks back to take some paintings that I was doing over the weekend for them, but also to see how the school operates. I absolutely agree with the Member: if the school can change the way young people feel about themselves—confidence and encouragement—they can take that out as well. I think that, while Kirsty Williams doesn’t need any help looking for my finances in the budget, I’m delighted to be able to work with her to make sure that we get the best value for money with both our interventions. That also relates to not just Kirsty, but all Cabinet colleagues, too.

Diolch i'r Aelod am ei gyfraniad. Ni fydd yn syndod nad wyf yn cytuno ag ef ar bob dim a ddywedodd; rwyf yn credu bod ymyraethau Cymunedau yn Gyntaf wedi gweithio mewn rhai meysydd ac wedi gweithio'n dda iawn mewn rhai meysydd, ac mae Lynne Neagle a'i chydweithwyr wedi cyfeirio at hynny. Rwy’n cytuno ag ef fod y mater ynglŷn ag ysgolion a lle yn rhywbeth y mae angen i ni ganolbwyntio mwy arno. Felly, mae Kirsty a minnau yn gweithio'n agos iawn ar yr adduned gofal plant a chamau gweithredu eraill lle’r ydym ni’n gwybod, os gallwn weithredu’r ymyraethau cywir ar gyfer pobl ifanc, y bydd hynny’n arbed i ni, yn y tymor hir, wrth fynd i'r afael â'r materion yn ymwneud â theuluoedd anhrefnus, a bydd y rhaglen profiadau niweidiol yn ystod plentyndod a'r parthau plant yn cefnogi hynny hefyd. Felly, rydym yn mynd i gael rhai meysydd gwaith dwys iawn yn hynny o beth.

Rwy’n mynegi diddordeb: mae fy ngwraig yn gweithio mewn ysgol yn y gogledd ac mae’r ysgol newydd dderbyn adroddiad ysgol ragoriaeth gan yr arolygwyr. Es i yno ychydig wythnosau yn ôl er mwyn rhoi ambell lun yr oeddwn wedi’u paentio i’r ysgol dros y penwythnos, ond hefyd i weld sut yr oedd yr ysgol yn gweithredu. Rwy’n llwyr gytuno â'r Aelod: os gall yr ysgol newid y ffordd y mae pobl ifanc yn teimlo amdanynt eu hunain—hyder ac anogaeth—mae hynny’n rhywbeth y gallant ei gymryd o hynny. Rwy’n credu, er nad oes angen unrhyw help ar Kirsty Williams wrth chwilio am fy nghyllid yn y gyllideb, rwy'n falch iawn o allu gweithio gyda hi i wneud yn siŵr ein bod yn cael y gwerth gorau am arian ar gyfer ein hymyraethau ill dau. Mae hynny hefyd yn berthnasol nid yn unig i Kirsty, ond i bob cydweithiwr yn y Cabinet, hefyd.

Firstly, I’d just like to welcome your emphasis on the importance of the north and south Wales metro in ensuring that isolated communities are able to take up the job and training opportunities and that if they’re not connected, they simply can’t get there. So, I look forward also to your Better Jobs, Closer to Home project, because I know that in many isolated communities, there’s an in-built resistance to going too far afield.

I very much appreciate your commitment to tackling the messages we get from the analysis of adverse childhood experiences and the long-standing damage that it does to children. We have to bear in mind that the two most common adverse child experiences are verbal abuse and parental separation. Obviously, the root cause of this is often that people have children before they become adults themselves. So, there’s obviously some work to be done there to ensure that people understand just how difficult, challenging and lifelong it is to have a baby.

But I want to pick up on something—. Whilst I agree with John Griffiths and Simon Thomas about the importance of having all our schools being community focused, like Llanedeyrn Primary School in my constituency, as well as Pembroke Dock, this misses the point, which is, if we look at the EPPI-Centre evidence, which is the biggest longitudinal study that’s ever been done on childhood outcomes, we know that the die is cast by the time the child is two. So, we cannot rely on schools to meet this need. Therefore, I’d like to know a bit more about what can be done. We know that the most effective way of breaking that link is integrated, high-quality childcare.

I know that your emphasis in your department is on delivering the free childcare for three and four-year-olds of working parents. We do have a particular job here, which is partly being done by Flying Start but only within certain postcodes, and that is to ensure that we both meet the needs of those children and are delivering that parental support and family education. So, I’d like to know a little bit more about the community learning centres, and these child zones for Wales, as to how we can start to ensure that the very poorest children who are most at risk of adverse childhood experiences are getting that high-quality childcare to help them get that best start in life that we expect for all our children.

Yn gyntaf, hoffwn groesawu eich pwyslais ar bwysigrwydd metro’r gogledd a'r de wrth sicrhau bod cymunedau anghysbell yn gallu manteisio ar gyfleoedd am swyddi a hyfforddiant ac os nad ydynt yn gysylltiedig, yn syml nid yw’r un cyfleoedd ar gael iddynt. Felly, rwy’n edrych ymlaen hefyd at eich prosiect Swyddi Gwell yn Nes at Adref, gan fy mod yn gwybod mewn llawer o gymunedau anghysbell, fod yna wrthwynebiad annatod i fynd yn rhy bell i ffwrdd.

Rwy’n gwerthfawrogi yn fawr iawn eich ymroddiad i fynd i'r afael â'r negeseuon yr ydym yn eu cael wrth ddadansoddi profiadau niweidiol yn ystod plentyndod a'r niwed hirsefydlog y maen nhw’n eu cael ar blant. Mae'n rhaid i ni gofio mai’r ddau brofiad niweidiol mwyaf cyffredin yn ystod plentyndod yw cam-drin geiriol a rhieni’n gwahanu. Yn amlwg, gwraidd hyn yn aml yw bod pobl yn cael plant cyn iddynt ddod yn oedolion eu hunain. Felly, mae'n amlwg bod rhywfaint o waith i'w wneud yn hynny o beth i sicrhau bod pobl yn deall pa mor anodd, a heriol yw hi i gael babi a bod yr effaith yn para am oes.

Ond rwy’n awyddus i ymhelaethu ar rywbeth—. Er fy mod yn cytuno â John Griffiths a Simon Thomas ynglŷn â phwysigrwydd sicrhau bod ein holl ysgolion yn ysgolion bro, fel Ysgol Gynradd Llanedeyrn yn fy etholaeth i, yn ogystal ag Ysgol Doc Penfro, mae hyn yn methu'r pwynt, sef, os edrychwn ar dystiolaeth EPPI-Centre, sef yr astudiaeth hydredol fwyaf sydd erioed wedi'i chynnal ar ganlyniadau plentyndod, rydym yn gwybod bod y niwed wedi’i wneud erbyn bod y plentyn yn ddwy. Felly, ni allwn ddibynnu ar ysgolion i ddiwallu’r angen hwn. Felly, hoffwn wybod ychydig mwy am yr hyn y gellir ei wneud. Rydym yn gwybod mai'r ffordd fwyaf effeithiol o dorri'r cysylltiad hwnnw yw cael gofal plant wedi’i integreiddio, o ansawdd uchel.

Gwn fod eich pwyslais yn eich adran chi ar ddarparu'r gofal plant am ddim i rieni sy'n gweithio sydd â phlant tair a phedair blwydd oed. Mae gennym swydd benodol yma, sy'n cael ei chyflawni’n rhannol gan Dechrau'n Deg ond dim ond mewn rhai codau post, ac mae hynny i sicrhau bod ein bod yn diwallu anghenion y plant hynny ac yn darparu’r cymorth i rieni a’r addysg teulu hwnnw. Felly, hoffwn wybod ychydig mwy am y canolfannau dysgu cymunedol, a’r parthau plant hyn ar gyfer Cymru, a sut y gallwn ni ddechrau sicrhau bod y plant tlotaf sydd fwyaf mewn perygl o gael profiadau niweidiol yn ystod plentyndod yn derbyn gofal plant o ansawdd uchel i'w helpu i gael y cychwyn gorau mewn bywyd yr ydym yn disgwyl i bob plentyn ei gael.

I thank the Member for her support and the comprehensive question she raises. As I said in my statement, the Communities First programme is one programme and we must rely on other aspects of what Government interventions do—what Government, local government, third sector organisations bring to our communities—and build resilience around that. We are challenged financially—all aspects of Government and Government tiers—and we have to make sure that when we make these interventions, we make clever interventions based on the evidence presented by many fields. One particular work that I know the Member is familiar with is around Public Health Wales, around ACEs. For people who haven’t seen that programme, I would urge them to do so and realise that that is why we’re taking this step to make early intervention and prevention one of our key planks for intervention for our young people. We’ve seen the devastation that can happen when you start stacking ACEs for the long term. We’ve done some work with the youth justice board and I was incredibly surprised—. Actually, the Member’s right: it is very difficult to tackle the end part of that—the issue of reoffending. When we did some modelling of the young person, actually we looked back at their lifestyle and they had four or five ACEs, which we knew, if we started to tackle those issues around alcohol or substance misuse or incarceration, then, actually, the end bit sorted itself out. So, that’s what we’re going to be doing with people and families, and that’s partly the issue around child zones, about how we get all of the ages—it is to wrap around the child and the family, to see if we can make these clever interventions. There is a great pilot of the 1,000-day programme, which is operating in Wales already. We can learn a lot from that. It’s about that, before the child is born, we know that those first two years are important, and what it is that we need to do at that stage.

The issue of childcare is something that we are working towards. I’m hoping that, towards the autumn of next year, we’ll start to introduce a very complex scheme of childcare and working, and how that fits in with the school setting as well, so that we have 30 hours of care for young people, which is appropriate and of quality. That’s a meeting that we held actually this morning, with a cross-ministerial discussion about how we start that programme. But this is about building a resilient community with all of our tools rather than one. That’s why I’m grateful for the ability to share with the Chamber today the vision and options for all of us to come together with all of these pieces of the jigsaw to make sure that we have a good future for our young people, driving forward.

Diolch i'r Aelod am ei chefnogaeth a'r cwestiwn cynhwysfawr y mae hi’n ei godi. Fel y dywedais yn fy natganiad, mae'r rhaglen Cymunedau yn Gyntaf yn un rhaglen ac mae’n rhaid i ni ddibynnu ar agweddau eraill ar yr hyn y mae ymyraethau’r Llywodraeth yn eu gwneud—yr hyn y mae’r Llywodraeth, llywodraeth leol, mudiadau'r trydydd sector yn ei gyfrannu at ein cymunedau—a sicrhau cryfder o gwmpas hynny. Rydym wedi ein herio yn ariannol—ym mhob agwedd ar y Llywodraeth a haenau’r Llywodraeth—ac mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr pan fyddwn yn gwneud yr ymyraethau hyn, ein bod yn gwneud ymyraethau clyfar yn seiliedig ar y dystiolaeth a gyflwynwyd o lawer o feysydd. Un darn penodol o waith yr wyf yn gwybod bod yr Aelod yn gyfarwydd ag ef yw gwaith gan Iechyd Cyhoeddus Cymru, yn ymwneud â phrofiadau niweidiol yn ystod plentyndod. I bobl nad ydynt wedi gweld y rhaglen, byddwn i’n annog iddynt wneud hynny a sylweddoli mai dyna pam yr ydym yn cymryd y cam hwn i sicrhau bod ymyrraeth gynnar ac atal yn greiriau allweddol yn yr ymyrraeth ar gyfer ein pobl ifanc. Rydym wedi gweld y dinistr a all ddigwydd yn y tymor hir pan fo mwy a mwy o blant yn cael profiadau niweidiol yn ystod plentyndod. Rydym wedi gwneud rhywfaint o waith gyda'r bwrdd cyfiawnder ieuenctid ac roeddwn wedi synnu’n fawr—. A dweud y gwir, mae’r Aelod yn gywir: mae'n anodd iawn mynd i'r afael â rhan olaf hynny—y mater o aildroseddu. Pan wnaethom ni rywfaint o waith modelu ar y bobl ifanc, fe wnaethom ni mewn gwirionedd edrych yn ôl ar eu ffordd o fyw, ac fe gawsant bedwar neu bum profiad niweidiol yn ystod eu plentyndod, yr ydym ni’n gwybod, pe baem yn dechrau mynd i'r afael â'r materion hynny yn ymwneud â chamddefnyddio alcohol neu sylweddau neu garcharu, yna, mewn gwirionedd, y byddai pethau’n datrys eu hunain yn y pen draw. Felly, dyna beth yr ydym yn mynd i’w wneud gyda phobl a theuluoedd, a dyna’n rhannol y mater ynglŷn â pharthau plant, o ran sut yr ydym yn sicrhau bod plant o bob oed—mae'n ymwneud â chanolbwyntio ar y plentyn a'r teulu, i weld a allwn ni gyflwyno’r ymyraethau clyfar hyn. Mae cynllun peilot da iawn yn cael ei gynnal o’r rhaglen 1000-diwrnod, sy'n cael ei gweithredu yng Nghymru eisoes. Gallwn ddysgu llawer oddi wrth y rhaglen honno. Mae'n ymwneud â gwybod bod y ddwy flynedd gyntaf yn bwysig, cyn i'r plentyn gael ei eni, a’r hyn y mae angen i ni ei wneud yn ystod y cyfnod hwnnw.

Mae'r mater gofal plant yn rhywbeth yr ydym yn gweithio tuag ato. Rwy’n gobeithio, tua hydref y flwyddyn nesaf, y byddwn ni’n dechrau cyflwyno cynllun cymhleth iawn o ofal plant a gweithio, a sut y bydd hynny'n cyd-fynd ag amgylchedd yr ysgol hefyd, fel bod gennym 30 awr o ofal ar gyfer pobl ifanc, sy'n briodol ac o ansawdd. Fe gynaliasom y cyfarfod hwnnw y bore yma i ddweud y gwir, a oedd yn cynnwys trafodaeth ymhlith Gweinidogion ynglŷn â sut yr ydym yn cychwyn y rhaglen honno. Ond mae hyn yn ymwneud ag adeiladu cymuned gref gan ddefnyddio pob un o'n hoffer, yn hytrach na dim ond un. Dyna pam rwy'n ddiolchgar i allu rhannu â'r Siambr heddiw yr weledigaeth a'r dewisiadau i bob un ohonom ddod at ein gilydd gyda phob un o’r darnau hyn o'r jig-so, i wneud yn siŵr bod gennym ddyfodol da ar gyfer ein pobl ifanc, wrth symud ymlaen.

I think I agree with much of what’s been said by many of my colleagues, so I don’t want to repeat that and prolong it—

Rwy'n credu fy mod yn cytuno â llawer o'r hyn sy'n cael ei ddweud gan lawer o’m cydweithwyr, felly nid wyf am ailadrodd hynny a’i barhau—

I’m going to do that. What I wanted to say, however, is that I think that we do need to recognise that anti-poverty strategies have been at the forefront of Welsh Government policy for many years. In my own constituency, in common with many other constituencies whose representatives have spoken today, we’ve seen incredible work done on a daily basis—on a daily basis—around social community, digital inclusion, dealing with ex-offenders, tackling isolation, developing parenting skills, assisting with long-term unemployment. We could probably go on and on. So, an incredible amount of work is done. Therefore, I do welcome, Cabinet Secretary, the statement that you have made today, because I think that the initiatives that you have announced today, particularly the focus on ensuring positive outcomes, do take us into that direction that continues the work that we’ve already seen, and ensures that the measures that we’ve got to tackle poverty should underpin all of the work that the Welsh Government does going forward.

However, my question is around whether the Minister can tell us whether the anti-poverty priorities and programmes in many of our most deprived areas, most of which, or a lot of which, are delivered by Communities First, will be followed through with the new strategy, and, if so, how those transitional arrangements will apply, and whether he has given some thought to how we can retain the skills of the people that have so successfully delivered Communities First in some of our most deprived areas—an asset that I’m sure he wouldn’t want to lose any more than I would.

Rwy’n mynd i wneud hynny. Yr hyn yr wyf eisiau ei ddweud, fodd bynnag, yw fy mod o’r farn bod angen inni gydnabod bod strategaethau yn erbyn tlodi wedi bod amlycaf o ran polisi Llywodraeth Cymru ers blynyddoedd lawer. Yn fy etholaeth fy hun, yn gyffredin â llawer o etholaethau eraill y mae eu cynrychiolwyr wedi siarad heddiw, rydym wedi gweld gwaith anhygoel yn cael ei wneud bob dydd—bob dydd—yn ymwneud â’r gymuned gymdeithasol, cynhwysiant digidol, ymdrin â chyn-droseddwyr, mynd i'r afael ag unigedd, datblygu sgiliau rhianta, cynorthwyo gyda diweithdra hirdymor. Gallem yn ôl pob tebyg fynd ymlaen ac ymlaen. Felly, mae llawer iawn o waith yn cael ei wneud. Felly, rwyf yn croesawu, Ysgrifennydd y Cabinet, y datganiad yr ydych chi wedi'i wneud heddiw, oherwydd rwy’n credu bod y mentrau yr ydych chi wedi'u cyhoeddi heddiw, yn enwedig y rhai sy’n canolbwyntio ar sicrhau canlyniadau cadarnhaol, yn ein llywio i'r cyfeiriad hwnnw sy’n parhau â'r gwaith sydd eisoes wedi’i gyflawni, ac yn sicrhau bod y mesurau sydd gennym i fynd i'r afael â thlodi yn sail i’r holl waith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud wrth symud ymlaen.

Fodd bynnag, mae fy nghwestiwn yn ymwneud â pha un a all y Gweinidog ddweud wrthym a fydd y blaenoriaethau a’r rhaglenni yn erbyn tlodi mewn llawer o'n hardaloedd mwyaf difreintiedig, y mae'r rhan fwyaf ohonynt, neu lawer ohonynt, yn cael eu darparu gan Gymunedau yn Gyntaf, yn cael eu gweithredu ymhellach o dan y strategaeth newydd, ac, os felly, sut y bydd y trefniadau trosiannol hynny yn berthnasol, a pha un a ydyw wedi rhoi rhywfaint o ystyriaeth i sut y gallwn gadw sgiliau'r bobl sydd wedi cyflawni Cymunedau yn Gyntaf mor llwyddiannus yn rhai o'n hardaloedd mwyaf difreintiedig—ased rwy'n siŵr na fyddai ef yn dymuno’i golli ddim mwy nag y byddwn i.

I thank the Member for her questions. Can I say that the anti-poverty strategy and the children’s anti-poverty strategy are still alive and kicking? That document is still there and we still work towards that. I met with Ken Skates about how do we refresh that and start to think about the new interventions that we have. As I said earlier, Communities First is just one of a suite of tools and intervention programmes that we can deliver on. I am still committed to working with the fantastic workforce within the Communities First areas. That’s where the discussion will start about how do we start to frame what the future looks like in terms of delivery of the many programmes that the Member talked about. What we cannot do is turn our backs on communities, but we must help them grow out of poverty and not ensure that we sanction communities to poverty for life. We’ve got to do something different, and the intervention techniques that we are talking about here are about giving personal resilience to young people to grow. This is, I think, very brave politically, because a lot of this stuff is generational. We’ll probably not see some of the effects of our early interventions growing for 10 years or so. But we must start now, and we must make that change and be brave about this, because, if we don’t, this is about a short-term political win. The fact is it’s changing our communities for the better for the future, and that’s what this new programme, I believe, will do.

Diolch i'r Aelod am ei chwestiynau. A gaf i ddweud bod y strategaeth trechu tlodi a’r strategaeth trechu tlodi ymhlith plant yn dal i fod yn fyw ac yn iach? Mae'r ddogfen honno yn dal i fod yno, ac rydym yn dal i weithio tuag at hynny. Cyfarfûm â Ken Skates i drafod sut y byddwn yn adnewyddu hynny a dechrau meddwl am yr ymyraethau newydd sydd gennym. Fel y dywedais yn gynharach, dim ond un o blith cyfres o offer a rhaglenni ymyrraeth y gallwn ni eu cyflawni yw Cymunedau yn Gyntaf. Yr wyf yn dal i fod wedi ymrwymo i weithio gyda'r gweithlu rhagorol yn ardaloedd Cymunedau yn Gyntaf. Dyna lle y byddwn yn dechrau’r drafodaeth am sut y byddwn yn dechrau fframio'r dyfodol o ran cyflwyno'r amryw raglenni y soniodd yr Aelod amdanynt. Yr hyn na allwn ni ei wneud yw troi ein cefnau ar gymunedau, ond yn hytrach, mae’n rhaid i ni eu helpu i dyfu allan o dlodi, ac nid sicrhau ein bod yn dedfrydu cymunedau i dlodi am oes. Mae'n rhaid i ni wneud rhywbeth gwahanol, ac mae'r technegau ymyrryd yr ydym yn sôn amdanynt yn y fan yma yn ymwneud â rhoi cydnerthedd personol i bobl ifanc i’w galluogi i dyfu. Mae hyn, rwy’n credu, yn ddewr iawn yn wleidyddol, gan fod llawer o’r pethau hyn yn bethau a fydd yn cymryd cenedlaethau. Mae'n debyg na fyddwn yn gweld effeithiau rhai o’n hymyraethau cynnar yn dod i’r amlwg am oddeutu 10 mlynedd. Ond mae'n rhaid i ni ddechrau yn awr, ac mae'n rhaid i ni wneud y newid hwnnw a bod yn ddewr, oherwydd, os na wnawn ni, buddugoliaeth wleidyddol tymor byr fydd hon. Y gwir yw, mae’n newid ein cymunedau er gwell ar gyfer y dyfodol, a dyna beth fydd y rhaglen newydd hon yn ei wneud yn fy marn i.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I’m just after a bit more clarity, Cabinet Secretary, around your proposed children’s zones for Wales. Are they geographical zones? Will they be following the footprint of Communities First areas or Flying Start? Because you also say in your statement that you’re not convinced that continuing to focus on 52 small areas is the most effective way to deliver for Wales. Now, you’ll be as aware as I am that there are children outside of those areas facing poverty and adverse childhood experiences as well, so maybe a bit of clarity would be appreciated.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Y cyfan yr wyf ei eisiau, Ysgrifennydd y Cabinet, yw ychydig mwy o eglurder o gwmpas eich parthau plant arfaethedig i Gymru. A yw’r parthau yn barthau daearyddol? A fyddant yn dilyn ôl troed ardaloedd Cymunedau yn Gyntaf neu Dechrau'n Deg? Oherwydd rydych yn dweud hefyd yn eich datganiad nad ydych yn argyhoeddedig mai parhau i ganolbwyntio ar 52 o ardaloedd bach yw'r ffordd fwyaf effeithiol o gyflawni dros Gymru. Nawr, rydych chi yr un mor ymwybodol â minnau fod yna blant y tu allan i'r ardaloedd hynny sy'n wynebu tlodi a phrofiadau niweidiol yn ystod plentyndod hefyd, felly efallai y byddai ychydig o eglurder yn cael ei werthfawrogi.

Yes, I’m very happy to do so. It’s a really useful question. In terms of the children’s zones, we are offering statements of intent from local authorities now to come forward with their ideas in terms of how they would like to implement them. Indeed, I think I’m right in saying that Anglesey have already indicated about an ACE-free island, which is quite an impressive challenge for them to undertake. I think it’s ambitious, but there’s nothing wrong with ambition. We should help them to move towards that. I think we should be starting to think about the approach that Simon Thomas and John Griffiths talked about, so, children’s zones around schools and school areas, to try to see if we can get underneath that. There’s a great example of a school in Washington that did this. It turned a school completely around—a very dysfunctional school—and they concentrated on the ACE approach to intervention and turned this around into a high-performing school. So, it does work. But, at the moment, pilot schemes—lots of flexibility to see what works and what doesn’t work. I think I need to be brave enough to say, ‘Well, we’ll give that a go, and, if it doesn’t work, it doesn’t work.’ But I’ll take the political flak for that, for doing something for the right reason, as opposed to for not trying some of these. We’ve got to try these in rural and urban settings and see what we can do in terms of scale as well. So, it’s a lot to work on, but we are offering local authorities flexibility to understand their communities better and know what they need.

Ydw, rwy’n hapus iawn i wneud hynny. Mae'n gwestiwn defnyddiol iawn. O ran y parthau plant, rydym yn cynnig bod awdurdodau lleol yn gwneud datganiadau o fwriad yn awr i gyflwyno eu syniadau am sut y byddent yn hoffi eu gweithredu. Yn wir, rwy’n credu fy mod yn iawn wrth ddweud bod Ynys Môn eisoes wedi nodi eu bod yn dymuno bod yn ynys lle na cheir profiadau niweidiol yn ystod plentyndod, sydd yn her eithaf trawiadol iddynt ymgymryd â hi. Rwy'n credu ei fod yn gynllun uchelgeisiol, ond does dim byd o'i le ar uchelgais. Dylem ni eu helpu i gymryd camau tuag at gyflawni hynny. Rwy'n credu y dylem fod yn dechrau meddwl am y dull y siaradodd Simon Thomas a John Griffiths amdano, felly, parthau plant o gwmpas ysgolion ac ardaloedd ysgol, i geisio gweld os allwn ni fynd o dan groen hynny. Mae 'na enghraifft wych o ysgol yn Washington a wnaeth hyn. Llwyddodd i weddnewid yr ysgol yn llwyr—ysgol heriol iawn—drwy ganolbwyntio ar ymagwedd Profiadau Niweidiol yn ystod Plentyndod at ymyrraeth, a llwyddo i’w gweddnewid yn ysgol sy'n perfformio'n dda. Felly, mae yn gweithio. Ond, ar hyn o bryd, cynlluniau arbrofol—llawer o hyblygrwydd i weld beth sy'n gweithio a beth nad yw’n gweithio. Rwy'n credu bod yn rhaid i mi fod yn ddigon dewr i ddweud, 'Wel, mi rown ni gynnig arni, ac os nad yw’n gweithio, nid yw'n gweithio.' Ond fe dderbyniaf y feirniadaeth wleidyddol am hynny, am wneud rhywbeth am y rheswm cywir, yn hytrach nag am beidio â rhoi cynnig ar rai o'r pethau hyn. Mae'n rhaid i ni roi cynnig arnynt mewn lleoliadau gwledig a threfol a gweld beth y gallwn ni ei wneud yn nhermau graddfa hefyd. Felly, mae llawer i weithio arno, ond rydym yn cynnig hyblygrwydd i awdurdodau lleol i ddeall eu cymunedau yn well ac i wybod beth sydd ei angen arnynt.

5. 4. Datganiad: Cyllid yr UE
5. 4. Statement: EU Funding

The next item on our agenda, then, is a statement by the Cabinet Secretary for Finance and Local Government on EU funding. I call on Mark Drakeford to introduce the statement.

Mae'r eitem nesaf ar ein hagenda, felly, yn ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol ar gyllid yr UE. Galwaf ar Mark Drakeford i gyflwyno'r datganiad.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd, a diolch am y cyfle hwn i roi diweddariad i’r Aelodau am raglenni’r cronfeydd strwythurol Ewropeaidd. Mae goblygiadau i Gymru o adael yr Undeb Ewropeaidd wedi cael eu trafod yn rheolaidd yn y Siambr hon ers 23 Mehefin. Heddiw, byddaf yn canolbwyntio yn hytrach ar y cynnydd sydd wedi’i wneud o ran dyrannu’r cyllid sydd eisoes wedi’i sicrhau. Byddaf yn edrych yn benodol ar y cyfnod 2014-2020, lle mai rhaglenni Cymru oedd y cyntaf i gael eu cymeradwyo yn y Deyrnas Unedig ac ymysg y rhai cyntaf yn Ewrop. Mae cynnydd cyson wedi cael ei wneud ers i’r rhaglenni gael eu lansio ym mis Rhagfyr 2014. Rydym ni wedi buddsoddi arian o gronfeydd yr Undeb Ewropeaidd mewn cynlluniau ar hyd a lled y wlad. Mae gan y cynlluniau hynny gysylltiad amlwg ag anghenion rhanbarthol a chyfleoedd i dyfu, ac maen nhw’n dangos potensial i greu budd economaidd, cymdeithasol ac amgylcheddol sylweddol ar hyd a lled Cymru.

Mae ein busnesau a’n cymunedau a’n bobl wedi elwa’n sylweddol ar gronfeydd yr Undeb Ewropeaidd ers degawd a mwy, ac maen nhw wedi helpu i lywio’r gwaith o ddatblygu rhagolygon economaidd Cymru. Maen nhw hefyd wedi gosod ein sylfeini ar gyfer llewyrch economaidd mwy cynaliadwy.

So it is, Dirprwy Lywydd, that, since the year 2000, and notwithstanding recent difficult economic times, European Union funding has contributed to marked increases in employment rates, with the largest improvements seen in the west Wales and the Valleys region, up from 64.6 per cent in the year 2000 to 70.7 per cent in June of this year. Over that period, east Wales saw an increase from 71.7 per cent to 72.4 per cent. Levels of economic inactivity in west Wales and the Valleys fell over that time from 30.8 per cent to 25.2 per cent. Since 2004, skill levels across Wales have improved, with the proportion of working-age adults with no qualifications falling from 17 per cent to 9.5 per cent. At the same time, investment in research and innovation has more than doubled and the gap between the GVA of west Wales and the Valleys and the UK average has narrowed.

Since the year 2007, EU structural fund projects alone have helped nearly 73,000 people into work, have helped over 234,000 people to gain qualifications, supported the creation of nearly 12,000 businesses, and helped to create some 37,000 jobs. These achievements, Dirprwy Lywydd, clearly demonstrate the positive impact that EU funds have already made on communities, people and businesses across Wales.

Last week, the First Minister welcomed the UK Government’s further commitment to guarantee expenditure for all European structural and investment fund schemes approved prior to the UK leaving the European Union. This guarantee itself recognises just how important EU funds are to Wales in addressing economic and social disparities. It remains the case, however, that our ability fully to deliver the 2014-20 programmes as originally planned and in line with our agreements with the European Commission is still hugely dependent on the UK Government’s timescale for leaving the European Union. Within the programmes to date, we have already invested £830 million of structural funds—that’s around 43 per cent of the total allocation for the 2014-2020 period—and that puts us favourably ahead when compared to the performance of other UK regions.

Our priority is to continue to make funding decisions as soon as we are able so as to maximise our funding allocation and ensure activities get under way at the earliest opportunities, and I will be making this message clear and discussing this way of doing business with stakeholders and delivery partners at the annual EU fund information event, which will be held in Cardiff next week.

Dirprwy Lywydd, I want to make it clear that this is a pan-Welsh Government effort in which all Ministers and Cabinet Secretaries are involved. Just two weeks ago I was able to announce £4.7 million for the OPUS project working with young people and £11.9 million to build on the very successful SEACAMS project, both of which will take place in north Wales. Today, I’ve been pleased to announce an extra £850,000 of European Union funds to Swansea University to support more research Master’s and engineering doctorates for students who will work alongside companies, including Tata Steel. Last week my colleague Jane Hutt was in Cross Hands in Carmarthenshire announcing EU funds of £2.3 million for the £4 million social business growth programme, offering financial support of up to £150,000 to social businesses across Wales. More funding announcements will be made by other Ministers in the days, weeks, and months ahead.

Through these combined efforts and the tremendous commitment of our partners we hope to have agreements in place covering some 60 per cent of all our funding by the time of the UK Government’s autumn statement in November. We will do so, Dirprwy Lywydd, against the background of the UK Treasury confirmation that, in keeping with the devolution settlement, it will be for the Welsh Government to continue to determine how EU funds are spent in Wales, and we will do so in line with our programme objectives and targets as planned.

These programmes were developed and are being implemented and monitored in partnership between the Welsh Government and organisations across the private, third and public sectors. This partnership approach has been fundamental to the success of our programmes and will continue to be a strong feature of the way we do business here in Wales. The programme monitoring committee for the structural and investment funds in particular will continue to have an important role to play in ensuring we maximise the impact of the EU funds. The PMC will also help to shape the Welsh Government’s strategy for securing the best possible results for Wales as we prepare for our EU transition. I have therefore been particularly pleased to see that Julie Morgan has been appointed by the First Minister as the new PMC chair and will be chairing her first meeting later this year. I wish Julie every success in that very important new role and look forward to working closely with her.

In conclusion, Dirprwy Lywydd, Wales has a strong track record in relation to European funding and the delivery of regional programmes through committed and effective partnerships. Our priority now is to build on those achievements still further to ensure that EU investments continue to make a positive impact in the lives of our fellow citizens, to do that to the fullest possible extent, and over the whole of the period for which funding is available. Thank you very much.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer, and thank you for this opportunity to provide Members with an update on the European structural fund programmes. The implications for Wales of leaving the European Union have been regularly rehearsed in this Chamber since 23 June. Today, I will focus instead on the progress made in deploying funds already secured, particularly in the 2014-2020 round, where Wales’s programmes were the first to be approved in the UK, and amongst the first in Europe. Consistent progress has been made since the programmes were launched in December 2014, investing EU funds in schemes across the country. Those schemes are clearly linked to regional needs and growth opportunities, and they demonstrate the potential to generate significant economic, social and environmental benefits across Wales.

EU funds, from which our businesses, communities and people have benefited significantly for more than a decade, have helped to shape the development of Wales’s economic fortunes and to lay the foundations for more sustainable economic prosperity.

Felly y mae, Ddirprwy Lywydd, ers y flwyddyn 2000, ac er gwaethaf y cyfnod economaidd anodd yn ddiweddar, mae cyllid yr Undeb Ewropeaidd wedi cyfrannu at gynnydd nodedig mewn cyfraddau cyflogaeth, a gwelwyd y gwelliannau mwyaf yn rhanbarthau’r gorllewin a’r Cymoedd, i fyny o 64.6 y cant yn y flwyddyn 2000 i 70.7 y cant ym mis Mehefin eleni. Yn ystod y cyfnod hwnnw, cynyddodd y ganran yn y dwyrain o 71.7 y cant i 72.4 y cant. Gostyngodd lefelau anweithgarwch economaidd yn y gorllewin a'r Cymoedd yn ystod y cyfnod hwnnw o 30.8 y cant i 25.2 y cant. Ers 2004, mae lefelau sgiliau ledled Cymru wedi gwella, wrth i gyfran yr oedolion o oedran gweithio heb unrhyw gymwysterau ostwng o 17 y cant i 9.5 y cant. Ar yr un pryd, mae’r buddsoddiad mewn ymchwil ac arloesedd wedi mwy na dyblu ac mae'r bwlch rhwng gwerth ychwanegol gros y gorllewin a'r Cymoedd a chyfartaledd y DU wedi lleihau.

Ers y flwyddyn 2007, mae prosiectau cronfeydd strwythurol yr UE ar eu pennau eu hunain wedi helpu bron i 73,000 o bobl i gael gwaith, wedi helpu dros 234,000 o bobl i ennill cymwysterau, wedi cefnogi bron i 12,000 o fusnesau newydd i ddechau, ac wedi helpu i greu rhyw 37,000 o swyddi. Mae'r cyflawniadau hyn, Ddirprwy Lywydd, yn dangos yn glir yr effaith gadarnhaol y mae arian yr UE eisoes wedi ei chael ar gymunedau, pobl a busnesau ledled Cymru.

Yr wythnos diwethaf, croesawodd y Prif Weinidog ymrwymiad pellach Llywodraeth y DU i sicrhau cyllid ar gyfer pob un o gynlluniau’r cronfeydd strwythurol Ewropeaidd a’r cronfeydd buddsoddi a gymeradwywyd cyn i'r DU adael yr Undeb Ewropeaidd. Mae'r gwarantu hwn ynddo’i hun yn cydnabod pa mor bwysig yw arian yr UE i Gymru er mwyn mynd i'r afael gwahaniaethau economaidd a chymdeithasol. Mae’n parhau i fod yn wir, fodd bynnag, bod ein gallu i gyflawni rhaglenni 2014-20 yn llawn fel y bwriadwyd yn wreiddiol, ac yn unol â'n cytundebau â'r Comisiwn Ewropeaidd, yn dal i fod yn ddibynnol iawn ar amserlen Llywodraeth y DU ar gyfer gadael yr Undeb Ewropeaidd. Hyd yn hyn, rydym eisoes wedi buddsoddi £830 miliwn o gronfeydd strwythurol yn y rhaglenni—sef tua 43 y cant o gyfanswm y dyraniad ar gyfer y cyfnod 2014-2020—ac mae hynny'n ein rhoi ni ar y blaen o’i gymharu â pherfformiad rhanbarthau eraill y DU.

Ein blaenoriaeth yw parhau i wneud penderfyniadau ariannu cyn gynted ag y gallwn, er mwyn manteisio i’r eithaf ar ein dyraniad cyllid a sicrhau bod gweithgareddau yn dechrau cyn gynted ag sy’n bosibl, a byddaf yn gwneud y neges hon yn glir ac yn trafod y ffordd hon o wneud busnes â rhanddeiliaid a phartneriaid cyflawni yn y digwyddiad blynyddol i rannu gwybodaeth am gronfa’r UE, a fydd yn cael ei gynnal yng Nghaerdydd yr wythnos nesaf.

Ddirprwy Lywydd, rwyf am ei gwneud yn glir bod hon yn ymdrech gan Lywodraeth Cymru yn ei chyfanrwydd a fydd yn cynnwys yr holl Weinidogion ac Ysgrifenyddion y Cabinet. Bythefnos yn ôl, roeddwn i’n gallu cyhoeddi £4.7 miliwn ar gyfer y prosiect OPUS sy’n gweithio gyda phobl ifanc, ac £11.9 miliwn i ddatblygu’r prosiect SEACAMS hynod lwyddiannus, a bydd y ddau yn cael eu cynnal yn y gogledd. Heddiw, bu’n bleser gennyf gyhoeddi £850,000 ychwanegol o gyllid yr Undeb Ewropeaidd i Brifysgol Abertawe i gefnogi rhagor o raddau Meistr ymchwil a doethuriaethau mewn peirianneg i fyfyrwyr a fydd yn gweithio ochr yn ochr â chwmnïau, gan gynnwys Tata Steel. Yr wythnos diwethaf, roedd fy nghyd-Aelod, Jane Hutt yn Cross Hands yn Sir Gaerfyrddin yn cyhoeddi £2.3 miliwn o gyllid yr UE ar gyfer y rhaglen twf busnesau cymdeithasol, gwerth £4 miliwn, gan gynnig cymorth ariannol o hyd at £150,000 i fusnesau cymdeithasol ledled Cymru. Bydd rhagor o gyhoeddiadau cyllido gan Weinidogion eraill yn y dyddiau, wythnosau, a misoedd sydd i ddod.

Drwy’r ymdrechion cyfunol hyn ac ymrwymiad aruthrol ein partneriaid, rydym yn gobeithio rhoi cytundebau ar waith sy'n cwmpasu tua 60 y cant o'n holl gyllid erbyn i Lywodraeth y DU wneud ei datganiad yr hydref ym mis Tachwedd. Byddwn yn gwneud hyn, Ddirprwy Lywydd, ar sail cadarnhad gan Drysorlys y DU, yn unol â’r setliad datganoli, mai mater i Lywodraeth Cymru fydd parhau i bennu sut i wario cyllid yr UE yng Nghymru, a byddwn yn gwneud hyn yn unol ag amcanion a thargedau a gynlluniwyd yn ein rhaglen.

Datblygwyd y rhaglenni hyn, ac maent yn cael eu gweithredu a'u monitro, mewn partneriaeth rhwng Llywodraeth Cymru a sefydliadau ar draws y sector preifat, y trydydd sector a'r sector cyhoeddus. Bu'r dull partneriaeth hwn yn hanfodol i lwyddiant ein rhaglenni a bydd yn parhau i fod yn nodwedd gref o sut yr ydym yn gwneud busnes yma yng Nghymru. Bydd y pwyllgor monitro rhaglenni ar gyfer y cronfeydd strwythurol a’r cronfeydd buddsoddi yn arbennig, yn parhau i chwarae rhan bwysig wrth i ni sicrhau bod cronfeydd yr UE yn cael yr effaith fwyaf. Bydd y Pwyllgor Monitro Rhaglenni hefyd yn helpu i lywio strategaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer sicrhau’r canlyniadau gorau posibl i Gymru wrth i ni baratoi ar gyfer gadael yr UE. Rwyf wedi bod, felly, yn arbennig o falch o weld bod Julie Morgan wedi'i phenodi gan y Prif Weinidog yn gadeirydd newydd ar y Pwyllgor Monitro Rhaglenni ac y bydd yn cadeirio ei chyfarfod cyntaf yn ddiweddarach eleni. Dymunaf bob llwyddiant i Julie yn y swydd newydd bwysig iawn hon ac edrychaf ymlaen at weithio'n agos â hi.

I gloi, Ddirprwy Lywydd, mae gan Gymru hanes cryf o ran cyllid Ewropeaidd a chyflawni rhaglenni rhanbarthol drwy bartneriaethau ymrwymedig ac effeithiol. Ein blaenoriaeth yn awr yw adeiladu ar y cyflawniadau hynny yn fwy fyth i sicrhau bod buddsoddiadau yr UE yn parhau i gael effaith gadarnhaol ar fywydau ein cyd-ddinasyddion, i wneud hynny i'r graddau mwyaf posibl, ac am y cyfnod cyfan y mae’r cyllid ar gael. Diolch yn fawr iawn.

I obviously welcome the Cabinet Secretary’s statement, but I have to take issue with him that the course of this period from 2000 to 2014 has been somehow an unalloyed economic success for those of us who live in west Wales and the Valleys. He was very selective in the figures that he quoted. Because we’re talking about a European programme, if we look at where west Wales and the Valleys are in relation to the whole of the European Union, they’ve gone down in terms of GVA per capita: 73 per cent of the EU 27 income per capita in 2000, 69 per cent for 2014, the latest year for which statistics are available. We compare that with Poland, 47 per cent at the beginning of this period, now up to 68 per cent; Saxony, 79 per cent rising to 94 per cent—other areas that have benefitted and used the European structural funds, I have to say, far more strategically and successfully than this Government over the course of this period.

I’ve a number of particular questions to him. Obviously, we’re living in a time of economic turbulence. What effect does the volatility of the exchange rate have on the amount of allocation available? I note in the rural development plan that the planning exchange rate has been revised, but it seems to have been revised the wrong way in terms of the exchange rate movement. The co-financing rate as well in the rural development plan has been revised downwards—the local Welsh UK contribution—from 57 per cent to 47 per cent. I note that First Ministers have lost their heads in this Chamber before as a result of additionality questions, so I’d like him to say if that co-financing rate change also applies more widely to the structural funds.

On WEFO, surely the important thing now is to get the money committed and programmes all set up, because the real danger—the gravest danger of all—is that we lose funds and funds are de-committed because we do not change the decision-making pace, which is still, unfortunately, grinding very slow, as far as I can see, in WEFO.

Finally, on the programme monitoring committee, is it true that the programme monitoring committee is now going to meet less often? I heard ‘longer meetings’, but surely, shorter meetings more often would actually meet the challenge of the times that we’re facing over the course of the next two and a half years as we’re leaving the European Union. While I admire Julie Morgan, surely what we need is not a pan-Welsh Government approach to European structural funds, but a pan-Wales approach. Why was the opportunity not taken to actually appoint a member of an opposition party to chair that important committee, because surely, on this issue, we should be working together across Wales—[Interruption.] Why not release them? Absolutely. It’s always been a Labour Member. Why was the Chair of the programme monitoring committee subject to Cabinet collective responsibility, when, the last time I checked, they’re not even in the Cabinet?

Yn amlwg rwy’n croesawu datganiad Ysgrifennydd y Cabinet, ond mae’n rhaid i mi anghytuno ag ef y bu’r cyfnod rhwng 2000 a 2014 rywsut yn llwyddiant economaidd pur i’r rhai hynny ohonom sy'n byw yn y gorllewin a'r Cymoedd. Dewisodd y ffigurau a ddyfynnodd yn ofalus iawn. Gan ein bod yn sôn am raglen Ewropeaidd, os edrychwn ar sefyllfa’r gorllewin a'r Cymoedd o’i chymharu â’r Undeb Ewropeaidd gyfan, maen nhw wedi disgyn o ran gwerth ychwanegol gros y pen: 73 y cant o incwm y pen 27 gwlad yr UE yn 2000, 69 y cant yn 2014, sef y flwyddyn ddiwethaf y mae ystadegau ar gael ar ei chyfer. Wrth gymharu hynny â Gwlad Pwyl, a oedd yn 47 y cant ar ddechrau'r cyfnod hwn, ac erbyn hyn wedi cyrraedd 68 y cant; Sacsoni, 79 y cant ac erbyn hyn wedi codi i 94 y cant—ardaloedd eraill sydd wedi elwa ar, ac wedi defnyddio cronfeydd strwythurol Ewropeaidd, mae’n rhaid i mi ddweud, mewn ffordd fwy strategol a llwyddiannus o lawer na'r Llywodraeth hon yn ystod y cyfnod hwn.

Mae gen i nifer o gwestiynau penodol iddo. Yn amlwg, rydym yn byw mewn cyfnod o gynnwrf economaidd. Pa effaith y mae anwadalrwydd y gyfradd gyfnewid yn ei chael ar faint o ddyraniad sydd ar gael? Nodaf yn y cynllun datblygu gwledig fod y gyfradd gyfnewid cynllunio wedi ei diwygio, ond ymddengys ei bod wedi ei diwygio yn anghywir o ran sut y cyfeiriad y mae’r gyfradd gyfnewid yn mynd iddo. Mae'r gyfradd gydgyllido yn y cynllun datblygu gwledig hefyd wedi ei diwygio tuag i lawr—cyfraniad lleol Cymru y DU—o 57 y cant i 47 y cant. Nodaf fod Prif Weinidogion wedi drysu’n lân yn y Siambr hon o'r blaen o ganlyniad i gwestiynau ynglŷn ag ychwanegedd, felly hoffwn iddo ddweud a yw'r newid hwnnw i’r gyfradd gydgyllido hefyd yn berthnasol i'r cronfeydd strwythurol yn ehangach.

Ynglŷn â WEFO, onid y peth pwysig yn awr yw ymrwymo’r arian a sefydlu’r rhaglenni, achos y gwir berygl—y perygl mwyaf difrifol oll—yw ein bod yn colli’r cyllid a dad-ymrwymo’r cyllid oherwydd nad ydym yn newid cyflymder gwneud penderfyniad, sydd yn dal, yn anffodus, yn hynod o araf, hyd y gwelaf i, yn WEFO.

Yn olaf, ynglŷn â’r pwyllgor monitro rhaglenni, a yw'n wir y bydd y pwyllgor monitro rhaglenni yn cwrdd yn llai aml o hyn ymlaen? Clywais am ‘gyfarfodydd hirach’, ond ’does bosibl mai cyfarfodydd byrrach ac amlach fyddai mewn gwirionedd yn ateb heriau’r cyfnod sydd o’n blaenau yn ystod y ddwy flynedd a hanner nesaf wrth i ni adael yr Undeb Ewropeaidd. Er fy mod i’n edmygu Julie Morgan, onid ymagwedd Cymru gyfan at gronfeydd strwythurol Ewropeaidd sydd ei hangen arnom, nid ymagwedd Llywodraeth Cymru gyfan. Pam na achubwyd ar y cyfle mewn gwirionedd i benodi aelod o wrthblaid i gadeirio'r pwyllgor pwysig hwnnw, oherwydd ’does bosib na ddylem ni i gyd fod yn gweithio gyda'n gilydd ar y mater hwn, ledled Cymru—[Torri ar draws.] Pam nad eu rhyddhau? Yn hollol. Mae bob amser wedi bod yn Aelod Llafur. Pam oedd Cadeirydd y pwyllgor monitro rhaglenni yn ddarostyngedig i gydgyfrifoldeb y Cabinet, pan, y tro diwethaf i mi edrych, nid yw yn y Cabinet hyd yn oed?

I thank the Member for those questions. It was never a claim that I made in my statement that European funds have been, to quote the Member, an unalloyed success. My case was that, in the difficult times that we have faced, European funding has been a fundamental element in bringing about some very significant improvements. If the Member thought that I was selective in my examples, then I’m afraid he will have wanted to have looked through this own list of particular examples that he chose to highlight this afternoon.

He went to raise a series of important points. Of course, the exchange rate—trying to keep abreast of changes in the exchange rate is a particular challenge at the moment for all our European funding programmes. Part of WEFO, and other direct links with the Commission, is about making sure that we try to have planning rates, co-financing rates and intervention rates that are sensible and do the very best they can from a Welsh point of view. But it is a rapidly moving picture and the decisions are not entirely in the hands of Wales. They are agreed with the Commission as those planning rates change. As far as WEFO is concerned, I entirely agree that the core task for all of us involved in this in Wales is to make sure that money is committed, but more than committed—that programmes deliver on the ground, so that funding can be rapidly drawn down for important purposes here in Wales.

I don’t think it is fair to characterise the decision-making pace as being grindingly slow. Forty three per cent of all structural funds are already committed. That will rise to 60 per cent by 23 November, and that demonstrates the way in which, with our partners, we have done our best to accelerate the approval of important programmes. I do say this, and I’ve said it to WEFO: I want an accelerated pace of approving programmes that will make a real difference. I will not be willing to think of approving programmes simply to draw down the money. The programmes have to be programmes that we would agree will make the difference we need them to make in Wales.

I do understand that, at its last meeting, the programme monitoring committee discussed the best way of organising its time, and the best way of working. It is for them entirely to do that. I understand there was a possibility of fewer but longer meetings. As I understand it, that was one of a number of suggestions, and not necessarily the one that gathered the largest amount of support.

Diolch i'r Aelod am y cwestiynau hynny. Ni honnais yn fy natganiad o gwbl fod cronfeydd Ewropeaidd wedi bod, i ddyfynnu'r Aelod, yn llwyddiant pur. Fy mhwynt i oedd, bod cyllid Ewropeaidd, yn y cyfnodau anodd yr ydym wedi'u hwynebu, yn elfen hollbwysig o gyflawni rhai gwelliannau sylweddol iawn. Os oedd yr Aelod o’r farn fy mod innau wedi dethol fy enghreifftiau yn ofalus, mae arna i ofn y dylai yntau fod wedi ystyried ei restr ei hun o enghreifftiau penodol y dewisodd dynnu sylw atynt y prynhawn yma.

Aeth ymlaen i godi cyfres o bwyntiau pwysig. Wrth gwrs, y gyfradd gyfnewid—mae ceisio cadw i fyny â’r newidiadau yn y gyfradd gyfnewid yn her arbennig ar hyn o bryd ar gyfer ein holl raglenni cyllid Ewropeaidd. Mae rhan o WEFO, a chysylltiadau uniongyrchol eraill â’r Comisiwn, yn ymwneud â sicrhau ein bod yn ceisio cael cyfraddau cynllunio, cyfraddau cydgyllido a chyfraddau ymyrryd sy'n synhwyrol ac yn gwneud y gorau y gallant o safbwynt Cymru. Ond mae'r darlun yn symud yn gyflym ac nid yw'r penderfyniadau yn gyfan gwbl yn nwylo Cymru. Cânt eu cytuno â'r Comisiwn wrth i’r cyfraddau cynllunio hynny newid. O ran WEFO, rwy’n cytuno yn llwyr mai’r brif dasg i bob un ohonom sy’n rhan o hyn yng Nghymru, yw sicrhau bod cyllid wedi’i ymrwymo, ond yn fwy na hynny—bod rhaglenni yn cyflawni ar lawr gwlad, er mwyn gallu cael gafael ar gyllid yn gyflym at ddibenion pwysig yma yng Nghymru.

Nid wyf yn credu ei bod yn deg i ddweud bod cyflymder gwneud penderfyniadau yn araf tu hwnt. Mae pedwar deg tri y cant o'r holl gronfeydd strwythurol eisoes wedi’i ymrwymo. Bydd hynny yn codi i 60 y cant erbyn 23 Tachwedd, ac mae hynny'n dangos y ffordd yr ydym ni, gyda'n partneriaid, wedi gwneud ein gorau i gyflymu'r broses o gymeradwyo rhaglenni pwysig. Fe ddywedaf hyn, ac rwyf wedi dweud hyn wrth WEFO: rwyf eisiau i’r broses o gymeradwyo rhaglenni gyflymu fel ei bod yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol. Ni fyddaf yn fodlon ystyried cymeradwyo rhaglenni dim ond er mwyn cael gafael ar y cyllid. Mae’n rhaid i'r rhaglenni fod yn rhai yr ydym yn cytuno y byddant yn gwneud y gwahaniaeth y mae arnom angen iddynt ei wneud yng Nghymru.

Rwy’n deall bod y pwyllgor monitro rhaglenni yn ei gyfarfod diwethaf, wedi trafod y ffordd orau o drefnu ei amser, a'r ffordd orau o weithio. Eu penderfyniad nhw yn llwyr yw gwneud hynny. Rwy’n deall bod yna bosibilrwydd o gynnal llai o gyfarfodydd ond y byddent yn hirach. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, un o sawl awgrym oedd hwnnw, ac nid oedd yn un o reidrwydd a ddenodd fwy o gefnogaeth nag eraill.

Can I thank the Cabinet Secretary for his statement today? Cabinet Secretary, you cite improvements in employment rates since 2000 in your statement as a major success of structural funds. I would agree that they have played their part, along with other elements. I would suggest UK Government economic policy, over the last few years, has also played a part, along with those structural funds. Do you recognise, though, that, as Adam Price said in his remarks earlier, whilst the unemployment rates of west Wales and the Valleys have, thankfully, improved, that region still has an unacceptably low level of gross value added, relative to the rest of the UK? It’s a situation that has not been improved as much as it should have been after consecutive rounds of structural funding, and it’s certainly not fulfilling the prophecy of one Rhodri Morgan, former First Minister, who predicted that one round of structural funds would be enough, and that we would have a more sustainable economy across Wales in the future.

Can I ask you how are you intending to use the remaining EU funds to develop a more sustainable local economy that can better support itself in west Wales and the Valleys, and, indeed, across the rest of the supported areas? Along with you, I welcome the UK Government’s firm commitment to guarantee expenditure for all European structural and investment funds approved prior to the UK leaving the EU. What discussions have you had with the UK Government about the nature of that guarantee, most importantly the length of it? Now, I appreciate, of course, that this ball, in many ways, is not in your court—it is with the UK Government. But I think we all agree it would be very helpful if we could have some indication, at the earliest opportunity, of the type of support that will, ultimately, be replacing EU funds when we leave, in terms of a UK solution.

I welcome the fact that the UK Treasury have confirmed that the Welsh Government will continue to determine how EU funds are spent in Wales. It would have been very odd if this had not been the case. Only recently, we had a debate on the programme for government here, and we spoke about the importance of delivery, so delivery, and maximising what we’ve got left of European funds, up until 2020, becomes very important.

You mentioned monitoring. Can I congratulate Julie Morgan on her appointment to her new position on the Wales monitoring committee? I hope you have a little bit more luck that Jenny Rathbone did during her time in a similar position. It is not an easy job, Julie, but we do certainly recognise that it’s a job that has to be done.

Can I echo Adam Price’s earlier comments that it would be good if this Assembly as a whole could have a little bit more of a hold on the scrutinising of the spend of structural funds? I heard the comments that were made about the reductions in meetings. Whether you have shorter meetings, longer meetings or more frequent meetings, I do think it would be helpful if this Assembly itself had more of a scrutinising role over what is going on in those meetings, because it is clearly a very important job that is being done, and will increase in importance as we move towards the end of this 2020 period. So, if you could tell us how you plan, or how you think we could improve scrutiny, and whether you’d be willing for us to do that here, that would be very helpful, although I do appreciate it is a Welsh Government committee, of course, and not an Assembly committee.

Two very quick, final questions. Horizon 2020, Cabinet Secretary, is not the subject directly of today’s statement, but is nonetheless a very important aspect. When I was on the Finance Committee in the fourth Assembly, we looked at the spending that was involved in the Horizon 2020 programme. It would be good if we could have some clarity on how you see that going over the next couple of years.

And, finally, when the Finance Committee looked at the funding opportunities, we thought there was a role for the championing of the Welsh creative sector, which I don’t think has been mentioned today. Could you tell us how you plan to use the remainder of this period of structural funds to better support the Welsh creative sector, which has a very important role to play in boosting and delivering for the Welsh economy?