Y Cyfarfod Llawn
Plenary
25/11/2025Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y pryhawn yma fydd y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf heddiw gan John Griffiths.
Good afternoon and welcome to this afternoon's Plenary meeting. The first item on our agenda this afternoon will be questions to the First Minister, and the first question today is from John Griffiths.
1. Pa gamau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i greu Cymru sy'n fwy cyfartal a theg? OQ63501
1. What steps is the Welsh Government taking to create a more equal and fairer Wales? OQ63501
Creating a fairer Wales isn't something we talk about; it's something we deliver every single day, from housing and homelessness prevention, to free school meals, childcare, fair wages and targeted cost-of-living support. We're putting fairness into practice in ways that makes a real difference to people across Wales. In Newport, the Wales investment summit will soon shine a light on the world-leading semiconductor and AI cluster, bringing new jobs, skills and opportunities to communities that have long deserved this type of investment. So, a fairer Wales is the red Welsh way. It's practical, it's ambitious, and it's rooted in people's lives.
Nid yw creu Cymru decach yn rhywbeth yr ydym ni'n siarad amdano; mae'n rhywbeth yr ydym ni'n ei gyflawni bob dydd, o dai ac atal digartrefedd, i brydau ysgol am ddim, gofal plant, cyflogau teg a chymorth costau byw wedi'i dargedu. Rydym ni'n rhoi tegwch ar waith mewn ffyrdd sy'n gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i bobl ledled Cymru. Yng Nghasnewydd, bydd uwchgynhadledd fuddsoddi Cymru yn taflu goleuni yn fuan ar y clwstwr lled-ddargludyddion a deallusrwydd artiffisial sy'n arwain y byd, gan ddod â swyddi, sgiliau a chyfleoedd newydd i gymunedau sydd wedi haeddu'r math hwn o fuddsoddiad ers amser maith. Felly, Cymru decach yw'r ffordd goch Gymreig. Mae'n ymarferol, mae'n uchelgeisiol, ac mae wedi'i wreiddio ym mywydau pobl.
First Minister, thank you for that answer. I agree that creating highly skilled and well-paid jobs, benefiting all in our communities, is absolutely key. And I very much welcome the announcement of the latest AI growth zone in south-east Wales, which, as the Cabinet Secretary said last week, will create thousands of new jobs and unlock billions in investment. And, obviously, we have to ensure that that does benefit all parts of our community. I do believe Newport has great potential, as you say, First Minister, with that AI zone, data centres, battery energy storage, and the semiconductor and cyber-security clusters. And our schools in Newport are playing their role in offering mentoring and coaching, work experience and opportunities, job fairs and, indeed, career talks. Newport City Council have begun working with the University of South Wales, Coleg Gwent and others to develop a Newport promise to provide an equitable offer of business and employer support right across the city. So, First Minister, I’m sure you would agree that this is the sort of joined-up approach that we need, with our public sector partners, our education and training providers, working with the private sector to bring these opportunities, to bring this economic growth, and ensure that absolutely everyone in our communities has the opportunity to share in the jobs and prosperity created.
Prif Weinidog, diolch am yr ateb yna. Rwy'n cytuno bod creu swyddi hynod fedrus iawn ac â chyflogau da, sydd o fudd i bawb yn ein cymunedau, yn gwbl allweddol. Ac rwy'n croesawu'n fawr cyhoeddi'r parth twf deallusrwydd artiffisial diweddaraf yn y de-ddwyrain, a fydd, fel y dywedodd yr Ysgrifennydd Cabinet yr wythnos diwethaf, yn creu miloedd o swyddi newydd ac yn datgloi biliynau mewn buddsoddiad. Ac, yn amlwg, mae'n rhaid i ni sicrhau bod hynny o fudd i bob rhan o'n cymuned. Rwyf i yn credu bod gan Gasnewydd botensial mawr, fel y dywedwch chi, Prif Weinidog, gyda'r parth deallusrwydd artiffisial hwnnw, canolfannau data, storfeydd ynni batri, a'r clystyrau lled-ddargludyddion a seiberddiogelwch. Ac mae ein hysgolion yng Nghasnewydd yn chwarae eu rhan trwy gynnig mentora a hyfforddi, profiad gwaith a chyfleoedd, ffeiriau swyddi ac, yn wir, sgyrsiau gyrfaoedd. Mae Cyngor Dinas Casnewydd wedi dechrau gweithio gyda Phrifysgol De Cymru, Coleg Gwent ac eraill i ddatblygu addewid Casnewydd i wneud cynnig teg o gymorth i fusnesau a chyflogwyr ar draws y ddinas gyfan. Felly, Prif Weinidog, rwy'n siŵr y byddech chi'n cytuno mai dyma'r math o ddull cydgysylltiedig sydd ei angen arnom ni, gyda'n partneriaid sector cyhoeddus, ein darparwyr addysg a hyfforddiant, yn gweithio gyda'r sector preifat i ddod â'r cyfleoedd hyn, i ddod â'r twf economaidd hwn, ac i sicrhau bod pob un person yn ein cymunedau yn cael y cyfle i rannu yn y swyddi a'r ffyniant sy'n cael eu creu.
Thanks very much, John. For me, this is really important. I don’t want to see investment and jobs without a local component and making sure that it’s local people who can benefit. So, investment with purpose is absolutely central to what we’ll be looking for at the investment summit next week, and making sure that local people can benefit from that investment. And the only way they’re going to do that is if we make sure that they’re trained, they’re ready, they’re skilled, they’re enthusiastic, they’re up for it. And so, that relationship, and developing that relationship, between business and the people in our communities is crucial. I think there are some really good examples. Careers Wales guarantees the same minimum employer engagement to every secondary school and special school, so that they can meet employers, they can visit workplaces, they can take part in mock interviews and they can see real job opportunities.
I’m sure you’ll be interested to hear whether the Chancellor will be announcing an additional £10 million boost for the semiconductor sector in south Wales. We’re hoping that that may come in in an announcement tomorrow by the Chancellor. Again, what we have to make sure is that those companies actually do their outreach work. I know that Renishaw, for example, under CSconnected, are reaching 15,000 young people through their STEM activities. We want to see more activity like that, so that it’s local young people who see a pathway for themselves in their local communities.
Diolch yn fawr iawn, John. I mi, mae hyn yn bwysig iawn. Nid wyf i eisiau gweld buddsoddiad a swyddi heb elfen leol a gwneud yn siŵr mai pobl leol sy'n gallu elwa. Felly, mae buddsoddi gyda phwrpas yn gwbl ganolog i'r hyn y byddwn ni'n chwilio amdano yn yr uwchgynhadledd fuddsoddi yr wythnos nesaf, a gwneud yn siŵr y gall pobl leol elwa o'r buddsoddiad hwnnw. A'r unig ffordd y maen nhw'n mynd i wneud hynny yw os byddwn ni'n gwneud yn siŵr eu bod nhw wedi'u hyfforddi, eu bod nhw'n barod, eu bod nhw'n fedrus, eu bod nhw'n frwdfrydig, eu bod nhw'n awyddus. Ac felly, mae'r berthynas honno, a datblygu'r berthynas honno, rhwng busnesau a'r bobl yn ein cymunedau yn hanfodol. Rwy'n credu bod rhai enghreifftiau da iawn. Mae Gyrfa Cymru yn sicrhau'r un isafswm ymgysylltiad â chyflogwyr i bob ysgol uwchradd ac ysgol arbennig, fel y gallan nhw gyfarfod cyflogwyr, y gallan nhw ymweld â gweithleoedd, y gallan nhw gymryd rhan mewn ffug gyfweliadau ac y gallan nhw weld cyfleoedd gwaith go iawn.
Rwy'n siŵr y bydd gennych chi ddiddordeb mewn clywed pa un a fydd y Canghellor yn cyhoeddi hwb ychwanegol o £10 miliwn i'r sector lled-ddargludyddion yn ne Cymru. Rydym ni'n gobeithio y gallai hwnnw gael ei gyflwyno mewn cyhoeddiad yfory gan y Canghellor. Eto, yr hyn y mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr yw bod y cwmnïau hynny yn gwneud eu gwaith allgymorth mewn gwirionedd. Rwy'n gwybod bod Renishaw, er enghraifft, o dan CSconnected, yn cyrraedd 15,000 o bobl ifanc trwy eu gweithgareddau STEM. Rydym ni eisiau gweld mwy o weithgarwch felly, fel mai pobl ifanc leol sy'n gweld llwybr iddyn nhw eu hunain yn eu cymunedau lleol.
First Minister, I was listening intently to your response, and I was listening to all of the wonderful things about how you’re creating a more equal and fairer Wales, but that’s really not the case, is it? My region of south-east Wales is no better off under your Government, and that has been the case for the last 26 years. You talk about how equal and fair Wales is, but you again skirt around the real issues that real people in Wales face on a daily basis. Take, for example, the Equality and Human Rights Commission, which found that the Welsh Government failed to comply with equality laws on a few occasions because you were non-compliant with the public sector equality duty, including when you stopped free school meals. Surely, First Minister, this flies in the face of your Government being more equal and fair. And, First Minister, a third of children in Blaenau Gwent are still in poverty. The average earnings there are just £15,000 a year. All of us are under the threat of higher taxes, thanks to your partners in Westminster. So, when will you make Wales fairer for hard-working Welsh people? Thank you.
Prif Weinidog, roeddwn i'n gwrando'n astud ar eich ymateb, ac roeddwn i'n gwrando ar yr holl bethau hyfryd am sut rydych chi'n creu Cymru fwy cyfartal a thecach, ond nid yw hynny'n wir mewn gwirionedd, ydy e? Nid yw fy rhanbarth i yn ne-ddwyrain Cymru yn ddim gwell ei fyd o dan eich Llywodraeth chi, ac mae hynny wedi bod yn wir ers y 26 mlynedd diwethaf. Rydych chi'n sôn am ba mor gyfartal a theg yw Cymru, ond rydych chi'n osgoi eto y materion gwirioneddol y mae pobl go iawn yng Nghymru yn eu hwynebu yn feunyddiol. Cymerwch, er enghraifft, y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol, a ganfu fod Llywodraeth Cymru wedi methu â chydymffurfio â chyfreithiau cydraddoldeb ar sawl achlysur gan nad oeddech chi'n cydymffurfio â dyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus, gan gynnwys pan wnaethoch chi roi'r gorau i gynnig prydau ysgol am ddim. Does bosibl, Prif Weinidog, nad yw hyn yn mynd yn groes i'ch Llywodraeth yn bod yn fwy cyfartal a theg. A, Phrif Weinidog, mae traean o blant ym Mlaenau Gwent yn dal i fod mewn tlodi. Dim ond £15,000 y flwyddyn yw'r enillion cyfartalog yno. Mae pob un ohonom ni o dan fygythiad gan drethi uwch, diolch i'ch partneriaid yn San Steffan. Felly, pryd wnewch chi wneud Cymru yn decach i Gymry sy'n gweithio'n galed? Diolch.
Well, I can tell you that we spent £7 billion during the course of this Senedd term trying to support people who are on the lowest incomes within Wales. I'm very keen to see the Chancellor announce—I hope she will—an end to the two-child benefit cap that your party introduced. And let's be clear that, under most of those 26 years, we were starved of money through the austerity programme that your party introduced. So, we're doing what we can. We know that it's much easier to do it if we get the additional support from the UK Government. We've had the highest uplift we've had in the history of devolution, so we're able to put more support in place. But I'm keen to make sure that we stand on our own two feet, that we make sure that we support people into jobs so that they can support themselves. That's where I want to be, and that's why this investment is crucial.
Wel, gallaf ddweud wrthych chi ein bod ni wedi gwario £7 biliwn yn ystod y tymor Senedd hwn yn ceisio cynorthwyo pobl sydd â'r incwm isaf yng Nghymru. Rwy'n awyddus iawn i weld y Canghellor yn cyhoeddi—rwy'n gobeithio y gwnaiff hi—terfyn ar y cap budd-dal dau blentyn a gyflwynwyd gan eich plaid chi. A gadewch i ni fod yn eglur, yn ystod y rhan fwyaf o'r 26 o flynyddoedd hynny, cawsom ni ein hamddifadu o arian drwy'r rhaglen cyni cyllidol a gyflwynwyd gan eich plaid chi. Felly, rydym ni'n gwneud yr hyn a allwn. Rydym ni'n gwybod ei bod hi'n llawer haws ei wneud os byddwn ni'n cael y cymorth ychwanegol gan Lywodraeth y DU. Rydym ni wedi cael y cynnydd uchaf yr ydym ni wedi ei gael yn hanes datganoli, felly rydym ni'n gallu rhoi mwy o gymorth ar waith. Ond rwy'n awyddus i wneud yn siŵr ein bod ni'n sefyll ar ein traed ein hunain, ein bod ni'n gwneud yn siŵr ein bod ni'n cynorthwyo pobl i mewn i swyddi fel y gallan nhw gynnal eu hunain. Dyna lle'r wyf i eisiau bod, a dyna pam mae'r buddsoddiad hwn yn hanfodol.
Mae rhai grwpiau penodol yng Nghymru yn profi anghydraddoldeb ac annhegwch anghymesur. Mae eich rhaglen lywodraethu chi yn gwneud nifer o ymrwymiadau mewn perthynas â hyn ac wedi cynhyrchu sawl cynllun gweithredu cydraddoldeb. Ym mis Mai, wedi oedi mawr, fe gyhoeddwyd y cynllun hawliau pobl anabl. Ond mae sawl grŵp, gan gynnwys y rhai sydd wedi bod yn rhan o'r tasglu hawliau anabledd, wedi mynegi pryder a siom nad yw'n cynnig unrhyw gyllid newydd i roi'r camau gweithredu ar waith, na thargedau clir er mwyn craffu ar gynnydd. Mae pryderon cynyddol ymysg pobl Cymru am yr heriau sy'n wynebu pobl anabl Cymru, yn enwedig effaith diwygiadau lles eich partneriaid yn San Steffan. Felly, allaf i ofyn i chi pam nad oes yna unrhyw arian ychwanegol wedi ei ddyrannu yn y gyllideb ddrafft i gefnogi'r gwaith o weithredu'r cynllun hawliau pobl anabl, yn enwedig o gofio—o ran yr hyn roeddech chi'n sôn amdano gynnau, ynglŷn â gwaith a sgiliau—mai'r bwlch cyflogaeth anabl yng Nghymru yw'r uchaf ym Mhrydain?
Some specific groups in Wales are experiencing disproportionate inequality and unfairness. Your programme for government has made a number of commitments in relation to that and has produced a number of equality action plans. In May, after great delay, the disabled people's rights plan was published. But many groups, including those who have been part of the disabled rights taskforce, have expressed concern and disappointment that it offers no new funding to implement the new steps, or clear targets in order to scrutinise progress. There is increasing concern among the people of Wales about the challenges facing disabled people in Wales, particularly the impact of welfare reforms implemented by your partners in power in Westminster. So, can I ask you why there is no additional funding allocated in the draft budget to support the work of implementing the disabled people's rights plan, particularly bearing in mind—given what you said earlier, about work and skills—that the disability employment gap in Wales is the highest in Britain?
Diolch. Rŷn ni'n awyddus iawn i weld mwy o bobl sy'n anabl yn dod i mewn i'r gweithle. Rŷn ni'n ymwybodol iawn bod angen help arnyn nhw i wneud hynny. Dyna un o'r rhesymau pam nad oeddwn i'n meddwl bod y ffordd roedd Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn mynd i fynd ati i wneud y toriadau yn mynd i fod o fudd iddyn nhw. Ond rŷn ni'n meddwl bod angen sefyll gyda nhw a'u helpu nhw drwy'r system, fel rŷn ni'n gwneud gyda helpu pobl ifanc i mewn i'r gweithle. Mae'r rhaglen ar gyfer helpu pobl gydag anabledd yn un trawslywodraethol, felly bydd pob adran o fewn y Llywodraeth yn gyfrifol am sicrhau eu bod nhw'n rhoi arian tuag at hyn. Felly, fydd e ddim yn dod o un pot. Dyna'r broses rŷn ni wedi mynd ati. A chofiwch ein bod ni wedi datblygu hyn gyda phobl sy'n anabl.
Thank you. We're very eager to see more people who are disabled coming into the workforce. We're very aware that they need support to do that. That's one of the reasons why I didn't think that the way in which the UK Government were going to proceed to make cuts was going to benefit them. But we think that we need to stand with them and help them through the system, as we're doing with helping young people into the workforce. The programme for helping people with disabilities is a cross-governmental programme, so all departments within the Government will be responsible for ensuring that they provide funding towards this. So, it won't come from one pot. That's the process that we've followed. You should remember, too, that we've developed this with disabled people themselves.
2. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i hyrwyddo gweithgareddau chwaraeon i bobl yn eu harddegau? OQ63453
2. What action is the Welsh Government taking to promote sporting activities to teenagers? OQ63453
One way to inspire teenagers is to watch their national teams playing well, and boy did the Welsh football team perform well in their latest qualifying match, against North Macedonia. When Wales hosts the opening match of the UEFA Euros, in 2028, the eyes of the world will be on us. I hope that will inspire a new generation of people to take up sports. Even the Welsh rugby team haven't been that bad recently, winning against Japan, and I thought they put a really good fight up against the All Blacks.
We're working with schools to offer everything from football and rugby to skateboarding and trampolining, paddleboarding and Couch to 5K, because we know teenagers are more likely to stay active when they can choose things they genuinely enjoy. We're seeing young people, especially girls, getting back into sport and, importantly, staying in sport.
Un ffordd o ysbrydoli pobl ifanc yn eu harddegau yw gwylio eu timau cenedlaethol yn chwarae'n dda, ac am berfformiad a gafwyd gan dîm pêl-droed Cymru yn eu gêm ragbrofol ddiweddaraf, yn erbyn Gogledd Macedonia. Pan fydd Cymru yn cynnal gêm agoriadol pencampwriaeth Ewrop UEFA, yn 2028, bydd llygaid y byd arnom ni. Rwy'n gobeithio y bydd hynny'n ysbrydoli cenhedlaeth newydd o bobl i ddechrau cymryd rhan mewn chwaraeon. Nid yw tîm rygbi Cymru hyd yn oed wedi bod mor wael â hynny yn ddiweddar, gan ennill yn erbyn Japan, ac roeddwn i'n meddwl eu bod nhw wedi gwneud ymdrech lew yn erbyn y Crysau Duon.
Rydym ni'n gweithio gydag ysgolion i gynnig popeth o bêl-droed a rygbi i sglefrfyrddio a thrampolinio, padlfyrddio a soffa i 5 cilomedr, gan ein bod ni'n gwybod bod pobl ifanc yn eu harddegau yn fwy tebygol o aros yn egnïol pan allan nhw ddewis pethau y maen nhw wir yn eu mwynhau. Rydym ni'n gweld pobl ifanc, yn enwedig merched, yn dychwelyd i chwaraeon ac, yn bwysig, yn aros mewn chwaraeon.
Thank you for that answer. I can't say I agree with you about the Welsh rugby team's success. [Laughter.] But can I just say that one of the problems we have in Wales, alongside the rest of Europe, is the decline in the physical activity by teenagers? Concentrating on the two major participation sports of football and rugby, we know that there's a drop-off in activity by older teenagers, which has led to a decline in the number of senior teams—both women and men. One of the causes of the decline in senior teams is the lack of younger players progressing to senior teams. One of the causes of this decline is the number of matches called off due to weather, and players get out of the habit of playing each week and drift into other activities. What is the Welsh Government's plan to increase the number of all-weather 3G and 4G pitches in order to allow teams to play each week, improving activity rates and, with that, reducing obesity alongside improving health?
Diolch am yr ateb yna. Allaf i ddim dweud fy mod i'n cytuno â chi am lwyddiant tîm rygbi Cymru. [Chwerthin.] Ond a gaf i ddweud mai un o'r problemau sydd gennym ni yng Nghymru, ochr yn ochr â gweddill Ewrop, yw'r dirywiad i'r gweithgarwch corfforol gan bobl ifanc yn eu harddegau? Gan ganolbwyntio ar y ddwy brif gamp cyfranogiad, sef pêl-droed a rygbi, rydym ni'n gwybod y bu gostyngiad i gyfranogiad ymhlith pobl ifanc yn eu harddegau hŷn, sydd wedi arwain at ostyngiad i nifer y timau oedolion—menywod a dynion. Un o achosion y dirywiad i dimau oedolion yw'r diffyg chwaraewyr iau sy'n symud ymlaen i dimau oedolion. Un o achosion y dirywiad hwn yw nifer y gemau sy'n cael eu canslo oherwydd y tywydd, ac mae chwaraewyr yn dod allan o'r arfer o chwarae bob wythnos ac yn drifftio i weithgareddau eraill. Beth yw cynllun Llywodraeth Cymru i gynyddu nifer y caeau 3G a 4G pob tywydd er mwyn caniatáu i dimau chwarae bob wythnos, gwella cyfraddau gweithgarwch a chyda hynny, lleihau gordewdra ochr yn ochr â gwella iechyd?
Thanks very much. You're absolutely right—I think demand for good-quality pitches is growing. We see that certainly in Swansea East. I know clubs need more 3G and 4G facilities because participation is rising and it's rising fast. So, we do need to try and meet that demand. That's why we've invested £41 million in sports facilities this term, and that includes a significant expansion to those 3G and 4G pitches. On top of that, of course, we've got the twenty-first century schools—we now call it the Sustainable Communities for Learning programme—and what they do is develop amazing facilities in these new schools that, of course, need to be opened up to the community. There's an opportunity there for local clubs to use local schools. You can already see the benefits, including in my own patch—we've seen upgrades in Haverfordwest and Fishguard, and strong youth programmes in places like Narberth and Tenby. I think it's far more than sport; it's about confidence, it's about mental health, it's about teamwork, it's about keeping teenagers involved. I do think sport is a great catalyst for our communities.
Diolch yn fawr iawn. Rydych chi yn llygad eich lle—rwy'n credu bod y galw am gaeau o ansawdd da yn tyfu. Rydym ni'n gweld hynny yn sicr yn Nwyrain Abertawe. Rwy'n gwybod bod angen mwy o gyfleusterau 3G a 4G ar glybiau gan fod cyfranogiad yn cynyddu ac mae'n cynyddu'n gyflym. Felly, mae angen i ni geisio bodloni'r galw hwnnw. Dyna pam rydym ni wedi buddsoddi £41 miliwn mewn cyfleusterau chwaraeon y tymor hwn, ac mae hynny'n cynnwys ehangiad sylweddol i'r caeau 3G a 4G hynny. Ar ben hynny, wrth gwrs, mae gennym ni ysgolion yr unfed ganrif ar hugain—y rhaglen Cymunedau Dysgu Cynaliadwy yw ei enw bellach—a'r hyn y maen nhw'n ei wneud yw datblygu cyfleusterau anhygoel yn yr ysgolion newydd hyn y mae, wrth gwrs, angen eu hagor i'r gymuned. Mae cyfle yn y fan honno i glybiau lleol ddefnyddio ysgolion lleol. Gallwch weld y manteision eisoes, gan gynnwys yn fy ardal fy hun—rydym ni wedi gweld uwchraddio yn Hwlffordd ac Abergwaun, a rhaglenni ieuenctid cryf mewn lleoedd fel Arberth a Dinbych-y-pysgod. Rwy'n credu ei fod yn llawer mwy na chwaraeon; mae'n ymwneud â hyder, mae'n ymwneud ag iechyd meddwl, mae'n ymwneud â gwaith tîm, mae'n ymwneud â chadw pobl ifanc yn eu harddegau yn cymryd rhan. Rwy'n credu bod chwaraeon yn gatalydd gwych i'n cymunedau.
As someone who is still active in team sports—I don't profess to be a teenager anymore, although I am the third youngest Member of the Senedd—what I do enjoy is the ability of sports to, first, bring people together, and, secondly, the skills that individuals learn when they're involved in team sports. In the Centre for Social Justice's report, 'Lost Boys', one of the key themes that Sam Rowlands brought forward in hosting that event in the Senedd was that feeling of belonging that team sports can have. So, how are you advocating for that? In this day and age, when social media is so rife, with the ability for people to get lost in technology rather than being out in the open air or playing team sports, how is this Welsh Government supporting team sports to flourish, so young men, especially young boys, can feel that sense of belonging by being linked to sports clubs?
Fel rhywun sy'n dal i gymryd rhan mewn chwaraeon tîm—nid wyf i'n honni fy mod i yn fy arddegau mwyach, er mai fi yw'r trydydd Aelod ieuengaf o'r Senedd—yr hyn yr wyf i'n ei fwynhau yw gallu chwaraeon, yn gyntaf, i ddod â phobl at ei gilydd, ac, yn ail, y sgiliau y mae unigolion yn eu dysgu pan fyddan nhw'n cymryd rhan mewn chwaraeon tîm. Yn adroddiad y Ganolfan Cyfiawnder Cymdeithasol, 'Lost Boys', un o'r themâu allweddol a gyflwynodd Sam Rowlands wrth gynnal y digwyddiad hwnnw yn y Senedd oedd yr ymdeimlad hwnnw o berthyn a all fod yn gysylltiedig â chwaraeon tîm. Felly, sut ydych chi'n eirioli dros hynny? Yn yr oes hon, pan fo'r cyfryngau cymdeithasol mor gyffredin, gyda'r gallu i bobl fynd ar goll mewn technoleg yn hytrach na bod allan yn yr awyr agored neu'n chwarae chwaraeon tîm, sut mae'r Llywodraeth Cymru hon yn cefnogi chwaraeon tîm i ffynnu, fel y gall dynion ifanc, yn enwedig bechgyn ifanc, deimlo'r ymdeimlad hwnnw o berthyn trwy fod yn gysylltiedig â chlybiau chwaraeon?
Thanks very much. I think that's a really important question, because what we're seeing is people on their computers, and they're getting detached from people the same age as them. Team sports brings people together. It's a massive opportunity. I visited Holywell football club last week, and that was a great visit. They've had—and this is really interesting—£330,000 from Ynni Cymru, for a football club. What that has allowed them to do is not only put new lights up, but it's allowed them to host people from local schools who perhaps aren't quite getting into the school in the same way as many others would—they need to be taken out, given a tailored approach. There are some young people there being taught how to develop skills in relation to wood. All of these activities are going on in a football club, because football clubs quite often can get access to people in a way that other places can't. So, you're quite right—belonging to a club and developing that team spirit doesn't have to be, actually, just about the sport itself; it's about making them feel like they're a part of the community. Every community has a football club, and I'd encourage us all to make sure that we go and visit, that we participate and that we encourage other people in our communities to do so.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n credu bod hwnna'n gwestiwn pwysig iawn, oherwydd yr hyn yr ydym ni'n ei weld yw pobl ar eu cyfrifiaduron, ac maen nhw'n cael eu datgysylltu oddi wrth bobl yr un oed â nhw. Mae chwaraeon tîm yn dod â phobl at ei gilydd. Mae'n gyfle enfawr. Ymwelais â chlwb pêl-droed Treffynnon yr wythnos diwethaf, ac roedd hwnnw'n ymweliad gwych. Maen nhw wedi cael—ac mae hyn yn ddiddorol iawn—£330,000 gan Ynni Cymru, ar gyfer clwb pêl-droed. Yr hyn y mae hynny wedi caniatáu iddyn nhw ei wneud yw nid yn unig rhoi codi goleuadau newydd, ond mae wedi caniatáu iddyn nhw groesawu pobl o ysgolion lleol efallai nad ydyn nhw'n mynd i mewn i'r ysgol yn yr un ffordd â llawer o bobl eraill—mae angen eu tynnu nhw allan, rhoi dull wedi'i deilwra iddyn nhw. Ceir rhai pobl ifanc yno sy'n cael eu haddysgu sut i ddatblygu sgiliau o ran pren. Mae'r holl weithgareddau hyn yn digwydd mewn clwb pêl-droed, oherwydd yn aml iawn gall clybiau pêl-droed gael mynediad at bobl mewn ffordd na all lleoedd eraill. Felly, rydych chi'n gwbl gywir—nid oes rhaid i berthyn i glwb a datblygu'r ysbryd tîm hwnnw, mewn gwirionedd, fod am y gamp ei hun yn unig; mae'n golygu gwneud iddyn nhw deimlo fel eu bod nhw'n rhan o'r gymuned. Mae gan bob cymuned glwb pêl-droed, a byddwn yn ein hannog ni i gyd i wneud yn siŵr ein bod ni'n mynd i ymweld, ein bod ni'n cymryd rhan a'n bod ni'n annog pobl eraill yn ein cymunedau i wneud hynny.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Darren Millar.
Questions now from party leaders. The leader of the Conservatives, Darren Millar.
Diolch, Llywydd. First Minister, I'm sure that you will share my disgust with the former leader of Reform in Wales, Nathan Gill, a former Member of this Parliament, who was sentenced last week to 10 and a half years in prison for accepting bribes to make pro-Russian speeches in the European Parliament. Let's remind ourselves that Nigel Farage has previously described Nathan Gill as, and I quote, an 'honest, decent, honourable man'. He's also spoken, of course, of his admiration for Vladimir Putin, and peddled the Russian propaganda line that the west provoked the illegal Russian invasion of Ukraine. It's very clear that Reform is a risk to our national security. We need to protect and defend our democracy and our country from Russian interference and threats. That's why I've backed increased spending on defence and our intelligence services, and I hope very much for more in tomorrow's UK budget. Can you tell us what you are hoping for in tomorrow's UK budget, and what have you specifically requested in the budget for Wales?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, rwy'n siŵr y byddwch chi'n rhannu fy atgasedd at gyn-arweinydd Reform yng Nghymru, Nathan Gill, cyn-Aelod o'r Senedd hon, a gafodd ei ddedfrydu yr wythnos diwethaf i 10 mlynedd a hanner yn y carchar am dderbyn llwgrwobrwyon i wneud areithiau o blaid Rwsia yn Senedd Ewrop. Gadewch i ni atgoffa ein hunain bod Nigel Farage wedi disgrifio Nathan Gill yn y gorffennol fel, ac rwy'n dyfynnu, 'dyn gonest, gweddus, anrhydeddus'. Mae hefyd wedi siarad, wrth gwrs, am ei edmygedd at Vladimir Putin, ac wedi hyrwyddo llinell bropaganda Rwsia mai'r gorllewin wnaeth ysgogi ymosodiad anghyfreithlon Rwsia ar Wcráin. Mae'n amlwg iawn bod Reform yn berygl i'n diogelwch cenedlaethol. Mae angen i ni ddiogelu ac amddiffyn ein democratiaeth a'n gwlad rhag ymyrraeth a bygythiadau Rwsia. Dyna pam rwyf i wedi cefnogi mwy o wariant ar amddiffyn a'n gwasanaethau cudd-wybodaeth, ac rwy'n gobeithio'n fawr iawn am fwy yng nghyllideb y DU yfory. A allwch chi ddweud wrthym ni beth rydych chi'n gobeithio amdano yng nghyllideb y DU yfory, a beth rydych chi wedi gofyn amdano yn benodol yn y gyllideb ar gyfer Cymru?
I'd like to endorse the sense of anger at what Nathan Gill got up to. I think we're all appalled by the fact that a former Member of this Senedd, the former leader of Reform in Wales, has been found guilty of taking bribes from Russia. This is utterly unacceptable. We're working side by side with the UK Government, the security services, the police, the Senedd Commission and the defending democracy taskforce to make sure that we don't see that kind of political interference when it comes to our elections.
In terms of the budget, what we know is that it's going to be a challenging budget. The great thing is, actually, what we've seen is delivery on some key areas already. We have seen the biggest investment we have seen in a generation into north Wales with the announcement at Wylfa. We've got an announcement not just on one AI growth zone in north Wales, but another one in south Wales. I think that is something to be welcomed. We're hoping that we'll hear tomorrow about £10 million of support for compound semiconductors in Wales. But there are a whole load of other areas where I've been clear with the Chancellor that we'd like to see some changes. Certainly, what I want to see is more money for public services and support with the cost-of-living crisis, particularly energy support and an end to the two-child benefit cap.
Hoffwn gymeradwyo'r ymdeimlad o ddicter at yr hyn a wnaeth Nathan Gill. Rwy'n credu ein bod ni i gyd wedi dychryn gan y ffaith bod cyn-Aelod o'r Senedd hon, cyn-arweinydd Reform yng Nghymru, wedi ei gael yn euog o gymryd llwgrwobrwyon gan Rwsia. Mae hyn yn gwbl annerbyniol. Rydym ni'n gweithio ochr yn ochr â Llywodraeth y DU, y gwasanaethau diogelwch, yr heddlu, Comisiwn y Senedd a'r tasglu amddiffyn democratiaeth i wneud yn siŵr nad ydym ni'n gweld y math hwnnw o ymyrraeth wleidyddol pan ddaw i'n hetholiadau.
O ran y gyllideb, yr hyn yr ydym ni'n ei wybod yw ei bod hi'n mynd i fod yn gyllideb heriol. Y peth gwych, mewn gwirionedd, yw mai'r hyn yr ydym ni wedi ei weld yw cyflawni mewn rhai meysydd allweddol eisoes. Rydym ni wedi gweld y buddsoddiad mwyaf yr ydym ni wedi ei weld mewn cenhedlaeth yn y gogledd gyda'r cyhoeddiad yn Wylfa. Mae gennym ni gyhoeddiad nid yn unig ar un parth twf deallusrwydd artiffisial yn y gogledd, ond un arall yn y de. Rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth i'w groesawu. Rydym ni'n gobeithio y byddwn ni'n clywed yfory am £10 miliwn o gefnogaeth i led-ddargludyddion cyfansawdd yng Nghymru. Ond ceir llawer iawn o feysydd eraill lle'r wyf i wedi bod yn eglur gyda'r Canghellor yr hoffem ni weld rhai newidiadau. Yn sicr, yr hyn yr wyf i eisiau ei weld yw mwy o arian ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus a chymorth gyda'r argyfwng costau byw, yn enwedig cymorth ynni a diwedd ar y cap budd-dal dau blentyn.
First Minister, you've rattled off a few small-ticket items, frankly, from your wish list. In previous years, with previous UK Governments and previous Chancellors, you were shouting from the rooftops for a whole shopping list of things that you wanted those Governments and Chancellors to deliver. So why aren't you shouting from the rooftops today about what you want to see tomorrow? Tell us exactly what you want to see in terms of announcements tomorrow—not just £10 million for the semiconductor industry, as welcome as that might be.
What about something for the farmers that I was meeting at the Royal Welsh winter fair yesterday? They deserve to know, have you asked for the family farms tax to be scrapped? Our small businesses need to know, have you asked for the family farms tax to be axed? Have you demanded from the Chancellor the money that we were short-changed by as a result of the increase in employer national insurance last year? Have you asked for the consequential funding from HS2 and the Oxford to Cambridge rail line? Have you asked for the reinstatement of the cash for the north Wales main line electrification, which was promised by the previous UK Government? Because if you haven't asked for any of those things, you're clearly not standing up for the people of Wales. What have you called for specifically in addition to those other things you've mentioned?
Prif Weinidog, rydych chi wedi rhannu ychydig o fân eitemau, a bod yn onest, o'ch rhestr ddymuniadau. Mewn blynyddoedd blaenorol, gyda Llywodraethau blaenorol y DU a Changellorion blaenorol, roeddech chi'n gweiddi nes mynd yn gryg am restr siopa lawn o bethau yr oeddech chi eisiau i'r Llywodraethau a'r Cangellorion hynny eu darparu. Felly pam nad ydych chi'n gweiddi nes mynd yn gryg heddiw am yr hyn yr ydych chi eisiau ei weld yfory? Dywedwch wrthym ni yn union beth rydych chi eisiau ei weld o ran cyhoeddiadau yfory—nid dim ond £10 miliwn i'r diwydiant lled-ddargludyddion, gymaint ag y mae hynny i'w groesawu.
Beth am rywbeth i'r ffermwyr yr oeddwn i'n cyfarfod â nhw yn Ffair Aeaf Frenhinol Cymru ddoe? Maen nhw'n haeddu cael gwybod, a ydych chi wedi gofyn i'r dreth ffermydd teuluol gael ei diddymu? Mae ein busnesau bach angen gwybod, a ydych chi wedi gofyn i'r dreth ffermydd teuluol gael ei diddymu? A ydych chi wedi mynnu gan y Canghellor yr arian a oedd yn ddyledus i ni o ganlyniad i'r cynnydd i yswiriant gwladol cyflogwyr y llynedd? A ydych chi wedi gofyn am y cyllid canlyniadol o HS2 a rheilffordd Rhydychen i Gaergrawnt? A ydych chi wedi gofyn am adfer yr arian ar gyfer trydaneiddio prif reilffordd gogledd Cymru, a addawyd gan Lywodraeth flaenorol y DU? Oherwydd os nad ydych chi wedi gofyn am unrhyw un o'r pethau hynny, mae'n amlwg nad ydych chi'n sefyll yn gadarn dros bobl Cymru. Beth ydych chi wedi galw amdano yn benodol yn ychwanegol at y pethau eraill hynny yr ydych chi wedi eu crybwyll?
Well, I'll tell you what, already, this Government, the UK Labour Government, has delivered far more to Wales than your Government did in years. We had the highest uplift in our budget since the Senedd began. I have a long list that I have been talking to various people in the UK Government about over a prolonged period of time. I've listed some of them; I'm very happy to list a few more. I've been very clear that I don't want to see the basic rate of income tax go up, as I think that people are struggling with the cost-of-living crisis at the moment. I would like to see those with real wealth and the broadest shoulders shouldering more of the responsibility. I want to support low-paid pensioners—I think that would be helpful—and support the low-paid generally, and I want to see support to get young people into jobs. But there are huge numbers of other things on that list, so it is important that that dialogue has been going on for a while, and I do hope that she will be delivering on certainly some of those issues in the budget tomorrow.
Wel, fe ddywedaf i wrthych chi beth, eisoes, mae'r Llywodraeth hon, Llywodraeth Lafur y DU, wedi cyflawni llawer mwy i Gymru nag y gwnaeth eich Llywodraeth chi ers blynyddoedd. Fe gawsom ni'r cynnydd mwyaf i'n cyllideb ers dechrau'r Senedd. Mae gen i restr faith yr wyf i wedi bod yn siarad â gwahanol bobl yn Llywodraeth y DU amdani dros gyfnod estynedig o amser. Rwyf i wedi rhestru rhai ohonyn nhw; rwy'n hapus iawn i restru ychydig mwy. Rwyf i wedi bod yn eglur iawn nad wyf i eisiau gweld y gyfradd sylfaenol o dreth incwm yn codi, gan fy mod i'n credu fod pobl yn cael trafferth gyda'r argyfwng costau byw ar hyn o bryd. Hoffwn weld y rhai â chyfoeth gwirioneddo a'r ysgwyddau mwyaf llydan yn ysgwyddo mwy o'r cyfrifoldeb. Rwyf i eisiau cynorthwyo pensiynwyr sy'n cael tâl isel—rwy'n credu y byddai hynny o gymorth—a chynorthwyo'r rhai sy'n cael tâl isel yn gyffredinol, ac rwyf i eisiau gweld cymorth i gael pobl ifanc i mewn i swyddi. Ond ceir nifer enfawr o bethau eraill ar y rhestr honno, felly mae'n bwysig bod y ddeialog honno wedi bod yn digwydd ers tro, ac rwy'n gobeithio y bydd yn cyflawni o ran rhai o'r materion hynny yn sicr yn y gyllideb yfory.
I'll tell you what the Labour Party has been delivering in Government: tax is up, unemployment is up and inflation is up, and it's quite clear from what you've just said to me that what you want to see is more taxes and more spending. I don't think that that's what the people of Wales aspire to. We know what Plaid Cymru want, of course; they want open borders and they want to cut Wales off from the rest of the United Kingdom, which will cost hard-working taxpayers and families in this country thousands of pounds each and every year. And we know that Reform has pie-in-the-sky spending plans, with absolutely no clue how to pay for them. But I'll tell you what I want to see and what the Welsh Conservative Party wants to see. We want a UK Government that cuts taxes, cuts waste, controls welfare, controls our borders and delivers economic growth. So, isn't it true, First Minister, that the Welsh Conservatives are the only party with a credible plan to fix Wales?
Fe ddywedaf i wrthych chi beth mae'r Blaid Lafur wedi bod yn ei gyflawni mewn Llywodraeth: mae treth i fyny, mae diweithdra i fyny ac mae chwyddiant i fyny, ac mae'n eithaf amlwg o'r hyn yr ydych chi newydd ei ddweud wrthyf i mai'r hyn yr ydych chi eisiau ei weld yw mwy o drethi a mwy o wariant. Nid wyf i'n meddwl mai dyna beth mae pobl Cymru yn dyheu amdano. Rydym ni'n gwybod beth mae Plaid Cymru ei eisiau, wrth gwrs; maen nhw eisiau ffiniau agored ac maen nhw eisiau torri Cymru i ffwrdd o weddill y Deyrnas Unedig, a fydd yn costio miloedd o bunnoedd bob un blwyddyn i drethdalwyr a theuluoedd sy'n gweithio'n galed yn y wlad hon. Ac rydym ni'n gwybod bod gan Reform gynlluniau gwariant sy'n freuddwyd gwrach, heb unrhyw syniad o gwbl sut i dalu amdanyn nhw. Ond fe wnaf i ddweud wrthych beth rwyf i eisiau ei weld a beth mae Plaid Geidwadol Cymru eisiau ei weld. Rydym ni eisiau Llywodraeth y DU sy'n torri trethi, yn torri gwastraff, yn rheoli lles, yn rheoli ein ffiniau ac yn sicrhau twf economaidd. Felly, onid yw'n wir, Prif Weinidog, mai'r Ceidwadwyr Cymreig yw'r unig blaid sydd â chynllun credadwy i drwsio Cymru?
I'll tell you what the people of Wales want. They want decent public services, and you're not going to get that if you cut taxes. Somebody has to pay for this. And I'll tell you how you make sure that you've got a way of paying those taxes: it's to make sure that the economy is growing. Don't forget, it was your party that crashed the economy, it was your party that had the highest tax rates in a generation, it was your party that were determined to see through austerity, seeing people in this country suffer over a prolonged period of time. What we're hoping to see tomorrow is people in this country being given the support that they need, certainly to support their public services, but also to support them with the cost-of-living crisis.
Fe ddywedaf i wrthych chi beth mae pobl Cymru ei eisiau. Maen nhw eisiau gwasanaethau cyhoeddus gwerth chweil, ac nid ydych chi'n mynd i gael hynny os gwnewch chi dorri trethi. Mae'n rhaid i rywun dalu am hyn. Ac fe wnaf i ddweud wrthych chi sut rydych chi'n gwneud yn siŵr bod gennych chi ffordd o dalu'r trethi hynny: gwneud yn siŵr bod yr economi yn tyfu. Peidiwch ag anghofio, eich plaid chi wnaeth chwalu'r economi, eich plaid chi oedd â'r cyfraddau treth uchaf mewn cenhedlaeth, eich plaid chi oedd yn benderfynol o fwrw ymlaen â chyni cyllidol, o weld pobl yn y wlad hon yn dioddef dros gyfnod estynedig o amser. Yr hyn yr ydym ni'n gobeithio ei weld yfory yw pobl yn y wlad hon yn cael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw, yn sicr i gefnogi eu gwasanaethau cyhoeddus, ond hefyd i'w cynorthwyo gyda'r argyfwng costau byw.
Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
The leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Reading the headlines over the past few weeks, you'd be forgiven for thinking it's a pantomime, not a budget, that we're expecting from Rachel Reeves tomorrow. It's 'Oh yes she will' one minute and 'Oh no she won't' the next. And it's all denting this UK Government's credibility. First, she was going to raise income tax, then she wasn't, was willing to break a manifesto pledge and then wasn't. And as for Wales, 'Oh yes we are'—set to be short-changed again.
Let's deal with that false claim about the so-called benevolence of this UK Government towards Wales. The Welsh Government's day-to-day spending in this UK parliamentary term will grow by 1.6 per cent per year in real terms, on average. From this financial year on, it's just 1.4 per cent. Even the last Tory Government managed 2.6 per cent—how damning is that of Labour under Starmer and Reeves? But can this First Minister tell us whether she expects that derisory settlement to be overturned tomorrow so that the next Welsh Government can start to get to grips with the problems in public services in Wales?
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. O ddarllen y penawdau dros yr wythnosau diwethaf, byddech chi'n cael eich maddau am feddwl mai pantomeim, nid cyllideb, yr ydym ni'n ei ddisgwyl gan Rachel Reeves yfory. Mae hi'n 'O gwnaiff fe wnaiff' un funud ac yn 'O na wnaiff hi ddim' y nesaf. Ac mae'r cyfan yn niweidio hygrededd Llywodraeth y DU. Yn gyntaf, roedd yn mynd i godi treth incwm, yna doedd hi ddim, roedd hi'n fodlon torri addewid maniffesto ac yna ddim. Ac o ran Cymru, 'O ydym mi ydym ni'—ar fin cael tro gwael eto.
Gadewch i ni ddelio â'r honiad ffug hwnnw am gymwynasgarwch honedig Llywodraeth y DU tuag at Gymru. Bydd gwariant Llywodraeth Cymru o ddydd i ddydd yn nhymor seneddol y DU hwn yn tyfu 1.6 y cant y flwyddyn mewn termau real, ar gyfartaledd. O'r flwyddyn ariannol hon ymlaen, dim ond 1.4 y cant yw'r ffigur. Fe wnaeth hyd yn oed y Llywodraeth Dorïaidd ddiwethaf lwyddo i sicrhau 2.6 y cant—pa mor ddamniol yw hynny o Lafur o dan Starmer a Reeves? Ond a all y Brif Weinidog hon ddweud wrthym ni a yw hi'n disgwyl i'r setliad chwerthinllyd hwnnw gael ei wrthdroi yfory fel y gall Llywodraeth nesaf Cymru ddechrau mynd i'r afael â'r problemau mewn gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru?
We've just had the highest increase in this financial year. That is being spent. Let's not forget that you tried to block that money; let's just remind everybody once again that those people on the front line would've been a lot worse off were it not for other people supporting us with that budget.
I don’t think that the kind of investment we're seeing in Wylfa, which is going to support thousands of people in your constituency, is something to be derided. I think that is something to be celebrated. And this is just the beginning, because alongside the Wylfa investment, we've got the AI growth zone bringing in thousands of new technological jobs for local people, so instead of training people up where they have to leave, as happened under the Tories, in Wales, under Labour, what you will see is local people being trained up and being able to find jobs in their own constituencies.
Rydym ni newydd gael y cynnydd uchaf yn y flwyddyn ariannol hon. Mae hwnnw'n cael ei wario. Gadewch i ni beidio ag anghofio eich bod chi wedi ceisio rhwystro'r arian hwnnw; gadewch i ni atgoffa pawb unwaith eto y byddai'r bobl hynny ar y rheng flaen wedi bod yn llawer gwaeth eu byd oni bai am bobl eraill yn ein cefnogi ni gyda'r gyllideb honno.
Nid wyf i'n credu bod y math o fuddsoddiad yr ydym ni'n ei weld yn Wylfa, sy'n mynd i gynorthwyo miloedd o bobl yn eich etholaeth chi, yn rhywbeth i'w wawdio. Rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth i'w ddathlu. A dim ond y cychwyn yw hyn, oherwydd ochr yn ochr â'r buddsoddiad yn Wylfa, mae gennym ni'r parth twf deallusrwydd artiffisial sy'n dod â miloedd o swyddi technolegol newydd i bobl leol, felly yn hytrach na hyfforddi pobl lle mae'n rhaid iddyn nhw adael, fel y digwyddodd o dan y Torïaid, yng Nghymru, o dan Lafur, yr hyn y byddwch chi'n ei weld yw pobl leol yn cael eu hyfforddi ac yn gallu dod o hyd i swyddi yn eu hetholaethau eu hunain.
I'm listening in amazement here. If this Welsh First Minister believes that spending in non-devolved areas somehow makes up for a fundamentally unfair funding settlement for Wales, then we have a bigger problem with Labour in Government in Wales than we previously thought.
You only have to look at yesterday's draft local government settlement to see that Welsh public services are teetering on the brink. The reality of two Labour Governments working together has been a catalogue of disasters and bad news for Wales: the national insurance tax on Wales; the inheritance tax raid on Welsh family farms and on family businesses; and, whatever screeching u-turns are emerging now, the decision to cut the winter fuel payment and to continue with the Tory two-child benefit cap while families pay the price. What a shameful first 18 months in Government.
The First Minister won't tell us what her asks are of the Chancellor, so let me set out some of mine: reclassify unfair spending decisions that deny Wales billions; unlock Wales's borrowing powers to address historic underinvestment; halt Labour's damaging taxes on work and introduce a tax on extreme wealth; cut the cost of energy; give Wales control of the Crown Estate. Does the First Minister agree with those—yes or no?
Rwy'n gwrando mewn rhyfeddod yma. Os yw'r Prif Weinidog Cymru hon yn credu bod gwariant mewn meysydd nad ydyn nhw wedi'u datganoli rywsut yn gwneud iawn am setliad ariannu sylfaenol annheg i Gymru, yna mae gennym broblem fwy gyda Llafur mewn Llywodraeth yng Nghymru nag yr oeddem ni'n ei feddwl yn flaenorol.
Does ond angen edrych ar setliad drafft llywodraeth leol ddoe i weld bod gwasanaethau cyhoeddus Cymru ar drothwy. Realiti dwy Lywodraeth Lafur yn gweithio gyda'i gilydd fu cyfres o drychinebau a newyddion drwg i Gymru: y dreth yswiriant gwladol ar Gymru; y cyrch treth etifeddiant ar ffermydd teuluol Cymru ac ar fusnesau teuluol; a, pha bynnag droeon pedol hynod frysiog sy'n dod i'r amlwg nawr, y penderfyniad i dorri taliad tanwydd y gaeaf ac i barhau gyda'r cap budd-dal dau blentyn Torïaidd tra bod teuluoedd yn talu'r pris. Am 18 mis cyntaf cywilyddus mewn Llywodraeth.
Ni wnaiff y Prif Weinidog ddweud wrthym ni beth yw ei gofynion gan y Canghellor, felly gadewch i mi nodi rhai o'm rhai i: ailddosbarthu penderfyniadau gwariant annheg sy'n amddifadu Cymru o biliynau; datgloi pwerau benthyg Cymru i fynd i'r afael â thanfuddsoddiad hanesyddol; atal trethi niweidiol Llafur ar waith a chyflwyno treth ar gyfoeth eithafol; lleihau cost ynni; rhoi rheolaeth i Gymru dros Ystad y Goron. A yw'r Prif Weinidog yn cytuno â'r rheini—ydy neu nac ydy?
Let me be clear that, actually, what we've seen is an increase in money going to health, an increase in money going to local government and an increase in money going to education. That's the reality. You can continue with your miserabilist approach to how we approach our social commitment in Wales and our support for public services, but the fact is that we have got more money going to public services, an approach that you tried to block, and I do think that it's important that people remember that.
You clearly didn't listen to my answer. I listed a whole raft of things where I think we should be looking for support from the Chancellor for people within Wales. It does matter, and we have been making those representations. I am really concerned about people struggling with the cost-of-living crisis; I do think it's impacting on people. I think they're struggling, in particular older people who can't afford to pay those energy bills. I'd like to see something on that. You keep on talking about the need to get rid of the two-child benefit cap; we've been calling for that for years and years and years. We've been consistent in our approach to that, and I hope that the Chancellor will deliver on that.
I do think that it's important, also, that we see support for the lowest paid in our communities. That is what we stand for as a Labour Party. We want to make sure that we encourage people to get into work, to work hard and to be able to contribute, and we need to make sure that the system encourages them to do that by making sure that it's worth going out to work, by putting up things like the minimum wage. As we've seen already, that has been a beneficial approach. I'd like to see support for the low paid and support to get young people into jobs. We're not bad at that in Wales, but we could always do with more support.
Gadewch i mi fod yn eglur, mewn gwirionedd, mai'r hyn yr ydym ni wedi ei weld yw cynnydd i arian sy'n mynd i iechyd, cynnydd i arian sy'n mynd i lywodraeth leol a chynnydd i arian sy'n mynd i addysg. Dyna'r realiti. Fe allwch chi barhau gyda'ch agwedd ddigalon at sut rydym ni'n ymdrin â'n hymrwymiad cymdeithasol yng Nghymru a'n cefnogaeth i wasanaethau cyhoeddus, ond y gwir amdani yw bod gennym ni fwy o arian yn mynd i wasanaethau cyhoeddus, dull y gwnaethoch chi geisio ei rwystro, ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig bod pobl yn cofio hynny.
Mae'n amlwg na wnaethoch chi wrando ar fy ateb. Fe wnes i restru llu o bethau lle'r wyf i'n credu y dylem ni fod yn gofyn am gymorth gan y Canghellor i bobl yng Nghymru. Mae'n bwysig, ac rydym ni wedi bod yn gwneud y sylwadau hynny. Rwy'n bryderus iawn am bobl sy'n cael trafferth gyda'r argyfwng costau byw; rwy'n credu ei fod yn effeithio ar bobl. Rwy'n credu eu bod nhw mewn trafferthion, yn enwedig pobl hŷn nad ydyn nhw'n gallu fforddio talu'r biliau ynni hynny. Hoffwn weld rhywbeth ar hynny. Rydych chi'n sôn drwy'r amser yr angen i gael gwared ar y cap budd-dal dau blentyn; rydyn ni wedi bod yn galw am hynny ers blynyddoedd ar flynyddoedd. Rydym ni wedi bod yn gyson yn ein hagwedd at hynny, ac rwy'n gobeithio y bydd y Canghellor yn cyflawni yn hynny o beth.
Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig, hefyd, ein bod ni'n gweld cymorth i'r rhai sy'n cael y tâl isaf yn ein cymunedau. Dyna'r hyn yr ydym ni'n sefyll amdano fel Plaid Lafur. Rydym ni eisiau gwneud yn siŵr ein bod ni'n annog pobl i gael gwaith, i weithio'n galed ac i allu cyfrannu, ac mae angen i ni wneud yn siŵr bod y system yn eu hannog nhw i wneud hynny trwy wneud yn siŵr ei bod hi'n werth mynd allan i weithio, trwy gynyddu pethau fel yr isafswm cyflog. Fel yr ydym ni wedi ei weld eisoes, mae hwnnw wedi bod yn ddull buddiol. Hoffwn weld cymorth i'r rhai sy'n cael tâl isel a chymorth i gael pobl ifanc i mewn i swyddi. Dydyn ni ddim yn ddrwg am wneud hynny yng Nghymru, ond gallem ni bob amser elwa o fwy o gymorth.
The problem is this First Minister clearly has no influence on her Labour colleagues at Westminster. Misery is what those two Labour Governments are inflicting on the people of Wales week after week. If she wants to be seen to stand up for Wales, the First Minister really has to say it as it is to Keir Starmer. That's what you'll get under new leadership under Plaid Cymru: a Government that doesn't have to run its lines past its bosses in London.
So, let me try again. I'd continue with this theme that I believe the First Minister has no vision of what is right for Wales ahead of this budget. Here is ours: the UK Government should reclassify HS2 and Oxford-Cambridge rail as England-only projects; conduct a formal review of the fiscal framework and link Wales's borrowing powers to inflation; fully cover the increased cost of employer national insurance for the public sector in Wales; halt inheritance tax changes and assess the specific impact on Wales; introduce a wealth tax and equalise capital gains tax with income tax; cut VAT on household energy bills and hospitality businesses; and yes, review unfair standing charges and devolve the management of the Crown Estate to Wales. On that list, does the First Minister agree, yes or no?
Y broblem yw ei bod hi'n amlwg nad oes gan y Brif Weinidog hon unrhyw ddylanwad ar ei chydweithwyr Llafur yn San Steffan. Digalondid yw'r hyn y mae'r ddwy Lywodraeth Lafur yn ei orfodi ar bobl Cymru wythnos ar ôl wythnos. Os yw eisiau cael ei gweld yn sefyll yn gadarn dros Gymru, mae wir raid i'r Prif Weinidog ei dweud hi fel y mae hi wrth Keir Starmer. Dyna'r hyn a gewch chi o dan arweinyddiaeth newydd o dan Blaid Cymru: Llywodraeth nad oes yn rhaid iddi wirio ei sylwadau gyda'i phenaethiaid yn Llundain.
Felly, gadewch i mi roi cynnig arall arni. Byddwn yn parhau gyda'r thema hon fy mod i'n credu nad oes gan y Prif Weinidog unrhyw weledigaeth o'r hyn sy'n iawn i Gymru cyn y gyllideb hon. Dyma ein un ni: dylai Llywodraeth y DU ailddosbarthu HS2 a rheilffordd Rhydychen-Caergrawnt fel prosiectau Lloegr yn unig; cynnal adolygiad ffurfiol o'r fframwaith cyllidol a chysylltu pwerau benthyg Cymru â chwyddiant; talu cost uwch yswiriant gwladol cyflogwyr yn llawn ar gyfer y sector cyhoeddus yng Nghymru; atal newidiadau i dreth etifeddiant ac asesu'r effaith benodol ar Gymru; cyflwyno treth gyfoeth a gwneud treth enillion cyfalaf yn gyfartal â threth incwm; torri TAW ar filiau ynni aelwydydd a busnesau lletygarwch; ac ie, adolygu taliadau sefydlog annheg a datganoli rheolaeth Ystad y Goron i Gymru. Ar y rhestr honno, a yw'r Prif Weinidog yn cytuno, ydy neu nac ydy?
You talk about misery. I'll tell you what, they weren't miserable in Anglesey when we announced that at Wylfa, they were celebrating. They were looking forward to a future full of hope, something that you are not offering. We do have a vision for Wales. It’s a vision that lifts people up and that encourages people to make the most of themselves. That’s why, next week, we will be hosting the investment summit, which will be welcoming top companies here to Wales to make sure that they see the opportunities and the potential within our nation, to make sure that they can grow with us, and to make sure that they can support people in Wales to make the most of themselves, which can help to benefit their own companies, their own industries. Everybody, in that way, benefits. We’ve got to make sure that people have the tools available to them to make sure that they can address the cost-of-living crisis. We do that by ensuring that there are quality jobs available in our communities and by equipping people ready for the means of taking advantage of those jobs.
Rydych chi'n sôn am ddigalondid. Fe ddywedaf i wrthych beth, doedden nhw ddim yn ddigalon yn Ynys Môn pan wnaethon ni gyhoeddi hynna yn Wylfa, roedden nhw'n dathlu. Roedden nhw'n edrych ymlaen at ddyfodol llawn gobaith, rhywbeth nad ydych chi'n ei gynnig. Mae gennym ni weledigaeth ar gyfer Cymru. Mae'n weledigaeth sy'n codi pobl i fyny ac sy'n annog pobl i wneud y gorau ohonyn nhw eu hunain. Dyna pam, yr wythnos nesaf, y byddwn ni'n cynnal yr uwchgynhadledd fuddsoddi, a fydd yn croesawu cwmnïau blaenllaw yma i Gymru i wneud yn siŵr eu bod nhw'n gweld y cyfleoedd a'r potensial yn ein cenedl, i wneud yn siŵr y gallan nhw dyfu gyda ni, ac i wneud yn siŵr y gallan nhw gynorthwyo pobl yng Nghymru i wneud y gorau ohonyn nhw eu hunain, a all helpu i fod o fudd i'w cwmnïau eu hunain, eu diwydiannau eu hunain. Mae pawb, yn y ffordd honno, yn elwa. Mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr bod gan bobl yr arfau ar gael iddyn nhw i wneud yn siŵr eu bod nhw'n gallu mynd i'r afael â'r argyfwng costau byw. Rydym ni'n gwneud hynny drwy sicrhau bod swyddi o ansawdd ar gael yn ein cymunedau a thrwy arfogi pobl yn barod ar gyfer y modd o fanteisio ar y swyddi hynny.
3. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cynllunio cau ffyrdd y mae ganddi gyfrifoldeb amdanynt? OQ63483
3. How does the Welsh Government plan road closures on roads that it has responsibility for? OQ63483
We understand how frustrating it must be for drivers when roads are closed, but sometimes they are essential to make sure that we keep people safe. I must be the only person in Wales who gives a cheer when this happens, because for me, it means that our massive additional funding to fix our roads and potholes is actually happening, and it's happening all over the country. That's 130,000 fixed and prevented this year alone when it comes to potholes. Now, authorities plan major works months in advance. They consult councils and communities. They avoid holiday peaks. They avoid big events and use night-time working where it's safe and practical. And since 2021, we've invested £1 billion in fixing and improving our roads, because doing the job properly now means fewer road closures and fewer problems in the long run.
Rydym ni'n deall pa mor rhwystredig y mae'n rhaid ei bod hi i yrwyr pan fo ffyrdd wedi cau, ond weithiau maen nhw'n hanfodol i wneud yn siŵr ein bod ni'n cadw pobl yn ddiogel. Mae'n rhaid mai fi yw'r unig berson yng Nghymru sy'n rhoi bloedd pan fydd hyn yn digwydd, oherwydd i mi, mae'n golygu bod ein cyllid ychwanegol enfawr i drwsio ein ffyrdd a'n tyllau yn y ffyrdd wir yn digwydd, ac mae'n digwydd ledled y wlad. Mae hynny'n 130,000 wedi'u trwsio a'u hatal eleni yn unig o ran tyllau yn y ffordd. Nawr, mae awdurdodau yn cynllunio gwaith mawr fisoedd ymlaen llaw. Maen nhw'n ymgynghori â chynghorau a chymunedau. Maen nhw'n osgoi adegau gwyliau brig. Maen nhw'n osgoi digwyddiadau mawr ac yn defnyddio gweithio yn ystod y nos lle mae'n ddiogel ac yn ymarferol. Ac ers 2021, rydym ni wedi buddsoddi £1 biliwn mewn trwsio a gwella ein ffyrdd, gan fod gwneud y gwaith yn iawn nawr yn golygu llai o gau ffyrdd a llai o broblemau yn yr hirdymor.
Recently there have been several complete road closures, or night and evening roads closures, closing key roads from the Buttington roundabout, Welshpool to Guilsfield and Llandrinio bridge. Individually, these road closures cause significant disruption. When put together, combined, they cause even more disruption for local residents and those living and working in those areas. I want to commend the efforts of the trunk road agency, Welsh Government, Severn Trent and Powys County Council who worked diligently to review and adjust closures in these areas as a result of all taking place at the same time. What that did expose, though, is that it is possible to carry out works whilst keeping parts of the roads open, and to carry out works at pace.
Now, I wonder, First Minister, whether you would agree to discuss this issue with the transport Secretary and your officials, to discuss reviewing the guidance for road closure requests and for greater scrutiny to take place, and challenge the length of time and the need for complete road closures, not only for the trunk road but also guidance for local authorities and utility companies as well? I'm sure you would agree with me that disruption and inconvenience should be kept to a minimum. I'm not always convinced that that is the case.
Caewyd sawl ffordd yn llwyr y ddiweddar, neu fe'u caewyd yn ystod y nos neu fin nos, gan gau ffyrdd allweddol o gylchfan Tal-y-bont, y Trallwng i Gegidfa a phont Llandrinio. Yn unigol, mae'r achosion hyn o gau ffyrdd yn achosi tarfu sylweddol. Pan fyddan nhw'n cael eu rhoi at ei gilydd, yn cael eu cyfuno, maen nhw'n achosi mwy o darfu fyth i drigolion lleol a'r rhai sy'n byw ac yn gweithio yn yr ardaloedd hynny. Hoffwn ganmol ymdrechion yr asiantaeth gefnffyrdd, Llywodraeth Cymru, Severn Trent a Chyngor Sir Powys a weithiodd yn ddiwyd i adolygu ac addasu achosion o gau ffyrdd yn yr ardaloedd hyn o ganlyniad i'r ffaith eu bod nhw i gyd yn digwydd ar yr un pryd. Yr hyn y gwnaeth hynny ei ddatgelu, fodd bynnag, yw ei bod hi'n bosibl gwneud gwaith tra'n cadw rhannau o'r ffyrdd ar agor, ac i wneud gwaith yn gyflym.
Nawr, tybed, Prif Weinidog, a wnewch chi gytuno i drafod y mater hwn gyda'r Ysgrifennydd trafnidiaeth a'ch swyddogion, i drafod adolygu'r canllawiau ar gyfer ceisiadau i gau ffyrdd ac i fwy o graffu ddigwydd, a herio'r cyfnod o amser a'r angen i gau ffyrdd yn llwyr, nid yn unig ar gyfer y gefnffordd ond hefyd canllawiau ar gyfer awdurdodau lleol a chwmnïau cyfleustodau hefyd? Rwy'n siŵr y byddech chi'n cytuno â mi y dylid sicrhau bod cyn lleied o darfu ac anghyfleustra â phosibl. Nid wyf i bob amser yn argyhoeddedig bod hynny yn wir.
Thanks very much, Russell. You're quite right, we've got to try and keep it to a minimum. There are often competing areas—sometimes it's about roads, sometimes it's about utility companies, sometimes it's about communication companies. What we don't want is all three of them going back different times, so co-ordination makes sense. We hold regular meetings with councils and utilities precisely to avoid those clashes, and I think it's working. If you're telling me that there's evidence to suggest it's not, it would be useful if you could write to me and give me some evidence.
We think that planned closures now create far less disruption than they did a decade ago, but obviously we're always looking for room to improve that. And thank you for your intervention. I know that certainly that alignment, realigning and intervention saying, 'Look, can't you do things slightly differently?' helped in this particular instance in Powys.
Diolch yn fawr iawn, Russell. Rydych chi'n gwbl gywir, mae'n rhaid i ni geisio sicrhau ei fod cyn lleied â phosibl. Ceir meysydd sy'n cystadlu yn aml—weithiau mae'n ymwneud â ffyrdd, weithiau mae'n ymwneud â chwmnïau cyfleustodau, weithiau mae'n ymwneud â chwmnïau cyfathrebu. Yr hyn nad ydym ni ei eisiau yw bob un o'r tri ohonyn nhw yn mynd yn ôl ar wahanol amseroedd, felly mae cydgysylltu yn gwneud synnwyr. Rydym ni'n cynnal cyfarfodydd rheolaidd gyda chynghorau a chyfleustodau yn union er mwyn osgoi'r gwrthdrawiadau hynny, ac rwy'n credu ei fod yn gweithio. Os ydych chi'n dweud wrthyf i fod tystiolaeth i awgrymu nad yw'n gweithio, byddai'n ddefnyddiol pe gallech chi ysgrifennu ataf a rhoi rhywfaint o dystiolaeth i mi.
Rydym ni'n credu fod achosion o gau ffyrdd wedi'u cynllunio bellach yn achosi llawer llai o darfu nag yr oedden nhw ddegawd yn ôl, ond yn amlwg rydym ni bob amser yn chwilio am le i wella hynny. A diolch am eich ymyriad. Rwy'n gwybod yn sicr bod aliniad, ail-alinio ac ymyrryd gan ddweud, 'Edrychwch, oni allwch chi wneud pethau rhyw fymryn yn wahanol?' wedi helpu yn yr achos penodol hwn ym Mhowys.
In June, 10 fire engines and four specialist appliances were called to the scene of the Conwy crane tunnel fire. Luckily there were no fatalities and the tunnel had reopened eastbound by the next morning, and I'd like to thank all those emergency and highway services who attended. Similarly, on 20 October, the tunnel was closed again in both directions, and this is becoming more frequent, so too with the A55 road closures.
Now, I've repeatedly highlighted that when any section of the A55 between Llandudno Junction and Llanfairfechan is closed, traffic chaos is caused on the A470 and the A5 diversion route, and we see villages like Llanrwst, Betws-y-coed, Llanfairfechan—all these villages—suffer because there are no, absolutely no, traffic plans in place that kick in when these incidents happen. That means, then, in these villages, you actually have gridlock with pedestrians having to try and control the traffic flow. So, First Minister will you look into this and ask Conwy County Borough Council, the police and the trunk road agent to take some responsibility for developing traffic management plans for the communities on this route, because I really do fear, one of these times, there's going to be a fatality? Diolch.
Ym mis Mehefin, galwyd 10 injan dân a phedwar o offer arbenigol i leoliad tân twnnel craen Conwy. Yn ffodus, ni fu unrhyw farwolaethau ac roedd y twnnel wedi ailagor tua'r dwyrain erbyn y bore canlynol, a hoffwn ddiolch i'r holl wasanaethau brys a phriffyrdd hynny a oedd yn bresennol. Yn yr un modd, ar 20 Hydref, cafodd y twnnel ei gau eto yn y ddau gyfeiriad, ac mae hyn yn digwydd yn amlach, felly hefyd gydag achosion o gau'r A55.
Nawr, rwyf i wedi tynnu sylw dro ar ôl tro at y ffaith, pan fydd unrhyw ran o'r A55 rhwng Cyffordd Llandudno a Llanfairfechan ar gau, fod anhrefn traffig yn cael ei achosi ar yr A470 a llwybr dargyfeirio'r A5, ac rydym ni'n gweld pentrefi fel Llanrwst, Betws-y-coed, Llanfairfechan—pob un o'r pentrefi hyn—yn dioddef oherwydd nad oes unrhyw gynlluniau traffig, o gwbl, ar waith sy'n cael eu gweithredu pan fydd y digwyddiadau hyn yn digwydd. Mae hynny'n golygu, felly, yn y pentrefi hyn, bod gennych chi dagfa lwyr gyda cherddwyr yn gorfod ceisio rheoli llif y traffig. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi edrych ar hyn a gofyn i Gyngor Bwrdeistref Sirol Conwy, yr heddlu a'r asiant cefnffyrdd gymryd rhywfaint o gyfrifoldeb am ddatblygu cynlluniau rheoli traffig ar gyfer y cymunedau ar y llwybr hwn, oherwydd rwyf i wir yn ofni, un o'r adegau hyn, y bydd marwolaeth? Diolch.
Thanks very much, and thanks for your concern. Obviously, we have to keep people safe. That's the No. 1 priority. It is particularly difficult when you've got a problem in a tunnel and that is the only method of getting from A to B. I'm going to—. I'd be very surprised if there wasn't a traffic plan in place, but I will ask the Cabinet Secretary responsible to look into that and to make sure that that issue is looked into.
Diolch yn fawr iawn, a diolch am eich pryder. Yn amlwg, mae'n rhaid i ni gadw pobl yn ddiogel. Dyna'r brif flaenoriaeth. Mae'n arbennig o anodd pan fydd gennych chi broblem mewn twnnel a dyna'r unig ffordd o gael o un lle i'r llall. Rwy'n mynd i—. Byddwn i'n synnu'n fawr pe na bai cynllun traffig ar waith, ond fe wnaf i ofyn i'r Ysgrifennydd Cabinet sy'n gyfrifol edrych ar hynny ac i wneud yn siŵr bod y mater hwnnw yn cael ei archwilio.
4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad ar y cynigion ar gyfer datblygiad parcffordd Caerdydd? OQ63474
4. Will the First Minister make a statement on the proposals for the Cardiff parkway development? OQ63474
Jobs, jobs, jobs. That's my interest when it comes to Cardiff parkway. This proposal presents a huge opportunity when it comes to landing quality jobs, which is why I have personally been lobbying both the Prime Minister and the Chancellor on this matter. So, planning and consent is in place and we're working hand in hand with our joint venture partners. This Government is doing detailed, serious work and now we need to turn this into reality.
Swyddi, swyddi, swyddi. Dyna fy niddordeb o ran parcffordd Caerdydd. Mae'r cynnig hwn yn cyflwyno cyfle enfawr o ran sicrhau swyddi o ansawdd, a dyna pam yr wyf i'n bersonol wedi bod yn lobïo Prif Weinidog y DU a'r Canghellor ar y mater hwn. Felly, mae cynllunio a chydsyniad ar waith ac rydym ni'n gweithio law yn llaw â'n partneriaid menter ar y cyd. Mae'r Llywodraeth hon yn gwneud gwaith manwl, o ddifrif ac mae angen i ni droi hyn yn realiti nawr.
Thank you for your answer and for your support for the Cardiff parkway development. It is again worth reflecting that this is a significant economic development proposal, enabled by a new railway station with a mainline stop. It was a pleasure to have you open the Rolls-Royce office in St Mellons with Jo Stevens recently. The gross value added uplift for Wales from the parkway development is equal to all of the other Burns stations combined. That is the significance of this proposal. Unlike other Burns stations, it has planning permission. It is likely to create as many, if not more, good-quality jobs as the very good news of another artificial intelligence growth zone in south Wales to match the earlier announcement for an AI growth zone in north Wales. This project needs to have the continued support not just of the First Minister, but, importantly, across the economy and transport departments of this Government—support to match the ambition of the development, and a single voice is required.
I've actually been to Wales Tech Week this week, and it's been mentioned to me directly about the importance of the parkway proposal and what it could provide. I'm pleased to hear you're already lobbying support ahead of the UK budget this week, but can you confirm, after the budget, that your Government will move as quickly as possible to help deliver this ambitious and achievable development, with all the jobs it could create in my constituency and well beyond?
Diolch am eich ateb ac am eich cefnogaeth i ddatblygiad parcffordd Caerdydd. Mae'n werth myfyrio eto bod hwn yn gynnig datblygu economaidd sylweddol, wedi'i alluogi gan orsaf reilffordd newydd ag arhosfan ar y brif reilffordd. Roedd yn bleser eich cael chi i agor swyddfa Rolls-Royce yn Llaneirwg gyda Jo Stevens yn ddiweddar. Mae'r cynnydd gwerth ychwanegol gros i Gymru o ddatblygiad y parcffordd yr un faint â'r holl orsafoedd Burns eraill gyda'i gilydd. Dyna arwyddocâd y cynnig hwn. Yn wahanol i orsafoedd Burns eraill, mae ganddi ganiatâd cynllunio. Mae'n debygol o greu cynifer, os nad mwy, o swyddi o ansawdd da â'r newyddion da iawn am barth twf deallusrwydd artiffisial arall yn ne Cymru i gyd-fynd â'r cyhoeddiad cynharach ar gyfer parth twf deallusrwydd artiffisial yng ngogledd Cymru. Mae angen i'r prosiect hwn gael cefnogaeth barhaus nid yn unig y Prif Weinidog, ond, yn bwysig, ar draws adrannau economi a thrafnidiaeth y Llywodraeth hon—cefnogaeth sy'n cyfateb i uchelgais y datblygiad, ac mae angen un llais.
A dweud y gwir, rwyf i wedi bod i Wythnos Tech Cymru yr wythnos hon, a soniwyd yn uniongyrchol wrthyf i am bwysigrwydd y cynnig parcffordd a'r hyn y gallai ei ddarparu. Rwy'n falch o glywed eich bod chi eisoes yn lobïo cefnogaeth cyn cyllideb y DU yr wythnos hon, ond a allwch chi gadarnhau, ar ôl y gyllideb, y bydd eich Llywodraeth yn symud cyn gynted â phosibl i helpu i gyflawni'r datblygiad uchelgeisiol a chyflawnadwy hwn, gyda'r holl swyddi y gallai eu creu yn fy etholaeth i ac ymhell y tu hwnt?
Thank you very much. Planning consent, as you know, is now in place, and we have clarity and we're working with the UK Government to secure the rail infrastructure so that that station is deliverable. So, further work is now under way to define the programme for delivery for Cardiff parkway. The joint venture partners are engaged with potential occupiers of the business park. You're right, there are tech opportunities there. It was great—I know the Cabinet Secretary for the economy said she came back buzzing from the opening of Wales Tech Week this week. People are really seeing that Wales is a place to come and invest. There's a real youthfulness and a new modern approach that they're seeing in Wales and they're anxious to take advantage of that. That's why I think things like the Cardiff parkway are an opportunity to make sure that there are facilities available for people to come and land and grow their businesses in Cardiff.
Diolch yn fawr iawn. Mae caniatâd cynllunio, fel y gwyddoch chi, ar waith bellach, ac mae gennym ni eglurder ac rydym ni'n gweithio gyda Llywodraeth y DU i ddiogelu'r seilwaith rheilffyrdd fel bod yr orsaf honno yn gyflawnadwy. Felly, mae rhagor o waith bellach ar y gweill i ddiffinio'r rhaglen gyflawni ar gyfer parcffordd Caerdydd. Mae partneriaid y fenter ar y cyd yn ymgysylltu â darpar feddianwyr y parc busnes. Rydych chi'n iawn, mae cyfleoedd technoleg yno. Roedd yn wych—rwy'n gwybod bod Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi wedi dweud ei bod wedi dod yn ôl yn llawn brwdfrydedd o agoriad Wythnos Tech Cymru yr wythnos hon. Mae pobl wir yn gweld bod Cymru yn lle i ddod i fuddsoddi. Ceir ieuengrwydd gwirioneddol a dull modern newydd y maen nhw'n ei weld yng Nghymru ac maen nhw'n awyddus i fanteisio ar hynny. Dyna pam rwy'n credu bod pethau fel parcffordd Caerdydd yn gyfle i wneud yn siŵr bod cyfleusterau ar gael i bobl ddod a glanio a thyfu eu busnesau yng Nghaerdydd.
It was good to hear you say, First Minister, your priority is jobs, jobs, jobs. Let's not forget the Welsh Government's calling in on this project delayed the decision by nearly three years, and actually, in the original proposals, this station was meant to be open in 2024. So, when you talk about jobs, jobs, jobs, what lessons has the Welsh Government learned in this call-in procedure that has delayed the decision for so long, which even the leader of Cardiff Council, from your own party, has said is inexplicable, why it has been called? And there are other places in South Wales Central, such as St Athan, that could greatly benefit from a railway station that has business parks proposed around it. So, if the lessons learned exercise is to be adhered to, can we have confidence that the planning system, when such proposals come forward here in Wales, will be beneficial to a quick decision on such important infrastructure?
Roedd yn braf eich clywed chi'n dweud, Prif Weinidog, mai eich blaenoriaeth yw swyddi, swyddi, swyddi. Gadewch i ni beidio ag anghofio bod penderfyniad Llywodraeth Cymru i alw'r prosiect hwn i mewn wedi gohirio'r penderfyniad bron i dair blynedd, ac mewn gwirionedd, yn y cynigion gwreiddiol, roedd yr orsaf hon i fod i agor yn 2024. Felly, pan fyddwch chi'n sôn am swyddi, swyddi, swyddi, pa wersi mae Llywodraeth Cymru wedi eu dysgu yn y weithdrefn galw i mewn hon sydd wedi gohirio'r penderfyniad am gyhyd, y mae hyd yn oed arweinydd Cyngor Caerdydd, o'ch plaid eich hun, wedi dweud sy'n annealladwy, pam mae wedi cael ei alw? A cheir lleoedd eraill yng Nghanol De Cymru, fel Sain Tathan, a allai elwa'n fawr o orsaf reilffordd sydd â pharciau busnes wedi'u cynnig o'i chwmpas. Felly, os ydym yn mynd i gael cydymffurfiad â'r ymarfer gwersi a ddysgwyd, a allwn ni fod yn hyderus y bydd y system gynllunio, pan fydd cynigion o'r fath yn cael eu gwneud yma yng Nghymru, yn fuddiol i benderfyniad cyflym ar seilwaith mor bwysig?
Thanks. What's happened now is planning permission has been given. It's great that the additional money has gone into the planning department to enable things to be speeded up when it comes to giving planning permission, making sure that we address all the issues that are a concern to the local community, and I think that it's important for us to do that. But I have an ambition to be the fastest place in the United Kingdom to get planning permission. That is my ambition. That was something that I made clear when I became First Minister, and we are on a good road towards achieving that. So, the important thing now is that we get on with the job, that we deliver at pace, and that's why I am hoping that we can continue to put on pressure to make sure that we can see the construction of that station. It is something where we're going to have to work with the United Kingdom Government, but the potential, I think, is very significant.
Diolch. Yr hyn sydd wedi digwydd nawr yw bod caniatâd cynllunio wedi cael ei roi. Mae'n wych bod yr arian ychwanegol wedi mynd i'r adran gynllunio i alluogi pethau i gael eu cyflymu o ran rhoi caniatâd cynllunio, gan wneud yn siŵr ein bod ni'n mynd i'r afael â'r holl faterion sy'n peri pryder i'r gymuned leol, ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i ni wneud hynny. Ond mae gen i uchelgais i fod y lle cyflymaf yn y Deyrnas Unedig i gael caniatâd cynllunio. Dyna fy uchelgais. Roedd hynny yn rhywbeth a wnaed yn eglur gen i pen gefais fy mhenodi'n Brif Weinidog, ac rydym ni ar ffordd dda tuag at gyflawni hynny. Felly, y peth pwysig nawr yw ein bod ni'n bwrw ymlaen â'r gwaith, ein bod ni'n cyflawni yn gyflym, a dyna pam rwy'n gobeithio y gallwn ni barhau i roi pwysau i wneud yn siŵr ein bod ni'n gallu gweld yr orsaf honno yn cael ei hadeiladu. Mae'n rhywbeth lle bydd yn rhaid i ni weithio gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig, ond mae'r potensial, rwy'n credu, yn sylweddol iawn.
Plaid Cymru is serious about developing the Welsh economy and creating jobs and opportunities for our workforce. That said, development should not trump all other considerations, the environment being one. This is especially the case when it comes to sites of special scientific interest, or SSSIs, which Cardiff parkway encroaches upon. I know that environmental campaigners feel that due consideration was not given to the impact of that 8 per cent loss of the Rumney and Peterstone SSSI, which this development would entail. Elsewhere in the Gwent levels, large swathes of SSSI land could be affected by a number of solar farm proposals. Whilst the one earmarked for Bishton was recently turned down, others remain live and under consideration. How is your Government ensuring that these legitimate concerns are given a fair hearing, and do you agree that this shows the reason why strong environmental governance is required?
Mae Plaid Cymru o ddifrif ynglŷn â datblygu economi Cymru a chreu swyddi a chyfleoedd i'n gweithlu. Wedi dweud hynny, ni ddylai datblygu drechu pob ystyriaeth arall, yr amgylchedd yn un ohonyn nhw. Mae hyn yn arbennig o wir o ran safleoedd o ddiddordeb gwyddonol arbennig, neu SoDdGAau, y mae parcffordd Caerdydd yn tresmasu arnyn nhw. Rwy'n gwybod bod ymgyrchwyr amgylcheddol yn teimlo na roddwyd ystyriaeth briodol i effaith y golled honno o 8 y cant o SoDdGA Tredelerch a Llan-bedr Gwynllŵg, y byddai'r datblygiad hwn yn ei olygu. Mewn mannau eraill ar wastadeddau Gwent, gallai ardaloedd eang o dir SoDdGA gael eu heffeithio gan nifer o gynigion fferm solar. Er i'r un a glustnodwyd ar gyfer Trefesgob gael ei gwrthod yn ddiweddar, mae eraill yn parhau i fod yn fyw ac yn destun ystyriaeth. Sut mae eich Llywodraeth yn sicrhau bod y pryderon dilys hyn yn cael gwrandawiad teg, ac a ydych chi'n cytuno bod hyn yn dangos y rheswm pam mae angen llywodraethu amgylcheddol cryf?
Well, it's always something we have to balance, environment versus economy, but it is important that we give all of those due consideration. That's why it goes to places like Natural Resources Wales, who did actually recommend that this project went ahead. So, it did go through all the scrutiny process; it did take evidence from local campaigners, and it came to the conclusion that it should go ahead. I think it's really important that we do take the environment seriously, but we also need to grow the economy. We're a Government that wants to see those going hand in hand.
It was particularly good to be at the Development Bank of Wales launch last night. It was good to see you there. A billion pounds has now been invested as a result of the Welsh development bank, and that is something that I think should be celebrated—50,000 jobs as a result of the initiative taken by this Government. That's what we should be celebrating—really taking the time to make sure that people in our local communities all over Wales have benefited from being able to give loans, with proper scrutiny to businesses across Wales, which has helped local communities and helped support local jobs.
Wel, mae bob amser yn rhywbeth y mae'n rhaid i ni ei gydbwyso, yr amgylchedd yn erbyn yr economi, ond mae'n bwysig ein bod ni'n rhoi ystyriaeth briodol i'r rheini i gyd. Dyna pam mae'n mynd i leoedd fel Cyfoeth Naturiol Cymru, a wnaeth argymell mewn gwirionedd bod y prosiect hwn yn mynd yn ei flaen. Felly, aeth drwy'r holl broses graffu; cymerodd dystiolaeth gan ymgyrchwyr lleol, a daeth i'r casgliad y dylai fynd ymlaen. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n cymryd yr amgylchedd o ddifrif, ond mae angen i ni dyfu'r economi hefyd. Rydym ni'n Llywodraeth sydd eisiau gweld y rheini yn mynd law yn llaw.
Roedd yn arbennig o braf cael bod yn lansiad Banc Datblygu Cymru neithiwr. Roedd yn braf eich gweld chi yno. Mae biliwn o bunnoedd wedi cael eu buddsoddi bellach o ganlyniad i fanc datblygu Cymru, ac mae hynny'n rhywbeth yr wyf i'n credu y dylid ei ddathlu—50,000 o swyddi o ganlyniad i'r fenter a fabwysiadwyd gan y Llywodraeth hon. Dyna ddylem ni fod yn ei ddathlu—wir cymryd yr amser i wneud yn siŵr bod pobl yn ein cymunedau lleol ledled Cymru wedi elwa o allu rhoi benthyciadau, â chraffu priodol i fusnesau ledled Cymru, sydd wedi helpu cymunedau lleol ac wedi helpu i gefnogi swyddi lleol.
5. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am amseroedd aros awdioleg yng Nghymru? OQ63488
5. Will the First Minister provide an update on audiology waiting times in Wales? OQ63488
I totally understand the frustration people feel when they're having trouble hearing. It can really impact on people's quality of life, leaving people feeling isolated and frustrated. We're really proud that we've already made significant strides to move more support into our communities when it comes to audiology. We're determined to bring down the waiting times when it comes to audiology and to make sure that this is fair across the whole of Wales.
Rwy'n deall yn llwyr y rhwystredigaeth y mae pobl yn ei deimlo pan fyddan nhw'n cael trafferth yn clywed. Gall wir effeithio ar ansawdd bywyd pobl, gan adael pobl yn teimlo wedi'u hynysu ac yn rhwystredig. Rydym ni'n falch iawn ein bod ni eisoes wedi gwneud camau sylweddol i symud mwy o gymorth i mewn i'n cymunedau o ran awdioleg. Rydym ni'n benderfynol o leihau'r amseroedd aros o ran awdioleg ac i wneud yn siŵr bod hyn yn deg ledled Cymru gyfan.
First Minister, as you will know, the Welsh Government has now recognised that audiology is a distinct speciality and not simply a therapy service. Because of this, it therefore has decided to remove audiology from the combined diagnostic and therapy waiting times return and instead introduce a new patient-level data collection from April this year. This change was undoubtedly needed because previous reporting did not reflect the true scale of delays. In 2024 there were more than 31,000 people waiting for audiology care in Wales, and around 17,000 of them exceeding the proposed target waiting times. Yet diagnostic and therapy waiting times were reported only as being about 4,400, just 25 per cent, showing how much of the waiting list was invisible in official figures.
Given the importance of hearing in so many aspects of the quality of life, from communication and social interaction, mental health and cognitive function, it is vital that these waiting lists are drastically reduced. What consideration has the Welsh Government now given to setting up an NHS contract, as you have for general practitioners, dentists and pharmacists, to allow private audiology services to see NHS patients? And what accountability measures are you putting in place to ensure that this new data collection mechanism leads to real improvements in services? Thank you.
Prif Weinidog, fel y byddwch chi'n gwybod, mae Llywodraeth Cymru bellach wedi cydnabod bod awdioleg yn arbenigedd penodol ac nid yn wasanaeth therapi yn unig. Oherwydd hyn, mae wedi penderfynu felly tynnu awdioleg o'r datganiad amseroedd aros diagnostig a therapi cyfunol ac yn hytrach cyflwyno casgliad data lefel cleifion newydd o fis Ebrill eleni. Nid oes amheuaeth bod angen y newid hwn gan nad oedd adroddiadau blaenorol yn adlewyrchu gwir raddfa'r oedi. Yn 2024 roedd mwy na 31,000 o bobl yn aros am ofal awdioleg yng Nghymru, ac roedd tua 17,000 ohonynt y tu hwnt i'r amseroedd aros targed arfaethedig. Ac eto adroddwyd mai dim ond tua 4,400 oedd amseroedd aros diagnostig a therapi, dim ond 25 y cant, sy'n dangos faint o'r rhestr aros oedd yn anweledig mewn ffigurau swyddogol.
O ystyried pwysigrwydd clyw mewn cynifer o agweddau ar ansawdd bywyd, o gyfathrebu a rhyngweithio cymdeithasol, iechyd meddwl a gweithredu gwybyddol, mae'n hanfodol bod y rhestrau aros hyn yn cael eu lleihau'n sylweddol. Pa ystyriaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi ei rhoi bellach i sefydlu contract GIG, fel sydd gennych chi ar gyfer meddygon teulu, deintyddion a fferyllwyr, i ganiatáu i wasanaethau awdioleg preifat weld cleifion GIG? A pha fesurau atebolrwydd ydych chi'n eu rhoi ar waith i sicrhau bod y dull casglu data newydd hwn yn arwain at welliannau gwirioneddol mewn gwasanaethau? Diolch.
Thanks very much. I'm glad to say that the figures have improved significantly since you've found those figures. In fact, the adult pathway waits over 14 weeks are now at 10,000, but 80 per cent of those are in two health boards—Aneurin Bevan University Health Board and Cardiff and Vale University Health Board—so they do need to pull their socks up when it comes to that. But we have expanded the data we collect and we're tracking all audiology waits, not just the single pathway as used to be the case.
When it comes to using the private sector, look, we're very proud of the fact that, actually, Wales is held up as an example for the rest of the UK. They're delivered in Wales with a much stronger emphasis on more treatment and care being provided in the community, compared to the rest of the UK. Now, using private sector companies for audiology, we think, does not offer value for money. They're unable to deliver a widespread equivalent high-street service across Wales to provide hearing health care, which is much more than just providing a hearing aid. And the other thing is about the qualifications of those people. They're not always qualified audiologists with the education and training necessary to meet NHS standards.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n falch o ddweud bod y ffigurau wedi gwella yn sylweddol ers i chi ddod o hyd i'r ffigurau hynny. A dweud y gwir, mae'r arosiadau llwybr oedolion dros 14 wythnos bellach yn 10,000, ond mae 80 y cant o'r rheini mewn dau fwrdd iechyd—Bwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan a Bwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro—felly mae angen iddyn nhw dorchi eu llewys yn hynny o beth. Ond rydym ni wedi ehangu'r data yr ydym ni'n eu casglu ac rydym ni'n olrhain yr holl arosiadau awdioleg, nid y llwybr sengl yn unig fel oedd yn digwydd yn y gorffennol.
O ran defnyddio'r sector preifat, edrychwch, rydym ni'n falch iawn o'r ffaith bod Cymru, mewn gwirionedd, yn cael ei chynnig fel esiampl i weddill y DU. Maen nhw'n cael eu darparu yng Nghymru gyda phwyslais llawer cryfach ar fwy o driniaeth a gofal yn cael eu darparu yn y gymuned, o'i gymharu â gweddill y DU. Nawr, nid yw defnyddio cwmnïau sector preifat ar gyfer awdioleg, yn ein barn ni, yn cynnig gwerth am arian. Nid ydyn nhw'n gallu darparu gwasanaeth stryd fawr cyfatebol eang ledled Cymru i ddarparu gofal iechyd clyw, sy'n llawer mwy na darparu teclyn cymorth clyw yn unig. Ac mae'r peth arall yn ymwneud â chymwysterau'r bobl hynny. Nid ydyn nhw bob amser yn awdiolegwyr cymwysedig â'r addysg a'r hyfforddiant sy'n angenrheidiol i fodloni safonau'r GIG.
6. Sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda'r gwasanaethau diogelwch i sicrhau nad oes ymyrraeth dramor yn etholiad nesaf y Senedd? OQ63503
6. How is the Welsh Government working with the security services to ensure that the next Senedd election is free from foreign interference? OQ63503
Look, we're all appalled by the fact that a former Member of this Senedd, the former leader of Reform in Wales, has been found guilty of taking bribes from Russia. We must ensure there's zero tolerance of outside influence in next year’s Senedd election. We take election security incredibly seriously, and foreign interference has no place in Welsh democracy. We’re working side by side with the UK Government, the security services, the police, the Senedd Commission and the defending democracy taskforce to protect the next Senedd election.
Edrychwch, mae'r ffaith wedi bod yn frawychus i bob un ohonom ni fod cyn-Aelod o'r Senedd hon, cyn-arweinydd Reform yng Nghymru, wedi cael ei ddyfarnu yn euog o gymryd llwgrwobrwyon gan Rwsia. Mae'n rhaid i ni sicrhau nad oes unrhyw le o gwbl i ddylanwad allanol ar etholiad y Senedd y flwyddyn nesaf. Rydym ni'n cymryd diogelwch etholiadol yn ddifrifol tu hwnt, ac nid oes unrhyw le i ymyrraeth o dramor yn nemocratiaeth Cymru. Rydym ni'n gweithio ochr yn ochr â Llywodraeth y DU, y gwasanaethau diogelwch, yr heddlu, Comisiwn y Senedd a'r tasglu amddiffyn democratiaeth i amddiffyn etholiad nesaf y Senedd.
I'm grateful to you for that response, First Minister. You will know, as I do, that being elected to this place to represent people and to stand up for our constituents is an honour and a privilege and a responsibility that all of us need to take incredibly seriously. That is why it was particularly sickening to see on Friday the former leader of Reform UK in Wales jailed for 10.5 years for spouting pro-Russian propaganda and accepting money in order to do it. Now, we know that Russia in particular is a country that looks to involve itself in western democracies, involve itself in our discourse, and I am concerned that Reform UK is a party that is not taking this seriously enough. Initially, Reform's response was to pretend that they'd never heard of Nathan Gill, their former leader in Wales. And then, just yesterday, Nigel Farage was asked how he was dealing with this in his party, and do you know what his response was? He said he'd asked everyone in the office, and no-one else was accepting bribes from Russia. It is absolutely unacceptable and ridiculous. People have a right to know, I think, if this party in particular is a soft target for this sort of foreign interference. So, do you agree with me that now is the time for a full and proper investigation into Russian interference in British politics?
Rwy'n ddiolchgar i chi am yr ymateb yna, Prif Weinidog. Fe wyddoch chi fel minnau fod cael eich ethol i'r lle hwn i gynrychioli pobl a sefyll i fyny er mwyn ein hetholwyr yn anrhydedd ac yn fraint ac yn gyfrifoldeb y mae angen i bob un ohonom ni ystyried hynny'n ddifrifol ofnadwy. Dyna pam roedd hi'n arbennig o ffiaidd gweld cyn-arweinydd Reform UK yng Nghymru yn cael ei garcharu am 10.5 mlynedd ddydd Gwener am barablu propaganda o blaid Rwsia a chymryd arian am wneud hynny. Nawr, fe wyddom ni fod Rwsia, yn arbennig felly, yn wlad sy'n ceisio dylanwadu ar lywodraethau democrataidd y gorllewin, dylanwadu ar ein trafodaethau, ac rwy'n pryderu bod Reform UK yn blaid nad yw'n cymryd hynny'n ddigon o ddifrif. I ddechrau, ymateb Reform oedd esgus nad oedden nhw erioed wedi clywed am Nathan Gill, eu cyn-arweinydd yng Nghymru. Ac yna, dim ond ddoe, fe ofynnwyd i Nigel Farage sut roedd ef yn ymdrin â hyn yn ei blaid, a wyddoch chi beth oedd ei ateb ef? Fe ddywedodd ef ei fod wedi gofyn i bawb sydd yn y swyddfa, ac nid oedd neb arall yn cymryd llwgrwobrwyon gan Rwsia. Mae hynny'n gwbl annerbyniol ac yn chwerthinllyd. Mae gan bobl hawl i wybod, rwy'n credu, a yw'r blaid hon yn arbennig yn agored i ymyrraeth o dramor fel hyn. Felly, a ydych chi'n cytuno â mi mai nawr yw'r amser am ymchwiliad llawn a phriodol i ymyrraeth gan Rwsia yng ngwleidyddiaeth Prydain?
Look, I think there is a case to be made for that, I really do. And what we've seen is interference there. I think we've got to take it seriously. I think there are bots being used on Facebook pages and on other social media. I think we've got to be vigilant and we've got to take that extremely seriously. I've been reassured by the UK Government's security Minister, Dan Jarvis, that the defending democracy taskforce is going to apply equal importance to the Senedd elections, and we'll be working side by side on protecting our elections.
But, listen, I think this is an issue that, actually, the people of Wales are concerned about. Fifty-two per cent of people surveyed by the Electoral Commission this year were worried about foreign interference. Now, that is something that we should be concerned about. So, the fact that we now have the Elections and Elected Bodies (Wales) Act 2024 to regulate what organisations can campaign in Welsh elections in Wales, that means that there's a legal place to stop. But it's the more undercover stuff that I think we've got to be vigilant about. It's the way that they manage to plant ideas without being clear about where those ideas come from. So, look, we've got to be vigilant, and I do think that this is an area that merits some investigation.
Edrychwch, rwy'n credu bod achos i'w wneud dros hynny, yn wirioneddol felly. A'r hyn a welsom ni yno yw ymyrraeth. Rwyf i o'r farn bod rhaid i ni gymryd hyn o ddifrif. Rwy'n credu bod botau yn cael eu defnyddio ar dudalennau Facebook ac ar gyfryngau cymdeithasol eraill. Rwy'n credu bod rhaid i ni fod yn wyliadwrus ac mae'n rhaid i ni gymryd hynny o ddifrif calon. Fe gefais fy sicrhau gan Weinidog diogelwch Llywodraeth y DU, Dan Jarvis, y bydd y tasglu amddiffyn democratiaeth yn cymhwyso'r un pwysigrwydd i etholiadau'r Senedd, ac fe fyddwn ni'n gweithio ochr yn ochr wrth amddiffyn ein hetholiadau.
Ond, gwrandewch, rwy'n credu bod hwn yn fater y mae pobl Cymru yn gofidio yn ei gylch. Roedd 52 y cant o'r bobl a arolygwyd gan y Comisiwn Etholiadol eleni yn poeni am ymyrraeth o dramor. Nawr, mae hynny'n rhywbeth y dylem ni fod yn bryderus yn ei gylch. Felly, mae'r ffaith fod Deddf Etholiadau a Chyrff Etholedig (Cymru) 2024 gennym ni erbyn hyn i reoleiddio pa sefydliadau a all ymgyrchu mewn etholiadau neilltuol i Gymru yng Nghymru, mae hynny'n golygu bod lle cyfreithiol i sefyll arno. Ond y pethau sy'n fwy dirgel yw'r pethau y bydd rhaid i ni fod yn wyliadwrus yn eu cylch. Honno yw'r ffordd y maen nhw'n llwyddo i blannu syniadau heb iddi fod yn eglur o ble y daeth y syniadau hynny. Felly, edrychwch, mae'n rhaid i ni fod yn wyliadwrus, ac rwy'n credu bod hwn yn faes sy'n teilyngu peth ymchwiliad iddo.
There has, of course, already been an inquiry into Russian influence in our politics. It was commissioned by Boris Johnson, who then refused to publish it. The current UK Government also has not published this report, and I think many of us here would want you to write to the UK Government to ask that that report is published, so that we do know what the Russian Government has sought to do to involve itself and undermine our democracy and our politics. But the Russian asset who was imprisoned last week sat here in this place as well. I've already asked the Presiding Officer for an inquiry into whether any public resources here were used to support the activities of this Russian asset. I hope that we will be able to have an inquiry into whether we've seen our politics undermined by Russia. But, certainly, we need to ensure now that the security services and others investigate what happened around Nathan Gill to ensure that other people who spoke up on behalf of Putin in the European Parliament—and I mean Nigel Farage, as well as others—were not in any way linked to the Russian Government, and we need to be assured that our politics was not in receipt of Putin's dirty cash.
Wrth gwrs, fe fu yna ymchwiliad i ddylanwad Rwsia ar ein gwleidyddiaeth ni eisoes. Fe'i comisiynwyd gan Boris Johnson, a wrthododd ei gyhoeddi wedyn. Nid yw Llywodraeth bresennol y DU wedi cyhoeddi'r adroddiad hwnnw chwaith, ac rwy'n credu y byddai llawer ohonom ni yma yn dymuno i chi ysgrifennu at Lywodraeth y DU i ofyn am gyhoeddi'r adroddiad hwnnw, i ni gael gwybod beth a geisiodd Llywodraeth Rwsia ei wneud i'w chysylltu ei hun ar gyfer tanseilio ein democratiaeth a'n gwleidyddiaeth. Ond roedd yr ased i Rwsia a gafodd ei garcharu'r wythnos diwethaf yn eistedd yma yn y lle hwn hefyd. Rwyf i wedi gofyn i'r Llywydd eisoes am ymchwiliad i ddefnydd posibl unrhyw adnoddau cyhoeddus yn y fan hon i gefnogi gweithgareddau'r ased hwn i Rwsia. Rwy'n gobeithio y byddwn ni'n cael ymchwiliad ar gyfer canfod a fu Rwsia yn tanseilio ein gwleidyddiaeth. Ond, yn sicr, mae angen i ni sicrhau nawr y bydd y gwasanaethau diogelwch ac eraill yn ymchwilio i'r hyn a ddigwyddodd ynglŷn â Nathan Gill i sicrhau nad oedd rhai eraill a siaradodd dros Putin yn Senedd Ewrop—ac rwy'n golygu Nigel Farage, yn ogystal ag eraill—yn gysylltiedig mewn unrhyw ffordd â Llywodraeth Rwsia, ac mae angen i ni fod yn gwbl sicr nad oedd ein gwleidyddiaeth ni'n derbyn unrhyw arian llwgr gan Putin.
Thanks very much. I think, Alun, that those are sentiments that are shared by us all. I think we're all concerned about any foreign interference, but foreign interference from Russia is particularly galling after what we've seen them doing in Ukraine and the way that there's manipulation within their own country in terms of propaganda. So, look, I do think we have to take this seriously. I do hope the UK Government takes it seriously. There are certain measures that we can take, and we've gone, I think, as far as we can with our Act, but there are areas where the UK Government will have to take the lead, and certainly I'll encourage them to do that.
Diolch yn fawr. Rwy'n credu, Alun, bod y rhain yn deimladau sy'n gyffredin i bawb ohonom ni. Rwy'n credu ein bod ni i gyd yn pryderu am unrhyw ymyrraeth o dramor, ond mae ymyrraeth o dramor gan Rwsia yn arbennig o gythruddol ar ôl yr hyn a welsom ni yn Wcráin a'r ffordd y mae manipiwleiddio yn eu gwlad nhw eu hunain o ran propaganda. Felly, edrychwch, rwy'n credu bod rhaid i ni gymryd hyn o ddifrif. Rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth y DU yn cymryd hyn o ddifrif. Mae yna rai mesurau y gallwn ni eu cymryd, ac fe aethom ni, rwy'n credu, mor bell ag y gallwn ni gyda'n Deddf, ond mae yna feysydd i'w cael lle bydd rhaid i Lywodraeth y DU gymryd yr awenau, ac yn sicr fe fyddaf i'n eu hannog nhw i wneud felly.
First Minister, I attended the sentencing hearing of Nathan Gill, because I thought it was important to hear the evidence that led up to what his engagement was. It is absolutely clear that, by 2018, as the judges said, he already had a well-established link with senior pro-Russian politicians who were paying for him to act as an agent. That means that during that period of 18 months when he was in this Senedd much of his time—it might explain why he wasn't here very much—was actually engaged in that sort of activity. Now, he was Nigel Farage's right-hand man for two decades. The question I have is, actually: who actually established those contacts that he had with Voloshyn and with Medvedchuk? Who was that, and who are the ongoing contacts that he was developing? It seems to me that those are questions that not only are still the subject of a police investigation, but also that we actually need to know, because that's the way that infiltration of politics actually operates.
Now, the judge said that what he did posed a risk to democracy, which is why it is directly relevant to us. There have been calls for an inquiry. The Prime Minister has called upon Nigel Farage himself to investigate, and we know his response has been inadequate. I wonder if you would give support to, I think, many others who are now saying that it is actually necessary for UK Government to have a very specific inquiry into the activities that have been taking place, the people that are involved, and those who actually are seeking to influence and undermine our democratic processes.
Prif Weinidog, roeddwn i'n bresennol yng ngwrandawiad dedfrydu Nathan Gill, oherwydd roeddwn i'n credu ei bod hi'n bwysig clywed y dystiolaeth am yr hyn a arweiniodd at yr ymgysylltiad a gafodd ef. Mae hi'n gwbl amlwg, erbyn 2018, fel dywedodd y barnwyr, fod ganddo gysylltiad sefydledig eisoes ag uwch wleidyddion pleidiol i Rwsia a oedd yn talu iddo ef am weithredu fel asiant. Mae hynny'n golygu ei fod yn ystod y cyfnod hwnnw o 18 mis pan oedd ef yn y Senedd hon am lawer o'i amser—efallai fod hynny'n esbonio pam nad oedd ef yma'n aml iawn—mewn gwirionedd ei fod ef yn weithredol mewn gweithgarwch o'r fath. Nawr, roedd ef ar ddeheulaw Nigel Farage am ddau ddegawd. Y cwestiwn sydd gennyf yw hwn, mewn gwirionedd: pwy a sefydlodd y cysylltiadau hynny a oedd ganddo ef gyda Voloshyn a Medvedchuk? Pwy oedd hwnnw, a phwy yw'r cysylltiadau parhaus y gwnaeth ef eu meithrin? Mae hi'n ymddangos i mi fod y rhain yn gwestiynau sydd nid yn unig yn destun ymchwiliad gan yr heddlu, ond bod angen hefyd i ni gael gwybod mewn gwirionedd, oherwydd dyna'r ffordd y mae ymdreiddio i wleidyddiaeth yn gweithio mewn gwirionedd.
Nawr, fe ddywedodd y barnwr fod yr hyn a wnaeth ef yn peri risg i ddemocratiaeth, a dyna pam mae'n berthnasol i ni'n uniongyrchol. Mae galwadau wedi bod am ymchwiliad. Mae'r Prif Weinidog wedi galw ar Nigel Farage ei hun i ymchwilio, ac fe wyddom ni mai annigonol fu ymateb hwnnw. Tybed a fyddech chi'n cefnogi, rwy'n credu, llawer o bobl eraill sy'n dweud erbyn hyn ei bod hi'n angenrheidiol i Lywodraeth y DU gael ymchwiliad penodol iawn i'r gweithgareddau sydd wedi bod yn digwydd, y bobl sy'n gyfrannog, a'r rhai sydd mewn gwirionedd yn ceisio dylanwadu ar ein prosesau democrataidd ni a'u tanseilio nhw.
Thanks very much, Mick. I'm sure this is particularly difficult for you with your background in Ukraine and what's happening there and the aggression of the Russian state in relation to that country. In answer to your question, I think it is probably worth stating that we are working closely with the UK Government security services. We are working closely with the Electoral Commission and the Information Commissioner's Office. We have regular briefings with them. We have joint risk assessments and co-ordinated monitoring of foreign-linked activity, and that will continue ahead of the Senedd elections.
Diolch yn fawr iawn, Mick. Rwy'n siŵr bod hyn yn arbennig o anodd i chi gyda'ch cefndir yn Wcráin a'r hyn sy'n digwydd yno ac ymosodiad gwladwriaeth Rwsia o ran y wlad honno. I ymateb i'ch cwestiwn, rwyf i o'r farn ei bod hi'n werth nodi ein bod ni'n gweithio yn agos gyda gwasanaethau diogelwch Llywodraeth y DU. Rydym ni'n gweithio yn agos gyda'r Comisiwn Etholiadol a Swyddfa'r Comisiynydd Gwybodaeth. Rydym ni'n cynnal sesiynau briffio gyda nhw'n rheolaidd. Mae gennym ni asesiadau risg ar y cyd a monitro cydgysylltiedig o weithgarwch sy'n gysylltiedig â gwledydd tramor, ac fe fydd hynny'n parhau cyn etholiadau'r Senedd.
Mae cwestiwn 7 [OQ63502] wedi'i dynnu'n ôl. Cwestiwn 8—Andrew R.T. Davies.
Question 7 [OQ63502] is withdrawn. Question 8—Andrew R.T. Davies.
8. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â phryderon a godwyd gan ymgynghorwyr mewn perthynas â gweithredu a rheoli Ysbyty Athrofaol Cymru? OQ63463
8. What action is the Welsh Government taking to address concerns raised by consultants in relation to the operation and management of the University Hospital of Wales? OQ63463
The concerns raised by consultants are serious, and we're treating them seriously. We've been absolutely clear with the health board that culture, leadership and communication must improve. The chief medical officer and chief nursing officer are leading national work to strengthen clinical leadership and make sure front-line staff have a real voice in decisions. UHW has challenges, but we are acting, not defending the status quo.
Mae'r pryderon a godwyd gan feddygon ymgynghorol yn rhai difrifol, ac rydym ni'n eu trin nhw'n ddifrifol. Rydym ni wedi bod yn gwbl eglur gyda'r bwrdd iechyd bod rhaid cael gwelliant o ran y diwylliant, yr arweinyddiaeth a'r cyfathrebu. Mae'r prif swyddog meddygol a'r prif swyddog nyrsio yn arwain gwaith cenedlaethol i gryfhau arweinyddiaeth glinigol a sicrhau bod gan staff rheng flaen lais gwirioneddol yn y penderfyniadau. Mae gan Ysbyty Athrofaol Cymru heriau, ond rydym ni'n gweithredu ac nid yn amddiffyn y sefyllfa sydd ohoni.
Thank you, First Minister, for that answer. Obviously, this letter that has made it to the public domain was highlighting the concerns of many senior clinicians and indeed medical staff across the UHW site. Many people reflect on the poor condition of that site, but what is of deep concern is the working culture that is existing on that site that was amplified earlier in the year in the report on the operating conditions in the theatres at the site, and now we have this letter from consultants, who were an inch away from putting a motion of no confidence down in the management at UHW and the health board. That health board is in special measures—special measures 4 in a rating of 5, being the most serious. So, the Welsh Government need quickly to get a grip on the situation there, re-instigate confidence amongst the clinical staff, and make sure that the new chairman and, equally, the senior management do respond to those concerns. So, will the Welsh Government be publishing a detailed plan of action so that patients, clinicians and anyone who depends on UHW, is needing the services there, can have confidence that they are getting the best services possible?
Diolch i chi, Prif Weinidog, am yr ateb yna. Yn amlwg, roedd y llythyr hwn sydd wedi mynd yn gyhoeddus yn tynnu sylw at bryderon llawer o uwch glinigwyr a staff meddygol o bob rhan o safle Ysbyty Athrofaol Cymru, yn wir. Mae llawer o bobl yn myfyrio ar gyflwr gwael y safle hwnnw, ond yr hyn sy'n peri pryder mawr yw'r diwylliant gwaith sy'n bodoli ar y safle hwnnw a gafodd ei ymhelaethu yn gynharach yn y flwyddyn yn yr adroddiad ar amodau gweithredu yn y theatrau sydd ar y safle, ac yn awr fe ddaeth y llythyr hwn oddi wrth y meddygon ymgynghorol, a ddaeth o drwch blewyn i ddodi cynnig o ddiffyg hyder yn y rheolwyr yn Ysbyty Athrofaol Cymru a'r bwrdd iechyd. Mae'r bwrdd iechyd hwnnw mewn mesurau arbennig—mesurau arbennig 4 allan o 5, sef y mwyaf difrifol. Felly, mae angen i Lywodraeth Cymru gael gafael ar y sefyllfa yno'n gyflym iawn, gan ennyn hyder o'r newydd ymhlith y staff clinigol, a sicrhau bod y cadeirydd newydd ac, yn yr un modd, yr uwch reolwyr yn ymateb i'r pryderon hynny. Felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru gyhoeddi cynllun gweithredu manwl fel gall cleifion, clinigwyr ac unrhyw un sy'n dibynnu ar Ysbyty Athrofaol Cymru, sydd ag angen am y gwasanaethau sydd i'w cael yno, fod yn hyderus eu bod nhw'n cael y gwasanaethau gorau posibl?
Well, thanks very much. It is a very serious situation. There have been recent reviews of clinical services, which, as you say, have identified issues around culture, individual behaviours, leadership, management structure and infrastructure issues. Now, what I can tell you is that the board's leadership has already responded to the letter with a commitment to certainly improve communication and engagement, but, clearly, they need to go further than that. I can tell you that the Cabinet Secretary held a public accountability meeting in Cardiff on 13 November, where they went through a whole range of issues, including financial concerns, performance areas, reviews that have been commissioned, such as the review of operating theatres, and also the need to address that issue of culture and leadership, which has put them into that level 4 level of escalation.
Wel, diolch yn fawr iawn. Mae hi'n sefyllfa ddifrifol iawn. Fe fu adolygiadau o wasanaethau clinigol yn ddiweddar, sydd wedi nodi materion sy'n ymwneud â diwylliant, ymddygiadau unigol, arweinyddiaeth, strwythur rheoli a materion o ran seilwaith, fel rydych chi'n dweud. Nawr, yr hyn y gallaf i ei ddweud wrthych chi yw bod arweinyddiaeth y bwrdd wedi ymateb i'r llythyr eisoes gydag ymrwymiad i wella cyfathrebu ac ymgysylltiad yn sicr, ond, yn amlwg, mae angen iddyn nhw fynd ymhellach na hynny. Fe allaf i ddweud wrthych chi fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi cynnal cyfarfod atebolrwydd cyhoeddus yng Nghaerdydd ar 13 Tachwedd, pryd yr aethon nhw drwy ystod eang o faterion, gan gynnwys pryderon ariannol, meysydd perfformiad, adolygiadau a gomisiynwyd, megis adolygiad o theatrau llawdriniaeth, a'r angen i fynd i'r afael hefyd â'r mater hwnnw o ran diwylliant ac arweinyddiaeth, sydd wedi eu dodi nhw ar y gyfradd honno o uwchgyfeirio lefel 4.
Cwestiwn 9 yn olaf. Mark Isherwood.
Question 9 finally. Mark Isherwood.
9. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gymorth Llywodraeth Cymru ar gyfer gofal lliniarol? OQ63458
9. Will the First Minister provide an update on the Welsh Government's support for palliative care? OQ63458
Ensuring we give the best care possible to people as their life draws to an end is essential. Palliative care is about dignity, comfort and compassion, and everyone in Wales deserves the best support at the hardest moments in life. We’ve set out the ambitious standards needed to deliver the outcomes and experiences we expect for everyone accessing such care. Where possible, we should try and provide this support at home, where most people would like to spend the last days of their life, surrounded by family and by a familiar environment.
Mae sicrhau ein bod ni'n rhoi'r gofal gorau posibl i bobl ar ddiwedd eu hoes yn hanfodol. Mae gofal lliniarol yn ymwneud ag urddas, cysur a thosturi, ac mae pawb yng Nghymru yn haeddu'r gefnogaeth orau ar yr adegau anoddaf ym mywydau pobl. Rydym ni wedi nodi'r safonau uchelgeisiol y mae eu hangen i gyflawni'r canlyniadau a'r profiadau yr ydym ni'n eu disgwyl i bawb sy'n cael mynediad at ofal o'r fath. Lle bo hynny'n bosibl, fe ddylem ni geisio darparu'r gefnogaeth hon yn y cartref, lle byddai'r rhan fwyaf o bobl yn hoffi treulio dyddiau olaf eu bywydau, â'u teuluoedd o'u cwmpas nhw ac mewn amgylchedd cyfarwydd.
Clearly, Welsh hospices are key to that provision in home, in the community and in beds, but they tell me, as chair of the cross-party group on hospice and palliative care, that they need to know what the Welsh Government is doing to put them on a more sustainable footing and prevent the further closure of vital services like Shalom House Hospice in Pembrokeshire and St David's four-bed in-patient unit in Holyhead.
Hospices Cymru are very grateful for the £3 million in support that this Welsh Government has recently provided, but say this won't put them on a sustainable footing, and can't constitute the sustainable funding settlement the Welsh Government promised. This year, they're grappling with the £1.3 million cost of national insurance increases, alongside the cost impacts of annual 'Agenda for Change' increases, which will result in an estimated 3.6 per cent rise in staffing costs over 2025-26.
How, therefore, is the Welsh Government helping to address these challenges, both this financial year and in the draft budget for 2026-27, and, in so doing, helping to protect vital palliative and end-of-life care services for thousands of children and adults across Wales?
Yn amlwg, mae hosbisau Cymru yn allweddol i'r ddarpariaeth honno yn y cartref, yn y gymuned ac o ran gwelyau, ond maen nhw'n dweud wrthyf i, fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar ofal hosbisau a lliniarol, fod angen iddyn nhw wybod beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i'w rhoi nhw ar sail fwy cynaliadwy ac atal cau gwasanaethau hanfodol ymhellach fel Hosbis Tŷ Shalom yn sir Benfro ac uned cleifion mewnol pedwar gwely gan Hosbis Dewi Sant yng Nghaergybi.
Mae Hosbisau Cymru yn ddiolchgar iawn am y £3 miliwn o gefnogaeth a roddodd Llywodraeth Cymru yn ddiweddar, ond maen nhw'n dweud na fydd hyn yn eu rhoi nhw ar sail gynaliadwy, ac na all hwnnw fod yn setliad cyllido cynaliadwy fel addawyd gan Lywodraeth Cymru. Eleni, maen nhw'n ymdopi â'r gost o £1.3 miliwn o gynnydd yswiriant gwladol, ochr yn ochr ag effeithiau costau cynnydd blynyddol 'Agenda ar gyfer Newid', a fydd yn arwain at gynnydd amcangyfrifedig o 3.6 y cant o ran costau staffio dros 2025-26.
Sut, felly, mae Llywodraeth Cymru yn helpu i fynd i'r afael â'r heriau hyn, yn y flwyddyn ariannol hon ac yn y gyllideb ddrafft ar gyfer 2026-27 fel ei gilydd, a thrwy wneud hynny, yn helpu i ddiogelu gwasanaethau lliniarol a gofal diwedd oes hanfodol i filoedd o blant ac oedolion ledled Cymru?
Diolch yn fawr. The Welsh Labour Government has increased investment in hospices. We've strengthened national standards. We're developing a new commissioning model so that funding is fair, is sustainable, and, importantly, is consistent across Wales, especially in rural areas. This is about people, it's about families, it's about dignity, and it's really important that we get this right. So, we got have a phased approach to this. Phase 1 has been completed and is focused on commissioning support to allocate the additional £3 million that you talked about in this year's budget. Phase 2 has also commenced, which will see the development of a national commissioning approach for hospice-delivered palliative and end-of-life care in Wales. And there will be a third phase, which will be the commissioning of specialist palliative care, and that's scheduled to be completed by April 2027.
Diolch yn fawr. Mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi cynyddu buddsoddiad mewn hosbisau. Rydym ni wedi cryfhau safonau cenedlaethol. Rydym ni'n datblygu model comisiynu newydd fel bydd cyllid yn deg, yn gynaliadwy, ac, yn bwysig iawn, yn gyson ledled Cymru, yn enwedig yn ardaloedd cefn gwlad. Mae hyn yn ymwneud â phobl, mae'n ymwneud â theuluoedd, mae'n ymwneud ag urddas, ac mae hi'n bwysig iawn ein bod ni'n cyflawni hyn yn iawn. Felly, mae ein dull gweithredu ni ynglŷn â hyn mewn camau. Cafodd Cam 1 ei gwblhau ac mae'n canolbwyntio ar gomisiynu cymorth i ddyrannu'r £3 miliwn ychwanegol y soniwyd amdano yng nghyllideb eleni. Mae Cam 2 wedi dechrau hefyd, a fydd yn gweld datblygu dull comisiynu cenedlaethol ar gyfer gofal lliniarol a gofal diwedd oes a ddarperir gan hosbisau yng Nghymru. Ac fe fydd trydydd cam, sef comisiynu gofal lliniarol arbenigol, ac mae disgwyl i hynny gael ei gwblhau erbyn mis Ebrill 2027.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes. Y Trefnydd sy'n gwneud y datganiad hynny. Felly, Jane Hutt i wneud y datganiad busnes.
The next item will be the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make that statement. Jane Hutt to make the business statement.
Diolch yn fawr, Llywydd. Mae sawl newid i fusnes yr wythnos hon, fel sydd wedi ei nodi ar agendau'r Cyfarfodydd Llawn. Mae busnes y tair wythnos nesaf wedi ei nodi yn y datganiad busnes, sydd ar gael i Aelodau yn electronig.
Thank you very much, Llywydd. There are a number of changes to this week's business, which are set out on the published agendas for Plenary. Business for the next three weeks is shown in the business statement, which is available to Members electronically.
Business manager, last week, the Welsh Government was due to publish the latest NHS statistics for waiting times across Wales, and, as we know, these are supposed to be published every single month, on the third Thursday of every month. It's important data because, of course, it enables members of the public, as well as Members of this Senedd, to hold the Welsh Government and their local health boards to account in terms of the performance against the Welsh Government's own targets. What many people are scratching their heads about is why on earth that information wasn't published last week, why there's been a delay in a statement that was supposed to take place today in this Chamber, and be brought forward by the Minister with responsibility for health and social care, and whether there are any politics involved in the delaying of these statistics. Now, if there aren't—and I can see the Cabinet Secretary shaking his head about this—if there aren't any politics, then we deserve an explanation, right? And the public deserves an explanation as to what's holding these things up. It is not right that people elsewhere in the United Kingdom can see much more live and up-to-date information on the performance of the NHS than we can here in Wales. The latest statistics that we have on referral-to-treatment times are old. They go back to August of this year. That's not good enough, we need more up-to-date information, and I'd like an urgent statement brought forward to explain this dilemma and why we're in this mess.
Rheolwr busnes, wythnos diwethaf, fe ddylai fod Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi ystadegau diweddaraf y GIG ar gyfer amseroedd aros ledled Cymru, ac fel gwyddom ni, fe ddylid cyhoeddi'r rhain bob mis, ar y trydydd dydd Iau yn y mis. Mae'r data yn bwysig oherwydd, wrth gwrs, maen nhw'n rhoi'r gallu i'r cyhoedd, yn ogystal ag Aelodau'r Senedd hon, i ddwyn Llywodraeth Cymru a'u byrddau iechyd lleol i gyfrif o ran perfformiad yn ôl nodau Llywodraeth Cymru ei hunan. Yr hyn sy'n peri penbleth i lawer yw pam ar y ddaear na chyhoeddwyd yr wybodaeth honno'r wythnos diwethaf, pam y gohiriwyd datganiad a ddylai fod yn digwydd heddiw yn y Siambr hon, a'i gyflwyno gan y Gweinidog sy'n gyfrifol am iechyd a gofal cymdeithasol, ac a oes unrhyw resymau gwleidyddol yn gysylltiedig â gohirio'r ystadegau hyn. Nawr, os nad oes yna—ac rwy'n gallu gweld yr Ysgrifennydd Cabinet yn ysgwyd ei ben ynglŷn â hyn—os nad oes unrhyw resymau gwleidyddol, yna rydym ni'n haeddu esboniad, onid ydym ni? Ac mae'r cyhoedd yn haeddu esboniad ynglŷn â'r hyn sy'n rhwystro'r pethau hyn rhag digwydd. Nid yw hi'n iawn fod pobl mewn mannau eraill o'r Deyrnas Unedig yn gallu bod â llawer mwy o wybodaeth fyw a chyfredol am berfformiad y GIG nag sydd gennym ni yma yng Nghymru. Mae'r ystadegau diweddaraf sydd gennym ni ar amseroedd atgyfeirio i driniaeth wedi mynd yn hen. Maen nhw'n dyddio o fis Awst eleni. Nid yw hynny'n ddigon da, mae angen mwy o wybodaeth gyfredol, ac fe hoffwn gael datganiad brys i esbonio'r dilema hwn a pham rydym ni yn y llanast hwn.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Thank you very much for that question. It is a question that I did answer in the privacy of our Business Committee this morning. But I think it's important that I can now relay the fact that there is a data issue. It's purely a data issue, and I know we need to get that data absolutely correct. There was a partial release of statistics on 21 November. We would be happy to write to you about the fact that it was a data issue and, indeed, as I said this morning, the Cabinet Secretary is absolutely happy to—[Interruption.] He will reschedule the statement.
Diolch yn fawr iawn i chi am y cwestiwn yna. Mae hwn yn gwestiwn a atebais ym mhreifatrwydd ein Pwyllgor Busnes y bore yma. Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i mi fynegi'r ffaith fod problem o ran data. Mater data yn unig yw hwn, ac fe wni i fod angen i ni fod â'r data hynny'n gwbl gywir. Fe gyhoeddwyd yr ystadegau yn rhannol ar 21 Tachwedd. Fe fyddem ni'n hapus i ysgrifennu atoch chi ynglŷn â'r ffaith mai mater data yw hwn, yn wir, fel dywedais i fore heddiw, ac mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn hollol hapus i—[Torri ar draws.] Fe fydd ef yn aildrefnu'r datganiad.
Darren, let the Cabinet Secretary answer.
Darren, gadewch i'r Ysgrifennydd Cabinet ateb.
But I know that he will want to reschedule it when we have that accurate data, and it will be—. Thank you for the question, because I can assure you that this is what we need to get right in terms of the data, and we will get it as soon as possible. I know the Cabinet Secretary agrees with that position.
Ond fe wn i bydd ef yn awyddus i aildrefnu hwnnw pan fydd y data cywir ar gael i ni, ac fe fydd yn —. Diolch am y cwestiwn, oherwydd fe allaf i eich sicrhau mai dyma'r hyn y mae angen i ni ei wneud yn iawn o ran y data, ac fe wnawn ni hynny cyn gynted â phosibl. Fe wn i fod yr Ysgrifennydd Cabinet yn cydweld â'r safbwynt hwnnw.
I'd like to request a statement from the Cabinet Secretary for Local Government and Housing, just in terms of ensuring that nobody is homeless this winter. I've seen an increase in the number of people coming to me and my team for support and specifically in terms of emergency accommodation that's suitable for wheelchairs being a real shortage. I had one incident where a constituent actually slept in a car park overnight, because there was no suitable accommodation. So, given the extreme weather we're seeing currently as well—. I've had other constituents sleeping near rivers, not aware that there were flood alerts and so on, so this is a real safety concern as well. And I'm sure that other Members will share my concerns to ensure that nobody has to suffer the elements this winter, but also that they're not at risk because of being in completely unsuitable accommodation.
Fe hoffwn i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Thai, dim ond o ran sicrhau nad oes neb yn ddigartref dros y gaeaf eleni. Fe welais i gynnydd yn nifer y bobl sy'n dod at fy nhîm a minnau i ofyn am gymorth ac yn benodol o ran prinder gwirioneddol llety argyfwng sy'n addas ar gyfer cadeiriau olwyn. Fe welais i un achos o etholwr yn gorfod cysgu mewn maes parcio dros nos, oherwydd nad oedd llety addas mewn gwirionedd. Felly, o ystyried y tywydd eithafol a welwn ni ar hyn o bryd hefyd—. Rwy'n clywed am etholwyr eraill yn cysgu ar lannau afonydd, heb fod yn gwybod am rybuddion llifogydd ac ati, felly mae hwn yn bryder gwirioneddol o ran diogelwch hefyd. Ac rwy'n siŵr y bydd Aelodau eraill yn rhannu fy mhryderon i o ran sicrhau na fydd rhaid i neb fod ar drugaredd y tywydd y gaeaf eleni, ond hefyd nad oes neb mewn perygl oherwydd anaddasrwydd llwyr y llety.
Diolch yn fawr, Heledd Fychan. As you say, this is the time when we have our winter preparedness, don't we, in terms of health and social care? But it is a preparedness that we have to have across all our public services, including housing, and recognising, in terms of the suitability and availability of accommodation, the responsibilities and duties of our local authorities as well, and, of course, working very closely with our third sector who also engage with us and we fund to support them, in terms of addressing the needs of people who may be made homeless on a temporary basis. So, I will certainly raise this with the Cabinet Secretary for Local Government and Housing to see whether, in fact, an update on arrangements could be provided to the Senedd.
Diolch yn fawr, Heledd Fychan. Fel rydych chi'n dweud, hwn yw'r amser pan fyddwn ni'n paratoi ar gyfer y gaeaf, onid e, o ran gofal iechyd a chymdeithasol? Ond mae'n rhaid i ni baratoi yn briodol ar draws ein gwasanaethau cyhoeddus i gyd, sy'n gynnwys tai, a chydnabod, o ran addasrwydd ac argaeledd llety, y cyfrifoldebau a'r dyletswyddau sydd ar ein hawdurdodau lleol ni hefyd, ac wrth gwrs, gan weithio yn glòs iawn gyda'r trydydd sector sy'n ymgysylltu â ni hefyd ac rydym ni'n rhoi arian i'w cefnogi, o ran mynd i'r afael ag anghenion pobl a allai fod yn ddigartref dros dro. Felly, yn sicr, fe fyddaf i'n codi hyn gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Thai i weld a ellid rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd ynglŷn â'r paratoadau hyn.
Could we have a statement about caring for our trees in Wales? Yesterday, I was delighted to be at Rhiwbeina Primary School in Cardiff North for the planting of a very special sapling. Rhiwbeina Primary School is the only school in Wales to receive one of the rare saplings from the Sycamore Gap tree, which was illegally felled in 2023. And I know that the felling of that tree, 120 years old, really went to the hearts of all of us. The children were obviously so thrilled by having this sapling, and their interest in biodiversity showed so strongly. And this tree is now planted in the playground of the school, and I know that they remember the legacy of the Sycamore Gap tree. So, how can we protect our trees in Wales?
A gawn ni ddatganiad am ofalu am ein coed yng Nghymru? Ddoe, roeddwn i'n falch iawn o fod yn Ysgol Gynradd Rhiwbeina yng Ngogledd Caerdydd ar gyfer plannu eginblanhigyn arbennig iawn. Ysgol Gynradd Rhiwbeina yw'r unig ysgol yng Nghymru a dderbyniodd un o'r eginblanhigion prin o'r sycamorwydden yn y bwlch ym Mur Hadrian a gafodd ei thorri i lawr yn anghyfreithlon yn 2023. Ac fe wn i fod torri'r goeden 120 mlwydd oed honno i lawr wedi cyffwrdd â chalonnau pob un ohonom ni. Roedd y plant yn amlwg mor gyffrous o gael yr eginblanhigyn hwn, ac roedd eu diddordeb nhw mewn bioamrywiaeth yn amlwg iawn i'w weld. Ac mae'r goeden hon bellach wedi cael ei phlannu ym maes chwarae'r ysgol, ac fe wn i eu bod nhw'n cofio am dreftadaeth y goeden Sycamore Gap. Felly, sut allwn ni amddiffyn ein coed yng Nghymru?
Diolch yn fawr, Julie Morgan. And it must have been an absolute delight to be there at Rhiwbeina Primary School, to see the thrill of the children, the pupils, because I understand that schools had to apply to receive a Sycamore Gap sapling, and it’s the only school in Wales, I understand, that has received a sapling. And, of course, as you say, we know how important it is that children appreciate and learn about nature, the environment, the circumstances, and I’m sure they’ll see that the tree will thrive.
But it is quite clear, with the strength of public feeling following the illegal felling of the Sycamore Gap tree, that we need to protect our trees. And back in June of this year, the Deputy First Minister issued a written statement setting out our approach to strengthening protections for ancient woodland trees, which we have in all our constituencies, in line with our programme for government commitment. And 'Planning Policy Wales' has been strengthened. We’re revising our tree preservation order regulations as part of the work on the Planning (Wales) Bill, consolidating planning law, and this work also maintains strong protection within the planning system for trees and woodlands, including ancient woodland.
Diolch yn fawr, Julie Morgan. Ac roedd hi'n bleser pur i fod yno yn Ysgol Gynradd Rhiwbeina, rwy'n siŵr, i weld cyffro'r plant, y disgyblion, oherwydd rwy'n deall bod ysgolion wedi gorfod gwneud cais i gael eginblanhigyn o'r sycamorwydden honno, a hon yw'r unig ysgol yng Nghymru, rwy'n deall, sydd wedi cael eginblanhigyn. Ac, wrth gwrs, fel rydych chi'n dweud, fe wyddom ni pa mor bwysig yw hi fod plant yn gwerthfawrogi ac yn dysgu am natur, yr amgylchedd, yr amgylchiadau, ac rwy'n siŵr y byddan nhw'n gweld y bydd y goeden yn ffynnu.
Ond mae hi'n amlwg iawn, gyda chryfder teimlad y cyhoedd yn dilyn torri'r goeden yn Sycamore Gap yn anghyfreithlon, bod angen i ni amddiffyn ein coed. Ac yn ôl ym mis Mehefin eleni, fe gyhoeddodd y Dirprwy Brif Weinidog ddatganiad ysgrifenedig yn nodi ein dull o gryfhau'r amddiffyniadau ar gyfer coed coetir hynafol, y maen nhw i'w cael gennym ni mhob un o'n hetholaethau, yn unol â'n rhaglen ar gyfer ymrwymiad y llywodraeth. Ac mae 'Polisi Cynllunio Cymru' wedi cael ei rymuso. Rydym ni'n adolygu ein rheoliadau gorchymyn cadw coed yn rhan o'r gwaith ar y Bil Cynllunio (Cymru), gan gydgrynhoi'r gyfraith gynllunio, ac mae'r gwaith hwn hefyd yn cynnal amddiffyniad cryf o fewn y system gynllunio ar gyfer coed a choetiroedd, sy'n cynnwys coetir hynafol.
Trefnydd, I’d be grateful if we could have a statement from the Welsh Government regarding the guidance given to local authorities in relation to winter weather preparedness, and for other incidents that require road closures. And we heard some concerns around road closures earlier on in First Minister’s questions.
You’ll be aware of the heavy snowfall that Pembrokeshire had at the end of last week, and, as a result of that, roads were closed. I’ve received representations from businesses who were not impressed with the local authority’s approach. There were concerns over a lack of communication, over salt supplies, and a lack of gritting in some areas, for example.
Whilst local authorities of course take the lead, the Welsh Government has a responsibility to ensure that the guidance they follow is as robust as possible, and that local authorities have the support and resources they need to handle these situations. And, of course, there’s an impact on the local economy, which is why joined-up, clear guidance is absolutely essential to protect businesses and support communities.
Therefore, I’d be grateful if we could have a statement from the Welsh Government, explaining how it’s supporting local authorities in these situations, especially given that we also heard concerns earlier on in First Minister’s questions. Thank you.
Trefnydd, fe fyddwn i'n ddiolchgar pe caem ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ynglŷn â'r canllawiau a roddwyd i'r awdurdodau lleol o ran paratoi ar gyfer tywydd y gaeaf, ac ar gyfer digwyddiadau eraill sy'n gofyn am gau ffyrdd. Ac fe glywsom ni rai pryderon ynglŷn â chau ffyrdd yn gynharach yng nghwestiynau'r Prif Weinidog.
Rydych chi'n siŵr o fod yn ymwybodol o'r eira trwm a gafodd sir Benfro ar ddiwedd yr wythnos ddiwethaf, ac o ganlyniad i hynny, fe gaewyd rhai ffyrdd. Rwyf i wedi derbyn sylwadau oddi wrth fusnesau nad oedden nhw'n fodlon gyda dull gweithredu'r awdurdod lleol. Roedd yna bryderon ynghylch diffyg cyfathrebu, cyflenwadau halen, a diffyg graeanu mewn rhai ardaloedd, er enghraifft.
Er mai'r awdurdodau lleol sy'n cymryd yr awenau wrth gwrs, mae cyfrifoldeb gan Lywodraeth Cymru i sicrhau bod y canllawiau y maen nhw'n eu dilyn mor gadarn â phosibl, a bod y gefnogaeth a'r adnoddau angenrheidiol gan yr awdurdodau lleol i ymdrin â'r sefyllfaoedd hyn. Ac, wrth gwrs, mae yna effaith ar yr economi leol, a dyna pam mae canllawiau eglur yn gwbl hanfodol i amddiffyn busnesau a chefnogi cymunedau.
Felly, fe fyddwn i'n ddiolchgar pe caem ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru, yn esbonio sut mae hi'n cefnogi awdurdodau lleol yn y sefyllfaoedd hyn, yn enwedig o ystyried ein bod ni wedi clywed pryderon yn gynharach yng nghwestiynau'r Prif Weinidog hefyd. Diolch i chi.
Thank you very much, Paul Davies. And this follows on very much from the earlier question from Heledd Fychan as well, about homelessness and housing and preparation for winter. So, this is a matter where local authorities are very clear about their responsibilities and their duties in terms of winter weather preparedness. And, of course, that can have an effect, not just in terms of road closures, gritting access, but on schools, because there were some school closures as well. And, of course, it does follow on from storm Claudia in terms of flooding. I understand, in west Wales, that the authorities were not just hit by floods, but by bad weather, and they’re assessing the extent of the costs as well, and are in close contact with our officials on whether they need to call on emergency financial assistance, particularly, I’d say, in Carmarthenshire, in relation to the floods. So, this is something where, again, I will raise this with the Cabinet Secretary for Local Government and Housing, to see if there’s more that we can do to air this in terms of their responsibilities.
Diolch yn fawr iawn i chi, Paul Davies. Ac mae hyn yn dilyn oddi ar y cwestiwn cynharach gan Heledd Fychan hefyd, i raddau helaeth iawn, ynglŷn â digartrefedd a thai a'r paratoadau ar gyfer y gaeaf. Felly, mae hwn yn fater lle mae awdurdodau lleol yn eglur iawn am eu cyfrifoldebau a'u dyletswyddau nhw o ran paratoi ar gyfer tywydd y gaeaf. Ac, wrth gwrs, fe all hynny fod ag effaith, nid yn unig o ran cau ffyrdd, mynediad, ond ar ysgolion, oherwydd roedd rhai ysgolion ar gau hefyd. Ac, wrth gwrs, mae hyn yn dilyn storm Claudia o ran llifogydd. Yn y gorllewin, rwy'n deall bod yr awdurdodau nid yn unig wedi cael eu taro gan lifogydd, ond gan dywydd gwael, ac maen nhw'n asesu maint y costau hefyd, ac maen nhw mewn cysylltiad agos â'n swyddogion ni ynghylch yr angen posibl iddyn nhw fod yn galw am gymorth ariannol brys, yn enwedig, fe fyddwn i'n dweud, yn sir Gaerfyrddin, o ran y llifogydd. Felly, mae hwn yn fater, unwaith eto, y byddaf yn ei godi gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Thai, i weld a oes yna fwy y gallwn ni ei wneud i wyntyllu hyn o ran eu cyfrifoldebau nhw.
I call for a debate, please, on less survivable cancers, particularly pancreatic cancer. Pancreatic cancer is one of the deadliest cancers. It affects over 500 people in Wales very year, and too many families like mine have lost loved ones to this cruel disease. Fifty per cent of people die within three months of diagnosis. This can't be allowed to continue. We have to improve early diagnosis. No early detection tests are currently available to doctors, and people will often go to their GP multiple times before being diagnosed. Pancreatic Cancer UK is calling for more investment in research, so that we can see more potential breakthroughs, like the pancreatic cancer breath test being trialled at Swansea University. But we also need more of a light to be shone on this disease, to better understand it, better predict it and better prevent it from taking more people's lives. Please could we have a statement or a debate so that this Senedd can give this topic the time it deserves?
Rwy'n galw am ddadl, os gwelwch chi'n dda, ar ganserau y mae llai o debygrwydd y gellir eu goroesi nhw, canser y pancreas yn arbennig felly. Canser y pancreas yw un o'r canserau mwyaf angheuol. Mae'n effeithio ar dros 500 o bobl yng Nghymru eleni, ac mae gormod o deuluoedd fel fy un i wedi colli anwyliaid i'r clefyd creulon hwn. Mae hanner cant y cant o bobl yn marw o fewn tri mis ar ôl cael diagnosis. Ni ellir caniatáu i hyn barhau. Mae'n rhaid i ni wella diagnosis cynnar. Nid oes profion canfod cynnar ar gael i feddygon ar hyn o bryd, ac fe fydd pobl yn aml yn mynd at eu meddyg teulu sawl gwaith cyn cael diagnosis. Mae Pancreatic Cancer UK yn galw am fwy o fuddsoddiad mewn ymchwil, er mwyn gweld mwy o ddatblygiadau posibl, fel y prawf anadl canser y pancreas sy'n cael ei dreialu ym Mhrifysgol Abertawe. Ond mae angen taflu mwy o oleuni ar y clefyd hwn arnom ni hefyd, ar gyfer ei ddeall yn well, ei ragweld yn well a'i atal rhag cymryd mwy o fywydau pobl. Os gwelwch chi'n dda, a gawn ni ddatganiad neu ddadl er mwyn i'r Senedd hon roi'r amser sy'n haeddiannol i'r pwnc hwn?
Thank you very much, Delyth. Of course, it is very important that you've used this opportunity to draw attention to this very cruel disease, this cruel cancer, pancreatic cancer. You've relayed the impact it's had on your family; I know that would probably be echoed across this Chamber. You're right, and it is important that we draw attention to it, and raise awareness, because of early diagnosis and understanding more about symptoms. It's good that you've also acknowledged the leading work of Swansea University in relation to this. I know the Cabinet Secretary for Health and Social Care will have heard this point as well. We'll look for ways in which we can ensure that there is discussion and further briefing and updating in terms of how we are addressing this, in terms of our very robust cancer pathways.
Diolch yn fawr iawn i chi, Delyth. Wrth gwrs, mae hi'n bwysig iawn eich bod chi wedi defnyddio'r cyfle hwn i dynnu sylw at y clefyd creulon iawn hwn, y canser creulon hwn, canser y pancreas. Rydych chi wedi cyfleu'r effaith a gafodd ar eich teulu eich hun; fe wn i y byddai hynny'n debygol o gael ei adleisio ar draws y Siambr hon. Rydych chi'n iawn, ac mae hi'n bwysig ein bod ni'n tynnu sylw at hyn, ac yn codi ymwybyddiaeth, oherwydd pwysigrwydd diagnosis cynnar a deall mwy am y symptomau. Mae hi'n dda eich bod chi wedi cydnabod gwaith blaenllaw Prifysgol Abertawe hefyd yn hyn o beth. Fe wn i y bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol wedi clywed y pwynt hwn hefyd. Fe fyddwn ni'n chwilio am ffyrdd er mwyn i ni sicrhau bod trafodaethau a briffio a diweddariadau pellach yn digwydd ynghylch sut y byddwn ni'n mynd i'r afael â hyn, o ran ein llwybrau canser cadarn iawn.
Can I request a statement by the Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs regarding the forty-first Worldchefs Congress and Expo 2026, which will be held at Celtic Manor Resort next May? This event provides an excellent opportunity for our food and drink businesses in Wales to once again show the world how amazing it is. It will also provide a significant boost to tourism in the area, with an expected 5,000 bed nights being required. I know the Welsh Government has been working with the organisers, and a statement would be welcome, to share information regarding the potential trade opportunities for our wonderful food and drink producers, as well as the other many economic benefits this prestigious event will bring to Wales.
A gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig ynglŷn â Chyngres ac Expo Worldchefs 2026, a gynhelir am yr unfed tro a deugain, a'r tro hwn yng Ngwesty'r Celtic Manor ym mis Mai'r flwyddyn nesaf? Mae'r digwyddiad hwn yn estyn cyfle ardderchog i'n busnesau bwyd a diod yng Nghymru ddangos i'r byd unwaith eto pa mor anhygoel ydyw. Fe fydd hefyd yn rhoi hwb sylweddol i dwristiaeth yn yr ardal, gyda disgwyl y bydd angen darpariaeth o 5,000 welyau i aros dros nos. Rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru wedi bod yn gweithio gyda'r trefnwyr, ac fe fyddai datganiad i'w groesawu, ar gyfer rhannu gwybodaeth am y cyfleoedd masnach posibl i'n cynhyrchwyr bwydydd a diodydd gwych, yn ogystal â'r manteision economaidd niferus eraill y bydd y digwyddiad clodfawr hwn yn eu cynnig i Gymru.
Thank you very much, Lesley Griffiths, for drawing attention to this really important event. I'm not sure everyone is aware of the forty-first Worldchefs Congress and Expo 2026, which I understand, as you said, is taking place at the Celtic Manor Resort next May. I think this is a real milestone, as you say, for Wales. It reflects our commitment to excellence in food, hospitality, sustainability and farm-to-table practices. We're supporting the event with a business showcase, promoting Welsh food and drink to its international audience. Organisers estimate that the event could generate over, as you said, 5,000 bed nights, but also potential trade opportunities for food and drink businesses in Wales. Over 1,000 international delegates will be coming, from 110 countries, with 6,000 total participants. The Worldchefs Congress will promote Wales as a world-class destination for food, drink and tourism.
Diolch yn fawr iawn i chi, Lesley Griffiths, am dynnu sylw at y digwyddiad pwysig iawn hwn. Nid wyf i'n siŵr fod pawb yn ymwybodol o'r Gyngres ac Expo Worldchefs 2026 sy'n cael ei gynnal am yr unfed tro a deugain fel rwyf i'n deall, fel roeddech chi'n dweud, a'r tro hwn yng Ngwesty'r Celtic Manor ym mis Mai'r flwyddyn nesaf. Rwy'n credu bod hon yn garreg filltir wirioneddol bwysig, fel roeddech chi'n dweud, i Gymru. Mae'n adlewyrchu ein hymrwymiad i ragoriaeth mewn bwyd, lletygarwch, cynaliadwyedd ac ymagweddau o'r fferm i'r bwrdd. Rydym ni'n cefnogi'r digwyddiad gydag arddangosfa fusnes, gan hyrwyddo bwyd a diod o Gymru i'r gynulleidfa ryngwladol a fydd yno. Mae'r trefnwyr yn amcangyfrif y gallai'r digwyddiad olygu dros 5,000 o arosiadau dros nos, ond hefyd o ran creu cyfleoedd masnach posibl i fusnesau bwyd a diod yng Nghymru. Fe fydd dros 1,000 o gynrychiolwyr rhyngwladol yn dod, o 110 o wledydd, gyda chyfanswm o 6,000 o gyfranogwyr. Fe fydd y Gyngres Worldchefs yn hyrwyddo Cymru fel cyrchfan o'r radd flaenaf ar gyfer bwyd, diod a thwristiaeth.
Trefnydd, you'll be aware that I've raised a number of times on the floor of this Chamber the need for increased defence spending here in Wales, and particularly in Pembrokeshire, given the near probability of conflict and how we are in a pre-war era. We've seen that with the incursion into British waters of a Russian spy vessel. I've written to the Secretary of State for Defence, outlining why Pembrokeshire and its proud military history should be at the front of any investment into our defence infrastructure. I was pleased to read last week that a possible munitions depot would be coming to the Haven. So, could I ask what work is the Welsh Government doing to lobby the UK Government to bring that spend, to bring those jobs here into Wales, given our proud military history? I would welcome, either from the First Minister or from the relevant Minister, a statement on the floor of this Chamber as to what work the Welsh Government is doing to increase defence spending here in Wales.
Trefnydd, rydych chi'n siŵr o fod yn ymwybodol i mi godi'r angen sawl gwaith ar lawr y Siambr hon am fwy o wario ar amddiffyn yma yng Nghymru, ac yn enwedig yn sir Benfro, o ystyried pa mor debyg yw gwrthdaro a'r ymdeimlad ein bod mewn cyfnod cyn rhyfel. Fe welsom ni hynny gyda'r ymosodiad ar ddyfroedd Prydain gan long ysbïo Rwsiaidd. Rwyf i wedi ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Gwladol dros Amddiffyn, yn amlinellu pam y dylai sir Benfro a'i hanes milwrol balch fod ar flaen unrhyw fuddsoddiad yn ein seilwaith amddiffyn. Roeddwn i'n falch o ddarllen yr wythnos diwethaf y byddai depo arfau o bosibl yn dod i Aberdaugleddau. Felly, a gaf i ofyn pa waith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i annog Llywodraeth y DU i ddod â'r gwariant hwnnw, i ddod â'r swyddi hynny yma i Gymru, o ystyried ein hanes milwrol balch? Fe fyddwn i'n croesawu datganiad, naill ai gan y Prif Weinidog neu'r Gweinidog perthnasol, ar lawr y Siambr hon ynghylch pa waith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gynyddu gwariant ar amddiffyn yma yng Nghymru.
Thank you very much, Samuel Kurtz. Thank you for drawing attention again to the great heritage and contribution made in Pembrokeshire in terms of defence in Wales. It is also absolutely the right thing to do to write to the Secretary of State for Defence, to raise this with the UK Government in terms of their responsibility. This is also something where, very recently, on Remembrance Day, I was able to spend time with the Minister Luke Pollard from the Ministry of Defence—he was visiting General Dynamics with Rebecca Evans—seeing the opportunities that we have, and we were able to raise with him development in Wales, with the defence strategy. In fact, we've particularly asked to look at the importance of Wales having a defence technology college and profile, as well as investment in many of the defence industries that we already have got in Wales.
Diolch yn fawr iawn i chi, Samuel Kurtz. Diolch i chi am dynnu sylw unwaith eto at y dreftadaeth a'r cyfraniad gwych a wnaeth sir Benfro o ran amddiffyn yng Nghymru. Mae ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Gwladol dros Amddiffyn, i godi hyn gyda Llywodraeth y DU o ran eu cyfrifoldeb nhw, yn beth cwbl briodol i'w wneud. Mae hwn yn fater hefyd, yn ddiweddar iawn, ar Ddiwrnod y Cofio, roeddwn i'n gallu treulio amser gyda'r Gweinidog Luke Pollard o'r Weinyddiaeth Amddiffyn—roedd ef yn ymweld â General Dynamics gyda Rebecca Evans—yn gweld y cyfleoedd sydd gennym ni, ac roeddem ni'n gallu codi datblygu yng Nghymru gydag ef, gyda'r strategaeth amddiffyn. Mewn gwirionedd, rydym ni wedi gofyn yn arbennig am ystyried pwysigrwydd y ffaith bod gan Gymru goleg a phroffil technoleg amddiffyn, yn ogystal â buddsoddiad mewn llawer o'r diwydiannau amddiffyn sydd gennym eisoes yng Nghymru.
Trefnydd, could we have a Government statement on the level of scrutiny placed on developers undertaking major construction projects in Wales? I raise this following serious concerns from residents of Cwmgelli Villas near Blackwood, whose lives have been significantly disrupted by the nearby Cwrt Sirhowy development by Taylor Wimpey Homes. Over the past six years, residents report repeated flooding and site-water discharge entering their properties as a result of the works, with some facing a near constant battle to keep water out of their homes. The stream receiving the diverted site water is now at far greater flood risk. Although a grant was awarded to upgrade the culvert, the temporary attenuation pond was breached earlier this month. Additionally, a mains gas pipe was reportedly struck a few times, allowing water into the system and cutting off gas to 45 homes, an incident, residents say, was not properly reported to the authorities. To add to concerns, the development has grown by around 40 homes, roughly a third more than originally advertised. Residents are understandably at the end of their tether, so we need to know what will the Government do to ensure developers cannot simply ride roughshod over our communities and their concerns.
Trefnydd, a gawn ni ddatganiad gan y Llywodraeth ar gyfradd y craffu a roddir ar ddatblygwyr sy'n ymgymryd â phrosiectau adeiladu mawr yng Nghymru? Rwy'n codi hyn yn dilyn pryderon difrifol gan drigolion Cwmgelli Villas ger y Coed Duon, y mae eu bywydau nhw wedi cael eu haflonyddu yn sylweddol gan ddatblygiad cyfagos Cwrt Sirhywi gan Taylor Wimpey Homes. Dros y chwe blynedd diwethaf, mae trigolion yn adrodd am lifogydd dro ar ôl tro a gollyngiadau dŵr oddi ar y safle yn llifo i mewn i'w heiddo o ganlyniad i'r gwaith, gyda rhai yn wynebu brwydr barhaus bron â bod i gadw dŵr rhag mynd i'w cartrefi nhw. Mae'r nant sy'n derbyn y dŵr a gafodd ei ddargyfeirio o'r safle mewn perygl llawer mwy o fynd dros ei glannau erbyn hyn. Er i grant i uwchraddio'r cwlfer gael ei ddyrannu, fe dorrwyd y pwll gwanhau dros dro yn gynharach y mis hwn. Yn ogystal â hynny, fe ddywedir bod pibell nwy prif gyflenwad wedi cael ei tharo sawl gwaith, gan adael dŵr i mewn i'r system a thorri'r cyflenwad nwy i 45 o gartrefi. I ychwanegu at y pryderon, mae'r datblygiad wedi tyfu gydag oddeutu 40 o gartrefi ychwanegol, tua thraean yn fwy nag a hysbysebwyd yn wreiddiol. Mae'r trigolion ar ben eu tennyn yn ddealladwy felly, ac mae angen i ni wybod beth fydd y Llywodraeth yn ei wneud i sicrhau nad yw datblygwyr yn gallu sathru cymunedau a'u pryderon dan draed.
Thank you very much for drawing attention to the impact of that major construction in your region in Blackwood. This is something where the local authority has a clear responsibility in terms of approving that development. Also, the Cabinet Secretary for Local Government and Housing regularly meets with the major housing developers in Wales, and we will ensure that this is on the agenda when she next meets with them. Thank you for drawing it to our attention today.
Diolch yn fawr iawn i chi am dynnu sylw at effaith y gwaith adeiladu mawr hwnnw yn eich rhanbarth yn y Coed Duon. Mae hwn yn fater lle mae gan yr awdurdod lleol gyfrifoldeb eglur o ran cymeradwyo'r datblygiad hwnnw. Hefyd, mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Thai yn cwrdd yn rheolaidd â'r prif ddatblygwyr tai yng Nghymru, ac fe fyddwn ni'n sicrhau bod hyn ar yr agenda y tro nesaf y bydd hi'n cwrdd â nhw. Diolch i chi am dynnu ein sylw ni at hyn heddiw.
I attended the Welsh Affairs Committee in the House of Commons two weeks ago, because it was dealing with the jagged edge of criminal justice. I was very pleased to represent the Equality and Social Justice Committee. But I was very surprised to read that the UK Government block grant's contribution to prison health services in Welsh prisons has not changed in 21 years. It's still less than £2.6 million, despite inflation and the fact that the numbers of English prisoners have more than tripled, up from less than 500 to nearly 1,900. So, I'm sure that we would all like to understand why the UK Government isn't paying more for prison healthcare, given that Cardiff and Vale alone contributes £4 million to just one prison in Cardiff. I know that there are discussions going on about accelerating the devolution of both youth justice and probation services, but we do need some clarity that we are going to actually get the money that it costs to deliver these services. I wonder if we can have a statement—either from the Cabinet Secretary for finance or from the Deputy First Minister, who I believe is pursuing these constitutional issues—before we go far too far down this road and not get the money we need.
Roeddwn i'n bresennol yn y Pwyllgor Materion Cymreig yn Nhŷ'r Cyffredin bythefnos yn ôl, am ei fod yn ymdrin ag ymyl garw cyfiawnder troseddol. Roeddwn i'n falch iawn o gynrychioli'r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol. Ond roeddwn i'n synnu yn fawr at ddarllen nad yw cyfraniad grant bloc Llywodraeth y DU i wasanaethau iechyd carchardai yng Ngharchardai Cymru wedi newid mewn 21 mlynedd. Mae'n dal i fod yn llai na £2.6 miliwn, er gwaethaf chwyddiant a'r ffaith fod nifer y carcharorion o Loegr wedi mwy na threblu, i fyny o lai na 500 hyd bron i 1,900. Felly, rwy'n siŵr y byddem ni i gyd yn hoffi deall pam nad yw Llywodraeth y DU yn talu mwy am ofal iechyd mewn carchardai, o ystyried bod Caerdydd a'r Fro ar eu pennau eu hunain yn cyfrannu £4 miliwn at un carchar yng Nghaerdydd. Rwy'n gwybod bod trafodaethau yn digwydd ynglŷn â chyflymu datganoli gwasanaethau cyfiawnder ieuenctid a phrawf, ond mae angen rhywfaint o eglurder arnom ni y byddwn ni'n cael yr arian y mae hi'n ei gostio i ddarparu'r gwasanaethau hyn. Tybed a gawn ni ddatganiad—naill ai gan Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid neu gan y Dirprwy Brif Weinidog, yr wyf i'n credu ei fod dilyn ar ôl y materion cyfansoddiadol hyn—cyn i ni fynd yn llawer rhy bell ar hyd y ffordd hon a heb gael yr arian sydd ei angen arnom ni.
Thank you very much, Jenny Rathbone. It's really important that you fed back that one of many, I'm sure, findings from your attendance at the Welsh Affairs Committee. Again, it is often regarded and recognised as the jagged edge, in terms of the reserved and non-reserved responsibilities. Clearly, we are responsible in terms of prison health services. It's something where the Welsh Government doesn't receive specific funding from the UK Government for prisoner healthcare on an annual basis. In 2014-15, we did receive a recurrent transfer, as you said, of just under £2.6 million to support prisoner healthcare in public prisons in Wales. The needs of the prison population in Wales are changing. There's an increased need, clearly, for the health service. We're committed to improving support in the prison estate in Wales, within the context of an increased prison population, and also wider demands, of course, on the NHS and our overall funding settlement from the UK Government. But you'll be, I'm sure, reassured that the Minister for Mental Health and Well-being has referenced this in correspondence with the UK Government.
Diolch yn fawr iawn i chi, Jenny Rathbone. Mae hi'n bwysig iawn eich bod chi wedi cyflwyno un o lawer, rwy'n siŵr, o'r canfyddiadau a wnaethoch chi oherwydd eich presenoldeb yn y Pwyllgor Materion Cymreig. Unwaith eto, fe gaiff hyn ei ystyried a'i gydnabod fel ymyl garw o ran y cyfrifoldebau a gedwir yn ôl a'r rhai nas cedwir yn ôl. Yn amlwg, ni sy'n gyfrifol o ran gwasanaethau iechyd mewn carchardai. Mae hwn yn fater lle nad yw Llywodraeth Cymru yn cael cyllid penodol bob blwyddyn gan Lywodraeth y DU ar gyfer gofal iechyd i garcharorion. Yn 2014-15, fe gawsom ni drosglwyddiad rheolaidd, fel roeddech chi'n dweud, o ychydig dan £2.6 miliwn i gefnogi gofal iechyd carcharorion mewn carchardai cyhoeddus yng Nghymru. Mae anghenion poblogaeth y carchardai yng Nghymru yn newid. Mae angen cynyddol, yn amlwg, am wasanaethau iechyd. Rydym ni wedi ymrwymo i wella cefnogaeth yn yr ystad garchardai yng Nghymru, yng nghyd-destun cynnydd ym mhoblogaeth carchardai, a'r gofynion ehangach hefyd, wrth gwrs, sydd ar y GIG a'n setliad cyllido cyffredinol oddi wrth Lywodraeth y DU. Ond fe fyddwch chi, rwy'n siŵr, yn dawelach eich meddwl oherwydd bod y Gweinidog Iechyd Meddwl a Llesiant wedi cyfeirio at hyn mewn gohebiaeth â Llywodraeth y DU.
I call for two Welsh Government statements. Tomorrow is National Energy Action's Fuel Poverty Awareness Day, and I’ll be chairing a meeting of the cross-party group on fuel poverty and energy efficiency. It’s estimated that a quarter of households in Wales are living in fuel poverty, including more than four in five lower income households. New polling published by National Energy Action Cymru found that six in 10 adults in Wales are likely to ration their energy in the coming three months—higher for those with asthma or a mental health condition. With energy prices set to stay high, many are left struggling, rationing their heating and burdened by overwhelming levels of energy debt. There is an urgent need in Wales to upgrade fuel-poor homes. The UK Government must deliver its Warm Homes plan in full, and whoever forms the next Welsh Government should invest the full consequential to help cut bills, tackle fuel poverty and deliver energy efficiency. I call for a statement accordingly.
I also call for a statement on the local growth fund in Wales announced by the UK Government, replacing the previous UK Government's shared prosperity fund. The Industrial Communities Alliance of local authorities in the industrial areas of Wales, England and Scotland notes that this is a reduction in real terms, that the funding arrangements proposed contain serious drawbacks, that if this goes ahead in Wales, as currently planned, it will cripple most of the business support, training and employability services that would have been funded by the UK shared prosperity fund, and lead to the imminent loss of hundreds of jobs across local authorities among staff employed to deliver these services.
Rwy'n galw am ddau ddatganiad gan Lywodraeth Cymru. Yfory fydd Diwrnod Ymwybyddiaeth Tlodi Tanwydd National Energy Action, ac fe fyddaf innau'n cadeirio cyfarfod o'r grŵp trawsbleidiol ar dlodi tanwydd ac effeithlonrwydd ynni. Amcangyfrifir bod chwarter yr aelwydydd yng Nghymru yn byw mewn tlodi tanwydd, gan gynnwys mwy na phedair o bob pum aelwyd sydd ar incwm is. Roedd arolwg newydd a gyhoeddwyd gan National Energy Action Cymru yn canfod bod chwech o bob 10 oedolyn yng Nghymru yn debygol o gyfyngu ar eu defnydd o ynni yn y tri mis nesaf—cyfradd uwch o rai sydd ag asthma neu gyflwr iechyd meddwl. Gyda phrisiau ynni yn debygol o aros yn uchel, mae llawer mewn trafferthion, yn cyfyngu ar eu gwres ac yn drymlwythog gan gyfraddau llethol o ddyledion ynni. Mae angen taer yng Nghymru i uwchraddio cartrefi tlawd o ran tanwydd. Mae'n rhaid i Lywodraeth y DU gyflwyno ei chynllun Cartrefi Cynnes yn llawn, ac fe ddylai pwy bynnag sy'n ffurfio'r Llywodraeth nesaf yng Nghymru fuddsoddi'r cyllid canlyniadol llawn i helpu i leihau biliau, mynd i'r afael â thlodi tanwydd a chyflawni effeithlonrwydd ynni. Rwy'n galw am ddatganiad yn unol â hynny.
Rwy'n galw hefyd am ddatganiad ar y gronfa twf lleol yng Nghymru a gyhoeddwyd gan Lywodraeth y DU, sy'n cymryd lle'r gronfa ffyniant gyffredin o eiddo Llywodraeth flaenorol y DU. Mae Cynghrair Cymunedau Diwydiannol yr awdurdodau lleol yn ardaloedd diwydiannol Cymru, Lloegr a'r Alban yn nodi bod hynny'n golygu gostyngiad mewn termau real, bod y trefniadau cyllido arfaethedig yn cynnwys anfanteision difrifol, os bydd hyn yn mynd yn ei flaen yng Nghymru, fel y'i cynllunnir ar hyn o bryd, bydd yn amharu ar y rhan fwyaf o'r gwasanaethau cymorth busnes, hyfforddiant a chyflogadwyedd a fyddai wedi cael eu hariannu gan gronfa ffyniant gyffredin y DU, a bydd hynny'n arwain at golli cannoedd o swyddi ar draws yr awdurdodau lleol ymhlith y staff sy'n cael eu cyflogi i ddarparu'r gwasanaethau hyn.
Thank you, Mark.
Diolch i chi, Mark.
They offer, though, that there are relatively simple changes that could be made. I call for a statement on that accordingly.
Er hynny, maen nhw'n cynnig bod newidiadau cymharol syml y gellid eu gwneud. Rwy'n gofyn am ddatganiad ar hynny yn unol â hynny.
Thank you for both those questions, Mark. An increase in energy bills, no matter how small—I am referencing the fact that Ofgem announced the level of the price cap just last week, and an increase that is going to be deeply concerning, although it is smaller than earlier increases—is deeply concerning to households across Wales who are already struggling to meet essential costs. I am sure the National Energy Action event will be very important as we work together in terms of tackling fuel poverty. Of course, the cost of energy does remain stubbornly high, with energy suppliers clearly having to take responsibility to support their customers with fair and affordable payment plans and emergency support where required. I know that one message I would say for tomorrow, as I am sure you will give, is that we do encourage anyone struggling with their energy bills to contact their supplier, because they can work with their customers to improve their situation. Indeed, of course, we also have our Fuel Bank Foundation partnership, which is reaching out to those who have prepayment meters. Thousands of people have been supported by not only the access to prepayment vouchers that the Welsh Government is funding, but also for off-grid energy as well.
Your second question relates to the local growth fund, which will invest £547 million of UK Government funding in Wales over the next three years, starting in April 2026. You will, of course, be aware of the six-week consultation that opened on 7 November, with a deadline of 19 December. Those responses will inform a three-year investment plan, which will direct funding in Wales from April 2026, when the fund will open. I just want to briefly mention the proposed objectives, focusing on key challenges and opportunities for us here in Wales: helping businesses and employees to increase productivity so that they can create better jobs and increase wages, and helping people to address economic inequalities, such as targeting support where there are higher levels of economic inactivity or unemployment, which, I have to say, as Cabinet Secretary for Social Justice, is so important in terms of our ambitions to tackle child poverty and poverty in Wales.
Diolch i chi am y ddau gwestiwn yna, Mark. Mae cynnydd mewn biliau ynni, ni waeth pa mor fychan—rwy'n cyfeirio at y ffaith bod Ofgem wedi cyhoeddi lefel y cap prisiau yr wythnos diwethaf, a chynnydd a fydd yn bryderus iawn, er ei fod yn llai na'r cynnydd a welwyd sawl tro o'r blaen—yn bryderus iawn i aelwydydd ledled Cymru sydd eisoes yn cael trafferthion wrth dalu costau angenrheidiol. Rwy'n siŵr y bydd digwyddiad National Energy Action yn bwysig iawn wrth i ni weithio gyda'n gilydd i fynd i'r afael â thlodi tanwydd. Wrth gwrs, mae cost ynni yn dal i fod yn ystyfnig o uchel, gyda chyflenwyr ynni yn gorfod cymryd cyfrifoldeb yn amlwg ar gyfer cefnogi eu cwsmeriaid gyda chynlluniau talu teg a fforddiadwy a chymorth brys lle byddai angen. Fe wn i fod yna un neges y byddwn i'n ei chyfleu ar gyfer yfory, fel rwy'n siŵr y gwnewch chwithau, sef ein bod ni'n annog unrhyw un sydd mewn trafferthion oherwydd eu biliau ynni i gysylltu â'u cyflenwr, oherwydd fe allan nhw weithio gyda'u cwsmeriaid nhw i gryfhau eu sefyllfaoedd. Yn wir, wrth gwrs, mae ein partneriaeth ni gyda Sefydliad Banc Tanwydd gennym ni hefyd, sy'n estyn cymorth i rai sydd â mesuryddion rhagdalu. Mae miloedd o bobl wedi cael eu cefnogi nid yn unig gan argaeledd talebau rhagdalu y mae Llywodraeth Cymru yn eu hariannu, ond ar gyfer ynni oddi ar y grid hefyd.
Mae eich ail gwestiwn chi'n ymwneud â'r gronfa twf lleol, a fydd yn buddsoddi £547 miliwn o gyllid gan Lywodraeth y DU yng Nghymru dros y tair blynedd nesaf, gan ddechrau ym mis Ebrill 2026. Wrth gwrs, rydych chi'n siŵr o fod yn ymwybodol o'r ymgynghoriad chwe wythnos a agorodd ar 7 Tachwedd, gyda dyddiad cau ar 19 Rhagfyr. Bydd yr ymatebion hynny yn llywio cynllun buddsoddi tair blynedd, a fydd yn cyfarwyddo cyllid yng Nghymru o fis Ebrill 2026, pan fydd y gronfa yn agor. Rwyf i eisiau sôn yn fyr am yr amcanion arfaethedig, gan ganolbwyntio ar yr heriau a'r cyfleoedd allweddol i ni yma yng Nghymru: sef cymorth i fusnesau a gweithwyr ar gyfer cynyddu cynhyrchiant er mwyn creu swyddi gwell a chodi cyflogau, a helpu pobl i fynd i'r afael ag anghydraddoldebau economaidd, megis targedu'r mannau lle mae cyfraddau uwch o anweithgarwch economaidd neu ddiweithdra ar gyfer cymorth, sydd, mae'n rhaid i mi ddweud, fel Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol, mor bwysig o ran ein huchelgeisiau ni i fynd i'r afael â thlodi a thlodi plant yng Nghymru.
Mi fydd y Trefnydd yn ymwybodol o'r sgandal budd-dal gofalwyr, gydag adolygiad swyddogol yn dangos bod nifer fawr o ofalwyr mewn dyledion mawr oherwydd methiannau'r Llywodraeth yn Llundain. Roedd ymchwiliad papur newydd The Guardian, wnaeth arwain at yr adolygiad yma, yn dangos gofalwyr yn cael eu cosbi gyda dirwyon o hyd at £20,000 oherwydd methiannau'r Llywodraeth, gan orfodi pobl fregus i mewn i ddyledion, i gyflyron iechyd meddwl, a rhai hyd yn oed yn cael eu carcharu. A gawn ni, felly, ddatganiad llafar gan y Gweinidog Plant a Gofal Cymdeithasol ar ba asesiad sydd wedi'i wneud o effaith hyn ar Gymru, a pha gamau mae'r Llywodraeth yma am eu cymryd er mwyn sicrhau bod Llywodraeth San Steffan yn talu iawndal i'r rhai sydd wedi dioddef?
The Trefnydd will be aware of the carers' benefit scandal, with an official review demonstrating that a large number of carers are in huge debt because of failings of the Government in London. An investigation by The Guardian newspaper, which led to this review, showed that carers were being penalised with fines of up to £20,000 because of Government failings, forcing vulnerable people into debt, into mental health conditions, and some even being imprisoned. Can we, therefore, have an oral statement by the Minister for Children and Social Care on what assessment has been made of the impact of this on Wales and what steps the Government here will take in order to ensure that the Westminster Government pays compensation to those who have suffered?
Diolch yn fawr, Mabon. This is a very, very concerning outcome of difficulties that have now affected carers, resulting in them being in debt. I certainly would like to see—and I'm sure the Minister for Children and Social Care would like to see—what impact this has had on carers in Wales. I will raise that and I'm sure that we can then come back to report on those impacts.
Diolch yn fawr, Mabon. Mae hwn yn ganlyniad gofidus tu hwnt i anawsterau sydd wedi effeithio ar ofalwyr nawr, sydd wedi achosi iddyn nhw fynd i ddyled. Yn sicr, fe hoffwn i weld—ac rwy'n siŵr y byddai'r Gweinidog Plant a Gofal Cymdeithasol yn hoffi gweld—pa effaith a gafodd hyn ar ofalwyr yng Nghymru. Fe fyddaf i'n codi hynny ac rwy'n siŵr y gallwn ni ddod yn ôl wedyn i adrodd ar yr effeithiau hynny.
Yn olaf, Sam Rowlands.
Lastly, Sam Rowlands.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Trefnydd, I'm calling today for an urgent statement from the Welsh Government regarding the serious and growing problems with parking at hospitals in north Wales, and especially at Wrexham Maelor Hospital. Constituents, patients, visitors and even hospital staff are telling me the same story: parking at the Maelor has become a daily nightmare. People arriving for appointments are stressed, anxious and often late because they cannot find a safe or available place to park. Staff working those long and difficult shifts face the same challenges. This is not a minor inconvenience; it is a barrier to care, a risk to patient well-being, and a strain on an already pressurised workforce. So, Trefnydd, we need a statement from the Welsh Government outlining how they're going to tackle this situation. We need a commitment to a full review of parking capacity and management at the Maelor, and a timetable for delivering practical solutions, whether that includes a multistorey car park, park-and-ride options, or better use of existing land or other options that may be available to the Government. So, I call for that statement in this place soon. Thank you.
Diolch i chi, Dirprwy Lywydd. Trefnydd, rwy'n galw heddiw am ddatganiad brys gan Lywodraeth Cymru ynglŷn â'r problemau difrifol a chynyddol gyda pharcio mewn ysbytai yn y gogledd, ac yn enwedig yn Ysbyty Maelor Wrecsam. Mae etholwyr, cleifion, ymwelwyr a staff yr ysbyty hyd yn oed yn dweud yr un hen stori wrthyf i: mae parcio yn Ysbyty Maelor wedi mynd yn hunllef feunyddiol. Mae pobl sy'n cyrraedd am eu hapwyntiadau dan straen, yn bryderus ac yn aml yn hwyr oherwydd nad ydyn nhw'n gallu dod o hyd i le diogel neu le ar gael i barcio. Mae staff sy'n gweithio shifftiau maith ac anodd yno'n wynebu'r un heriau. Nid anghyfleustra bychan mo hynny; mae'n achosi rhwystr rhag gofal, yn peryglu llesiant cleifion, ac yn straen ar weithlu sydd eisoes dan bwysau. Felly, Trefnydd, mae angen datganiad gan Lywodraeth Cymru i amlinellu sut maen nhw am fynd i'r afael â'r sefyllfa hon. Mae angen ymrwymiad i adolygiad llawn o le i barcio a'i reolaeth yn Ysbyty Maelor, ac amserlen ar gyfer darparu atebion ymarferol, boed hynny'n cynnwys maes parcio aml-lawr, dewisiadau i barcio a theithio, neu well defnydd o'r tir presennol neu unrhyw ddewisiadau eraill a allai fod ar gael i'r Llywodraeth. Felly, rwy'n galw am y datganiad hwnnw yn y lle hwn yn fuan. Diolch i chi.
Thank you very much, Sam Rowlands. Of course, this is the responsibility of Betsi Cadwaladr health board, working with their local hospital management teams. And, of course, there is experience across Wales, particularly in larger urban conurbations, in terms of the pressures on hospitals in terms of parking. I think there have been some really good initiatives in terms of park-and-ride to hospitals. The interface with public transport is crucial in terms of access to hospitals, as well as safeguarding hospital space for staff, which I know happens very effectively. But you have drawn attention to this today, so I'm sure you will be raising it with Betsi Cadwaladr health board as well.
Diolch yn fawr iawn i chi, Sam Rowlands. Wrth gwrs, cyfrifoldeb i fwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yw hwn, gan gydweithio â'u timau rheoli ysbytai lleol. Ac, wrth gwrs, mae profiad ledled Cymru, yn enwedig mewn cytrefi trefol mwy o faint, o ran y pwysau ar yr ysbytai o ran parcio. Rwy'n credu bod rhai mentrau da iawn wedi bod o ran parcio a theithio i ysbytai. Mae'r rhyngwynebu â thrafnidiaeth gyhoeddus yn hanfodol o ran gallu mynd i ysbytai, yn ogystal â diogelu lle i staff yr ysbyty, ac fe wn i fod hynny'n digwydd yn effeithiol iawn. Ond rydych chi wedi tynnu sylw at hyn heddiw, felly rwy'n siŵr y byddwch chi'n codi'r mater gyda bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr hefyd.
Diolch i'r Trefnydd.
Thank you, Trefnydd.
Eitem 3 y prynhawn yma yw'r datganiad gan y Prif Weinidog ar ymchwiliad COVID-19 y Deyrnas Unedig: adroddiad modiwl 2. Galwaf ar y Prif Weinidog i wneud y datganiad—Eluned Morgan.
Item 3 this afternoon is a statement by the First Minister on the COVID-19 UK inquiry: module 2 report. I call on the First Minister to make the statement—Eluned Morgan.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Last Thursday, the UK COVID-19 public inquiry published its second report, examining the decision making of each of the four Governments of the United Kingdom during the pandemic. At these milestones, I think it's really important that we remember the immense loss and suffering of so many people due to COVID-19, and our thoughts are first and foremost with them.
We're still today paying a considerable price for the pandemic, not least in the NHS, and there are individuals throughout the country who are still suffering, and we must never forget the pain and the loss for them, including the difficulties that young people have faced and continue to face. There are undoubtedly lessons to be learned from the pandemic, and there's a need to provide answers to those who've lost loved ones and who were affected by the virus.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Ddydd Iau diwethaf, fe gyhoeddodd ymchwiliad cyhoeddus COVID-19 y DU ei ail adroddiad, sy'n archwilio penderfyniadau pob un o bedair Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn ystod y pandemig. Wrth y cerrig milltir hyn, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn i ni gofio'r colledion a'r dioddefaint aruthrol a welodd cymaint o bobl oherwydd COVID-19, a'r rhain sy'n fwyaf blaenllaw yn ein hystyriaethau ni.
Rydym ni'n talu pris sylweddol am y pandemig o hyd, yn enwedig yn y GIG, ac fe geir unigolion ledled y wlad sy'n dal i ddioddef, ac ni ddylem ni fyth ag anghofi eu harcholl a'u colledion nhw, gan gynnwys yr anawsterau a wynebodd pobl ifanc ac maen nhw'n dal i'w hwynebu. Yn ddiamheuol, mae yna wersi i'w dysgu o'r pandemig, ac mae angen cynnig atebion i'r rhai sydd wedi colli anwyliaid ac yr effeithiwyd arnyn nhw gan y feirws.
Fe wnaeth Llywodraeth Cymru gydweithio'n bositif ac yn agored gyda'r ymchwiliad drwy gydol y gwaith ar fodiwl 2, fel yn y modiwlau eraill, ac fe fyddwn ni'n parhau i wneud hynny wrth i raglen casglu tystiolaeth yr ymchwiliad ddod i ben ym mis Mawrth y flwyddyn nesaf.
Yn ystod y gwrandawiadau yng Nghymru, mi wnaeth 14 o dystion o Lywodraeth Cymru roi tystiolaeth lafar dros dair wythnos ym mis Chwefror a mis Mawrth 2024. Mi wnaethon ni hefyd gyflwyno mwy na 70 o ddatganiadau gan dystion a datgelu miloedd o ddogfennau i'r ymchwiliad ar gyfer y modiwl hwn.
Rwy'n croesawu'r adroddiad, ac yn diolch i'r Farwnes Hallett a'i thîm am eu gwaith yn ei gynhyrchu. Mae cyhoeddi'r adroddiad yn gam pwysig arall tuag at ddeall ymateb Llywodraeth Cymru a rhannau eraill o'r sector cyhoeddus i'r pandemig, ac mae'n bwysig ein bod ni'n dysgu gwersi o hynny.
The Welsh Government engaged positively and openly with the inquiry throughout its work on module 2, as it has in other modules, and we will continue to do so as the evidence-gathering phase of the inquiry draws towards its close in March next year.
During hearings held in Wales, 14 Welsh Government witnesses gave oral evidence over three weeks in February and March 2024. We also submitted more than 70 witness statements and disclosed thousands of documents to the inquiry for this module.
I welcome the report, and I thank Baroness Hallett and her team for their work in producing it. The publication of the report represents a further important step towards understanding the response of the Welsh Government and other parts of the public sector to the pandemic, and it's important that we learn lessons from that.
It's a substantial report, 800 pages in two volumes. It'll take time to digest and to give it the serious consideration it deserves, so I'll not be going into detail on recommendations during this statement. As Baroness Hallett has highlighted, we were faced with unenviable decisions during the pandemic. We were making decisions at speed, often with only emerging information about the virus and how it was spreading. We were working within a UK context but we were determined to make decisions in the best interests of people and businesses in Wales. We recognise that there are areas where we have lessons to learn and I thank the inquiry for providing us with this report that will help us to do just that.
Baroness Hallett has had the opportunity and the advantage of reading and listening to all the evidence and experience of hundreds of witnesses who've answered her questions and shared their knowledge of the events five years ago. She and the inquiry team have distilled this information into the report and the recommendations that we have before us today, and this enables us to learn from the events of the pandemic so we can be better prepared for a similar event in future.
Recommendations have been made for all four Governments, and they will require us to work with our colleagues in the UK and other devolved Governments. We will do this for this module as we have done in relation to the inquiry's module 1 report. Already, for example, we've participated in the recent Exercise Pegasus, which was aimed at testing our preparedness for another pandemic.
As a result of the recommendations made in module 1 and our own reflection on lessons from the pandemic, we've already taken significant steps to strengthen our governance and decision-making processes. We've established new emergency response structures that improve the way we make decisions and share information between organisations and created clearer accountability measures. Ministers review our emergency plans every year at Cabinet meetings. We will approach the recommendations made in this module 2 report with exactly the same diligence.
A strength identified by Baroness Hallett was that the Welsh Cabinet was fully engaged throughout the pandemic and was an effective and inclusive central decision-making structure, and that it made transparent and collective decisions throughout the pandemic, informed by a range of views. As someone who sat around the Cabinet table during COVID-19, I would like to thank my colleagues at the time for the constructive and collegiate way in which we worked, and for the leadership of Mark Drakeford, who was meticulous in taking a cautious approach to the pandemic. As the report states, he was careful, considerate and compassionate, and I know my current Cabinet colleagues will adopt the same approach as we respond to and act upon these recommendations.
Mae'n adroddiad sylweddol, 800 tudalen mewn dwy gyfrol. Bydd yn cymryd amser i'w dreulio ac i roi'r ystyriaeth ddifrifol y mae'n ei haeddu, felly ni fyddaf yn sôn am fanylion yr argymhellion yn ystod y datganiad hwn. Fel nododd y Farwnes Hallett, roeddem yn wynebu penderfyniadau annymunol yn ystod y pandemig. Roeddem yn gwneud penderfyniadau yn gyflym, yn aml gyda dim ond gwybodaeth a oedd yn dod i'r amlwg am y feirws a sut yr oedd yn lledaenu. Roeddem yn gweithio yng nghyd-destun y DU ond roeddem yn benderfynol o wneud penderfyniadau er budd gorau pobl a busnesau yng Nghymru. Rydym yn cydnabod bod yna feysydd lle mae gennym wersi i'w dysgu ac rwy'n diolch i'r ymchwiliad am roi'r adroddiad hwn i ni a fydd yn ein helpu i wneud hynny.
Mae'r Farwnes Hallett wedi cael y cyfle a'r fantais o ddarllen a gwrando ar holl dystiolaeth a phrofiad cannoedd o dystion sydd wedi ateb ei chwestiynau a rhannu eu gwybodaeth am y digwyddiadau bum mlynedd yn ôl. Mae hi a'r tîm ymchwilio wedi distyllu'r wybodaeth hon yn yr adroddiad a'r argymhellion sydd gennym o'n blaenau heddiw, Ac mae hyn yn ein galluogi i ddysgu o ddigwyddiadau'r pandemig fel y gallwn baratoi'n well ar gyfer digwyddiad tebyg yn y dyfodol.
Mae argymhellion wedi'u gwneud ar gyfer pob un o'r pedair Llywodraeth, a byddant yn gofyn i ni weithio gyda'n cydweithwyr yn y DU a Llywodraethau datganoledig eraill. Byddwn yn gwneud hyn ar gyfer y modiwl hwn fel yr ydym wedi'i wneud mewn perthynas ag adroddiad modiwl 1 yr ymchwiliad. Eisoes, er enghraifft, rydym wedi cymryd rhan yn yr Ymarfer Pegasus diweddar, a'i fwriad oedd profi ein parodrwydd ar gyfer pandemig arall.
O ganlyniad i'r argymhellion a wnaed ym modiwl 1 a'n myfyrdod ein hunain ar wersi o'r pandemig, rydym eisoes wedi cymryd camau sylweddol i gryfhau ein prosesau llywodraethu a gwneud penderfyniadau. Rydym wedi sefydlu strwythurau ymateb brys newydd sy'n gwella'r ffordd yr ydym yn gwneud penderfyniadau ac yn rhannu gwybodaeth rhwng sefydliadau ac wedi creu mesurau atebolrwydd cliriach. Mae Gweinidogion yn adolygu ein cynlluniau argyfwng bob blwyddyn yng nghyfarfodydd y Cabinet. Byddwn yn mynd i'r afael â'r argymhellion a wnaed yn yr adroddiad modiwl 2 hwn gyda'r un diwydrwydd yn union.
Un cryfder a nodwyd gan y Farwnes Hallett oedd bod Cabinet Cymru wedi ymgysylltu'n llawn drwy gydol y pandemig a'i fod yn strwythur gwneud penderfyniadau canolog effeithiol a chynhwysol, a'i fod yn gwneud penderfyniadau tryloyw a chyfunol drwy gydol y pandemig, wedi'u llywio gan ystod o safbwyntiau. Fel rhywun a eisteddodd o amgylch bwrdd y Cabinet yn ystod COVID-19, hoffwn ddiolch i'm cyd-Aelodau ar y pryd am y ffordd adeiladol a cholegol y gwnaethom weithio, ac am arweinyddiaeth Mark Drakeford, a oedd yn drylwyr wrth fabwysiadu dull gofalus o ran y pandemig. Fel y dywed yr adroddiad, roedd yn ofalus, ystyriol a thosturiol, ac rwy'n gwybod y bydd fy nghyd-Aelodau presennol yn y Cabinet yn mabwysiadu'r un dull wrth i ni ymateb i'r argymhellion hyn a gweithredu arnynt.
Diolch iti, Mark, am dy arweiniad.
Thank you, Mark, for your leadership.
Baroness Hallett also highlighted that social partnerships and partnership working with local government worked well in Wales, and recognised the forums convened by the Welsh Local Government Association. I'd like to pay tribute to all those in the wider public and third sectors who worked with us and helped to inform our decision making.
Baroness Hallett requires a response within six months of publication. Given that this date will fall after the Senedd election, it's my intention to publish a response before the end of this term of Government. My officials have already begun this work, and this will be in addition to a six-monthly update on our response to the module 1 recommendations, which will be published to the Senedd in January next year.
I'd also like to thank all those who gave evidence to the inquiry during module 2, especially the bereaved families and those affected by the pandemic. We are committed to learning every lesson from the pandemic to ensure that we're better prepared for future emergencies.
Finally, I'd like to pay tribute to the incredible work carried out by the NHS and the care sector in particular. These people and others who continued to work in front-line services, who took risks with their own health to protect others, should be commended. I'd also like to thank the people of Wales who followed our instructions and our advice. It was a really big ask of the Welsh people, and the Welsh nation responded with discipline and respect. Had we not come together in this way to support one another, the situation could have been considerably worse. Diolch, Llywydd.
Tynnodd y Farwnes Hallett sylw hefyd at y ffaith bod partneriaethau cymdeithasol a phartneriaethau gweithio gyda llywodraeth leol yn gweithio'n dda yng Nghymru, ac yn cydnabod y fforymau a gynullwyd gan Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru. Hoffwn dalu teyrnged i bawb yn y sector cyhoeddus a'r trydydd sector ehangach a weithiodd gyda ni ac a helpodd i lywio ein penderfyniadau.
Mae'r Farwnes Hallett yn gofyn am ymateb o fewn chwe mis i'w gyhoeddi. O ystyried y bydd y dyddiad hwn ar ôl etholiad y Senedd, fy mwriad yw cyhoeddi ymateb cyn diwedd y tymor hwn o Lywodraeth. Mae fy swyddogion eisoes wedi dechrau'r gwaith hwn, a bydd hyn yn ychwanegol at ddiweddariad chwe mis ar ein hymateb i argymhellion modiwl 1, a fydd yn cael ei gyhoeddi i'r Senedd ym mis Ionawr y flwyddyn nesaf.
Hoffwn hefyd ddiolch i bawb a roddodd dystiolaeth i'r ymchwiliad yn ystod modiwl 2, yn enwedig y teuluoedd mewn profedigaeth a'r rhai yr effeithiwyd arnynt gan y pandemig. Rydym wedi ymrwymo i ddysgu pob gwers o'r pandemig i sicrhau ein bod wedi paratoi ein hunain yn well ar gyfer argyfyngau yn y dyfodol.
Yn olaf, hoffwn dalu teyrnged i'r gwaith anhygoel a wnaed gan y GIG a'r sector gofal yn arbennig. Dylid canmol y bobl hyn ac eraill a barhaodd i weithio mewn gwasanaethau rheng flaen, a gymerodd risgiau gyda'u hiechyd eu hunain i amddiffyn eraill. Hoffwn hefyd ddiolch i bobl Cymru a ddilynodd ein cyfarwyddiadau a'n cyngor. Roedd yn ofyniad mawr iawn i'r Cymry, ac ymatebodd y genedl Gymreig gyda disgyblaeth a pharch. Pe na baem wedi dod at ein gilydd yn y modd hwn i gefnogi ein gilydd, gallai'r sefyllfa fod wedi bod yn sylweddol waeth. Diolch, Llywydd.
Thank you, First Minister, for your statement and the advance copy of it. It is absolutely vital that Wales, the Welsh Government, all of the public sector partners involved in the COVID response and others learn from what happened during the pandemic. I have no doubt whatsoever that everybody who made careful and considered decisions, no matter what part of the United Kingdom they were operating in, were doing so for what they believed were the best interests of the people that they served, and that includes the Welsh Government. I know how agonising many of those decisions were.
But unfortunately, of course, whilst there's been excellent work by Baroness Hallett, we do not believe that the case for a Wales-only COVID inquiry has gone away. We still believe that we need an independent Welsh COVID inquiry to make sure that we learn the lessons from what happened. Whilst I appreciate that the Welsh Government has shared a lot of information with the UK inquiry, the fact of the matter is that the focus of the inquiry is very much on the UK Government, and there, in my view, needs to have been more focus on many of those decisions that were taken here. Many of those decisions, of course, were taken, and they were very different to the decisions taken over the border. All Governments, quite rightly, have been the subject of criticism in the report, and all Governments in parts of the report on module 2 have been the subject of praise at various points, as well. But we must make sure that we learn lessons in the Welsh context, and that's why I still firmly believe, along with the COVID-bereaved families and many others, that we need that independent Welsh COVID inquiry to take place.
You made reference in your statement to the fact that you intend to respond as a Government before dissolution, which I think is very welcome. I think that's absolutely necessary in order that we can hold you to account for those responses and ask questions about them. But, of course, there have been actions taken already by the Welsh Government in respect of module 1, and there have been a number of exercises that have taken place over recent months, not least Exercise Pegasus, which you refer to, but, of course, there were two other exercises, weren't there, Exercise SOLARIS and Exercise ALKARAB. On all three of those exercises, I think, you should let us know how well you think the Welsh Government performed. I understand that those exercises were not just governmental exercises but they also engaged people from the third sector and other organisations that need to be involved in a pandemic response in the future, but there's scant information about the outcome of those exercises anywhere, as far as I can see. I haven't seen any serious written statements from the Welsh Government on the exercises and how well you feel that the Welsh Government performed. I would really welcome some information in the public domain so that we can understand what the Welsh Government is preparing for next time, and see how different the approach may or may not be as a result of some of the early lessons that we're learning from the COVID pandemic.
I think it's also disappointing because we need to remind ourselves that we did have, and my party set up in good faith, a COVID inquiry committee. We had hoped that that would help to get to the bottom of some of those issues that Baroness Hallett and her team might not have had the opportunity to look at as in depth as they would've liked. But, of course, the Welsh Government didn't engage properly with that committee, I'm afraid to say, it refused to support the case for people to take oaths before giving evidence to that committee. And even now, the Welsh Government still, it would appear to me in terms of the way that it's engaging with the Public Administration and Public Accounts Committee, seems to want to dictate the terms of that engagement. I don't think that that suggests that the Welsh Government is being completely open and transparent in terms of the way that it wants people to learn lessons from this episode. I hope that you'll be able to reassure me that that's not the case.
But we still believe, fundamentally, that there are many lessons to learn and that the Welsh Government absolutely needs to be held to account for the different decisions that it took at different times during the course of the pandemic, some of which, regrettably, led to a greater loss of life—that's what Baroness Hallett has said herself in terms of some of those late decisions that were taken in respect of the second lockdown after those unsuccessful local lockdowns. I know that that will not have been the outcome that anybody in this Senedd wanted, and certainly not those people who were making those important decisions at the time. But we need to make sure that we learn lessons so that we can protect lives and livelihoods in the future.
Diolch, Prif Weinidog, am eich datganiad a'r copi ymlaen llaw. Mae'n hollol hanfodol bod Cymru, Llywodraeth Cymru, holl bartneriaid y sector cyhoeddus a oedd yn ymwneud â'r ymateb i COVID ac eraill yn dysgu o'r hyn a ddigwyddodd yn ystod y pandemig. Does gen i ddim amheuaeth o gwbl fod pawb a wnaeth benderfyniadau gofalus ac ystyriol, ni waeth ym mha ran o'r Deyrnas Unedig yr oeddent yn gweithredu ynddi, yn gwneud hynny er budd gorau'r bobl yr oeddent yn eu gwasanaethu, ac mae hynny'n cynnwys Llywodraeth Cymru. Rwy'n gwybod pa mor boenus oedd llawer o'r penderfyniadau hynny.
Ond yn anffodus, wrth gwrs, er bod y Farwnes Hallett wedi gwneud gwaith ardderchog, nid ydym yn credu bod yr achos dros ymchwiliad COVID yn benodol i Gymru wedi diflannu. Rydym yn dal i gredu bod angen ymchwiliad COVID annibynnol yng Nghymru i wneud yn siŵr ein bod yn dysgu'r gwersi o'r hyn a ddigwyddodd. Er fy mod yn gwerthfawrogi bod Llywodraeth Cymru wedi rhannu llawer o wybodaeth gydag ymchwiliad y DU, y gwir amdani yw bod pwyslais yr ymchwiliad yn gryf iawn ar Lywodraeth y DU, ac yn fy marn i, dylai fod mwy o bwyslais fod wedi'i roi ar lawer o'r penderfyniadau hynny a wnaed yma. Gwnaethpwyd llawer o'r penderfyniadau hynny, wrth gwrs, ac roeddent yn wahanol iawn i'r penderfyniadau a wnaed dros y ffin. Mae pob Llywodraeth, yn hollol gywir, wedi bod yn destun beirniadaeth yn yr adroddiad, ac mae pob Llywodraeth mewn rhannau o'r adroddiad ar fodiwl 2 wedi bod yn destun canmoliaeth ar wahanol bwyntiau, hefyd. Ond mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr ein bod yn dysgu gwersi yng nghyd-destun Cymru, a dyna pam rwy'n dal i gredu'n gryf, ynghyd â'r teuluoedd mewn profedigaeth COVID a llawer o rai eraill, bod angen i'r ymchwiliad COVID annibynnol hwnnw ar gyfer Cymru gael ei gynnal.
Fe wnaethoch gyfeirio yn eich datganiad at y ffaith eich bod yn bwriadu ymateb fel Llywodraeth cyn y diddymiad, ac rwy'n credu fod hyn i'w groesawu'n fawr. Rwy'n credu bod hynny'n gwbl angenrheidiol er mwyn i ni allu eich dwyn i gyfrif am yr ymatebion hynny a gofyn cwestiynau amdanynt. Ond, wrth gwrs, mae camau eisoes wedi eu cymryd gan Lywodraeth Cymru mewn perthynas â modiwl 1, ac mae nifer o ymarferion wedi digwydd dros y misoedd diwethaf, yn enwedig Ymarfer Pegasus, yr ydych yn cyfeirio ato, ond, wrth gwrs, roedd dau ymarfer arall, onid oedd, Ymarfer SOLARIS ac Ymarfer ALKARAB. Ar bob un o'r tri ymarfer hynny, rwy'n credu, dylech roi gwybod i ni pa mor dda yr ydych yn credu bod Llywodraeth Cymru wedi perfformio. Deallaf nad ymarferion llywodraethol yn unig oedd yr ymarferion hynny ond eu bod hefyd wedi ymgysylltu â phobl o'r trydydd sector a sefydliadau eraill y mae angen iddynt fod yn rhan o ymateb i bandemig yn y dyfodol, ond nid oes llawer o wybodaeth am ganlyniad yr ymarferion hynny yn unrhyw le, hyd y gwelaf. Nid wyf wedi gweld unrhyw ddatganiadau ysgrifenedig difrifol gan Lywodraeth Cymru ar yr ymarferion a pha mor dda rydych chi'n teimlo bod Llywodraeth Cymru wedi perfformio. Byddwn yn croesawu rhywfaint o wybodaeth gyhoeddus fel y gallwn ddeall beth mae Llywodraeth Cymru yn paratoi ar ei gyfer y tro nesaf, a gweld pa mor wahanol y gall y dull gweithredu fod o ganlyniad i rai o'r gwersi cynnar yr ydym yn eu dysgu o bandemig COVID.
Rwy'n credu ei fod hefyd yn siomedig oherwydd mae angen i ni atgoffa ein hunain bod gennym bwyllgor ymchwilio COVID, a sefydlwyd gan fy mhlaid mewn ewyllys da. Roeddem wedi gobeithio y byddai hwnnw'n helpu i fynd at wraidd rhai o'r materion hynny nad oedd y Farwnes Hallett a'i thîm efallai wedi cael y cyfle i edrych arnynt mor fanwl ag y byddent wedi dymuno. Ond, wrth gwrs, ni wnaeth Llywodraeth Cymru ymgysylltu'n iawn â'r pwyllgor hwnnw, mae gen i ofn dweud, gwrthododd gefnogi'r achos i bobl gymryd llw cyn rhoi tystiolaeth i'r pwyllgor hwnnw. A hyd yn oed nawr, mae'n ymddangos i mi o ran y ffordd y mae'n ymgysylltu â'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus, ei bod eisiau pennu telerau'r ymgysylltiad hwnnw. Nid wyf yn credu bod hynny'n awgrymu bod Llywodraeth Cymru yn gwbl agored a thryloyw o ran y ffordd y mae eisiau i bobl ddysgu gwersi o'r bennod hon. Rwy'n gobeithio y byddwch chi'n gallu fy sicrhau nad yw hynny'n wir.
Ond rydym yn dal i gredu, yn y bôn, bod yna lawer o wersi i'w dysgu a bod angen i Lywodraeth Cymru gael ei dal i gyfrif am y gwahanol benderfyniadau a wnaeth ar wahanol adegau yn ystod y pandemig, rhai ohonynt, yn anffodus, wedi arwain at fwy o golli bywydau—dyna beth mae'r Farwnes Hallett wedi'i ddweud ei hun o ran rhai o'r penderfyniadau hwyr hynny a wnaed mewn perthynas â'r ail gyfnod o gyfyngiadau symud ar ôl y cyfyngiadau symud lleol aflwyddiannus hynny. Rwy'n gwybod nad hwnnw oedd y canlyniad y byddai unrhyw un yn y Senedd hon wedi'i ddymuno, ac yn sicr nid y bobl hynny a oedd yn gwneud y penderfyniadau pwysig hynny ar y pryd. Ond mae angen i ni wneud yn siŵr ein bod yn dysgu gwersi fel y gallwn amddiffyn bywydau a bywoliaethau yn y dyfodol.
Diolch yn fawr, Darren. Let me reassure you that we are absolutely determined to learn lessons to protect the Welsh public from the next major public health threat that will face us. The pandemic had a profound impact, I think, on everybody in Wales; we were all touched by it. I think it's really important that we recognise the loss—the loss not just of lives, but also of youth being snatched away, of people being denied their freedoms.
We were intensely aware of the need to balance the difficult challenges, as a Government, that we were facing. I think it's probably worth noting that the chair, Baroness Hallett, commended the Welsh Government and said it was right, in particular, to adopt a cautious approach to lifting restrictions, given the uncertainties about varieties and the impact of vaccines, in particular during that period from January to April 2021.
You talked about a Wales-only inquiry, I think it is probably worth noting here that this inquiry has been a comprehensive judge-led inquiry, which has extensively investigated decisions made in Wales. Module 2B focused solely and exclusively on Wales. It looked into core political and administrative governance and decision making in Wales. It took evidence from all the key decision makers, with public hearings over the course of three weeks. If you look at the report, the volume and the detail that's in the report, I hope that that will give people confidence that this was the most comprehensive review possible.
The other thing it does, of course, is to recognise very clearly the interrelationship between what was happening here and the UK Government. It's very difficult to divorce what was happening in England compared to Wales, although there was clearly a different approach in both countries. But I also think it's important to note that this is the second module. There are a further eight modules to come, and they're going to be covering areas like healthcare, social care, test and trace and the impact on children and young people. So, I think, when people see the amount of detail, not just in these reports, but also in the reports that are to come, where, again, the Welsh Government has been really taking seriously the need to engage fully and to answer in detail the questions that were being asked, to make sure that we learn—. We've got to learn. There are aspects where I think, yes, we should pat ourselves on the back, but there are also areas where we need to learn. We will be humble when it comes to learning those lessons.
You asked about Exercise Pegasus. That was four-nations pandemic preparedness, and that took place between September and November. Obviously, you haven't seen any outcome of that, because it's still being assessed, in terms of, 'What happened? What lessons did we learn? Did we learn lessons from the last pandemic? What more can we do?' I do think that it's important to recognise that, actually, we've significantly tightened the way that we approach the preparedness side of things as a direct result of the recommendations made in the module 1 report. Some of that was being undertaken before, but it is very clear that we've strengthened our governance and decision-making processes. We've undertaken a whole series of independent reviews, including the review of the Welsh health protection system and a review of civil contingencies. So, a lot of work has already been done. We've already tightened things up, but we will learn lessons.
Diolch yn fawr, Darren. Gadewch imi eich sicrhau ein bod yn gwbl benderfynol o ddysgu gwersi i amddiffyn y cyhoedd yng Nghymru rhag y bygythiad iechyd cyhoeddus mawr nesaf y byddwn yn ei wynebu. Cafodd y pandemig effaith ddofn, rwy'n credu, ar bawb yng Nghymru; cyffyrddodd â phob un ohonom. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni'n cydnabod y golled—colli nid yn unig bywydau, ond hefyd ieuenctid yn cael eu cipio i ffwrdd, pobl yn colli eu rhyddid.
Roeddem yn ymwybodol iawn o'r angen i gydbwyso'r heriau anodd, fel Llywodraeth, yr oeddem yn eu hwynebu. Rwy'n credu ei bod yn werth nodi bod y cadeirydd, y Farwnes Hallett, wedi canmol Llywodraeth Cymru ac wedi dweud ei bod yn iawn, yn benodol, i fabwysiadu dull gofalus o godi cyfyngiadau, o ystyried yr ansicrwydd ynghylch amrywiaethau ac effaith brechlynnau, yn enwedig yn ystod y cyfnod hwnnw rhwng mis Ionawr a mis Ebrill 2021.
Fe wnaethoch chi sôn am ymchwiliad i Gymru yn unig, credaf, mae'n debyg, ei bod yn werth nodi yma bod yr ymchwiliad hwn wedi bod yn ymchwiliad cynhwysfawr dan arweiniad barnwyr, sydd wedi ymchwilio'n helaeth i benderfyniadau a wnaed yng Nghymru. Roedd Modiwl 2B yn canolbwyntio ar Gymru yn unig ac yn gyfan gwbl. Edrychodd ar lywodraethu a gwneud penderfyniadau gwleidyddol a gweinyddol craidd yng Nghymru. Cymerodd dystiolaeth gan bawb a oedd yn gwneud penderfyniadau allweddol, gyda gwrandawiadau cyhoeddus dros gyfnod o dair wythnos. Os edrychwch ar yr adroddiad, y gyfrol a'r manylion sydd yn yr adroddiad, rwy'n gobeithio y bydd hynny'n rhoi hyder i bobl mai hwn oedd yr adolygiad mwyaf cynhwysfawr posibl.
Y peth arall y mae'n ei wneud, wrth gwrs, yw cydnabod yn glir iawn y rhyngberthynas rhwng yr hyn oedd yn digwydd yma a Llywodraeth y DU. Mae'n anodd iawn ysgaru'r hyn oedd yn digwydd yn Lloegr o'i gymharu â Chymru, er bod dull gwahanol yn amlwg yn y ddwy wlad. Ond rwy'n credu hefyd ei bod yn bwysig nodi mai hwn yw'r ail fodiwl. Mae wyth modiwl arall i ddod, ac maen nhw'n mynd i fod yn cwmpasu meysydd fel gofal iechyd, gofal cymdeithasol, profi ac olrhain a'r effaith ar blant a phobl ifanc. Felly, rwy'n credu, pan fydd pobl yn gweld faint o fanylion sydd, nid yn unig yn yr adroddiadau hyn, ond hefyd yn yr adroddiadau sydd i ddod, pryd, unwaith eto, mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn cymryd yr angen i ymgysylltu'n llawn o ddifrif ac i ateb yn fanwl y cwestiynau a ofynnwyd, er mwyn sicrhau ein bod yn dysgu—. Mae'n rhaid i ni ddysgu. Mae yna agweddau pryd rwy'n credu, ie, dylem gymryd ychydig o glod, ond mae yna hefyd feysydd lle mae angen i ni ddysgu. Byddwn yn ostyngedig pan fyddwn ni'n dysgu'r gwersi hynny.
Fe wnaethoch chi ofyn am Ymarfer Pegasus. Parodrwydd pedair gwlad ar gyfer pandemig oedd hwnnw, a digwyddodd hwnnw rhwng mis Medi a mis Tachwedd. Yn amlwg, nid ydych wedi gweld unrhyw ganlyniad i hwnnw, oherwydd mae'n dal i gael ei asesu, o ran 'Beth ddigwyddodd? Pa wersi wnaethom ni eu dysgu? A wnaethom ni ddysgu gwersi o'r pandemig diwethaf? Beth mwy gallwn ni ei wneud?' Rwy'n credu ei bod yn bwysig cydnabod ein bod wedi cryfhau'n sylweddol ein dull gweithredu o ran parodrwydd o ganlyniad uniongyrchol i'r argymhellion a wnaed yn adroddiad modiwl 1. Roedd rhywfaint o hynny'n digwydd o'r blaen, ond mae'n amlwg iawn ein bod wedi cryfhau ein prosesau llywodraethu a gwneud penderfyniadau. Rydym wedi cynnal cyfres gyfan o adolygiadau annibynnol, gan gynnwys adolygiad o system diogelu iechyd Cymru ac adolygiad o argyfyngau sifil posibl. Felly, mae llawer o waith eisoes wedi'i wneud. Rydym ni eisoes wedi tynhau pethau, ond byddwn yn dysgu gwersi.
A gaf innau ddiolch i'r Prif Weinidog am y datganiad? Dwi am ddechrau drwy roi ar y cofnod unwaith eto ein cydymdeimlad ni ar feinciau Plaid Cymru â'r rheini a gollodd anwyliaid yn ystod y pandemig. Ein gwaith ni rŵan, pob un ohonom ni, ar eu rhan nhw ydy sicrhau bod gwersi yn cael eu dysgu. Efallai mai'r brif neges sy'n deillio o adroddiad modiwl 2 ydy bod parodrwydd Llywodraethau a sefydliadau yma yng Nghymru ac ar draws y Deyrnas Unedig ddim wedi bod yn ddigon da ar gyfer delio efo pandemig o'r math yma.
Ond tra fy mod i am ddweud nad ydw i'n amau didwylledd y Gweinidogion yn y penderfyniadau yr oedden nhw'n ceisio eu gwneud, a dwi ddim yn amau eu bod nhw'n trio gwneud hynny am y rhesymau iawn, mae'n amlwg, eto, o'r adroddiad yma fod gwersi wedi methu â chael eu dysgu wrth fynd, ac mae'n rhaid inni ddeall pam.
May I thank the First Minister for the statement? I want to start by putting on record our sympathies on the Plaid Cymru benches to those who lost loved ones during the pandemic. Our work now, each and every one of us, on behalf of those people is to ensure that lessons are learnt. Perhaps the main message emerging from the module 2 report is that the preparedness of Governments and institutions here in Wales and across the UK hadn't been good enough to deal with a pandemic of this kind.
But whilst I want to say that I don't doubt the sincerity of Ministers in the decisions that they were seeking to make, and I don't doubt that they were trying to do that for the right reasons, it is clear, again, from this report that lessons weren't learned as we progressed, and we have to understand why.
We fully accept that no Government is perfect. Mistakes will happen, especially when dealing with the immense challenges of a pandemic such as this, but we should be concerned about a failure to learn from those mistakes at the time. The report is clear that multiple opportunities to forge a more proactive response to the pandemic were missed, leading to what it calls an 'inexplicable lack of urgency' during those crucial weeks and months at the start of 2020. Now, Cabinet didn’t discuss COVID until late February, despite clear warnings, including from the chief medical officer, over a month earlier.
If those were teething problems, well, the report says those lessons weren’t learnt, so we saw other delays in incorporating scientific guidance into decision making and a delay in introducing the firebreak later that year. So, can the First Minister explain why that delay was in place at the start, and why delays continued and responsiveness continued to be slow, so that we can learn from that?
There was a lack of understanding, I think, too, that is emerging of the Welsh Government's own role and responsibilities. Until March, it followed, effectively, the very poor leadership of the UK Government, an emphatic illustration, I think, there, of the devastating real-world consequences of neglecting fundamental constitutional issues. So, has there now been a comprehensive review of how the Welsh Government's responsibilities on civil contingencies intersect with those of Westminster?
That uncertainty fuelled a sense of paralysis, we now learn, in some emergency response bodies. For example, the report mentions how the role of the Emergency Co-ordination Centre (Wales) wasn't properly understood. Now, I welcome the fact that Government now does acknowledge the need to review the triggers for standing up the ECCW, but I'd be grateful for an update on timescales for implementing that review.
The report also alludes to the obstacles faced by the devolved administrations in being active players in COBRA meetings, and I certainly do sympathise with Welsh Government here, given that they had to deal with a UK Government that showed sheer contempt for devolution throughout so much of the pandemic. But how is Welsh Government now able to leverage influence with Westminster colleagues to ensure that Wales's representation on and input into COBRA meetings is far more robust in future?
Finally, Dirprwy Lywydd, as comprehensive as this report may be in some ways, it cannot, as has been readily acknowledged by Baroness Hallett herself, provide a full assessment of how decisions made here in Wales affected the impact of the pandemic. That is why we continue to believe we need a further Wales-specific study, to allow us to confront the terrible legacy of the pandemic with the openness, the honesty and thoroughness that the people of Wales deserve. Unfortunately, as we saw with the ignominious fate of the special purposes committee, the Government continues to stubbornly and unjustifiably, in our view, dig its heels in on basic standards of accountability. The First Minister has mentioned on a number of occasions the importance of learning lessons. That's what this has to be about: preparing for the future. But how exactly is this meant to happen in earnest when her Government refuses—unlike Scottish Government, for example—to make itself fully accountable for the decisions they took? So, I'd ask her to explain what makes her confident that her Government will be able to properly implement the lessons of the pandemic without those Wales-specific questions being properly asked.
Rydym yn derbyn yn llawn nad oes unrhyw Lywodraeth yn berffaith. Bydd camgymeriadau yn digwydd, yn enwedig wrth ymdrin â heriau enfawr pandemig fel hwn, ond dylem fod yn bryderus am fethiant i ddysgu o'r camgymeriadau hynny ar y pryd. Mae'r adroddiad yn glir bod cyfleoedd lluosog i greu ymateb mwy rhagweithiol i'r pandemig wedi'u colli, gan arwain at yr hyn y mae'n ei alw'n 'ddiffyg brys anesboniadwy' yn ystod yr wythnosau a'r misoedd tyngedfennol hynny ar ddechrau 2020. Nawr, ni wnaeth y Cabinet drafod COVID tan ddiwedd mis Chwefror, er gwaethaf rhybuddion clir, gan gynnwys rhai gan y prif swyddog meddygol, dros fis ynghynt.
Os oedd y rhain yn broblemau cychwynnol, wel, mae'r adroddiad yn dweud nad oedd y gwersi hynny wedi'u dysgu, felly gwelsom achosion eraill o oedi wrth ymgorffori canllawiau gwyddonol wrth wneud penderfyniadau ac oedi wrth gyflwyno'r cyfnod atal byr yn ddiweddarach y flwyddyn honno. Felly, a all y Prif Weinidog esbonio pam fod yr oedi hwnnw ar waith ar y dechrau, a pham fod oedi yn parhau ac ymateb yn parhau i fod yn araf, fel y gallwn ddysgu o hynny?
Roedd diffyg dealltwriaeth, rwy'n credu, hefyd, sy'n dod i'r amlwg, o rôl a chyfrifoldebau Llywodraeth Cymru ei hun. Hyd at fis Mawrth, dilynodd, i bob pwrpas, arweinyddiaeth wael iawn Llywodraeth y DU, enghraifft bendant, rwy'n meddwl, o'r canlyniadau dinistriol yn y byd go iawn o esgeuluso materion cyfansoddiadol sylfaenol. Felly, a oes adolygiad cynhwysfawr bellach o sut mae cyfrifoldebau Llywodraeth Cymru o ran cyfrifoldebau sifil yn croestorri â chyfrifoldebau San Steffan?
Roedd yr ansicrwydd hwnnw yn tanio ymdeimlad o barlys, fel rydym bellach wedi dysgu, mewn rhai cyrff ymateb brys. Er enghraifft, mae'r adroddiad yn sôn am y ffaith nad oedd rôl y Ganolfan Cydgysylltu Argyfyngau (Cymru) wedi ei deall yn iawn. Nawr, rwy'n croesawu'r ffaith bod y Llywodraeth bellach yn cydnabod yr angen i adolygu'r sbardunau ar gyfer rhoi'r Ganolfan Cydgysylltu Argyfyngau (Cymru) ar waith, ond byddwn yn ddiolchgar am ddiweddariad ar amserlenni ar gyfer gweithredu'r adolygiad hwnnw.
Mae'r adroddiad hefyd yn cyfeirio at y rhwystrau sy'n wynebu'r gweinyddiaethau datganoledig rhag bod yn chwaraewyr gweithredol mewn cyfarfodydd COBRA, ac rwy'n sicr yn cydymdeimlo â Llywodraeth Cymru yma, o ystyried eu bod wedi gorfod ymdrin â Llywodraeth y DU a ddangosodd ddirmyg llwyr tuag at ddatganoli drwy gydol cymaint o'r pandemig. Ond sut mae Llywodraeth Cymru bellach yn gallu defnyddio dylanwad gyda chydweithwyr yn San Steffan i sicrhau bod cynrychiolaeth Cymru ar gyfarfodydd COBRA a'i fewnbwn yn llawer mwy cadarn yn y dyfodol?
Yn olaf, Dirprwy Lywydd, mor gynhwysfawr ag y gall yr adroddiad hwn fod mewn rhai ffyrdd, ni all, fel yr oedd y Farwnes Hallett ei hun yn barod i gydnabod, ddarparu asesiad llawn o sut yr effeithiodd penderfyniadau a wnaed yma yng Nghymru ar effaith y pandemig. Dyna pam rydym yn parhau i gredu bod angen astudiaeth bellach sy'n benodol i Gymru, i'n galluogi i wynebu gwaddol ofnadwy y pandemig gyda'r diffuantrwydd, y gonestrwydd a'r trylwyredd y mae pobl Cymru yn eu haeddu. Yn anffodus, fel y gwelsom gyda thynged gywilyddus y pwyllgor diben arbennig, mae'r Llywodraeth yn parhau i ystyfnigo a hynny'n anghyfiawnadwy, yn ein barn ni, o ran safonau sylfaenol atebolrwydd. Mae'r Prif Weinidog wedi sôn ar sawl achlysur am bwysigrwydd dysgu gwersi. Dyna beth mae'n rhaid i hwn fod: paratoi ar gyfer y dyfodol. Ond sut yn union mae hyn i fod i ddigwydd o ddifrif pan fydd ei Llywodraeth yn gwrthod—yn wahanol i Lywodraeth yr Alban, er enghraifft—i wneud ei hun yn gwbl atebol am y penderfyniadau a wnaeth? Felly, byddwn yn gofyn iddi esbonio beth sy'n ei gwneud hi'n hyderus y bydd ei Llywodraeth yn gallu gweithredu gwersi'r pandemig yn iawn heb i'r cwestiynau hynny sy'n benodol i Gymru gael eu gofyn yn briodol.
Diolch yn fawr iawn. Mae yna 800 o dudalennau, ac mae'n bwysig ein bod ni'n cael cyfle i fynd drwyddyn nhw'n drwyadl ac yn eu cymryd nhw o ddifrif. Beth dwi ddim eisiau gwneud yw rhoi ymateb manwl heddiw, wrth gwrs, achos dwi'n meddwl ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n rhoi'r parch i'r adroddiad yma y mae'n ei haeddu.
Thank you very much. There are 800 pages, and it's important that we have an opportunity to go through them thoroughly and to do so seriously. What I don't want to do is to provide a detailed response today, of course, because I think it's important that we do give this report the respect it deserves.
We will give that detailed and considered response, obviously, later next year. What I will say is that there have been already considerable improvements since the pandemic. How do you know we're going to take this seriously? You can know we're going to take it seriously, because, actually, our response to module 1 demonstrates what we've already done in response to their recommendations. This has got to be an action-focused response that will give the public confidence that, actually, we are ready for the next pandemic.
Let me just give you some examples of what we're doing. We have had the independent reviews into, for example, the civil contingencies. We've improved the ways of working with the UK Government, the Scottish Government, the Northern Irish Executive, emergency services, other responders and other relevant agencies. We've already improved how we make decisions and how we share information between organisations. We've also got new emergency response structures and we've created clearer accountability measures. In Wales we've created a first set of risks. Emergency services and responders now need to prepare for, and Ministers now need to review, our emergency plans every year at Cabinet meetings. We've done that recently. We've looked at what's likely to come up. How are they responding? There's a set of recommendations.
We're also working closely with the Department of Health and Social Care on UK-wide pandemic response plans for each recognised mode of pathogen transmission. There are lots of different ways that this can spread. It can be respiratory, oral, sexual or blood borne. We're looking at all of those and working together on a UK basis. We're also closely engaged with the UK Health Security Agency on the delivery of the 100-days mission. We've updated 'The Communicable Disease Outbreak Plan for Wales'. On top of that, we've set up three strategic sub-groups underneath the chief medical officer's health protection advisory group and we've got a cross-Government pandemic preparedness board.
So, those are concrete measures we've taken that I hope will give the public confidence that, when people are making recommendations, we take them seriously and we create an action plan and we deliver. And, of course, we will give this second report the same respect that we gave to module 1.
Byddwn yn rhoi'r ymateb manwl ac ystyriol hwnnw, yn amlwg, yn ddiweddarach y flwyddyn nesaf. Yr hyn a ddywedaf yw bod gwelliannau sylweddol eisoes wedi bod ers y pandemig. Sut ydych chi'n gwybod ein bod ni'n mynd i gymryd hwn o ddifrif? Cewch wybod ein bod ni'n mynd i'w gymryd o ddifrif, oherwydd, mewn gwirionedd, mae ein hymateb i fodiwl 1 yn dangos yr hyn rydym ni eisoes wedi'i wneud mewn ymateb i'w hargymhellion. Mae'n rhaid i hwn fod yn ymateb sy'n canolbwyntio ar weithredu a fydd yn rhoi hyder i'r cyhoedd ein bod ni'n barod ar gyfer y pandemig nesaf.
Gadewch i mi roi rhai enghreifftiau i chi o'r hyn rydym ni'n ei wneud. Rydym wedi cael yr adolygiadau annibynnol, er enghraifft, i'r argyfyngau sifil posibl. Rydym wedi gwella'r ffyrdd o weithio gyda Llywodraeth y DU, Llywodraeth yr Alban, Gweithrediaeth Gogledd Iwerddon, y gwasanaethau brys, ymatebwyr eraill ac asiantaethau perthnasol eraill. Rydym eisoes wedi gwella'r ffordd yr ydym yn gwneud penderfyniadau a sut rydym yn rhannu gwybodaeth rhwng sefydliadau. Mae gennym hefyd strwythurau ymateb brys newydd ac rydym wedi creu mesurau atebolrwydd cliriach. Yng Nghymru rydym wedi creu cyfres gyntaf o risgiau. Mae angen i'r gwasanaethau brys ac ymatebwyr baratoi ar gyfer ein cynlluniau argyfwng bob blwyddyn yng nghyfarfodydd y Cabinet ac mae angen i Weinidogion eu hadolygu. Rydym ni wedi gwneud hynny yn ddiweddar. Rydym ni wedi edrych ar yr hyn sy'n debygol o ddod i fyny. Sut maen nhw'n ymateb? Mae yna gyfres o argymhellion.
Rydym hefyd yn gweithio'n agos gyda'r Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol ar gynlluniau ymateb i bandemig ledled y DU ar gyfer pob dull cydnabyddedig o drosglwyddo pathogenau. Mae yna lawer o wahanol ffyrdd y gall y rhain ledaenu. Gallant ledaenu'n anadlol, yn llafar, yn rhywiol neu drwy waed. Rydym ni'n edrych ar bob un o'r rheini ac yn gweithio gyda'n gilydd ar sail y DU. Rydym hefyd yn ymgysylltu'n agos ag Asiantaeth Diogelwch Iechyd y DU ar gyflawni'r genhadaeth 100 diwrnod. Rydym wedi diweddaru'r 'Cynllun ar gyfer Brigiadau o Achosion o Glefydau Trosglwyddadwy yng Nghymru'. Ar ben hynny, rydym wedi sefydlu tri is-grŵp strategol o dan grŵp cynghori diogelu iechyd y prif swyddog meddygol ac mae gennym y bwrdd parodrwydd ar gyfer pandemig traws-Lywodraethol.
Felly, mae'r rhain yn fesurau pendant rydym ni wedi'u cymryd ac rwy'n gobeithio y byddant yn rhoi hyder i'r cyhoedd, pan fydd pobl yn gwneud argymhellion, ein bod ni'n eu cymryd o ddifrif ac rydym ni'n creu cynllun gweithredu ac rydym ni'n cyflawni. Ac, wrth gwrs, byddwn yn rhoi'r un parch i'r ail adroddiad hwn ag a roddwyd gennym i fodiwl 1.
First Minister, as you stated, COVID-19 took a terrible toll on our families and communities, and part of that was deepening existing inequalities in society, especially among some of our most marginalised communities. And for me, in Newport East, with a significant black and ethnic minority community, that was certainly apparent as far as that community was concerned. Fortunately, we had groups coming forward to engage with us on some of the issues, and Muslim Doctors Cymru played a very valuable role in tackling misinformation and some hesitancy around vaccine take-up. We had some good meetings online that brought, I think, some key players locally together to find ways forward, one of which was to use local mosques as vaccine centres, and I think the Jamia Mosque in Newport was one of the first in Wales to be used. And I know at a national level, we had the black, Asian and minority ethnic COVID-19 advisory group set up to look at that disproportionate impact and look at ways of addressing it. I know also Welsh Government set up the workforce risk assessment tool, again looking at BAME communities and COVID-19 impact, and that was widely adopted across the NHS and later social care settings. That did enable individual risk to be assessed and appropriate safeguards to be put in place.
So, as you mentioned earlier, First Minister, in terms of lessons learned, I'm sure you’ll be looking carefully at that experience and how we can learn lessons, not just for future possible pandemics, goodness forbid, but also at the general delivery of health services here and now. Diolch yn fawr.
Prif Weinidog , fel y dywedoch chi, achosodd COVID-19 boen ofnadwy i'n teuluoedd a'n cymunedau, a rhan o hynny oedd dyfnhau anghydraddoldebau presennol mewn cymdeithas, yn enwedig ymhlith rhai o'n cymunedau mwyaf ymylol. Ac i mi, yn Nwyrain Casnewydd, gyda chymuned sylweddol o bobl ddu ac ethnig leiafrifol, roedd hynny'n sicr yn amlwg o ran y gymuned honno. Yn ffodus, roedd gennym grwpiau yn dod ymlaen i ymgysylltu â ni ar rai o'r materion, ac roedd Muslim Doctors Cymru yn chwarae rhan werthfawr iawn wrth fynd i'r afael â chamwybodaeth a rhywfaint o amheuaeth ynghylch defnyddio brechlynnau. Cawsom rai cyfarfodydd da ar-lein a ddaeth â rhai chwaraewyr allweddol yn lleol at ei gilydd i ddod o hyd i ffyrdd ymlaen, un ohonynt oedd defnyddio mosgiau lleol fel canolfannau brechu, ac rwy'n credu mai Mosg Jamia yng Nghasnewydd oedd un o'r cyntaf yng Nghymru i gael ei ddefnyddio. Ac rwy'n gwybod ar lefel genedlaethol, roedd gennym y grŵp cynghori ar COVID-19 a phobl ddu, Asiaidd ac ethnig leiafrifol wedi'i sefydlu i edrych ar yr effaith anghymesur honno ac edrych ar ffyrdd o fynd i'r afael ag ef. Rwy'n gwybod hefyd fod Llywodraeth Cymru wedi sefydlu'r offeryn asesu risg gweithlu, gan edrych eto ar gymunedau du, Asiaidd ac ethnig leiafrifol ac effaith COVID-19, ac a gafodd ei fabwysiadu'n eang ar draws y GIG ac yn ddiweddarach, mewn lleoliadau gofal cymdeithasol. Roedd hynny'n galluogi risg unigol i gael ei asesu a rhoi mesurau diogelu priodol ar waith.
Felly, fel y soniwyd yn gynharach, Prif Weinidog, o ran y gwersi a ddysgwyd, rwy'n siŵr y byddwch chi'n edrych yn ofalus ar y profiad hwnnw a sut y gallwn ddysgu gwersi, nid yn unig ar gyfer pandemigau posibl yn y dyfodol, ond hefyd ar gyflawniad cyffredinol gwasanaethau iechyd yma ac yn awr. Diolch yn fawr.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Diolch yn fawr, John. Baroness Hallett actually complimented the Welsh Government in relation to the fact that what we already had in Wales was established social partnerships, which meant that different groups came together to provide advice to the Welsh Government in relation to vulnerable groups. I can tell you that the First Minister was absolutely meticulous in making sure that the needs of those vulnerable groups were at the forefront of our decision making.
Welsh Government's commitment to working in social partnership was also well established before the onset of the pandemic, and Baroness Hallett recognised that this commitment continued during the pandemic. As you say, we recognised and realised that there was emerging evidence fairly early on that highlighted the disproportionate impact of COVID-19 on black, Asian, minority and ethnic communities. I know that Vaughan Gething was very instrumental in making sure that this was something that we took extremely seriously. We established a black, Asian and minority ethnic COVID-19 advisory group. One of the things, as you say, that they did was to develop that workforce risk assessment tool, which was really key for those working on the front line of our NHS and care service in particular.
What has come out of that is actually something that is much broader than a response to the pandemic. We recognised that there was more work to be done, and what has come out of that is the race equality action plan. It is a broad-based cross-Government approach to making sure that we address this issue at every level of Government and every department of Government. And it is important, I think, for us to recognise that, although there were tragedies during the pandemic, actually, there are some positive things that have come out as a result, and I do hope that what we'll see in Wales as a result is a move towards an anti-racist society in Wales.
Diolch yn fawr, John. Canmolodd y Farwnes Hallett Lywodraeth Cymru mewn perthynas â'r ffaith mai'r hyn a oedd gennym eisoes yng Nghymru oedd partneriaethau cymdeithasol sefydledig, a oedd yn golygu bod gwahanol grwpiau yn dod at ei gilydd i roi cyngor i Lywodraeth Cymru mewn perthynas â grwpiau agored i niwed. Gallaf ddweud wrthych fod y Prif Weinidog yn gwbl ofalus wrth wneud yn siŵr bod anghenion y grwpiau agored i niwed hynny yn cael y flaenoriaeth yn ein penderfyniadau.
Roedd ymrwymiad Llywodraeth Cymru i weithio mewn partneriaeth gymdeithasol hefyd wedi'i sefydlu'n dda cyn dechrau'r pandemig, ac roedd y Farwnes Hallett yn cydnabod bod yr ymrwymiad hwn yn parhau yn ystod y pandemig. Fel y dywedwch, fe wnaethom gydnabod a sylweddoli bod tystiolaeth yn dod i'r amlwg yn weddol gynnar a oedd yn tynnu sylw at effaith anghymesur COVID-19 ar gymunedau du, Asiaidd, ac ethnig leiafrifol. Rwy'n gwybod bod Vaughan Gething yn allweddol iawn wrth wneud yn siŵr bod hyn yn rhywbeth yr oeddem yn ei gymryd o ddifrif. Fe wnaethom sefydlu grŵp cynghori ar COVID-19 a phobl ddu, Asiaidd ac ethnig leiafrifol. Un o'r pethau, fel y dywedwch, a wnaethant oedd datblygu'r offeryn asesu risg gweithlu, a oedd yn allweddol iawn i'r rhai a oedd yn gweithio ar reng flaen ein GIG a'n gwasanaeth gofal yn arbennig.
Mae'r hyn sydd wedi deillio o hynny mewn gwirionedd yn rhywbeth sy'n llawer ehangach nag ymateb i'r pandemig. Fe wnaethom gydnabod bod mwy o waith i'w wneud, a'r hyn sydd wedi dod allan o hynny yw'r cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol. Mae'n ddull traws-lywodraethol eang o wneud yn siŵr ein bod yn mynd i'r afael â'r mater hwn ar bob lefel o'r Llywodraeth a phob adran o'r Llywodraeth. Ac mae'n bwysig, rwy'n credu, i ni gydnabod, er bod trasiedïau yn ystod y pandemig, mewn gwirionedd, bod rhai pethau cadarnhaol wedi dod allan o ganlyniad, ac rwy'n gobeithio mai'r hyn y byddwn yn ei weld yng Nghymru o ganlyniad yw symudiad tuag at gymdeithas wrth-hiliol.
Cadeirydd y pwyllgor cyfrifon cyhoeddus nesaf—Mark Isherwood.
Chair of the public accounts committee next—Mark Isherwood.
Diolch, Llywydd, for allowing me to contribute today as Chair of the Public Accounts and Public Administration Committee, which is currently scrutinising the UK COVID inquiry's module 1 report. Our current work builds on the Wales COVID-19 Special Purpose Committee's report by examining gaps in the Welsh Government's and other public bodies' pandemic preparedness and response. We will also assess how far the Welsh Government has acted on module 1 recommendations, including improvements to civil contingencies planning and future preparedness. We've started to gather evidence to inform this inquiry this month, and intend to report early next year to allow the Welsh Government to respond before dissolution.
As Members know, we've also been tasked with scrutinising module 2 findings, referenced in the First Minister's statement. This report places significant emphasis on Wales and marks an important milestone for those seeking answers, alongside a commitment to learn lessons and work with devolved Governments. The module 2 report's findings are concerning. What action will you take to address the evidence found by the inquiry of a lack of decisive action by the Welsh Government, an over-reliance on the UK Government in terms of decision making and initial response, high mortality rates and repeated mistakes? Further, what action will you take to address statements by the inquiry chair that the circumstances that led to the Welsh Government's decision to impose a Christmas 2020 COVID lockdown across Wales were inexcusable and that Welsh Ministers had failed to take decisive action against, quote, an 'entirely foreseeable' COVID variant, resulting in the lockdown?
The committee will dedicate time to the module 2 report in the new year, but, as I have stated on the record previously, our work on this will be limited, given the late stage in the Senedd term. We acknowledge that the Welsh Government needs time to digest the findings of the module 2 report and has six months within which to formally respond to the recommendations. However, rather than await that response, which will not come until late in the Senedd term, the committee has agreed to endeavour to highlight issues of concern for the next Senedd to consider. We're not a substitute for a Wales-wide specific inquiry and our work cannot in any way match the depth of such a public inquiry. However, we're committed to highlighting concerns and laying the groundwork for further scrutiny by our successor committee and possibly other policy committees in the seventh Senedd in the committee's legacy report. So, concluding, what concrete assurances can you provide that you will support detailed and transparent scrutiny of the serious findings contained within the module 2 report? And how will you ensure that the Welsh Government engages with that scrutiny process in a wholly constructive manner?
Diolch, Llywydd, am ganiatáu i mi gyfrannu heddiw fel Cadeirydd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus, sydd ar hyn o bryd yn craffu ar adroddiad modiwl 1 ymchwiliad COVID y DU. Mae ein gwaith presennol yn adeiladu ar adroddiad Pwyllgor Diben Arbennig COVID-19 Cymru drwy archwilio bylchau ym mharodrwydd ac ymateb Llywodraeth Cymru a chyrff cyhoeddus eraill ar gyfer pandemig. Byddwn hefyd yn asesu pa mor bell y mae Llywodraeth Cymru wedi gweithredu ar argymhellion modiwl 1, gan gynnwys gwelliannau i gynlluniau ar gyfer argyfyngau sifil posibl a pharodrwydd yn y dyfodol. Rydym wedi dechrau casglu tystiolaeth i lywio'r ymchwiliad hwn y mis hwn, ac yn bwriadu adrodd yn gynnar y flwyddyn nesaf er mwyn caniatáu i Lywodraeth Cymru ymateb cyn ei ddiddymu.
Fel y gŵyr yr Aelodau, rydym hefyd wedi cael y dasg o graffu ar ganfyddiadau modiwl 2, y cyfeirir atynt yn natganiad y Prif Weinidog. Mae'r adroddiad hwn yn rhoi pwyslais sylweddol ar Gymru ac yn nodi carreg filltir bwysig i'r rhai sy'n chwilio am atebion, ochr yn ochr ag ymrwymiad i ddysgu gwersi a gweithio gyda Llywodraethau datganoledig. Mae canfyddiadau'r adroddiad modiwl 2 yn bryderus. Pa gamau y byddwch yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r dystiolaeth a ganfu'r ymchwiliad o ddiffyg camau pendant gan Lywodraeth Cymru, gor-ddibyniaeth ar Lywodraeth y DU o ran gwneud penderfyniadau ac ymateb cychwynnol, cyfraddau marwolaethau uchel a chamgymeriadau dro ar ôl tro? Hefyd, pa gamau y byddwch yn eu cymryd i fynd i'r afael â datganiadau gan gadeirydd yr ymchwiliad bod yr amgylchiadau a arweiniodd at benderfyniad Llywodraeth Cymru i osod cyfnod o gyfyngiadau symud COVID adeg Nadolig 2020 ledled Cymru yn anfaddeuol a bod Gweinidogion Cymru wedi methu â chymryd camau pendant yn erbyn, rwy'n dyfynnu, amrywiolyn COVID 'cwbl ragweladwy', gan arwain at y cyfyngiadau symud?
Bydd y pwyllgor yn neilltuo amser ar gyfer adroddiad modiwl 2 yn y flwyddyn newydd, ond, fel yr wyf wedi dweud ar y cofnod o'r blaen, bydd ein gwaith ar hyn yn gyfyngedig, o ystyried y cyfnod hwyr yn nhymor y Senedd. Rydym yn cydnabod bod angen amser ar Lywodraeth Cymru i dreulio canfyddiadau'r adroddiad modiwl 2 ac mae ganddi chwe mis i ymateb yn ffurfiol i'r argymhellion. Fodd bynnag, yn hytrach nag aros am yr ymateb hwnnw, na fydd yn dod tan ddiwedd tymor y Senedd, mae'r pwyllgor wedi cytuno i ymdrechu i dynnu sylw at faterion sy'n peri pryder i'r Senedd nesaf eu hystyried. Nid ydym yn cymryd lle ymchwiliad penodol ledled Cymru ac ni all ein gwaith mewn unrhyw ffordd fod cystal â dyfnder ymchwiliad cyhoeddus o'r fath. Fodd bynnag, rydym wedi ymrwymo i dynnu sylw at bryderon a gosod y sylfaen ar gyfer craffu pellach gan ein pwyllgor olynol ac o bosibl pwyllgorau polisi eraill yn y seithfed Senedd yn adroddiad etifeddiaeth y pwyllgor. Felly, i gloi, pa sicrwydd pendant y gallwch ei ddarparu y byddwch yn cefnogi craffu manwl a thryloyw ar y canfyddiadau difrifol a gynhwysir yn adroddiad modiwl 2? A sut y byddwch chi'n sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn ymgysylltu â'r broses graffu honno mewn ffordd gwbl adeiladol?
Well, thank you very much. I think if you look at how I listed earlier how we responded to module 1, I hope that will give you some confidence to know that we do take this very seriously, that we appreciate the huge amount of work that's gone into this, and that there will be an opportunity for us to report back to the Senedd on what we are doing constructively to respond to the recommendations on module 1 in January, as I suggested in my statement. There'll be an opportunity, as I say, to respond to module 2 before this Senedd breaks.
So, I'm going to take time to read the report. I've already read it. There's a lot of detail in there, and there are a lot of explanations and there are a lot of reasons why things happened. There's an understanding of the challenges that Governments were up against, not just here but across the United Kingdom. Balancing the need for people's freedom against the need to keep people safe, those were tricky decisions to make every single day. And Baroness Hallett has made an effort to understand the complete picture, and I think it is important that we all take time to read that complete picture.
I think it's really important also to note that the inquiry didn't identify any issues related to either culture or leadership within the Welsh Government during the response to the pandemic. It’s clear that Mark Drakeford had the confidence of his Cabinet and Ministers described his approach as 'careful, considered, and compassionate', and that he led a team effort, with a clear understanding of respected roles and relationships in terms of expertise and authority. And I think it’s probably just worth contrasting that with what was going on in some other parts of the country.
Wel, diolch yn fawr iawn. Rwy'n credu os edrychwch ar sut, yn gynharach, y nodais sut y gwnaethom ymateb i fodiwl 1, rwy'n gobeithio y bydd gwybod ein bod yn cymryd hyn o ddifrif yn rhoi rhywfaint o hyder i chi, ein bod yn gwerthfawrogi'r swm enfawr o waith sydd wedi'i wneud ar hyn, ac y bydd cyfle i ni adrodd yn ôl i'r Senedd ar yr hyn yr ydym yn ei wneud yn adeiladol i ymateb i'r argymhellion ar fodiwl 1 ym mis Ionawr, fel yr awgrymais yn fy natganiad. Bydd cyfle, fel y dywedaf, i ymateb i fodiwl 2 cyn toriad y Senedd hon.
Felly, rydw i'n mynd i gymryd amser i ddarllen yr adroddiad. Rwyf eisoes wedi ei ddarllen. Mae yna lawer o fanylion yna, ac mae yna lawer o esboniadau ac mae yna lawer o resymau pam y mae pethau wedi digwydd. Mae yna ddealltwriaeth o'r heriau yr oedd Llywodraethau yn eu hwynebu, nid yn unig yma ond ar draws y Deyrnas Unedig. Gan gydbwyso'r angen am ryddid pobl yn erbyn yr angen i gadw pobl yn ddiogel, roedd y rhain yn benderfyniadau anodd eu gwneud bob dydd. Ac mae'r Farwnes Hallett wedi gwneud ymdrech i ddeall y darlun cyflawn, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod ni i gyd yn cymryd amser i ddarllen y darlun cyflawn hwnnw.
Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn nodi hefyd nad oedd yr ymchwiliad yn nodi unrhyw faterion sy'n gysylltiedig â diwylliant neu arweinyddiaeth o fewn Llywodraeth Cymru yn ystod yr ymateb i'r pandemig. Mae'n amlwg bod gan Mark Drakeford hyder ei Gabinet a disgrifiodd Gweinidogion ei ymagwedd fel 'gofalus, ystyriol, a thosturiol', a'i fod yn arwain ymdrech tîm, gyda dealltwriaeth glir o rolau a pherthnasoedd uchel eu parch o ran arbenigedd ac awdurdod. Ac rwy'n credu ei fod yn werth cyferbynnu hynny â'r hyn oedd yn digwydd mewn rhai rhannau eraill o'r wlad.
Mae canlyniadau modiwl 2 ymchwiliad COVID wedi dangos, yn fwy nag erioed, y gwendidau sylfaenol oedd ar waith yn y Llywodraeth wrth drio amddiffyn a gwarchod ein pobl mwyaf bregus. Doedd yna ddim strategaeth ar gyfer y don gyntaf, ac, yn ôl y Fonesydd Hallett, roedd yna fethiant i ddysgu’r gwersi o’r don gyntaf honno, a arweiniodd at Gymru yn cael y gyfradd uchaf o farwolaethau yn yr ail don. Roedd hyn, yn ôl Hallett, yn anfaddeuol. Dim ond yn cwestiwn sydd ar feddyliau anwyliaid y rhai a gollodd eu bywydau: pam? Pam, yn eich dealltwriaeth chi, felly, Brif Weinidog, mai dyna oedd yr achos? Pam nad oedd yna strategaeth, a pham mae Cymru wedi dioddef o farwolaethau mwy nag unrhyw le arall? Ac yn olaf, fe sonioch chi am Exercise Pegasus. A allwch chi gadarnhau a oedd Pegasus yn cynnwys ystyriaeth o’r sector gofal cymdeithasol? Diolch.
The findings of module 2 of the COVID inquiry demonstrate, more than ever, the fundamental weaknesses in place within Government whilst trying to protect our most vulnerable people. There was no strategy for the first wave, and, according to Baroness Hallett, there was a failure to learn lessons from that first wave, which led to Wales having the highest rate of deaths in the second wave. This, according to Hallett, was unforgivable. There is only one question on the minds of the loved ones of those who lost their lives: why? Why, in your understanding, First Minister, was this the case? Why wasn’t there a strategy, and why did Wales suffer a greater mortality rate than anywhere else? And finally, you mentioned Exercise Pegasus. Can you confirm whether Pegasus included consideration of the social care sector? Thank you.
Diolch, Mabon. Dwi'n meddwl ei bod hi'n bwysig i aros am ymateb llawn o'r Llywodraeth, achos mae yna lot o bethau yma sydd angen i ni edrych arnyn nhw yn fanwl. A dwi yn meddwl ei bod hi'n bwysig hefyd i gofio bod, wrth gwrs, pethau gyda ni i'w dysgu, ond mae yna bethau positif hefyd yn yr adroddiad. Er enghraifft, roedd yr inquiry yn dweud ein bod ni, er enghraifft, wedi cynnal 230 o press conferences yn ystod y cyfnod yna, a bod ein Keep Wales Safe campaign wedi cyrraedd 99 y cant o'r boblogaeth. Felly, roedd yna bethau positif, ac mae'n bwysig ein bod ni'n adlewyrchu hynny, ond, wrth gwrs, mae gyda ni bethau i'w dysgu.
A dwi'n meddwl bod y ffaith mai ni oedd y wlad gyntaf i dderbyn supply o'r COVID 19 vaccine yn ystod Rhagfyr 2020, a bod pob oedolyn wedi derbyn eu dose cyntaf erbyn Ebrill 2021, felly, un o'r llefydd cyntaf yn y byd i fynd mor gyflym—. A dwi eisiau rhoi diolch i bob un oedd yn gweithio yn Llywodraeth Cymru ar hynny. Dwi'n gwybod bod arweinyddiaeth Vaughan Gething yn hollbwysig yn ystod y cyfnod yna hefyd.
Wrth gwrs, mi fyddwn ni'n ymateb yn llawn. Roedd Pegasus yn ymwneud â rhywbeth gwahanol. Felly, roedd yr amgylchiadau yn hollol wahanol, ac roedd plant yn cael eu heffeithio yn ystod hynny, felly roedd y ffocws, efallai, ychydig yn wahanol. Roedd yn rhaid i ni ymateb i beth oedd yn digwydd yn yr exercise yna, yn hytrach na beth oedd wedi digwydd yn y pandemig.
Thank you, Mabon. I think it's important to wait for a full response from the Government, because there are many things here that we need to look at in detail. And I think it's important also to remember that, of course, there are things to learn, but there are positive things in the report as well. For example, the inquiry said that we did, for example, undertake 230 press conferences during that period, and that our Keep Wales Safe campaign reached 99 per cent of the population. And so there were positive elements, and it's important that we do reflect on that, but, of course, we do have lessons to learn.
And I think that the fact that we were the first nation to receive a COVID 19 vaccine supply during December 2020, and that every adult had received their first dose by April 2021, one of the first places in the world to move so quickly—. And I want to thank everyone who worked within the Welsh Government on that. I know that the leadership of Vaughan Gething was vital during that period as well.
Of course, we will respond fully. Pegasus related to something different. So, the circumstances were entirely different, and children were affected in that exercise, so perhaps the focus was slightly different. We had to respond to what happened in that exercise, rather than what happened in the pandemic.
Dwi'n gwerthfawrogi'r ffordd rydych chi wedi ymateb heddiw, ac yn deall, wrth gwrs, fod yn rhaid i'r Llywodraeth ystyried yn ofalus yr hyn sydd yn yr adroddiad. Dwi hefyd yn gwerthfawrogi eich bod chi wedi dweud y byddwch chi, cyn diwedd tymor y Senedd hon, yn ymateb, oherwydd, wrth gwrs, mae'r gwaith craffu yn mynd i fod yn parhau, ond hefyd, fel rydych chi'n dweud, mae'n allweddol bwysig dysgu gwersi.
Un o'r pethau roeddwn i eisiau gofyn i chi yw: yn amlwg, ym mhob un o'n hetholaethau a rhanbarthau ni, mae yna rai sydd wedi bod yn ymgyrchu o'r COVID 19 Bereaved Families for Justice Cymru. Maen nhw wedi bod yn craffu'n ofalus, ond hefyd wedi bod yn cwffio i sicrhau bod llais Cymru yn rhan o'r ymchwiliad hwn. Maen nhw wedi dweud eu bod nhw'n dal i gredu bod yna angen am ymchwiliad penodol yma yng Nghymru, yn enwedig pan ydych chi'n cyferbynnu'r hyn sy'n digwydd yn yr Alban. Felly, a fedrwch chi amlinellu pam rydych chi'n anghytuno efo galwadau'r COVID 19 Bereaved Families, sydd yn credu nad yw'r ymchwiliad hwn yn rhoi'r holl atebion maen nhw'n deisyfu eu gweld ac maen nhw wedi bod yn brwydro mor galed i geisio cael atebion iddyn nhw?
I appreciate the way you've responded today, and understand, of course, that the Government has to carefully consider what's contained within the report. I also appreciate the fact that you've said that you will respond to the report before the end of this Senedd term, because scrutiny will continue, of course, but, as you say, it's crucially important that we do learn lessons.
One of the things I wanted to ask you is: clearly, in each of our constituencies and regions, there will be people who have been campaigning on behalf of the COVID 19 Bereaved Families for Justice Cymru group. They've been scrutinising carefully, but also fighting to ensure that the Welsh voice was part of this inquiry. They have said that they still believe that there is a need for a Wales-specific inquiry, particularly when you contrast what's happening in Scotland. So, can you outline why you disagree with the calls of the COVID 19 Bereaved Families, who do believe that this inquiry isn't providing all of the answers that they want to see and that they have been fighting so hard to find answers to?
Wel, dwi wedi egluro fy mod i'n meddwl bod yr ymchwiliad yma wedi bod yn judge-led inquiry. Mae'r modiwl yma, 2B, wedi'i anelu yn uniongyrchol at Gymru. Mae'r manylder maen nhw wedi mynd i mewn iddo yn amlwg. Mae yna hefyd ddealltwriaeth bod yna berthynas rili agos rhwng beth oedd yn digwydd yng Nghymru a beth oedd ein pwerau ni, a beth oedd ein pwerau economaidd ni, er enghraifft, i ymateb, a'i bod hi'n anodd iawn rhannu un oddi wrth y llall. Mae'n werth edrych ar sut mae pobl yn ymateb i'r ymchwiliad yn yr Alban, sydd yn mynd i mewn i fanylder, ond hefyd sydd ddim ag unrhyw beth tebyg i statws y COVID inquiry yma.
Well, I have explained that this inquiry was a judge-led inquiry. And this module, 2B, was aimed specifically at Wales. The detail that they have gone into is evident. There's also an understanding that there is a really close relationship between what happened in Wales and what our powers were, and what our economic powers were, for example, in terms of responding, and that it is very difficult to separate one from the other. It's worth looking at how people are responding to the inquiry in Scotland, which is going into detail, but which also doesn't have anything like the status that this inquiry has.
Cefin Campbell, yn olaf.
Cefin Campbell, finally.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Hoffwn i ddechrau drwy fynegi fy nghydymdeimlad i hefyd â phawb a gollodd anwyliaid yn ystod y pandemig. Ond, wrth edrych nôl, mae'n berffaith amlwg bod y system yn ei chyfanrwydd yn llawer rhy araf a ddim yn ddigon cadarn i addasu i sefyllfa a oedd yn newid yn gyflym.
Nawr, un o'r sylwadau mwyaf trawiadol i fi oedd gan Dr Quentin Sandifer, cyn gyfarwyddwr gweithredol Iechyd Cyhoeddus Cymru, fod COVID-19 yn parhau i gael ei drin fel mater o iechyd yn unig, yn hytrach nag argyfwng sifil, mor hwyr â dechrau mis Mawrth 2020. Gaf i ofyn, felly, siẁd ŷch chi wedi diweddaru eich dulliau o esgyn y lefel o risg, er mwyn sicrhau bod cynlluniau argyfwng sifil yn gallu cael eu cyflwyno yn fwy prydlon, a siẁd ŷch chi'n mynd i sicrhau mwy o gydweithio ar draws portffolios?
I gloi, mae yna thema glir yn yr adroddiad am Lywodraeth Cymru, yn enwedig yn ystod y dyddiau cynnar, eich bod chi wedi bod yn orddibynnol ar arweinyddiaeth San Steffan yn hytrach nag ymateb yn rhagweithiol o ran y pwerau dros iechyd a oedd i'w cael gan y Senedd hon. Felly, os byddai yna argyfwng iechyd o'r math yn y dyfodol, ydych chi'n cytuno taw'r peth gorau i'w wneud fyddai defnyddio'r pwerau sydd gan y Senedd, yn yr ofn, efallai, y byddai yna Lywodraeth yn San Steffan a fyddai'n cael ei harwain gan bobl a fyddai'n ddi-hid ac yn ddiystyriol o dystiolaeth wyddonol? Diolch.
Thank you very much, Llywydd. I'd like to start by expressing my sympathy too with everyone who lost loved ones during the pandemic. But, in looking back, it's perfectly apparent that the system as a whole was far too slow and not robust enough to adapt to a swiftly changing situation.
Now, one of the most striking comments for me was from Dr Quentin Sandifer, the former executive director of Public Health Wales, that COVID-19 continued to be treated as simply a health issue, rather than a civil emergency, as late as the beginning of March 2020. Can I ask, therefore, how you've updated your approach at escalating the risk levels in order to ensure that civil contingency plans can be introduced more quickly, and how will you ensure greater collaboration across portfolios?
To conclude, there is a clear theme in the report in relation to the Welsh Government, particularly during those early days, that you had been overly reliant on leadership from Westminster rather than reacting proactively with the health powers that this Senedd held. So, if there were to be a similar health crisis in the future, do you agree that the best thing to do would be to use the powers that this Senedd has, given the fear that there may be a Government in Westminster that may be led by people who would not take account of scientific evidence and would ignore it? Thank you.
Diolch, Cefin. Mae'n bwysig darllen yr adroddiad yn ei fanylder. Pan ŷch chi'n sôn am 'sifil' a 'civil contingencies', mae'n rhaid cofio y byddai Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn cymryd yr arweinyddiaeth yn yr achos yna. Felly, mae'n bwysig deall bod yna rôl wahanol os yw'n 'civil contingencies' ac oes yw'n public health. Felly, mae hynny'n dod allan yn yr adroddiad.
Dwi'n meddwl ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n cymryd amser, achos mae yna awgrymiadau yn yr adroddiad ynglŷn â sut y dylem ni ymateb. Dwi'n meddwl bod angen i ni gael ychydig o amser i ddweud a ydym ni eisiau mynd i lawr trywydd lle mae yna arweinyddiaeth gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig, neu a oeddem ni'n hapus â sut aeth hi, ond bod angen i ni ei wneud e'n gyflymach. Dwi'n meddwl bod angen amser arnom ni i feddwl trwy'r manylder a beth yw'r goblygiadau i ni yma yng Nghymru a thros y Deyrnas Unedig hefyd. Felly, gobeithio cawn ni amser i wneud hynny rhwng nawr a mis Ionawr, achos mae yna oblygiadau cyfansoddiadol pwysig hefyd y mae'n rhaid i ni eu hystyried.
Thank you, Cefin. It's important to read the report in all its detail. When you talk about 'civil' and 'civil contingencies', we have to bear in mind that the UK Government would take the lead in such a case. So, it's important to understand that there is a different role according to whether it's a civil contingency or a public health issue. So, that does emerge in the report.
I think it's important that we do take time, because there are suggestions in the report regarding how we should respond. I do think that we need to take some time to see whether we want to go down the path where the UK Government has the leadership, or whether we are content with how it went, but we need to move more quickly. I think that we do need some time to think through the detail and what are the implications for us here in Wales and across the UK as well. So, hopefully, we will have some time to do that between now and January, because there are important constitutional implications for us to consider too.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf fydd y datganiad gan y Gweinidog Addysg Bellach ac Uwch ar ddyfodol addysg drydyddol yng Nghymru, cynaliadwyedd a chyfranogiad. Mae'r Gweinidog yn gwneud y datganiad—Vikki Howells.
The next item is a statement by the Minister for Further and Higher Education on the future of tertiary education in Wales, sustainability and participation. The Minister is making the statement—Vikki Howells.
Diolch, Llywydd. Before I begin, I wish to declare a personal interest. I am proud to say I have a close family member who is now a student at Swansea University.
Llywydd, I will be speaking today about the future of tertiary education and research in Wales, but, as we approach the end of the current Senedd term, I would like to begin by reflecting on our achievements over the past five years. I am proud that we have continued our progressive higher education funding policy. This has ensured that financial barriers do not hold back talent and ambition, through our combination of grants and loans and increased teaching grants for universities. We have also continued our financial package for part-time study, which has opened higher education to thousands more students. Welsh universities excelled in the research excellence framework 2021, which highlighted the world-leading impact of pioneering research and innovation.
Diolch, Llywydd. Cyn i mi ddechrau, hoffwn i ddatgan buddiant personol. Rwy'n falch o ddweud bod gen i aelod agos o'r teulu sydd bellach yn fyfyriwr ym Mhrifysgol Abertawe.
Llywydd, byddaf i'n siarad heddiw am ddyfodol addysg drydyddol ac ymchwil yng Nghymru, ond, wrth i ni agosáu at ddiwedd tymor presennol y Senedd, hoffwn i ddechrau trwy fyfyrio ar ein cyflawniadau yn ystod y pum mlynedd diwethaf. Rwy'n falch ein bod ni wedi parhau â'n polisi cyllido addysg uwch blaengar. Mae hyn wedi sicrhau nad yw rhwystrau ariannol yn ffrwyno talent ac uchelgais, trwy ein cyfuniad o grantiau a benthyciadau a mwy o grantiau addysgu i brifysgolion. Rydyn ni hefyd wedi parhau â'n pecyn ariannol ar gyfer astudio rhan-amser, sydd wedi agor y drws i addysg uwch i filoedd yn fwy o fyfyrwyr. Gwnaeth prifysgolion Cymru ragori yn fframwaith rhagoriaeth ymchwil 2021, a dynnodd sylw at effaith datblygiadau ac ymchwil arloesol sy'n arwain y byd.
Further education has seen a revival in participation since the pandemic, aided by increased core funding and our increases to the education maintenance grant and continuation of the Welsh Government learning grant. Last year, there was an 8.5 per cent increase in school leavers progressing to college, with early data suggesting similar increases this year. And, in passing the Tertiary Education and Research (Wales) Act 2022, we are building an integrated post-16 system by establishing Medr, a new and innovative body to shape the future of Welsh tertiary education and research.
Llywydd, today I want to set out the five most pressing challenges facing our tertiary education sector, and how, building upon the progress this Government has made, I will work to meet them in the remainder of the current Government term. Firstly, increasing participation across tertiary education must continue to be a strategic priority, something on which I agree with the Children, Young People and Education Committee’s recent report. Although we have an ambitious target that 75 per cent of our working age population should be qualified to level 3 or higher by 2050, we have a smaller proportion of young people attaining level 3 in Wales than other UK nations, as well as lower levels of higher education entry at age 18.
Post-16 enrolments are now increasing, but a diverse range of learners will need additional support to fulfil their potential. Progress through tertiary education remains unacceptably unequal, with young people, particularly young men, from more deprived backgrounds less likely to enrol, to progress to higher levels, or to undertake academic pathways through to university. Expanding access to a full range of vocational, technical and academic pathways is essential for improving overall qualification levels and thus skills and life outcomes. That is why we are already reforming both 14 to 16 and post-16 qualifications, but we need to think further about how we expand and equalise access into tertiary education.
Secondly, our tertiary education sector must be ready for a significant decline in the numbers of young people, by expanding lifelong learning opportunities. The number of 16-year-olds in Wales will fall by 17 per cent between 2027 and 2037, and demand for university places across the UK could fall by almost 20 per cent in the 2030s due to demographic change alone. Higher education students in Wales are already more likely to be older and studying part-time than in the rest of the UK. During this Senedd term, we have been able to increase the number of part-time learners in further education for the first time in a decade. This is a platform to build from, but we will need to go further to enable adults to upskill around work and family commitments, at all levels, by providing more flexible, part-time and lifelong learning opportunities.
The third challenge relates to the unintended consequences of growing competition between providers. The removal of student number caps has permitted some UK universities to grow their domestic enrolments, often by lowering entry requirements, at the expense of the rest of the sector, including many of our excellent universities here in Wales. This fierce competition in student recruitment is fundamental to the financial challenges now facing our universities and will only intensify from 2030. It is why Medr is mapping subject provision to better understand which subjects may be at risk in the future.
Meanwhile, we know that competition between schools and colleges to retain learners at 16 sometimes undermines the need to ensure learners are being advised on the right pathways for them. I agree with the UK Government’s recent White Paper that the future for tertiary education lies not in greater competition, but in increased collaboration. We have already worked with the Competition and Markets Authority to clarify the regulatory position on collaboration between universities. The question now is how we enable closer collaboration in practice. It’s a question we are uniquely placed to address in Wales, as social partnership and collaboration are part of our distinctive character.
I believe this working in partnership will also be key to addressing the fourth challenge, which is the financial challenges facing not only institutions, but also students. Our financial support for tertiary education and students is significant, totalling over £1.2 billion this year in resource funding alone, but I recognise that it is an exceptionally challenging time financially for universities and colleges. That is why we provided an additional £20 million in revenue and £18.5 million in capital funding for the sector in the previous financial year. That is why we have taken the difficult decision to increase tuition fees in the past two years and again next year. But we must be realistic about the financial constraints on Government. Our generous student support outlay and our more progressive repayment policy must remain affordable. Meanwhile, the cost-of-living pressures for many students are growing, something that will be considered by the ongoing evaluation of the Diamond reforms. We must ensure that your financial circumstances are not a barrier to accessing tertiary education in the place that is right for you.
This brings me to the final challenge. A thriving tertiary education sector must supply the skills required by a rapidly changing labour market. It is vital that our investments in tertiary education, skills and research are delivering increased productivity, reduced inequality and economic growth. There are already excellent examples of this, such as the role of Cardiff University to support the compound semiconductor manufacturing hub, or the work of the North Wales Tertiary Alliance to power the new reactors at Wylfa with a skilled workforce. In June, I set out our intentions for vocational education to better meet employer needs. This work will now require wider consideration of the UK Government's recently announced introduction of V-level qualifications.
We also need to ensure that the excellent research and innovation in our universities is delivering for Wales. Research has historically been supported by European structural funding and more recently cross-subsidy from international student fees, but these sources of support are much reduced. We need to support our universities to adjust to a future without these sources of cross-subsidy and to strengthen their capacity to compete for a proportionate amount of UK Research and Innovation funding.
Llywydd, the challenges I have outlined are significant. Government and the sector have much work to do to increase tertiary education participation, prepare for demographic change, operate more collaboratively, remain financially sustainable and fully deliver for our economy and communities. We have already begun some of this work, as set out in my previous written statements, but we need to go further.
That is why I have invited representatives from across the sector to join a new ministerial advisory group, which met for the first time last Friday to discuss them in depth. In the coming weeks, I will also publish an evidence paper further detailing these challenges, alongside a call for submissions from stakeholders, which will run from December to March. Together, this work will provide a comprehensive evidence base upon which to deliver further reform, which can build upon what we have already achieved over the past Senedd term: a progressive funding system, growth in vocational opportunities and an integrated tertiary approach to policy. What I have outlined today is the necessary next step in securing a thriving future for our tertiary education sector in challenging times. I look forward to working together with everyone who has a role in building that future.
Mae addysg bellach wedi gweld adfywiad mewn cyfranogiad ers y pandemig, wedi'i gynorthwyo gan fwy o gyllid craidd a'n cynnydd i'r grant cynhaliaeth addysg a pharhad grant dysgu Llywodraeth Cymru. Y llynedd, roedd cynnydd o 8.5 y cant yn y rhai sy'n gadael yr ysgol ac yn symud ymlaen i'r coleg, gyda data cynnar yn awgrymu cynnydd tebyg eleni. Ac, wrth basio Deddf Addysg Drydyddol ac Ymchwil (Cymru) 2022, rydyn ni'n adeiladu system ôl-16 integredig drwy sefydlu Medr, corff newydd ac arloesol i lunio dyfodol addysg drydyddol ac ymchwil yng Nghymru.
Llywydd, heddiw rwyf eisiau nodi'r pum her fwyaf dybryd sy'n wynebu ein sector addysg drydyddol, a sut, gan adeiladu ar y cynnydd y mae'r Llywodraeth hon wedi'i wneud, y byddaf yn gweithio i fynd i'r afael â nhw yng ngweddill tymor presennol y Llywodraeth. Yn gyntaf, mae'n rhaid i ni sicrhau bod cynyddu cyfranogiad ar draws addysg drydyddol yn parhau i fod yn flaenoriaeth strategol, rhywbeth a nodir yn adroddiad diweddar y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg yr wyf yn cytuno ag ef. Er bod gennym ni darged uchelgeisiol, sef y dylai 75 y cant o'n poblogaeth o oedran gweithio fod wedi'u cymhwyso i lefel 3 neu uwch erbyn 2050, mae gennym ni gyfran lai o bobl ifanc sy'n cyrraedd lefel 3 yng Nghymru na gwledydd eraill y DU, yn ogystal â lefelau is o fynediad i addysg uwch yn 18 oed.
Mae cofrestriadau ôl-16 yn cynyddu nawr, ond bydd angen cymorth ychwanegol ar amrywiaeth o ddysgwyr i gyflawni eu potensial. Mae cynnydd drwy addysg drydyddol yn parhau i fod yn annerbyniol o anghyfartal, gyda phobl ifanc, yn enwedig dynion ifanc, o gefndiroedd mwy difreintiedig yn llai tebygol o gofrestru, symud ymlaen i lefelau uwch, neu ddilyn llwybrau academaidd drwodd i'r brifysgol. Mae ehangu cyfleoedd i fanteisio ar amrywiaeth lawn o lwybrau galwedigaethol, technegol ac academaidd yn hanfodol ar gyfer gwella lefelau cymwysterau cyffredinol ac felly sgiliau a chanlyniadau bywyd. Dyna pam ein bod ni eisoes yn diwygio cymwysterau 14 i 16 ac ôl-16, ond mae angen i ni feddwl ymhellach ynghylch sut allwn ni ehangu mynediad i addysg drydyddol a sicrhau ei fod yn fwy cyfartal.
Yn ail, rhaid i'n sector addysg drydyddol fod yn barod ar gyfer gostyngiad sylweddol yn nifer y bobl ifanc, trwy ehangu cyfleoedd dysgu gydol oes. Bydd nifer y bobl ifanc 16 oed yng Nghymru yn gostwng 17 y cant rhwng 2027 a 2037, a gallai'r galw am leoedd mewn prifysgolion ledled y DU ostwng bron i 20 y cant yn y 2030au oherwydd newid demograffig yn unig. Mae myfyrwyr addysg uwch yng Nghymru eisoes yn fwy tebygol o fod yn hŷn ac yn astudio'n rhan-amser nag yng ngweddill y DU. Yn ystod tymor y Senedd hon, rydyn ni wedi gallu cynyddu nifer y dysgwyr rhan-amser mewn addysg bellach am y tro cyntaf ers degawd. Mae hwn yn blatfform i adeiladu arno, ond bydd angen i ni fynd ymhellach i alluogi oedolion i uwchsgilio o amgylch ymrwymiadau gwaith a theuluol, ar bob lefel, drwy ddarparu cyfleoedd dysgu rhan-amser a gydol oes mwy hyblyg.
Mae'r drydedd her yn ymwneud â chanlyniadau anfwriadol cystadleuaeth gynyddol rhwng darparwyr. Mae dileu'r capiau ar nifer y myfyrwyr wedi caniatáu i rai prifysgolion yn y DU gynyddu eu cofrestriadau domestig, yn aml drwy ostwng gofynion mynediad, ar draul gweddill y sector, gan gynnwys llawer o'n prifysgolion rhagorol yma yng Nghymru. Mae'r gystadleuaeth ffyrnig hon wrth recriwtio myfyrwyr yn sylfaenol i'r heriau ariannol sy'n wynebu ein prifysgolion nawr a bydd ond yn dwysáu o 2030. Dyna pam mae Medr yn mapio darpariaeth pynciau i ddeall yn well pa bynciau a allai wynebu risg yn y dyfodol.
Yn y cyfamser, rydyn ni'n gwybod bod cystadleuaeth rhwng ysgolion a cholegau i gadw dysgwyr 16 oed weithiau'n tanseilio'r angen i sicrhau bod dysgwyr yn cael eu cynghori ar y llwybrau cywir iddyn nhw. Rwy'n cytuno â Phapur Gwyn diweddar Llywodraeth y DU sy'n nodi mai mwy o gydweithio, nid mwy o gystadleuaeth, yw'r dyfodol i addysg drydyddol. Rydyn ni eisoes wedi gweithio gyda'r Awdurdod Cystadleuaeth a Marchnadoedd i egluro'r sefyllfa reoleiddiol ar gydweithio rhwng prifysgolion. Y cwestiwn nawr yw sut rydyn ni'n galluogi cydweithio agosach yn ymarferol. Mae'n gwestiwn rydyn ni mewn sefyllfa unigryw i ymdrin ag ef yng Nghymru, gan fod partneriaeth gymdeithasol a chydweithredu yn rhan o'n cymeriad unigryw.
Rwy'n credu y bydd y gweithio mewn partneriaeth hwn hefyd yn allweddol wrth ymdrin â'r bedwaredd her, sef yr heriau ariannol sy'n wynebu nid yn unig sefydliadau ond myfyrwyr hefyd. Mae ein cymorth ariannol ar gyfer addysg drydyddol a myfyrwyr yn sylweddol, cyfanswm o dros £1.2 biliwn mewn cyllid adnoddau eleni yn unig, ond rwy'n cydnabod ei fod yn gyfnod eithriadol o heriol yn ariannol i brifysgolion a cholegau. Dyna pam y gwnaethon ni ddarparu £20 miliwn ychwanegol mewn refeniw a £18.5 miliwn mewn cyllid cyfalaf i'r sector yn y flwyddyn ariannol flaenorol. Dyna pam rydyn ni wedi gwneud y penderfyniad anodd i gynyddu ffioedd dysgu yn y ddwy flynedd ddiwethaf ac eto'r flwyddyn nesaf. Ond mae'n rhaid i ni fod yn realistig ynglŷn â'r cyfyngiadau ariannol ar y Llywodraeth. Rhaid i'r cymorth hael a roddir i fyfyrwyr a'n polisi ad-dalu mwy blaengar barhau i fod yn fforddiadwy. Yn y cyfamser, mae'r pwysau costau byw i lawer o fyfyrwyr yn cynyddu, rhywbeth a fydd yn cael ei ystyried gan y gwerthusiad parhaus o ddiwygiadau Diamond. Rhaid i ni sicrhau nad yw eich amgylchiadau ariannol yn rhwystr i gael mynediad at addysg drydyddol yn y lle sy'n iawn i chi.
Mae hyn yn dod â mi at yr her olaf. Rhaid i sector addysg drydyddol llewyrchus ddarparu'r sgiliau sydd eu hangen ar farchnad lafur sy'n newid yn gyflym. Mae'n hanfodol bod ein buddsoddiadau mewn addysg drydyddol, sgiliau ac ymchwil yn sicrhau mwy o gynhyrchiant, llai o anghydraddoldeb a thwf economaidd. Mae enghreifftiau ardderchog o hyn eisoes, megis rôl Prifysgol Caerdydd wrth gefnogi'r ganolfan gweithgynhyrchu lled-ddargludyddion cyfansawdd, neu waith Cynghrair Trydyddol Gogledd Cymru i bweru'r adweithyddion newydd yn Wylfa gyda gweithlu medrus. Ym mis Mehefin, fe nodais ein bwriadau ar gyfer addysg alwedigaethol i ddiwallu anghenion cyflogwyr yn well. Bydd y gwaith hwn nawr yn gofyn am ystyriaeth ehangach o'r cymwysterau lefel V a gyhoeddwyd yn ddiweddar gan Lywodraeth y DU.
Mae angen i ni hefyd sicrhau bod yr ymchwil a'r arloesedd rhagorol yn ein prifysgolion yn cyflawni i Gymru. Yn hanesyddol, mae ymchwil wedi cael ei chefnogi gan gyllid strwythurol Ewropeaidd ac yn fwy diweddar croes-gymhorthdal o ffioedd myfyrwyr rhyngwladol, ond mae'r ffynonellau cymorth hyn wedi lleihau'n sylweddol. Mae angen i ni gefnogi ein prifysgolion i addasu i ddyfodol heb y ffynonellau hyn o groes-gymhorthdal ac i gryfhau eu gallu i gystadlu am swm cymesur o gyllid Ymchwil ac Arloesi'r DU.
Llywydd, mae'r heriau rwyf wedi'u hamlinellu yn sylweddol. Mae gan y llywodraeth a'r sector lawer o waith i'w wneud i gynyddu cyfranogiad mewn addysg drydyddol, paratoi ar gyfer newid demograffig, gweithredu'n fwy cydweithredol, parhau i fod yn gynaliadwy yn ariannol a chyflawni'n llawn i'n heconomi a'n cymunedau. Rydyn ni eisoes wedi dechrau rhywfaint o'r gwaith hwn, fel y nodwyd yn fy natganiadau ysgrifenedig blaenorol, ond mae angen i ni fynd ymhellach.
Dyna pam rwyf wedi gwahodd cynrychiolwyr o bob rhan o'r sector i ymuno â grŵp cynghori gweinidogol newydd, a wnaeth gyfarfod am y tro cyntaf ddydd Gwener diwethaf i'w trafod yn fanwl. Yn ystod yr wythnosau nesaf, byddaf hefyd yn cyhoeddi papur tystiolaeth a fydd yn manylu ymhellach ar yr heriau hyn, ochr yn ochr â galwad am gyflwyniadau gan randdeiliaid, a fydd yn cael ei chynnal o fis Rhagfyr i fis Mawrth. At ei gilydd, bydd y gwaith hwn yn rhoi sylfaen dystiolaeth gynhwysfawr ar gyfer cyflawni diwygio pellach, a all adeiladu ar yr hyn rydyn ni eisoes wedi'i gyflawni dros dymor diwethaf y Senedd: system ariannu flaengar, twf mewn cyfleoedd galwedigaethol a dull trydyddol integredig tuag at bolisi. Yr hyn rwyf wedi'i amlinellu heddiw yw'r cam nesaf angenrheidiol i sicrhau dyfodol llewyrchus i'n sector addysg drydyddol yn ystod cyfnod heriol. Rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda phawb sydd â rôl wrth ddatblygu'r dyfodol hwnnw.
Thank you for this afternoon's statement, Minister. Can I also thank you for meeting with me and with Cefin Campbell last night to discuss the matter? It was genuinely appreciated.
You’ve set out the five most pressing challenges facing tertiary education in Wales, and it is hard to disagree with any of the issues that you've highlighted here today in the Chamber. Financial challenges, both in terms of institutions and individual students, are indeed a major hurdle. We’ve seen the devastating cost-cutting measures proposed at various universities in Wales, in particular Cardiff University, and I am under no illusion that the financial uncertainty has been exacerbated by the Labour Party. A huge increase in national insurance by your colleagues in the UK Parliament all in one go has made our tertiary education pay much more in tax. Not only that, but poor decisions from certain universities have made the situation worse, such as Cardiff's decision to open a campus in Kazakhstan. How are you, Minister, looking at these financial forces that will potentially impact the students who are studying at Cardiff? And what discussions have you had with the UK Government about the impact their policies and any further announcements due in light of tomorrow's budget will have on tertiary education here in Wales?
We also see students fleeing Wales when they want to study in higher education, and I would argue a main reason behind that is the living cost as well. The Welsh Government have the levers to help students counteract this. A simple solution, which would support students and universities and which is backed by the tertiary education institution, would be degree apprenticeships. That way, students don't have to pay their fees, can earn a wage, and universities can work closely with businesses to teach the skills students desperately need. Yet, for some reason, the Welsh Government won't increase the degree apprenticeship offer. Why is that, Minister? Over the border, we see they're being used for teachers, doctors, nurses, lawyers, radiologists, accountants and more, but here in Wales it's just IT, construction and defence.
Presiding Officer, universities depend on international students for a large part of their financial stability, yet this Welsh Government has cut the funding to Global Wales. Minister, can you please outline the rationale behind this for all of us here in the Chamber today, because surely cutting Global Wales's budget will hamper efforts to attract more students from overseas?
The impending demographic change you've touched upon, Minister, is an important point, and I welcome a bigger focus on lifelong learning, although without an additional package of funding to support this aspiration, just how exactly will the Welsh Government achieve this going forward?
This afternoon, you've announced a new ministerial advisory group to guide the passage of this work through. Based on the Government's track record, particularly when it comes to education, we have seen just how unfortunately ineffective and chaotic these sorts of groups can be. Just look at the Cabinet Secretary's literacy panel and the shambles that's turned out to be. So, Minister, are you confident that your group won't end up being in the same category? And will you provide the details of those members who are going to be sitting on the panel, who you said have sat in a meeting already and will be sitting on it going forward?
Moving on to further education, we're seeing record participation, but no extra funding to ensure that this sector is sustainable and able to support students for the future. As of November, full-time learner numbers were at 43,400, which was around 4,400 more than originally budgeted for by the Welsh Government and Medr. This means that the sector is delivering around £15 million to £20 million of unfunded delivery. What discussions have you had with the Cabinet Secretary for Education, Minister, about providing in-year funding and adjusting the draft budget?
We see vocational certificates of secondary education under the new curriculum, but no T-levels. So, how are you, Minister, putting that extra point in there for young people who want to go on to vocational training?
We have a new organisation, Medr, which is in charge of £1 billion of taxpayer funding for tertiary education. How is this going to ensure sustainability and participation for pupils in Wales? Although it's just been set up, I'm still extremely sceptical about its focus and support, and I don't think it's a secret in or out of this Chamber. Degree apprenticeships have been fobbed off until 2027, with no immediate support for our higher or further education institutions who are crying out for some sort of direction. So, what role do you see Medr playing in this, Minister?
Minister, this statement has set out the five challenges facing tertiary education, but has been extremely light on the steps your Government will be taking to address them. Perhaps you can prove me wrong and outline some of the immediate actions being taken by the Government going forward, or is everything going to be palmed off until the White Paper consultation ends in March next year, and is going to be left for the next Government to pick up? Thank you very much, Presiding Officer.
Diolch am y datganiad y prynhawn yma, Gweinidog. A gaf i hefyd ddiolch i chi am gyfarfod â mi a chyda Cefin Campbell neithiwr i drafod y mater? Cafodd ei werthfawrogi'n fawr.
Rydych chi wedi nodi'r pum her fwyaf dybryd sy'n wynebu addysg drydyddol yng Nghymru, ac mae'n anodd anghytuno ag unrhyw un o'r materion rydych chi wedi tynnu sylw atyn nhw yma heddiw yn y Siambr. Mae heriau ariannol, o ran sefydliadau a myfyrwyr unigol, wir yn rhwystr mawr. Rydyn ni wedi gweld y mesurau arbed costau dinistriol sydd wedi'u cynnig mewn gwahanol brifysgolion yng Nghymru, yn enwedig Prifysgol Caerdydd, ac rwy'n gwybod yn iawn bod yr ansicrwydd ariannol wedi cael ei waethygu gan y Blaid Lafur. Mae cynnydd enfawr mewn yswiriant gwladol gan eich cyd-bleidwyr yn Senedd y DU i gyd ar unwaith wedi gwneud i'n haddysg drydyddol dalu llawer mwy mewn treth. Nid dim ond hynny, ond mae penderfyniadau gwael gan rai prifysgolion wedi gwneud y sefyllfa'n waeth, fel penderfyniad Caerdydd i agor campws yn Kazakhstan. Sut ydych chi, Gweinidog, yn ystyried y grymoedd ariannol hyn a fydd o bosibl yn effeithio ar y myfyrwyr sy'n astudio yng Nghaerdydd? A pha drafodaethau ydych chi wedi'u cael â Llywodraeth y DU am yr effaith y bydd eu polisïau ac unrhyw gyhoeddiadau pellach sydd ar ddod yng ngoleuni'r gyllideb yfory yn ei chael ar addysg drydyddol yma yng Nghymru?
Rydyn ni hefyd yn gweld myfyrwyr yn gadael Cymru pan fyddan nhw eisiau astudio mewn addysg uwch, a byddwn i'n dadlau mai un o'r prif resymau am hynny yw costau byw hefyd. Mae gan Lywodraeth Cymru yr ysgogiadau i helpu myfyrwyr i wrthsefyll hyn. Ateb syml, a fyddai'n cefnogi myfyrwyr a phrifysgolion ac sy'n cael ei gefnogi gan y sefydliad addysg drydyddol, fyddai prentisiaethau gradd. Trwy hynny, does dim rhaid i fyfyrwyr dalu eu ffioedd, gallan nhw ennill cyflog, a gall prifysgolion weithio'n agos gyda busnesau i addysgu'r sgiliau sydd eu hangen yn ddybryd ar fyfyrwyr. Eto, am ryw reswm, wnaiff Llywodraeth Cymru ddim cynyddu'r cynnig prentisiaethau gradd. Pam hynny, Gweinidog? Dros y ffin, rydyn ni'n gweld eu bod nhw'n cael eu defnyddio ar gyfer athrawon, meddygon, nyrsys, cyfreithwyr, radiolegwyr, cyfrifwyr a mwy, ond dim ond ym meysydd TG, adeiladu ac amddiffyn mae'n nhw'n cael eu defnyddio yma yng Nghymru.
Llywydd, mae prifysgolion yn dibynnu ar fyfyrwyr rhyngwladol am ran fawr o'u sefydlogrwydd ariannol, ond mae'r Llywodraeth Cymru hon wedi torri'r cyllid i Cymru Fyd-eang. Gweinidog, a allwch chi amlinellu'r rhesymeg y tu ôl i hyn i bob un ohonon ni yma yn y Siambr heddiw, oherwydd does bosibl y bydd torri cyllideb Cymru Fyd-eang yn rhwystro ymdrechion i ddenu mwy o fyfyrwyr o dramor?
Mae'r newid demograffig sydd ar ddod rydych wedi cyffwrdd ag ef, Gweinidog, yn bwynt pwysig, ac rwy'n croesawu mwy o ffocws ar ddysgu gydol oes, er, heb becyn ychwanegol o gyllid i gefnogi'r uchelgais hon, sut yn union y bydd Llywodraeth Cymru yn cyflawni hyn yn y dyfodol?
Y prynhawn yma, rydych chi wedi cyhoeddi grŵp cynghori gweinidogol newydd i lywio'r gwaith hwn. Yn seiliedig ar record y Llywodraeth, yn enwedig o ran addysg, rydyn ni wedi gweld yn anffodus pa mor aneffeithiol ac anhrefnus y gall y mathau hyn o grwpiau fod. Edrychwch ar banel llythrennedd yr Ysgrifennydd Cabinet a'r llanast mae hwnnw wedi bod. Felly, Gweinidog, ydych chi'n hyderus na fydd eich grŵp chi yn yr un un categori? Ac a wnewch chi roi manylion yr aelodau hynny fydd yn eistedd ar y panel, y gwnaethoch chi ddweud eu bod nhw wedi eistedd mewn cyfarfod eisoes ac y byddan nhw'n eistedd arno yn y dyfodol?
Gan symud ymlaen i addysg bellach, rydyn ni'n gweld mwy o gyfranogiad nag erioed o'r blaen, ond dim cyllid ychwanegol i sicrhau bod y sector hwn yn gynaliadwy ac yn gallu cefnogi myfyrwyr ar gyfer y dyfodol. O fis Tachwedd, roedd yna 43,400 o ddysgwyr amser llawn, sef tua 4,400 yn fwy na'r hyn y gwnaeth Lywodraeth Cymru a Medr gyllidebu ar eu cyfer yn wreiddiol. Mae hyn yn golygu bod y sector yn cyflawni tua £15 miliwn i £20 miliwn o ddarpariaeth heb ei hariannu. Pa drafodaethau ydych chi wedi'u cael gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, Gweinidog, ynglŷn â darparu cyllid yn ystod y flwyddyn ac addasu'r gyllideb ddrafft?
Rydyn ni'n gweld tystysgrifau galwedigaethol addysg uwchradd o dan y cwricwlwm newydd, ond dim lefelau T. Felly, sut ydych chi, Gweinidog, yn rhoi'r pwynt ychwanegol hwnnw i mewn yno i bobl ifanc sydd eisiau mynd ymlaen i hyfforddiant galwedigaethol?
Mae gennym ni sefydliad newydd, Medr, sy'n gyfrifol am £1 biliwn o gyllid trethdalwyr ar gyfer addysg drydyddol. Sut mae hyn yn mynd i sicrhau cynaliadwyedd a chyfranogiad i ddisgyblion yng Nghymru? Er ei fod newydd gael ei sefydlu, rwy'n dal i fod yn amheus iawn ynglŷn â'i ffocws a'i gymorth, a dydw i ddim yn credu ei fod yn gyfrinach y tu mewn i'r Siambr hon neu'r tu allan iddi. Mae prentisiaethau gradd wedi cael eu rhoi o'r neilltu tan 2027, heb unrhyw gymorth uniongyrchol ar gyfer ein sefydliadau addysg uwch neu addysg bellach sy'n galw'n daer am ryw fath o gyfeiriad. Felly, pa rôl ydych chi'n gweld Medr yn ei chwarae yn hyn, Gweinidog?
Gweinidog, mae'r datganiad hwn wedi nodi'r pum her sy'n wynebu addysg drydyddol, ond ychydig iawn o sôn sydd wedi bod ynghylch y camau y bydd eich Llywodraeth yn eu cymryd i fynd i'r afael â nhw. Efallai y gallwch chi fy mhrofi'n anghywir ac amlinellu rhai o'r camau uniongyrchol sy'n cael eu cymryd gan y Llywodraeth wrth symud ymlaen, neu a yw popeth yn mynd i gael ei adael nes bod yr ymgynghoriad ar y Papur Gwyn yn dod i ben ym mis Mawrth y flwyddyn nesaf, a chael ei adael i'r Llywodraeth nesaf fynd i'r afael ag ef? Diolch yn fawr iawn, Llywydd.
I'd like to thank Natasha Asghar for that series of questions, and just to reassure you, firstly, as you asked about discussions with the UK Government, the Cabinet Secretary for Education and I meet regularly with our UK Government counterparts and our officials do as well. We've had very fruitful discussions there on the points on which we agree, and the points on which we have a difference of opinion.
So, for example, you'll be aware that this Welsh Government has decided not to implement the international student levy. I think that that is somewhere where we can stand out now from England, and attract more international students here to Wales. We really value the contribution that they bring in terms of their academic contribution, their social, cultural contribution, and of course their economic contribution to universities as well.
You asked about the ministerial advisory group, which met for the first time on Friday. It was a very fruitful first meeting, actually, and I have more meetings planned in the coming months. The purpose of that group is to focus on the strategic priorities for tertiary education, both for the rest of this Senedd term and beyond, and particularly on increasing participation rates across the post-16 education sector, and stabilising the current financial challenges.
I'm grateful to those who attended the meeting on Friday. They comprised of stakeholders from across the sector, the Coleg Cymraeg Cenedlaethol, trade unions, National Union of Students Cymru, and experts on research, innovation and the world of business. We had a very good discussion on things, including the importance of Welsh language provision, and the need to account for the changing expectations and experiences of learners throughout the system.
And if I just look back to the other questions that you raised. You also asked about the role of Medr. I met with Medr this morning for my regular quarterly meeting. Medr is an innovative new body that regulates the whole of the tertiary sector, and I think they've undertaken some really important work to date. Probably one of the stand-out points, I would say, is the subject mapping that I've asked them to do, which will be ready to be published in the near future. That's providing a really valuable insight into how the Welsh Government and universities can work together with Medr to ensure that priority subjects are available across Wales. That mapping can form part of the evidence base for future work as well.
Medr is also working closely with the sector, particularly in the areas of governance and risk management, which are both areas that you alluded to in your questions there. They are introducing a new robust regulatory regime for tertiary education, described by one sector commentator as
'the most ambitious attempt to create a unified regulatory system across further education, higher education, apprenticeships, adult community learning and maintained school sixth forms that the UK has yet seen.'
So, they are certainly attracting positive attention, both inside and outside of this Senedd.
You also asked about degree apprenticeships. Degree apprenticeships fall under the portfolio of the Minister for skills, but we work together closely, as I'm sure you will be aware. The work that we are doing, both on the ministerial advisory group and on the ministerial board for vocational education and training, will be considering the future for degree apprenticeships, which do form, I believe, a cornerstone of our offer here in Wales. Indeed, I was very pleased to speak to some Seren learners last week, one of whom had completed a degree apprenticeship at the University of South Wales.
Hoffwn ddiolch i Natasha Asghar am y gyfres honno o gwestiynau, a dim ond i roi sicrwydd i chi, yn gyntaf, gan i chi ofyn am drafodaethau gyda Llywodraeth y DU, mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg a minnau yn cwrdd yn rheolaidd â'n cymheiriaid yn Llywodraeth y DU ac mae ein swyddogion yn gwneud hynny hefyd. Rydyn ni wedi cael trafodaethau cynhyrchiol iawn yno ar y pwyntiau rydyn ni'n cytuno arnyn nhw, a'r pwyntiau y mae gennym ni wahanol farn arnyn nhw.
Felly, er enghraifft, fe fyddwch chi’n ymwybodol bod y Llywodraeth Cymru hon wedi penderfynu peidio â gweithredu'r ardoll myfyrwyr rhyngwladol. Rwy'n credu bod hynny'n rhywle lle y gallwn ni fod yn wahanol i Loegr nawr, a denu mwy o fyfyrwyr rhyngwladol yma i Gymru. Rydyn ni wir yn gwerthfawrogi'r cyfraniad maen nhw'n ei wneud o ran eu cyfraniad academaidd, eu cyfraniad cymdeithasol, diwylliannol, ac wrth gwrs eu cyfraniad economaidd i brifysgolion hefyd.
Fe wnaethoch chi ofyn am y grŵp cynghori gweinidogol, a wnaeth gyfarfod am y tro cyntaf ddydd Gwener. Yn wir, roedd yn gyfarfod cyntaf cynhyrchiol iawn ac mae gen i fwy o gyfarfodydd wedi'u cynllunio yn y misoedd nesaf. Diben y grŵp hwnnw yw canolbwyntio ar y blaenoriaethau strategol ar gyfer addysg drydyddol, ar gyfer gweddill tymor y Senedd hon a thu hwnt, ac yn enwedig ar gynyddu cyfraddau cyfranogiad ar draws y sector addysg ôl-16, a sefydlogi'r heriau ariannol presennol.
Rwy'n ddiolchgar i'r rhai a ddaeth i'r cyfarfod ddydd Gwener. Roedden nhw'n cynnwys rhanddeiliaid o bob rhan o'r sector, y Coleg Cymraeg Cenedlaethol, undebau llafur, Undeb Cenedlaethol Myfyrwyr Cymru, ac arbenigwyr ar ymchwil, arloesi a'r byd busnes. Cawson ni drafodaeth dda iawn am bethau, gan gynnwys pwysigrwydd darpariaeth Gymraeg, a'r angen i ystyried disgwyliadau a phrofiadau newidiol dysgwyr ledled y system.
Ac os edrychaf yn ôl ar y cwestiynau eraill y gwnaethoch chi eu codi. Fe wnaethoch chi hefyd ofyn am rôl Medr. Fe wnes i gyfarfod â Medr y bore yma ar gyfer fy nghyfarfod chwarterol rheolaidd. Mae Medr yn gorff newydd arloesol sy'n rheoleiddio'r sector trydyddol cyfan, ac rwy'n credu eu bod nhw wedi ymgymryd â gwaith pwysig iawn hyd yn hyn. Mae'n debyg mai un o'r pwyntiau nodedig, byddwn i'n ei ddweud, yw'r gwaith mapio pynciau rwyf wedi gofyn iddyn nhw ei wneud, a fydd yn barod i'w gyhoeddi yn y dyfodol agos. Mae hwnnw'n rhoi mewnwelediad gwerthfawr iawn i'r ffordd y gall Llywodraeth Cymru a phrifysgolion gydweithio â Medr i sicrhau bod pynciau blaenoriaeth ar gael ledled Cymru. Gall y mapio hwnnw fod yn rhan o'r sylfaen dystiolaeth ar gyfer gwaith yn y dyfodol hefyd.
Mae Medr hefyd yn gweithio'n agos gyda'r sector, yn enwedig ym meysydd llywodraethu a rheoli risg, sef dau faes y gwnaethoch chi sôn amdanyn nhw yn eich cwestiynau yn y fan yna. Maen nhw'n cyflwyno cyfundrefn reoleiddio gadarn newydd ar gyfer addysg drydyddol, sydd wedi'i disgrifio gan un sylwebydd ar y sector fel
'yr ymgais fwyaf uchelgeisiol i greu system reoleiddio unedig ar draws addysg bellach, addysg uwch, prentisiaethau, dysgu oedolion yn y gymuned a chweched dosbarth ysgolion a gynhelir y mae'r DU wedi'i gweld hyd yma.'
Felly, maen nhw'n sicr yn denu sylw cadarnhaol, y tu mewn a'r tu allan i'r Senedd hon.
Fe wnaethoch chi hefyd ofyn am brentisiaethau gradd. Mae prentisiaethau gradd yn dod o dan bortffolio'r Gweinidog sgiliau, ond rydyn ni'n gweithio'n agos gyda'n gilydd, fel yr wyf yn siŵr y byddwch chi'n gwybod. Bydd y gwaith rydyn ni'n ei wneud, ar y grŵp cynghori gweinidogol ac ar y bwrdd gweinidogol ar gyfer addysg a hyfforddiant galwedigaethol, yn ystyried dyfodol prentisiaethau gradd, sydd yn ffurfio, rwy'n credu, conglfaen i'n cynnig yma yng Nghymru. Yn wir, roeddwn i'n falch iawn o siarad â rhai o ddysgwyr Seren yr wythnos diwethaf, yr oedd un ohonyn nhw wedi cwblhau prentisiaeth gradd ym Mhrifysgol De Cymru.
Can I thank you for the statement and also the meeting we had with Natasha and yourself yesterday evening?
Plaid Cymru has warned for years that Wales's tertiary education sector is heading into a perfect storm. Last year, universities reported a collective deficit of £77 million. That isn't an abstract figure; it represents real risks to jobs, research capacity and opportunities for our young people. The Welsh Government says it's committed to ensuring, and I quote,
'that everyone, no matter their background, can access and participate in higher education'.
Yet the evidence tells a different story. According to the University and Colleges Admissions Service, just 32.5 per cent of Welsh 18-year-olds applied to university in 2024, compared to a UK average of 41.2 per cent. In Cardiff North, participation is 47.9 per cent, but in Torfaen, it is just 16.9 per cent, the lowest in Wales. Why is this social and educational disparity acceptable in a country that claims to be championing widening access?
Overall, Minister, it's hard to disagree with the five most pressing challenges outlined in your statement, which also outlines the need for a new advisory group and an open call for evidence. But let's be honest: stakeholders know what the challenges are and have been telling you what the challenges are for a very long time. If the Welsh Government wanted answers quickly, you'd need not look any further than the education committee's consultation response on widening participation. This Senedd committee has already received over 50 submissions on post-16 education in recent months.
If this is just another evidence-gathering exercise, how will it differ from what's already been done? Given that we only have a few months before the Senedd election, what will actually happen to this evidence? Will learners themselves, and those who will be going on to sixth form and colleges and universities in the next few years, have the chance to input directly to it?
Plaid Cymru has repeatedly called for action. In May 2024, my colleague Heledd Fychan wrote to the Cabinet Secretary calling for an emergency review of university funding. In February this year, we called for a comprehensive review of the funding system to protect jobs and secure sustainability. I then followed up again, writing to you, Minister, urging the Welsh Government to act. Each time, the Welsh Government has refused to act. Why has it taken until less than six months before an election for Ministers to realise the canary in the coal mine stopped singing a long time ago? Even now, the scope of this work appears limited. There's no mention of student retention, graduate retention, or the brain drain of students leaving Wales for universities elsewhere and potentially never returning.
Every other UK nation incentivises keeping talent at home. Why don't we? If the Government insists on exporting our student talent, where is the plan to bring them back? This isn't about limiting ambition. It's about believing in Wales, constructing a better Wales. Our universities can and do offer world-class opportunities. But sustainability matters, and if we do nothing, our institutions will weaken to the point of collapse.
Earlier this year, you said you would work with the UK Government to identify sustainable solutions for the future of higher education. What has become of that work? Because the UK Government's recently published post-16 education White Paper contains no reference to our higher education sector here in Wales. Has the partnership in power delivered anything, or has it been more of a hindrance than a help?
Wales, Minister, needs solutions, not yet another consultation from a Government that's out of ideas and running out of time. We need an independent, purpose-driven review that delivers answers and a funding model that safeguards our institution. And if Plaid Cymru forms the next Government, we will most certainly deliver those solutions. Diolch.
A gaf i ddiolch i chi am y datganiad a hefyd am y cyfarfod a gawsom gyda Natasha a chithau neithiwr?
Mae Plaid Cymru wedi rhybuddio ers blynyddoedd bod sector addysg drydyddol Cymru yn symud tuag at storm berffaith. Y llynedd, adroddodd prifysgolion ddiffyg cyfunol o £77 miliwn. Nid ffigwr haniaethol yw hwnnw; mae'n cynrychioli risgiau gwirioneddol i swyddi, gallu ymchwil a chyfleoedd i'n pobl ifanc. Mae Llywodraeth Cymru yn dweud ei bod wedi ymrwymo i sicrhau, ac rwy'n dyfynnu,
'bod addysg uwch ar gael i bawb, beth bynnag eu cefndir, a'u bod yn gallu manteisio arni'.
Ond mae'r dystiolaeth yn adrodd stori wahanol. Yn ôl y Gwasanaeth Derbyn Prifysgolion a Cholegau, dim ond 32.5 y cant o bobl ifanc 18 oed o Gymru wnaeth gais i'r brifysgol yn 2024, o'i gymharu â chyfartaledd y DU, sef 41.2 y cant. Yng Ngogledd Caerdydd, mae cyfranogiad yn 47.9 y cant, ond yn Nhorfaen, dim ond 16.9 y cant ydyw, yr isaf yng Nghymru. Pam mae'r anghyfartaledd cymdeithasol ac addysgol hwn yn dderbyniol mewn gwlad sy'n honni ei bod yn hyrwyddo ehangu mynediad?
Ar y cyfan, Gweinidog, mae'n anodd anghytuno â'r pum her fwyaf dybryd sydd wedi'u hamlinellu yn eich datganiad, sydd hefyd yn amlinellu'r angen am grŵp cynghori newydd a galwad agored am dystiolaeth. Ond gadewch i ni fod yn onest: mae rhanddeiliaid yn gwybod beth yw'r heriau ac maen nhw wedi bod yn dweud wrthych chi beth yw'r heriau ers tro. Pe bai Llywodraeth Cymru eisiau atebion yn gyflym, ni fyddai angen i chi edrych ymhellach nag ymateb ymgynghoriad y pwyllgor addysg ar ehangu cyfranogiad. Mae'r pwyllgor Senedd hwn eisoes wedi cael dros 50 o gyflwyniadau ar addysg ôl-16 yn ystod y misoedd diwethaf.
Os mai dim ond ymarfer casglu tystiolaeth arall yw hwn, sut y bydd yn wahanol i'r hyn sydd wedi'i wneud eisoes? O ystyried mai dim ond ychydig fisoedd sydd gennym ni cyn etholiad y Senedd, beth fydd yn digwydd i'r dystiolaeth hon mewn gwirionedd? A fydd dysgwyr eu hunain, a'r rhai a fydd yn mynd ymlaen i'r chweched dosbarth a cholegau a phrifysgolion yn y blynyddoedd nesaf, yn cael cyfle i roi mewnbwn uniongyrchol iddo?
Mae Plaid Cymru wedi galw dro ar ôl tro am weithredu. Ym mis Mai 2024, ysgrifennodd fy nghyd-Aelod Heledd Fychan at yr Ysgrifennydd Cabinet yn galw am adolygiad brys o gyllid prifysgolion. Ym mis Chwefror eleni, fe wnaethon ni alw am adolygiad cynhwysfawr o'r system gyllido i ddiogelu swyddi a sicrhau cynaliadwyedd. Yna, fe es i ar drywydd hynny eto, gan ysgrifennu atoch chi, Gweinidog, yn annog Llywodraeth Cymru i weithredu. Bob tro, mae Llywodraeth Cymru wedi gwrthod gweithredu. Pam mae hi wedi cymryd tan lai na chwe mis cyn etholiad i Weinidogion sylweddoli bod y caneri yn y pwll glo wedi rhoi'r gorau i ganu ers tro? Hyd yn oed nawr, mae cwmpas y gwaith hwn yn ymddangos yn gyfyngedig. Does dim sôn am gadw myfyrwyr, cadw graddedigion, na'r draen dawn o fyfyrwyr sy'n gadael Cymru i fynd i brifysgolion mewn mannau eraill a byth yn dychwelyd o bosibl.
Mae pob cenedl arall yn y DU yn cymell cadw talent gartref. Pam nad ydyn ni? Os yw'r Llywodraeth yn mynnu allforio ein talent myfyrwyr, ble mae'r cynllun i ddod â nhw yn ôl? Dydy hyn ddim yn ymwneud â chyfyngu ar uchelgais. Mae'n ymwneud â chredu yng Nghymru, datblygu Cymru well. Gall ein prifysgolion gynnig cyfleoedd o'r radd flaenaf ac maen nhw'n gwneud hynny. Ond mae cynaliadwyedd yn bwysig, ac os na wnawn ni ddim, bydd ein sefydliadau yn gwanhau i'r pwynt o ddymchwel.
Yn gynharach eleni, fe ddywedoch chi y byddech chi'n gweithio gyda Llywodraeth y DU i nodi atebion cynaliadwy ar gyfer dyfodol addysg uwch. Beth sydd wedi digwydd i'r gwaith hwnnw? Oherwydd nid yw'r Papur Gwyn ar addysg ôl-16 a gyhoeddwyd gan Lywodraeth y DU yn ddiweddar yn cynnwys unrhyw gyfeiriad at ein sector addysg uwch yma yng Nghymru. A yw'r bartneriaeth mewn grym wedi cyflawni unrhyw beth, neu a yw wedi bod yn fwy o rwystr na chymorth?
Mae angen atebion ar Gymru, Gweinidog, nid ymgynghoriad arall gan Lywodraeth sydd wedi rhedeg allan o syniadau ac sy'n rhedeg allan o amser. Mae angen adolygiad annibynnol, pwrpasol arnom sy'n rhoi atebion a model cyllido sy'n diogelu ein sefydliad. Ac os bydd Plaid Cymru yn ffurfio'r Llywodraeth nesaf, byddwn yn sicr yn cyflawni'r atebion hynny. Diolch.
I'd like to thank Cefin Campbell for those questions. If we start with the UCAS data that you referred to there, what I would say is that while we are working hard to increase the participation rates of our 18-year-olds in higher education, it has to be the option that's right for them. That is something that the Cabinet Secretary for Education, the Minister for skills and I are united behind.
I would say as well that the UCAS figures are only a partial picture of entry into HE. They typically don't include applicants to part-time courses, and we know that Wales has a higher proportion of students in part-time learning—36 per cent of our students compared to 23 per cent in England. I think that that is actually a strength; that shows that we are widening access to HE, particularly for more mature learners. We know also that many applicants entering HE via study at an FE college, which is another route to widening participation, will also apply directly rather than through UCAS.
In fact, Medr's higher education initial participation measure showed that the estimated probability of a Welsh-domiciled person participating in HE by the age of 30 was 54.6 per cent. So, there is definitely much to celebrate there if we look more broadly at the statistics. And just to say as well, in terms of mature students, we have 66 per cent here in Wales compared to 44 per cent in England. So, we are definitely ahead of the curve there, and I think that is an important ground for us to be occupying when you look at the demographic changes that I outlined earlier as well.
You said, quite rightly, that stakeholders know the challenges facing the system—absolutely, and so do I. But where we are now is in taking the proactive approach, having that pause and time to reflect on the solutions. That’s why my ministerial advisory group contains not just stakeholders, but those with experience from outside of the system, whether that’s experience looking at the tertiary system in other parts of the world, looking at research, and also looking at business and the economy.
You mentioned the CYPE committee report as well, which we received with interest. There are certainly many recommendations there for us to consider. It makes a number of helpful recommendations. Expanding access to vocational, technical and academic pathways will, undoubtedly, raise qualification levels, strengthen skills, and improve life outcomes across Wales. I've already begun discussions with the Cabinet Secretary for Education and the Minister for skills, and we will be meeting in the coming weeks to discuss the report and its recommendations in more detail. I'm sure that it will definitely shape our work for the rest of this Senedd term.
You asked about what will happen to the evidence gathered by the ministerial advisory group, and you asked about student input there as well. Just to assure you that NUS Cymru is represented on that ministerial advisory group, and, during our call for evidence, we will specifically be looking for a broad range of input there from students across Wales. The evidence that we gather will be pulled together before the end of this Senedd term. I'm certainly hoping that there will be some things that will come through there that can be quick wins for us. I'm always looking for those. But I also believe it is the duty of every Government Minister coming to the end of a Government term to leave a legacy and to leave a report that shows potential direction for that portfolio for the future. That's certainly not something that I will apologise for.
You asked about the White Paper. Just to clarify, that White Paper is just for England. But that doesn't mean, of course, that there are not things within it that we can take and learn from here in Wales. But we are also committed to doing things our own way as well in the ways that we see are best for us.
I'll end with your comments around student retention and the retention of graduates. Of course, this is something that we as a Welsh Government are focused on. It is really important that we can provide opportunities for our young people to study wherever they want to, but also to return to Wales, to return to their home communities, and to make those economic, cultural and social contributions. I'd like to shine a spotlight on the Coleg Cymraeg Cenedlaethol's work on this. They have initiatives such as Cadw Cyswllt, which gives those students who have studied through the medium of Welsh who may have gone to university outside of Wales the opportunity to connect online, to keep their Welsh language skills, to connect with others, and then to, hopefully, come back to Wales to further enrich our communities.
Hoffwn ddiolch i Cefin Campbell am y cwestiynau hynny. Os ddechreuwn ni gyda data UCAS y cyfeirioch chi ato ef yn y fan yna, yr hyn y byddwn i'n ei ddweud yw, er ein bod ni'n gweithio'n galed i gynyddu cyfraddau cyfranogi pobl ifanc 18 oed mewn addysg uwch, mae'n rhaid mai dyna'r opsiwn sy'n iawn iddyn nhw. Mae hynny'n rhywbeth y mae'r Ysgrifennydd Cabinet dros Addysg, y Gweinidog sgiliau a minnau'n ei gefnogi.
Byddwn i'n dweud hefyd mai dim ond rhan o'r darlun o fynediad i addysg uwch yw ffigurau UCAS. Fel arfer, dydyn nhw ddim yn cynnwys ymgeiswyr i gyrsiau rhan-amser, ac rydyn ni'n gwybod bod gan Gymru gyfran uwch o fyfyrwyr sy'n dysgu'n rhan-amser—36 y cant o'n myfyrwyr o'i gymharu â 23 y cant yn Lloegr. Rwy'n credu bod hynny'n gryfder mewn gwirionedd; mae hynny'n dangos ein bod ni'n ehangu mynediad i addysg uwch, yn enwedig ar gyfer dysgwyr mwy aeddfed. Rydyn ni hefyd yn gwybod y bydd llawer o ymgeiswyr sy'n mynd i addysg uwch drwy astudio mewn colegau addysg bellach, sy'n ffordd arall o ehangu cyfranogiad, yn gwneud cais yn uniongyrchol yn hytrach na thrwy UCAS hefyd.
Yn wir, dangosodd mesur cyfranogiad cychwynnol addysg uwch Medr mai'r tebygolrwydd amcangyfrifedig y bydd person sy'n byw yng Nghymru yn cymryd rhan mewn addysg uwch erbyn 30 oed oedd 54.6 y cant. Felly, mae yna lawer i'w ddathlu yn y fan yna yn sicr os edrychwn ni ar yr ystadegau yn ehangach. A dim ond i ddweud hefyd, o ran myfyrwyr aeddfed, mae gennym ni 66 y cant yma yng Nghymru o'i gymharu â 44 y cant yn Lloegr. Felly, rydyn ni'n bendant ar y blaen yn hynny o beth, ac rwy'n credu bod hynny'n dir pwysig i ni fod yn ei feddiannu pan edrychwch chi ar y newidiadau demograffig a amlinellais yn gynharach hefyd.
Fe ddywedoch chi, yn gwbl briodol, bod rhanddeiliaid yn gwybod yr heriau sy'n wynebu'r system—ydyn wir, ac rwyf innau hefyd. Ond lle rydyn ni nawr yw defnyddio'r dull rhagweithiol, cael y saib hwnnw a chymryd amser i fyfyrio ar yr atebion. Dyna pam mae fy ngrŵp cynghori gweinidogol yn cynnwys nid yn unig rhanddeiliaid, ond y rhai sydd â phrofiad o'r tu allan i'r system, p'un a yw hynny'n brofiad o edrych ar y system drydyddol mewn rhannau eraill o'r byd, edrych ar ymchwil, a hefyd edrych ar fusnes a'r economi.
Fe sonioch chi am adroddiad y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg hefyd, y gwnaethon ni ei dderbyn gyda diddordeb. Yn sicr, mae yna lawer o argymhellion yn y fan yna i ni eu hystyried. Mae'n gwneud nifer o argymhellion defnyddiol. Bydd ehangu mynediad at lwybrau galwedigaethol, technegol ac academaidd, heb os, yn codi lefelau cymwysterau, yn cryfhau sgiliau, ac yn gwella canlyniadau bywyd ledled Cymru. Rwyf eisoes wedi dechrau trafodaethau gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg a'r Gweinidog sgiliau, a byddwn ni'n cyfarfod yn yr wythnosau nesaf i drafod yr adroddiad a'i argymhellion yn fwy manwl. Rwy'n siŵr y bydd yn bendant yn llunio ein gwaith am weddill tymor y Senedd hon.
Fe wnaethoch chi ofyn am yr hyn a fydd yn digwydd i'r dystiolaeth sy'n cael ei chasglu gan y grŵp cynghori gweinidogol, ac fe wnaethoch chi ofyn am fewnbwn myfyrwyr yn y fan yna hefyd. Dim ond i'ch sicrhau bod UCM Cymru yn cael ei gynrychioli ar y grŵp cynghori gweinidogol hwnnw, ac, yn ystod ein galwad am dystiolaeth, byddwn ni'n edrych yn benodol am amrywiaeth eang o fewnbwn yn y fan yna gan fyfyrwyr ledled Cymru. Bydd y dystiolaeth y byddwn ni'n ei chasglu yn cael ei dwyn ynghyd cyn diwedd tymor y Senedd hon. Yn sicr, rwy'n gobeithio y bydd rhai pethau a fydd yn deillio o hynny a all fod yn enillion cyflym i ni. Rwyf bob amser yn chwilio am y rheini. Ond rwy'n credu hefyd ei bod yn ddyletswydd ar bob un o Weinidogion y Llywodraeth sy'n dod at ddiwedd tymor y Llywodraeth i adael etifeddiaeth ac i adael adroddiad sy'n dangos cyfeiriad posibl ar gyfer y portffolio hwnnw yn y dyfodol. Yn sicr, dydy hynny ddim yn rhywbeth y byddaf yn ymddiheuro amdano.
Fe wnaethoch chi ofyn am y Papur Gwyn. Dim ond i egluro, mae'r Papur Gwyn hwnnw ar gyfer Lloegr yn unig. Ond dydy hynny ddim yn golygu, wrth gwrs, nad oes pethau ynddo y gallwn ni eu cymryd a dysgu oddi wrthyn nhw yma yng Nghymru. Ond rydyn ni hefyd wedi ymrwymo i wneud pethau ein ffordd ni ein hunain hefyd, yn y ffyrdd sydd orau i ni, yn ein tyb ni.
Fe wnaf i orffen gyda'ch sylwadau ynghylch cadw myfyrwyr a chadw graddedigion. Wrth gwrs, mae hyn yn rhywbeth rydyn ni fel Llywodraeth Cymru yn canolbwyntio arno. Mae'n bwysig iawn ein bod ni'n gallu darparu cyfleoedd i'n pobl ifanc astudio ble bynnag y maen nhw'n dymuno, ond hefyd i ddychwelyd i Gymru, i ddychwelyd i'w cymunedau cartref, ac i wneud y cyfraniadau economaidd, diwylliannol a chymdeithasol hynny. Hoffwn daflu goleuni ar waith y Coleg Cymraeg Cenedlaethol ar hyn. Mae ganddyn nhw fentrau fel Cadw Cyswllt, sy'n rhoi cyfle i'r myfyrwyr hynny sydd wedi astudio drwy gyfrwng y Gymraeg a allai fod wedi mynd i'r brifysgol y tu allan i Gymru gysylltu ar-lein, cadw eu sgiliau Cymraeg, cysylltu ag eraill, ac yna, gobeithio, dod nôl i Gymru i gyfoethogi ein cymunedau ymhellach.
I spent 25 years teaching in further education colleges in Aberdare, Rhondda and Pontypridd. My colleagues and I changed many lives for the better, and provided opportunities to join well-paid employment. A highly educated and skilled workforce is essential if we want to develop the Welsh economy.
I want to highlight the hospital consultant who started his education journey on a further education access-to-health course. I agree with the Minister that expanding access to a full range of vocational, technical and academic pathways is essential for improving overall qualification levels and the skills and life outcomes for individuals, but also helping to develop the Welsh economy. I also agree with the Minister that the sector has much work to do to increase tertiary education participation and to prepare for demographic change. I would like to commend the work being done by Gower College Swansea, especially in the area of green energy installation.
Two questions I've got: how is the Welsh Government going to promote further education for those who are over 21, especially access courses? How is the Welsh Government going to reduce the number of those not in education, employment or training by promoting further education to them and working with employers so that they can see well-paid jobs at the end of their courses, because too often people see the courses but they don't see the well-paid jobs at the end?
Fe dreuliais i 25 mlynedd yn dysgu mewn colegau addysg bellach yn Aberdâr, Rhondda a Phontypridd. Fe newidiodd fy nghydweithwyr a minnau lawer o fywydau er gwell, a rhoi cyfleoedd i ymuno â chyflogaeth oedd yn talu'n dda. Mae gweithlu addysgedig a medrus iawn yn hanfodol os ydyn ni eisiau datblygu economi Cymru.
Rwyf eisiau tynnu sylw at y meddyg ymgynghorol mewn ysbyty a ddechreuodd ei daith addysg ar gwrs mynediad at iechyd addysg bellach. Rwy'n cytuno â'r Gweinidog bod ehangu mynediad at amrywiaeth lawn o lwybrau galwedigaethol, technegol ac academaidd yn hanfodol ar gyfer gwella lefelau cymwysterau cyffredinol a sgiliau a chanlyniadau bywyd i unigolion, ond hefyd o ran helpu i ddatblygu economi Cymru. Rwyf hefyd yn cytuno â'r Gweinidog bod gan y sector lawer o waith i'w wneud i gynyddu cyfranogiad mewn addysg drydyddol ac i baratoi ar gyfer newid demograffig. Hoffwn ganmol y gwaith sy'n cael ei wneud gan Goleg Gŵyr Abertawe, yn enwedig ym maes gosod ynni gwyrdd.
Dau gwestiwn sydd gen i: sut mae Llywodraeth Cymru yn mynd i hyrwyddo addysg bellach i'r rhai sydd dros 21 oed, yn enwedig cyrsiau mynediad? Sut mae Llywodraeth Cymru yn mynd i leihau nifer y rhai nad ydyn nhw mewn addysg, cyflogaeth na hyfforddiant drwy hyrwyddo addysg bellach iddyn nhw a gweithio gyda chyflogwyr fel eu bod yn gallu gweld swyddi sy'n talu'n dda ar ddiwedd eu cyrsiau, oherwydd yn rhy aml mae pobl yn gweld y cyrsiau ond dydyn nhw ddim yn gweld y swyddi sy'n talu'n dda ar y diwedd?
I thank Mike Hedges for those questions and for being such a consistent champion of our FE sector as well. I think you raised two really important points there, Mike. I focused in my statement on the importance of lifelong learning, and I know that that is something that you are passionate about as well. One of the things that I'm most proud of being able to achieve during this Senedd term is the increase in the Welsh Government learning grant for FE. I announced in June that, for eligible learners continuing in or starting study in the academic year 2025-6, that grant had been increased in line with inflation. That means that from this September, the amount that learners can receive has increased from a maximum of £1,500 to £1,919, so almost a third increase there, which will definitely help those from the lowest income households to reduce the financial barriers associated with studying after the age of 19. I'd like to think that it demonstrates my continued commitment to ensuring that learners at every stage of their life feel that they are able to access education. That higher rate will remain in place while an independent review of the Welsh Government learning grant FE scheme is carried out. And amongst other objectives, what that review will do is to consider the household income thresholds that determine eligibility. I'm hopeful that we can broaden access still further after that.
I think another way in which we attract adult learners into colleges is through the strong locally based advertisement campaigns that those colleges offer as well, and provision of part-time learning is also key to working around family and work commitments. And as I said in my statement, part-time FE numbers have increased this year for the first time in 10 years, and I have no doubt that a large proportion of those would be adult learners. There is always more to do, though, as we anticipate challenges in the skill sets required to prepare people for the jobs of the future.
You ask about NEETs as well, and the work being done across Government there. Of course, we are very proud of our young person's guarantee, which offers a place in education, training or employment for every 16 to 24-year-old in Wales. There is also some really excellent practice in our schools with targeted support for young people at risk of becoming NEET, including further support, then, when they enter college to ensure that they settle into their courses there. I think a crucial part of this as well is our investment in mental health and well-being support. We know that that is a major factor, otherwise, in young people becoming NEET.
Just to finish to reassure you that this is an issue that we work across Government on, through our vocational education and training ministerial board, where I meet with the Cabinet Secretary for Education, the Cabinet Secretary for economy and the Minister for skills on a monthly basis.
Diolch i Mike Hedges am y cwestiynau hynny ac am fod yn hyrwyddwr mor gyson o'n sector addysg bellach hefyd. Rwy'n credu eich bod chi wedi codi dau bwynt pwysig iawn yn y fan yna, Mike. Fe wnes i ganolbwyntio yn fy natganiad ar bwysigrwydd dysgu gydol oes, ac rwy'n gwybod bod hynny'n rhywbeth rydych chi'n angerddol amdano hefyd. Un o'r pethau rydw i'n fwyaf balch o allu ei gyflawni yn ystod tymor y Senedd hon yw'r cynnydd yng ngrant dysgu Llywodraeth Cymru ar gyfer addysg bellach. Fe gyhoeddais i ym mis Mehefin, ar gyfer dysgwyr cymwys oedd yn parhau â'u hastudiaethau neu'n dechrau astudio yn y flwyddyn academaidd 2025-6, bod y grant hwnnw wedi'i gynyddu yn unol â chwyddiant. Mae hynny'n golygu, o fis Medi ymlaen, bod y swm y gall dysgwyr ei gael wedi cynyddu o uchafswm o £1,500 i £1,919, felly cynnydd o bron i draean yn y fan yna, a fydd yn bendant yn helpu'r rhai o'r aelwydydd incwm isaf i leihau'r rhwystrau ariannol sy'n gysylltiedig ag astudio ar ôl 19 oed. Hoffwn i feddwl ei fod yn dangos fy ymrwymiad parhaus i sicrhau bod dysgwyr ar bob cam o'u bywyd yn teimlo eu bod yn gallu cael mynediad at addysg. Bydd y gyfradd uwch honno'n parhau tra bod adolygiad annibynnol o gynllun grant dysgu addysg bellach Llywodraeth Cymru yn cael ei gynnal. Ac ymhlith amcanion eraill, yr hyn y bydd yr adolygiad hwnnw'n ei wneud fydd ystyried y trothwyon incwm aelwydydd sy'n pennu cymhwysedd. Rwy'n gobeithio y gallwn ni ehangu mynediad ymhellach ar ôl hynny.
Rwy'n credu mai ffordd arall rydyn ni'n denu dysgwyr sy'n oedolion i golegau yw trwy'r ymgyrchoedd hysbysebu lleol cryf y mae'r colegau hynny'n eu cynnig hefyd, ac mae darpariaeth dysgu rhan-amser hefyd yn allweddol i weithio o gwmpas ymrwymiadau teuluol a gwaith. Ac fel y dywedais i yn fy natganiad, mae'r nifer mewn addysg bellach rhan-amser wedi cynyddu eleni am y tro cyntaf mewn 10 mlynedd, ac nid oes gennyf unrhyw amheuaeth y byddai cyfran fawr o'r rheini yn ddysgwyr sy'n oedolion. Fodd bynnag, mae mwy i'w wneud bob amser wrth i ni ragweld heriau yn y setiau sgiliau sydd eu hangen i baratoi pobl ar gyfer swyddi'r dyfodol.
Rydych chi'n gofyn am bobl NEET hefyd, a'r gwaith sy'n cael ei wneud ar hynny ar draws y Llywodraeth. Wrth gwrs, rydyn ni'n falch iawn o'n gwarant person ifanc, sy'n cynnig lle mewn addysg, hyfforddiant neu gyflogaeth i bob person ifanc 16 i 24 oed yng Nghymru. Mae yna hefyd ymarfer rhagorol yn ein hysgolion gyda chymorth wedi'i dargedu ar gyfer pobl ifanc sy'n wynebu'r risg o ddod yn NEET, gan gynnwys cymorth pellach, wedyn, pan fyddan nhw'n mynd i'r coleg i sicrhau eu bod yn ymgartrefu yn eu cyrsiau yno. Rwy'n credu mai rhan hanfodol o hyn hefyd yw ein buddsoddiad mewn cymorth iechyd meddwl a lles. Rydyn ni'n gwybod bod hynny'n ffactor pwysig, fel arall, o ran pobl ifanc yn dod yn NEET.
I orffen, dim ond i'ch sicrhau bod hwn yn fater rydyn ni'n gweithio arno ar draws y Llywodraeth, trwy ein bwrdd gweinidogol addysg a hyfforddiant galwedigaethol, lle rwy'n cwrdd ag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi a'r Gweinidog sgiliau yn fisol.
Yn olaf, John Griffiths
Lastly, John Griffiths.
Diolch, Llywydd, and thank you for your statement, Minister. One thing that you emphasised rightly, I think, is the need for collaboration. My own experience in terms of casework and 14 to 19-year-old education and training is situations where 14-year-olds disengage from school because they want to pursue a vocational route, which the school is unable to provide, and they want to go to the local FE college, but they're caught in that situation where there's no funding for the FE college to provide a place, and the school doesn't want to lose the funding that it has for that particular pupil. Sometimes they disengage, and then they go to the college when they're 16 and they haven't then got the necessary entry qualifications to pursue the course that they wish to pursue. So, it's a wholly unsatisfactory situation, isn't it? I think we've had some good developments, such as the junior apprenticeships, and Cardiff and Vale College have done some great work, which I know is being expanded, but I just think in general, Minister, we need to do more to address that situation, and get the collaboration that's required.
Diolch, Llywydd, a diolch am eich datganiad, Gweinidog. Un peth y gwnaethoch chi ei bwysleisio'n briodol, rwy'n credu, yw'r angen am gydweithio. Fy mhrofiad fy hun o waith achos ac addysg a hyfforddiant i bobl ifanc 14 i 19 oed yw sefyllfaoedd lle mae pobl ifanc 14 oed yn ymddieithrio o'r ysgol oherwydd eu bod nhw eisiau dilyn llwybr galwedigaethol, nad yw'r ysgol yn gallu ei ddarparu, ac maen nhw eisiau mynd i'r coleg addysg bellach lleol, ond maen nhw'n cael eu dal yn y sefyllfa honno lle nad oes cyllid i'r coleg addysg bellach ddarparu lle, a dydy'r ysgol ddim eisiau colli'r cyllid sydd ganddi ar gyfer y disgybl penodol hwnnw. Weithiau maen nhw'n ymddieithrio, ac yna maen nhw'n mynd i'r coleg pan maen nhw'n 16 oed a does ganddyn nhw ddim wedyn y cymwysterau mynediad sydd eu hangen i ddilyn y cwrs maen nhw eisiau ei ddilyn. Felly, mae'n sefyllfa gwbl anfoddhaol, on'd yw hi? Rwy'n credu ein bod ni wedi cael rhai datblygiadau da, fel y prentisiaethau iau, ac mae Coleg Caerdydd a'r Fro wedi gwneud gwaith gwych, yr wyf yn gwybod ei fod yn cael ei ehangu, ond rwy'n credu yn gyffredinol, Gweinidog, bod angen i ni wneud mwy i fynd i'r afael â'r sefyllfa honno, a sicrhau'r cydweithrediad sydd ei angen arnon ni.
I'd like to thank John Griffiths for those points. I agree with the thrust of the points you make, absolutely, and I know from my own 16 years as a secondary school teacher just how important it is that we have that offer for young people that balances both the academic and vocational. And for some of our young people, then, education outside of a school setting in a different setting, where learning can be more hands-on is a crucial part of that. Myself and the Cabinet Secretary for Education are really proud of the junior apprenticeship scheme and we've both been able to visits junior apprentices at various colleges across Wales, and to see the passion and the confidence in them as they undertake those studies is really heartwarming. And that's why our draft budget for 2026-27 includes an uplift of £0.4 million in Medr's allocation, which will be allocated to junior apprenticeships, bringing this budget line to £1 million. And there is, I should say, excellent work across the FE sector in the 14 to 16 space, and it's good to have people like yourself, John, that can shine a spotlight on that. In many colleges, these are badged as junior apprenticeships, but there are other offers as well that can be full-time or can be part-time, working in collaboration with schools.
I had an interesting conversation just last week, actually, where a principal of an FE college was telling me that as well as helping those young people at that time of their life between the ages of 14 to 16, the relationships that colleges strike up with schools when they are looking to place these young people on the junior apprenticeships can also break down some of those barriers that we find with schools and colleges competing for learners in the post-16 space, and that of course can only be a good thing as we look to ensure that every learner is advised of the course that might be best for them.
I also think—to end on a final point here as well—that getting that learning offer right in the 14 to 16 space, which the Cabinet Secretary is working extremely hard on, is crucial to the issues that I am trying to address with the FE budget now, because a lot of the financial pressures that we're seeing based in our colleges for the post-16 provision is due to the number of learners coming in at level 1 and 2, so providing those appropriate pathways prior to 16 is a good way to combat those pressures as well.
Hoffwn ddiolch i John Griffiths am y pwyntiau yna. Rwy'n cytuno â byrdwn y pwyntiau rydych chi'n eu gwneud, yn hollol, ac rwy'n gwybod o fy 16 mlynedd fel athrawes ysgol uwchradd pa mor bwysig yw hi fod gennym y cynnig hwnnw i bobl ifanc sy'n cydbwyso'r academaidd a'r galwedigaethol. Ac i rai o'n pobl ifanc, felly, mae addysg y tu allan i leoliad ysgol mewn lleoliad gwahanol, lle gall dysgu fod yn fwy ymarferol yn rhan hanfodol o hynny. Rydw i ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg yn falch iawn o'r cynllun prentisiaethau iau ac mae'r ddau ohonom wedi gallu ymweld â phrentisiaid iau mewn gwahanol golegau ledled Cymru, ac mae gweld yr angerdd a'r hyder ynddynt wrth iddynt ymgymryd â'r astudiaethau hynny yn wirioneddol galonogol. A dyna pam mae ein cyllideb ddrafft ar gyfer 2026-27 yn cynnwys cynnydd o £0.4 miliwn yn nyraniad Medr, a fydd yn cael ei ddyrannu i brentisiaethau iau, gan ddod â'r llinell gyllideb hon i £1 filiwn. Ac mae yna, dylwn ddweud, waith ardderchog ar draws y sector AB yn y maes 14 i 16, ac mae'n dda cael pobl fel chi, John, sy'n gallu taflu goleuni ar hynny. Mewn llawer o golegau, mae'r rhain yn cael eu nodi fel prentisiaethau iau, ond mae yna gynigion eraill hefyd a all fod yn amser-llawn neu yn rhan-amser, gan weithio ar y cyd ag ysgolion.
Cefais sgwrs ddiddorol yr wythnos diwethaf, a dweud y gwir, pryd roedd pennaeth coleg AB yn dweud wrthyf, yn ogystal â helpu'r bobl ifanc hynny ar yr adeg honno o'u bywyd rhwng 14 ac 16 oed, gall y perthnasoedd y mae colegau yn eu creu gydag ysgolion pan fyddant yn ceisio gosod y bobl ifanc hyn ar y prentisiaethau iau hefyd chwalu rhai o'r rhwystrau hynny rydym ni'n eu gweld gydag ysgolion a cholegau yn cystadlu am ddysgwyr yn y maes ôl-16, ac wrth gwrs gall hynny ond bod yn beth da wrth i ni geisio sicrhau bod pob dysgwr yn cael ei hysbysu o'r cwrs a allai fod orau iddo.
Rwy'n credu hefyd—i orffen ar bwynt olaf yma hefyd—fod cael y cynnig dysgu hwnnw'n iawn yn y maes 14 i 16, y mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn gweithio'n galed iawn arno, yn hanfodol i'r materion yr wyf yn ceisio mynd i'r afael â nhw gyda'r gyllideb AB nawr, oherwydd mae llawer o'r pwysau ariannol rydym ni'n eu gweld yn ein colegau ar gyfer y ddarpariaeth ôl-16 oherwydd nifer y dysgwyr sy'n dod i mewn ar lefel 1 a 2, felly mae darparu'r llwybrau priodol hynny cyn 16 yn ffordd dda o frwydro yn erbyn y pwysau hynny hefyd.
Diolch i'r Gweinidog am y datganiad yna.
Thank you, Minister, for that statement.
Y datganiad nesaf yw'r un o dan eitem 5. Datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg ar bresenoldeb ac ymddygiad mewn ysgolion yw hwn. Ac felly yr Ysgrifennydd Cabinet i wneud y datganiad—Lynne Neagle.
The next statement is on item 5, a statement by the Cabinet Secretary for Education on attendance and behaviour in schools. I call on the Cabinet Secretary to make the statement—Lynne Neagle.
Diolch, Llywydd. Thank you for the opportunity to talk about two of my key priorities here today: improving attendance and behaviour in educational settings across Wales. I want all children in Wales to have the opportunity to thrive, supported by an education system that has their best interests at heart. I'm committed to driving up attainment levels and standards of education, so that we can make sure every child in Wales has the opportunity to reach their full potential.
Regular attendance at and engagement with education and learning is a critical part of achieving this aspiration. Attendance and behaviour in schools are closely linked. Poor attendance can lead to disengagement and behavioural issues, while behavioural challenges often contribute to persistent absence. In that context, I am pleased that the statistics on secondary school attendance for the 2024-25 school year, published in September, showed a clear improvement in average attendance on the previous year, with a rise to 90.9 per cent. I was also pleased that over that same period, overall absence fell from 12 per cent to 10.9 per cent, with progress also seen in tackling persistent absence.
Diolch, Llywydd. Diolch am y cyfle i siarad am ddwy o'm blaenoriaethau allweddol yma heddiw: gwella presenoldeb ac ymddygiad mewn lleoliadau addysgol ledled Cymru. Rwyf eisiau i bob plentyn yng Nghymru gael y cyfle i ffynnu, gyda chefnogaeth system addysg sydd â'u buddiannau gorau nhw wrth wraidd popeth. Rwy'n ymrwymedig i gynyddu lefelau cyrhaeddiad a safonau addysg, fel y gallwn sicrhau bod pob plentyn yng Nghymru yn cael y cyfle i gyrraedd eu potensial llawn.
Mae presenoldeb rheolaidd ac ymgysylltu ag addysg a dysgu yn rhan hanfodol o gyflawni'r uchelgais hon. Mae presenoldeb ac ymddygiad mewn ysgolion wedi'u cysylltu'n agos. Gall presenoldeb gwael arwain at ddatgysylltu a phroblemau ymddygiad, tra bod heriau ymddygiadol yn aml yn cyfrannu at absenoldeb parhaus. Yn y cyd-destun hwnnw, rwy'n falch bod yr ystadegau ar bresenoldeb ysgolion uwchradd ar gyfer y flwyddyn ysgol 2024-25, a gyhoeddwyd ym mis Medi, wedi dangos gwelliant clir mewn presenoldeb cyfartalog o'i gymharu â'r flwyddyn flaenorol, gyda chynnydd i 90.9 y cant. Roeddwn hefyd yn falch bod absenoldeb cyffredinol wedi gostwng o 12 y cant i 10.9 y cant dros yr un cyfnod, gyda chynnydd hefyd yn cael ei weld o ran mynd i'r afael ag absenoldeb parhaus.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
The percentage of secondary school-aged pupils missing more than 10 per cent of sessions fell from 37.1 per cent to 33 per cent. Similarly, the latest figures for attendance in this academic year show that, as of 18 November, overall attendance stands at 91.8 per cent.
However, we have to recognise that the pandemic had a huge impact on school attendance and attitudes towards learning. For some families, the idea of regular school attendance has shifted. There is now a greater expectation of flexibility, whether that’s remote learning, hybrid models or home-based education. This presents both opportunities and challenges for us as policy makers and for practitioners. It has taken a huge effort by our schools, the workforce and families to start to turn this around and to show a year-on-year improvement. I want to commend them for their ongoing commitment and hard work.
However, I also want to be clear that while this is encouraging, I want us to go further. I want to see levels back to where they were before the pandemic as soon as possible, and, ideally, higher than that. So, while we are moving in the right direction, we are not complacent, and there is still work to be done, particularly in relation to some of our more vulnerable learners.
The latest annual data shows that 58 per cent of pupils eligible for free school meals in secondary schools were persistently absent during the 2024-25 school year. The difference in attendance by those eligible for free school meals and those not eligible for them cannot become acceptable. These learners already face significant barriers, caused by the impact of living in households with lower income levels. They cannot also continue to miss education at these levels if they are to reach their potential.
It is vital, then, that we continue to focus on addressing the barriers that prevent children from attending school regularly to ensure every child has the best possible chance to succeed. To support this, I have committed £7 million of funding this year to help children re-engage with school. Under this funding package, I've provided an extra £3 million supporting the work of family engagement officers, £2 million supporting the provision of enrichment activities, £1 million to further embed the role of community-focused schools, and £1 million to support our food and fun school holiday enrichment programme. But this is only the start of the support.
There is no one-size-fits-all approach to tackling absence, and it will take time. The issues affecting non-attendance are complex, often requiring intensive action, and involving multi-agency support. We are seeing a significant shift in the external factors impacting school attendance across Wales. Increasingly, children and young people are presenting with more complex needs: mental health challenges, behavioural issues, physical health conditions and emotionally based school avoidance. These issues are not isolated, they are deeply interconnected and have a profound impact on attendance. Our response cannot be punitive. I want to continue with the partnership approach we have adopted. Schools cannot tackle these challenges alone. We need co-ordinated support across education, health, social care and community services to ensure that every child is seen, supported and able to thrive.
At the same time, we must strike a balance. We need to reinforce the importance of regular attendance for educational progress and social development, while also recognising and responding to the genuine barriers that some children face. I was honoured to host a national behaviour summit in May, working with key partners to explore positive solutions to ongoing challenges faced by practitioners and school leaders in Wales. The day after the summit, I announced five immediate actions outlining clear, decisive steps to improve behaviour in education settings and to give staff the support they need to turn commitment into action. These actions mark the start of a shared journey to create environments where every learner can thrive and every practitioner feels empowered. To deliver sustainable change, I prioritised strengthening multi-agency working, enhancing guidance and professional learning for practitioners, sharing best practice and standardising incident reporting to build a system that supports learners and empowers those who lead and teach.
Gostyngodd canran y disgyblion oedran ysgol uwchradd a gollodd fwy na 10 y cant o'r sesiynau o 37.1 y cant i 33 y cant. Yn yr un modd, mae'r ffigurau diweddaraf ar gyfer presenoldeb yn y flwyddyn academaidd hon yn dangos bod presenoldeb cyffredinol yn 91.8 y cant ar 18 Tachwedd.
Fodd bynnag, mae'n rhaid i ni gydnabod bod y pandemig wedi cael effaith enfawr ar bresenoldeb ysgol ac agweddau tuag at ddysgu. I rai teuluoedd, mae'r syniad o bresenoldeb ysgol rheolaidd wedi newid. Erbyn hyn mae mwy o ddisgwyliad o hyblygrwydd, p'un ai dysgu o bell, modelau hybrid neu addysg gartref. Mae hyn yn cyflwyno cyfleoedd a heriau i ni fel llunwyr polisi ac i ymarferwyr. Mae angen ymdrech enfawr gan ein hysgolion, y gweithlu a'n teuluoedd i ddechrau datrys hyn ac i ddangos gwelliant o flwyddyn i flwyddyn. Rwyf eisiau eu canmol am eu hymrwymiad parhaus a'u gwaith caled.
Fodd bynnag, rwyf hefyd eisiau bod yn glir, er bod hyn yn galonogol, rwyf eisiau i ni fynd ymhellach. Rwyf eisiau gweld lefelau yn ôl i'r lle yr oeddent cyn y pandemig cyn gynted â phosibl, ac, yn ddelfrydol, yn uwch na hynny. Felly, er ein bod yn symud i'r cyfeiriad cywir, nid ydym yn hunanfodlon, ac mae gwaith i'w wneud o hyd, yn enwedig mewn perthynas â rhai o'n dysgwyr mwy agored i niwed.
Mae'r data blynyddol diweddaraf yn dangos bod 58 y cant o ddisgyblion sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim mewn ysgolion uwchradd yn absennol yn barhaus yn ystod blwyddyn ysgol 2024-25. Ni all y gwahaniaeth mewn presenoldeb gan y rhai sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim a'r rhai nad ydynt yn gymwys ddod yn sefyllfa dderbyniol. Mae'r dysgwyr hyn eisoes yn wynebu rhwystrau sylweddol, a achosir gan effaith byw mewn cartrefi â lefelau incwm is. Ni allant barhau i golli addysg ar y lefelau hyn os ydynt am gyrraedd eu potensial.
Mae'n hanfodol, felly, ein bod yn parhau i ganolbwyntio ar fynd i'r afael â'r rhwystrau sy'n atal plant rhag mynychu'r ysgol yn rheolaidd er mwyn sicrhau bod pob plentyn yn cael y cyfle gorau posibl i lwyddo. Er mwyn cefnogi hyn, rwyf wedi ymrwymo £7 miliwn o gyllid eleni i helpu plant i ailymgysylltu â'r ysgol. O dan y pecyn cyllid hwn, rwyf wedi darparu £3 miliwn ychwanegol i gefnogi gwaith swyddogion ymgysylltu â theuluoedd, £2 filiwn yn cefnogi'r ddarpariaeth o weithgareddau cyfoethogi, £1 filiwn i ymgorffori rôl ysgolion sy'n canolbwyntio ar y gymuned ymhellach, ac £1 filiwn i gefnogi ein rhaglen cyfoethogi gwyliau ysgol bwyd a hwyl. Ond dim ond dechrau'r cymorth yw hyn.
Nid oes dull un ateb sy'n addas i bawb o fynd i'r afael ag absenoldeb, a bydd yn cymryd amser. Mae'r materion sy'n effeithio ar ddiffyg presenoldeb yn gymhleth, yn aml maen nhw'n gofyn am weithredu dwys, ac yn cynnwys cefnogaeth amlasiantaethol. Rydym yn gweld newid sylweddol yn y ffactorau allanol sy'n effeithio ar bresenoldeb ysgol ledled Cymru. Yn gynyddol, mae plant a phobl ifanc yn ymgyflwyno ag anghenion mwy cymhleth: heriau iechyd meddwl, problemau ymddygiadol, cyflyrau iechyd corfforol ac osgoi ysgol ar sail emosiynol. Nid yw'r materion hyn wedi'u hynysu, maent yn rhyng-gysylltiedig iawn ac yn cael effaith ddofn ar bresenoldeb. Ni all ein hymateb fod yn gosb. Rwyf eisiau parhau gyda'r dull partneriaeth rydym ni wedi'i fabwysiadu. Ni all ysgolion fynd i'r afael â'r heriau hyn ar eu pennau eu hunain. Mae angen cymorth cydgysylltiedig arnom ar draws addysg, iechyd, gofal cymdeithasol a gwasanaethau cymunedol i sicrhau bod pob plentyn yn cael ei weld, ei gefnogi ac yn gallu ffynnu.
Ar yr un pryd, mae'n rhaid i ni gael cydbwysedd. Mae angen i ni atgyfnerthu pwysigrwydd presenoldeb rheolaidd ar gyfer cynnydd addysgol a datblygiad cymdeithasol, gan hefyd gydnabod ac ymateb i'r rhwystrau gwirioneddol y mae rhai plant yn eu hwynebu. Cefais yr anrhydedd o gynnal uwchgynhadledd ymddygiad genedlaethol ym mis Mai, gan weithio gyda phartneriaid allweddol i archwilio atebion cadarnhaol i'r heriau parhaus sy'n wynebu ymarferwyr ac arweinwyr ysgolion yng Nghymru. Y diwrnod ar ôl yr uwchgynhadledd, cyhoeddais bum cam gweithredu uniongyrchol sy'n amlinellu camau clir, pendant i wella ymddygiad mewn lleoliadau addysg ac i roi'r gefnogaeth sydd ei hangen ar staff i droi ymrwymiad yn weithred. Mae'r camau hyn yn nodi dechrau taith a rennir i greu amgylcheddau lle gall pob dysgwr ffynnu a lle gall pob ymarferydd deimlo ei fod wedi'i rymuso. Er mwyn cyflawni newid cynaliadwy, rhoddais flaenoriaeth i waith cryfhau gweithio amlasiantaeth, gwella arweiniad a dysgu proffesiynol i ymarferwyr, rhannu arfer gorau a safoni adrodd am ddigwyddiadau i adeiladu system sy'n cefnogi dysgwyr ac yn grymuso y rhai sy'n arwain ac yn addysgu.
First and foremost, every practitioner and learner deserves a safe, respectful environment. We are accelerating the round-table and summit actions, working with partners to strengthen multi-agency approaches and applying lessons from innovative violence prevention strategies being tested in schools to safeguard well-being across our school communities. Building on this momentum, I established two dedicated fora to fast-track collaboration and drive solutions with key stakeholders, experts and practitioners. The fora are tackling two priority issues: the use of mobile phones and social media in schools, and the challenges surrounding exclusions and detentions. Bringing diverse voices to the table will ensure that evidence-based insights shape next steps. I also discussed the use of mobile phones in schools with my counterparts in the other nations of the UK recently. This is an issue that we are all concerned about and grappling with, and sharing our evidence and evaluation data helps us all to better understand what works. Based on this work, new national guidance on mobile phone use, along with practical resources for schools, is being co-produced and will launch early in the spring.
At the same time, our exclusions and detentions forum is moving at pace to review current guidance and strengthen approaches for sharing best practice, including preventative measures that will make a real difference. The forum will also review national data to identify ways to reduce exclusion rates. To complement this work, we are working with schools, local authorities and partners to extend targeted interventions to minimise exclusions and improve learner engagement. This reflects our long-term commitment to an inclusive education system.
To enhance professional learning, a new behaviour toolkit launched this term, providing a rich resource of research and practical guidance for schools to respond to ongoing challenges. This is just the beginning. The five immediate actions clearly set out my commitment to ongoing, open dialogue with practitioners, parents and children and young people. And I am driving a wider programme of engagement on behaviour to amplify these voices. The most effective solutions come from those who experience these challenges every day and, together, we will shape approaches that deliver meaningful change.
I'm pleased that Estyn’s recent 'Early Insights 2024-2025' report highlighted that, overall, behaviour and attitudes to learning remain positive across sectors, with teachers maintaining constructive relationships with pupils, managing behaviour effectively and creating supportive learning environments. Building on this encouraging snapshot, I plan to work with schools, local authorities and third sector partners to bring forward a suite of pilot projects across Wales in the coming months to test and showcase innovative, early and restorative approaches to supporting behaviour in schools. In addition, working with university partners across Wales, this autumn, we will launch an engagement programme with schools, exploring practical solutions to tackle behaviour.
Children and young people are at the heart of this work, with their voices championed by key partners, including the Welsh Youth Parliament, Children in Wales and the Children’s Commissioner for Wales. I was delighted to attend the Welsh Youth Parliament on Saturday to hear from their Crime and Safety Committee about their recent consultation and to hear about their recommendations from their powerful report. Their survey attracted almost 2,000 responses from children and young people. I very much welcome the committee's recommendations on a number of clear themes, including around consistent policies, mental health support and the importance of positive relationships and listening to young people. The committee made eight recommendations, and I am very pleased to accept them all. The committee’s report is an outstanding example of pupil voice, and I will respond formally and fully to all of the recommendations in writing in the new year. I am also very keen to work closely with the Welsh Youth Parliament on all of the important areas they have highlighted.
As I have set out, improving attendance and behaviour in educational settings across Wales is essential to support our young people to thrive. We are not complacent. I look forward to continuing to build on the priorities and actions I've spoken about today to ensure that we can make sure that our schools are engaging places, where everyone is safe, included and heard. These actions are grounded in a strong commitment to listen, learn and co-create solutions with those who matter most—our practitioners, learners and families. Diolch.
Yn gyntaf oll, mae pob ymarferydd a dysgwr yn haeddu amgylchedd diogel, parchus. Rydym yn cyflymu'r gweithredoedd bwrdd crwn ac uwchgynhadledd, gan weithio gyda phartneriaid i gryfhau dulliau amlasiantaeth a chymhwyso gwersi o strategaethau atal trais arloesol sy'n cael eu profi mewn ysgolion i ddiogelu llesiant ar draws ein cymunedau ysgolion. Gan adeiladu ar y momentwm hwn, sefydlais ddau fforwm ymroddedig i gyflymu cydweithredu a sbarduno atebion gyda rhanddeiliaid, arbenigwyr ac ymarferwyr allweddol. Mae'r fforymau yn mynd i'r afael â dau fater o flaenoriaeth: y defnydd o ffonau symudol a chyfryngau cymdeithasol mewn ysgolion, a'r heriau sy'n ymwneud â gwaharddiadau a chadw. Bydd dod â lleisiau amrywiol i'r bwrdd yn sicrhau bod mewnwelediadau sy'n seiliedig ar dystiolaeth yn llunio'r camau nesaf. Fe wnes i hefyd drafod y defnydd o ffonau symudol mewn ysgolion gyda fy nghydweithwyr yng ngwledydd eraill y DU yn ddiweddar. Mae hwn yn fater yr ydym i gyd yn poeni amdano ac yn ymdrin ag ef, ac mae rhannu ein data tystiolaeth a gwerthuso yn ein helpu ni i gyd i ddeall yn well beth sy'n gweithio. Yn seiliedig ar y gwaith hwn, mae canllawiau cenedlaethol newydd ar ddefnyddio ffonau symudol, ynghyd ag adnoddau ymarferol ar gyfer ysgolion, yn cael eu cyd-gynhyrchu a byddant yn cael eu lansio yn gynnar yn y gwanwyn.
Ar yr un pryd, mae ein fforwm gwaharddiadau a chadw yn symud yn gyflym i adolygu'r canllawiau cyfredol a chryfhau dulliau ar gyfer rhannu arfer gorau, gan gynnwys mesurau ataliol a fydd yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol. Bydd y fforwm hefyd yn adolygu data cenedlaethol i nodi ffyrdd o leihau cyfraddau gwahardd. I ategu'r gwaith hwn, rydym yn gweithio gydag ysgolion, awdurdodau lleol a phartneriaid i ymestyn ymyraethau wedi'u targedu i leihau gwaharddiadau a gwella ymgysylltiad â dysgwyr. Mae hyn yn adlewyrchu ein hymrwymiad hirdymor i system addysg gynhwysol.
Er mwyn gwella dysgu proffesiynol, lansiwyd pecyn cymorth ymddygiad newydd y tymor hwn, gan ddarparu adnodd cyfoethog o ymchwil ac arweiniad ymarferol i ysgolion ymateb i heriau parhaus. Dim ond y dechrau yw hyn. Mae'r pum cam gweithredu uniongyrchol yn nodi'n glir fy ymrwymiad i ddeialog barhaus, agored gydag ymarferwyr, rhieni a phlant a phobl ifanc. Ac rwy'n ysgogi rhaglen ehangach o ymgysylltu ag ymddygiad i godi'r lleisiau hyn. Daw'r atebion mwyaf effeithiol gan y rhai sy'n profi'r heriau hyn bob dydd a gyda'n gilydd, byddwn yn llunio dulliau sy'n cyflawni newid ystyrlon.
Rwy'n falch bod adroddiad diweddar Estyn 'Mewnwelediadau Cynnar 2024-2025' wedi tynnu sylw at y ffaith bod ymddygiad ac agweddau at ddysgu yn parhau i fod yn gadarnhaol ar draws sectorau, gydag athrawon yn cynnal perthynas adeiladol â disgyblion, yn rheoli ymddygiad yn effeithiol a chreu amgylcheddau dysgu cefnogol. Gan adeiladu ar y ciplun calonogol hwn, rwy'n bwriadu gweithio gydag ysgolion, awdurdodau lleol a phartneriaid trydydd sector i gyflwyno cyfres o brosiectau treialu ledled Cymru yn ystod y misoedd nesaf i brofi ac arddangos dulliau arloesol, cynnar ac adferol o gefnogi ymddygiad mewn ysgolion. Yn ogystal, gan weithio gyda phartneriaid prifysgolion ledled Cymru, yr hydref hwn, byddwn yn lansio rhaglen ymgysylltu ag ysgolion, gan archwilio atebion ymarferol i fynd i'r afael ag ymddygiad.
Mae plant a phobl ifanc wrth wraidd y gwaith hwn, gyda'u lleisiau yn cael eu hyrwyddo gan bartneriaid allweddol, gan gynnwys Senedd Ieuenctid Cymru, Plant yng Nghymru a Chomisiynydd Plant Cymru. Roeddwn yn falch iawn o fynychu Senedd Ieuenctid Cymru ddydd Sadwrn i glywed gan eu Pwyllgor Troseddu a Diogelwch am eu hymgynghoriad diweddar ac i glywed am eu hargymhellion o'u hadroddiad pwerus. Denodd eu harolwg bron i 2,000 o ymatebion gan blant a phobl ifanc. Rwy'n croesawu'n fawr argymhellion y pwyllgor ar nifer o themâu clir, gan gynnwys polisïau cyson, cymorth iechyd meddwl a phwysigrwydd perthnasoedd cadarnhaol a gwrando ar bobl ifanc. Gwnaeth y pwyllgor wyth argymhelliad, ac rwy'n falch iawn o'u derbyn i gyd. Mae adroddiad y pwyllgor yn enghraifft ragorol o lais disgyblion, a byddaf yn ymateb yn ffurfiol ac yn llawn i'r holl argymhellion yn ysgrifenedig yn y flwyddyn newydd. Rwyf hefyd yn awyddus iawn i weithio'n agos gyda Senedd Ieuenctid Cymru ar yr holl feysydd pwysig y maent wedi'u hamlygu.
Fel yr wyf wedi nodi, mae gwella presenoldeb ac ymddygiad mewn lleoliadau addysgol ledled Cymru yn hanfodol i gefnogi ein pobl ifanc i ffynnu. Nid ydym yn hunanfodlon. Edrychaf ymlaen at barhau i adeiladu ar y blaenoriaethau a'r camau rydw i wedi siarad amdanynt heddiw i sicrhau y gallwn ni sicrhau bod ein hysgolion yn lleoedd ymgysylltu, lle mae pawb yn ddiogel, wedi'u cynnwys a'u clywed. Mae'r camau hyn wedi'u seilio ar ymrwymiad cryf i wrando, dysgu a chyd-greu atebion gyda'r rhai sydd fwyaf pwysig—ein hymarferwyr, ein dysgwyr a'n teuluoedd. Diolch.
Thank you, Cabinet Secretary, for this afternoon's statement. Poor behaviour and attendance are a major cause of concern to us all, and I'm afraid that there has been a complete lack of action from the Welsh Government on this, despite the rosy picture that we've all heard here today in the Chamber. Violence within classrooms is at a worryingly high level, teachers' time is being taken away from delivering lessons to deal with incidents, pupils' learning is being impacted by distractions and absenteeism remains stubbornly high, yet the Welsh Government seems either reluctant or incapable of dealing with the big issues.
More than six months ago, the Welsh Government held its highly billed and highly anticipated national behavioural summit. We were told time and time again here in the Chamber that this would be the answer to all of our prayers. Well, Deputy Presiding Officer, it looks like the Cabinet Secretary well and truly led us up the garden path on that one, because the Cabinet Secretary says that she set out the five immediate actions following the statement, but, in reality, I feel that they just tinker around the edges, if that.
Cabinet Secretary, am I right in saying that this was nothing more than a box-ticking exercise? I'm sure that you're going to try to spin it another way when you respond to me here, but I'd like to know what specific—and I mean specific—robust actions the Welsh Government will be taking in line with this summit, because to me it looks like things are just being kicked further into the long grass, with new forums created and guidance dished out to teachers. How confident are you, Cabinet Secretary, that this will actually go ahead and make a difference to the problems that we have here in Wales?
It’s a fact that the number of violent incidents in schools has risen by 37 per cent, at a total of 6,446 reported in 2023-24 alone. The toll this takes on teachers' well-being is massive, Cabinet Secretary, with the NASUWT finding that 92 per cent of teachers experience verbal abuse and 35 per cent have experienced physical abuse. Cabinet Secretary, 79 per cent of teachers said that verbal and physical abuse affected their morale, 65 per cent said that it increased stress levels and 52 per cent of teachers said that fighting is a daily or weekly problem in their school. All of this is resulting in 55 per cent of teachers admitting that it is making them think about leaving the profession as a whole.
These are incredibly sobering statistics, Cabinet Secretary; I’m sure you come across them all of the time. So, I’d like to know what steps the Welsh Government is taking to protect teachers' safety and well-being, as failure to tackle poor behaviour in schools may result in an exodus of teachers leaving the profession, exacerbating the ongoing recruitment and retention crisis that we have here in Wales. In this afternoon's statement, you’ve mentioned an incoming suite of pilot projects when it comes to behaviour in schools, but in-depth detail is, unfortunately, a bit sparse. So, can you please elaborate on some of the projects that you've mentioned here today, Cabinet Secretary?
You mentioned mobile phones in your statement. The Welsh Conservatives have been clear since day one that one quick win to turn our problems within our schools around is to ban mobile phones. More and more countries around the world are waking up to this, but, of course, the Welsh Government is refusing to implement such a ban. Mobile phone usage within schools is a growing problem, with 77 per cent of primary school—yes, primary school—pupils taking a phone into school; that figure rises to 94 per cent when we look at the number of secondary school students. The evidence about the damage of mobile phone usage in the classroom is crystal clear, Cabinet Secretary, for us all to see.
You’ve talked about bringing in a new form of guidance in spring 2026 on mobile phone use. Can you give us some sort of explanation as to what that’s going to look like, because we are heading into an election, so I want to ensure that this guidance is clear for us and the electorate out there? What’s going to be shared amongst the schools out there as well, because we need to go further here in Wales?
School attendance—I’m glad you touched upon that today—is another big issue facing our education system, with more than 2 million school days missed in 2023-24 due to unauthorised absences in Wales. Not only that, but Estyn found that the percentage of secondary school age pupils who were absent for more than 20 per cent of sessions more than tripled, from 4.6 per cent to 16.3 per cent, between 2018 and 2019. I appreciate COVID, so then I'm going to compare the figure to 2022-23. Average attendance for schools in Wales was 90.9 per cent for the 2024-25 academic year. The impact of absence from the classroom can have a serious effect on a child's learning—we all know that here. I really do welcome your ambition to get attendance levels back to pre-COVID levels, Cabinet Secretary, but have you got a target date for this? You know I like my dates, so I'm going to ask you for that.
According to headteachers, there are two main reasons for low attendance rates. No. 1 is a substantial increase in the number of pupils who are refusing to attend school or are now frequently absent due to mental health problems, and the second is a change in culture amongst parents, who place less importance on their children attending school regularly. This additional funding to help children re-engage with school is most certainly going to be welcome, but are you confident that it will lead to a big boost? And if it does, what will the Welsh Government's next steps be?
Aside from the funding, how else is the Welsh Government working with parents and school leaders to combat the change in attitude, which has led to less importance being placed on children attending schools? Cabinet Secretary, you say that improving attendance and behaviour in schools remain essential, and that this Government is not going to be complacent. However, I'll be honest—I'm not convinced. And that, sadly, is the case based on the lack of robust and tangible actions coming from this administration so far. So, instead of running down the clock until next year's election, the Welsh Government must do more to ensure all children are receiving the education here in Wales that they so rightly deserve. Thank you, Deputy Presiding Officer.
Diolch, Ysgrifennydd Cabinet, am y datganiad y prynhawn yma. Mae ymddygiad gwael a phresenoldeb yn achos pryder mawr i ni i gyd, ac rwy'n ofni bod diffyg gweithredu llwyr wedi bod gan Lywodraeth Cymru ar hyn, er gwaethaf y darlun rhy wych o bethau yr ydym i gyd wedi'i glywed yma heddiw yn y Siambr. Mae trais o fewn ystafelloedd dosbarth ar lefel bryderus o uchel, mae'r amser sydd gan athrawon ar gyfer cyflwyno gwersi yn cael ei ddefnyddio i ymdrin â digwyddiadau, effeithir ar ddysgu disgyblion gan ymyriadau ac mae absenoldeb yn parhau i fod yn ystyfnig o uchel, ond mae'n ymddangos bod Llywodraeth Cymru naill ai'n amharod neu'n analluog i ymdrin â'r problemau mawr.
Dros chwe mis yn ôl, cynhaliodd Llywodraeth Cymru ei huwchgynhadledd ymddygiad genedlaethol yr oedd disgwyl mawr amdani. Dywedwyd wrthym dro ar ôl tro yma yn y Siambr mai dyma'r ateb i'n holl weddïau. Wel, Dirprwy Lywydd, mae'n edrych fel bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi ein camarwain ni oherwydd mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn dweud ei bod wedi nodi'r pum cam gweithredu uniongyrchol yn dilyn y datganiad, ond, mewn gwirionedd, rwy'n teimlo eu bod nhw'n potsian ar yr ymylon, os hynny.
Ysgrifennydd Cabinet, ydw i'n iawn i ddweud nad oedd hyn yn ddim mwy nag ymarfer ticio blychau? Rwy'n siŵr eich bod chi'n mynd i geisio rhoi delwedd arall ar bethau pan fyddwch chi'n ymateb i mi yma, ond hoffwn wybod pa gamau penodol—ac rwy'n golygu penodol—camau cadarn y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd yn unol â'r uwchgynhadledd hon, oherwydd i mi mae'n edrych fel bod pethau'n cael eu hysgubo o'r neilltu, gyda fforymau newydd wedi'u creu a chanllawiau wedi'u rhoi i athrawon. Pa mor hyderus ydych chi, Ysgrifennydd Cabinet, y bydd hyn yn mynd yn ei flaen ac yn gwneud gwahaniaeth i'r problemau sydd gennym yma yng Nghymru?
Mae'n ffaith bod nifer y digwyddiadau treisgar mewn ysgolion wedi codi 37 y cant, i gyfanswm o 6,446 a adroddwyd yn 2023-24 yn unig. Mae'r niwed y mae hyn yn ei achosi i lesiant athrawon yn enfawr, Ysgrifennydd Cabinet, gyda Chymdeithas Genedlaethol yr Ysgolfeistri ac Undeb yr Athrawesau yn canfod bod 92 y cant o athrawon yn profi cam-drin geiriol a 35 y cant wedi profi cam-drin corfforol. Ysgrifennydd Cabinet, dywedodd 79 y cant o athrawon fod cam-drin geiriol a chorfforol yn effeithio ar eu morâl, dywedodd 65 y cant ei fod yn cynyddu lefelau straen a dywedodd 52 y cant o athrawon fod ymladd yn broblem ddyddiol neu wythnosol yn eu hysgol. Mae hyn i gyd yn arwain at 55 y cant o athrawon yn cyfaddef ei fod yn gwneud iddyn nhw feddwl am adael y proffesiwn yn ei gyfanrwydd.
Mae'r rhain yn ystadegau difrifol, Ysgrifennydd Cabinet; rwy'n siŵr eich bod chi'n dod ar eu traws drwy'r amser. Felly, hoffwn wybod pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau diogelwch a llesiant athrawon, gan y gallai methu â mynd i'r afael ag ymddygiad gwael mewn ysgolion arwain at nifer o athrawon yn gadael y proffesiwn, gan waethygu'r argyfwng recriwtio a chadw parhaus sydd gennym yma yng Nghymru. Yn y datganiad y prynhawn yma, rydych wedi sôn am gyfres o brosiectau treialu o ran ymddygiad mewn ysgolion, ond mae manylion manwl, yn anffodus, ychydig yn brin. Felly, a allwch chi ymhelaethu ar rai o'r prosiectau rydych chi wedi'u crybwyll yma heddiw, Ysgrifennydd Cabinet?
Fe wnaethoch chi sôn am ffonau symudol yn eich datganiad. Mae'r Ceidwadwyr Cymreig wedi bod yn glir ers y diwrnod cyntaf mai un fuddugoliaeth gyflym i ddatrys ein problemau yn ein hysgolion yw gwahardd ffonau symudol. Mae mwy a mwy o wledydd ledled y byd yn dechrau sylweddoli hyn, ond, wrth gwrs, mae Llywodraeth Cymru yn gwrthod gweithredu gwaharddiad o'r fath. Mae defnyddio ffonau symudol mewn ysgolion yn broblem gynyddol, gyda 77 y cant o ddisgyblion ysgol gynradd—ie, ysgol gynradd—yn mynd â ffôn i'r ysgol; mae'r ffigur hwnnw'n codi i 94 y cant pan edrychwn ar nifer y myfyrwyr ysgol uwchradd. Mae'r dystiolaeth am y niwed yn sgil defnyddio ffôn symudol yn yr ystafell ddosbarth yn glir iawn, Ysgrifennydd Cabinet, i ni i gyd ei weld.
Rydych chi wedi siarad am ddod â math newydd o ganllawiau yng ngwanwyn 2026 ar ddefnyddio ffôn symudol. Allwch chi roi rhyw fath o esboniad i ni ynglŷn â sut mae hynny'n mynd i edrych, oherwydd rydym ni'n mynd tuag at etholiad, felly rydw i eisiau sicrhau bod y canllawiau hyn yn glir i ni a'r etholwyr allan yna? Beth sy'n mynd i gael ei rannu ymhlith yr ysgolion allan yna hefyd, oherwydd mae angen i ni fynd ymhellach yma yng Nghymru?
Mae presenoldeb ysgol—rwy'n falch eich bod wedi cyffwrdd â hynny heddiw—yn broblem fawr arall sy'n wynebu ein system addysg, gyda mwy na 2 filiwn o ddiwrnodau ysgol wedi'u colli yn 2023-24 oherwydd absenoldebau anawdurdodedig yng Nghymru. Nid yn unig hynny, ond canfu Estyn fod canran y disgyblion oedran ysgol uwchradd a oedd yn absennol am fwy nag 20 y cant o'r sesiynau wedi treblu, o 4.6 y cant i 16.3 y cant, rhwng 2018 a 2019. Rwy'n gwerthfawrogi COVID, felly rwy'n mynd i gymharu'r ffigur â 2022-23. Presenoldeb cyfartalog ysgolion yng Nghymru oedd 90.9 y cant ar gyfer blwyddyn academaidd 2024-25. Gall effaith absenoldeb o'r ystafell ddosbarth gael effaith ddifrifol ar ddysgu plentyn—rydym ni i gyd yn gwybod hynny yma. Rwy'n croesawu eich uchelgais i gael lefelau presenoldeb yn ôl i lefelau cyn COVID, Ysgrifennydd Cabinet, ond a oes gennych ddyddiad targed ar gyfer hyn? Rydych chi'n gwybod fy mod i'n hoffi fy nyddiadau, felly rydw i'n mynd i ofyn i chi am hynna.
Yn ôl penaethiaid, mae dau brif reswm dros gyfraddau presenoldeb isel. Rhif 1 yw cynnydd sylweddol yn nifer y disgyblion sy'n gwrthod mynychu'r ysgol neu sydd bellach yn aml yn absennol oherwydd problemau iechyd meddwl, a'r ail yw newid mewn diwylliant ymhlith rhieni, sy'n rhoi llai o bwys ar eu plant yn mynychu'r ysgol yn rheolaidd. Mae'r cyllid ychwanegol hwn i helpu plant i ail-ymgysylltu â'r ysgol yn sicr yn mynd i gael ei groesawu, ond ydych chi'n hyderus y bydd yn arwain at hwb mawr? Ac os bydd yn digwydd, beth fydd camau nesaf Llywodraeth Cymru?
Ar wahân i'r cyllid, sut arall mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda rhieni ac arweinwyr ysgolion i fynd i'r afael â'r newid mewn agwedd, sydd wedi arwain at lai o bwyslais ar blant yn mynychu ysgolion? Ysgrifennydd Cabinet, rydych chi'n dweud bod gwella presenoldeb ac ymddygiad mewn ysgolion yn parhau i fod yn hanfodol, ac nad yw'r Llywodraeth hon yn mynd i fod yn hunanfodlon. Fodd bynnag, byddaf yn onest—nid wyf yn argyhoeddedig. Ac mae hynny, yn anffodus, yn wir yn seiliedig ar y diffyg camau gweithredu cadarn a diriaethol ar ran y weinyddiaeth hon hyd yn hyn. Felly, yn hytrach na gwastraffu amser tan etholiad y flwyddyn nesaf, rhaid i Lywodraeth Cymru wneud mwy i sicrhau bod pob plentyn yn derbyn yr addysg yma yng Nghymru y mae'n wirioneddol yn ei haeddu. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Thank you very much, Natasha. I couldn't disagree with you more, really, that there has been a lack of action. And I never said that the summit would be the answer to all our problems. The summit was a very important step in bringing together all our stakeholders to try to tackle what are really complex issues. And I really think, Natasha, that you don't have a good understanding of how complex the issues around behaviour are, because, if you did understand it, you wouldn't be looking for a silver bullet in this space.
I set out the immediate actions following the summit—and, again, it couldn't be further from the truth that there hasn't been action on each of those areas. First of all, a really strong theme from the summit was around the need for better multi-agency working to support schools. Schools feel that they are picking up the pieces from a variety of other organisations who are maybe pulling back from supporting them. So, I took a paper to Cabinet a little while ago, which was all about the societal pressures on schools. Officials from teams right across the Welsh Government are working now to ensure there is alignment of cross-cutting policies in relation to our work on behaviour. We're also working with the four police and crime commissioners and police forces in Wales to support better collaboration between police, local authorities and schools. And we're doing that through the ethos of our community-focused schools programme. And I see that programme as not just opening up halls and playing fields and things like that; I see that as a genuine two-way street between schools and the community. And the work that we're doing to map these policies will be completed by the spring.
In terms of updated guidance to ensure there's more clarity and consistency across Wales, that work is being taken forward at pace. I mentioned the mobile phone forum. We've got one on exclusions as well. We have already published a new behaviour toolkit—you must have missed that, Natasha—in September 2025. Our guidance on mobiles will launch in February 2026, and our guidance on exclusions and detentions will follow in March 2026. Because that's the way we do things in Wales, you see. We work with partners to co-produce things, because that's how we believe we get the best policies.
In terms of sharing best practice between schools locally and nationally, we've got a programme of work led by HEI partners now with schools. Our professional inquiry approaches that they are leading on will launch in November, with initial outputs by March 2026.
In terms of the professional learning commitment I made at the summit, as I said, we've already published the behaviour toolkit, and we're working with a number of HEIs in Wales who are working with schools on developing professional learning, and we’ve also asked Dysgu, our new professional learning body, to take this work forward for us.
We’re also taking forward the work around consistent definitions and reporting of incidents, so that we’ve got clear data at local authority and national level. That was the fifth commitment, and that is obviously aligned to our school improvement partnership programme, which will give us an opportunity to have that better data. We are looking at a series of pilots. One of those pilots is around restorative practices. I was able to go to Islwyn High School a little while ago, where I saw those practices in action and was very impressed by those. We’re also looking at pilots using the youth service.
In terms of attendance, we have seen progress. I think that’s very clear, and I’m sure you’ll want to welcome that. But I’ve also been clear that there is more work that we need to do. You’re right to mention mental health as a factor in problems with attendance. I think our record on mental health support for schools is first class. We have a whole-school approach to mental health in Wales, which is statutory. We continue to commit £14 million a year to that, and we’re doing everything we can to support our learners.
But one of the big tools in our arsenal on this is the work that we do with family engagement officers, and this year we are investing an additional £3 million in the work of family engagement officers. Next year, that money is going to increase by a further £1 million. Those family engagement officers work with some of the families who are experiencing the most barriers to children attending school, and they work with them on a really granular level, whether it is issues around poverty, not having a school coat, issues with transport, issues with mental health, physical health problems. The evidence that I am seeing—and we have a forum now where we bring all the family engagement officers together, and they are doing really brilliant work—is they are making a difference, because they do that by building trusting relationships with families.
I want to get back to pre-pandemic levels of attendance as soon as possible. That’s why we are continuing to invest such substantial sums of funding in this work.
Diolch yn fawr iawn, Natasha. Ni allwn anghytuno â chi mwy, mewn gwirionedd, sef bod diffyg gweithredu wedi bod. Ac nid wyf erioed wedi dweud y byddai'r uwchgynhadledd yn ateb i'n holl broblemau. Roedd yr uwchgynhadledd yn gam pwysig iawn wrth ddod â'n holl randdeiliaid at ei gilydd i geisio mynd i'r afael â'r problemau sy'n wirioneddol gymhleth. Ac rwy'n credu mewn gwirionedd, Natasha, nad oes gennych ddealltwriaeth dda o ba mor gymhleth yw'r materion sy'n ymwneud ag ymddygiad, oherwydd, pe baech chi'n eu deall, ni fyddech chi'n chwilio am un ateb syml yn y maes hwn.
Nodais y camau uniongyrchol ar ôl yr uwchgynhadledd—ac, unwaith eto, ni allai fod ymhellach o'r gwir nad oes gweithredu ar bob un o'r meysydd hynny. Yn gyntaf oll, thema gref iawn o'r uwchgynhadledd oedd yr angen am well gweithio amlasiantaeth i gefnogi ysgolion. Mae ysgolion yn teimlo eu bod yn gorfod ysgwyddo'r cyfrifoldeb oherwydd bod amrywiaeth o sefydliadau eraill efallai yn tynnu'n ôl o ran eu cefnogi. Felly, fe wnes i fynd â phapur i'r Cabinet yn ddiweddar, a oedd yn ymwneud â'r pwysau cymdeithasol ar ysgolion. Mae swyddogion o dimau ledled Llywodraeth Cymru yn gweithio nawr i sicrhau bod polisïau trawsbynciol yn cyd-fynd mewn perthynas â'n gwaith ar ymddygiad. Rydym hefyd yn gweithio gyda'r pedwar comisiynydd heddlu a throseddu a'r heddluoedd yng Nghymru i gefnogi gwell cydweithredu rhwng yr heddlu, awdurdodau lleol ac ysgolion. Ac rydym ni'n gwneud hynny trwy ethos ein rhaglen ysgolion sy'n canolbwyntio ar y gymuned. Ac rwy'n gweld y rhaglen honno nid yn unig yn agor neuaddau a chaeau chwarae a phethau felly; rwy'n gweld hynny fel stryd ddwyffordd wirioneddol rhwng ysgolion a'r gymuned.
A bydd y gwaith rydym ni'n ei wneud i fapio'r polisïau hyn yn cael ei gwblhau erbyn y gwanwyn. O ran canllawiau wedi'u diweddaru i sicrhau bod mwy o eglurder a chysondeb ledled Cymru, mae'r gwaith hwnnw'n cael ei fwrw ymlaen yn gyflym. Soniais am y fforwm ffôn symudol. Mae gennym un ar wahardd hefyd. Rydym eisoes wedi cyhoeddi pecyn cymorth ar ymddygiad newydd—mae'n rhaid eich bod wedi methu hynny, Natasha—ym mis Medi 2025. Bydd ein canllawiau ar ffonau symudol yn lansio ym mis Chwefror 2026, a bydd ein canllawiau ar waharddiadau a chadw yn dilyn ym mis Mawrth 2026. Oherwydd dyna'r ffordd rydym ni'n gwneud pethau yng Nghymru, chi'n gweld. Rydym ni'n gweithio gyda phartneriaid i gyd-gynhyrchu pethau, oherwydd dyna sut rydym ni'n credu ein bod ni'n cael y polisïau gorau.
O ran rhannu arfer gorau rhwng ysgolion yn lleol ac yn genedlaethol, mae gennym raglen waith dan arweiniad partneriaid addysg uwch bellach gydag ysgolion. Bydd ein dulliau ymchwilio proffesiynol y maen nhw yn arwain arnynt yn lansio ym mis Tachwedd, gydag allbynnau cychwynnol erbyn mis Mawrth 2026.
O ran yr ymrwymiad dysgu proffesiynol a wnes i yn yr uwchgynhadledd, fel y dywedais, rydym eisoes wedi cyhoeddi'r pecyn cymorth ar ymddygiad, ac rydym yn gweithio gyda nifer o sefydliadau addysg uwch yng Nghymru sy'n gweithio gydag ysgolion ar ddatblygu dysgu proffesiynol, ac rydym hefyd wedi gofyn i Dysgu, ein corff dysgu proffesiynol newydd, fwrw ymlaen â'r gwaith hwn i ni.
Rydym hefyd yn bwrw ymlaen â'r gwaith ynghylch diffiniadau ac adrodd am ddigwyddiadau cyson, fel bod gennym ddata clir ar lefel awdurdod lleol a chenedlaethol. Dyna oedd y pumed ymrwymiad, ac mae hynny'n amlwg yn cyd-fynd â'n rhaglen bartneriaeth gwella ysgolion, a fydd yn rhoi cyfle i ni gael y data gwell hwnnw. Rydym yn edrych ar gyfres o dreialon. Mae un o'r cynlluniau treialu hynny yn ymwneud ag arferion adferol. Roeddwn i'n gallu mynd i Ysgol Uwchradd Islwyn ychydig yn ôl, lle gwelais yr arferion hynny ar waith ac fe wnaeth y rheini argraff fawr arnaf. Rydym ni hefyd yn edrych ar dreialon sy'n defnyddio'r gwasanaeth ieuenctid.
O ran presenoldeb, rydym wedi gweld cynnydd. Rwy'n credu bod hynny'n glir iawn, ac rwy'n siŵr y byddwch chi eisiau croesawu hynny. Ond rydw i hefyd wedi bod yn glir bod mwy o waith y mae angen i ni ei wneud. Rydych chi'n iawn i sôn am iechyd meddwl fel ffactor mewn problemau gyda phresenoldeb. Rwy'n credu bod ein hanes ar gymorth iechyd meddwl i ysgolion o'r radd flaenaf. Mae gennym ddull ysgol gyfan o ran iechyd meddwl yng Nghymru, sy'n statudol. Rydym yn parhau i ymrwymo £14 miliwn y flwyddyn i hwnnw, ac rydym yn gwneud popeth o fewn ein gallu i gefnogi ein dysgwyr.
Ond un o'r offer mawr sydd gennym ar gyfer hyn yw'r gwaith rydym ni'n ei wneud gyda swyddogion ymgysylltu â theuluoedd, ac eleni rydym yn buddsoddi £3 miliwn ychwanegol yng ngwaith swyddogion ymgysylltu â theuluoedd. Y flwyddyn nesaf, bydd yr arian hwnnw'n cynyddu £1 filiwn arall. Mae'r swyddogion ymgysylltu â theuluoedd hynny yn gweithio gyda rhai o'r teuluoedd sy'n profi'r rhwystrau mwyaf rhag i blant fynychu'r ysgol, ac maen nhw'n gweithio gyda nhw ar lefel fanwl iawn, boed hynny'n faterion sy'n ymwneud â thlodi, bod heb gôt ysgol, problemau gyda chludiant, problemau iechyd meddwl, problemau iechyd corfforol. Y dystiolaeth rydw i'n ei weld—ac mae gennym fforwm nawr lle rydym ni'n dod â'r holl swyddogion ymgysylltu â theuluoedd at ei gilydd, ac maen nhw'n gwneud gwaith gwych iawn—yw eu bod yn gwneud gwahaniaeth, oherwydd maen nhw'n gwneud hynny trwy feithrin perthynas ymddiriedol â theuluoedd.
Rwyf eisiau mynd yn ôl i lefelau presenoldeb cyn y pandemig cyn gynted â phosibl. Dyna pam rydym ni'n parhau i fuddsoddi symiau mor sylweddol o gyllid yn y gwaith hwn.
Plaid Cymru believes in tackling the root causes of poor attendance and behaviour, such as poverty, transport barriers and family support, not just sticking plasters. Of course, we all agree on the principles around increased attendance and improved behaviour, and agree on the need for every child to have a safe, supportive environment where they can learn and thrive.
But the reality does not match the rhetoric we’ve heard from Welsh Government on these issues. Attendance has been well rehearsed in the Chamber already this afternoon, but just to reiterate, between September and November this year, attendance in our schools continued to fall in 2024-25. Average attendance was just 90.9 per cent compared to what it was before the pandemic, at 94.3 per cent. I acknowledge, you realise, that the situation is improving slightly, but for pupils who are eligible for free school meals, the picture is even worse and more challenging than that. It is 85.2 per cent, down from 91.2 per cent.
You did tell school leaders at the boosting standards conference a while back that it is your aim to see attendance return to pre-pandemic levels. So, my first question is: do you expect to meet that target or is it going to be another failed ambition?
I welcome the additional £1 million that you are giving to the family engagement officers. That is a welcome initiative. So, what I'd like to know is: around these officers, what assessment has been made of their impact so far? Is there a direct correlation between slightly improved attendance levels and the work that they do? How many schools will benefit from this £1 million additional funding?
And what about transport? Estyn's report earlier this year highlighted transport as being a major barrier to attendance. It remains a persistent challenge, particularly for pupils living within three miles of school who don't qualify for free transport. Yet, instead of acting decisively, what Welsh Government has done is kick the consultation on learner travel guidance into the long grass, and refuse to make this a priority in the Bus Services (Wales) Bill. Last year, Ministers seemed to be playing pass-the-parcel with this issue, but now they don't even want to deliver the parcel at all because it's not there in the bus Bill. So, will anything change on learner travel before May's election?
Let's move on to behaviour, which again has been touched upon. Promises have been made, but not translated into progress. The behaviour summit, which again has been referred to, revealed what teachers have known for years: the situation is not improving; if anything, it's getting worse. Forty-nine actions were suggested, including five immediate steps. So, what impact have these steps had, and how many of the 49 suggested actions will be implemented and by when? Because I recently met with a teacher who was seriously injured in a violent incident in her school. She fears returning to the classroom because, as far as she knows, no new guidance has been issued on handling serious physical or harmful behaviour.
The summit report also highlighted poor communication between stakeholders. What lessons have you learned from that and how can we improve co-operation between stakeholders, particularly sharing information? Because Scotland has shown leadership on behaviour issues by surveying its workforce regularly on behaviour and abuse trends to target resources effectively.
And finally, much of this comes down to funding. In the 2026-27 budget evidence paper that you submitted to the Children, Young People and Education Committee, you mentioned £900,000 for behaviour work being spent in 2025-26, but nothing allocated for 2026-27. So, what's the plan beyond that year?
Finally, have we had any money from the UK Government decision to change the valued added tax on independent schools? Has that money come to Wales to support our schools? Diolch.
Mae Plaid Cymru yn credu mewn mynd i'r afael ag achosion sylfaenol presenoldeb ac ymddygiad gwael, fel tlodi, rhwystrau yn ymwneud â chludiant a chymorth teuluoedd, nid atebion dros dro yn unig. Wrth gwrs, rydym i gyd yn cytuno ar yr egwyddorion ynghylch mwy o bresenoldeb a gwell ymddygiad, ac yn cytuno ar yr angen i bob plentyn gael amgylchedd diogel, cefnogol lle gall ddysgu a ffynnu.
Ond nid yw'r realiti yn cyfateb i'r rhethreg rydym ni wedi'i glywed gan Lywodraeth Cymru ar y materion hyn. Mae presenoldeb wedi cael ei ailadrodd yn sylweddol yn y Siambr eisoes y prynhawn yma, ond dim ond i ailadrodd, rhwng mis Medi a mis Tachwedd eleni, parhaodd presenoldeb yn ein hysgolion i ostwng yn 2024-25. Dim ond 90.9 y cant oedd presenoldeb cyfartalog o'i gymharu â'r hyn yr oedd cyn y pandemig, sef 94.3 y cant. Rwy'n cydnabod, eich bod chi'n sylweddoli, bod y sefyllfa yn gwella ychydig, ond i ddisgyblion sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim, mae'r darlun hyd yn oed yn waeth ac yn fwy heriol na hynny. Mae'n 85.2 y cant, i lawr o 91.2 y cant.
Fe wnaethoch chi ddweud wrth arweinwyr ysgolion yn y gynhadledd rhoi hwb i safonau ychydig yn ôl mai eich nod yw gweld presenoldeb yn dychwelyd i lefelau cyn y pandemig. Felly, fy nghwestiwn cyntaf yw: a ydych chi'n disgwyl cyrraedd y targed hwnnw neu a yw'n mynd i fod yn uchelgais arall a fethodd?
Rwy'n croesawu'r £1 filiwn ychwanegol rydych chi'n ei rhoi i'r swyddogion ymgysylltu â theuluoedd. Mae hynny'n fenter i'w groesawu. Felly, yr hyn yr hoffwn ei wybod yw: ynghylch y swyddogion hyn, pa asesiad sydd wedi'i wneud o'u heffaith hyd yn hyn? A oes cydberthynas uniongyrchol rhwng lefelau presenoldeb ychydig yn well a'r gwaith maen nhw'n ei wneud? Faint o ysgolion fydd yn elwa ar y £1 filiwn o gyllid ychwanegol hwn?
A beth am gludiant? Roedd adroddiad Estyn yn gynharach eleni yn tynnu sylw at gludiant fel rhwystr mawr rhag mynychu. Mae'n parhau i fod yn her barhaus, yn enwedig i ddisgyblion sy'n byw o fewn tair milltir i'r ysgol nad ydynt yn gymwys i gael cludiant am ddim. Eto, yn hytrach na gweithredu'n benderfynol, yr hyn y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud yw ysgubo'r ymgynghoriad ar ganllawiau teithio i ddysgwyr o'r neilltu, a gwrthod gwneud hyn yn flaenoriaeth yn y Bil Gwasanaethau Bysiau (Cymru). Y llynedd, roedd yn ymddangos fel pe bai Gweinidogion yn trosglwyddo'r broblem o un i'r llall, ond nawr nid ydynt hyd yn oed eisiau datrys y broblem o gwbl oherwydd nad yw hi yno yn y Bil bysiau. Felly, a fydd unrhyw beth yn newid ar deithio i ddysgwyr cyn etholiad mis Mai?
Gadewch i ni symud ymlaen at ymddygiad, sydd eto wedi cael ei grybwyll. Mae addewidion wedi'u gwneud, ond heb eu troi'n gynnydd. Datgelodd yr uwchgynhadledd ymddygiad, y cyfeiriwyd ato eto, yr hyn y mae athrawon wedi'i wybod ers blynyddoedd: nid yw'r sefyllfa yn gwella; os rhywbeth, mae'n gwaethygu. Awgrymwyd pedwar deg naw o gamau gweithredu, gan gynnwys pum cam ar unwaith. Felly, pa effaith y mae'r camau hyn wedi'i chael, a faint o'r 49 camau a awgrymir fydd yn cael eu gweithredu ac erbyn pryd? Oherwydd yn ddiweddar fe wnes i gwrdd ag athrawes a gafodd ei hanafu'n ddifrifol mewn digwyddiad treisgar yn ei hysgol. Mae hi'n ofni dychwelyd i'r ystafell ddosbarth oherwydd, hyd y gwyddom, nid oes canllawiau newydd wedi'u cyhoeddi ar ymdrin ag ymddygiad corfforol neu niweidiol difrifol.
Tynnodd adroddiad yr uwchgynhadledd sylw hefyd at gyfathrebu gwael rhwng rhanddeiliaid. Pa wersi ydych chi wedi'u dysgu o honno a sut gallwn ni wella cydweithrediad rhwng rhanddeiliaid, yn enwedig rhannu gwybodaeth? Oherwydd mae'r Alban wedi dangos arweiniad ar faterion ymddygiad trwy arolygu ei gweithlu yn rheolaidd o ran tueddiadau ymddygiad a cham-drin i dargedu adnoddau yn effeithiol.
Ac yn olaf, mae llawer o hyn yn ymwneud â chyllid. Ym mhapur tystiolaeth cyllideb 2026-27 a gyflwynoch chi i'r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, fe wnaethoch chi sôn am £900,000 ar gyfer gwaith ymddygiad yn cael ei wario yn 2025-26, ond dim byd wedi'i ddyrannu ar gyfer 2026-27. Felly, beth yw'r cynllun y tu hwnt i'r flwyddyn honno?
Yn olaf, a gawsom ni unrhyw arian yn sgil penderfyniad Llywodraeth y DU i newid y dreth ar werth ar ysgolion annibynnol? Ydi'r arian hwnnw wedi dod i Gymru i gefnogi ein hysgolion? Diolch.
Thank you very much, Cefin. I do agree with you about tackling the root causes of the reasons for children not attending school as much. You mentioned poverty—that is a key one. Some of those levers are not with us. But I think as a Government we have a strong track record of supporting children who are living in poverty in our schools. We have our school essentials grant. We have universal primary free school meals. We've currently got poverty proofing pilots that are happening in schools across Wales, and we have supported materials for schools on removing the stigma around poverty.
You referred to transport. As you've highlighted, the consultation on the revised learner travel operational guidance began on 11 June, and that has been extended until 28 November. As you're aware, the learner travel Measure sits with my colleague Ken Skates, but we do discuss those issues very regularly. Back in the summer, we held a summit on learner travel, which was really positive in terms of trying to tackle some of the very complex issues that exist around learner travel. And it's not just about funding, as I know you're aware; it's also about access to buses, to drivers, and things like that that are causing challenges. You'll also be aware that we've announced the £1 bus fare, which is hopefully going to be a big help for families and for young people.
Diolch yn fawr iawn, Cefin. Rwy'n cytuno â chi ynglŷn â mynd i'r afael ag achosion sylfaenol y rhesymau pam nad yw plant yn mynychu'r ysgol gymaint â hynny. Fe wnaethoch chi sôn am dlodi—mae hynny'n un allweddol. Nid oes gennym rai o'r ysgogyddion hynny. Ond rwy'n credu fel Llywodraeth bod gennym hanes cryf o gefnogi plant sy'n byw mewn tlodi yn ein hysgolion. Mae gennym ein grant hanfodion ysgol. Mae gennym brydau ysgol am ddim i holl blant ysgolion cynradd. Ar hyn o bryd mae gennym gynlluniau treialu diogelu rhag tlodi sy'n digwydd mewn ysgolion ledled Cymru, ac rydym wedi cefnogi deunyddiau i ysgolion ynghylch cael gwared ar y stigma sy'n ymwneud â thlodi.
Fe wnaethoch chi gyfeirio at gludiant. Fel yr ydych wedi amlygu, dechreuodd yr ymgynghoriad ar y canllawiau gweithredol diwygiedig ar deithio gan ddysgwyr ar 11 Mehefin, ac mae hynny wedi'i ymestyn tan 28 Tachwedd. Fel y gwyddoch chi, mae'r Mesur teithio gan ddysgwyr yn gyfrifoldeb i fy nghyd-Ysgrifennydd Ken Skates, ond rydym yn trafod y materion hynny'n rheolaidd iawn. Yn ôl yn yr haf, fe wnaethom gynnal uwchgynhadledd ar deithio gan ddysgwyr, a oedd yn gadarnhaol iawn o ran ceisio mynd i'r afael â rhai o'r materion cymhleth iawn sy'n bodoli ynghylch teithio gan ddysgwyr. Ac nid yw'n ymwneud â chyllid yn unig, fel y gwn eich bod chi'n ymwybodol; mae hefyd yn ymwneud â mynediad at fysiau, i yrwyr, a phethau fel hynny sy'n achosi heriau. Byddwch hefyd yn ymwybodol ein bod wedi cyhoeddi'r tocyn bws £1, a gobeithio y bydd yn help mawr i deuluoedd ac i bobl ifanc.
In terms of family engagement officer impact, obviously we're currently in the first year of substantial investment in FEOs, so we haven't got any official evaluation as yet. But, as I said to Natasha, the FEOs come together regularly as a national forum, I have met with the forum to have feedback on the work that they're doing, and all the feedback that I get from schools is that they are worth their weight in gold. Because it also takes some of the burden off teaching staff who would otherwise be having to focus on trying to get children into school.
Now, the funding for the FEOs—and you highlighted the fact that that funding is going up in the draft budget—that currently goes out via the local authority education grant. What I am aware of is that there is variation in how that money is allocated to schools across Wales. So, there are different approaches being used by local authorities. For example, I spoke to some headteachers in one authority, and they were only getting access to their FEO on a cycle of every few months. Well, clearly, the role of FEOs is to build relationships with families, so I have asked officials, and they're doing some work for me on reviewing that guidance, so that we can make sure that all schools can benefit from that as far as is possible.
In terms of the behaviour summit, I've set out in some detail to Natasha the work that we're doing following up that work. I would reiterate that none of this work is a silver bullet. All of this is complex and about tackling the multifaceted issues around problems with behaviour. I'm sorry to hear about the teacher. I want all our schools to be safe, happy places for our staff and for our pupils. We already have guidance on weapons in schools, and schools can already make exclusions in the event of a child being found with a weapon. They also have powers to search pupils. So, that's our existing safe and effective intervention, and that deals with the use of reasonable force and searching for weapons guidance.
We are also looking at what more we can do in this space at the round-table that we had on violence in schools, which was really positive. The police were not painting such a bleak picture as Natasha around actual violence in schools. Fortunately, these terrible incidents, such as the one you referred to, are fortunately rare. I think it's important that most people have a positive experience in schools. But Cardiff, for example, have just launched guidance on weapons in schools and educational settings, and we're looking at that and how we can have guidance that might apply for the whole of Wales, but, obviously, taking into account the fact that a city may have different issues.
You talked about Scotland, and I met with the Scottish Minister a couple of weeks ago. She came down for the summit we hosted. I had a discussion with her about many things, but including behaviour, and I don't think we're in a very different place to Scotland. They're also having challenges with behaviour. We also surveyed our workforce ahead of the summit. We did a comprehensive survey. It had really good engagement. I can send you a link to that. The findings were sobering. I'm not going to hide from that. But I can send you a link to that.
With behaviour, it's not just about money, in terms of your comments about the budget; it's about changing practice, isn't it, and working together to do that. We have received money from the UK Government as a result of the changes to VAT on private schools. You'll see in the same budget paper that some of that money is protected for post-16 specialist placements. We also received very substantial consequentials for education from the UK Government in the spring statement. Obviously, you're well aware that, at the moment, we have an uncommitted pot of £380 million, and I will be making the strongest possible case for the maximum amount of that money to be spent in education.
O ran effaith swyddogion ymgysylltu â theuluoedd, yn amlwg rydym ar hyn o bryd yn y flwyddyn gyntaf o fuddsoddiad sylweddol yn y swyddogion ymgysylltu â theuluoedd, felly nid ydym wedi cael unrhyw werthusiad swyddogol eto. Ond, fel y dywedais i wrth Natasha, mae'r swyddogion hyn yn dod at ei gilydd yn rheolaidd fel fforwm cenedlaethol, rwyf wedi cwrdd â'r fforwm i gael adborth ar y gwaith maen nhw'n ei wneud, a'r holl adborth rwyf i'n ei gael gan ysgolion yw eu bod yn werth y byd. Oherwydd ei fod hefyd yn cymryd rhywfaint o'r baich oddi ar staff addysgu a fyddai fel arall yn gorfod canolbwyntio ar geisio cael plant i'r ysgol.
Nawr, mae'r cyllid ar gyfer y swyddogion ymgysylltu â theuluoedd—ac fe wnaethoch chi dynnu sylw at y ffaith bod y cyllid hwnnw'n mynd i fyny yn y gyllideb ddrafft—sy'n mynd allan ar hyn o bryd trwy grant addysg yr awdurdod lleol. Yr hyn rwy'n ymwybodol ohono yw bod amrywiaeth yn y ffordd y mae'r arian hwnnw'n cael ei ddyrannu i ysgolion ledled Cymru. Felly, mae yna wahanol ddulliau sy'n cael eu defnyddio gan awdurdodau lleol. Er enghraifft, siaradais â rhai penaethiaid mewn un awdurdod, a dim ond ar gylch o bob ychydig fisoedd yr oeddent yn cael mynediad i'w swyddogion ymgysylltu â theuluoedd. Wel, yn amlwg, rôl y swyddogion hyn yw meithrin perthynas â theuluoedd, felly rwyf wedi gofyn i swyddogion, ac maen nhw'n gwneud rhywfaint o waith i mi ar adolygu'r canllawiau hynny, fel y gallwn wneud yn siŵr bod pob ysgol yn gallu elwa ar hynny gymaint â phosibl.
O ran yr uwchgynhadledd ymddygiad, rwyf wedi nodi'n fanwl i Natasha y gwaith rydym ni'n ei wneud yn dilyn y gwaith hwnnw. Byddwn i'n ailadrodd nad oes unrhyw ran o'r gwaith hwn yn un ateb syml. Mae hyn i gyd yn gymhleth ac yn ymwneud â mynd i'r afael â'r materion amlochrog sy'n ymwneud â phroblemau ymddygiad. Mae'n ddrwg gen i glywed am yr athro. Rwyf eisiau i'n holl ysgolion fod yn lleoedd diogel, hapus i'n staff ac i'n disgyblion. Mae gennym ganllawiau eisoes ar arfau mewn ysgolion, a gall ysgolion eisoes wneud gwaharddiadau os bydd plentyn yn euog o fod ag arf. Mae ganddyn nhw hefyd bwerau i chwilio disgyblion. Felly, dyna ein hymyrraeth ddiogel ac effeithiol bresennol, ac mae hynny'n ymwneud â defnyddio grym rhesymol ac arweiniad o ran chwilio am arfau.
Rydym hefyd yn edrych ar beth mwy y gallwn ei wneud yn y maes hwn yn y bwrdd crwn a gawsom ar drais mewn ysgolion, a oedd yn gadarnhaol iawn. Nid oedd yr heddlu yn creu darlun mor llwm â Natasha ynghylch trais gwirioneddol mewn ysgolion. Yn ffodus, mae'r digwyddiadau ofnadwy hyn, fel yr un y cyfeirioch ato, yn brin. Rwy'n credu ei bod yn bwysig bod y rhan fwyaf o bobl yn cael profiad cadarnhaol mewn ysgolion. Ond mae Caerdydd, er enghraifft, newydd lansio canllawiau ar arfau mewn ysgolion a lleoliadau addysgol, ac rydym yn edrych ar hynny a sut y gallwn gael canllawiau a allai fod yn berthnasol i Gymru gyfan, ond, yn amlwg, gan ystyried y ffaith y gall dinas fod â phroblemau gwahanol.
Fe wnaethoch chi siarad am yr Alban, a chyfarfûm â Gweinidog yr Alban ychydig wythnosau yn ôl. Daeth hi i lawr ar gyfer yr uwchgynhadledd a gynhaliwyd gennym. Cefais drafodaeth gyda hi am lawer o bethau, ond gan gynnwys ymddygiad, a dydw i ddim yn meddwl ein bod ni mewn lle gwahanol iawn i'r Alban. Maen nhw hefyd yn cael heriau gydag ymddygiad. Fe wnaethom hefyd arolygu ein gweithlu cyn yr uwchgynhadledd. Gwnaethom arolwg cynhwysfawr. Roedd ganddo ymgysylltiad da iawn. Gallaf anfon dolen i hwnnw atoch. Roedd y canfyddiadau'n sobri rhywun. Dydw i ddim yn mynd i guddio rhag hynny. Ond gallaf anfon dolen atoch.
Gydag ymddygiad, nid yw'n ymwneud ag arian yn unig, o ran eich sylwadau am y gyllideb; mae'n ymwneud â newid ymarfer, onid yw, a gweithio gyda'n gilydd i wneud hynny. Rydym wedi derbyn arian gan Lywodraeth y DU o ganlyniad i'r newidiadau i TAW ar ysgolion preifat. Fe welwch yn yr un papur cyllideb bod rhywfaint o'r arian hwnnw wedi'i warchod ar gyfer lleoliadau arbenigol ôl-16. Fe wnaethom hefyd dderbyn cyllid canlyniadol sylweddol iawn ar gyfer addysg gan Lywodraeth y DU yn natganiad y gwanwyn. Yn amlwg, rydych chi'n ymwybodol iawn, ar hyn o bryd, fod gennym gronfa o £380 miliwn heb ei hymrwymo, a byddaf yn gwneud yr achos cryfaf posibl dros wario uchafswm o'r arian hwnnw mewn addysg.
We've taken 39 minutes, and we've had the two spokespeople. I would hope that we have succinct questions and answers from the remaining three people, please, so that we can get everything in. Julie Morgan.
Rydym ni wedi cymryd 39 munud, ac rydym ni wedi cael y ddau lefarydd. Byddwn yn gobeithio bod gennym gwestiynau ac atebion cryno gan y tri pherson sy'n weddill, os gwelwch yn dda, fel y gallwn gael popeth i mewn. Julie Morgan.
Diolch. It's encouraging that the absenteeism figures are moving in the right direction. I think that's in response to the great work that's being done in the education sector.
I was very pleased to attend the food and fun awards with the Cabinet Secretary a few weeks ago, where the great work that is done during the holidays from school was recognised. I think it was wonderful that the people there had this recognition. There has been anecdotal evidence that when children attend food and fun sessions or similar activities in the school holidays, where they go into the school voluntarily and have a good time and have some very positive experiences, that does result in a drop in absenteeism. I just wondered whether there was any evidence for that, or whether you've been able to do any follow-up research, or indeed whether any other such activities did result in an improvement.
Diolch. Mae'n galonogol bod y ffigurau absenoldeb yn symud i'r cyfeiriad cywir. Rwy'n credu bod hynny mewn ymateb i'r gwaith gwych sy'n cael ei wneud yn y sector addysg.
Roeddwn i'n falch iawn o fynychu'r gwobrau bwyd a hwyl gyda'r Ysgrifennydd Cabinet ychydig wythnosau yn ôl, lle cydnabuwyd y gwaith gwych sy'n cael ei wneud yn ystod gwyliau ysgol. Rwy'n credu ei bod yn wych bod y bobl yno wedi cael y gydnabyddiaeth hon. Yn ôl tystiolaeth anecdotaidd pan fydd plant yn mynychu sesiynau bwyd a hwyl neu weithgareddau tebyg yn ystod gwyliau'r ysgol, pryd maen nhw'n mynd i'r ysgol yn wirfoddol ac yn cael amser da ac yn cael rhai profiadau cadarnhaol iawn, mae hynny'n arwain at ostyngiad mewn absenoldeb. Roeddwn i'n meddwl tybed a oedd unrhyw dystiolaeth ynghylch hynny, neu a ydych chi wedi gallu gwneud unrhyw ymchwil ddilynol, neu yn wir a oedd unrhyw weithgareddau eraill o'r fath wedi arwain at welliant.
Thank you very much, Julie. Can I thank you as well for the work that you did in reviewing our food and fun programme for us? That led to an additional £1 million in funding, taking the total amount of money on food and fun to nearly £6 million. I'm glad as well that one of your recommendations was to have the awards for the food and fun workers. We don't recognise people enough for the good work that they're doing. It was great that you did that, and great that you were on the judging panel. It was great to celebrate the difference they make in the lives of children and young people.
I'm not aware that we've got any sort of quantitative evidence, but I think there is lots of anecdotal evidence that this does make a really big difference to children and young people. The food and fun scheme that I went to see this year was in Pantside in Caerphilly. The staff there were saying to me that they start as soon as the school term finishes, because they said if there was a gap, you'd lose those kids for the summer. I think things like that show that it is about holding onto those children and young people. I'm really pleased that we've been able to increase the investment, thanks to the work that you did.
It's about a wider picture of enrichment, isn't it? We're also investing in enrichment during term time as well, because we're seeing growing evidence that if there are things that children want to do when they get to school, they're more likely to come to school to try out different things. It's also part of building relationships, and that was a point made by the Welsh Youth Parliament on Saturday.
Diolch yn fawr iawn, Julie. A gaf i ddiolch i chi hefyd am y gwaith a wnaethoch wrth adolygu ein rhaglen bwyd a hwyl i ni? Arweiniodd hynny at £1 miliwn ychwanegol o gyllid, gan fynd â chyfanswm yr arian ar fwyd a hwyl i bron i £6 miliwn. Rwy'n falch hefyd mai un o'ch argymhellion oedd cael y gwobrau i'r gweithwyr bwyd a hwyl. Dydyn ni ddim yn cydnabod pobl ddigon am y gwaith da maen nhw'n ei wneud. Roedd yn wych eich bod chi wedi gwneud hynny, ac yn wych eich bod chi ar y panel beirniadu. Roedd yn wych dathlu'r gwahaniaeth maen nhw'n ei wneud ym mywydau plant a phobl ifanc.
Nid wyf yn ymwybodol bod gennym unrhyw fath o dystiolaeth feintiol, ond rwy'n credu bod yna lawer o dystiolaeth anecdotaidd bod hyn yn gwneud gwahaniaeth mawr iawn i blant a phobl ifanc. Roedd y cynllun bwyd a hwyl yr es i i'w weld eleni yng Nghefn-y-pant yng Nghaerffili. Roedd y staff yno yn dweud wrthyf eu bod nhw'n dechrau cyn gynted ag y bydd y tymor ysgol yn dod i ben, oherwydd roedden nhw'n dweud pe bai yna fwlch, byddech chi'n colli'r plant hynny am yr haf. Rwy'n credu bod pethau fel hynny yn dangos ei fod yn ymwneud â dal gafael ar y plant a'r bobl ifanc hynny. Rwy'n falch iawn ein bod wedi gallu cynyddu'r buddsoddiad, diolch i'r gwaith a wnaethoch.
Mae'n ymwneud â darlun ehangach o gyfoethogi, onid yw? Rydym hefyd yn buddsoddi mewn cyfoethogi yn ystod y tymor hefyd, oherwydd rydym yn gweld tystiolaeth gynyddol os oes yna bethau y mae plant eisiau eu gwneud pan fyddant yn cyrraedd yr ysgol, maen nhw'n fwy tebygol o ddod i'r ysgol i roi cynnig ar wahanol bethau. Mae hefyd yn rhan o adeiladu perthnasoedd, a dyna oedd un pwynt a wnaed gan Senedd Ieuenctid Cymru ddydd Sadwrn.
I prefer to confidently talk pupils up. For the last eight years, for two days every week, I have been attending two schools in my constituency with a literacy project. I'm sure, Cabinet Secretary, you'll agree with me that we must send llongyfarchiadau mawr to the pupils, parents and teachers at Ysgol Gymraeg Caerffili for achieving an outstanding 98.2 per cent attendance rate in September, well above the national average. It's a remarkable achievement and a testament to the dedication of pupils, families and staff working together. What we see there should inspire, I believe, all schools across Caerphilly and Wales. Strong relationships with families and a welcoming environment really does make a difference. Ysgol Gymraeg Caerffili shows that it's possible when the investment is in the right place. Whilst I appreciate it's for local authorities and schools to decide how best to use the family engagement officer funding, can the Cabinet Secretary confirm how much of the £7 million announced today will be allocated—naturally, I will say this—to the Caerphilly county borough area, or is it subject to a bidding process?
Mae'n well gen i siarad yn hyderus ac yn gadarnhaol iawn am ddisgyblion. Dros yr wyth mlynedd diwethaf, am ddau ddiwrnod yr wythnos, rwyf wedi bod yn mynychu dwy ysgol yn fy etholaeth i gyda phrosiect llythrennedd. Rwy'n siŵr, Ysgrifennydd Cabinet, y byddwch yn cytuno â mi bod yn rhaid i ni anfon llongyfarchiadau mawr at ddisgyblion, rhieni ac athrawon Ysgol Gymraeg Caerffili am gyflawni cyfradd presenoldeb rhagorol o 98.2 y cant ym mis Medi, ymhell uwchlaw'r cyfartaledd cenedlaethol. Mae'n gyflawniad rhyfeddol ac yn dyst i ymroddiad disgyblion, teuluoedd a staff sy'n gweithio gyda'i gilydd. Dylai'r hyn a welwn yno ysbrydoli, rwy'n credu, bob ysgol ar draws Caerffili a Chymru. Mae perthnasoedd cryf gyda theuluoedd ac amgylchedd croesawgar yn gwneud gwahaniaeth mewn gwirionedd. Mae Ysgol Gymraeg Caerffili yn dangos ei bod hi'n bosibl pan fo'r buddsoddiad yn y lle iawn. Er fy mod yn gwerthfawrogi mai awdurdodau lleol ac ysgolion sy'n penderfynu sut orau i ddefnyddio'r cyllid gan swyddogion ymgysylltu â theuluoedd, a all yr Ysgrifennydd Cabinet gadarnhau faint o'r £7 miliwn a gyhoeddwyd heddiw fydd yn cael ei ddyrannu—wrth gwrs, byddaf yn dweud hyn—i ardal bwrdeistref sirol Caerffili, neu a yw'n destun proses gynnig?
Thank you very much, Lindsay, and thank you for the work that you're doing in schools on literacy. I really welcome that, and I'm very happy to add my congratulations to Ysgol Gymraeg Caerffili. It's great to see them having all that positive media coverage today. I understand that they have made this progress not just through strong relationships, but through excellent enrichment activities, which proves the point, really.
In terms of FEOs, the £7 million is money in this financial year—that's £3 million for FEOs, and that will go up to £4 million in the next financial year. The money does go out via the LAEG, and that goes out on a formula basis. They won't have to bid for it, and I can write to you at a later date when we know what the allocation for Caerphilly is going to be.
Diolch yn fawr iawn, Lindsay, a diolch am y gwaith rydych chi'n ei wneud mewn ysgolion ar lythrennedd. Rwy'n croesawu hynny'n fawr, ac rwy'n falch iawn o ychwanegu fy llongyfarchiadau i Ysgol Gymraeg Caerffili. Mae'n wych eu gweld yn cael yr holl sylw cadarnhaol hwnnw yn y cyfryngau heddiw. Rwy'n deall eu bod wedi gwneud y cynnydd hwn nid yn unig trwy berthnasoedd cryf, ond trwy weithgareddau cyfoethogi rhagorol, sy'n profi'r pwynt, mewn gwirionedd.
O ran swyddogion ymgysylltu a theuluoedd, mae'r £7 miliwn yn arian yn y flwyddyn ariannol hon—mae hynny'n £3 miliwn ar gyfer swyddogion ymgysylltu a theuluoedd, a bydd hynny'n mynd i fyny i £4 miliwn yn y flwyddyn ariannol nesaf. Mae'r arian yn mynd allan trwy'r grant addysg awdurdodau lleol, ac mae hynny'n mynd allan ar sail fformiwla. Ni fydd yn rhaid iddynt gynnig amdano, a gallaf ysgrifennu atoch yn ddiweddarach pan fyddwn yn gwybod beth fydd y dyraniad ar gyfer Caerffili.
Ac yn olaf, Jenny Rathbone.
And finally, Jenny Rathbone.
Thank you very much. I'm keen to hear more about the food and fun awards another time.
I want to talk about the clear link between poor behaviour and poor nutrition. Kevin Morgan highlighted in his book, Serving the Public, that the blind randomised control trial in the youth offending institution in Aylesbury led to a very significant improvement in the behaviour of the worst offenders who received extra nutritional supplements, by 38 per cent. The prison service completely ignored it, even though it was supported by David Ramsbotham, who's probably the most illustrious inspector of prisons.
Similarly, more recently, Patrick Holden, the organic farmer in Carmarthenshire, in an online seminar, showed a child's handwriting well behind his chronological age, and massive and noticeable improvements in his handwriting when he received much better food.
I wondered if this was discussed at all at your national behaviour summit. Also, what impact, if any, has universal primary free school meals had on attendance? And lastly, will you consider a pilot project to test the impact of nourishing food on improving behaviour amongst pupils as one of the ways in which we can tackle what is a really serious problem?
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n awyddus i glywed mwy am y gwobrau bwyd a hwyl rywbryd eto.
Rwyf eisiau siarad am y cysylltiad clir rhwng ymddygiad gwael a maeth gwael. Amlygodd Kevin Morgan yn ei lyfr, Serving the Public, fod yr hap-dreial rheoledig dall yn y sefydliad troseddu ieuenctid yn Aylesbury wedi arwain at welliant sylweddol iawn yn ymddygiad y troseddwyr gwaethaf a dderbyniodd atchwanegiadau maethol ychwanegol, sef 38 y cant. Anwybyddodd y gwasanaeth carchardai hwn yn llwyr, er ei fod yn cael ei gefnogi gan David Ramsbotham, sy'n ôl pob tebyg yr arolygydd carchardai mwyaf disglair.
Yn yr un modd, yn fwy diweddar, dangosodd Patrick Holden, y ffermwr organig yn sir Gaerfyrddin, mewn seminar ar-lein, lawysgrifen plentyn ymhell ar ei hôl hi o'i chymharu â'i oedran cronolegol, gyda gwelliannau enfawr ac amlwg yn ei lawysgrifen pan gafodd fwyd gwell o lawer.
Tybed a oedd hyn yn cael ei drafod o gwbl yn eich uwchgynhadledd ymddygiad cenedlaethol. Hefyd, pa effaith, os o gwbl, mae prydau ysgol am ddim i holl blant ysgolion cynradd wedi'i chael ar bresenoldeb? Ac yn olaf, a fyddwch chi'n ystyried prosiect treialu i brofi effaith bwyd maethlon ar wella ymddygiad ymhlith disgyblion fel un o'r ffyrdd y gallwn fynd i'r afael â'r hyn sy'n broblem wirioneddol ddifrifol?
Thank you very much, Jenny, for those points. I wasn't aware of that research, so that's really interesting. I do agree with you, obviously, about the importance of high-quality nutrition. You'll be aware that we are changing our regulations that govern healthy food in primary schools. I hope that you'll be pleased when you see the outcome of that.
We're also doing work on secondary schools, where it is a little bit more complex because of the amount of agency young people have and that grab-and-go culture. But we want, especially where we're investing substantial amounts of money, children and young people to have the healthiest possible meal. I'll take away what you said about a pilot project, because I'm not a data scientist and I think that might well be quite a difficult thing to measure. But I'm very happy to take that away.
What I've seen with the universal primary free school meals is children enjoying having their healthy lunches. We will make those more healthy. We've still got more work to do in terms of the children who bring in packed lunches, some of which aren't particularly healthy, so there's more culture change there. But I will certainly talk to officials about whether there's anything to be done that could measure the link. But I think it's well established that high-quality food is better for us in a range of ways, isn't it?
Diolch yn fawr iawn, Jenny, am y pwyntiau yna. Doeddwn i ddim yn ymwybodol o'r ymchwil honno, felly mae hynny'n ddiddorol iawn. Rwy'n cytuno â chi, yn amlwg, ynglŷn â phwysigrwydd maeth o ansawdd uchel. Byddwch yn ymwybodol ein bod yn newid ein rheoliadau bwyd iach mewn ysgolion cynradd. Rwy'n gobeithio y byddwch chi'n falch pan welwch ganlyniad hynny.
Rydym ni hefyd yn gwneud gwaith ar ysgolion uwchradd, lle mae pethau ychydig yn fwy cymhleth oherwydd y maint o alluedd sydd gan bobl ifanc a'r diwylliant bachu bwyd a mynd hwnnw. Ond rydym ni eisiau, yn enwedig lle rydym ni'n buddsoddi symiau sylweddol o arian, i blant a phobl ifanc gael y pryd iachaf posibl. Byddaf yn ystyried yr hyn a ddywedoch am brosiect treialu, oherwydd nid wyf yn wyddonydd data ac rwy'n credu y gallai hynny fod yn beth eithaf anodd ei fesur. Ond rwy'n hapus iawn i ystyried hynny.
Yr hyn rydw i wedi'i weld gyda'r prydau ysgol am ddim i holl blant ysgolion cynradd yw bod plant yn mwynhau cael eu ciniawau iach. Byddwn yn gwneud y rheini yn fwy iach. Mae gennym fwy o waith i'w wneud o hyd o ran y plant sy'n dod â phecyn cinio, rhai ohonynt ddim yn arbennig o iach, felly mae mwy o newid diwylliant yno. Ond byddaf yn sicr yn siarad â swyddogion ynghylch a oes unrhyw beth i'w wneud a allai fesur y cysylltiad. Ond rwy'n credu ei fod wedi'i sefydlu'n dda bod bwyd o ansawdd uchel yn well i ni mewn amrywiaeth o ffyrdd, onid yw?
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
Thank you, Cabinet Secretary.
Mae eitem 6 wedi ei ohirio.
Item 6 has been postponed.
Felly, symudwn ymlaen, ac eitem 7 yw'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol: Diwrnod Rhyngwladol Dileu Trais yn Erbyn Menywod. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet, Jane Hutt.
So, we will move to item 7, a statement by the Cabinet Secretary for Social Justice: International Day for the Elimination of Violence against Women. I call on the Cabinet Secretary, Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Rwy'n falch o gael y cyfle i annerch Aelodau heddiw i nodi Diwrnod Rhyngwladol Dileu Trais yn Erbyn Menywod.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. I'm pleased to have the opportunity to address Members today to mark International Day for the Elimination of Violence against Women.
Last week, I published the Welsh Government's annual report on progress against our 2022-26 violence against women, domestic abuse and sexual violence national strategy objectives, and our VAWDASV blueprint annual report. The VAWDASV national adviser annual report has also been published.
The VAWDASV blueprint is our collaborative mechanism to deliver the national strategy, in partnership with policing in Wales, public bodies and specialist delivery partners across Wales. These reports demonstrate the breadth of work to realise our collective vision of making Wales the safest place to be a woman and girl. Once more, we see that violence against women is at epidemic levels, and once more I come before you to draw attention to the devastating impact of violence against women.
Ten years since the Senedd agreed the Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015, the crime survey for England and Wales estimated that 1.6 million women aged 16 years and over experienced domestic abuse in the year ending March 2024, a stark reminder of how widespread this issue remains—and for some, the consequences are fatal. Since 2015, approximately 800 women in England and Wales have been killed in a domestic homicide, according to data from the Office for National Statistics.
But the true toll of domestic abuse is even greater. Figures from the Domestic Homicide Project, funded by the Home Office and led by the National Police Chiefs' Council, show more domestic abuse victims take their own lives in England and Wales than are killed by their partner. Between 2020 and 2024, there were 1,012 domestic abuse-related deaths, including 354 suspected suicides and 332 homicides—truly horrifying.
These are not just statistics; they're lives lost, families shattered and futures stolen. Behind every number there's a story: 'I have horrible flashbacks after my ex tried to kill me', 'He beat me like I was an animal', 'Abuse by my boyfriend made me feel worthless'. These are the voices of survivors, each a reminder of the lasting impact of abuse and the urgent need for support. A whole-system approach to tackling violence against women requires every part of the system to play its part.
Police and crime commissioner Emma Wools and I recently convened close to 100 public and third sector leaders across Wales for a VAWDASV summit. This was a call for action to accelerate progress and to recognise that tackling gender-based violence requires strong, impactful leadership at every level of our public service. Survivor voices were at the heart of the event. I'd like to thank those with lived experience from our survivor voice scrutiny and involvement panel, who courageously shared their stories so that we can learn from their experiences and identify gaps in our collective response and responsibilities. We heard some strong survivor stories again last week at our vigil outside the Senedd. We must strengthen our response to all domestic abuse-related deaths, not only to prevent them, but to ensure they're investigated as part of the broader context of controlling or coercive behaviour, and that the abusers are held accountable. In Wales we have an opportunity with our single unified safeguarding review process to quickly identify learning, build a greater understanding of what happened during an incident and why, and provide a clear action plan to improve services.
I'll shortly be issuing statutory guidance for the development of local strategies for public consultation, and this guidance will set out clearly what I expect to see from local health boards and local authorities when they develop their next round of local or regional VAWDASV strategies. I encourage stakeholders to respond.
The scale of the challenge is immense. We must make more progress. I'm delighted to announce today an injection of £2.4 million funding for specialist therapeutic services for people affected by sexual violence and abuse. The additional funding will help enable four specialist sector organisations in Wales to substantially expand therapeutic service provision, and means that around 2,500 survivors will be able to access the support they need. This will have a positive impact on many lives.
The Welsh Government has recently awarded a £4.2 million grant to Stori Wales for the Cwtch education project, thanks to the Cabinet Secretary for Education, to support the delivery of relationships and sexuality education across Wales. The mandatory RSE code sets out core learning, which aims to tackle serious issues, such as misogyny and online safety, and is clear that learners should be supported to recognise all forms of discrimination and harassment, including VAWDASV.
Progress means challenging the narratives that shape public understanding of violence against women. We must present a united and accurate picture, focusing our collective efforts on addressing its real causes. The recent racially aggravated rape of a woman in Walsall is a stark reminder: this horrifying incident highlights how racism and misogyny can intersect with devastating consequences. It is a sobering call to confront not only gender-based violence, but also the racialised narratives that compound harm and silence survivors.
As we look ahead, I want to thank Yasmin Khan for her leadership during her time as national adviser. I am delighted that Johanna Robinson will continue this work as she commences her second term as national adviser. I want to acknowledge the dedicated VAWDASV sector across Wales, whose work is vital in supporting survivors and advocating for change. This includes the Live Fear Free helpline, funded by Welsh Government and delivered by Welsh Women's Aid, which received over 28,000 enquiries in the financial year ending March 2025.
Across Wales today and over the next 16 days of activism, there's a great deal of activity taking place to support and raise awareness of eliminating all forms of violence and abuse. I thank Joyce Watson MS for her leadership with the National Federation of Women's Institutes and BAWSO for organising a powerful cross-party vigil last Monday and the multifaith ceremony at Llandaff cathedral, which we both attended. This work reflects Wales's commitment to a global movement, championed by the UN, to achieve gender equality and the end to violence against women and girls. However, action must go beyond this. I await the publication of the UK Government's violence against women and girls strategy as well.
I stand by my commitment, Dirprwy Lywydd, to end violence against women. Diolch yn fawr.
Yr wythnos diwethaf, cyhoeddais adroddiad blynyddol Llywodraeth Cymru ynghylch cynnydd o ran amcanion ein strategaeth genedlaethol trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol 2022-26, a'n hadroddiad blynyddol glasbrint trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Mae adroddiad blynyddol cynghorydd cenedlaethol trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol hefyd wedi'i gyhoeddi.
Glasbrint trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol yw ein mecanwaith cydweithredol i gyflawni'r strategaeth genedlaethol, mewn partneriaeth â phlismona yng Nghymru, cyrff cyhoeddus a phartneriaid cyflenwi arbenigol ledled Cymru. Mae'r adroddiadau hyn yn dangos ehangder y gwaith i wireddu ein gweledigaeth gyffredin o wneud Cymru y lle mwyaf diogel i fod yn fenyw a merch. Unwaith eto, fe welwn ni fod trais yn erbyn menywod wedi cyrraedd epidemig, ac unwaith eto rwy'n dod o'ch blaen i dynnu sylw at effaith ddinistriol trais yn erbyn menywod.
Ddeng mlynedd ers i'r Senedd gytuno ar Ddeddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015, amcangyfrifodd arolwg troseddau Cymru a Lloegr fod 1.6 miliwn o fenywod 16 oed a throsodd wedi profi cam-drin domestig yn y flwyddyn a ddaeth i ben ym mis Mawrth 2024, sy'n atgof creulon o ba mor eang yw'r mater hwn o hyd—ac i rai, mae'r canlyniadau'n angheuol. Ers 2015, mae tua 800 o fenywod yng Nghymru a Lloegr wedi cael eu lladd mewn llofruddiaeth ddomestig, yn ôl data gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol.
Ond mae gwir effaith cam-drin domestig hyd yn oed yn fwy. Mae ffigyrau o'r Prosiect Lladdiadau Domestig, a ariennir gan y Swyddfa Gartref ac a arweinir gan Gyngor Cenedlaethol Penaethiaid yr Heddlu, yn dangos bod mwy o bobl sydd wedi dioddef cam-drin domestig yng Nghymru a Lloegr yn cyflawni hunanladdiad nag sy'n cael eu lladd gan eu partner. Rhwng 2020 a 2024, roedd 1,012 o farwolaethau yn gysylltiedig â cham-drin domestig, gan gynnwys 354 achos o hunanladdiadau a 332 o laddiadau—gwirioneddol ddychrynllyd.
Nid ystadegau yn unig yw'r rhain; maen nhw'n fywydau wedi'u colli, teuluoedd wedi'u chwalu a dyfodol wedi'u dwyn. Y tu ôl i bob rhif mae stori: 'Dw i'n dioddef o ôl-fflachiau ofnadwy ar ôl i fy nghyn-gariad geisio fy lladd i', 'Mi wnaeth o fy nghuro i fel taswn i'n anifail', 'Gwnaeth i gam-drin gan fy nghariad wneud imi deimlo'n ddiwerth'. Dyma leisiau'r goroeswyr, pob un yn ein hatgoffa ni o effaith barhaol cam-drin a'r angen brys am gefnogaeth. Mae ymagwedd system gyfan at fynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod yn gofyn i bob rhan o'r system wneud ei rhan.
Yn ddiweddar, fe wnaeth Emma Wools, comisiynydd yr heddlu a throseddu a minnau, gynnull bron i 100 o arweinwyr y sector cyhoeddus a'r trydydd sector ledled Cymru ar gyfer uwchgynhadledd trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Roedd hon yn alwad am weithredu i brysuro cynnydd ac i gydnabod bod mynd i'r afael â thrais ar sail rhywedd yn gofyn am arweinyddiaeth gref, effeithiol ar bob lefel o'n gwasanaeth cyhoeddus. Roedd lleisiau goroeswyr wrth wraidd y digwyddiad. Fe hoffwn i ddiolch i'r rhai sydd â phrofiad byw o'n panel craffu a chynnwys lleisiau goroeswyr, a rannodd eu straeon yn ddewr fel y gallwn ni ddysgu o'u profiadau a nodi bylchau yn ein hymateb a'n cyfrifoldebau ar y cyd. Fe glywsom ni rai straeon gan oroeswyr cryf eto yr wythnos diwethaf yn ein gwylnos y tu allan i'r Senedd. Rhaid i ni gryfhau ein hymateb i bob marwolaeth sy'n gysylltiedig â cham-drin domestig, nid yn unig i'w hatal, ond i sicrhau yr ymchwilir iddyn nhw yn rhan o'r cyd-destun ehangach o ymddygiad rheoli neu orfodi, a bod y camdrinwyr yn cael eu dwyn i gyfrif. Yng Nghymru, mae gennym ni gyfle gyda'n proses adolygu diogelu unedig sengl i adnabod dysgu yn gyflym, meithrin gwell dealltwriaeth o'r hyn a ddigwyddodd yn ystod digwyddiad a pham, a darparu cynllun gweithredu clir i wella gwasanaethau.
Byddaf yn cyhoeddi canllawiau statudol cyn bo hir ar gyfer datblygu strategaethau lleol ar gyfer ymgynghoriad cyhoeddus, a bydd y canllawiau hyn yn nodi'n glir yr hyn yr wyf yn disgwyl ei weld gan fyrddau iechyd lleol ac awdurdodau lleol pan fyddan nhw'n datblygu eu rownd nesaf o strategaethau lleol neu ranbarthol trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Rwy'n annog rhanddeiliaid i ymateb.
Mae graddfa'r her yn enfawr. Rhaid i ni wneud mwy o gynnydd. Rwy'n falch iawn o gyhoeddi heddiw chwistrelliad o £2.4 miliwn o gyllid ar gyfer gwasanaethau therapiwtig arbenigol i bobl yr effeithiwyd arnyn nhw gan drais a cham-drin rhywiol. Bydd y cyllid ychwanegol yn helpu i alluogi pedwar sefydliad sector arbenigol yng Nghymru i ehangu'r ddarpariaeth gwasanaethau therapiwtig yn sylweddol, ac mae'n golygu y bydd tua 2,500 o oroeswyr yn gallu cael mynediad at y cymorth sydd ei hangen arnyn nhw. Bydd hyn yn cael effaith gadarnhaol ar fywydau llawer.
Yn ddiweddar, mae Llywodraeth Cymru wedi dyfarnu grant o £4.2 miliwn i Stori Cymru ar gyfer prosiect addysg Cwtch, diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet dros Addysg, i gefnogi'r gwaith o ddarparu addysg cydberthynas a rhywioldeb ledled Cymru. Mae'r cod addysg cydberthynas a rhywioldeb gorfodol yn nodi dysgu craidd, sy'n anelu at fynd i'r afael â materion difrifol, fel casineb at fenywod a diogelwch ar-lein, ac mae'n glir y dylid cefnogi dysgwyr i gydnabod pob math o wahaniaethu ac aflonyddu, gan gynnwys trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol.
Mae cynnydd yn golygu herio'r naratifau sy'n ffurfio dealltwriaeth y cyhoedd o drais yn erbyn menywod. Rhaid i ni gyflwyno darlun unedig a chywir, gan ganolbwyntio ein hymdrechion ar y cyd ar fynd i'r afael â'i wir achosion. Mae'r treisio hiliol diweddar o fenyw yn Walsall yn atgof creulon: mae'r digwyddiad erchyll hwn yn tynnu sylw at sut y gall hiliaeth a chasineb at fenywod orgyffwrdd gyda chanlyniadau dinistriol. Mae'n alwad sobreiddiol i wynebu nid yn unig trais ar sail rhywedd, ond hefyd y naratifau hiliol sy'n dwysáu niwed ac yn tawelu goroeswyr.
Wrth i ni edrych ymlaen, fe hoffwn i ddiolch i Yasmin Khan am ei harweinyddiaeth yn ystod ei chyfnod fel cynghorydd cenedlaethol. Rwy'n falch iawn y bydd Johanna Robinson yn parhau â'r gwaith hwn wrth iddi ddechrau ei hail dymor fel cynghorydd cenedlaethol. Fe hoffwn i gydnabod y sector ymroddedig trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol ledled Cymru, y mae ei waith yn hanfodol wrth gefnogi goroeswyr ac eiriol dros newid. Mae hyn yn cynnwys y llinell gymorth Byw Heb Ofn, a ariennir gan Lywodraeth Cymru a'i darparu gan Gymorth i Ferched Cymru, a dderbyniodd dros 28,000 o ymholiadau yn y flwyddyn ariannol a ddaeth i ben ym mis Mawrth 2025.
Ledled Cymru heddiw a dros yr 16 diwrnod nesaf o weithredu, mae llawer iawn o weithgarwch yn digwydd i gefnogi a chodi ymwybyddiaeth o ddileu pob math o drais a chamdriniaeth. Diolchaf i'r Aelod o'r Senedd Joyce Watson am ei harweinyddiaeth gyda Ffederasiwn Cenedlaethol Sefydliadau Menywod a BAWSO am drefnu gwylnos drawsbleidiol rymus ddydd Llun diwethaf a'r seremoni aml-ffydd yn eglwys gadeiriol Llandaf, y bu i'r ddwy ohonom ni eu mynychu. Mae'r gwaith hwn yn adlewyrchu ymrwymiad Cymru i fudiad byd-eang, sy'n cael ei hyrwyddo gan y Cenhedloedd Unedig, i sicrhau cydraddoldeb rhywiol a rhoi terfyn ar drais yn erbyn menywod a merched. Fodd bynnag, rhaid i weithredu fynd y tu hwnt i hyn. Rwy'n aros am gyhoeddi strategaeth trais yn erbyn menywod a merched Llywodraeth y Deyrnas Unedig hefyd.
Rwy'n sefyll wrth fy ymrwymiad, Ddirprwy Lywydd, i roi terfyn ar drais yn erbyn menywod. Diolch yn fawr.
Thank you, Cabinet Secretary, for this afternoon's statement on this incredibly important topic. I would also like to pay a huge tribute to the hard work and dedication of Joyce Watson MS for her great work in this area. You are an inspiration to us all, Joyce, regardless of party politics. I give you credit.
Violence against women and girls remains a major issue in today's society, and it's clear we need to go further and faster in taking bold action to prevent it. Nearly one in three women have been subjected to physical and/or sexual intimate partner violence, non-partner sexual violence or both at least once in their lifetime. Just take a moment and let that sink in, everyone: one in three women. That statistic alone should ignite something in all of us to act now in tackling violence against women and girls.
Cabinet Secretary, women and girls in Wales and beyond should be able to go about their daily lives without the fear of abuse and violence. Yet we know, sadly, simply that's not the case as things stand at the present. Take public transport, for example. Violence against women and girls on the rail network is rising, with more than 11,000 offences recorded last year alone. In Wales specifically, sexual offences on trains and at stations is up 29 per cent since the last year, and it's not just trains, Cabinet Secretary, we've heard harrowing stories, such as a woman being sexually assaulted at a bus station whilst reading a book, a predator approaching a schoolgirl on a bus and asking her to perform a sex act on him, and a woman being sexually assaulted in the middle of a busy bus station. Women's safety is a right, not a privilege, and this cannot go on.
So, Cabinet Secretary, how is the Welsh Government working with key partners like the police, Transport for Wales and bus operators to ensure women and girls are safe when using public transport? Will the Welsh Government be providing more investment to ensure that there are things like adequate closed-circuit television cameras, lighting and deterrents across Wales?
We know that there is often reluctance to report incidents as some women feel that their complaint will not be taken seriously, or, indeed, they feel embarrassed about speaking up. Again, how is the Welsh Government working with stakeholders in all areas of society to break down these barriers?
Just briefly, Cabinet Secretary, I want to talk about street lighting, or rather, the lack of it. It is an issue that is raised with me time and time again by my constituents, particularly those in Newport, but I'm sure it's a similar concern in many of our communities in all corners of Wales. Some local authorities have been cutting back on street lighting in a bid to save money, I would argue at the expense of safety. Will the Welsh Government commit to working with all of Wales's local authorities to identify potential black spots, and equip councils with the necessary resources to ensure we have adequate lighting?
Now, the focus of this year's International Day for the Elimination of Violence against Women centres around digital abuse. It is something that many of us in this Chamber have faced at some point or another, and there are many different degrees of online abuse. It can range from misogynistic comments and rude remarks, all the way to revenge porn and everything else in between.
Deputy Presiding Officer, I want to outline a few statistics that really do hammer home the severity of the situation that I've just mentioned. Up to 95 per cent of all online deepfakes are non-consensual pornographic images, with around 90 per cent of them depicting women. Seventy-three per cent of female journalists report experiencing online violence. One in three women in the UK have experienced online abuse, with just 9 per cent of girls and young women in the UK feeling completely safe online.
The responsibility for online safety is shared amongst many different agencies, including the UK Government and Ofcom. But what proactive steps is the Welsh Government going to be taking to keep women and girls safe online? Wales's Women's Aid have reported that funding for provision for children and young people is patchy and unequal, despite the Welsh Government's commitments to improving prevention and early intervention. Many specialist services receive little to no dedicated funding for work with children, Cabinet Secretary. Specialist services working with children and young people are facing unsustainable short-term funding cycles, impacting staff retention and quality of provision. This undermines prevention, protection and, ultimately, recovery. Will the Welsh Government commit to long-term, cross-departmental funding for children's violence against women, domestic abuse and sexual abuse services, ending reliance on short-term grants and pilots?
And finally, Cabinet Secretary, I want to discuss the Supreme Court's ruling that a woman is defined by biological sex only. It has been more than six months since this ruling was made, yet the Welsh Government has not set out what steps it will be taking to ensure women and girls' rights are protected. Cabinet Secretary, do you agree with the First Minister that this issue is nothing more than a culture war, or do you agree with me that protecting our women is of paramount importance? When can we expect the Welsh Government to act on the Supreme Court's ruling? Because in my view, Deputy Presiding Officer, the Welsh Government has a duty to ensure that all women in Wales should have access to single-sex spaces, including public toilets, changing rooms, women's refuges and hospital wards. Thank you very much.
Diolch, Ysgrifennydd Cabinet, am ddatganiad y prynhawn yma ar y pwnc hynod bwysig hwn. Fe hoffwn i hefyd dalu teyrnged enfawr i waith caled ac ymroddiad yr Aelod o'r Senedd Joyce Watson am ei gwaith gwych yn y maes hwn. Rydych chi'n ysbrydoliaeth i ni i gyd, Joyce, waeth beth fo'r wleidyddiaeth bleidiol. Rwy'n eich canmol chi.
Mae trais yn erbyn menywod a merched yn parhau i fod yn broblem fawr yn y gymdeithas heddiw, ac mae'n amlwg bod angen i ni fynd ymhellach ac yn gyflymach wrth gymryd camau beiddgar i'w atal. Mae bron i un o bob tair menyw wedi dioddef trais personol corfforol a/neu rywiol gan bartner, trais rhywiol gan rywun nad yw'n bartner neu'r ddau o leiaf unwaith yn eu hoes. Cymerwch eiliad a meddyliwch am hynny, bawb: un o bob tair menyw. Dylai'r ystadegyn hwnnw ar ei ben ei hun danio rhywbeth ym mhob un ohonom ni i weithredu nawr wrth fynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod a merched.
Ysgrifennydd Cabinet, dylai menywod a merched yng Nghymru a thu hwnt allu byw eu bywydau bob dydd heb ofn cam-drin a thrais. Eto rydym ni'n gwybod, yn anffodus, nid yw hynny'n wir fel y mae pethau ar hyn o bryd. Ystyriwch drafnidiaeth gyhoeddus, er enghraifft. Mae trais yn erbyn menywod a merched ar y rhwydwaith rheilffyrdd yn cynyddu, gyda mwy nag 11,000 o droseddau wedi'u cofnodi y llynedd yn unig. Yng Nghymru yn benodol, mae troseddau rhywiol ar drenau ac mewn gorsafoedd wedi cynyddu 29 y cant ers y flwyddyn ddiwethaf, ac nid trenau yn unig, Ysgrifennydd Cabinet, rydym ni wedi clywed straeon dirdynnol, fel menyw yn dioddef ymosodiad rhywiol mewn gorsaf fysiau wrth ddarllen llyfr, troseddwr yn agosáu at ferch ysgol ar fws ac yn gofyn iddi berfformio gweithred rywiol arno, a menyw yn dioddef ymosodiad rhywiol yng nghanol gorsaf fysiau brysur. Mae diogelwch menywod yn hawl, nid yn fraint, ac ni all hyn barhau.
Felly, Ysgrifennydd Cabinet, sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda phartneriaid allweddol fel yr heddlu, Trafnidiaeth Cymru a chwmnïau bysiau i sicrhau bod menywod a merched yn ddiogel wrth ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus? A fydd Llywodraeth Cymru yn darparu mwy o fuddsoddiad i sicrhau bod pethau fel camerâu teledu cylch caeedig digonol, goleuadau ac atalyddion ledled Cymru?
Fe wyddom ni fod yna amharodrwydd i adrodd am ddigwyddiadau yn aml gan fod rhai menywod yn teimlo na fydd eu cwyn yn cael ei chymryd o ddifrif, neu, yn wir, maen nhw'n teimlo embaras am siarad. Unwaith eto, sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda rhanddeiliaid ym mhob maes o gymdeithas i chwalu'r rhwystrau hyn?
Dim ond yn fyr, Ysgrifennydd Cabinet, fe hoffwn i siarad am oleuadau stryd, neu yn hytrach, eu diffyg. Mae'n fater sy'n cael ei godi gyda mi dro ar ôl tro gan fy etholwyr, yn enwedig y rhai yng Nghasnewydd, ond rwy'n siŵr ei fod yn bryder tebyg mewn llawer o'n cymunedau ym mhob cwr o Gymru. Mae rhai awdurdodau lleol wedi bod yn cwtogi ar oleuadau stryd mewn ymgais i arbed arian, byddwn i'n dadlau ar draul diogelwch. A wnaiff Llywodraeth Cymru ymrwymo i weithio gyda holl awdurdodau lleol Cymru i adnabod mannau tywyll posibl, ac arfogi cynghorau â'r adnoddau angenrheidiol i sicrhau bod gennym ni oleuadau digonol?
Nawr, pwyslais eleni Diwrnod Rhyngwladol Dileu Trais yn erbyn Menywod yw cam-drin digidol. Mae'n rhywbeth y mae llawer ohonom ni yn y Siambr hon wedi'i wynebu ar ryw adeg neu'i gilydd, ac mae yna lawer o wahanol raddau o gam-drin ar-lein. Gall amrywio o sylwadau sy'n llawn casineb at fenywod a sylwadau anghwrtais, ac ar y llaw arall pornograffi dial a phopeth arall rhwng y ddau begwn.
Dirprwy Lywydd, fe hoffwn i amlinellu ychydig o ystadegau sy'n dangos mewn difrif ddifrifoldeb y sefyllfa yr wyf newydd sôn amdani. Mae hyd at 95 y cant o'r holl luniau ffugiadau dwfn ar-lein yn ddelweddau pornograffig nad ydyn nhw'n gydsyniol, gyda thua 90 y cant ohonyn nhw'n darlunio menywod. Mae saith deg tri y cant o newyddiadurwyr benywaidd yn dweud eu bod wedi profi trais ar-lein. Mae un o bob tair menyw yn y Deyrnas Unedig wedi profi cam-drin ar-lein, gyda dim ond 9 y cant o ferched a menywod ifanc yn y Deyrnas Unedig yn teimlo'n hollol ddiogel ar-lein.
Mae'r cyfrifoldeb am ddiogelwch ar-lein yn cael ei rannu rhwng llawer o wahanol asiantaethau, gan gynnwys Llywodraeth y Deyrnas Unedig ac Ofcom. Ond pa gamau rhagweithiol y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gadw menywod a merched yn ddiogel ar-lein? Mae Cymorth i Ferched Cymru wedi adrodd bod cyllid ar gyfer darpariaeth ar gyfer plant a phobl ifanc yn ddarniog ac yn anghyfartal, er gwaethaf ymrwymiadau Llywodraeth Cymru i wella atal ac ymyrraeth gynnar. Mae llawer o wasanaethau arbenigol yn derbyn ychydig neu ddim cyllid pwrpasol ar gyfer gwaith gyda phlant, Ysgrifennydd Cabinet. Mae gwasanaethau arbenigol sy'n gweithio gyda phlant a phobl ifanc yn wynebu cylchoedd ariannu tymor byr anghynaladwy, gan effeithio ar gadw staff ac ansawdd y ddarpariaeth. Mae hyn yn tanseilio atal, amddiffyn ac, yn y pen draw, adferiad. A wnaiff Llywodraeth Cymru ymrwymo i gyllid hirdymor, traws-adrannol ar gyfer trais plant yn erbyn menywod, cam-drin domestig a gwasanaethau cam-drin rhywiol, gan roi terfyn ar ddibyniaeth ar grantiau a chynlluniau peilot tymor byr?
Ac yn olaf, Ysgrifennydd Cabinet, fe hoffwn i drafod dyfarniad y Goruchaf Lys bod menyw yn cael ei diffinio gan ryw fiolegol yn unig. Mae wedi bod yn fwy na chwe mis ers y dyfarniad hwn, ond nid yw Llywodraeth Cymru wedi nodi pa gamau y bydd yn eu cymryd i sicrhau bod hawliau menywod a merched yn cael eu diogelu. Ysgrifennydd Cabinet, ydych chi'n cytuno â'r Prif Weinidog bod y mater hwn yn ddim mwy na rhyfel diwylliant, neu a ydych chi'n cytuno â mi bod amddiffyn ein menywod yn hollbwysig? Pryd allwn ni ddisgwyl i Lywodraeth Cymru weithredu ar ddyfarniad y Goruchaf Lys? Oherwydd yn fy marn i, Dirprwy Lywydd, mae gan Lywodraeth Cymru ddyletswydd i sicrhau y dylai pob menyw yng Nghymru gael mynediad at fannau un rhyw, gan gynnwys toiledau cyhoeddus, ystafelloedd newid, llochesi i fenywod a wardiau ysbyty. Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr. Thank you very much for your support for my statement today, and thank you for raising important issues that we are addressing. It is a whole-system, cross-Government, cross-sectoral approach that we're taking with the important strategy, in terms of delivering on our groundbreaking legislation, 10 years since the violence against women, domestic abuse and sexual violence Act.
I will start with your point about public transport. I think this is something where we, again, are working closely cross-Government with my colleague the Cabinet Secretary for Transport and North Wales, and to recognise that this is something that we are addressing. We're addressing it because it is something where, as you've described, the incidents that have come through a recent BBC investigation, based on data obtained through a freedom of information request, revealed reports of sexual assault and harassment on trains across Scotland, England and Wales have risen by 37 per cent since 2015, so it's a priority, women and girls' safety from abuse both in public and private spaces. We've extended our VAWDASV strategy to address these issues in addition to addressing domestic abuse. One of our VAWDASV blueprint work streams is gender-based harassment in all public places. There's a transport summit in November that has the opportunity and will consider the safety of women and girls on public transport. It's good to have that question today to show the importance and that we can also address this in terms of the reports of that rising violence against girls and women. What's good is that the work stream has established relationships with Transport for Wales to identify new opportunities to co-ordinate and develop actions across Wales.
You also raised the important issue of street safety. Street safety is really important, and, of course, that's local authority, local government responsibility, but local government is fully involved in our work streams and, indeed, often, it is the cabinet members across Wales, who I meet through the Welsh Local Government Association, who are responsible for equality and tackling violence against women and girls, who also raise these issues and who are also taking the lead. But I'm keen to also report that we're a key partner, as Welsh Government, in the safer streets policy delivery and local policing priorities, and that does include tackling violence against women and girls, knife crime and anti-social behaviour. That mission engages closely with our policing colleagues to ensure that we do meet the needs of Welsh communities. It is about the young futures prevention partnership, young futures hubs and how they will work. And the safer streets mission is also providing funding so that we can look at this from the perspective of the commitment made by the UK Government to halve violence against women and girls in their forthcoming violence against women and girls strategy.
You also raised the ongoing and growing issue of online harm and abuse, the tech-related online harm and abuse. And we discussed this—I'm sure there'll be more observations and questions today about it—it was very much a feature of the event last Monday, which was chaired by the National Federation of Women's Institutes in partnership with and support from Joyce Watson. And also we discussed it today in Llandaff cathedral at our event. Also, it's important that we recognise that many online harms never get reported to the police, to employers, to schools and to parents, and we've heard, of course, what the impact this can have on our children and young people. It can really cause significant harm to victims, both immediate and long term. So, I think the point I would want to make on this issue is that I have been raising this with Ofcom, the regulator, in terms of the new online Bill, and it is important that we ensure that they are monitoring that. And today Ofcom has produced guidance for tech providers on tackling harmful content and activity that disproportionately affects women and girls. We did contribute to the draft and I'll review this guidance in detail. It's right that technology firms must step up their efforts to tackle trolling and the toxic online abuse of women. This is everyone's responsibility.
As for your final question, we await, of course, the UK Government's consideration of the code of practice that was consulted upon, which was presented by the Equality and Human Rights Commission and it is now with the UK Government to consider.
Diolch yn fawr. Diolch yn fawr am eich cefnogaeth i'm datganiad heddiw, a diolch i chi am godi materion pwysig rydym ni'n mynd i'r afael â nhw. Mae'n ddull system gyfan, trawslywodraethol, traws-sector rydym yn ei gymryd gyda'r strategaeth bwysig, o ran cyflawni ein deddfwriaeth arloesol, 10 mlynedd ers y Ddeddf trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol.
Byddaf yn dechrau gyda'ch pwynt am drafnidiaeth gyhoeddus. Rwy'n credu bod hyn yn rhywbeth lle rydym ni, unwaith eto, yn gweithio'n agos ar draws y Llywodraeth gyda fy nghyd-Aelod, yr Ysgrifennydd Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru, ac i gydnabod bod hyn yn rhywbeth rydym ni'n mynd i'r afael ag ef. Rydym ni'n mynd i'r afael ag ef oherwydd ei fod yn rhywbeth lle, fel rydych chi wedi disgrifio, mae'r digwyddiadau oedd yn ffrwyth ymchwiliad diweddar gan y BBC, yn seiliedig ar ddata a gafwyd drwy gais rhyddid gwybodaeth, wedi datgelu bod adroddiadau o ymosodiadau rhywiol ac aflonyddu ar drenau ledled yr Alban, Lloegr a Chymru wedi cynyddu 37 y cant ers 2015, felly mae'n flaenoriaeth, diogelwch menywod a merched rhag cam-drin mewn mannau cyhoeddus a phreifat. Rydym ni wedi ymestyn ein strategaeth trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol i fynd i'r afael â'r materion hyn yn ogystal â mynd i'r afael â cham-drin domestig. Un o'n ffrydiau gwaith glasbrint trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol yw aflonyddu ar sail rhywedd ym mhob man cyhoeddus. Mae yna uwchgynhadledd trafnidiaeth ym mis Tachwedd sydd â'r cyfle ac a fydd yn ystyried diogelwch menywod a merched ar drafnidiaeth gyhoeddus. Mae'n dda cael y cwestiwn hwnnw heddiw i ddangos y pwysigrwydd ac y gallwn ni hefyd fynd i'r afael â hyn o ran yr adroddiadau am y trais cynyddol hwnnw yn erbyn merched a menywod. Yr hyn sy'n dda yw bod y ffrwd waith wedi sefydlu perthynas â Trafnidiaeth Cymru i adnabod cyfleoedd newydd i gydlynu a datblygu camau gweithredu ledled Cymru.
Fe wnaethoch chi hefyd godi'r mater pwysig o ddiogelwch ar y strydoedd. Mae diogelwch ar y strydoedd yn bwysig iawn, ac, wrth gwrs, mae hynny'n gyfrifoldeb awdurdodau lleol, llywodraeth leol, ond mae llywodraeth leol yn ymwneud yn llawn â'n ffrydiau gwaith ac, yn wir, yn aml, aelodau'r cabinet ledled Cymru, yr wyf yn cwrdd â nhw drwy Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, sy'n gyfrifol am gydraddoldeb a mynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod a merched, sydd hefyd yn codi'r materion hyn ac sydd hefyd yn cymryd yr awenau. Ond rwy'n awyddus i adrodd hefyd ein bod yn bartner allweddol, fel Llywodraeth Cymru, yn y gwaith o gyflwyno polisïau strydoedd mwy diogel a blaenoriaethau plismona lleol, ac mae hynny'n cynnwys mynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod a merched, troseddau cyllyll ac ymddygiad gwrthgymdeithasol. Mae'r genhadaeth honno'n ymgysylltu'n agos â'n cydweithwyr yn y maes plismona i sicrhau ein bod yn diwallu anghenion cymunedau Cymru. Mae'n ymwneud â'r bartneriaeth atal ar gyfer dyfodol pobl ifanc, canolfannau dyfodol pobl ifanc a sut y byddant yn gweithio. Ac mae'r genhadaeth strydoedd mwy diogel hefyd yn darparu cyllid fel y gallwn ni edrych ar hyn o safbwynt yr ymrwymiad a wnaed gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig i haneru trais yn erbyn menywod a merched yn eu strategaeth trais yn erbyn menywod a merched sydd ar fin cael ei chyhoeddi.
Fe wnaethoch chi hefyd godi'r mater parhaus a chynyddol o niwed a cham-drin ar-lein, y niwed a'r cam-drin ar-lein sy'n gysylltiedig â thechnoleg. Ac fe wnaethon ni drafod hyn— rwy'n siŵr y bydd mwy o sylwadau a chwestiynau heddiw amdano—roedd yn nodwedd fawr o'r digwyddiad ddydd Llun diwethaf, a gadeiriwyd gan Ffederasiwn Cenedlaethol Sefydliadau'r Merched gyda chefnogaeth a chydweithrediad Joyce Watson. A hefyd fe wnaethon ni ei drafod heddiw yn eglwys gadeiriol Llandaf yn ein digwyddiad. Hefyd, mae'n bwysig ein bod yn cydnabod nad yw llawer o niwed ar-lein byth yn cael ei hadrodd i'r heddlu, i gyflogwyr, i ysgolion ac i rieni, ac rydym mi wedi clywed, wrth gwrs, beth yw effaith bosib hyn ar ein plant a'n pobl ifanc. Gall achosi niwed sylweddol i ddioddefwyr, yn uniongyrchol ac yn y tymor hir. Felly, rwy'n credu mai'r pwynt yr hoffwn i ei wneud ar y mater hwn yw fy mod wedi dod â hyn i sylw Ofcom, y rheoleiddiwr, o ran y Bil ar-lein newydd, ac mae'n bwysig ein bod yn sicrhau eu bod yn cadw golwg ar hynny. A heddiw mae Ofcom wedi cynhyrchu canllawiau i ddarparwyr technoleg ynghylch mynd i'r afael â chynnwys a gweithgarwch niweidiol sy'n effeithio'n anghymesur ar fenywod a merched. Fe wnaethom ni gyfrannu at y drafft a byddaf yn adolygu'r canllawiau hyn yn fanwl. Mae'n iawn bod yn rhaid i gwmnïau technoleg gynyddu eu hymdrechion i fynd i'r afael â throlio a cham-drin gwenwynig menywod ar-lein. Cyfrifoldeb pawb yw hyn.
O ran eich cwestiwn olaf, rydym ni'n disgwyl, wrth gwrs, i Lywodraeth y Deyrnas Unedig ystyried y cod ymarfer yr ymgynghorwyd arno, a gyflwynwyd gan y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol ac mae bellach gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig i'w ystyried.
Heddiw, ar Ddiwrnod Rhyngwladol Dileu Trais yn erbyn Menywod, mae angen i ni gyd fyfyrio ar effaith enbyd trais yn erbyn menywod, ar bob un y mae'n ei gyffwrdd, yn oroeswyr, yn blant, yn deulu a ffrindiau, ac yn arbennig i gofio am y rhai sydd wedi colli eu bywydau. Roedd yn fraint mynychu'r noswyl ar risiau'r Senedd yr wythnos diwethaf a drefnwyd gan Sefydliad y Merched a Joyce Watson, ac i glywed y straeon grymus yna gan oroeswyr, a chlywed yr hyn roedden nhw'n teimlo oedd angen newid.
Today, on International Day for the Elimination of Violence against Women, we all need to reflect on the terrible impact of violence against women, on everyone that it touches, survivors, children, family members and friends, and especially to remember those who have lost their lives. It was a privilege to attend the vigil on the Senedd steps last week, which was organised by Jpyce Watson and the Women's Institute, and to hear those powerful stories from survivors and to hear about what they felt needed to change.
Fel llefarydd Plaid Cymru ar gyfiawnder cymdeithasol, ond hefyd fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar drais yn erbyn menywod a phlant, hoffwn gymryd y cyfle i ddiolch am waith diflino'r gwasanaethau arbenigol, y gweithwyr cymorth rheng flaen a'r gwirfoddolwyr ar draws ein cymunedau sy'n darparu cefnogaeth a gobaith a dyfodol i'r rhai sydd wedi cael eu cam-drin. Rwy'n cael y fraint o glywed am eu gwaith a'r heriau maen nhw'n eu hwynebu yn y grŵp trawsbleidiol, ac mae eu hymroddiad a'u dygnwch yn wyneb yr heriau hynny yn achub bywydau, yn llythrennol.
Ond mae heddiw hefyd yn ymwneud â chydnabod lefel y trais yn ein cymdeithas, ac rŷch chi wedi cyfeirio at hynny. Mae gormod o ferched yng Nghymru yn dal i fyw heb yr hawl sylfaenol i fod yn ddiogel ac i fyw heb ofn. Mae'r data'n dangos bod trais yn erbyn menywod yn broblem gymdeithasol niweidiol a pharhaus, ac mae ei wreiddiau'n ddwfn mewn anghydraddoldeb a misogyny.
Mae’n rhaid inni edrych hefyd ar y cyllid cynaliadwy sy’n gwbl hanfodol ar gyfer gwasanaethau arbenigol, fel y gall sefydliadau gynllunio'n hirdymor a medru cadw eu staff profiadol ac ymroddedig. Rhaid i gyllid adlewyrchu cost wirioneddol darparu gwasanaethau a chydnabod hefyd yr anghenion ychwanegol hynny sydd gan fenywod sydd wedi'u hymylu, gan gynnwys menywod anabl, menywod sy'n fudwyr, menywod hŷn ac aelodau o'r gymuned LHDTC+. Felly, sut mae'r Llywodraeth yn sicrhau hynny, yn enwedig pan fo Llywodraeth Lafur San Steffan yn codi cyfraniadau yswiriant cenedlaethol ar ddarparwyr gwasanaethau wedi eu comisiynu a gwasanaethau cefnogi y trydydd sector? Mae hyn wedi creu heriau mawr iddynt, felly sut mae’r gwaith yma yn cael ei adlewyrchu yn y cyllid sy'n cael ei ddyrannu gan y Llywodraeth?
Mae’r goroeswyr hefyd wedi dweud sut y gall llywio'r system gyfiawnder fod yn drawmatig. Mae llawer yn gweld eu hachosion yn cael eu gollwng neu'n cymryd blynyddoedd maith. Os ydym am i Gymru ymateb i’w profiadau, a darparu ymateb sydd wedi'i wreiddio mewn ymwybyddiaeth o drawma a dangos tegwch ac urddas, yna mae’n rhaid i ddatganoli cyfiawnder fod yn flaenoriaeth, oherwydd heb y dulliau sydd eu hangen i ddiwygio'r system, rydym mewn perygl o esgeuluso anghenion goroeswyr a dwysau eu trawma.
Yn ôl y Weinyddiaeth Gyfiawnder, mae mwy na hanner y menywod yn y carchar yn nodi eu bod wedi profi cam-drin domestig. Mae'r rhai sy'n Gymry, wrth gwrs, yn cael eu gorfodi i fod mewn carchardai yn Lloegr, gyda holl oblygiadau hynny iddyn nhw a'u plant, a chlywsom, onid oeddem, y mis hwn gan Dr Rob Jones o Brifysgol Caerdydd fod nifer y menywod o Gymru sydd yn y carchardai hynny wedi cynyddu am y bedwaredd flwyddyn yn olynol. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, os ŷn ni o ddifri ynglŷn â chefnogi menywod sydd wedi profi trais domestig, ŷch chi'n cytuno bod yn rhaid inni ddatganoli cyfiawnder yn llawn? Pa reswm sy'n cael ei roi i chi gan Lywodraeth San Steffan i beidio â gwneud hynny?
Roeddwn i'n teimlo fel gweiddi mewn rhwystredigaeth wrth glywed Gweinidog carchardai San Steffan, yr Arglwydd Timpson, heddiw, yn dweud ei fod wedi cwrdd â llawer gormod o fenywod yn y carchar sy'n ddioddefwyr cam-drin domestig, gan ddweud nad yw'n credu mai’r carchar yw'r lle iawn iddyn nhw. Wel, ie, a pha mor hir mae Cymru wedi bod yn aros i'r ganolfan breswyl i fenywod agor? Oes gennych chi ddiweddariad ar hynny? Pa mor hir y byddwn ni’n fodlon derbyn y sefyllfa yma, sef bod penderfyniadau a chyllidebau San Steffan yn tanseilio ymdrechion i gefnogi, ac yn effeithio’n niweidiol yn uniongyrchol ar gymaint o fenywod Cymru sydd wedi profi trais domestig?
Yn olaf, mae Cymorth i Ferched Cymru wedi bod yn galw ers tro am eithriad ar gyfer lloches o dan Ddeddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016, gan fod darpariaethau'r Ddeddf yn rhoi mwy o hawliau i rentwyr ar ôl chwe mis, a bod hyn wedi cael effaith andwyol ar ddarparu lloches, gan fod darparwyr gwasanaethau yn wynebu costau cyfreithiol ychwanegol a baich gweinyddol o ran symud goroeswyr ymlaen. Mae hyn wedi ei gwneud hi'n anoddach i reoli diogelwch goroeswyr o fewn lloches.
Rwy’n deall bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Thai wedi comisiynu ymchwil annibynnol i ddarpariaeth lloches, felly, Ysgrifennydd Cabinet, pa drafodaethau ydych chi wedi bod yn eu cael gyda hi, a phryd gallwn ni ddisgwyl diweddariad a gweithredu ar hynny? Diolch.
As Plaid Cymru's spokesperson on social justice, and also as chair of the cross-party group on violence against women and children, I would like to take the opportunity to give thanks for the tireless work of the specialist services, the front-line support workers and the volunteers across our communities who provide support and hope and a future for those who have been abused. I’m privileged to hear about their work and the challenges that they face in the cross-party group, and their dedication and perseverance in the face of those challenges saves lives, literally.
Today is also about recognising the level of violence in our society, and you've referred to that. Too many women still live in Wales without the basic right to be safe and to live without fear. The data show that violence against women is a damaging and ongoing social problem, and its roots lie deep in inequality and misogyny.
We also need to look at the sustainable funding that is vital for specialist services so that organisations can plan long term and can retain their experienced and dedicated staff. Funding must reflect the true cost of providing services and must recognise the additional needs of marginalised women, including disabled women, migrant women, older women and members of the LGBTQ+ community. So, how is the Government ensuring that, especially when the Westminster Labour Government is raising national insurance contributions on commissioned service providers and third sector support services? This has created major challenges for them, so how is this work reflected in the funding that is allocated by the Government?
Survivors have also talked about how navigating the justice system can be traumatic for them. Many see their cases being dropped or taking many years. If we want Wales to respond to its experiences, and provide a response that is rooted in an awareness of trauma and fairness and dignity, then the devolution of justice must be a priority, because without the approaches needed to reform the system, we risk neglecting the needs of survivors and intensifying their trauma.
According to the Ministry of Justice, more than half of the women in prison state that they have experienced domestic abuse. Those who are Welsh, of course, are forced to spend their terms in prison in England, with all of the implications of that for them and their children, and we heard, didn't we, this month from Dr Rob Jones from Cardiff University that the number of Welsh women in those prisons has increased for the fourth consecutive year. So, Cabinet Secretary, if we're serious about supporting women who have experienced domestic violence, do you agree that we must devolve justice fully? What is the reason given to you by the Westminster Government for not doing so?
I felt like shouting in frustration when I heard the Westminster prisons Minister, Lord Timpson, say today that he had met far too many women in prison who are victims of domestic abuse, saying that he does not believe that prison is the right place for them. Well, yes, and how long has Wales been waiting for the women's residential centre to open? Do you have an update on that? How long will we be prepared to accept this situation, namely that decisions and budgets in Westminster are undermining efforts to provide support, and are having a direct detrimental impact on so many women in Wales who have experienced domestic violence?
Finally, Welsh Women's Aid has long called for an exception for refuges under the Renting Homes (Wales) Act 2016, as the provisions of the Act that provide more rights to renters after six months have had an adverse impact on refuge provision, as service providers face additional legal costs and administrative burdens in terms of moving survivors on. This has made it more difficult to manage the safety of survivors within a refuge.
I understand that the Cabinet Secretary for Housing and Local Government has commissioned independent research into refuge provision, so, Cabinet Secretary, what discussions have you had with her, and when can we expect an update and some action on this? Thank you.
Diolch yn fawr, Sioned Williams, and thank you for your support to this statement, but also, again, starting off by saying that we remember. We remember those women who have lost their lives. I gave those horrific statistics today, and I know we will hear more from that. Thank you for your strong words of support for the specialist services. The specialist services, I think they were probably all there at Llandaff cathedral, but many were there also at the vigil that we held, which you attended, and, of course, many across this Chamber.
I just want to start by responding to your question about funding and the budget in terms of specialist services, because, as I said in my statement, I've announced an additional £2.4 million in specialist therapeutic services particularly for those affected by sexual violence and abuse across Wales. It will be a boost that will significantly help waiting lists, as I said. The additional funding is divided between four organisations—New Pathways, Rape and Sexual Abuse Support Centre North Wales, Cyfannol Women’s Aid and Stepping Stones. So, that's across Wales. And in our budget review for this year, we actually succeeded in increasing the revenue budget to £9.586 million and capital £3.1 million. That was a substantial increase to the overall VAWDASV budget. And also we've secured an additional £3.1 million in revenue funding, which includes this £2.4 million for specialist therapeutic services.
I've mentioned today, of course, already in my statement, the funding that's come through from the Cabinet Secretary for Education's Stori Wales to help build the strength, resource and backing for our new statutory mandatory relationships and sexuality education, because we need to start with our children. And this is cross-Government, so an additional £137,000 to support the Safer Wales youth service. That's been supporting children and young people, particularly girls and women who experience or are at risk of child sexual exploitation. And, of course, yesterday, we were able to look at the draft budget for next year. I think it's important in terms of an additional £0.7 million revenue to the violence against women, domestic abuse and sexual violence budget for next year. It takes the budget up to £10 million, and, of course, a capital budget of £3.1 million. But I think it's also important to say that we're doing a mapping exercise to identify children's needs—national, regional and local children's needs. This is something to look at existing services, also understand the changing needs of children, and identify gaps in existing provision.
You do talk very powerfully about how women and survivors have to navigate the justice system. That's something where I think the work that we've done in our women's justice blueprint has been very important, because it actually has supported women. It has actually supported women with diversion schemes across all four police forces in Wales, with integrated services through the One Wales service. We do have an all-Wales women in justice board, and that's crucial to provide support and direction for criminal and social justice partners. I also am sitting on the national women in justice board, because it is important that we then have influence on the UK Government in terms of moving this forward.
I am also very concerned about the delay in progress with the opening of a residential women's centre. It's a key priority for the Welsh Government, as we know it will improve the lives of women in Wales and it will be a real asset for women in Wales. Building and planning permission are confirmed. Again, I raise this regularly with UK Government justice Ministers. Indeed, I'm meeting with Dr Rob Jones shortly to look at the recent and the latest fact file. This is where we continue to make the case for the devolution of justice, because we are responsible for those devolved services, and that, of course, is how we are moving forward in terms of the devolution of youth justice and probation.
Yes, in terms of the provision of rights for renters, this is something where it is important that we await the independent research that's been undertaken, commissioned by the Cabinet Secretary for Local Government and Housing.
Diolch yn fawr, Sioned Williams, a diolch i chi am eich cefnogaeth i'r datganiad hwn, ond hefyd, unwaith eto, am ddechrau trwy ddweud ein bod yn cofio. Rydym yn cofio'r menywod hynny sydd wedi colli eu bywydau. Cyflwynais yr ystadegau ofnadwy hynny heddiw, ac rwy'n gwybod y byddwn yn clywed mwy o hynny. Diolch am eich geiriau cryf o gefnogaeth i'r gwasanaethau arbenigol. Mae'n debyg eu bod nhw i gyd yno yn eglwys gadeiriol Llandaf, ond roedd llawer yno hefyd yn yr wylnos a gynhaliwyd gennym ni, ac wrth gwrs, llawer ar draws y Siambr hon.
Fe hoffwn i ddim ond dechrau drwy ymateb i'ch cwestiwn am gyllid a'r gyllideb o ran gwasanaethau arbenigol, oherwydd, fel y dywedais i yn fy natganiad, rwyf wedi cyhoeddi £2.4 miliwn ychwanegol mewn gwasanaethau therapiwtig arbenigol yn enwedig i'r rhai yr effeithir arnyn nhw gan drais a cham-drin rhywiol ledled Cymru. Bydd yn hwb a fydd yn helpu rhestrau aros yn sylweddol, fel y dywedais i. Mae'r cyllid ychwanegol yn cael ei rannu rhwng pedwar sefydliad—New Pathways, Canolfan Gymorth Trais a Cham-drin Rhywiol Gogledd Cymru, Cymorth i Fenywod Cyfannol a Stepping Stones. Felly, mae hynny ar draws Cymru. Ac yn ein hadolygiad cyllideb ar gyfer eleni, fe lwyddom ni mewn gwirionedd i gynyddu'r gyllideb refeniw i £9.586 miliwn a chyfalaf i £3.1 miliwn. Roedd hynny'n gynnydd sylweddol i'r gyllideb gyffredinol i fynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. A hefyd rydym ni wedi sicrhau £3.1 miliwn ychwanegol mewn cyllid refeniw, sy'n cynnwys y £2.4 miliwn hwn ar gyfer gwasanaethau therapiwtig arbenigol.
Rwyf wedi sôn heddiw, wrth gwrs, eisoes yn fy natganiad, am y cyllid a gafwyd gan Stori Cymru yr Ysgrifennydd Cabinet dros Addysg i helpu meithrin cryfder, yr adnoddau a'r gefnogaeth ar gyfer ein haddysg cydberthnas ac addysg rhywioldeb statudol gorfodol newydd, oherwydd mae angen i ni ddechrau gyda'n plant. Ac mae hyn yn drawslywodraethol, felly £137,000 ychwanegol i gefnogi'r gwasanaeth ieuenctid Cymru Ddiogelach. Mae hynny wedi bod yn cefnogi plant a phobl ifanc, yn enwedig merched a menywod y camfanteiswyd arnyn nhw'n rhywiol pan oedden nhw’n blant, neu sydd mewn peryg o hynny. Ac, wrth gwrs, ddoe, roeddem ni'n gallu edrych ar y gyllideb ddrafft ar gyfer y flwyddyn nesaf. Rwy'n credu ei bod yn bwysig o ran refeniw ychwanegol o £0.7 miliwn i'r gyllideb trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol ar gyfer y flwyddyn nesaf. Mae'n mynd â'r gyllideb i hyd at £10 miliwn, ac, wrth gwrs, cyllideb gyfalaf o £3.1 miliwn. Ond rwy'n credu ei bod hi hefyd yn bwysig dweud ein bod ni'n gwneud ymarfer mapio i nodi anghenion plant—anghenion plant, cenedlaethol, rhanbarthol a lleol. Mae hyn yn rhywbeth i edrych ar wasanaethau presennol, hefyd deall anghenion newidiol plant, ac adnabod bylchau yn y ddarpariaeth bresennol.
Rydych chi yn siarad yn rymus iawn am sut mae'n rhaid i fenywod a goroeswyr ymdrin â'r system gyfiawnder. Mae hynny'n rhywbeth lle rwy'n credu y bu'r gwaith rydym ni wedi'i wneud yn ein glasbrint cyfiawnder menywod yn bwysig iawn, oherwydd mae wedi cefnogi menywod mewn gwirionedd. Mae wedi cefnogi menywod gyda chynlluniau dargyfeirio ar draws pob un o'r pedwar heddlu yng Nghymru, gyda gwasanaethau integredig drwy'r gwasanaeth Cymru'n Un. Mae gennym ni fwrdd menywod mewn cyfiawnder Cymru gyfan, ac mae hynny'n hanfodol i ddarparu cefnogaeth a chyfarwyddyd i bartneriaid cyfiawnder troseddol a chymdeithasol. Rwyf hefyd yn eistedd ar y bwrdd cenedlaethol menywod mewn cyfiawnder, oherwydd mae'n bwysig ein bod ni wedyn yn dylanwadu ar Lywodraeth y Deyrnas Unedig o ran datblygu hyn.
Rwyf hefyd yn bryderus iawn am yr oedi wrth agor canolfan breswyl i ferched. Mae'n flaenoriaeth allweddol i Lywodraeth Cymru, gan ein bod yn gwybod y bydd yn gwella bywydau menywod yng Nghymru a bydd yn gaffaeliad gwirioneddol i fenywod yng Nghymru. Mae caniatâd adeiladu a chynllunio wedi'i gadarnhau. Unwaith eto, rwy'n codi hyn yn rheolaidd gyda Gweinidogion Cyfiawnder Llywodraeth y Deyrnas Unedig. Yn wir, byddaf yn cwrdd â Dr Rob Jones cyn bo hir i edrych ar y ffeil ffeithiau diweddar a'r diweddaraf. Dyma lle rydym ni'n parhau i ddadlau'r achos dros ddatganoli cyfiawnder, oherwydd rydym ni'n gyfrifol am y gwasanaethau datganoledig hynny, a dyna, wrth gwrs, sut rydym ni'n symud ymlaen o ran datganoli'r gwasanaeth prawf a chyfiawnder ieuenctid.
Ydy, o ran darparu hawliau i rentwyr, mae hyn yn rhywbeth lle mae'n bwysig ein bod yn aros am yr ymchwil annibynnol sydd wedi'i gynnal, a gomisiynwyd gan yr Ysgrifennydd Cabinet dros Lywodraeth Leol a Thai.
I'm going to first of all thank the Cabinet Secretary for her statement, but also draw attention to the fact that words matter. The language that is used, whether it's online, in the street, in general conversation, really matters, and very often does lead to fatal consequences where people, women particularly, are seen as subhuman. So, today we attended the multifaith White Ribbon service at Llandaff cathedral, and it was aimed at bringing communities together, not driving them apart, gaining strength from unity of purpose. I actually organised the first-ever event there 20 years ago in my previous job, and I believe it's the only event of its kind still in Wales, if not the UK.
But I want to focus on the things that have been achieved, and there has been much. There have been many policies, there's been legislation brought forward by the Labour Government, and the White Ribbon campaign has been embedded and taken forward by communities across not only Wales but, through the Women’s Institute’s work, right into England as well.
So, we have to look at what has been achieved. One of the biggest changes in the past two decades we all know has been the space the digital world occupies in people's lives, particularly young lives. It has brought new opportunities, which are welcome, but huge risks, and I see that very often those individuals who are accessing the sources of information are completely unaware of what damage that is doing. They're unaware of the algorithms that drive it and keep repeating the message so that they think it's normal.
Yn gyntaf oll, rydw i'n mynd i ddiolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am ei datganiad, ond hefyd i dynnu sylw at y ffaith bod geiriau yn bwysig. Mae'r iaith sy'n cael ei defnyddio, boed hynny ar-lein, ar y stryd, mewn sgwrs gyffredinol, yn wirioneddol bwysig, ac yn aml iawn yn arwain at ganlyniadau angheuol lle mae pobl, menywod yn arbennig, yn cael eu hystyried yn llai na phobl. Felly, heddiw fe wnaethom ni fynychu'r gwasanaeth Rhuban Gwyn aml-ffydd yn eglwys gadeiriol Llandaf, a'i nod oedd dod â chymunedau at ei gilydd, nid eu gyrru ar wahân, gan feithrin cryfder o fwriad cyffredin. Fe wnes i drefnu'r digwyddiad cyntaf yno 20 mlynedd yn ôl yn fy swydd flaenorol, ac rwy'n credu mai dyma'r unig ddigwyddiad o'i fath o hyd yng Nghymru, os nad y Deyrnas Unedig.
Ond rydw i eisiau canolbwyntio ar y pethau sydd wedi'u cyflawni, ac fe wnaed llawer. Mae yna lawer o bolisïau, mae deddfwriaeth wedi cael ei chyflwyno gan y Llywodraeth Lafur, ac mae'r ymgyrch Rhuban Gwyn wedi cael ei hymgorffori a'i datblygu gan gymunedau ar draws nid yn unig Cymru ond, trwy waith Sefydliad y Menywod, i Loegr hefyd.
Felly, mae'n rhaid i ni edrych ar yr hyn sydd wedi'i gyflawni. Un o'r newidiadau mwyaf yn y ddau ddegawd diwethaf rydym ni i gyd yn gwybod yw'r gofod y mae'r byd digidol yn ei feddiannu ym mywydau pobl, yn enwedig bywydau ifanc. Mae wedi dod â chyfleoedd newydd, sydd i'w groesawu, ond risgiau enfawr, ac rwy'n gweld yn aml iawn bod yr unigolion hynny sy'n cael mynediad i'r ffynonellau gwybodaeth yn gwbl anymwybodol o ba niwed y mae hynny'n ei wneud. Nid ydyn nhw'n ymwybodol o'r algorithmau sy'n ei yrru ac yn parhau i ailadrodd y neges fel eu bod yn meddwl ei fod yn normal.
Joyce, you need to ask a question now, please.
Joyce, mae angen i chi ofyn cwestiwn nawr, os gwelwch yn dda.
I realise I'm over time.
Rwy'n sylweddoli bod amser wedi cario'r dydd arnaf i.
Well over.
Ymhell iawn.
So, I ask you, Cabinet Secretary, if you'll engage with NSPCC Cymru and Barnardo's and Welsh Women's Aid, and team up to highlight the threats and gaps in provision relating to gender-based violence affecting children and young people.
Felly, gofynnaf i chi, Ysgrifennydd Cabinet, a fyddwch chi'n ymgysylltu ag NSPCC Cymru a Barnardo's a Chymorth i Ferched Cymru, ac yn ymuno i dynnu sylw at y bygythiadau a'r bylchau yn y ddarpariaeth sy'n ymwneud â thrais ar sail rhywedd sy'n effeithio ar blant a phobl ifanc.
Diolch yn fawr, Joyce Watson, and thank you for reporting on that very significant event that we attended together at Llandaff cathedral. In fact, I was able to join the procession that came up from Llamau in Cathedral Road, and it was important to bear witness, to raise awareness, as we walked up Cathedral Road to the cathedral. We got a lot of support from people passing by, and then powerful speeches in the cathedral. Thank you again, Joyce Watson, because Joyce actually started this 20 years ago, the first-ever coming together of that interfaith service. It is now led by BAWSO, and it was very powerful that BAWSO, which is now 30 years in existence, was leading the service today.
You're quite right, we were focusing on the violence against women and girls that now is related to online harm. I've already responded to the point about how it is important that Ofcom makes a difference, and I'm going to be working with Ofcom and meeting them shortly to understand how they're going to use their new powers to keep Welsh residents safe. I'm also meeting shortly with Minister Jess Phillips, the Minister for safeguarding, and Minister Narayan, Minister for online safety, to discuss online safety for women and girls in Wales. We must have a united front on this critical issue. I have also mentioned all the support that we're giving to specialist services, but I think it is important that you also mentioned NSPCC and Barnardo's, as well as those that we're funding, and that we are looking particularly—. I was able to respond to Sioned Williams about ways in which we can look at funding for children and young people. We have a children and young people work stream in our strategic partnership board, and children and young people are also showing their lived experience of domestic abuse and sexual violence. They have an important lived experience impact on our policy making.
Diolch yn fawr, Joyce Watson, a diolch am adrodd am y digwyddiad arwyddocaol iawn hwnnw y buom ni ynddo gyda'n gilydd yn eglwys gadeiriol Llandaf. Mewn gwirionedd, roeddwn i'n gallu ymuno â'r orymdaith a ddaeth i fyny o Llamau yn Heol y Gadeirlan, ac roedd yn bwysig tystio, i godi ymwybyddiaeth, wrth i ni gerdded i fyny Heol y Gadeirlan i'r eglwys gadeiriol. Fe gawsom ni lawer o gefnogaeth gan bobl oedd yn mynd heibio, ac yna areithiau grymus yn yr eglwys gadeiriol. Diolch eto, Joyce Watson, oherwydd dechreuodd Joyce hyn mewn gwirionedd 20 mlynedd yn ôl, y cynulliad cyntaf erioed o'r gwasanaeth rhyng-ffydd hwnnw. Mae bellach yn cael ei arwain gan BAWSO, ac roedd yn rymus iawn bod BAWSO, fu bellach yn bodoli ers 30 mlynedd, yn arwain y gwasanaeth heddiw.
Rydych chi'n hollol iawn, roedden ni'n canolbwyntio ar y trais yn erbyn menywod a merched sydd bellach yn gysylltiedig â niwed ar-lein. Rwyf eisoes wedi ymateb i'r pwynt ynglŷn â sut mae'n bwysig bod Ofcom yn gwneud gwahaniaeth, ac rydw i'n mynd i weithio gydag Ofcom ac yn cwrdd â nhw cyn bo hir i ddeall sut maen nhw'n mynd i ddefnyddio eu pwerau newydd i gadw trigolion Cymru yn ddiogel. Rwyf hefyd yn cyfarfod cyn bo hir â'r Gweinidog Jess Phillips, y Gweinidog dros ddiogelu, a'r Gweinidog Narayan, y Gweinidog dros ddiogelwch ar-lein, i drafod diogelwch ar-lein i fenywod a merched yng Nghymru. Mae'n rhaid i ni gael undod ar y mater pwysig hwn. Rwyf hefyd wedi sôn am yr holl gefnogaeth rydym ni'n ei rhoi i wasanaethau arbenigol, ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig eich bod hefyd wedi sôn am NSPCC a Barnardo's, yn ogystal â'r rhai rydym ni'n eu hariannu, a'n bod yn edrych yn arbennig—. Gellais ymateb i Sioned Williams am ffyrdd y gallwn ni edrych ar gyllid i blant a phobl ifanc. Mae gennym ni ffrwd waith plant a phobl ifanc yn ein bwrdd partneriaeth strategol, ac mae plant a phobl ifanc hefyd yn dangos eu profiad byw o gam-drin domestig a thrais rhywiol. Mae ganddyn nhw brofiad byw pwysig o ran sut rydym ni'n llunio polisïau.
As we mark the International Day for the Elimination of Violence against Women, it's deeply concerning that Wales continues to face some of the highest levels of domestic abuse and sexual violence in the UK. I thank the Cabinet Secretary for the statement and for the opportunity to contribute to the discussion today, and it would be good to see more men participating in the discussion.
We have vast regional inequalities, especially in north Wales, where entire areas have only a single overstretched sexual assault referral centre for an enormous rural population. I welcome the extra funding announced for the rape and sexual abuse support centre today, and can the Cabinet Secretary confirm if there are any plans to enhance access to SARCs in rural Wales?
We mustn't also forget the children who live in households with sexual and domestic violence, themselves victims too. The current restrictive child and adolescent mental health services threshold is too restrictive. It refuses referral because the children are not self-harming or suicidal, and is therefore a policy that directly blocks access for severe trauma victims. Will the Cabinet Secretary look at this with a view to reviewing it?
Finally, we're seeing an increasing number of children suffering sexual exploitation and abuse. What extra steps is the Cabinet Secretary taking to help survivor children as well? Thank you.
Wrth i ni nodi'r Diwrnod Rhyngwladol ar gyfer Dileu Trais yn erbyn Menywod, mae'n bryderus iawn bod Cymru'n parhau i wynebu rhai o'r lefelau uchaf o gam-drin domestig a thrais rhywiol yn y Deyrnas Unedig. Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am y datganiad ac am y cyfle i gyfrannu at y drafodaeth heddiw, a byddai'n dda gweld mwy o ddynion yn cymryd rhan yn y drafodaeth.
Mae gennym ni anghydraddoldebau rhanbarthol enfawr, yn enwedig yng ngogledd Cymru, lle mae gan ardaloedd cyfain dim ond un ganolfan atgyfeirio ymosodiadau rhywiol ar gyfer poblogaeth wledig enfawr, a honno dan bwysau anhygoel. Rwy'n croesawu'r cyllid ychwanegol a gyhoeddwyd ar gyfer y ganolfan cefnogi trais a cham-drin rhywiol heddiw, ac a all yr Ysgrifennydd Cabinet gadarnhau a oes unrhyw gynlluniau i wella mynediad i'r canolfannau hyn yng nghefn gwlad Cymru?
Rhaid i ni beidio ag anghofio'r plant sy'n byw mewn cartrefi lle mae trais rhywiol a domestig, gyda nhw eu hunain yn ddioddefwyr hefyd. Mae'r trothwy gwasanaethau iechyd meddwl cyfyngol presennol i blant a phobl ifanc yn rhy gyfyngol. Mae'n gwrthod atgyfeirio oherwydd nad yw'r plant yn hunan-niweidio nac yn meddwl am hunanladdiad, ac felly mae'n bolisi sy'n rhwystro mynediad uniongyrchol i ddioddefwyr trawma difrifol. A fydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn edrych ar hyn gyda'r bwriad o'i adolygu?
Yn olaf, rydym yn gweld nifer cynyddol o blant sy'n dioddef o gamfanteisio rhywiol a cham-drin. Pa gamau ychwanegol y mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn eu cymryd i helpu plant sydd wedi goroesi hefyd? Diolch.
Diolch yn fawr, Mabon. Thank you for also focusing on the fact that much of the change through these 16 days of activism, and the White Ribbon campaign for the elimination of violence against women and girls, rests with men taking the lead. I'm very proud of our Sound campaign, which is very much led by men and young men, and the really important work being done about positive masculinity by organisations that we support and fund. Can I just say it was really good that there were men from every political party in this Chamber at the vigil, speaking very powerfully? You do need to be in the front line in terms of tackling violence against women and girls, so I'm grateful that you've made that point.
We are making progress in terms of those sexual assault services. I think the £2.4 million that I announced today has been widely welcomed, and we need to look at the rural needs. Recently, of course, the opening of the Aberystwyth centre, which I'm sure you will be aware of, was a great step forward. This is where we have to see that this is an issue for every part of Wales. That's why our regional partnerships and local strategies, which I'm now issuing that guidance for to develop their strategies, will be key.
I have mentioned quite a few ways in which we're addressing and working with children and young people about their needs and experiences, but I did want to welcome the publication of the Government's review into the presumption of parental involvement, and the announcement that the presumption will be repealed from the Children Act 1989. This is an important development in terms of the repeal of parental involvement, which is a Children and Family Court Advisory and Support Service issue. I know it's something you've raised with me. The voices of children have too often been silenced or marginalised due to pro-contact culture. So, thank you for giving me the opportunity to say this today. I am aware CAFCASS Cymru has published domestic abuse practice guidance for their practitioners, and they are embedding a more trauma-informed approach to their work through the practice framework.
Diolch yn fawr, Mabon. Diolch am ganolbwyntio hefyd ar y ffaith bod llawer o'r newid trwy'r 16 diwrnod hyn o weithredu, ac ymgyrch y Rhuban Gwyn ar gyfer dileu trais yn erbyn menywod a merched, yn dibynnu ar ddynion yn cymryd yr awenau. Rwy'n falch iawn o'n hymgyrch Sain, sy'n cael ei harwain gan ddynion a dynion ifanc, a'r gwaith pwysig iawn sy'n cael ei wneud am wrywdod cadarnhaol gan sefydliadau rydym ni'n eu cefnogi a'u hariannu. A gaf i ddim ond dweud ei bod hi'n dda iawn bod dynion o bob plaid wleidyddol yn y Siambr hon yn yr wylnos, yn siarad yn rymus iawn? Mae angen i chi fod yn y rheng flaen o ran mynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod a merched, felly rwy'n ddiolchgar eich bod chi wedi gwneud y pwynt hwnnw.
Rydym ni'n gwneud cynnydd o ran y gwasanaethau ymosodiadau rhywiol hynny. Rwy'n credu bod y £2.4 miliwn a gyhoeddais heddiw wedi cael ei groesawu'n eang, ac mae angen i ni edrych ar yr anghenion gwledig. Yn ddiweddar, wrth gwrs, roedd agor canolfan Aberystwyth, yr wyf yn siŵr y byddwch yn ymwybodol ohono, yn gam mawr ymlaen. Dyma lle mae'n rhaid i ni weld bod hyn yn fater i bob rhan o Gymru. Dyna pam y bydd ein partneriaethau rhanbarthol a'n strategaethau lleol, yr wyf bellach yn cyhoeddi'r canllawiau hynny ar eu cyfer i ddatblygu eu strategaethau, yn allweddol.
Rwyf wedi sôn am nifer o ffyrdd rydym ni'n rhoi sylw i blant a phobl ifanc ac yn gweithio gyda nhw ar eu hanghenion a'u profiadau, ond roedd arnaf i eisiau croesawu cyhoeddi adolygiad y Llywodraeth i'r rhagdybiaeth o gyfranogiad rhieni, a'r cyhoeddiad y bydd y rhagdybiaeth yn cael ei ddiddymu o Ddeddf Plant 1989. Mae hwn yn ddatblygiad pwysig o ran diddymu cyfranogiad rhieni, sy'n fater i'r Gwasanaeth Cynghori a Chymorth Llys Plant a Theuluoedd. Rwy'n gwybod ei fod yn rhywbeth rydych chi wedi'i godi gyda mi. Mae lleisiau plant yn rhy aml wedi cael eu tawelu neu eu diystyru oherwydd diwylliant sydd o blaid cyswllt. Felly, diolch am roi'r cyfle i mi ddweud hyn heddiw. Rwy'n ymwybodol bod CAFCASS Cymru wedi cyhoeddi canllawiau ymarfer cam-drin domestig ar gyfer eu hymarferwyr, ac maen nhw'n ymgorffori dull mwy gwybodus am drawma i'w gwaith drwy'r fframwaith ymarfer.
Thank you very much for the statement today. I welcome the statement and the funding announcements that you've made, and I also thank the Government for the emphasis that it has put on this very important area of work, and to the Cabinet Secretary in particular. I'd also like to thank Joyce Watson, whose commitment to ending violence against women has been outstanding in this Senedd.
Last night, I had my annual candlelit vigil on Whitchurch high street to mark the International Day for the Elimination of Violence against Women, and I was very pleased that quite a number of men came. Some of the points that were made, the men in particular were concerned about boys' education, and the work that should be done with boys, in order to help them understand appropriate behaviour, understand about misogyny, and I know that the Cabinet Secretary has already said quite a bit about the work with children that is being done and is planned to be done.
But then the other point that came out very strongly was the issue of older people suffering abuse. One person in particular said how difficult it is to explain to people that you might seek help from, that, as an older person, you are being abused—
Diolch yn fawr iawn am y datganiad heddiw. Rwy'n croesawu'r datganiad a'r cyhoeddiadau cyllid rydych chi wedi'u gwneud, ac rwy'n diolch hefyd i'r Llywodraeth am y pwyslais y mae wedi'i roi ar y maes gwaith pwysig iawn hwn, ac i'r Ysgrifennydd Cabinet yn arbennig. Fe hoffwn i hefyd ddiolch i Joyce Watson, y mae ei hymrwymiad i roi terfyn ar drais yn erbyn menywod wedi bod yn rhagorol yn y Senedd hon.
Neithiwr, cefais fy ngwylnos flynyddol yng ngolau cannwyll ar stryd fawr yr Eglwys Newydd i nodi'r Diwrnod Rhyngwladol Dileu Trais yn erbyn Menywod, ac roeddwn i'n falch iawn bod nifer o ddynion wedi dod. Rhai o'r pwyntiau a wnaed, roedd y dynion yn arbennig yn pryderu am addysg bechgyn, a'r gwaith y dylid ei wneud gyda bechgyn, er mwyn eu helpu i ddeall ymddygiad priodol, deall casineb at fenywod, ac rwy'n gwybod bod yr Ysgrifennydd Cabinet eisoes wedi dweud cryn dipyn am y gwaith gyda phlant sy'n cael ei wneud ac sydd wedi'i gynllunio i'w wneud.
Ond yna'r pwynt arall a amlygwyd yn gryf iawn oedd y mater o bobl hŷn sy'n dioddef camdriniaeth. Dywedodd un person yn arbennig pa mor anodd yw egluro i bobl y gallech chi ofyn am gymorth ganddyn, eich bod chi, fel rhywun hŷn, yn cael eich cam-drin—
You need to ask your question, please, Julie.
Mae angen i chi ofyn eich cwestiwn, os gwelwch yn dda, Julie.
—and it sounded very difficult. So, could the Cabinet Secretary tell us what work the Government is doing in that area?
—ac roedd yn swnio'n anodd iawn. Felly, a allai'r Ysgrifennydd Cabinet ddweud wrthym ni pa waith mae'r Llywodraeth yn ei wneud yn y maes hwnnw?
Thank you very much, Julie Morgan, and thank you again for organising that vigil in Whitchurch last night, and enabling that event to provoke discussion, particularly amongst men who were joining us.
I mentioned the Sound campaign, which is part of our strategy. We're in the third phase now. It really focuses on public sexual harassment, including behaviours like catcalling, physical intimidation, inappropriate touching. What's good about that campaign is that 97 per cent of men and boys in the target age range across Wales have seen the Sound campaign and are engaging. I also draw attention to the funding that's been given by the Cabinet Secretary for Education to drive forward the developments in terms of our relationships and sexuality education story in Wales. That will be very much looking at issues such as misogyny and online safety, and it's clear that we need to embed this in our education. Our children and young people have got the opportunity to grow up respecting each other with healthy relationships. That's such an important feature of our pioneering curriculum.
Finally, yes, we have an older people's work stream in the strategy. We have very strong engagement with the Older People's Commissioner for Wales, and the former commissioner, of course, did work and research on this as well. So, older people, it is an intergenerational societal challenge that we have. I again thank Members for joining today to debate this really important statement.
Diolch yn fawr iawn, Julie Morgan, a diolch eto am drefnu'r wylnos honno yn yr Eglwys Newydd neithiwr, a galluogi'r digwyddiad hwnnw i ennyn trafodaeth, yn enwedig ymhlith dynion a oedd yn ymuno â ni.
Soniais am yr ymgyrch Iawn, sy'n rhan o'n strategaeth. Rydym ni yn y trydydd cam nawr. Mae'n canolbwyntio ar aflonyddu rhywiol cyhoeddus, gan gynnwys ymddygiad fel heclo, bygythiad corfforol, cyffwrdd amhriodol. Yr hyn sy'n dda am yr ymgyrch honno yw bod 97 y cant o ddynion a bechgyn yn yr ystod oedran targed ledled Cymru wedi gweld yr ymgyrch Iawn ac yn ymgysylltu. Rwyf hefyd yn tynnu sylw at y cyllid a roddwyd gan yr Ysgrifennydd Cabinet dros Addysg i ysgogi'r datblygiadau o ran ein stori addysg cydberthynas a rhywioldeb yng Nghymru. Bydd hynny'n edrych yn fawr ar faterion fel casineb at ferched a menywod a diogelwch ar-lein, ac mae'n amlwg bod angen i ni ymgorffori hyn yn ein haddysg. Mae ein plant a'n pobl ifanc wedi cael y cyfle i dyfu i fyny yn parchu ei gilydd gyda chydberthnasau iach. Mae hynny'n nodwedd mor bwysig o'n cwricwlwm arloesol.
Yn olaf, ie, mae gennym ni ffrwd waith pobl hŷn yn y strategaeth. Mae gennym ni ymgysylltiad cryf iawn â Chomisiynydd Pobl Hŷn Cymru, ac mae'r cyn-gomisiynydd, wrth gwrs, wedi gwneud gwaith ac ymchwil ar hyn hefyd. Felly, pobl hŷn, mae'n her gymdeithasol rhwng cenedlaethau sydd gennym ni. Diolchaf eto i'r Aelodau am ymuno heddiw i drafod y datganiad pwysig iawn hwn.
Ac yn olaf, Jenny Rathbone.
And finally, Jenny Rathbone.
Thank you. Well, I too had my shouting-at-the-radio moment this morning, hearing Lord Timpson say it's taken him 16 months to realise that most women in prison are suffering from domestic violence. But more positively, I was pleased to hear Dame Melanie Dawes, the chief executive of Ofcom, acquiring some teeth for her role by demanding that the online companies clean up their act, in terms of both ensuring that people can easily access the privacy buttons, otherwise they can be traced by people who mean them harm. I'm sure we all welcome further moves in this regard. They are publishers and they should be held to account for what they put online.
I just want to ask you a further question about the services available for children, because it was the single biggest issue that was raised in our inquiry into VAWDASV a couple of years ago. Is this something that we can ensure that children can get in school—obviously, the school would have to make appointments, et cetera—or is it only going to be provided elsewhere in specialist bodies? Because many children will not tell the adult in their lives how badly they're feeling about what they've witnessed.
Diolch. Wel, cefais fy eiliad o weiddi ar y radio y bore 'ma, wrth glywed yr Arglwydd Timpson yn dweud ei fod wedi cymryd 16 mis iddo sylweddoli bod y rhan fwyaf o fenywod yn y carchar yn dioddef o drais domestig. Ond yn fwy cadarnhaol, roeddwn yn falch o glywed y Fonesig Melanie Dawes, prif weithredwr Ofcom, yn magu rhywfaint o ddannedd yn ei swyddogaeth trwy fynnu bod y cwmnïau ar-lein yn fwy cyfrifol, o ran sicrhau bod pobl yn gallu cael mynediad hawdd i'r botymau preifatrwydd, fel arall fe allan nhw gael eu holrhain gan bobl sydd eisiau eu niweidio. Rwy'n siŵr ein bod ni i gyd yn croesawu symudiadau pellach yn hyn o beth. Maen nhw'n gyhoeddwyr a dylid eu dwyn i gyfrif am yr hyn maen nhw'n ei roi ar-lein.
Fe hoffwn i ofyn cwestiwn pellach i chi am y gwasanaethau sydd ar gael i blant, oherwydd dyma'r mater mwyaf a godwyd yn ein hymchwiliad ychydig flynyddoedd yn ôl i drais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Ydy hyn yn rhywbeth y gallwn ni sicrhau y gall plant ddysgu amdano yn yr ysgol—yn amlwg, byddai'n rhaid i'r ysgol wneud apwyntiadau, ac ati—neu a fydd ond yn cael ei ddarparu mewn mannau eraill mewn cyrff arbenigol yn? Oherwydd ni fydd llawer o blant yn dweud wrth yr oedolyn yn eu bywydau pa mor ddrwg maen nhw'n teimlo am yr hyn maen nhw wedi'i weld.
Thank you for that, Jenny. I remember, when I went to HMP Eastwood Park, the governor said that the majority of women in that prison were victims either of domestic violence or poverty, and they shouldn't be in prison. That's why Jean Corston said that we should have residential women's centres, and that's why we have one here, and it should open. Can we all across the Chamber call for that from the UK Government? We want our residential women's centre open. That is our call. I'm sure Lord Timpson will hear that.
But you make important points about our children and young people. Yes, it has to be in schools. I've talked about the Cwtch education project. We have to ensure that children and young people also are safeguarded in terms of their circumstances. This is something where we also look at the specialist services: NSPCC has already been mentioned; Barnardo's, and the work that they're doing. So, again, Deputy Llywydd, we're undertaking this mapping exercise. We're looking at local, regional and national needs, and we're also looking at all the funding streams, but it has to be mainstreamed into education and into the delivery of our public services, particularly relating to children and young people.
Diolch am hynny, Jenny. Rwy'n cofio, pan es i i Garchar Ei Fawrhydi Eastwood Park, dywedodd y llywodraethwr fod y mwyafrif o fenywod yn y carchar hwnnw yn ddioddefwyr trais domestig neu dlodi, ac ni ddylen nhw fod yn y carchar. Dyna pam y dywedodd Jean Corston y dylem ni gael canolfannau preswyl i ferched, a dyna pam mae gennym ni un yma, a dylai agor. A allwn ni i gyd ar draws y Siambr alw am hynny gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig? Mae arnom ni eisiau i'n canolfan breswyl i ferched agor. Dyna ein galwad ni. Rwy'n siŵr y bydd yr Arglwydd Timpson yn clywed hynny.
Ond rydych chi'n gwneud pwyntiau pwysig am ein plant a'n pobl ifanc. Oes, mae'n rhaid iddo fod mewn ysgolion. Rwyf wedi siarad am brosiect addysg Cwtch. Mae'n rhaid i ni sicrhau bod plant a phobl ifanc hefyd yn cael eu diogelu o ran eu hamgylchiadau. Mae hyn yn rhywbeth lle rydym ni hefyd yn edrych ar y gwasanaethau arbenigol: mae NSPCC eisoes wedi'i grybwyll; Barnardo's, a'r gwaith maen nhw'n ei wneud. Felly, unwaith eto, Dirprwy Lywydd, rydym ni'n ymgymryd â'r ymarfer mapio. Rydym ni'n edrych ar anghenion lleol, rhanbarthol a chenedlaethol, ac rydym ni hefyd yn edrych ar yr holl ffrydiau ariannu, ond mae'n rhaid ei brif ffrydio mewn addysg ac i ddarpariaeth ein gwasanaethau cyhoeddus, yn enwedig yn ymwneud â phlant a phobl ifanc.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
Thank you, Cabinet Secretary.
Eitem 8 sydd nesaf: cynnig i amrywio trefn ystyried gwelliannau Cyfnod 3 y Bil Gwasanaethau Bysiau (Cymru). Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru i wneud y cynnig. Ken Skates.
Item 8 is next: a motion to vary the order of consideration of Stage 3 amendments to the Bus Services (Wales) Bill. I call on the Cabinet Secretary for Transport and North Wales to move the motion. Ken Skates.
Cynnig NDM9055 Jane Hutt
Cynnig bod Senedd Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 26.36:
Yn cytuno i waredu’r adrannau a’r Atodlenni i’r Bil Gwasanaethau Bysiau (Cymru) yng Nghyfnod 3 yn y drefn canlynol:
a) Adrannau 1-46;
b) Atodlen 1;
c) Adrannau 47-48;
d) Teitl hir.
Motion NDM9055 Jane Hutt
To propose that Senedd Cymru in accordance with Standing Order 26.36:
Agrees to dispose of sections and Schedules to the Bus Services (Wales) Bill at Stage 3 in the following order:
a) Sections 1-46;
b) Schedule 1;
c) Sections 47-48;
d) Long title.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch. I move the motion.
Diolch. Rwy'n cynnig y cynnig.
There are no other speakers, Cabinet Secretary. Do you wish to add anything?
Nid oes unrhyw siaradwyr eraill, Ysgrifennydd Cabinet. Ydych chi eisiau ychwanegu unrhyw beth?
No, Dirprwy Lywydd. I'm content.
Na, Dirprwy Lywydd. Rwy'n fodlon.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
A daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Diolch yn fawr.
That brings today's proceedings to a close. Thank you.
Daeth y cyfarfod i ben am 17:57.
The meeting ended at 17:57.