Y Cyfarfod Llawn
Plenary
25/03/2025Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i’r Cyfarfod Llawn y prynhawn yma. Cyn dechrau, dwi eisiau hysbysu’r Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 26.75, fod Deddf Iechyd a Gofal Cymdeithasol (Cymru) 2025 wedi cael Cydsyniad Brenhinol ar 24 Mawrth.
Good afternoon and welcome to this afternoon’s Plenary meeting. Before we begin, I wish to inform the Senedd, in accordance with Standing Order 26.75, that the Health and Social Care (Wales) Act 2025 was given Royal Assent on 24 March.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma fydd y cwestiynau i’r Prif Weindiog, ac mae’r cwestiwn cyntaf gan Paul Davies.
The first item on our agenda this afternoon will be questions to the First Minister, and the first question is from Paul Davies.
1. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wella'r ddarpariaeth gwasanaethau iechyd ym Mhreseli Sir Benfro? OQ62490
1. What is the Welsh Government doing to improve the delivery of health services in Preseli Pembrokeshire? OQ62490
Y byrddau iechyd sy’n gyfrifol am sicrhau bod pobl leol yn gallu cael mynediad diogel ac amserol at wasanaethau clinigol o ansawdd da. Wrth wneud hynny, bydd angen iddyn nhw ystyried gwahanol opsiynau a gwneud penderfyniadau anodd, o bosib, ar sut i gyflawni hyn gyda’r adnoddau sydd ar gael.
Health boards in Wales are responsible for ensuring that local people have safe and timely access to good-quality clinical services. In doing so, they will need to consider a range of options, and may have to make difficult decisions on how this can be delivered within the resources available.
First Minister, improvements are desperately needed to support people waiting for a rheumatoid arthritis diagnosis in Pembrokeshire. A constituent of mine has been informed that the waiting time for an urgent appointment with the rheumatology department at Withybush hospital is 13 months, and 15 months for a non-urgent appointment. And the staff and the professionals at the hospital are doing their best under very difficult circumstances. Now, that same constituent has a brother-in-law in Barnsley, who has also recently being diagnosed with rheumatoid arthritis, and he was seen by his local rheumatology department and started treatment within a month of his referral.
First Minister, it’s not acceptable that people in Pembrokeshire are waiting so much longer than their relatives in other parts of the UK for the same treatment. These people are waiting in pain, and they are understandably angry. Therefore, can you tell us what is being done to ensure that people waiting for a rheumatoid arthritis diagnosis get it as soon as possible? And what explanation do you have for why they’re waiting so much longer than their relatives elsewhere in the UK for the same treatment?
Prif Weinidog, mae angen gwelliannau yn daer i gynorthwyo pobl sy'n aros am ddiagnosis o arthritis gwynegol yn sir Benfro. Hysbyswyd etholwr i mi mai 13 wythnos yw'r amser aros am apwyntiad brys gyda'r adran rhewmatoleg yn ysbyty Llwynhelyg, a 15 mis am apwyntiad nad yw'n frys. Ac mae'r staff a'r gweithwyr proffesiynol yn yr ysbyty yn gwneud eu gorau o dan amgylchiadau anodd iawn. Nawr, mae gan yr un etholwr frawd-yng-nghyfraith yn Barnsley, sydd hefyd wedi cael diagnosis o arthritis gwynegol yn ddiweddar, ac fe'i gwelwyd ef gan ei adran rhewmatoleg leol a dechreuodd driniaeth o fewn mis i'w atgyfeirio.
Prif Weinidog, nid yw'n dderbyniol bod pobl yn sir Benfro yn aros cymaint yn hirach na'u perthnasau mewn rhannau eraill o'r DU am yr un driniaeth. Mae'r bobl hyn yn aros mewn poen, ac maen nhw'n ddig, a hynny'n ddealladwy. Felly, a allwch chi ddweud wrthym ni beth sy'n cael ei wneud i sicrhau bod pobl sy'n aros am ddiagnosis arthritis gwynegol yn ei gael cyn gynted â phosibl? A pha esboniad sydd gennych chi pam maen nhw'n aros cymaint yn hirach na'u perthnasau mewn mannau eraill yn y DU am yr un driniaeth?
Thanks very much. It’s true that our waiting lists were way too high. I’m really pleased to say that they are coming down, and they’ve come down for the second month in a row. And, certainly, in Hywel Dda, they are on course to eliminate the 104-week-long wait. So, that’s two-year waiting lists. So, they’re going to get rid of those by the end of March this year. So, that is massive progress compared to where they were before. I certainly remember, a few years ago, knocking on people’s doors, and they were telling me they’d been waiting for six years or more. That is not the case anymore.
It’s really important that people recognise that, because of the additional money that’s gone in as a result of the fact that we now have a Labour Government in Westminster, that means we’ve got £600 million extra to spend on it—£50 million has gone in this year in order to bring those waiting lists down. It’s not just about those longest waiting lists; it’s also about the fact that the first out-patient waits—sometimes people waiting a long, long time for those—are now also likely to be eliminated in Hywel Dda by the end of March this year, in terms of one-year waits.
Diolch yn fawr iawn. Mae'n wir bod ein rhestrau aros yn llawer rhy hir. Rwy'n falch iawn o ddweud eu bod nhw'n lleihau, ac maen nhw wedi lleihau am yr ail fis yn olynol. Ac, yn sicr, yn Hywel Dda, maen nhw ar y trywydd iawn i ddileu'r arhosiad 104 wythnos o hyd. Felly, rhestrau aros dwy flynedd yw'r rheini. Felly, maen nhw'n mynd i gael gwared ar y rheini erbyn diwedd mis Mawrth eleni. Felly, mae hynny yn gynnydd enfawr o'i gymharu â lle'r oedden nhw gynt. Rwy'n sicr yn cofio, ychydig flynyddoedd yn ôl, cnocio ar ddrysau pobl, ac roedden nhw'n dweud wrthyf i eu bod nhw wedi bod yn aros am chwe blynedd neu fwy. Nid yw hynny'n wir mwyach.
Mae'n bwysig iawn bod pobl yn cydnabod, oherwydd yr arian ychwanegol a roddwyd o ganlyniad i'r ffaith fod gennym ni Lywodraeth Lafur yn San Steffan erbyn hyn, bod hynny'n golygu bod gennym ni £600 miliwn yn ychwanegol i'w wario arno—mae £50 miliwn wedi mynd i mewn eleni i leihau'r rhestrau aros hynny. Nid yw'n ymwneud â'r rhestrau aros hiraf hynny yn unig; mae hefyd yn ymwneud â'r ffaith fod yr arosiadau cleifion allanol cyntaf—mae pobl yn aros amser maith iawn am y rheini weithiau—hefyd yn debygol bellach o gael eu dileu yn Hywel Dda erbyn diwedd mis Mawrth eleni, o ran arosiadau blwyddyn o hyd.
2. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn mynd i’r afael â rhestrau aros y GIG yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OQ62517
2. How is the Welsh Government dealing with NHS waiting lists in Mid and West Wales? OQ62517
Mae lleihau amseroedd aros yn flaenoriaeth i ni fel Llywodraeth. Yn ddiweddar, rŷn ni wedi rhoi £7.6 miliwn i Fwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda i helpu i leihau’r amseroedd aros am ofal sydd wedi'i gynllunio, a helpu i ddarparu mynediad diogel ac amserol i drigolion.
Reducing waiting times is a priority for us as a Government. Recently, we have allocated £7.6 million to Hywel Dda University Health Board to help reduce waiting times for planned care this and to help deliver safe and timely access to their residents.
Diolch, Brif Weinidog. O ddarllen yr holl e-byst dwi’n eu cael gan etholwyr, dyw hi ddim yn cymryd amser hir iawn i sylweddoli beth yw eu prif bryderon nhw. Ac mae’r negeseuon yn eithaf clir eu bod nhw’n poeni am restrau aros yn y gwasanaeth iechyd ar gyfer pob math o gyflyrau. Ond mae’r negeseuon yma yn gwrthddweud y stori gafodd ei chyhoeddi gan eich Llywodraeth chi yr wythnos diwethaf y bydd lefel monitro bwrdd iechyd Hywel Dda yn cael ei ddad-ddwysáu o lefel 4 i lefel 3, a ddaeth, yn rhannol, yn ôl y cyhoeddiad, o ganlyniad i wella ei ddarpariaeth ar gyfer iechyd meddwl. Ond, er gwaetha’r cyhoeddiad, cafwyd adroddiad oriau yn ddiweddarach bod darpariaeth ar gyfer achosion iechyd meddwl nad oedd yn frys yng ngogledd Ceredigion yn dod i ben. Dim ond 56 y cant o’r 147 o achosion iechyd meddwl yng ngogledd Ceredigion sydd â chynlluniau gofal a thriniaeth ar waith, sy'n bell iawn yn brin o'r targed o 90 y cant rŷch chi wedi ei osod. Dim ond microcosm yw hyn, Brif Weinidog, o'r sefyllfa ddybryd o ran rhestrau aros annerbyniol yn fy rhanbarth i. Felly, pryd ydych chi a'ch Llywodraeth am fynd i'r afael o ddifrif â'r sefyllfa yma, ac ydy'r dystiolaeth ar gyfer newid lefelau monitro byrddau iechyd yn ddigon cadarn?
Thank you, First Minister. In reading all the e-mails I receive from constituents, it doesn’t take too long to realise what their main concerns are. And the messages are quite clear that they are concerned about waiting lists in the health service for all sorts of conditions. But these messages contradict the story published by your Government last week, stating that the monitoring level for Hywel Dda University Health Board will be downgraded from level 4 to level 3, and that was done, partly, according the announcement, as a result of improvements in the provision of mental health services. But, despite the announcement, there was a report hours later that the provision for non-urgent mental health cases in north Ceredigion would be coming to an end. Only 56 per cent of the 147 mental health cases in north Ceredigion have care and treatment plans in place, which falls a long way short of the target of 90 per cent that you yourself have set. That's just a microcosm, First Minister, of the grave situation in terms of unacceptable waiting lists in my region. So, when will you and your Government truly tackle this situation, and is the evidence for the change in monitoring levels for health boards robust enough?
Diolch yn fawr. Dwi'n siŵr eich bod chi'n falch hefyd i glywed bod y ffaith ei bod hi'n edrych yn debygol y byddan nhw'n cyrraedd y targed yna o gael gwared ar bobl sy'n aros am ddwy flynedd i gael eu gweld yn rhywbeth sy'n cael ei groesawu. Mae'n dda gweld, achos bod pethau wedi gwella o ran iechyd meddwl, ein bod ni wedi gallu gweld y de-escalation yna yn y bwrdd iechyd. Dwi'n gwybod bod yna broblem unigryw yn ardal Cerdigion ar hyn o bryd, a dwi'n ymwybodol o hynny. Nawr, y pwynt ar hyn o bryd yw bod lot o vacancies ar gael—maen nhw wedi mynd mas ac wedi methu â phenodi substantive consultant psychiatrist. Felly, beth maen nhw wedi ei wneud yw dod â nyrs arbenigol i fewn dros y tymor byr. Mae'r postiau yma allan ar gyfer adverts ar hyn o bryd. Ond mae'n bwysig iawn bod pobl yn cael y gofal sydd ei angen arnyn nhw, a dyna pam mae'n bwysig, os oes angen, os nad yw'r gwasanaeth ar gael yna, fod yn rhaid iddyn nhw fynd i rywle lle maen nhw'n gallu cael y gofal, yn y tymor byr yma, tra'u bod nhw'n recriwtio.
Thank you. I'm sure you're also pleased to hear that the fact that it looks likely that they will meet that target of eliminating those people waiting for two years to be seen is something that is to be welcomed. It's good to see, because things have improved in terms of mental health, that we have been able to see that de-escalation in the health board. I know that there is a unique problem in the Ceredigion area at present, and I am aware of that. Now, the point at present is that there are many vacancies available—they've gone out and they've failed to appoint to the substantive consultant psychiatrist post. So, what they've done is brought a specialist nurse in over the short term. These posts are being advertised at present. But it is very important that people receive the care that they need, and that's why it's important, if there is a need, if the service isn't available there, that they can go somewhere where they can receive that care, in that short term, while they're recruiting.
First Minister, as you're well aware, Powys Teaching Health Board did have proposals to stop elective surgery and slow down elective surgery across the border in England. I'm very pleased, as well as others in this Chamber, that that proposal was shelved by the health board. However, that health board does remain in special measures due to financial difficulties. So, the problems haven't gone away, and there's still some anxiety within the communities within my constituency—and, I know, in Russell George's constituency as well—that this proposal might come round again. So, I'm just interested to hear from you what discussions are the Cabinet Secretary and you having with Powys Teaching Health Board to make sure that there is money available, to make sure that people who are accessing care in England can get that care when they need it and are not forced to wait unnecessarily on waiting lists?
Prif Weinidog, fel yr ydych chi'n gwbl ymwybodol, roedd gan Fwrdd Iechyd Addysgu Powys gynigion i roi terfyn ar lawdriniaeth ddewisol ac arafu llawdriniaeth ddewisol ar draws y ffin yn Lloegr. Rwy'n falch iawn, yn ogystal ag eraill yn y Siambr hon, bod y cynnig hwnnw wedi cael ei roi o'r neilltu gan y bwrdd iechyd. Fodd bynnag, mae'r bwrdd iechyd hwnnw yn parhau i fod mewn mesurau arbennig oherwydd anawsterau ariannol. Felly, nid yw'r problemau wedi diflannu, ac mae rhywfaint o bryder o hyd yn y cymunedau yn fy etholaeth i—ac yn etholaeth Russell George, rwy'n gwybod, hefyd—y gallai'r cynnig hwn ymddangos eto. Felly, mae gen i ddiddordeb mewn clywed gennych chi pa drafodaethau yr ydych chi ac Ysgrifennydd y Cabinet yn eu cael gyda Bwrdd Iechyd Addysgu Powys i wneud yn siŵr bod arian ar gael, i wneud yn siŵr bod pobl sy'n manteisio ar ofal yn Lloegr yn gallu cael y gofal hwnnw pan fydd ei angen arnyn nhw ac nad ydyn nhw'n cael eu gorfodi i aros yn ddiangen ar restrau aros?
Thanks very much. We're very pleased that the health board decided not to go through with those proposals. I know that there are ongoing discussions between the health Secretary and Powys health board, to make sure that they are able to not only deliver for the people of Powys, but also deliver within the budget constraints that we've set out. We have bailed out health boards year after year. That time is finished. They need to manage their finances much better because, otherwise, every other department has to bail them out. Enough—that's not happening any longer. And it's really important that Powys takes that seriously. They're having to make very difficult decisions. We understand that; the demands on the health service at the moment are really enormous. But I was very pleased to see that they'd pulled back from that suggestion that they were going to follow through.
Diolch yn fawr iawn. Rydym ni'n falch iawn bod y bwrdd iechyd wedi penderfynu peidio â bwrw ymlaen â'r cynigion hynny. Rwy'n gwybod bod trafodaethau yn parhau rhwng yr Ysgrifennydd iechyd a bwrdd iechyd Powys, i wneud yn siŵr eu bod nhw'n gallu nid yn unig cyflawni dros bobl Powys, ond hefyd cyflawni yn unol â'r cyfyngiadau cyllideb yr ydym ni wedi eu nodi. Rydym ni wedi achub y byrddau iechyd flwyddyn ar ôl blwyddyn. Mae'r amser hwnnw ar ben. Mae angen iddyn nhw reoli eu cyllid yn llawer gwell oherwydd, fel arall, mae'n rhaid i bob adran arall eu hachub nhw. Digon—nid yw hynny'n digwydd mwyach. Ac mae'n bwysig iawn bod Powys yn cymryd hynny o ddifrif. Maen nhw'n gorfod gwneud penderfyniadau anodd iawn. Rydym ni'n deall hynny; mae'r gofynion ar y gwasanaeth iechyd ar hyn o bryd yn wirioneddol enfawr. Ond roeddwn i'n falch iawn o weld eu bod nhw wedi tynnu'n ôl o'r awgrym hwnnw eu bod nhw'n mynd i fwrw ymlaen.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Darren Millar.
Questions now from the party leader. The leader of the Conservatives, Darren Millar.
Diolch, Llywydd. First Minister, this week, council tax bills are hitting inboxes and doormats across Wales, and many taxpayers are galled, frankly, by the big increases in their bills, while they see local services cut. Facilities such as libraries, public toilets, leisure facilities and community centres are being closed. Why is it that people in Wales are paying more in council tax but getting less, and do you accept your Welsh Government's responsibility for that dilemma?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, yr wythnos hon, mae biliau'r dreth gyngor yn cyrraedd mewnflychau a matiau drysau ledled Cymru, ac mae llawer o drethdalwyr wedi'u gwylltio, a dweud y gwir, gan y cynnydd mawr i'w biliau, tra eu bod nhw'n gweld gwasanaethau lleol yn cael eu torri. Mae cyfleusterau fel llyfrgelloedd, toiledau cyhoeddus, cyfleusterau hamdden a chanolfannau cymunedol yn cael eu cau. Pam mae pobl yng Nghymru yn talu mwy mewn treth gyngor ond yn cael llai, ac a ydych chi'n derbyn cyfrifoldeb eich Llywodraeth Cymru chi am y benbleth honno?
I can't believe the Tories are talking to us about high levels of taxation. Your Government left us with a legacy of some of the highest taxation rates we've seen in this country for years, for decades. And the fact is that, you're quite right, we want to see public services being delivered at the local authority level, and that's why we were able to put that significant additional increase into the budget this year, which, may I remind you, you voted against. Had you voted for it—. Had that not gone through, you'd have seen those local income tax rises going much, much further, if you'd have had your way in that budget.
Allaf i ddim credu bod y Torïaid yn siarad â ni am lefelau uchel o drethiant. Fe wnaeth eich Llywodraeth chi ein gadael ni ag etifeddiaeth o rai o'r cyfraddau trethiant uchaf yr ydym ni wedi eu gweld yn y wlad hon ers blynyddoedd, ers degawdau. A'r gwir amdani, rydych chi'n gwbl gywir, yw ein bod ni eisiau gweld gwasanaethau cyhoeddus yn cael eu darparu ar lefel awdurdod lleol, a dyna pam roeddem ni'n gallu rhoi'r cynnydd ychwanegol sylweddol hwnnw yn y gyllideb eleni, y gwnaethoch chi, a gaf i eich atgoffa, bleidleisio yn ei herbyn. Pe baech chi wedi pleidleisio drosti—. Pe na bai honno wedi cael ei phasio, byddech chi wedi gweld y cynnydd lleol hwnnw i dreth incwm yn mynd llawer iawn ymhellach, pe baech chi wedi cael eich ffordd yn y gyllideb honno.
First Minister, you try to dodge responsibility all of the time. This is a problem on Labour’s watch, these big council tax increases. The facts are this: in spite of you popping the champagne corks about the local government settlement this year, local council tax increases for band D properties are 7.2 per cent higher in 2025-26 compared to 5 per cent higher in England. And on top of that, council tax in Wales is now more than 3.5 times higher than it was in 1999 when the Labour Party assumed control of the Welsh Government. People in Wales now pay more as a percentage of their income in council tax than over the border in England, in spite of the fact that they have lower incomes here in Wales than they do in England, because of your Government’s atrocious record on the Welsh economy. Now, as you will know, one of the reasons why council tax increases have been depressed and have been lower in England is because local people have a greater say in council tax, because, when excessive increases are proposed, they have to go to the public, councils, to put it to a vote in a local referendum. Why is it that you are denying that opportunity to council tax payers here in Wales?
Prif Weinidog, rydych chi'n ceisio osgoi cyfrifoldeb drwy'r amser. Mae hon yn broblem o dan oruchwyliaeth Llafur, y cynnydd mawr hwn i'r dreth gyngor. Dyma'r ffeithiau: er i chi bopio'r cyrc siampên am y setliad llywodraeth leol eleni, mae cynnydd i'r dreth gyngor leol ar gyfer eiddo band D 7.2 y cant yn uwch yn 2025-26 o'i gymharu â 5 y cant yn uwch yn Lloegr. Ac ar ben hynny, mae'r dreth gyngor yng Nghymru bellach yn fwy na 3.5 gwaith yn uwch nag yr oedd ym 1999 pan gymerodd y Blaid Lafur reolaeth o Lywodraeth Cymru. Mae pobl yng Nghymru bellach yn talu mwy fel canran o'u hincwm mewn treth gyngor na dros y ffin yn Lloegr, er gwaethaf y ffaith bod ganddyn nhw incwm is yma yng Nghymru na'r hyn sydd ganddyn nhw yn Lloegr, oherwydd record ofnadwy eich Llywodraeth o ran economi Cymru. Nawr, fel y byddwch chi'n gwybod, un o'r rhesymau pam mae cynnydd i'r dreth gyngor wedi cael eu cadw i lawr ac wedi bod yn is yn Lloegr yw oherwydd bod gan bobl leol fwy o lais ynghylch y dreth gyngor, oherwydd, pan fydd cynnydd gormodol yn cael ei gynnig, mae'n rhaid iddyn nhw fynd at y cyhoedd, cynghorau, i'w wneud yn destun pleidlais mewn refferendwm lleol. Pam ydych chi'n atal talwyr y dreth gyngor yma yng Nghymru rhag cael y cyfle hwnnw?
We have to pay for public services, right? There’s a relationship between taxation and what you get, and in Wales you get a lot more in certain areas than you do in England. Take something like the cap on care, the £100 cap on care. There is no cap on care in England. People are pushed into paying thousands of pounds a week. That doesn’t happen here in Wales, but there is a cost to it. And it is important that people recognise that there is a relationship between taxation and what you get in terms of public services. I’m a socialist. I’m a member of the Labour Party. I believe in that relationship between public services and taxation. And, yes, I believe that the people who have the broadest shoulders should pay more, and that’s one of the reasons why, in Wales, we have adjusted already and we’ve re-evaluated the cost of housing so that it reflects more accurately the amount people pay, the value of the home, and the amount that they pay in terms of local taxation.
You talk about elections and referenda. Look, we have elections—that is the democratic system that everybody understands. And it is, I think, important to, yes, have that opportunity for people to present themselves when they’ve put forward a—. But it’s a number of years. That’s something we do already. I’m not sure if the public in Wales are going to be grateful for even more elections. But I do think it’s important for us to recognise that there’s a reason for this, and the reason for this is because of 13 years of austerity by the Tory Government.
Mae'n rhaid i ni dalu am wasanaethau cyhoeddus, onid oes? Ceir perthynas rhwng trethiant a'r hyn yr ydych chi'n ei gael, ac yng Nghymru rydych chi'n cael llawer mwy mewn rhai meysydd nag yr ydych chi yn Lloegr. Cymerwch rywbeth fel y cap ar ofal, y cap o £100 ar ofal. Nid oes cap ar ofal yn Lloegr. Mae pobl yn cael eu gwthio i dalu miloedd o bunnoedd yr wythnos. Nid yw hynny'n digwydd yma yng Nghymru, ond ceir cost iddo. Ac mae'n bwysig bod pobl yn cydnabod bod perthynas rhwng trethiant a'r hyn yr ydych chi'n ei gael o ran gwasanaethau cyhoeddus. Rwy'n sosialydd. Rwy'n aelod o'r Blaid Lafur. Rwy'n credu yn y berthynas honno rhwng gwasanaethau cyhoeddus a threthiant. Ac, ydw, rwy'n credu y dylai'r bobl sydd â'r ysgwyddau ehangaf dalu mwy, a dyna un o'r rhesymau pam, yng Nghymru, yr ydym ni wedi addasu eisoes ac wedi ail-werthuso cost tai fel ei bod yn adlewyrchu'n fwy cywir y swm y mae pobl yn ei dalu, gwerth y cartref, a'r swm y maen nhw'n ei dalu o ran trethiant lleol.
Rydych chi'n sôn am etholiadau a refferenda. Edrychwch, mae gennym ni etholiadau—dyna'r system ddemocrataidd y mae pawb yn ei deall. Ac mae'n bwysig, rwy'n credu, ydy, cael y cyfle hwnnw i bobl gyflwyno eu hunain pan fyddan nhw wedi cyflwyno—. Ond mae'n nifer o flynyddoedd. Mae hynny'n rhywbeth yr ydym ni'n ei wneud eisoes. Nid wyf i'n siŵr a yw'r cyhoedd yng Nghymru yn mynd i fod yn ddiolchgar am hyd yn oed mwy o etholiadau. Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i ni gydnabod bod rheswm am hyn, a'r rheswm am hyn yw oherwydd 13 mlynedd o gyni cyllidol gan y Llywodraeth Dorïaidd.
Well, we know you’re a socialist, and we know the impact of a socialist Government: higher taxes, worse services and poorer outcomes for our residents. As you referred to the last 14 years and the Conservative Government, council taxes here have risen by 30 per cent more than the increase in England over that same period. Why is that? It’s because of different political decisions and priorities taken by your Government versus the Conservative Government in England. If council tax had risen by the same rate in Wales as had been the case in England since 2010, residents in Wales, every household in Wales, would be £350 a year better off than they are today. So, can I ask you again why you are afraid of giving the public a greater say on their council tax levels? Is it because you understand that they will not accept the poor services, the high taxes, while £2,000 million is being squirrelled away in reserves by our Welsh councils? Will you give the public a say?
Wel, rydym ni'n gwybod eich bod chi'n sosialydd, ac rydym ni'n gwybod effaith Llywodraeth sosialaidd: trethi uwch, gwasanaethau gwaeth a chanlyniadau gwaeth i'n trigolion. Gan eich bod chi wedi cyfeirio at y 14 mlynedd diwethaf a'r Llywodraeth Geidwadol, mae trethi cyngor yma wedi codi 30 y cant yn fwy na'r cynnydd yn Lloegr dros yr un cyfnod hwnnw. Pam mae hynny? Mae oherwydd gwahanol benderfyniadau a blaenoriaethau gwleidyddol a fabwysiadwyd gan eich Llywodraeth o'i chymharu â'r Llywodraeth Geidwadol yn Lloegr. Pe bai'r dreth gyngor wedi codi ar yr un gyfradd yng Nghymru ag a ddigwyddodd yn Lloegr ers 2010, byddai trigolion yng Nghymru, pob aelwyd yng Nghymru, £350 y flwyddyn yn well eu byd nag y maen nhw heddiw. Felly, a gaf i ofyn i chi eto pam ydych chi'n ofni rhoi mwy o lais i'r cyhoedd ynghylch eu lefelau treth gyngor? A yw oherwydd eich bod chi'n deall na fyddan nhw'n derbyn y gwasanaethau gwael, y trethi uchel, tra bod £2,000 miliwn yn cael ei gelcio mewn cronfeydd wrth gefn gan ein cynghorau yng Nghymru? A wnewch chi roi llais i'r cyhoedd?
I’ll tell you what, they’re going to get a say in England soon and, my God, they’re coming for you. They’re coming for you. They are coming for you. [Applause.] So, you want an election? You’re going to get an election, and we are looking forward to seeing how well you do in those elections. You’re quite right—you talk about council tax and, yes, it's gone up a little bit in Wales, but, you know what, it is still lower generally than it is in England, and you get far more in terms of your services than you do in England. The system in England has been absolutely hollowed out after 14 years of austerity. And you'll be getting your come-uppance in the elections very, very soon.
Fe ddywedaf i wrthych chi beth, maen nhw'n mynd i gael llais yn Lloegr yn fuan a myn Duw, maen nhw'n dod amdanoch chi. Maen nhw'n dod amdanoch chi. Maen nhw'n dod amdanoch chi. [Cymeradwyaeth.] Felly, rydych chi eisiau etholiad? Rydych chi'n mynd i gael etholiad, ac rydym ni'n edrych ymlaen at weld pa mor dda y byddwch chi'n ei wneud yn yr etholiadau hynny. Rydych chi'n iawn—rydych chi'n sôn am dreth gyngor ac, ydy, mae wedi codi rhyw fymryn yng Nghymru, ond, wyddoch chi beth, mae'n dal i fod yn is yn gyffredinol nag y mae yn Lloegr, ac rydych chi'n cael llawer mwy o ran eich gwasanaethau nag yr ydych chi yn Lloegr. Mae'r system yn Lloegr wedi cael ei gwagio'n llwyr ar ôl 14 mlynedd o gyni cyllidol. Ac fe gewch chi eich haeddiant yn yr etholiadau yn fuan iawn, iawn.
Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Llywydd. Dros y penwythnos, yng nghynhadledd Plaid Cymru, mi gyhoeddais i addewid y byddai llywodraeth Plaid Cymru o’r flwyddyn nesaf yn cyflwyno taliad plant uniongyrchol, yn dysgu o brofiad yr Alban, fel y dull unigol mwyaf effeithiol i fynd i’r afael â thlodi plant.
Thank you, Llywydd. Over the weekend, at the Plaid Cymru conference, I made a pledge that a Plaid Cymru government from next year on would introduce a direct child payment, learning from experience in Scotland, as the single most effective way of tackling child poverty.
We haven’t got the powers to introduce a direct child payment in the same way as they’ve been able to do in Scotland, where they have more powers, but we have identified a way of doing this. The Treasury could help, though, by not putting barriers in our way. Will the First Minister agree to make the case to the Treasury to help us, or, at least, not to hinder us, in trying to deliver what could be a transformational anti-poverty measure in Government from next year?
Nid yw'r pwerau gennym ni i gyflwyno taliad plant uniongyrchol yn yr un ffordd ag y maen nhw wedi gallu ei wneud yn yr Alban, lle mae ganddyn nhw fwy o bwerau, ond rydym ni wedi nodi ffordd o wneud hyn. Gallai'r Trysorlys helpu, fodd bynnag, trwy beidio â rhoi rhwystrau yn ein ffordd. A wnaiff y Prif Weinidog gytuno i wneud y ddadl i'r Trysorlys i'n helpu, neu, o leiaf, i beidio â'n rhwystro, wrth geisio cyflawni'r hyn a allai fod yn fesur gwrth-dlodi trawsnewidiol yn y Llywodraeth o'r flwyddyn nesaf?
Thanks very much. Look, child poverty is something that we need to take very seriously, and we do take seriously. The fact is we’ve spent over £5 billion, when it comes to poverty alleviation in this country, over the past few years. And I’m really pleased that we were able to work together to introduce free school meals. I think that was something that we should celebrate. Now, had you had your way and the budget had not gone through, then, clearly, we would have to cut that, and that was something that would have been a disaster for child poverty in this country. But I did note that your suggestion came in without any suggestion of where that money would come from. That’s what responsible Government looks like.
Diolch yn fawr iawn. Edrychwch, mae tlodi plant yn rhywbeth y mae angen i ni ei gymryd o ddifrif iawn, ac yr ydym ni'n ei gymryd o ddifrif. Y gwir yw ein bod ni wedi gwario dros £5 biliwn, o ran lleddfu tlodi yn y wlad hon, dros y blynyddoedd diwethaf. Ac rwy'n falch iawn ein bod ni wedi gallu gweithio gyda'n gilydd i gyflwyno prydau ysgol am ddim. Rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y dylem ni ei ddathlu. Nawr, pe baech chi wedi cael eich ffordd ac na bai'r gyllideb wedi cael ei phasio, yna, yn amlwg, byddai'n rhaid i ni dorri hynny, ac roedd hynny'n rhywbeth a fyddai wedi bod yn drychineb i dlodi plant yn y wlad hon. Ond fe wnes i nodi bod eich awgrym wedi dod heb unrhyw awgrym o ble y byddai'r arian hwnnw'n dod. Dyna sut mae Llywodraeth gyfrifol yn edrych.
I’m disappointed. I had hoped that the First Minister would have been more willing to engage on the substance of this anti-child-poverty measure. Maybe it’s taking seriously the issue of child poverty that forced Labour to drop any child poverty targets a decade ago. Essentially, we’re asking the First Minister to use the influence that she says she has. The same with welfare cuts. She told me last week that she spoke with No. 10 about those Labour welfare cuts. Will she confirm if it’s Keir Starmer she spoke with? She also said on The Political Party podcast a few days ago that there’s respect between herself and Keir Starmer. That’s all very well, but what we’re looking for, of course, is respect for the people of Wales.
Plaid Cymru has long campaigned for a new fairer funding formula; the First Minister’s predecessors have agreed with us. In her spring statement tomorrow, Rachel Reeves, who the First Minister has described as a friend, could start to do something about fair funding for Wales: parity with Northern Ireland, for example, whose needs-based funding is 9 per cent higher than Wales's, or Scotland, whose ability to invest is helped with a capital borrowing limit three times that of Wales’s. So, has the First Minister made a pitch for the spring statement to start righting the historic wrong on fair funding? Or does Keir Starmer’s respect and Rachel Reeves’s friendship only extend to Labour colleagues, rather than to the people of Wales as a whole?
Rwy'n siomedig. Roeddwn i wedi gobeithio y byddai'r Prif Weinidog wedi bod yn fwy parod i ymgysylltu o ran sylwedd y mesur gwrth-dlodi plant hwn. Efallai mai cymryd mater tlodi plant o ddifrif wnaeth orfodi Llafur i gael gwared ar unrhyw dargedau tlodi plant ddegawd yn ôl. Yn y bôn, rydym ni'n gofyn i'r Prif Weinidog ddefnyddio'r dylanwad y mae'n dweud sydd ganddi. Yr un peth o ran toriadau lles. Dywedodd wrthyf i yr wythnos diwethaf ei bod wedi siarad â Rhif 10 am y toriadau lles Llafur hynny. A wnaiff hi gadarnhau ai Keir Starmer y gwnaeth hi siarad ag ef? Dywedodd hefyd ar bodlediad The Political Party ychydig ddyddiau yn ôl bod parch rhyngddi hi a Keir Starmer. Popeth yn iawn, ond yr hyn y ydym ni'n chwilio amdano, wrth gwrs, yw parch at bobl Cymru.
Mae Plaid Cymru wedi ymgyrchu ers amser maith dros fformiwla ariannu tecach newydd; mae rhagflaenwyr y Prif Weinidog wedi cytuno â ni. Yn ei datganiad gwanwyn yfory, gallai Rachel Reeves, y mae'r Prif Weinidog wedi ei disgrifio fel ffrind, ddechrau gwneud rhywbeth ynglŷn â chyllid teg i Gymru: cydraddoldeb â Gogledd Iwerddon, er enghraifft, y mae ei chyllid seiliedig ar anghenion 9 y cant yn uwch na chyllid Cymru, neu'r Alban, y mae ei gallu i fuddsoddi yn cael ei helpu gyda therfyn benthyg cyfalaf dair gwaith yn fwy nag un Cymru. Felly, a yw'r Prif Weinidog wedi gwneud cais i'r datganiad gwanwyn ddechrau unioni'r cam hanesyddol o ran cyllid teg? Neu a yw parch Keir Starmer a chyfeillgarwch Rachel Reeves yn ymestyn i gydweithwyr Llafur yn unig, yn hytrach nag i bobl Cymru yn ei chyfanrwydd?
Well, thanks very much. I think, just to answer the first part of your question, look, my real interest is in trying to get and to help people into quality jobs, so that they can support their families and raise their children out of poverty. And I think we need to stand by them in doing that and in enabling them to enter the workforce, which is why I thought that the increase in terms of our offer when it came to childcare in the budget was really important and significant, because it allows people to go back to work and to support their families. But let me remind you that that was something that you voted with the Tories against.
Now, when you talk about respect, the respect came in the form of £1.6 billion extra that is going into—[Interruption.]—that is going into supporting front-line services. I have set out very clearly to the Chancellor what we would like to see in future, in terms of funding for Wales, and it does include things like additional funding for rail, it does include things like seeing the Crown Estate being devolved to Wales. All of those things, I have set out very clearly. We are in the same political party, but devolution means there are times when we will simply not agree. And I will continue to make the case for Wales, because party is second to country, which is different from the way that you voted in that budget vote.
Wel, diolch yn fawr iawn. Rwy'n credu, dim ond i ateb rhan gyntaf eich cwestiwn, edrychwch, fy niddordeb gwirioneddol yw ceisio cael a helpu pobl i gael swyddi o ansawdd, fel y gallan nhw gefnogi eu teuluoedd a magu eu plant allan o dlodi. Ac rwy'n credu bod angen i ni sefyll gyda nhw drwy wneud hynny a'u galluogi i ymuno â'r gweithlu, a dyna pam roeddwn i'n meddwl bod y cynnydd o ran ein cynnig o ran gofal plant yn y gyllideb yn bwysig ac yn arwyddocaol iawn, oherwydd mae'n caniatáu i bobl fynd yn ôl i'r gwaith ac i gefnogi eu teuluoedd. Ond gadewch i mi eich atgoffa bod hynny'n rhywbeth y gwnaethoch chi bleidleisio gyda'r Torïaid yn ei erbyn.
Nawr, pan fyddwch chi'n sôn am barch, daeth y parch ar ffurf £1.6 biliwn ychwanegol sy'n mynd at—[Torri ar draws.]—sy'n mynd at gefnogi gwasanaethau rheng flaen. Rwyf i wedi cyflwyno yn eglur iawn i'r Canghellor yr hyn yr hoffem ni ei weld yn y dyfodol, o ran cyllid i Gymru, ac mae'n cynnwys pethau fel cyllid ychwanegol ar gyfer rheilffyrdd, mae'n cynnwys pethau fel gweld Ystad y Goron yn cael ei datganoli i Gymru. Yr holl bethau hynny, rwyf i wedi eu cyflwyno'n eglur iawn. Rydym ni yn yr un blaid wleidyddol, ond mae datganoli yn golygu bod adegau pan na fyddwn ni'n cytuno. A byddaf yn parhau i wneud y ddadl dros Gymru, oherwydd mae'r blaid yn ail i'r wlad, sy'n wahanol i'r ffordd y gwnaethoch chi bleidleisio yn y bleidlais honno ar y gyllideb.
I struggle to understand why the First Minister finds it so hard to answer these questions, because, yes, within her budget here she has to work with Cabinet colleagues to try to get broken public services back on their feet within her current budget—services broken by this Labour Government—but it's her job to be absolutely determined always to negotiate for Wales with UK Government, putting Wales first. And it does absolutely feel like party before country when we have a First Minister defending time and time again decisions taken by the Labour-run Treasury. Does she not think that this is her role—just leave things to chance, Wales at the mercy of the UK Government completely?
HS2 is another one we keep on coming back to, which Rachel Reeves could address tomorrow—the perfect chance for the UK Labour Government to signal that it does plan to give Wales the consequential funding it promised when in opposition. Now, in a Westminster scrutiny session recently, the First Minister told my colleague, Ben Lake MP, that she thought that there was a softening of the UK Government's position. She said,
'I am not sure if they will go as far as to say, “We are going to reclassify HS2,” but...we will keep pushing.'
Now, assuming that the First Minister has kept on pushing, as she promised to do, can she provide an update on the UK Government's latest stance? And, if there's no progress, what will be her next move?
Rwy'n cael trafferth deall pam mae'r Prif Weinidog yn ei chael hi mor anodd ateb y cwestiynau hyn, oherwydd, oes, o fewn ei chyllideb yma mae'n rhaid iddi weithio gyda chydweithwyr Cabinet i geisio cael gwasanaethau cyhoeddus sydd wedi torri yn ôl ar eu traed o fewn ei chyllideb bresennol—gwasanaethau a dorrwyd gan y Llywodraeth Lafur hon—ond ei chyfrifoldeb hi yw bod yn gwbl benderfynol bob amser i negodi dros Gymru gyda Llywodraeth y DU, rhoi Cymru yn gyntaf. Ac mae'n sicr yn teimlo fel plaid o flaen gwlad pan fo gennym ni Brif Weinidog yn amddiffyn dro ar ôl tro penderfyniadau sy'n cael eu gwneud gan y Trysorlys Llafur. Onid yw hi'n meddwl mai dyma ei swyddogaeth—dim ond gadael pethau i siawns, Cymru ar drugaredd Llywodraeth y DU yn llwyr?
Mae HS2 yn un arall yr ydym ni'n parhau i ddychwelyd iddo, y gallai Rachel Reeves fynd i'r afael ag ef yfory—y cyfle perffaith i Lywodraeth Lafur y DU nodi ei bod yn bwriadu rhoi'r cyllid canlyniadol i Gymru y gwnaeth ei addo pan oedd yn wrthblaid. Nawr, mewn sesiwn graffu yn San Steffan yn ddiweddar, dywedodd y Prif Weinidog wrth fy nghydweithiwr, Ben Lake AS, ei bod hi'n meddwl bod meddalu o ran safbwynt Llywodraeth y DU. Dywedodd
'Nid wyf i'n siŵr a fyddan nhw'n mynd mor bell â dweud, "Rydym ni'n mynd i ailddosbarthu HS2," ond...fe wnawn ni barhau i wthio.'
Nawr, gan dybio bod y Prif Weinidog wedi parhau i wthio, fel yr addawodd ei wneud, a all roi'r wybodaeth ddiweddaraf am safbwynt diweddaraf Llywodraeth y DU? Ac, os nad oes cynnydd, beth fydd ei cham nesaf?
Well, thanks very much. You can keep on saying that I don't stand up for Wales, but I will keep on telling you that I am. HS2, the Crown Estate, the funding formula—all of those things, I'm calling for them. What do you think is going to happen if you ever get into power here? Do you think that shouting louder is going to help? Do you think that, when you go—[Interruption.] Do you think when you go and—[Interruption.] Do you think when you go and speak to Rachel Reeves—? And Rachel Reeves will turn around and say to you, 'Do you know what? There was £4 billion on the table, and you voted against it.' Your credibility when it comes to negotiating with the Treasury is absolutely shot.
Wel, diolch yn fawr iawn. Gallwch barhau i ddweud nad wyf i'n sefyll dros Gymru, ond byddaf yn parhau i ddweud wrthych fy mod i. HS2, Ystad y Goron, y fformiwla ariannu—yr holl bethau hynny, rwy'n galw amdanyn nhw. Beth ydych chi'n meddwl sy'n mynd i ddigwydd os byddwch chi byth yn dod i rym yma? A ydych chi'n meddwl bod gweiddi'n uwch yn mynd i helpu? A ydych chi'n meddwl, pan fyddwch chi'n mynd—[Torri ar draws.] A ydych chi'n meddwl pan fyddwch chi'n mynd i—[Torri ar draws.] A ydych chi'n meddwl pan fyddwch chi'n mynd i siarad â Rachel Reeves—? A bydd Rachel Reeves yn troi o gwmpas ac yn dweud wrthych chi, 'Wyddoch chi beth? Roedd £4 biliwn ar y bwrdd, ac fe wnaethoch chi bleidleisio yn ei erbyn.' Mae eich hygrededd pan ddaw i negodi gyda'r Trysorlys yn hollol racs.
3. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi plant ag anghenion addysgol arbennig yng Ngorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro? OQ62537
3. How is the Welsh Government supporting children with special educational needs in Carmarthen West and South Pembrokeshire? OQ62537
Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio'n agos gyda Chyngor Sir Gâr a Chyngor Sir Penfro i’w galluogi i helpu dysgwyr ag anghenion dysgu ychwanegol. Mae hyn yn cynnwys cynnydd sylweddol yn y cyllid ar gyfer y maes a chyfarfodydd bob tymor i drafod cyflawni. Hefyd, mae gwybodaeth, canllawiau ac arferion effeithiol yn cael eu rhannu i sicrhau eu bod yn cyflawni eu cyfrifoldebau statudol o dan y fframwaith deddfwriaethol.
The Welsh Government is working closely with Carmarthenshire and Pembrokeshire councils to enable them to support learners with additional needs. This includes a significant increase in funding for this area and termly meetings to discuss delivery. Also, information, guidance and effective practices are shared to ensure that they meet their statutory responsibilities within the legislative framework.
Diolch iti, Brif Weinidog.
Thank you, First Minister.
I recently had the pleasure of visiting Canolfan Elfed, a specialist unit within Queen Elizabeth High School in Carmarthen, where I met pupils and staff, toured their facility and learned about their fundraising efforts for a new sensory play area. This centre currently supports 92 children with special educational needs from across Carmarthenshire, Pembrokeshire and Ceredigion, despite being built for only 65 pupils. Due to the growing demand, their £275,000 project, led by the inclusion manager, Lisa Thomas, Nigel Cooke, the school's business manager, and in partnership with Mary Adams from the local Rotary Club, is essential to providing hands-on learning for the most vulnerable children and making better use of unusable outdoor space. Despite the vital role across the three counties that Canolfan Elfed plays, it has maxed its capacity and is reliant on fundraising and generosity from local businesses for this much-needed facility. So, what financial support can the Welsh Government commit to help deliver this much-needed new sensory play area?
Cefais y pleser yn ddiweddar o ymweld â Chanolfan Elfed, uned arbenigol yn Ysgol Uwchradd y Frenhines Elizabeth yng Nghaerfyrddin, lle cwrddais â disgyblion a staff, cefais daith o gwmpas eu cyfleuster a dysgu am eu hymdrechion i godi arian ar gyfer ardal chwarae synhwyraidd newydd. Ar hyn o bryd, mae'r ganolfan hon yn cynorthwyo 92 o blant ag anghenion addysgol arbennig o bob rhan o sir Gaerfyrddin, sir Benfro a Cheredigion, er ei bod wedi cael ei hadeiladu ar gyfer 65 o ddisgyblion yn unig. Oherwydd y galw cynyddol, mae eu prosiect gwerth £275,000, dan arweiniad y rheolwr cynhwysiant, Lisa Thomas, Nigel Cooke, rheolwr busnes yr ysgol, ac mewn partneriaeth â Mary Adams o'r Clwb Rotari lleol, yn hanfodol i ddarparu dysgu ymarferol i'r plant mwyaf agored i niwed a gwneud gwell defnydd o fannau awyr agored na ellir eu defnyddio. Er gwaethaf y swyddogaeth hanfodol ar draws y tair sir y mae Canolfan Elfed yn ei chwarae, mae wedi cyrraedd ei chapasiti ac mae'n dibynnu ar godi arian a haelioni gan fusnesau lleol ar gyfer y cyfleuster hwn y mae mawr ei angen. Felly, pa gymorth ariannol all Llywodraeth Cymru ei ymrwymo i helpu i ddarparu'r ardal chwarae synhwyraidd newydd hwn y mae mawr ei angen?
Well, thanks very much. It's great to hear about facilities like Canolfan Elfed, and we completely understand why there is a need to make sure that we have people who have ALN needs actually learning in maintained schools—11 per cent of pupils in maintained schools have ALN needs. Now, what we have done is that we've got a twenty-first century schools programme, which has poured money not only into mainstream schools but also into special schools and schools where there are those additional learning needs. And obviously it will be up to Carmarthen council to come forward with proposals in relation to that, and then they will be assessed. But let me tell you that the investment that has gone on now over decades is making a difference in many, many communities across the whole of Wales. I had a great example last week in Llantrisant, opening a new school in Llantrisant, and one the week before with the Llywydd in Ceredigion. These are happening all over the country thanks to the investment that this Labour Government has made.
Wel, diolch yn fawr iawn. Mae'n wych clywed am gyfleusterau fel Canolfan Elfed, ac rydym ni'n deall yn llwyr pam mae angen gwneud yn siŵr bod gennym ni bobl sydd ag anghenion ADY wir yn dysgu mewn ysgolion a gynhelir—mae gan 11 y cant o ddisgyblion mewn ysgolion a gynhelir anghenion ADY. Nawr, yr hyn yr ydym ni wedi ei wneud yw mae gennym ni raglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, sydd wedi arllwys arian nid yn unig i ysgolion prif ffrwd ond hefyd i ysgolion arbennig ac ysgolion lle ceir yr anghenion dysgu ychwanegol hynny. Ac yn amlwg, mater i gyngor Caerfyrddin fydd cyflwyno cynigion o ran hynny, ac yna byddan nhw'n cael eu hasesu. Ond gadewch i mi ddweud wrthych chi fod y buddsoddiad sydd wedi cael ei wneud bellach dros ddegawdau yn gwneud gwahaniaeth mewn llawer iawn o gymunedau ledled Cymru gyfan. Gwelais enghraifft wych yr wythnos diwethaf yn Llantrisant, gan agor ysgol newydd yn Llantrisant, ac un yr wythnos cynt gyda'r Llywydd yng Ngheredigion. Mae'r rhain yn digwydd ledled y wlad diolch i'r buddsoddiad y mae'r Llywodraeth Lafur hon wedi ei wneud.
4. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi mynediad at wasanaethau bancio'r stryd fawr yng nghanol trefi ledled Delyn? OQ62538
4. What is the Welsh Government doing to support access to high-street banking services in town centres across Delyn? OQ62538
The loss of many bank branches has become a major cause of concern. Now, this month the Welsh Government is convening a second banking in Welsh communities event, drawing together stakeholders from across the financial sector alongside those with an active interest in banking service provision in our communities.
Mae colli llawer o ganghennau banc wedi dod yn destun pryder mawr. Nawr, y mis yma mae Llywodraeth Cymru yn cynnull ail ddigwyddiad bancio yng nghymunedau Cymru, gan ddod â rhanddeiliaid o bob rhan o'r sector ariannol ynghyd ochr yn ochr â'r rhai sydd â buddiant gweithredol yn y ddarpariaeth o wasanaethau bancio yn ein cymunedau.
Diolch am yr ateb, Prif Weinidog.
Thank you for the answer, First Minister.
As you say, we’ve seen an all-too-familiar pattern of big-name banks closing branches in high streets across the country and my constituency, sadly, is no exception. Just last week, residents and businesses in Holywell and the surrounding area heard the disappointing news that Santander is now proposing to close its branch in the town. This is the latest in a long line of departures, which will leave the people of Holywell without a single bank branch. I'm sure you'll agree my constituents and community deserve better than this, and there is, rightly, an active campaign to try and save the bank.
But, when bank branches have abandoned high streets elsewhere, we've sometimes seen new post office banking hubs being established. These not only plug a gap left by the lack of traditional high-street bank branches, but also provide a range of valuable services and face-to-face advice, something I saw myself first-hand on a visit to the Prestatyn post office banking hub. These sorts of services on our high streets are not only a lifeline for individuals, but for our town centres themselves as well. So, First Minister, do you agree with me that banks are an important part of local life, and will you join with me, along with the Member of Parliament and members of Holywell Town Council, in making the clear case for a banking hub in the heart of Holywell? And finally, whilst mandating our banks to serve communities is outside the control of the Welsh Government, could you set out how this Government is further supporting our town centres to not just simply survive, but to thrive well into the future?
Fel y dywedwch chi, rydym ni wedi gweld patrwm llawer rhy gyfarwydd o fanciau adnabyddus yn cau canghennau ar strydoedd mawr ledled y wlad ac nid yw fy etholaeth i, yn anffodus, yn unrhyw eithriad. Dim ond yr wythnos diwethaf, clywodd trigolion a busnesau yn Nhreffynnon a'r cyffiniau y newyddion siomedig bod Santander bellach yn bwriadu cau ei gangen yn y dref. Dyma'r diweddaraf mewn rhestr faith o ymadawiadau, a fydd yn gadael pobl Treffynnon heb yr un gangen banc. Rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno bod fy etholwyr a'm cymuned yn haeddu gwell na hyn, a cheir ymgyrch weithredol, yn gwbl briodol, i geisio achub y banc.
Ond, pan fo canghennau banc wedi gadael strydoedd mawr mewn mannau eraill, rydym ni weithiau wedi gweld canolfannau bancio swyddfa bost newydd yn cael eu sefydlu. Mae'r rhain nid yn unig yn llenwi bwlch a adawyd gan ddiffyg canghennau banc stryd fawr traddodiadol, ond hefyd yn darparu amrywiaeth o wasanaethau gwerthfawr a chyngor wyneb yn wyneb, rhywbeth a welais fy hun yn bersonol ar ymweliad â chanolfan bancio swyddfa bost Prestatyn. Mae'r mathau hyn o wasanaethau ar ein strydoedd mawr nid yn unig yn achubiaeth i unigolion, ond i ganol ein trefi eu hunain hefyd. Felly, Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno â mi bod banciau yn rhan bwysig o fywyd lleol, ac a wnewch chi ymuno â mi, ynghyd â'r Aelod Seneddol ac aelodau Cyngor Tref Treffynnon, i wneud y ddadl eglur dros ganolfan fancio yng nghanol Treffynnon? Ac yn olaf, er bod mandadu ein banciau i wasanaethu cymunedau y tu allan i reolaeth Llywodraeth Cymru, a allech chi nodi sut mae'r Llywodraeth hon yn cefnogi canol ein trefi ymhellach, nid yn unig i oroesi, ond i ffynnu ymhell i'r dyfodol?
Thanks very much. Although I know you recognise this is a non-devolved matter, it doesn't mean that we wash our hands of the issue, and that's why we've been really active in terms of convening a dialogue to build new solutions. I'd like to set out how grateful I am to the Secretary who's responsible in terms of social justice for her work in this area.
It's very sad to see Santander closing that branch in Holywell. As I said, one of the things we're going to be doing is we're going to be hosting this banking in the communities event. That's going to be hosted by the Principality Building Society right at the end of this month, so coming up very, very shortly.
When it comes to banking hubs, there are already six shared hubs open in Wales, with three more temporary hubs awaiting permanent locations and further shared banking hubs are in the process of being established in Flint and Monmouthshire and Ystradgynlais.
Diolch yn fawr iawn. Er fy mod i'n gwybod eich bod chi'n cydnabod bod hwn yn fater sydd heb ei ddatganoli, nid yw'n golygu ein bod ni'n golchi ein dwylo o'r mater, a dyna pam rydym ni wedi bod yn weithgar iawn o ran cychwyn deialog i adeiladu atebion newydd. Hoffwn nodi pa mor ddiolchgar wyf i i'r Ysgrifennydd sy'n gyfrifol o ran cyfiawnder cymdeithasol am ei gwaith yn y maes hwn.
Mae'n drist iawn gweld Santander yn cau'r gangen honno yn Nhreffynnon. Fel y dywedais i, un o'r pethau yr ydym ni'n mynd i fod yn ei wneud yw cynnal y digwyddiad bancio yn y cymunedau hwn. Bydd hwnnw'n cael ei gynnal gan Gymdeithas Adeiladu Principality ddiwedd y mis hwn, felly ar y ffordd yn fuan iawn, iawn.
O ran canolfannau bancio, ceir chwe chanolfan a rennir eisoes ar agor yng Nghymru, a thair canolfan dros dro arall yn aros am leoliadau parhaol ac mae canolfannau bancio a rennir pellach yn y broses o gael eu sefydlu yn y Fflint a sir Fynwy ac Ystradgynlais.
The same day that Link, the body that recommends new cash access services when required, e-mailed stating they'd agreed there's a gap in cash access services in Holyhead, but not in Caernarfon, Colwyn Bay or Holywell, Santander bank announced it was closing branches in all four of those locations. Constituents then e-mailed, ‘This leaves no bank in Holywell, Greenfield and surrounding areas. The closest branch will be Rhyl or Mold. The bus time's an hour away.’ So, where does this leave the digitally disconnected, older people and others? This is discrimination and must be fought.
Speaking here after successive bank and building society branch closures across north Wales over the last two decades, I've emphasised that having an accessible local branch is important to older people, disabled people, those without transport, those without internet access, shopkeepers and small businesses. So, what engagement is the Welsh Government having with the UK Government regarding an updated access to banking protocol, and what is the current position regarding the Welsh Government's suspended community bank proposals with Monmouthshire Building Society?
Yr un diwrnod ag yr anfonodd Link, y corff sy'n argymell gwasanaethau mynediad at arian parod newydd pan fo angen, e-bost yn dweud eu bod nhw wedi cytuno bod bwlch mewn gwasanaethau mynediad at arian parod yng Nghaergybi, ond nid yng Nghaernarfon, Bae Colwyn na Threffynnon, cyhoeddodd banc Santander ei fod yn cau canghennau ym mhob un o'r pedwar lleoliad hynny. Yna e-bostiodd etholwyr, 'Mae hyn yn gadael dim banc yn Nhreffynnon, Maes-glas a'r cyffiniau. Y Rhyl neu'r Wyddgrug fydd y gangen agosaf. Awr i ffwrdd yw'r amser ar y bws.' Felly, ble mae hyn yn gadael y rhai sydd wedi'u datgysylltu'n ddigidol, y bobl hŷn ac eraill? Gwahaniaethu yw hyn ac mae'n rhaid ei ymladd.
Wrth siarad yma ar ôl cau canghennau banciau a chymdeithasau adeiladu yn olynol ar draws y gogledd dros y ddau ddegawd diwethaf, rwyf i wedi pwysleisio bod bod â changen leol hygyrch yn bwysig i bobl hŷn, pobl anabl, y rhai heb drafnidiaeth, y rhai heb fynediad at y rhyngrwyd, siopwyr a busnesau bach. Felly, pa ymgysylltiad y mae Llywodraeth Cymru yn ei gael gyda Llywodraeth y DU ynglŷn â phrotocol mynediad at fancio wedi'i ddiweddaru, a beth yw'r sefyllfa bresennol o ran cynigion banc cymunedol gohiriedig Llywodraeth Cymru gyda Chymdeithas Adeiladu Sir Fynwy?
Thanks very much. I want to see Cash Access UK, which is the organisation that looks at banking hubs, I want to see them accelerate their work in Wales. The onus is on the sector to support customers, and it's really important that we keep that responsibility on them. They're the people who also benefit from the fact that they have people in their communities, and they need to make sure that they give them a service. So, if people have concerns, it's possible for them to contact Link and then they submit a cash access review request. I know you suggested that you weren't happy with the conclusions they came to. I think that is something, perhaps, that I'm sure will be discussed in the event on 31 March.
Diolch yn fawr iawn. Rwyf i eisiau gweld Cash Access UK, sef y sefydliad sy'n edrych ar ganolfannau bancio, rwyf i eisiau eu gweld nhw'n cyflymu eu gwaith yng Nghymru. Mae'r pwyslais ar y sector i gynorthwyo cwsmeriaid, ac mae'n bwysig iawn ein bod ni'n cadw'r cyfrifoldeb hwnnw arnyn nhw. Nhw yw'r bobl sydd hefyd yn elwa o'r ffaith bod ganddyn nhw bobl yn eu cymunedau, ac mae angen iddyn nhw wneud yn siŵr eu bod nhw'n rhoi gwasanaeth iddyn nhw. Felly, os oes gan bobl bryderon, mae'n bosibl iddyn nhw gysylltu â Link ac yna maen nhw'n cyflwyno cais am adolygiad mynediad at arian parod. Rwy'n gwybod eich bod chi wedi awgrymu nad oeddech chi'n hapus gyda'r casgliadau a wnaed ganddyn nhw. Rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth, efallai, yr wyf i'n siŵr fydd yn cael ei drafod yn y digwyddiad ar 31 Mawrth.
5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddigido cofnodion iechyd cleifion ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr? OQ62500
5. Will the First Minister make a statement on the digitisation of patient health records in Betsi Cadwaladr University Health Board? OQ62500
The Welsh Government has funded digital mental health records across Betsi Cadwaladr University Health Board, and the work is already under way. The Welsh Government is supporting health boards to deliver our vision for digital maternity care in Wales also by March 2026.
Mae Llywodraeth Cymru wedi ariannu cofnodion iechyd meddwl digidol ar draws Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, ac mae'r gwaith eisoes ar y gweill. Mae Llywodraeth Cymru yn cynorthwyo byrddau iechyd i gyflawni ein gweledigaeth ar gyfer gofal mamolaeth digidol yng Nghymru hefyd erbyn mis Mawrth 2026.
Thank you. In 2020, Cardiff and Vale University Health Board was funded to lead a £4.8 million five-year programme for eye care. This included the deployment of an electronic patient record for ophthalmology services, working alongside other health boards. This electronic record was intended to be a nationally deployed product, with Betsi board within its scope. Whilst ophthalmology departments across north Wales were granted OpenEyes before the pandemic, this deployment remains delayed. Four million pounds of the £4.8 million budget has been used by Cardiff and Vale University Health Board for the development of OE, yet as of June 2023, five health boards have not even implemented this system. Does the First Minister agree that a detailed review of the progress of this programme should be undertaken to ensure that OpenEyes has been implemented in every health board in Wales? Diolch.
Diolch. Yn 2020, ariannwyd Bwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro i arwain rhaglen bum mlynedd gwerth £4.8 miliwn ar gyfer gofal llygaid. Roedd hyn yn cynnwys defnyddio cofnod cleifion electronig ar gyfer gwasanaethau offthalmoleg, yn gweithio ochr yn ochr â byrddau iechyd eraill. Bwriad y cofnod electronig hwn oedd iddo fod yn gynnyrch a ddefnyddir yn genedlaethol, gyda bwrdd Betsi yn rhan o'i gwmpas. Er i OpenEyes gael ei roi i adrannau offthalmoleg ar draws y gogledd cyn y pandemig, mae'r defnydd yn parhau i fod wedi'i oedi. Mae pedair miliwn o bunnoedd o'r gyllideb o £4.8 miliwn wedi cael eu defnyddio gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro ar gyfer defnyddio OE, ond ym mis Mehefin 2023, nid oedd pum bwrdd iechyd hyd yn oed wedi rhoi'r system hon ar waith. A yw'r Prif Weinidog yn cytuno y dylid cynnal adolygiad manwl o gynnydd y rhaglen hon i sicrhau bod OpenEyes wedi cael ei rhoi ar waith ym mhob bwrdd iechyd yng Nghymru? Diolch.
Thanks very much. This has been a situation that's been ongoing for a long period of time and I can assure you that the Welsh Government is keeping a close eye on this particular situation. There were some issues around OpenEyes and the ability to roll it out across the country. I know that the Cabinet Secretary is fully aware of the challenges around this, but we do need to move quicker and further when it comes to digital eye care programmes, but we have to make sure it's with the appropriate programme and project that goes alongside it. But there were some issues, I know, with the OpenEyes project.
Diolch yn fawr iawn. Mae hon wedi bod yn sefyllfa sydd wedi bod yn parhau ers cyfnod hir o amser a gallaf eich sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn cadw llygad agos ar y sefyllfa benodol hon. Roedd rhai problemau o gwmpas OpenEyes a'r gallu i'w gyflwyno ledled y wlad. Rwy'n gwybod bod yr Ysgrifennydd Cabinet yn gwbl ymwybodol o'r heriau sy'n gysylltiedig â hyn, ond mae angen i ni symud yn gyflymach ac ymhellach o ran rhaglenni gofal llygaid digidol, ond mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr ei fod gyda'r rhaglen a'r prosiect priodol sy'n mynd ochr yn ochr ag ef. Ond roedd rhai problemau, rwy'n gwybod, gyda'r prosiect OpenEyes.
Diolch i Janet am y cwestiwn yma. Mi fydd y Prif Weinidog yn gwybod fy mod i wedi codi'r mater o ddigideiddio sawl gwaith yn y Siambr a'r diffygion sydd gennym ni yn y maes hwnnw—fod meddygon a sectorau iechyd yn y gogledd yn parhau i ddefnyddio papur a ffacs ac yn gorfod 'ferry-o' papur o un man i'r llall, sydd yn gwbl annerbyniol yn 2025. Rai wythnosau nôl, ges i'r fraint o fynd i ymweld â phroject OneLondon yn Llundain, sydd yn gwasanaethu 12 miliwn o bobl, ac maen nhw wedi llwyddo i uno'r gwasanaethau digidol, dod â nhw at ei gilydd er mwyn bod y cyfrifiaduron yn siarad gyda'i gilydd. Mae Manceinion hefyd yn gwneud project tebyg o'r enw Hive, lle maen nhw yn llwyddo i gael cyfrifiaduron i siarad gyda'i gilydd.
Rŵan, mae nifer o bobl yn poeni bod hyn yn mynd i fod yn gostus, ond yn achos OneLondon, dros wyth mlynedd mae wedi costio £45 miliwn yn unig iddyn nhw, oherwydd yr hyn maen nhw'n ei wneud ydy datblygu rhyngwynebau rhaglennu cymwysiadau, sef patches sy'n golygu bod cyfrifiaduron yn medru siarad gyda'i gilydd. Pa ystyriaeth a ydych chi wedi ei gwneud o brojectau fel OneLondon a Hive, ac a ydych chi'n fodlon siarad efo nhw er mwyn dysgu'r arferion da yna?
Thank you to Janet for this question. The First Minister will be aware that I've raised the issue of digitisation a number of times in the Chamber and the shortfalls we have in that area—namely that doctors and health sectors in north Wales continue to use paper and fax and have to ferry paper from one place to another, which is entirely unacceptable in 2025. Some weeks ago, I had the privilege of visiting the OneLondon project in London, which serves 12 million people, and they've managed to merge their digital services and bring them together so that the computers can communicate. Manchester also has a similar project called Hive, so they are succeeding to get computers to speak to each other.
Now, many people are concerned that this will be expensive, but in the case of OneLondon, over eight years it's cost £45 million only, because what they do is develop application programming interfaces, which are patches that mean that computers can communicate. What consideration have you given to projects such as OneLondon and Hive, and are you willing to speak to them to learn from that good practice?
Diolch yn fawr. Rŷm ni'n ymwybodol iawn fod angen i ni symud yn gyflymach yn y maes yma. Dyw hwn ddim o achos diffyg ymdrech; mae'r peth yn gymhleth. Mae cael y sgiliau cywir yn bwysig. Ond rŷm ni'n fodlon edrych ar beth sy'n digwydd mewn llefydd eraill a byddaf yn gofyn i'r Gweinidog, efallai, i ddilyn i fyny ar y syniad yna.
Thank you very much. We're very aware that we need to move more quickly in this area. This is not because of a lack of effort; this is complex. Getting the right skills is important. But we're willing to look at what's happening in other places and I'll be asking the Minister, perhaps, to follow up on that idea.
6. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella mannau chwarae awyr agored i blant? OQ62520
6. What action is the Welsh Government taking to improve children’s outdoor play spaces? OQ62520
We will be investing £5 million capital funding in 2025-26 to support children’s play opportunities. The funding will give local authorities the flexibility to improve the quality of play spaces, refurbish playgrounds and support in creating inclusive and accessible play spaces.
Byddwn yn buddsoddi £5 miliwn o gyllid cyfalaf yn 2025-26 i gefnogi cyfleoedd chwarae i blant. Bydd y cyllid yn rhoi'r hyblygrwydd i awdurdodau lleol wella ansawdd mannau chwarae, ailwampio meysydd chwarae a chymorth i greu mannau chwarae cynhwysol a hygyrch.
I hope you can join me in congratulating Cardiff Council on its detailed play sufficiency plan, which is very useful at identifying things that are going well, but also where the gaps are in things like Gypsy and Traveller play spaces, facilities for disabled people and also whether outdoor play spaces are really that welcoming to girls.
I just wanted to link it up with the 20 mph, which has obviously made our road spaces much safer for children, but is still not properly linked up with the rights of the child to actively travel to school, whether it's by scooting, biking or walking. And there seems to be a gap in the information available on this. There's only an annual survey done, based on the Travel to School Hands Up Survey, once a year in June, as to who travels how. So, I wondered if you could just tell me how the Welsh Government may be able to use the active travel budget to ensure that children have the right to access schools and play spaces safely, without the fear of being hit by a car, because I think there's a considerable gap on this at the moment.
Rwy'n gobeithio y gallwch chi ymuno â mi i longyfarch Cyngor Caerdydd ar ei gynllun digonolrwydd chwarae manwl, sy'n ddefnyddiol iawn i nodi pethau sy'n mynd yn dda, ond hefyd lle mae'r bylchau mewn pethau fel mannau chwarae Sipsiwn a Theithwyr, cyfleusterau i bobl anabl a hefyd a yw mannau chwarae awyr agored wir mor groesawgar â hynny i ferched.
Roeddwn i eisiau ei gysylltu â'r 20 mya, sy'n amlwg wedi gwneud ein ffyrdd yn llawer mwy diogel i blant, ond nid yw wedi'i gysylltu'n iawn o hyd â hawliau'r plentyn i deithio i'r ysgol ar sail lesol, boed hynny trwy fynd ar sgwter, beicio neu gerdded. Ac mae'n ymddangos bod bwlch yn yr wybodaeth sydd ar gael am hyn. Dim ond arolwg blynyddol sy'n cael ei gynnal, yn seiliedig ar Teithio i'r Ysgol Arolwg Dwylo Fyny, unwaith y flwyddyn ym mis Mehefin, ynghylch pwy sy'n teithio sut. Felly, tybed a allech chi ddweud wrthyf i sut y gall Llywodraeth Cymru ddefnyddio'r gyllideb teithio llesol i sicrhau bod gan blant yr hawl i gael mynediad at ysgolion a mannau chwarae yn ddiogel, heb ofni cael eu taro gan gar, oherwydd rwy'n credu bod bwlch sylweddol yn hyn o beth ar hyn o bryd.
Well, thanks very much. I would like to commend Cardiff Council's play sufficiency report, and I'd also like to congratulate this Labour council on the global recognition as the first city in the United Kingdom to be awarded the UNICEF child-friendly city status. This is something they should be really proud of. That was a Labour council delivering for people in Cardiff.
Now, what I can tell you is that we, as a Government, definitely welcome any support and actions that make community spaces more inviting to children, allowing them to play safely in their communities. I think we've made strides in improving conditions for children, when it comes to travelling to school safely and actively, and we're starting to see some encouraging results in relation to this. There's going to be, shortly, an announcement when it comes to the allocations for local authorities, in relation to the active travel fund, and the safe routes grant is wholly focused on creating better conditions for walking, wheeling and cycling to school. So, we've got to continue to encourage this, and, of course, trying to get children active is important when it comes to tackling obesity and making sure that they are outdoors and breathing fresh air. So, real opportunities here to address lots and lots of issues that I know you, Jenny, are concerned with.
Wel, diolch yn fawr iawn. Hoffwn ganmol adroddiad digonolrwydd chwarae Cyngor Caerdydd, a hoffwn hefyd longyfarch y cyngor Llafur hwn ar y gydnabyddiaeth fyd-eang fel y ddinas gyntaf yn y Deyrnas Unedig i ennill statws dinas ystyriol o blant UNICEF. Mae hyn yn rhywbeth y dylen nhw fod yn falch iawn ohono. Cyngor Llafur yn cyflawni dros bobl yng Nghaerdydd.
Nawr, yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi yw ein bod ni, fel Llywodraeth, yn sicr yn croesawu unrhyw gefnogaeth a gweithredoedd sy'n gwneud mannau cymunedol yn fwy deniadol i blant, gan ganiatáu iddyn nhw chwarae'n ddiogel yn eu cymunedau. Rwy'n credu ein bod ni wedi cymryd camau breision o ran gwella amodau i blant, o ran teithio i'r ysgol yn ddiogel ac yn llesol, ac rydym ni'n dechrau gweld rhai canlyniadau calonogol yn hyn o beth. Bydd cyhoeddiad, yn fuan, o ran y dyraniadau ar gyfer awdurdodau lleol, o ran y gronfa teithio llesol, ac mae'r grant llwybrau diogel yn canolbwyntio'n llwyr ar greu amodau gwell ar gyfer cerdded, mynd ar olwynion a beicio i'r ysgol. Felly, mae'n rhaid i ni barhau i annog hyn, ac, wrth gwrs, mae ceisio cael plant yn egnïol yn bwysig o ran mynd i'r afael â gordewdra a gwneud yn siŵr eu bod nhw yn yr awyr agored ac yn anadlu awyr iach. Felly, cyfleoedd go iawn yma i fynd i'r afael â llawer iawn o faterion yr wyf i'n gwybod eich bod chi, Jenny, yn ymwneud â nhw.
I'd like to thank my colleague for raising such an important question. As the First Minister will know, the vast majority of new playgrounds are built by housing developers, as part of the agreements that they agree with council planners. Unfortunately, it's been my experience, as a former councillor, that they do it with great reluctance. There's a lack of engagement with the community and the council, the equipment is often at a standard that can't be adopted by the council at first, and they're often built in inappropriate locations—they're either isolated or have drainage issues, for example. I want to ask the Welsh Government if they agree with my assessment, and if so, what can be done about it. Thank you.
Hoffwn ddiolch i fy nghyd-Aelod am godi cwestiwn mor bwysig. Fel y bydd y Prif Weinidog yn gwybod, mae'r mwyafrif llethol o feysydd chwarae newydd yn cael eu hadeiladu gan ddatblygwyr tai, yn rhan o'r cytundebau y maen nhw'n eu cytuno â chynllunwyr y cyngor. Yn anffodus, fy mhrofiad i, fel cyn-gynghorydd, fu eu bod nhw'n gwneud hynny gydag amharodrwydd mawr. Ceir diffyg ymgysylltiad â'r gymuned a'r cyngor, mae'r offer yn aml o safon na all y cyngor ei fabwysiadu i gychwyn, ac maen nhw'n aml yn cael eu hadeiladu mewn lleoliadau amhriodol—maen nhw naill ai wedi'u hynysu neu mae ganddyn nhw broblemau draenio, er enghraifft. Hoffwn ofyn i Lywodraeth Cymru a ydyn nhw'n cytuno â fy asesiad, ac os felly, beth ellir ei wneud amdano. Diolch.
Thanks. Look, I think we've got to try and get more children off their screens and into playgrounds. I'm sure many people have watched the series Adolescence this week, and it's been really harrowing to think that so many children spend up to six hours a day on their screens. We've got to give them the opportunities and the facilities for them to be able to play outdoors, particularly when they're younger. This is when they make those relationships, and the kinds of relationships you make in a playground are very different from the relationships that you make online, and those kinds of things equip you for life. So, you're right, we need to make sure that we get housing associations to take their responsibilities seriously when it comes to building adequate playgrounds, and we have to make sure that the communities are involved, so that they feel a duty, when their children are growing up, to encourage them to go and use those facilities.
Diolch. Edrychwch, rwy'n credu bod yn rhaid i ni geisio cael mwy o blant oddi ar eu sgriniau ac i mewn i feysydd chwarae. Rwy'n siŵr bod llawer o bobl wedi gwylio'r gyfres Adolescence yr wythnos hon, ac mae wedi bod yn wirioneddol dorcalonnus meddwl bod cynifer o blant yn treulio hyd at chwe awr y dydd ar eu sgriniau. Mae'n rhaid i ni roi'r cyfleoedd a'r cyfleusterau iddyn nhw allu chwarae yn yr awyr agored, yn enwedig pan fyddan nhw'n iau. Dyma pryd maen nhw'n creu'r cysylltiadau hynny, ac mae'r mathau o gysylltiadau yr ydych chi'n eu creu mewn maes chwarae yn wahanol iawn i'r cysylltiadau yr ydych chi'n eu creu ar-lein, ac mae'r mathau hynny o bethau yn eich arfogi am oes. Felly, rydych chi'n iawn, mae angen i ni wneud yn siŵr ein bod ni'n cael cymdeithasau tai i gymryd eu cyfrifoldebau o ddifrif o ran adeiladu meysydd chwarae priodol, ac mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr bod y cymunedau yn cymryd rhan, fel eu bod nhw'n teimlo dyletswydd, pan fydd eu plant yn tyfu i fyny, i'w hannog i fynd i ddefnyddio'r cyfleusterau hynny.
7. Pa drafodaethau y mae'r Prif Weinidog wedi'u cael ynghylch cyhoeddi gwarantau ar gyfer mynediad i dir yn nyffryn Tywi gan Green GEN Cymru? OQ62534
7. What discussions has the First Minister had about the issuing of warrants for access onto land in the Tywi valley by Green GEN Cymru? OQ62534
Dwi ddim wedi cael unrhyw drafodaethau gyda Green GEN Cymru am fynediad i dir.
I have not had any discussions with Green GEN Cymru on accessing land.
I can let the First Minister know that I've been informed that there have been a number of applications, in the last week or so, for the issuing of warrants to allow Green GEN Cymru to have access to land without permission. This will certainly exacerbate community tensions in the Tywi valley, which are already riding very high. We're facing the prospect of mass civil disobedience, the likes of which we haven't seen in Carmarthenshire since the early 1960s, of course, when the people of Llangyndeyrn blocked the path of surveyors wishing to build a reservoir. Does the First Minister agree with me that rather than the company adopting an increasingly aggressive legal strategy, it would be far better for them to engage in meaningful dialogue with community representatives to find an alternative way forward?
Gallaf roi gwybod i'r Prif Weinidog fy mod i wedi cael fy hysbysu y bu nifer o geisiadau, yn yr wythnos ddiwethaf, am gyhoeddi gwarantau i ganiatáu i Green GEN Cymru gael mynediad at dir heb ganiatâd. Bydd hyn yn sicr yn gwaethygu tensiynau cymunedol yn nyffryn Tywi, sydd eisoes ar lefel uchel iawn. Rydym ni'n wynebu'r posibilrwydd o anufudd-dod sifil torfol, nad ydym wedi gweld ei fath yn sir Gaerfyrddin ers dechrau'r 1960au, wrth gwrs, pan rwystrodd pobl Llangyndeyrn lwybr syrfewyr a oedd yn dymuno adeiladu cronfa ddŵr. A yw'r Prif Weinidog yn cytuno â mi y byddai'n llawer gwell i'r cwmni, yn hytrach na mabwysiadu strategaeth gyfreithiol gynyddol ymosodol, gymryd rhan mewn deialog ystyrlon gyda chynrychiolwyr cymunedol i ddod o hyd i wahanol ffordd ymlaen?
Well, thanks very much. I recognise that there are tensions in the community; I recognise that there are many people who object to this. The Electricity Act 1989, however, is very clear that
'a person authorised in writing by a licence holder may, at any reasonable time, enter upon and survey any land for the purpose of ascertaining whether the land would be suitable for use for any purpose connected with the carrying on of the activities which the licence holder is authorised by his licence to carry on.'
So, they have a legal right to do this. Now, just because they've got a legal right doesn't mean that they shouldn't be sensible and sensitive and reach out and try and work with the communities. I think it's in everybody's interests to try and decrease the tensions in relation to this. But I also think that it's probably worth recognising that we're going to see three times as much demand when it comes to electricity in Wales by 2050, and we are going to need new infrastructure. This is a difficult balance, and we're also confronting issues in relation to fuel poverty. So, we have to make sure that all of those considerations are taken into account when we're looking at developing the kind of infrastructure that we will need in order to power our country in the future.
Wel, diolch yn fawr iawn. Rwy'n cydnabod bod tensiynau yn y gymuned; rwy'n cydnabod bod llawer o bobl sy'n gwrthwynebu hyn. Mae Deddf Trydan 1989, fodd bynnag, yn eglur iawn bod
'unigolyn sydd wedi'i awdurdodi'n ysgrifenedig gan ddeiliad trwydded, ar unrhyw adeg resymol, i fynd ar ac arolygu unrhyw dir at y diben o ddarganfod pa un a fyddai'r tir yn addas i'w ddefnyddio at unrhyw ddiben sy'n gysylltiedig â chyflawni'r gweithgareddau y mae deiliad y drwydded wedi'i awdurdodi gan ei drwydded i'w gyflawni.'
Felly, mae ganddyn nhw hawl gyfreithiol i wneud hyn. Nawr, nid yw'r ffaith bod ganddyn nhw hawl gyfreithiol yn golygu na ddylen nhw fod yn synhwyrol ac yn sensitif a chysylltu a cheisio gweithio gyda'r cymunedau. Rwy'n credu ei bod er budd pawb ceisio lleihau'r tensiynau yn hyn o beth. Ond rwy'n credu hefyd ei bod hi'n werth cydnabod yn ôl pob tebyg y byddwn ni'n gweld dair gwaith cymaint o alw o ran trydan yng Nghymru erbyn 2050, ac y bydd angen seilwaith newydd arnom ni. Mae hwn yn gydbwysedd anodd, ac rydym ni hefyd yn wynebu problemau o ran tlodi tanwydd. Felly, mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr bod yr holl ystyriaethau hynny yn cael sylw pan fyddwn ni'n edrych ar ddatblygu'r math o seilwaith y bydd ei angen arnom ni er mwyn pweru ein gwlad yn y dyfodol.
8. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i ddatblygu'r economi las yng Ngogledd Cymru? OQ62533
8. What is the Welsh Government doing to develop the blue economy in North Wales? OQ62533
I am committed to sustainably growing the blue economy, which is the sustainable use of sea resources for economic growth, in north Wales, ensuring that we harness future economic opportunities. North Wales benefits from a range of marine activities, including offshore wind, ports, coastal tourism and fishing. Continued investment in our marine ecosystems and well-being of coastal communities is central to sustainable development.
Rwyf i wedi ymrwymo i dyfu'r economi las yn gynaliadwy, sef y defnydd cynaliadwy o adnoddau môr ar gyfer twf economaidd, yn y gogledd, gan sicrhau ein bod ni'n harneisio cyfleoedd economaidd yn y dyfodol. Mae gogledd Cymru yn elwa o amrywiaeth o weithgareddau morol, gan gynnwys gwynt ar y môr, porthladdoedd, twristiaeth arfordirol a physgota. Mae buddsoddiad parhaus yn ein hecosystemau morol a lles cymunedau arfordirol yn ganolog i ddatblygu cynaliadwy.
Thank you very much, First Minister. Our local area in the Vale of Clwyd is blessed with some of the best coastlines in the country, so it's important that the Welsh Government recognises this and plays their role in helping grow our economy around it for its people in north Wales. Your devastating plans for a tourism tax certainly won't help this cause. Coastal communities like Rhyl and Prestatyn in my constituency are at tipping point, and Rhyl, once the jewel of Welsh tourism, is now amongst the UK's most deprived areas. Office for National Statistics data shows Rhyl West with child poverty rates of 62 per cent in 2023, while vacant shop units have soared from 12 per cent in 2007 to over 25 per cent last year. That woke you up. Prestatyn fares better, but is still struggling, with retail footfall dropping 18 per cent between 2019 and 2023, with popular restaurants shutting their doors, blaming rising energy costs, stagnant trade, and your cut to business rate relief last year, before your success in the general election. Tourism is the backbone of our blue economy in the Vale of Clwyd. These towns deserve more than warm words from the Welsh Government and the First Minister. They need action. So, what is your plan, First Minister?
Diolch yn fawr iawn, Prif Weinidog. Mae ein hardal leol yn Nyffryn Clwyd wedi'i bendithio â rhai o'r morlinau gorau yn y wlad, felly mae'n bwysig bod Llywodraeth Cymru yn cydnabod hyn ac yn chwarae ei rhan o ran helpu i dyfu ein heconomi o'u cwmpas ar gyfer ei phobl yn y gogledd. Ni fydd eich cynlluniau dinistriol ar gyfer treth dwristiaeth yn sicr yn helpu'r achos hwn. Mae cymunedau arfordirol fel y Rhyl a Phrestatyn yn fy etholaeth ar bwynt tyngedfennol, ac mae'r Rhyl, trysor twristiaeth Cymru ar un adeg, bellach ymhlith ardaloedd mwyaf difreintiedig y DU. Mae data'r Swyddfa Ystadegau Gwladol yn dangos bod gan Orllewin y Rhyl gyfraddau tlodi plant o 62 y cant yn 2023, tra bod unedau siopau gwag wedi codi'n aruthrol o 12 y cant yn 2007 i dros 25 y cant y llynedd. Fe wnaeth hynna eich deffro. Mae Prestatyn yn gwneud yn well, ond mae'n dal mewn trafferthion, â nifer yr ymwelwyr manwerthu yn gostwng 18 y cant rhwng 2019 a 2023, â bwytai poblogaidd yn cau eu drysau, gan feio costau ynni cynyddol, masnach farwaidd, a'ch toriad i ryddhad ardrethi busnes y llynedd, cyn eich llwyddiant yn yr etholiad cyffredinol. Twristiaeth yw asgwrn cefn ein heconomi las yn Nyffryn Clwyd. Mae'r trefi hyn yn haeddu mwy na geiriau gwresog gan Lywodraeth Cymru a'r Prif Weinidog. Mae angen gweithredu arnyn nhw. Felly, beth yw eich cynllun, Prif Weinidog?
Wow, you ended with a flourish there, didn't you? Thank you. Look, the tourism industry's important to the Welsh economy. About 12 per cent of people in Wales are employed in the tourism sector, and we take it very seriously, and I know that there is or there has been a tourism conference on Thursday that will be looking at this, and it's being held in north Wales. Lots of the issues that we know people are concerned with will be discussed at that conference.
I think it's really important for people to recognise that not only do we spend quite a lot on promoting Wales abroad, but also in England, but we're also very keen to make sure that people recognise that, actually, when it comes to things like business rates and things, there are huge—huge—discounts for them and other businesses across Wales that we don't have to give them, but we do give them. We support them. People take these things for granted, and it's important that they recognise that all of these things are contributors to the economy.
I'm very keen to drive up quality tourism in Wales. I think that's where there are real opportunities for us. It is important for us not just to concentrate on tourism when it comes to the blue economy, though. It is important for us to recognise that there are things like marine renewable energy, which could be transformative, as well as things like the offshore wind opportunities that exist in north Wales.
Waw, fe wnaethoch chi orffen yn flodeuog yn y fan yna, on'd do fe? Diolch. Edrychwch, mae'r diwydiant twristiaeth yn bwysig i economi Cymru. Mae tua 12 y cant o bobl yng Nghymru yn cael eu cyflogi yn y sector twristiaeth, ac rydym ni'n ei gymryd o ddifrif iawn, ac rwy'n gwybod bod neu y bu cynhadledd dwristiaeth ddydd Iau a fydd yn ystyried hyn, ac mae'n cael ei chynnal yn y gogledd. Bydd llawer o'r materion yr ydym ni'n gwybod y mae pobl yn bryderus yn eu cylch yn cael eu trafod yn y gynhadledd honno.
Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn i bobl gydnabod nid yn unig ein bod ni'n gwario cryn dipyn ar hyrwyddo Cymru dramor, ond hefyd yn Lloegr, ond rydym ni hefyd yn awyddus iawn i wneud yn siŵr bod pobl yn cydnabod, mewn gwirionedd, o ran pethau fel ardrethi busnes a phethau, bod gostyngiadau enfawr—enfawr—iddyn nhw a busnesau eraill ledled Cymru nad oes yn rhaid i ni eu rhoi iddyn nhw, ond yr ydym ni'n eu rhoi iddyn nhw. Rydym ni'n eu cynorthwyo. Mae pobl yn cymryd y pethau hyn yn ganiataol, ac mae'n bwysig eu bod nhw'n cydnabod bod yr holl bethau hyn yn gyfranwyr at yr economi.
Rwy'n awyddus iawn i gynyddu twristiaeth o ansawdd yng Nghymru. Rwy'n credu mai dyna lle ceir cyfleoedd gwirioneddol i ni. Mae'n bwysig i ni ganolbwyntio nid yn unig ar dwristiaeth pan ddaw i'r economi las, fodd bynnag. Mae'n bwysig i ni gydnabod bod pethau fel ynni adnewyddadwy morol, a allai fod yn drawsnewidiol, yn ogystal â phethau fel y cyfleoedd gwynt ar y môr sy'n bodoli yn y gogledd.
Yn olaf, cwestiwn 9, Carolyn Thomas.
Finally, question 9, Carolyn Thomas.
9. Sut y bydd y £120 miliwn ychwanegol o gyllid gan Lywodraeth Cymru i drwsio ffyrdd a phalmentydd yn cael ei ddosbarthu i awdurdodau lleol? OQ62504
9. How will the £120 million of extra Welsh Government funding to fix roads and pavements be distributed to local authorities? OQ62504
Funding will be allocated to all local authorities using the standard road maintenance formula within the local government settlement. This will allow local authorities to invest £120 million to fix local roads and pavements.
Fe gaiff cyllid ei ddyrannu i bob awdurdod lleol gan ddefnyddio'r fformiwla cynnal a chadw ffyrdd safonol o fewn y setliad i lywodraeth leol. Bydd hyn yn caniatáu i awdurdodau lleol fuddsoddi £120 miliwn i drwsio ffyrdd a phalmentydd yn lleol.
This significant investment is really welcomed by our local authorities. They're desperate to get started now we've got this dry weather. I'm really pleased that it's not a bureaucratic process to get that funding. As a previous cabinet member for highways, I've been making highways a priority for the last three years, lobbying for funding. First Minister, what made it be one of your priorities as First Minister of Wales? Thank you.
Mae ein hawdurdodau lleol yn croesawu'r buddsoddiad sylweddol hwn yn fawr. Maen nhw'n ysu i ddechrau nawr mae'r tywydd yn sych. Rwy'n falch iawn nad yw'n broses fiwrocrataidd i gael y cyllid hwnnw. Fel cyn-aelod cabinet dros briffyrdd, mae priffyrdd wedi bod yn flaenoriaeth i mi dros y tair blynedd diwethaf, ac rwyf wedi bod yn pwyso am gyllid. Prif Weinidog, beth achosodd iddi fod yn un o'ch blaenoriaethau chi fel Prif Weinidog Cymru? Diolch i chi.
Thanks very much. It was actually people in your constituency. You were there when person after person came up and asked me, 'What are you going to do about the potholes?' And it wasn't just something unique to north Wales—it was something that came up across the whole country. In fact, we know that this is an issue. A lot of people use cars in this country, and it damages their cars. A lot of cyclists have had serious accidents as a result of poor paving. That's why it's great to see that that money now will be spent. We're expecting around 30,000 road defects to be filled in the new year, so that is not an insignificant number of potholes. But also it's great to see that some local authorities are investing in the most up-to-date equipment. I did spend the weekend looking at YouTube videos of the Pothole Pro machine to see exactly what modern technology can do, because that is three to four times more efficient than standard methods. So, whilst everyone else is having a lovely time on their weekends, I'm looking at the Pothole Pro machine.
Diolch yn fawr i chi. Pobl yn eich etholaeth chi a achosodd hynny, mewn gwirionedd. Roeddech chi'n bresennol pan ddaeth un ar ôl y llall ataf a gofyn, 'Beth ydych chi am ei wneud ynglŷn â'r tyllau?' Ac nid dim ond rhywbeth unigryw i'r gogledd oedd hynny—roedd hwnnw'n rhywbeth a godwyd drwy'r wlad i gyd. Mewn gwirionedd, rydym yn gwybod bod hon yn broblem. Mae llawer o bobl yn defnyddio ceir yn y wlad hon, ac mae'n achosi difrod i'w ceir nhw. Mae llawer o feicwyr wedi cael damweiniau difrifol o ganlyniad i balmentydd gwael. Dyna pam mae hi'n wych gweld y bydd yr arian hwnnw'n cael ei wario nawr. Rydym yn disgwyl y bydd tua 30,000 o ddiffygion ar ffyrdd yn cael eu trwsio yn y flwyddyn newydd, felly nid nifer dibwys o dyllau mo hynny. Ond mae hi'n hyfryd gweld hefyd fod rhai awdurdodau lleol yn buddsoddi yn yr offer diweddaraf. Fe dreuliais i'r penwythnos yn edrych ar fideos YouTube o beiriant Pothole Pro i weld yn union beth y gall technoleg fodern ei gyflawni, oherwydd mae hwnnw hyd at dair neu bedair gwaith yn fwy effeithlon na'r dulliau arferol. Felly, tra bod pawb arall yn cael amser braf ar eu penwythnosau, rwy'n edrych ar y peiriant Pothole Pro.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf yw'r cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Cyflawni, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Delyth Jewell.
The next item is questions to the Counsel General and Minister for Delivery, and the first question is from Delyth Jewell.
1. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i roi i Lywodraeth Cymru o ran y pwerau sydd ganddi i liniaru ar effaith cynigion Llywodraeth y DU i newid y cymorth sydd ar gael i bobl anabl a phobl sy'n cael budd-daliadau salwch hirdymor? OQ62502
1. What legal advice has the Counsel General provided to the Welsh Government regarding the powers it has to mitigate the effect of the UK Government's proposals to change support for disabled people and people on long-term sickness benefits? OQ62502
Whilst social security schemes are reserved under the devolution settlement, the Welsh Government continues to support those at risk of falling into poverty and support people into employment. We will continue to play a full and proportionate part in supporting disabled persons to access relevant services and information.
Er bod cynlluniau nawdd cymdeithasol wedi'u cadw yn ôl o dan y setliad datganoli, mae Llywodraeth Cymru yn parhau i gefnogi'r rhai sydd mewn perygl o syrthio i dlodi a chynorthwyo pobl i gael gwaith. Byddwn ni'n parhau i fod â rhan lawn a chymesur wrth gefnogi pobl anabl i gael gafael ar wybodaeth a gwasanaethau perthnasol.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Thank you for that. This decision, though, surely leaves Wales and the Welsh Government particularly exposed. Labour’s planned cuts to disability and sickness benefits have been branded brutal and reckless. They will make people poorer, but they will also open the door to hatred. Tanni Grey-Thompson has warned the rhetoric surrounding these cuts is already leading to disabled people being abused on the street, targeted and shouted at, and it will hit us in Wales hardest. The Bevan Foundation has found Wales has the second highest proportion of working-age disabled people in the UK. I know you'll agree with me; these are not people to be vilified or attacked—they are our neighbours, our friends. They deserve to be shown dignity, not this brutal ugliness that's coming yet again from Westminster. And Labour should know better. Would the Welsh Government be able to bid for the same welfare administration powers as Scotland has to create a more compassionate system? And are you worried about the effect that these cuts could have on Wales?
Diolch i chi am hynna. Onid yw'r penderfyniad hwn, serch hynny, yn gadael Cymru a Llywodraeth Cymru yn agored iawn i niwed. Mae toriadau arfaethedig y Blaid Lafur i fudd-daliadau anabledd a salwch wedi cael eu galw'n greulon ac yn ddi-hid. Byddan nhw'n gwneud pobl yn dlotach, ond byddan nhw'n agor y drws i atgasedd hefyd. Mae Tanni Grey-Thompson wedi rhybuddio bod y rhethreg sy'n ymwneud â'r toriadau hyn eisoes yn arwain at gam-drin pobl anabl ar y stryd, eu targedu a gweiddi arnynt, a bydd yn ein taro ni yma yng Nghymru galetaf. Mae Sefydliad Bevan wedi canfod mai Cymru sydd â'r ail gyfradd uchaf o bobl anabl o oedran gweithio yn y DU. Rwy'n gwybod y byddwch chi'n cytuno â mi; nid yw'r bobl hyn yn haeddu cael eu difrïo neu gael pobl yn ymosod arnyn nhw—ein cymdogion, ein cyfeillion ydyn nhw. Maen nhw'n haeddu cael eu trin â pharch, nid â'r creulondeb erchyll hwn sy'n dod unwaith eto o San Steffan. Ac fe ddylai'r Blaid Lafur wybod yn well. A fyddai Llywodraeth Cymru yn gallu ceisio am yr un pwerau i weinyddu lles ag sydd i'w cael yn yr Alban i lunio cyfundrefn sy'n fwy tosturiol? Ac a ydych chi'n bryderus ynglŷn â'r effaith y gallai'r toriadau hyn ei chael ar Gymru?
Thank you, Delyth. I do admire your attempt to make this a legal question, but it isn't a legal question. So, I've taken the precaution of conferring with the policy Minister on this point, because I didn't want to just say, 'It's not a legal question.' We are continuing our dialogue with the UK Government on the nature and the scope of the proposed reforms of sickness and disability benefit systems. We've asked for an impact assessment to be done for the people of Wales, and we'll continue to push for that.
We're also continuing discussions on the role and reform of the benefit system with the UK Government Department for Work and Pensions at the four-nations inter-ministerial meetings, and obviously it's my colleague Jane Hutt who is leading on most of the work in this regard. We are doing all we can within our powers to support people in Wales, and will continue to do so. Particularly, as we just heard the First Minister saying, we want to make sure people who can work are able to find good employment and receive the support they need.
We are shortly going to bring out the disability rights action plan, which has been co-produced with people in disability action groups right across Wales. I have to say, I pay tribute to my colleague and friend the Cabinet Secretary for Social Justice. I was at the beginning of those conversations, and they were some of the most difficult meetings, because people did feel that their lives were very hard, and they wanted us to do something about it. So, I'm delighted that we've been able to get an action plan that has been agreed by so many people with lived experience. We'll shortly be able to bring that forward, and I'm sure it will be very welcome.
We do provide an enormous amount of support for households. We provide the discretionary assistance fund, funding for the Fuel Bank Foundation, and the tackling fuel poverty funding. We provide support for getting help with crisis. We provide help with household costs, on homelessness prevention. Our Help to Stay scheme helps people who fall into difficulty with their mortgages. We have a council tax reduction scheme. We have a Warm Homes programme. We have a benefits take-up campaign. We have the Here2Help, pension credit, single advice fund and credit union funding. We have help with the cost of the school day, for food in schools, free school meals, pupil development grants, school essentials grants, education maintenance allowance, and we are helping people with further support, with safe and warm places, training for front-line workers, money guidance training and Healthy Start schemes.
I'm grateful for the opportunity to read out all of the things that we've been doing to help. We take it very seriously. And of course, we will continue to provide help and support where at all possible, to ensure that we have a social model of disability, where what we are aiming to do is take away the barriers for disabled people to just lead a normal life. We know how immensely expensive it can be to be disabled, and my colleague Jane Hutt has been working tirelessly with this in mind.
Diolch i chi, Delyth. Rwy'n edmygu eich ymgais i wneud hwn yn gwestiwn cyfreithiol, ond nid cwestiwn cyfreithiol mohono. Felly, fe gymerais i ofal i drafod ymlaen llaw gyda'r Gweinidog polisi ynglŷn â'r pwynt hwn, oherwydd doeddwn i ddim eisiau dweud, 'Nid cwestiwn cyfreithiol mohono' yn unig. Rydym yn parhau gyda'n deialog â Llywodraeth y DU ar natur a chwmpas y diwygiadau arfaethedig o systemau budd-daliadau salwch ac anabledd. Rydym wedi gofyn am asesiad o'r effaith ar bobl Cymru, ac fe fyddwn ni'n dal ati i bwyso am hwnnw.
Rydym yn parhau â'r trafodaethau hefyd ynglŷn â rôl a diwygiad y system fudd-daliadau gydag Adran Gwaith a Phensiynau Llywodraeth y DU yn y cyfarfodydd rhyngweinidogol pedair gwlad, ac yn amlwg fy nghyd-Aelod Jane Hutt sy'n arwain y rhan fwyaf o'r gwaith yn hyn o beth. Rydym yn gwneud popeth y gallwn ni o fewn y pwerau sydd gennym i gefnogi pobl yng Nghymru, ac fe fyddwn yn parhau i wneud hynny. Yn arbennig, fel y clywson ni'r Prif Weinidog yn ei ddweud, rydym am sicrhau bod pobl sy'n gallu gweithio yn gallu dod o hyd i waith o safon a'u bod yn cael y gefnogaeth angenrheidiol.
Cyn bo hir, fe fyddwn ni'n cyflwyno'r cynllun gweithredu hawliau anabledd, sydd wedi'i gyd-gynhyrchu â phobl mewn grwpiau gweithredu anabledd ledled Cymru. Mae'n rhaid i mi ddweud, hoffwn dalu teyrnged i'm cyd-Aelod a'm cyfaill, Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol. Roeddwn i yno ar ddechrau'r trafodaethau hynny, ac roedden nhw ymhlith y cyfarfodydd mwyaf dyrys, oherwydd roedd pobl o'r farn bod eu bywydau nhw'n galed iawn, ac roedden nhw eisiau i ni wneud rhywbeth am y peth. Felly, rwy'n falch iawn ein bod ni wedi gallu llunio cynllun gweithredu y cytunwyd arno gan gymaint o bobl sydd â phrofiad bywyd. Fe fyddwn ni'n gallu dod â hwnnw ymlaen cyn bo hir, ac rwy'n siŵr y bydd croeso mawr iddo.
Rydym yn rhoi llawer iawn o gefnogaeth i aelwydydd. Rydym yn darparu'r gronfa cymorth dewisol, cyllid ar gyfer y Sefydliad Banc Tanwydd, a chyllid ar gyfer mynd i'r afael â thlodi tanwydd. Rydym yn darparu cymorth i gael help mewn argyfwng. Rydym yn darparu cymorth gyda chostau cartrefi, ar atal digartrefedd. Mae ein cynllun Cymorth i Aros yn helpu pobl sy'n mynd i drafferthion gyda'u morgeisi. Mae gennym ni gynllun gostyngiad treth gyngor. Mae gennym ni raglen Cartrefi Clyd. Mae gennym ni ymgyrch i annog manteisio ar fudd-daliadau. Mae gennym ni Yma i Helpu, credyd pensiwn, y gronfa gynghori sengl, a chyllid i undebau credyd. Mae gennym ni gymorth gyda chostau'r diwrnod ysgol, ar gyfer bwyd mewn ysgolion, prydau ysgol am ddim, grantiau datblygu disgyblion, grantiau hanfodion ysgol, lwfans cynhaliaeth addysg, ac rydym yn helpu pobl gyda chymorth pellach, gyda lleoedd diogel a chynnes, hyfforddiant i weithwyr rheng flaen, hyfforddiant arweiniad ariannol a chynlluniau Cychwyn Iach.
Rwy'n ddiolchgar am y cyfle i ddarllen yr holl bethau rydym wedi bod yn eu gwneud i helpu. Rydym yn cymryd hyn o ddifrif. Ac wrth gwrs, fe fyddwn ni'n parhau i ddarparu cymorth a chefnogaeth lle bo modd gwneud hynny, i sicrhau bod gennym ni fodel cymdeithasol o anabledd, lle rydym yn anelu at ddileu'r rhwystrau sy'n atal pobl anabl rhag byw bywyd normal. Rydym yn gwybod pa mor gostus y gall bod yn anabl fod, ac mae fy nghyd-Aelod Jane Hutt wedi bod yn gweithio'n ddiflino gyda hyn mewn golwg.
2. Pa ystyriaeth y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i rhoi i'w gwneud yn bosibl ennill prentisiaeth gyfreithiol Lefel 7 yng Nghymru, er mwyn atal darpar brentisiaid y gyfraith rhag gorfod adleoli i Loegr? OQ62498
2. What consideration has the Counsel General given to making it possible to acquire a Level 7 legal apprenticeship in Wales, to prevent aspiring apprentice solicitors having to relocate to England? OQ62498
Diolch, Rhys. Apprenticeships are a matter for the Minister for Culture, Skills and Social Partnership. However, I have been discussing legal apprenticeships with the Minister and with representatives of the legal sector in Wales.
Diolch, Rhys. Mater i'r Gweinidog Diwylliant, Sgiliau a Phartneriaeth Gymdeithasol yw prentisiaethau. Serch hynny, rwyf wedi bod yn trafod prentisiaethau cyfreithiol gyda'r Gweinidog a chyda chynrychiolwyr o'r sector cyfreithiol yng Nghymru.
Diolch yn fawr, Cwnsler Cyffredinol. Level 7 apprenticeships are equivalent to a Master's degree, and it is an important route to qualify within the legal profession in England, but not available for us here in Wales. You'll be aware, Cwnsler Cyffredinol, of the eye-watering sums needed to become a legal professional here in England and Wales.
I don't need to teach the Government about the benefits of apprentices with your colleague Jack Sargeant present, but apprenticeship does remove financial barriers to the legal sector. It supports small firms with regard to recruitment, and it can help reduce the growing legal deserts in Wales. Research has found that 40 per cent of apprentices who received free school meals said that they wouldn't be within their industry if it wasn't for the apprenticeship they received. Therefore, Cwnsler Cyffredinol, when will people in Wales be able to qualify as a solicitor completely through the apprenticeship route, as they can in England? Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Cwnsler Cyffredinol. Mae prentisiaethau lefel 7 yn cyfateb i radd Meistr, ac mae'n llwybr pwysig ar gyfer cymhwyso yn y proffesiwn cyfreithiol yn Lloegr, ond nid yw ar gael i ni yma yng Nghymru. Fe fyddwch chi'n ymwybodol, Cwnsler Cyffredinol, o'r symiau syfrdanol o arian sydd eu hangen i fod yn weithiwr cyfreithiol proffesiynol yma yng Nghymru a Lloegr.
Nid oes angen i mi addysgu'r Llywodraeth am fanteision prentisiaid gyda'ch cyd-Weinidog Jack Sargeant yn bresennol, ond mae prentisiaeth yn dileu rhwystrau ariannol rhag mynd i weithio yn y sector cyfreithiol. Mae'n cefnogi cwmnïau bach gyda recriwtio, ac fe all helpu i leihau'r diffeithdiroedd cyfreithiol sy'n ehangu yng Nghymru. Mae ymchwil wedi canfod bod 40 y cant o brentisiaid a gafodd brydau ysgol am ddim wedi dweud na fydden nhw wedi mynd i mewn i'w diwydiant oni bai am y brentisiaeth a gawsant. Felly, Cwnsler Cyffredinol, pryd y bydd pobl yng Nghymru yn gallu cymhwyso fel cyfreithiwr yn gyfan gwbl drwy'r llwybr prentisiaeth, fel maen nhw'n gallu ei wneud yn Lloegr? Diolch yn fawr.
Diolch, Rhys. I met with the Law Society in October, shortly after taking up the Counsel General post, to discuss legal apprenticeships more widely, not just the level 7 ones. We have made some progress on legal education and training during the Senedd term. Since 2022, employers have been able to enroll employees with training providers to qualify as paralegals or as advanced paralegals and gain Chartered Institute of Legal Executives qualifications.
I have to say, when I was director of legal services in Swansea, for example, I was very pleased to have been able to take people who came in as school leavers into the council and get them all the way through to qualified lawyers using the Chartered Institute of Legal Executives qualification route, and then to sponsor them through the last piece. So, I'm very well aware that it can really help with social mobility.
It also helps with the retention and recruitment hard-to-get-hold-of staff, because people who've come up through that route tend to stay in place. I absolutely understand where you're coming from on that. I've asked our officials to work with Medr and the legal sector to consider how we can build on the paralegal apprenticeship framework to provide a more diverse and socially mobile legal sector with a workforce that's representative of Welsh society.
We want to work across the Government and with the stakeholders in the sector to critically assess the need for a solicitor apprenticeship, including identifying additionality over existing routes into the profession. I specifically asked the Law Society to provide me with a paper to that effect. I understand that the draft is now going through their last checks through their formal process; it's just taking a little longer than I would have hoped for them to get me that paper, but I'm expecting to get it shortly and then we can continue to have that conversation.
I am keen to see that we look at talent development in the legal sector in a wider context as well. I had a very useful conversation with the Law Society around ensuring that specialist accounting business and technology skills are also taken into account. I've had a number of conversations with legal firms across Wales where actually they wanted more than lawyers, they wanted other specialist services as well. And frankly, the further west you went, the harder that was to do. I wanted to make sure that, via the Law Society, legal firms knew how to access the apprenticeship route.
I've had some very interesting conversations with Jack about making sure that we have the social mobility piece in that, as well as making sure that we have the right kinds of advice services in place. I'm very keen that we get legal firms to access the whole range of support that they can, and then, of course, we want to factor in the resource available overall. I've had a very useful meeting with Jack's officials as well about how we can do that, and I know they're engaged in this conversation.
So, there's quite a lot of work going on. I certainly haven't ruled out level 7 apprenticeships, and neither has the Minister responsible, but we do want to see that in the context of the legal profession as a whole, where the gaps are, and what we're seeing. And of course, we've just changed to the solicitors qualifying examination qualification route as well, so it'll be really interesting to see how that plays out. I'm also expecting a report on the level 7 apprenticeships in England, and quite how that's worked out. So, there are quite a lot of things going on, but not exactly an answer yet.
Diolch, Rhys. Fe wnes i gyfarfod â Chymdeithas y Cyfreithwyr ym mis Hydref, yn fuan ar ôl ymgymryd â swydd y Cwnsler Cyffredinol, i drafod prentisiaethau cyfreithiol yn fwy eang, ni rhai lefel 7 yn unig. Rydym wedi gwneud rhywfaint o gynnydd ar addysg a hyfforddiant cyfreithiol yn ystod tymor y Senedd. Ers 2022, mae cyflogwyr wedi gallu cofrestru gweithwyr gyda darparwyr hyfforddiant i gymhwyso fel paragyfreithwyr neu baragyfreithwyr uwch ac ennill cymwysterau Sefydliad Siartredig y Gweithredwyr Cyfreithiol.
Mae'n rhaid i mi ddweud, pan oeddwn i'n gyfarwyddwr gwasanaethau cyfreithiol yn Abertawe, er enghraifft, roeddwn i'n falch iawn o fod wedi gallu mynd â phobl a ddaeth i mewn yn syth wedi gadael yr ysgol i mewn i'r cyngor a'u cael nhw'r holl ffordd drwodd i fod yn gyfreithwyr cymwysedig gan ddefnyddio llwybr cymhwyso Sefydliad Siartredig y Gweithredwyr Cyfreithiol, ac yna eu noddi nhw drwy'r cyfnod olaf. Felly, rwy'n ymwybodol iawn y gall fod o gymorth mawr o ran symudedd cymdeithasol.
Mae o gymorth hefyd o ran cadw a recriwtio staff sy'n anodd eu cael, oherwydd mae pobl sydd wedi dod i fyny trwy'r llwybr hwnnw yn tueddu i aros yn yr un lle. Rwy'n deall eich safbwynt chi'n llwyr ar hynny. Rwyf wedi gofyn i'n swyddogion weithio gyda Medr a'r sector cyfreithiol i ystyried sut y gallwn ni adeiladu ar y fframwaith prentisiaeth paragyfreithiol er mwyn darparu sector cyfreithiol sy'n fwy amrywiol a symudol yn gymdeithasol gyda gweithlu sy'n cynrychioli cymdeithas Cymru.
Rydym eisiau gweithio ar draws y Llywodraeth a chyda'r rhanddeiliaid yn y sector i asesu'n feirniadol yr angen am brentisiaeth ar gyfer cyfreithwyr, gan gynnwys nodi ychwanegedd i'r llwybrau presennol i'r proffesiwn. Fe ofynnais i'n arbennig i Gymdeithas y Cyfreithwyr gyflwyno papur i mi i'r perwyl hwnnw. Rwy'n deall bod y drafft yn mynd trwy eu gwiriadau terfynol erbyn hyn trwy eu proses ffurfiol; mae hi'n cymryd ychydig mwy o amser nag y byddwn i wedi gobeithio y byddai hi iddyn nhw roi'r papur hwnnw i mi, ond rwy'n disgwyl ei gael ef yn fuan ac yna fe allwn ni barhau i gael y sgwrs honno.
Rwy'n awyddus ein bod ni'n edrych ar ddatblygu talent yn y sector cyfreithiol mewn cyd-destun ehangach hefyd. Fe gefais i sgwrs ddefnyddiol iawn gyda Chymdeithas y Cyfreithwyr ynghylch sicrhau bod sgiliau cyfrifyddu, busnes a thechnoleg arbenigol yn cael eu hystyried hefyd. Rwyf wedi cael nifer o sgyrsiau gyda chwmnïau cyfreithiol ledled Cymru lle roedden nhw'n dymuno cael mwy na chyfreithwyr yn unig, roedden nhw eisiau cael gwasanaethau arbenigol eraill hefyd. A dweud y gwir, po bellaf yr oeddech chi'n mynd i'r gorllewin, yr anoddaf oedd hi i wneud hynny. Roeddwn i eisiau sicrhau, trwy Gymdeithas y Cyfreithwyr, fod cwmnïau cyfreithiol yn gwybod sut i gael mynediad i'r llwybr prentisiaeth.
Rwyf wedi cael rhai sgyrsiau diddorol iawn gyda Jack ynglŷn â sicrhau bod yr agwedd ar symudedd cymdeithasol ynghlwm wrth hynny, yn ogystal â sicrhau bod y mathau cywir o wasanaethau cynghori ar waith gennym. Rwy'n awyddus iawn i gwmnïau cyfreithiol fod â mynediad at yr ystod gyfan o gymorth sy'n bosibl, ac yna, wrth gwrs, rydym eisiau ystyried yr adnoddau sydd ar gael yn gyffredinol. Rwyf wedi cael cyfarfod defnyddiol iawn gyda swyddogion Jack hefyd ynglŷn â sut y gallwn ni wneud hynny, ac rwy'n gwybod eu bod nhw'n ymgysylltu â'r sgwrs hon.
Felly, mae cryn dipyn o waith yn mynd rhagddo. Yn sicr, nid wyf wedi diystyru prentisiaethau lefel 7, ac nid yw'r Gweinidog cyfrifol wedi gwneud hynny chwaith, ond rydym eisiau gweld hynny yng nghyd-destun y proffesiwn cyfreithiol yn ei gyfanrwydd, lle mae'r bylchau, a'r hyn rydym yn ei weld. Ac wrth gwrs, rydym newydd newid i'r llwybr cymhwyso arholiadau cymhwyso cyfreithwyr hefyd, felly fe fydd hi'n ddiddorol iawn gweld beth ddaw o hynny. Rwy'n disgwyl adroddiad ar brentisiaethau lefel 7 yn Lloegr hefyd, a sut mae hynny wedi gweithio allan. Felly, mae yna gryn dipyn o bethau'n digwydd, ond nid oes ateb gennym eto.
Galwaf yn awr ar lefarwyr y pleidiau. Yn gyntaf, llefarydd y Ceidwadwyr Cymreig, Paul Davies.
I now call on the party spokespeople. First of all, the Welsh Conservatives spokesperson, Paul Davies.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Minister, when I last questioned you about your role as Minister for Delivery, you said that your role is to ensure that the programme for government is delivered and to bring together across Government a coalition of people who can come together to address those barriers. Can you tell us how you're measuring success in your role and how you're holding yourself accountable in your role as Minister for Delivery?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, pan wnes i eich holi chi ddiwethaf am eich rôl fel Gweinidog Cyflawni, fe ddywedoch chi mai eich rôl chi yw sicrhau bod y rhaglen lywodraethu yn cael ei chyflawni a dwyn cynghrair o bobl at ei gilydd ar draws y Llywodraeth i fynd i'r afael â'r rhwystrau hynny. Allwch chi ddweud wrthym sut ydych chi'n mesur llwyddiant yn eich rôl a sut ydych chi'n eich dwyn eich hun i gyfrif yn rhinwedd eich rôl fel Gweinidog Cyflawni?
Yes, certainly, Paul. I can do that easily. I'm in the process of compiling a report that will allow us to look at what is necessary to deliver the final parts of our manifesto commitments as set out in the programme for government. As I said in my previous answer to you, I particularly look at areas of the programme for government that require work across the Government, so cross-cutting themes, and to make sure that we're able to quantify that. I'm in a process of a series of bilaterals with my policy Ministers to ensure that they understand what they're asking for. There then will be a Cabinet discussion about how best to secure those resources. We have a series of meetings planned to be able to do that, because as a Government, and indeed as a political party, we take our promises to the people of Wales very seriously. I've been put there to make sure that we deliver as many of them in the best way possible for the people of Wales.
Gallaf, wrth gwrs, Paul. Fe allaf wneud hynny'n rhwydd. Rwyf wrthi'n llunio adroddiad a fydd yn caniatáu i ni ystyried yr hyn sy'n angenrheidiol i gyflawni rhannau olaf ein hymrwymiadau maniffesto fel y nodir yn y rhaglen lywodraethu. Fel y dywedais yn fy ateb blaenorol i chi, rwy'n rhoi ystyriaeth arbennig i feysydd yn y rhaglen lywodraethu sy'n gofyn am waith ar draws y Llywodraeth, themâu trawsbynciol, a sicrhau ein bod ni'n gallu mesur hynny. Rwyf wrthi'n cynnal cyfres o gyfarfodydd dwyochrog gyda fy Ngweinidogion polisi i sicrhau eu bod nhw'n deall yr hyn y maen nhw'n gofyn amdano. Yna fe fydd trafodaeth yn y Cabinet ynglŷn â'r ffordd orau o sicrhau'r adnoddau hynny. Mae gennym ni gyfres o gyfarfodydd wedi'u cynllunio i wneud hynny, oherwydd fel Llywodraeth ac, yn wir, fel plaid wleidyddol, rydym yn cymryd ein haddewidion i bobl Cymru o ddifrif. Rwyf wedi cael fy rhoi yn y fan yna i sicrhau ein bod ni'n cyflawni cymaint ohonyn nhw yn y ffordd orau bosibl i bobl Cymru.
Minister, so far, we haven't seen how success is measured. From what I can see, there's no accountability in the role of Minister for Delivery. For example, in October last year, as Minister for Delivery, you pledged to do whatever is necessary to help the Welsh Government meet its commitment to build 20,000 affordable homes before the next Senedd election. In response to that, the Member for Llanelli has been drafted in to help the Welsh Government hit the housing target. Can you tell us what expertise that Member has specifically in the housing sector to help deliver this target? Given that your job is to bring together people who can address barriers, can you confirm what role you had in bringing the Member for Llanelli in to deal with this particular commitment?
Gweinidog, hyd yn hyn, dydyn ni ddim wedi gweld sut y caiff llwyddiant ei fesur. O'r hyn y gallaf ei weld, does dim atebolrwydd yn rôl y Gweinidog Cyflawni. Er enghraifft, ym mis Hydref y llynedd, fel Gweinidog Cyflawni, fe wnaethoch chi addo gwneud beth bynnag oedd ei angen i helpu Llywodraeth Cymru i gyflawni ei hymrwymiad i adeiladu 20,000 o dai fforddiadwy cyn yr etholiad nesaf i'r Senedd. Mewn ymateb i hynny, mae'r Aelod dros Lanelli wedi cael ei dynnu i mewn i helpu Llywodraeth Cymru i gyrraedd y targed o ran tai. Allwch chi ddweud wrthym pa arbenigedd penodol sydd gan yr Aelod hwnnw yn y sector tai i helpu i gyrraedd y targed hwn? O ystyried mai eich swydd chi yw dwyn ynghyd bobl sy'n gallu mynd i'r afael â rhwystrau, allwch chi gadarnhau pa ran a oedd gennych wrth ddod â'r Aelod dros Lanelli i mewn i ddelio â'r ymrwymiad arbennig hwn?
I really do think that question says quite a lot about your attitude to the way that politics and the Government work, Paul—
Rwyf wir yn credu bod y cwestiwn hwnnw'n dweud llawer am eich agwedd chi at y ffordd y mae gwleidyddiaeth a'r Llywodraeth yn gweithio, Paul—
This is scrutiny.
Craffu yw hyn.
Well, yes, and you just asked me how I'm being held to account whilst actually holding me to account, which I think is a very interesting irony in itself.
The idea that a politician has to be some kind of expert in order to convene a panel of experts and chair that panel to get a result is extraordinary, absolutely extraordinary. Should I be asking you about all your individual spokespeople and what their in-depth expertise is on holding their shadow posts? Of course that's not how politics works. How politics works is that we are the conveners and we get the experts to come and help us deliver what we want to deliver.
I have to say, in terms of the housing target, the bypass of irony there, over on the Conservative benches, just takes your breath away. One of the reasons that we are struggling to get that target across the line is because of the cost-of-living crisis entirely precipitated by your Government, and, in particular, the disastrous Liz Truss premiership. When we started in 2021 with this manifesto commitment, we could build seven houses per £1 million, and after the disastrous cost-of-living intervention by the Conservatives—[Interruption.] You don’t want to hear it do you, but it’s true. After that—
Wel, ie, ac fe wnaethoch chi ofyn i mi sut rwyf yn cael fy nwyn i gyfrif wrth fy nwyn i gyfrif, sy'n eironi diddorol iawn ynddo'i hun, yn fy marn i.
Mae'r syniad bod yn rhaid i wleidydd fod yn rhyw fath o arbenigwr er mwyn ymgynnull panel o arbenigwyr a chadeirio'r panel hwnnw i gael canlyniad yn anhygoel, yn gwbl anhygoel. A ddylwn i fod yn gofyn i chi am eich holl lefarwyr unigol chi a beth yw eu harbenigedd arbennig nhw yn eu swyddi yn yr wrthblaid? Wrth gwrs, nid dyna sut mae gwleidyddiaeth yn gweithio. Y ffordd mae gwleidyddiaeth yn gweithio yw mai ni yw'r cynullwyr ac rydym yn cael yr arbenigwyr i ddod i'n helpu i gyflawni'r hyn rydym eisiau ei gyflawni.
Mae'n rhaid i mi ddweud, o ran y targed tai, mae'r eironi yr aethpwyd heibio iddo yno, draw ar feinciau'r Ceidwadwyr, yn gwbl syfrdanol. Un o'r rhesymau pam rydym yn cael trafferth i gyflawni'r targed hwnnw yw oherwydd yr argyfwng costau byw a achoswyd yn gyfan gwbl gan eich Llywodraeth chi, ac, yn benodol, gan gyfnod trychinebus Liz Truss yn Brif Weinidog y DU. Pan ddechreuon ni yn 2021 gyda'r ymrwymiad maniffesto hwn, gallem adeiladu saith tŷ am bob £1 filiwn, ac wedi'r ymyriad costau byw trychinebus gan y Ceidwadwyr—[Torri ar draws.] Dydych chi ddim eisiau clywed e, ydych chi? Ond mae'n wir. Ar ôl y—
I think Members need to give the opportunity to the Counsel General to respond without any further heckling from sedentary positions, please.
Rwy'n credu bod angen i'r Aelodau roi cyfle i'r Cwnsler Cyffredinol ymateb heb fwy o weiddi o'u seddi, os gwelwch yn dda.
After that cost-of-living—disastrous cost-of-living—increase, precipitated by your Government, we can now only build four per £1 million. And there, in a nutshell, is exactly the answer to your problem.
Ar ôl y cynnydd costau byw—y cynnydd costau byw trychinebus hwnnw—a ysgogwyd gan eich Llywodraeth chi, dim ond pedwar y gallwn ni eu hadeiladu fesul £1 filiwn erbyn hyn. Ac yn y fan honno, yn gryno iawn, mae'r union ateb i'ch problem.
Well, I’m certainly not going to take any lectures from the Minister when it comes to—
Wel, yn sicr, dydw i ddim am wrando ar unrhyw ddarlithoedd gan y Gweinidog o ran—
You asked for the lecture.
Chi ofynnodd am y ddarlith.
—financial prudence, when it was your Government, back in 2010, who said there was no money left because you had spent all the money. So, I’m not going to take any lectures from the Minister for Delivery.
Now, Minister, you may tell yourself that the Member for Llanelli was a suitable appointment, but I think the people of Wales will think otherwise.
Now, the First Minister has said that waiting times are a priority for this Government. Who are you planning to bring in to sort that out? The Member for Blaenau Gwent, perhaps. I just fail to see how the role of Minister for Delivery is credible, if it just results in bringing in backbenchers to help out struggling Ministers. Surely, the Welsh Government should be appointing a lead from the housing sector to help spearhead delivery, not another politician.
So, Minister, how confident are you that another politician is what’s needed to meet the Government’s housing target, and can you tell the people of Wales why they should have any confidence in the role of the Minister for Delivery, if the role just hands more jobs to politicians?
—doethineb ariannol, pan mai eich Llywodraeth chi, yn ôl yn 2010, a ddywedodd nad oedd unrhyw arian ar ôl am eich bod chi wedi gwario'r arian i gyd. Felly, dydw i ddim yn mynd i wrando ar unrhyw ddarlithoedd gan y Gweinidog Cyflawni.
Nawr, Gweinidog, gallwch chi ddweud wrthych chi eich hun fod yr Aelod dros Lanelli yn benodiad addas, ond rwy'n credu y bydd pobl Cymru yn meddwl fel arall.
Nawr, mae'r Prif Weinidog wedi dweud bod amseroedd aros yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon. Pwy ydych chi'n bwriadu ei dynnu i mewn i ddatrys hynny? Yr Aelod dros Flaenau Gwent, efallai. Rwy'n methu gweld sut mae rôl y Gweinidog Cyflawni yn un gredadwy, os nad yw'n gwneud dim ond dod ag Aelodau'r meinciau cefn i mewn i helpu Gweinidogion sy'n cael trafferthion. Yn sicr, fe ddylai Llywodraeth Cymru fod yn penodi arweinydd o'r sector tai i helpu i arwain y gwaith cyflawni, nid gwleidydd arall.
Felly, Gweinidog, pa mor hyderus ydych chi mai gwleidydd arall yw'r hyn sydd ei angen i gyrraedd targed y Llywodraeth o ran tai, ac a allwch chi ddweud wrth bobl Cymru pam y dylen nhw fod â hyder yn rôl y Gweinidog Cyflawni, os yw'r rôl honno'n gwneud dim ond rhoi rhagor o swyddi i wleidyddion?
That is the most outrageous and extraordinary set of assumptions that I’ve heard in some time. Did you object when we brought David Melding in to help us with child poverty? I do not think you did. We are asking people to use their convening power to bring experts together. I know that the Conservatives got into a terrible habit of saying that expertise is not wanted, but that is not something that we agree with on these benches. We are asking our politicians to behave as politicians, to use their convening power to get expertise into the Government, so we can make the right decisions. We are not giving a load of contracts to our mates, with no process whatsoever.
Dyna'r set fwyaf cywilyddus ac anhygoel o ragdybiaethau rwyf wedi'u clywed ers tro byd. A wnaethoch chi wrthwynebu pan wnaethon ni ddod â David Melding i mewn i'n helpu ni gyda thlodi plant? Nid wyf yn credu i chi wneud hynny. Rydym yn gofyn i bobl ddefnyddio eu gallu i ymgynnull i ddod ag arbenigwyr at ei gilydd. Rwy'n gwybod bod y Ceidwadwyr wedi mynd i arfer ofnadwy o ddweud nad oes angen arbenigedd, ond nid yw hynny'n rhywbeth rydym yn cytuno ag ef ar y meinciau hyn. Rydym yn gofyn i'n gwleidyddion ymddwyn fel gwleidyddion, i ddefnyddio eu gallu i ymgynnull i ddod ag arbenigedd i'r Llywodraeth, fel y gallwn ni wneud y penderfyniadau iawn. Dydyn ni ddim yn rhoi llwyth o gytundebau i'n ffrindiau ni, heb unrhyw broses o gwbl.
Llefarydd Plaid Cymru, Adam Price.
Plaid Cymru spokesperson, Adam Price.
Minister, I’d like to stay with the theme of delivery, and, actually, with the theme of Lee Waters, because he recently did compile a series of, I think, fascinating interviews with key figures with a lot of experience in Welsh Government, both ex-Ministers, like Kirsty Williams and Lesley Griffiths, and former officials, like Owain Lloyd and John Howells. And something of a picture did emerge, I think, from those interviews, which did, I think, point to a systemic problem in terms of delivery, which isn’t unique to the Welsh Government, I have to say; it’s something that Governments across the world are facing. Owain Lloyd points to having to implement multiple reforms with minimal staff, and he refers to it as an impossible task. Your colleague Mark Drakeford acknowledged what, at times, could be a frustrating 'can't do' culture, while John Howells stated Welsh Government as having bitten off more than it can chew. Do you accept that that collective testimony suggests that Welsh Government’s internal machinery is sometimes, often even, trapping even your boldest policies in perpetual slow motion?
Gweinidog, fe hoffwn i aros gyda'r thema cyflawni, ac, mewn gwirionedd, gyda thema Lee Waters, oherwydd yn ddiweddar fe wnaeth e gyfres, rwy'n credu, o gyfweliadau diddorol gyda ffigurau allweddol sydd â llawer o brofiad yn Llywodraeth Cymru, cyn-Weinidogion, fel Kirsty Williams a Lesley Griffiths, a chyn-swyddogion, fel Owain Lloyd a John Howells. Ac fe ddaeth rhywfaint o ddarlun i'r golwg, rwy'n credu, o'r cyfweliadau hynny, a oedd, yn fy marn i, yn pwyntio at broblem systemig o ran cyflawni, nad yw'n unigryw i Lywodraeth Cymru, mae'n rhaid i mi ddweud; mae'n rhywbeth y mae Llywodraethau ledled y byd yn ei wynebu. Mae Owain Lloyd yn tynnu sylw at orfod gweithredu llawer o ddiwygiadau gydag ychydig iawn o staff, ac mae e'n cyfeirio at hynny fel tasg amhosibl. Fe wnaeth eich cyd-Aelod, Mark Drakeford, gydnabod yr hyn a allai, ar adegau, fod yn ddiwylliant rhwystredig o 'fethu gwneud', tra bod John Howells yn dweud bod Llywodraeth Cymru wedi codi gormod ar ei phlât. Ydych chi'n derbyn bod y dystiolaeth gyfunol honno'n awgrymu bod peiriannau mewnol Llywodraeth Cymru weithiau, yn aml hyd yn oed, yn arafu hyd yn oed eich polisïau mwyaf beiddgar yn barhaus?
Well, I think, Adam, the answer to that is the word 'sometimes'. Of course sometimes that happens—of course it does. It happens in every Government across the world. And it’s partly why the First Minister asked me to do the job of Minister for Delivery, which is to try and find the blockages and to try and find a route through those blockages. And sometimes that’s a fairly obvious route, and sometimes it’s a very complex set of things that you have to be able to see across the piece, a sort of end-to-end view, if you like, in order to be able to see where that blockage is.
I have said to Lee Waters in his podcast that other views are available, and that I don’t share all of the views expressed there. I share some of them, of course. I’ve experienced myself some frustrating moments where what seems to me to be perfectly straightforward turns out to be much more complicated. And it’s frustrating indeed when that’s happening.
On the other hand, I think we have delivered a radical programme, and we’ve been very successful in doing so. So, the First Minister is going to be bringing the annual report, the last annual report, on the programme for government after the Easter recess, and you'll be able to see quite how much we've actually been able to deliver. I personally am very proud indeed of some of the legislation we've passed, both in the last Senedd and in this Senedd. We still have a way to go. We had the homelessness Bill, the environmental governance Bill, and the building safety Bill as big policy bills to go through. We did that as part of the co-operation agreement, of course. On all of those, which I'm very delighted about, Siân and I had many, many conversations about how best to get what is a very complex and cross-cutting set of legislation through. But to say of course that there aren't frustrations in the way—of course there are. But my job, and, actually, our collective job, is to try and minimise those frustrations.
Wel, rwy'n credu, Adam, mai'r ateb i hynna yw'r gair 'weithiau'. Wrth gwrs fod hynny'n digwydd weithiau—wrth gwrs ei fod e. Mae'n digwydd ym mhob Llywodraeth ledled y byd. A dyna pam yn rhannol y gofynnodd y Prif Weinidog i mi wneud gwaith y Gweinidog Cyflawni, sef ceisio darganfod y rhwystrau a cheisio dod o hyd i lwybr trwy'r rhwystrau hynny. Ac weithiau mae hwnnw'n llwybr eithaf amlwg, ac weithiau mae'n set gymhleth iawn o bethau y mae'n rhaid i chi allu eu gweld nhw drwyddi draw, rhyw olwg o un pen i'r llall, os mynnwch chi, er mwyn gallu gweld ym mhle mae'r rhwystr hwnnw.
Fe ddywedais i wrth Lee Waters yn ei bodlediad fod safbwyntiau eraill i'w cael, ac nad wyf i'n cytuno â'r holl safbwyntiau sy'n cael eu mynegi yno. Rwy'n cytuno â rhai ohonyn nhw, wrth gwrs. Rwyf wedi profiad rhwystredigaeth fy hun pan yw wedi dod i'r amlwg fod yr hyn a oedd yn ymddangos yn berffaith syml i mi yn fater llawer mwy cymhleth yn y pen draw. Ac mae wir yn rhwystredig pan fydd hynny'n digwydd.
Ar y llaw arall, rwy'n credu ein bod ni wedi cyflawni rhaglen radical, ac rydym wedi bod yn llwyddiannus iawn yn hynny o beth. Felly, fe fydd y Prif Weinidog yn cyflwyno'r adroddiad blynyddol, yr adroddiad blynyddol diwethaf, ar y rhaglen lywodraethu wedi toriad y Pasg, ac fe fyddwch chi'n gallu gweld cymaint rydym wedi gallu ei gyflawni mewn gwirionedd. Rwyf i'n bersonol yn falch iawn o rai o'r darnau o ddeddfwriaeth rydym wedi'u pasio, yn y Senedd ddiwethaf ac yn y Senedd hon. Mae gennym beth ffordd i fynd o hyd. Roedd gennym y Bil digartrefedd, y Bil llywodraethu amgylcheddol, a'r Bil diogelwch adeiladu yn filiau polisi mawr i fynd drwyddyn nhw. Fe wnaethom ni hynny fel rhan o'r cytundeb cydweithio, wrth gwrs. O ran pob un o'r rhain, yr wyf yn falch iawn ohonynt, fe gafodd Siân a minnau lawer iawn o sgyrsiau am y ffordd orau o gael yr hyn sy'n gyfres gymhleth a thrawsbynciol iawn o ddeddfwriaeth drwodd. Ond i ddweud, wrth gwrs, nad oes unrhyw rwystredigaethau yn y ffordd—wrth gwrs fod yna. Ond fy ngwaith i, ac, mewn gwirionedd, ein gwaith ni ar y cyd, yw ceisio lleihau'r rhwystredigaethau hynny.
Well, last year, on woodland planting, or the last year with figures available, you achieved only 12 per cent of the target—it's thereabouts, isn't it? The Climate Change Committee says Welsh Government's unlikely to meet its 2030 target. Lesley Griffiths identified a critical flaw in terms of why delivery often falters, and it's germane to both of your roles, really. The lawyers come in far too late, she said. By the time you think you've cracked it, the lawyers say, 'No, you can't do that.' Others spoke of a dearth of legal drafters and policy civil servants as well. Owain Lloyd described the corporate centre of Welsh Government as there to find 99 reasons why you couldn't do something, instead of finding the one reason or the one way of taking something forward. I think, actually, doing a deep dive in a particular area is an entirely—. It is one of an array of tools that Governments have. But do you accept that this is part of a wider, more deep-seated systemic problem that we need system-wide solutions to?
Wel, y llynedd, o ran plannu coetiroedd, neu'r flwyddyn ddiwethaf y mae ffigurau ar gael ar ei chyfer, dim ond 12 y cant o'r targed y gwnaethoch chi ei gyflawni—rywbeth felly, ontife? Mae'r Pwyllgor Newid Hinsawdd yn dweud bod Llywodraeth Cymru yn annhebygol o gyflawni ei tharged ar gyfer 2030. Nododd Lesley Griffiths ddiffyg sylfaenol o ran pam mae yna fethiant i gyflawni yn aml, ac mae'n berthnasol i'ch dwy rôl chi, mewn gwirionedd. Mae'r cyfreithwyr yn dod i mewn yn llawer rhy hwyr, meddai hi. Erbyn i chi feddwl eich bod wedi datrys y peth, mae'r cyfreithwyr yn dweud, 'Na, allwch chi ddim gwneud hynny.' Roedd eraill yn sôn am ddiffyg drafftwyr cyfreithiol a gweision sifil polisi hefyd. Roedd Owain Lloyd yn disgrifio canolfan gorfforaethol Llywodraeth Cymru fel un sydd yno i ddod o hyd i 99 o resymau pam na chewch chi wneud rhywbeth, yn hytrach na chanfod yr un rheswm neu'r un ffordd o fynd â rhywbeth yn ei flaen. Rwy'n credu, mewn gwirionedd, fod cynnal archwiliad dwfn mewn maes penodol yn gyfan gwbl—. Mae'n un o amrywiaeth o arfau sydd gan Lywodraethau. Ond a ydych chi'n derbyn bod hyn yn rhan o broblem systemig fwy eang, fwy ymwreiddedig y mae angen datrysiadau system gyfan arnom i'w datrys?
I absolutely honestly don't think it's a system-wide systemic problem. There are definitely pockets of problem, if you like, where some complex issues can get bogged down, if you like, while people try to get to grips with them. We do ask a lot of our staff—we have a smallish civil service, and we ask a lot of them. But I have to say my experience is quite the opposite, and I have said this to Lee. My experience is that if you provide the leadership for a group of civil servants who want to do something, and unleash them, they are more than happy to be unleashed. So, I can point you to many, many points in my own ministerial career where, because I've been able to say, 'Let's just do this', those civil servants have really rallied to that and done something extraordinary. I hope you would agree, Siân, that when we had some of the biodiversity conversations, those civil servants were absolutely electrified by the chance to do something, for example on the peat preservation programme. We went to see—I've forgotten the name of it—an incredible community project, with a huge waterfall and the turbines at the bottom of it, and the enthusiasm for that was just palpable.
So, what I would say, Adam, is of course that's not universal across the Government—of course it's not. It's a human resources service, and human beings are different and they approach the task differently. But I do think we have a wealth of talent inside the Welsh civil service, and it's our job, collectively as politicians, to ensure that we put the right processes in place to unleash that.
A bod yn onest, dydw i wir ddim yn meddwl ei fod yn broblem systemig drwy'r system i gyd. Mae yna glystyrau o broblemau, os mynnwch chi, yn sicr, lle gall rhai materion cymhleth gael eu dal yn ôl, os hoffech chi, tra bod pobl yn ceisio mynd i'r afael â nhw. Rydym yn gofyn llawer o'n staff—gwasanaeth sifil gweddol fychan sydd gennym ni, ac rydym yn gofyn llawer ganddo. Ond mae'n rhaid i mi ddweud bod fy mhrofiad i yn hollol i'r gwrthwyneb, ac rwyf wedi dweud hyn wrth Lee. Fy mhrofiad i yw, os gwnewch chi roi'r arweiniad i grŵp o weision sifil sydd eisiau gwneud rhywbeth, ac yn eu rhyddhau nhw, maen nhw'n fwy na hapus i gael eu rhyddhau. Felly, gallaf eich cyfeirio at lawer iawn o achlysuron yn fy ngyrfa weinidogol lle, oherwydd fy mod i wedi gallu dweud, 'Gadewch i ni wneud hyn', mae'r gweision sifil hynny wedi dod at ei gilydd ac wedi gwneud rhywbeth eithriadol. Rwy'n gobeithio y byddech chi'n cytuno, Siân, pan gawson ni rai o'r sgyrsiau ynglŷn â bioamrywiaeth, fod y gweision sifil hynny mor gyffrous i gael y cyfle i wneud rhywbeth, er enghraifft o ran y rhaglen cadwraeth mawn. Fe aethon ni i weld—rwyf wedi anghofio ei enw—prosiect cymunedol anhygoel, gyda rhaeadr enfawr a thyrbinau ar ei gwaelod, ac roedd y brwdfrydedd dros hynny yn amlwg.
Felly, yr hyn y byddwn i'n ei ddweud, Adam, yw wrth gwrs nad yw hynny'n gyffredinol ar draws y Llywodraeth—wrth gwrs nad yw e. Gwasanaeth adnoddau dynol yw e, ac mae bodau dynol yn wahanol ac maen nhw'n mynd i'r afael â'r dasg yn wahanol. Ond rwyf yn credu bod gennym ni gyfoeth o dalent yng ngwasanaeth sifil Cymru, a'n gwaith ni, ar y cyd fel gwleidyddion, yw sicrhau ein bod ni'n rhoi'r prosesau cywir ar waith i'w rhyddhau.
Surely, though, the experience both with the bus Bill and the taxi Bill, which are referenced in the podcasts, in the transcripts, shows that, even when you have the political leadership, unless you have the structural and cultural changes, then you still don't get the political change. Those with front-line experience, really, are proposing I think some practical solutions to this problem. Lesley Griffiths, for instance, advocated Whitehall-style Bill teams that bring policy officials and lawyers together from the outset. Your colleague Mark Drakeford, again, suggested a more fluid single Welsh public service, with secondments to bring in and refresh perspectives. Dafydd Trystan has called for a national school of government, to build capacity and foster more innovative approaches. Are you prepared to agree at least that those practical solutions, as well as the work you're doing in individual policy areas, could provide a legacy that will enable future administrations to deliver a far faster pace than has been possible hitherto?
Ond onid yw'r profiad gyda'r Bil bysiau a'r Bil tacsis, y cyfeirir atyn nhw yn y podlediadau, yn y trawsgrifiadau, yn dangos, hyd yn oed pan fydd gennych chi'r arweinyddiaeth wleidyddol, oni bai bod gennych chi'r newidiadau strwythurol a diwylliannol, yna dydych chi dal ddim yn cael y newid gwleidyddol. Mae'r rhai sydd â phrofiad rheng flaen, mewn gwirionedd, yn cynnig, rwy'n credu, rhai datrysiadau ymarferol i'r broblem hon. Roedd Lesley Griffiths, er enghraifft, yn cefnogi timau Biliau yn arddull Whitehall sy'n dod â swyddogion polisi a chyfreithwyr at ei gilydd o'r cychwyn cyntaf. Roedd eich cyd-Aelod, Mark Drakeford, eto, yn awgrymu gwasanaeth cyhoeddus unigol mwy hylifol i Gymru, gyda secondiadau i ddod â safbwyntiau i mewn a'u diweddaru. Mae Dafydd Trystan wedi galw am ysgol lywodraethu genedlaethol, i feithrin gallu a dulliau mwy arloesol. Ydych chi'n barod i gytuno o leiaf y gallai'r atebion ymarferol hynny, yn ogystal â'r gwaith rydych chi'n ei wneud mewn meysydd polisi unigol, gynnig etifeddiaeth a fydd yn caniatáu i weinyddiaethau'r dyfodol gyflawni yn llawer cynt nag y bu'n bosibl ei wneud hyd yn hyn?
I do absolutely agree with that, actually. So, the one public service point, which Mark and I have discussed on a number of occasions, particularly when he was First Minister and I was the local government Minister, and I chaired one of the big conferences on trying to take away the barriers of being able to transfer—. I think that’s something that we really should put some more effort into. There are a whole series of bureaucratic obstacles around pensions, parity and all the rest of it, and the civil service commissioners, and a great long list of things. But systematically worked through, we could get to the point where we had a one-public-service ethos for Wales, and that would definitely help.
And then the other thing, of course, is the Government delivers policy, it doesn’t really deliver on the ground. We have delivery partners to do that. We have a whole range of them, from local authorities to health boards to Natural Resources Wales to Transport for Wales to Public Health Wales—there’s a whole range of delivery partners. Working on the interface between the Government and the delivery partners is one of the things that really helps, and I’ve certainly done quite a lot of that in my career. So, you can unleash the potential of the delivery partners if you construct the policy in a way that makes sense to them. Being able to exchange personnel between the two really helps, so you can see it from each other’s point of view. 'When this policy lands on your organisation, why doesn't it work?' 'Well, it feels like this to us, and if you’d couched it in this way we’d have been able to action it faster.' That kind of dialogue really, really helps.
In terms of the Bill teams, actually one of things I started to do as soon as I became Counsel General was talk with the civil servants at the centre of the organisation about how we can put a Bill team together from the beginning. In fact, we’re currently looking at a bit of an end-to-end review, which I shared with the Legislation and Justice Committee. I’m not prepared to release the report, I’m afraid, because I want it to be a full and frank exchange, and if it was for public consumption it probably wouldn’t be, but I’m happy to discuss the concept. What we want to do is have a look at, from the point in time that the Minister comes in, is newly appointed, is all shiny and enthusiastic and has a lightbulb moment about what they’d like to do—how does that lightbulb moment translate itself? So, let’s have a look all the way through at who needs to be there in the beginning, who needs to do the work in the middle, who needs to be at what stage when, and what’s the most efficient way to do that. I think assembling the Bill team at the beginning rather than about two thirds of the way along, which is what we do at the moment, is probably one of the things that might be transformational.
But I can’t emphasise enough, it is also about efficient use of resources. You don’t want a Bill team sitting doing nothing either. So, you do need to make sure that you develop an expertise in the civil service around managing Bills. It is a thing in itself. It’s a thing that—. You know, some people are good at writing speeches, some people are really good at managing Bills. It’s trying to reward that, and making a structure to allow that to happen is one of the things we’ve been doing as well.
Rwy'n cytuno'n llwyr â hynny, mewn gwirionedd. Felly, yr un pwynt o ran gwasanaeth i'r cyhoedd, y mae Mark a minnau wedi'i drafod ar sawl achlysur, yn enwedig pan oedd e'n Brif Weinidog a minnau'n Weinidog llywodraeth leol, ac roeddwn i'n cadeirio un o'r cynadleddau mawr ar geisio dileu'r rhwystrau sy'n atal trosglwyddo—. Rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y dylem wneud mwy o ymdrech yn ei gylch. Mae yna gyfres gyfan o rwystrau biwrocrataidd o ran pensiynau, cydraddoldeb a'r gweddill i gyd, a'r comisiynwyr gwasanaeth sifil, a rhestr hirfaith o bethau. Ond wrth weithio drwyddo mewn ffordd systematig, fe allem gyrraedd y pwynt lle mae gennym ethos un gwasanaeth cyhoeddus i Gymru, ac fe fyddai hynny'n helpu, yn bendant.
Ac yna'r mater arall, wrth gwrs, yw mai polisi mae'r Llywodraeth yn ei gyflawni, nid yw wir yn cyflawni ar lawr gwlad. Mae gennym bartneriaid cyflawni i wneud hynny. Mae gennym ni ystod eang ohonyn nhw, o awdurdodau lleol i fyrddau iechyd i Cyfoeth Naturiol Cymru i Trafnidiaeth Cymru i Iechyd Cyhoeddus Cymru—mae yna ystod eang o bartneriaid cyflawni. Gweithio ar y rhyngwyneb rhwng y Llywodraeth a'r partneriaid cyflawni yw un o'r pethau sydd wir yn helpu, ac rwyf wedi gwneud cryn dipyn o hynny yn fy ngyrfa, yn sicr. Felly, fe allwch chi ryddhau potensial partneriaid cyflawni os ydych chi'n llunio'r polisi mewn ffordd sy'n gwneud synnwyr iddyn nhw. Mae gallu cyfnewid personél rhwng y ddau bartner yn help mawr, fel eich bod chi'n gallu gweld pethau o safbwynt eich gilydd. 'Pan fydd y polisi hwn yn glanio ar eich sefydliad chi, pam nad yw'n gweithio?' 'Wel, mae'n teimlo fel hyn i ni, a phe byddech chi wedi ei osod fel hyn fe fydden ni wedi gallu gweithredu arno'n gynt.' Mae'r math yna o ddeialog yn help mawr.
O ran timau Biliau, un o'r pethau y dechreuais i eu gwneud cyn gynted ag y des i'n Gwnsler Cyffredinol oedd siarad â'r gweision sifil yng nghanol y sefydliad am sut y gallwn ni ddod â thîm Bil at ei gilydd o'r cychwyn. Yn wir, rydym wrthi'n edrych ar adolygiad o un pen i'r llall, y gwnes i ei rannu gyda'r Pwyllgor Deddfwriaeth a Chyfiawnder. Dydw i ddim yn barod i ryddhau'r adroddiad, mae arna' i ofn, oherwydd rwyf am iddi fod yn drafodaeth lawn a gonest, a phe byddai'r cyhoedd yn ei weld, mae'n debyg na fyddai, ond rwy'n hapus i drafod y cysyniad. Yr hyn rydym eisiau ei wneud yw edrych ar, o'r foment mae'r Gweinidog yn dod i mewn, yn cael ei benodi, yn sgleiniog ac yn frwdfrydig ac yn cael fflach o syniad ynglŷn â'r hyn yr hoffai ei wneud—sut mae trosi'r fflach honno o syniad yn rhywbeth diriaethol? Felly, gadewch i ni edrych o un pen i'r llall ar bwy sydd angen bod yno ar y dechrau, pwy sydd angen gwneud y gwaith yn y canol, pwy sydd angen bod ar bob cam a phryd, a beth yw'r ffordd fwyaf effeithlon o wneud hynny. Rwy'n credu mai ymgynnull tîm Bil ar y dechrau yn hytrach na thua dwy ran o dair o'r ffordd drwodd, sef yr hyn rydym yn ei wneud ar hyn o bryd, yw un o'r pethau a allai fod yn drawsnewidiol, fwy na thebyg.
Ond allaf i ddim pwysleisio digon, mae hefyd yn ymwneud â defnyddio adnoddau yn effeithlon. Dydych chi ddim eisiau tîm Bil yn eistedd yn gwneud dim byd chwaith. Felly, mae angen i chi wneud yn siŵr eich bod chi'n meithrin arbenigedd yn y gwasanaeth sifil ynghylch rheoli Biliau. Mae'n rhywbeth ynddo'i hun. Mae'n rhywbeth sydd—. Wyddoch chi, mae rhai pobl yn dda am ysgrifennu areithiau, mae rhai pobl yn dda iawn am reoli Biliau. Mae'n ymwneud â cheisio gwobrwyo hynny, ac mae llunio strwythur i ganiatáu i hynny ddigwydd yn un o'r pethau rydym wedi bod yn eu gwneud hefyd.
Ac yn olaf, cwestiwn 3, Rhys ab Owen.
Finally, question 3, Rhys ab Owen.
3. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda Chyngor Cyfraith Cymru ynghylch cyflawni ei amcanion? OQ62499
3. What discussions has the Counsel General had with the Law Council for Wales regarding the delivery of its objectives? OQ62499
The Law Council for Wales is an independent body and is responsible for setting and delivering its objectives, so I haven't had any discussion regarding the delivery of them.
Corff annibynnol yw Cyngor Cyfraith Cymru ac mae'n gyfrifol am bennu a chyflawni ei amcanion ei hunan, felly ni chefais i unrhyw drafodaeth ynglŷn â'u cyflawniad nhw.
Diolch yn fawr, Cwnsler Cyffredinol. The establishment of the law council was regularly mentioned by your predecessor as one of the successes of the Commission on Justice in Wales. However, with no website, no published minutes, no published membership information, we have a legal institution in Wales that, to all intents and purposes, is totally invisible to members of the public. I also understand that, despite you having a standing invitation to attend, you’ve yet to attend a meeting.
The Law Council for Wales was founded to raise awareness of Welsh law, to enhance co-operation between law schools in Wales, the legal professions and the Welsh Government—an impressive list of objectives. But what practical support is the Welsh Government providing to ensure that these important objectives are being achieved? Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Cwnsler Cyffredinol. Cafodd sefydlu cyngor y gyfraith ei grybwyll yn rheolaidd gan eich rhagflaenydd chi fel un o lwyddiannau'r Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru. Serch hynny, heb wefan, heb gofnodion cyhoeddedig, heb wybodaeth gyhoeddedig am ei aelodau, mae gennym ni sefydliad cyfreithiol yng Nghymru sydd, i bob pwrpas, yn gwbl anweledig i'r cyhoedd. Rwy'n deall hefyd, er i chi fod â gwahoddiad sefydlog i'w mynychu nhw, nad ydych chi wedi mynychu unrhyw gyfarfod hyd yn hyn.
Sefydlwyd Cyngor Cyfraith Cymru i godi ymwybyddiaeth o gyfraith Cymru, a gwella cydweithrediad rhwng ysgolion y gyfraith yng Nghymru, y proffesiynau cyfreithiol a Llywodraeth Cymru—rhestr drawiadol o amcanion. Ond pa gefnogaeth ymarferol a roddodd Llywodraeth Cymru i sicrhau y bydd yr amcanion pwysig hyn yn cael eu cyflawni? Diolch yn fawr.
Thank you, Rhys. I do think it is very important, and I know you’re aware, from your various written requests and questions, that they are an independent body, independent of Welsh Government, and we’re very deliberately not a member of it in order to preserve that independence. So, they do set and deliver their own objectives and work programme. I have a series of officials who attend meetings of the law council’s executive committee to discuss the work and provide updates on our work relevant to them, so that we have a two-way exchange. We’ve been encouraging them, and indeed they have become much closer in collaborating with law schools in Wales as well in terms of the succession planning for the profession. I’m very pleased to see that. They’ve led some useful work on legal education, and they were the catalyst for the launch of the Dispute Resolution Centre Wales. I know you know all of this already, but I think it’s not a widespread set of knowledge.
I’m actually shortly meeting law council leaders for an update on their work and the future plans. I’ll be very interested to do that, and I’m very interested to make sure that they fit properly the niche that we expect them to be able to fill. The law council, the Law Society, the Welsh Government, the profession, all need to be sitting in their relevant part of the chain, if you like, or circle, and we all need to make sure that the information flows correctly amongst us and that we do things that are complementary. But it's not for me to set their agenda; it's more for us to do it in combination with the other players.
Diolch i chi, Rhys. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn, ac fe wn eich bod chi'n ymwybodol o hynny, oherwydd eich ceisiadau a'ch cwestiynau ysgrifenedig amrywiol, mai corff annibynnol yw hwn, sy'n annibynnol ar Lywodraeth Cymru ac, yn fwriadol iawn, rydym ni'n dewis peidio â bod yn aelod ohono er mwyn amddiffyn ei annibyniaeth. Felly, nhw sy'n pennu ac yn cyflawni eu hamcanion a'u rhaglen waith eu hunain. Mae gen i gyfres o swyddogion sy'n mynychu cyfarfodydd pwyllgor gwaith cyngor y gyfraith i drafod y gwaith a rhoi diweddariadau ar ein gwaith ni sy'n berthnasol iddyn nhw, fel bod gwybodaeth yn mynd y ddwy ffordd. Rydym ni wedi bod yn eu hannog nhw, ac yn wir maen nhw wedi dod yn llawer mwy clòs o ran cydweithio ag ysgolion y gyfraith yng Nghymru hefyd ac o ran cynllunio olyniaeth i'r proffesiwn. Rwy'n falch iawn o weld hynny. Maen nhw wedi arwain rhywfaint o waith defnyddiol iawn ar addysg gyfreithiol, a nhw oedd y catalydd ar gyfer lansio Canolfan Datrys Anghydfodau Cymru. Fe wn i eich bod chi'n gwybod hyn i gyd yn barod, ond rwy'n credu nad yw'r set honno o wybodaeth yn hysbys yn eang.
Mewn gwirionedd, fe fyddaf i'n cwrdd ag arweinwyr cyngor y gyfraith yn fuan i gael diweddariad ar eu gwaith nhw a'r cynlluniau i'r dyfodol. Fe fyddaf i'n falch iawn o gael gwneud hynny, ac mae gen i ddiddordeb mawr mewn gwneud yn siŵr eu bod yn ffitio yn iawn i'r lle'r ydym ni'n disgwyl iddyn nhw fod ynddo. Mae angen i gyngor y gyfraith, Cymdeithas y Gyfraith, Llywodraeth Cymru, a'r proffesiwn, fod yn gorwedd ar eu rhan berthnasol o'r gadwyn, os mynnwch chi, neu'r cylch, ac mae angen i ni i gyd wneud yn siŵr fod y wybodaeth yn llifo yn iawn yn ein plith ni a'n bod yn gwneud pethau sy'n gyflenwol. Ond nid fy lle i yw pennu eu hagenda; yn hytrach na hynny, ystyr ein gwaith ni yw cyflawni hyn drwy gydweithio â'r gweddill.
Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol.
I thank the Counsel General.
Eitem 3 yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a galwaf ar y Trefnydd, Jane Hutt.
Item 3 is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd, Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Nid oes unrhyw newidiadau i fusnes yr wythnos hon. Mae busnes drafft y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd ar gael i’r Aelodau yn electronig.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. There are no changes to this week's business. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, available to Members electronically.
Trefnydd, I'd like to request a statement from the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs on the Welsh Government's bovine TB policy. And I declare an interest, as my wife's family farm has been affected by bovine TB for many, many years. Now, the latest statistics show that, in Pembrokeshire almost 4,580 cattle were slaughtered in 2024. That is an almost 25 per cent increase on the previous year’s figures of 3,690. Trefnydd, I can’t begin to stress just how devastating bovine TB is for farmers in my constituency emotionally as well as financially. Farmers are struggling with their mental health, and some are leaving the industry, and the failure to tackle this awful disease sits on the shoulders of the Welsh Government. Therefore, I’d be grateful if a statement is forthcoming as soon as possible on the Welsh Government’s efforts to tackle bovine TB in Wales, so that the Welsh Government can be held accountable for their lack of progress, and so we can hear what new measures will be introduced in order to stop more and more cattle being slaughtered each year.
Trefnydd, fe hoffwn i ofyn am ddatganiad gan y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig ar bolisi TB buchol Llywodraeth Cymru. Ac rwy'n datgan diddordeb, oherwydd fe effeithiwyd ar fferm deuluol fy ngwraig gan TB buchol ers blynyddoedd lawer iawn. Nawr, mae'r ystadegau diweddaraf yn dangos bod bron i 4,580 o wartheg gael eu lladd yn sir Benfro yn 2024. Mae hynny'n gynnydd o bron i 25 y cant ar ffigurau'r flwyddyn flaenorol sef 3,690. Trefnydd, nid wyf i'n gallu dechrau pwysleisio pa mor ddinistriol yw TB buchol, yn emosiynol yn ogystal ag yn ariannol, i ffermwyr yn fy etholaeth i. Mae ffermwyr yn cael trafferthion o ran iechyd meddwl, ac mae rhai yn ymadael â'r diwydiant, ac mae'r methiant i fynd i'r afael â'r clefyd ofnadwy hwn yn gorwedd yn gyfan gwbl gyda Llywodraeth Cymru. Felly, fe fyddwn i'n ddiolchgar pe byddai datganiad yn dod cyn gynted â phosibl ar ymdrechion Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â TB buchol yng Nghymru, er mwyn i Lywodraeth Cymru fod yn atebol am ei diffyg cynnydd, ac er mwyn i ninnau gael clywed pa fesurau newydd a gaiff eu cyflwyno i atal lladd mwy fyth o wartheg eto bob blwyddyn.
Thank you very much indeed, Paul Davies, for that very important question. And just responding on behalf of the Deputy First Minister—but he will, of course, respond more directly to your questions—you will be aware that the overall trend for cattle slaughter due to bovine TB control does vary year on year. Much of the rise we’ve seen since 2014 is attributable to increased use of high-sensitivity testing, such as the gamma interferon blood test. By deploying more sensitive testing, we hope to identify infected cattle at an earlier stage, thus reducing the risk of them remaining in the herd and spreading disease. And while we have seen an increase in the number of cattle slaughtered because of TB in the 12-month period to December 2024, we’ve seen a decrease of 3.9 per cent in new TB incidence, and this reflects the long-term trend of falling incidence. The Welsh Government has established the TB eradication programme board and technical advisory group to provide an inclusive governance structure through which we can work in partnership to eradicate TB in Wales by 2041.
Diolch yn fawr iawn i chi, Paul Davies, am y cwestiwn pwysig iawn hwn. A dim ond ymateb ar ran y Dirprwy Brif Weinidog—ond fe fydd ef, wrth gwrs, yn ymateb yn fwy uniongyrchol i'ch cwestiynau chi—rydych chi'n siŵr o fod yn ymwybodol bod y duedd gyffredinol ar gyfer lladd gwartheg oherwydd rheolaeth TB buchol yn amrywio o flwyddyn i flwyddyn. Gellir priodoli llawer o'r cynnydd a welsom ni ers 2014 i ragor o ddefnydd o brofion sensitifrwydd uchel, megis y prawf gwaed gama interfferon. Trwy ddefnyddio profion sy'n fwy sensitif, rydym ni'n gobeithio nodi gwartheg heintiedig yn gynharach, a lleihau'r risg gan hynny y byddant yn aros yn y fuches ac yn ymledu'r clefyd. Ac er ein bod ni wedi gweld cynnydd yn nifer y gwartheg sy'n cael eu lladd oherwydd TB yn ystod y cyfnod o 12 mis hyd at fis Rhagfyr 2024, fe welsom ni ostyngiad o 3.9 y cant yn nifer yr achosion newydd o TB, ac mae hyn yn adlewyrchu'r duedd hirdymor sef gostyngiad yn nifer yr achosion. Mae Llywodraeth Cymru wedi sefydlu bwrdd y rhaglen dileu TB a'r grŵp cynghori technegol i gynnig strwythur llywodraethu cynhwysol ar gyfer gweithio mewn partneriaeth i ddileu TB yng Nghymru erbyn 2041.
Trefnydd, mi fyddwch chi a phawb yma, dwi'n siŵr, yn ymwybodol y bydd, yfory, ddatganiad gwanwyn y Canghellor. Yn amlwg, mae yna nifer o bethau wedi eu cyhoeddi neu’n ymddangos yn mynd i fod yn cael eu cyhoeddi, yn arbennig felly o ran y toriadau lles. Eisiau gofyn oeddwn i os ydy hi’n fwriad gan y Llywodraeth i sicrhau bod yna gyfle gennym ni fel Senedd i drafod y datganiad, unwaith mae’r wybodaeth yn wybyddus yfory. Pe bai yna gyfle cyn toriad y Pasg, dwi’n meddwl y byddem ni i gyd yn gwerthfawrogi’r cyfle hynny. Diolch.
Trefnydd, you and everyone else here will be aware, I’m sure, that tomorrow we will hear the Chancellor’s spring statement. Clearly, a number of announcements have already been made, or it appears will be made, particularly in terms of cuts to welfare. I wanted to ask whether it’s the Government’s intention to ensure that we as a Parliament have an opportunity to discuss that statement, once the information is made public tomorrow. Will there be an opportunity before the Easter recess? I think we would all appreciate that opportunity.
Diolch yn fawr, Heledd Fychan, am eich cwestiwn hefyd.
Thank you very much, Heledd Fychan, for your question also.
The Cabinet Secretary for Finance and Welsh Language will be issuing a written statement following the spring statement, and he will, of course, be answering oral Senedd questions next week.
Bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg yn cyhoeddi datganiad ysgrifenedig yn dilyn datganiad y gwanwyn ac fe fydd ef, wrth gwrs, yn ateb cwestiynau llafar yn y Senedd yr wythnos nesaf.
With the Senedd elections now only 13 months away, and with a larger Senedd coming into being, political parties are starting to look at who will be their candidates for those elections, and I welcome the Welsh Government’s commitment to ensuring that it will do all it can to make sure that the Senedd is truly representative of the communities that we serve. So, could the Cabinet Secretary give us an update on the guidance that I know was being prepared on diversity and inclusion? Where do we stand with that guidance because, obviously, it’s very important that this gets to political parties as soon as possible?
Gyda'r etholiadau i'r Senedd ymhen dim ond 13 mis, a chyda Senedd fwy yn dod i fodolaeth, mae'r pleidiau gwleidyddol yn dechrau rhoi ystyriaeth i ddewis eu hymgeiswyr nhw yn yr etholiadau hynny, ac rwy'n croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i sicrhau y bydd yn gwneud popeth yn ei gallu i sicrhau y bydd y Senedd yn wirioneddol gynrychioliadol o'r cymunedau yr ydym ni'n eu gwasanaethu. Felly, a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni ar y canllawiau a oedd, rwy'n gwybod, yn cael eu paratoi ar amrywiaeth a chynhwysiant? Beth yw ein sefyllfa ni o ran y canllawiau hynny oherwydd, yn amlwg, mae hi'n bwysig iawn bod y rhain yn cael eu hanfon at y pleidiau gwleidyddol cyn gynted â phosibl?
Thank you very much, Julie Morgan, for that important question, because we are aiming to publish that guidance—I am aiming to publish that guidance—early next week, so that it's available, as you say, to political parties as soon as possible in advance of the next Senedd, and also it applies to local government elections as well as Senedd elections. But, it's crucially important as selection processes are under way. And I think that the timing is key. I was encouraged by the real desire in response from all political parties in the Senedd to see not only more women in politics but also greater diversity and inclusion across other characteristics. And, as we approach the 2026 Senedd election, now is the time for all parties to ensure that their selection processes for our Welsh Parliament truly reflect a modern and diverse Wales.
Diolch yn fawr iawn i chi, Julie Morgan, am y cwestiwn pwysig hwn, oherwydd rydym ni'n bwriadu cyhoeddi'r canllawiau hynny—rwyf i'n bwriadu cyhoeddi'r canllawiau hynny—yn gynnar yr wythnos nesaf, fel y byddan nhw ar gael, fel rydych chi'n dweud, i'r pleidiau gwleidyddol cyn gynted â phosibl cyn y Senedd nesaf, ac maen nhw'n berthnasol i etholiadau llywodraeth leol hefyd, yn ogystal ag etholiadau'r Senedd. Ond, mae hyn yn hanfodol bwysig oherwydd mae'r prosesau ar y gweill i ddewis ymgeiswyr. Ac rwy'n credu bod yr amseru yn allweddol. Fe gefais fy annog gan awydd gwirioneddol mewn ymateb gan y pleidiau gwleidyddol sydd yn y Senedd i gyd i weld nid dim ond rhagor o fenywod mewn gwleidyddiaeth ond mwy o amrywiaeth a chynhwysiant hefyd ar draws nodweddion eraill. Ac, wrth i ni nesáu at yr etholiad i'r Senedd yn 2026, nawr yw'r amser i bob plaid sicrhau bod eu prosesau nhw i ddewis ymgeiswyr ar gyfer ein Senedd ni yng Nghymru sy'n adlewyrchiad gwirioneddol o Gymru gyfoes ac amrywiol.
Trefnydd, can I call for two statements from the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning, please? The first is in relation to the unnecessary delay and lack of enforcement action by planning officers across Wales, even when planning applications have been rejected by the very same officers or, indeed, the local planning committees. There's a situation in my own constituency, in Rhos on Sea, where residents on Tan-y-bryn Road are going to be overlooked by an absolute monstrosity of what is supposed to be a garden room in the back of an Airbnb property. Frankly, it looks like Stalag Luft and a bit of a watchtower, and people have their eyes directly on the back gardens of everybody beneath that particular property, and it's causing alarm to local residents, and particularly those with children who are playing in their gardens. So, can we have an idea as to what the Welsh Government can do to make sure that local authorities take enforcement action when necessary? And, just briefly, because this is an Airbnb, clearly I would love to have an update on the action being taken by the Welsh Government to make sure that those Airbnb properties are properly regulated to prevent this sort of abuse in a residential area in the future.
Trefnydd, a gaf i alw am ddau ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio, os gwelwch chi'n dda? Mae'r cyntaf ar yr oedi diangen a'r diffyg gorfodi gan swyddogion cynllunio ledled Cymru, hyd yn oed pan fydd ceisiadau cynllunio wedi cael eu gwrthod gan yr union swyddogion hynny neu'r pwyllgorau cynllunio lleol, mewn gwirionedd. Mae sefyllfa yn fy etholaeth i, yn Llandrillo-yn-Rhos, lle bydd trigolion ar Ffordd Tan-y-bryn yn gorfod byw yng nghysgod yr hyn sydd i fydd yn anghenfil o ystafell ardd ar gefn eiddo Airbnb. A bod yn onest, mae'n edrych fel Stalag Luft ac yn dipyn o dŵr gwylio, ac mae pobl yn gallu gwylio gerddi cefn pawb sydd o dan yr eiddo arbennig hwnnw, ac mae hyn yn peri pryder i drigolion lleol, ac yn enwedig i rai sydd â'u plant yn chwarae yn y gerddi. Felly, a gawn ni syniad o'r hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i sicrhau bod awdurdodau lleol yn cymryd camau gorfodi pan fo angen gwneud hynny? Ac, yn gryno iawn, gan mai Airbnb yw hwn, yn amlwg fe hoffwn i'n fawr pe cawn i'r wybodaeth ddiweddaraf am y camau sy'n cael eu cymryd gan Lywodraeth Cymru i sicrhau bod y lletyau Airbnb hynny'n cael eu rheoleiddio yn briodol er mwyn atal camddefnydd o'r fath mewn ardal breswyl yn y dyfodol.
Thank you very much, Darren Millar. You have drawn attention to the planning process, and, of course, enforcement is the responsibility of local authorities, and the local democratically elected councillors and, I'm sure, the members who you engage with and who local people engage with, it's important that they take their responsibilities seriously. And, of course, you have drawn attention to the fact that this is an Airbnb, and I know that views about this and their role, obviously, have been expressed across this Chamber, and we're aware of that in terms of moving forward on regulation.
Diolch yn fawr iawn i chi, Darren Millar. Rydych chi wedi tynnu sylw at y broses gynllunio, ac, wrth gwrs, mae gorfodi yn gyfrifoldeb i'r awdurdodau lleol, a'r cynghorwyr lleol a etholwyd yn ddemocrataidd ac, rwy'n siŵr, yr aelodau yr ydych chi'n ymgysylltu â nhw ac y mae'r bobl leol yn ymgysylltu â nhw, ac mae hi'n bwysig eu bod nhw'n cymryd eu cyfrifoldebau o ddifrif. Ac, wrth gwrs, rydych chi wedi tynnu sylw at y ffaith mai llety Airbnb yw hwn, ac rwy'n gwybod bod barn am hyn a'u rôl wedi'i mynegi, yn amlwg, ar draws y Siambr hon, ac rydym ni'n ymwybodol o'r agwedd honno o ran symud ymlaen gyda rheoleiddio.
Roeddwn i'n falch i'ch clywed chi'n sôn, wrth ymateb i Julie Morgan, y bydd y canllawiau amrywiaeth a chynhwysiant ar gyfer pleidiau gwleidyddol cofrestredig yn cael eu cyhoeddi yn gynnar yr wythnos nesaf. Hoffwn i ofyn, os gwelwch yn dda, am ddatganiad llafar neu ddadl, plis, yn amser y Llywodraeth ar hynny, achos rydyn ni wedi bod yn aros tipyn amdanyn nhw. Does dim sôn amdanyn nhw yn y datganiad busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf. Fe wnaethoch chi sôn, er enghraifft, y byddech chi'n ceisio alinio'r cyhoeddi gyda chyhoeddi'r ffiniau terfynol ar gyfer yr etholaethau. Wel, mae hynny wedi digwydd ers pythefnos. Rydyn ni'n gwybod, wrth gwrs, fod ceisio sicrhau amrywiaeth o Aelodau Senedd yn ei dro yn mynd i sicrhau democratiaeth well i Gymru, a byddai'n dda, felly, cael dadl neu ddatganiad llafar er mwyn i'r Llywodraeth fedru mynegi'r pwys y mae'n ei roi ar y canllawiau hyn, yn enwedig o ystyried bod y canllawiau wedi cymryd lle Bil a oedd i fod i wella cynrychiolaeth rhywedd a rhoi hynny ar sail statudol. Felly, ydych chi'n cytuno bod angen cymryd pob cyfle ac anfon neges gref at y pleidiau a'r cyhoedd am bwysigrwydd y canllawiau hyn a'r angen i wella amrywiaeth yn ein democratiaeth er mwyn ei gryfhau?
I was pleased to hear you say, in responding to Julie Morgan, that the diversity and inclusion guidance for registered political parties will be published early next week. I would like to ask for an oral statement or a debate in Government time on that, because we've been waiting a long time for this guidance. There's no mention of it in the draft business statement for the next three weeks. You did mention, for example, that you would try to align the publication with the announcement of the final boundaries for constituencies. Well, that happened a fortnight ago. We know that seeking diversity of Senedd Members will, in turn, ensure better democracy for Wales, and it would be good, therefore, to have a debate or an oral statement so that the Government can convey the importance it places on this guidance, particularly given that it replaced a Bill that was supposed to improve gender representation and, therefore, put that on a statutory basis. So, do you agree that every opportunity needs to be taken to send a clear message to parties and the public about the importance of this guidance and the need to improve diversity in our democracy so that it can be strengthened?
Diolch yn fawr am eich cwestiwn pwysig iawn.
Thank you very much for your very important question.
It is really important that this guidance is coming forward as a result of consultation. There were 49 responses to the public consultation on the draft guidance for political parties. I'm grateful to everyone who took time to submit their feedback. It has influenced the guidance that I'll be publishing. It's informed and it's strengthened the final guidance. I will be issuing a written statement with the diversity and inclusion guidance next week, and I'm also very glad that the women's caucus has taken an interest in this. We had to defer our women's caucus meeting today because of the ill-health of a speaker, but I'm hoping that I'll be able to come back to the women's caucus to reflect on that, because that has become a truly cross-party women's caucus, which is really helpful.
But I think that the issue that I would like to just reflect on quickly, Dirprwy Lywydd, is that this is voluntary guidance. As you know, it's voluntary guidance under section 30 of the Elections and Elected Bodies (Wales) Act 2024, but it is actually providing parties in Wales with a head start in advance of a legal requirement that is going to be introduced by the UK Government, and I would like to just comment on that. They've recently committed to commencing section 106 of the Equality Act 2010, which will place a legal requirement on registered political parties to publish anonymised data on the diversity of their Senedd candidates, because we are asking, through our voluntary guidance, for actions across four broad areas, for parties to encourage people from under-represented groups to put themselves forward for selection. The four areas are strategic planning, organisational culture, candidate assessment and selection, and candidate support. I know parties are engaging with this. They need to also—and I'm sure many are—undertake unconscious bias training, have diverse selection panels or voluntary quotas for women, for example, so that the candidates that they put forward are reflective of the communities they're seeking to serve. So, thanks to the two questions today, Dirprwy Lywydd, we have been able to preview the guidance coming out next week, and I will consider whether we will be able to have time for further debate and engagement in this Chamber. Diolch yn fawr.
Mae hi'n bwysig iawn y bydd canllawiau hyn yn cael eu cyflwyno o ganlyniad i ymgynghoriad. Fe gafwyd 49 o ymatebion i'r ymgynghoriad cyhoeddus ar y canllawiau drafft ar gyfer pleidiau gwleidyddol. Rwy'n ddiolchgar i bawb a gymerodd amser i gyflwyno eu hadborth. Mae wedi dylanwadu ar y canllawiau y byddaf i'n eu cyhoeddi. Mae wedi hysbysu a chryfhau y canllawiau terfynol. Fe fyddaf i'n cyhoeddi datganiad ysgrifenedig gyda'r canllawiau o ran amrywiaeth a chynhwysiant yr wythnos nesaf, ac rwy'n falch iawn hefyd fod cawcws y menywod wedi cymryd diddordeb yn hyn. Fe fu'n rhaid i ni ohirio cyfarfod ein cawcws menywod heddiw oherwydd anhwylder siaradwr, ond rwy'n gobeithio y byddaf i'n gallu dod yn ôl i gawcws y menywod i fyfyrio ar hynny, oherwydd mae hwnnw wedi mynd yn gawcws menywod gwirioneddol drawsbleidiol, sydd o ddefnydd mawr.
Ond rwy'n credu mai'r mater yr hoffwn i fyfyrio yn gyflym iawn arno, Dirprwy Lywydd, yw mai canllawiau gwirfoddol yw'r rhain. Fel gwyddoch chi, canllawiau gwirfoddol ydyn nhw'n unol ag adran 30 Deddf Etholiadau a Chyrff Etholedig (Cymru) 2024, ond mewn gwirionedd maen nhw'n caniatáu i bleidiau yng Nghymru achub y blaen cyn y gofyniad cyfreithiol a fydd yn cael ei gyflwyno gan Lywodraeth y DU, ac fe hoffwn i gyflwyno sylwadau ynglŷn â hynny. Yn ddiweddar, maen nhw wedi ymrwymo i ddechrau adran 106 Deddf Cydraddoldeb 2010, a fydd yn rhoi gofyniad cyfreithiol ar bleidiau gwleidyddol cofrestredig i gyhoeddi data dienw ar amrywiaeth eu hymgeiswyr i'r Senedd, oherwydd rydym ni'n gofyn, trwy gyfrwng ein canllawiau gwirfoddol ni, am gamau gweithredu ar draws pedwar maes eang, er mwyn i bleidiau annog pobl o grwpiau sydd wedi'u tangynrychioli i gyflwyno eu hunain i'w dewis yn ymgeiswyr. Y pedwar maes yw cynllunio strategol, diwylliant sefydliadol, asesu a dethol ymgeiswyr, a chefnogaeth i ymgeiswyr. Rwy'n gwybod bod y pleidiau yn ymgysylltu â hyn. Mae angen iddyn nhw hefyd—ac rwy'n siŵr bod llawer ohonyn nhw'n gwneud—ymgymryd â hyfforddiant rhagfarn ddiarwybod, bod â phaneli dethol amrywiol neu gwotâu gwirfoddol ar gyfer menywod, er enghraifft, fel bydd yr ymgeiswyr y byddan nhw'n eu cyflwyno yn adlewyrchu'r cymunedau y maen nhw'n ceisio eu gwasanaethu. Felly, o ganlyniad i'r ddau gwestiwn heddiw, Dirprwy Lywydd, fe gawsom ni ragolwg o'r canllawiau a fydd yn cael eu cyhoeddi wythnos nesaf, ac fe fyddaf i'n ystyried a fydd amser gennym ni ar gyfer dadl ac ymgysylltiad pellach yn y Siambr hon. Diolch yn fawr.
I'm asking for a Government statement on what consultation the Welsh Government expect when traffic-calming or cycle path proposals are brought forward. From my experience on Clasemont Road, Morriston, a scheme is proposed by council highways department staff, residents are asked for their views, residents provide their views, but these views are ignored by the highways department staff. Can we have a statement on what constitutes 'meaningful consultation'?
I'm also asking for a Government statement on promoting the recycling of mobile phones, iPads and laptop computers. With mobile phones, you've got copper, you've got lithium, you've got tellurium, you've got cobalt, you've got manganese and you've got tungsten, all inside the mobile phone. All can and should be recycled. We don't want to mine any more lithium, we don't want to mine any more tungsten. What we want is to use what we've already got, so can we have a Government statement on how they're going to ensure that all these electronic devices are recycled?
Rwy'n gofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth ar ba ymgynghoriad y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddisgwyl pan gaiff cynigion tawelu traffig neu lwybrau beicio eu cyflwyno. O'r profiad a gefais i o ran Heol Clasemont, Treforys, fe gaiff cynllun ei gynnig gan staff adran priffyrdd y cyngor, fe ofynnir i'r trigolion am eu safbwyntiau, ac mae'r trigolion yn mynegi eu safbwyntiau, ond fe gaiff y safbwyntiau hyn eu hanwybyddu gan staff yr adran priffyrdd. A gawn ni ddatganiad ar yr hyn y mae 'ymgynghoriad ystyrlon' yn ei olygu?
Rwy'n gofyn hefyd am ddatganiad gan y Llywodraeth ar hyrwyddo ailgylchu ffonau symudol, iPads a gliniaduron. Mewn ffonau symudol, fe geir copr, fe geir lithiwm, fe geir telwriwm, a chobalt, manganîs a thwngsten, a'r cyfan i gyd y tu mewn i'r ffôn symudol. Fe ellid ac fe ddylid ailgylchu popeth. Nid ydym ni'n dymuno cloddio rhagor o lithiwm, nid ydym ni'n dymuno cloddio rhagor o dwngsten. Yr hyn yr ydym ni'n awyddus i'w wneud yw defnyddio'r hyn sydd gennym ni'n barod, ac felly a gawn ni ddatganiad gan y Llywodraeth ar sut bydd yn sicrhau y bydd y dyfeisiau electronig hyn i gyd yn cael eu hailgylchu?
Thank you very much for those questions, Mike Hedges, and, of course, in terms of traffic calming, local authorities have legal obligations to follow prescribed consultation processes and periods relating to transport schemes, including traffic calming or the creation of cycle paths, that are set out in law.
In terms of recycling electronic devices, the waste electrical and electronic equipment regulations do require producers of electrical and electronic equipment to help finance the collection, treatment, recovery, reuse, recycling and environmentally sound disposal of WEEE. As part of this, retailers of electronic and electric equipment are required to take back their customers' unwanted items on a like-for-like basis when they purchase a new product. There's also a distributor take-back scheme for online-only retailers, and now you'll be aware that Material Focus, which is an independent, non-for-profit organisation, funded under UK-wide regimes, aims to stop electricals being hoarded and thrown away and ensures that they're reused and recycled instead. They run campaigns to encourage the recycling of small waste electrical and electronic equipment, and their website helps households to find their nearest recycling locations. Can I say I'm grateful to the Member for this question, because I'm sure many of us in this Chamber were not aware of those regulations, and they are important to follow?
Diolch yn fawr iawn i chi am y cwestiynau hynny, Mike Hedges, ac, wrth gwrs, o ran tawelu traffig, mae gan awdurdodau lleol rwymedigaethau cyfreithiol i ddilyn prosesau a chyfnodau ymgynghori rhagnodedig o ran cynlluniau trafnidiaeth, sy'n gynnwys tawelu traffig neu greu llwybrau beicio, a nodir yn y gyfraith.
O ran ailgylchu dyfeisiau electronig, mae rheoliadau cyfarpar trydanol ac electronig gwastraff yn ei gwneud hi'n ofynnol i gynhyrchwyr cyfarpar trydanol ac electronig helpu i ariannu'r gwaith o gasglu, trin, adfer, ailddefnyddio, ailgylchu a gwaredu cyfarpar trydanol ac electronig gwastraff er budd yr amgylchedd. Yn rhan o hyn, mae'n ofynnol i fanwerthwyr nwyddau electronig a thrydan gymryd eitemau diangen eu cwsmeriaid yn ôl ar sail debyg pan fyddan nhw'n prynu nwyddau newydd. Fe geir cynllun hefyd i ddosbarthwyr gymryd hen nwyddau ar gyfer manwerthwyr ar-lein yn unig, ac mae'n debyg y byddwch chi'n ymwybodol nawr o Material Focus, sef sefydliad annibynnol, nid er elw, a ariennir dan gyfundrefnau ledled y DU, sy'n ceisio atal nwyddau trydanol rhag cael eu cronni a'u taflu i ffwrdd a sicrhau eu bod nhw'n cael eu hailddefnyddio a'u hailgylchu yn hytrach na hynny. Maen nhw'n cynnal ymgyrchoedd i annog ailgylchu cyfarpar trydanol ac electronig gwastraff bychan, ac mae eu gwefan nhw'n helpu cartrefi i ddod o hyd i'w safleoedd ailgylchu agosaf. A gaf i ddweud fy mod i'n ddiolchgar i'r Aelod am y cwestiwn hwn, oherwydd rwy'n siŵr nad oedd llawer ohonom yn y Siambr hon yn ymwybodol o'r rheoliadau hynny, a'i bod hi'n bwysig i'w dilyn nhw?
Trefnydd, sport plays a vital role in building strong and inclusive communities, and few exemplify this better than Chris McEwen and his work at Pembroke and Pembroke Dock Amateur Boxing Club. His dedication to making boxing accessible to all, particularly those with disabilities, is truly inspirational. The club is not just a place for athletic development, but a hub of inclusivity, opportunity and community engagement. However, like for many grass-sports facilities, financial constraints remain a challenge. To expand and enhance its facilities, investment is crucial. Chris has ambitious plans to develop the space further, ensuring that it continues to serve the community in new and impactful ways. With Chris and the club set to feature in the upcoming Netflix documentary, Fighters, there is a unique opportunity to shine a global spotlight on the importance of accessibility in sport and the individuals driving real change. Therefore, I would really welcome a statement from the Minister for Culture, Skills and Social Partnership on how we can secure additional funding and support to ensure that inclusive sports facilities, like Pembroke and Pembroke Dock boxing club, continue to thrive for future generations. Diolch.
Trefnydd, mae gan chwaraeon ran hanfodol wrth greu cymunedau cadarn a chynhwysol, ac ni cheir enghraifft lawer gwell o hyn na'r gwaith y mae Chris McEwen yn ei wneud yng Nghlwb Bocsio Amatur Penfro a Doc Penfro. Mae ei ymroddiad ef i wneud bocsio yn hygyrch i bawb, yn enwedig i'r rhai ag anableddau, yn wirioneddol ysbrydoledig. Mae'r clwb nid yn unig yn ganolfan ar gyfer datblygiad athletaidd, ond yn ganolfan o gynhwysiant, cyfle ac ymgysylltiad â'r gymuned. Serch hynny, fel sy'n wir am lawer o gyfleusterau chwaraeon ar lawr gwlad, mae cyfyngiadau ariannol yn heriol bob amser. I ehangu a gwella ei gyfleusterau, mae buddsoddiad yn hanfodol. Mae gan Chris gynlluniau uchelgeisiol i ddatblygu'r lle ymhellach, gan sicrhau ei fod yn parhau i roi gwasanaeth i'r gymuned mewn ffyrdd newydd ac effeithiol. Mae Chris a'r clwb ar fin ymddangos mewn rhaglen ddogfen gan Netflix, Fighters, felly fe geir cyfle unigryw i daflu goleuni byd-eang ar bwysigrwydd hygyrchedd mewn chwaraeon a'r unigolion sy'n ysgogi newid gwirioneddol. Felly, fe fyddwn i'n croesawu datganiad gan y Gweinidog Diwylliant, Sgiliau a Phartneriaeth Gymdeithasol ar sut y gallwn ni sicrhau cyllid a chefnogaeth ychwanegol ar gyfer sicrhau y bydd cyfleusterau chwaraeon cynhwysol, fel clwb bocsio Penfro a Doc Penfro, yn dal i ffynnu er mwyn cenedlaethau'r dyfodol. Diolch.
Well, thank you very much for drawing this to our attention. And can we thank Chris McEwen for the work that he does and acknowledge that work? I'm sure that much of that work is done on a voluntary basis, supported by other volunteers as well, so this is very much in the purview of my portfolio in terms of supporting the voluntary sector, but also, clearly, in terms of accessibility to sport, a hub of inclusivity, as you've described, and enables disabled young people to access this sport. Now, this is something where there is funding available in terms of Sport Wales, and I'm sure that you will have guided the organisers to Sport Wales, but also I will raise this with the Minister for culture and sport, with his responsibility. And indeed, of course, I'm sure that the local council for voluntary action—PAVS, I think it is, Pembrokeshire Association of Voluntary Services—would also wish to engage, because we fund them to help people and organisations to access funding for this kind of purpose.
Wel, diolch yn fawr iawn am dynnu hyn i'n sylw. A gawn ni ddiolch i Chris McEwen am y gwaith y mae'n ei wneud a chydnabod y gwaith hwnnw? Rwy'n siŵr bod llawer o'r gwaith hwnnw'n cael ei wneud yn wirfoddol, gyda chefnogaeth gwirfoddolwyr eraill hefyd, felly mae hyn yn rhan o ddiben fy mhortffolio o ran cefnogi'r sector gwirfoddol, ond hefyd, yn amlwg, o ran hygyrchedd i chwaraeon, canolbwynt cynhwysiant, fel yr ydych wedi'i disgrifio, ac sy'n galluogi pobl ifanc anabl i gael mynediad i'r gamp hon. Nawr, mae hwn yn rhywbeth lle mae cyllid ar gael o ran Chwaraeon Cymru, ac rwy'n siŵr y byddwch wedi cyfeirio'r trefnwyr tuag at Chwaraeon Cymru, ond hefyd byddaf yn codi hyn gyda'r Gweinidog diwylliant a chwaraeon, gyda'i gyfrifoldeb ef. Ac yn wir, wrth gwrs, rwy'n siŵr y byddai'r cyngor lleol ar gyfer gweithredu gwirfoddol—PAVS, rwy'n credu, Cymdeithas Gwasanaethau Gwirfoddol Sir Benfro—hefyd yn dymuno ymgysylltu, oherwydd rydym yn eu hariannu i helpu pobl a sefydliadau i gael gafael ar gyllid ar gyfer y math hwn o ddiben.
Please could I request a statement from the Cabinet Secretary for health with an update regarding baby loss certificates? A petition was put forward by Angharad Cousins, following the introduction of certificates for families in England who have lost babies prior to 24 weeks of age—before 24 weeks, sorry. The Welsh Government later agreed to introduce a similar voluntary initiative in Wales, but we are still waiting, for some time now, with no update. Baby loss is a hugely traumatic experience, which, sadly, impacts so many families across Wales each year, and I'm sure that you agree with me, Trefnydd, that making these certificates available should be a priority of this Welsh Government, so a statement would be really welcome. Thank you.
A gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd gyda diweddariad ynghylch tystysgrifau colli babanod? Cyflwynwyd deiseb gan Angharad Cousins, yn dilyn cyflwyno tystysgrifau ar gyfer teuluoedd yn Lloegr sydd wedi colli babanod o flaen 24 wythnos oed—cyn 24 wythnos, mae'n ddrwg gennyf. Yn ddiweddarach, cytunodd Llywodraeth Cymru i gyflwyno menter wirfoddol debyg yng Nghymru, ond rydym yn dal i aros, ers peth amser bellach, heb unrhyw ddiweddariad. Mae colli babanod yn brofiad trawmatig iawn, sydd, yn anffodus, yn effeithio ar gymaint o deuluoedd ledled Cymru bob blwyddyn, ac rwy'n siŵr eich bod yn cytuno â mi, Trefnydd, y dylai sicrhau bod y tystysgrifau hyn ar gael yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru, felly byddai datganiad yn cael ei groesawu'n fawr. Diolch.
Thank you very much, Carolyn Thomas. This is a very sensitive—a very sensitive—area of loss in terms of bereavement for many people. And we do know how much many people who experience pregnancy and baby loss may suffer from grief and do suffer from grief, and they may feel that their bereavement isn't acknowledged, supported, and sometimes is even hidden. So, we want to ensure that bereaved parents are offered high-quality, personalised and sensitive care throughout any experience of baby loss. We are working with parent organisations, including Sands, and experts in this area to implement the national bereavement care pathways across Wales, specifically for miscarriage, stillbirth and baby loss.
But your question relates to the baby loss certificates, and I'm committed to ensuring that those certificates are made available in Wales. I know that the Cabinet Secretary for Health and Social Care and the ministerial team are working with the UK Government to ensure that a voluntary certificate process is delivered across Wales to formally recognise baby loss, and we're currently awaiting information from providers on the options of how this can be implemented.
Diolch yn fawr iawn, Carolyn Thomas. Mae hwn yn faes colled sensitif iawn—sensitif iawn o ran profedigaeth i lawer o bobl. Ac rydym yn gwybod faint o bobl sy'n profi beichiogrwydd a cholli babi allai ddioddef galar ac maen nhw'n dioddef galar, ac efallai y byddant yn teimlo nad yw eu profedigaeth yn cael ei gydnabod, ei gefnogi, ac weithiau mae'n cael ei guddio hyd yn oed. Felly, rydym eisiau sicrhau bod rhieni mewn profedigaeth yn cael cynnig gofal o ansawdd uchel, personol a sensitif trwy gydol unrhyw brofiad o golli babi. Rydym yn gweithio gyda sefydliadau rhieni, gan gynnwys Sands, ac arbenigwyr yn y maes hwn i weithredu'r llwybrau gofal profedigaeth cenedlaethol ledled Cymru, yn benodol ar gyfer camesgoriad, marw-enedigaeth a cholli babanod.
Ond mae eich cwestiwn yn ymwneud â'r tystysgrifau colli babanod, ac rwy'n ymrwymedig i sicrhau bod y tystysgrifau hynny ar gael yng Nghymru. Rwy'n gwybod bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol a'r tîm gweinidogol yn gweithio gyda Llywodraeth y DU i sicrhau bod proses dystysgrif wirfoddol yn cael ei chyflwyno ledled Cymru i gydnabod colli babanod yn ffurfiol, ac rydym ar hyn o bryd yn aros am wybodaeth gan ddarparwyr am yr opsiynau o ran sut y gellir gweithredu hyn.
Trefnydd, I'd like a statement, please, from the Cabinet Secretary for Health and Social Care on pancreatic enzyme replacement therapy. We are seeing a national shortage of that therapy right the way across the country and 90 per cent of people in Wales can't access that therapy at the moment. Without that therapy, people start to become malnourished and actually starve to death. So, I'd like an update from the Welsh Government on what you're doing in this area to make sure that people can actually get the timely treatment that they need.
I would also like a statement from the Cabinet Secretary with responsibility for the Democracy and Boundary Commission for Wales. Many people in Radnorshire have been very disgusted that the boundary commission has decided to remove Radnorshire from the new constituency of Brycheiniog Tawe Nedd—something that was very disheartening to me as a proud Radnorshire man myself. Radnorshire was established in the 1500s and the boundary commission seems to be riding roughshod over local history, something that I don't stand for and the residents of Radnorshire don't stand for either. So, if we could have a statement from the Cabinet Secretary with responsibility for the boundary commission, so that we can all question these decisions and how the boundary commission has actually come up with these ridiculous proposals.
Trefnydd, hoffwn ddatganiad, os gwelwch yn dda, gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol ar therapi amnewid ensymau pancreatig. Rydym yn gweld prinder cenedlaethol o'r therapi hwnnw ar draws y wlad ac nid yw 90 y cant o bobl yng Nghymru yn gallu cael mynediad i'r therapi hwnnw ar hyn o bryd. Heb y therapi hwnnw, mae pobl yn dechrau dioddef o gamfaethiad ac yn llwgu i farwolaeth mewn gwirionedd. Felly, hoffwn gael yr wybodaeth ddiweddaraf gan Lywodraeth Cymru ynghylch yr hyn rydych chi'n ei wneud yn y maes hwn i wneud yn siŵr bod pobl yn gallu cael y driniaeth amserol sydd ei hangen arnynt.
Hoffwn hefyd ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet sy'n gyfrifol am Gomisiwn Ffiniau a Democratiaeth Cymru. Mae llawer o bobl yn sir Faesyfed wedi'u ffieiddio'n ofnadwy oherwydd bod y comisiwn ffiniau wedi penderfynu tynnu sir Faesyfed o etholaeth newydd Brycheiniog Tawe Nedd—rhywbeth a oedd yn dorcalonnus iawn i mi fel dyn balch o sir Faesyfed fy hun. Sefydlwyd sir Faesyfed yn y 1500au ac mae'n ymddangos bod y comisiwn ffiniau yn mathru hanes lleol dan draed, rhywbeth nad wyf yn ei dderbyn ac nid yw trigolion sir Faesyfed yn ei dderbyn chwaith. Felly, pe gallem gael datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet sydd â chyfrifoldeb am y comisiwn ffiniau, fel y gallwn ni i gyd gwestiynu'r penderfyniadau hyn a sut mae'r comisiwn ffiniau wedi penderfynu ar y cynigion chwerthinllyd hyn mewn gwirionedd.
Diolch yn fawr, James Evans, and thank you for raising the issue of access to that therapy, the enzyme replacement therapy. Of course, I know that the Cabinet Secretary for Health and Social Care would want to hear about any specific examples of this, in terms of issues in terms of access to that therapy.
Yes, the boundary commission had more than one consultation over the boundaries of the new constituencies, so I'm sure representations were made. They came back with draft proposals, and then more consultation before coming to their final decision. So, your points have been made and aired in the Chamber today.
Diolch yn fawr, James Evans, a diolch am godi'r mater o fynediad i'r therapi hwnnw, y therapi amnewid ensymau. Wrth gwrs, rwy'n gwybod y byddai Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol eisiau clywed am unrhyw enghreifftiau penodol o hyn, o ran materion yn ymwneud â mynediad i'r therapi hwnnw.
Oedd, roedd gan y comisiwn ffiniau fwy nag un ymgynghoriad dros ffiniau'r etholaethau newydd, felly rwy'n siŵr bod sylwadau wedi'u gwneud. Fe ddaethon nhw'n ôl gyda chynigion drafft, ac yna mwy o ymgynghori cyn dod i'w penderfyniad terfynol. Felly, mae eich pwyntiau wedi'u gwneud a'u gwyntyllu yn y Siambr heddiw.
Can we have a debate on what Welsh Government made of the National Police Chiefs' Council report regarding domestic abuse suicides? Since 2020, the most common form of death recorded in domestic settings has become suicide following domestic abuse. The number of people taking their own lives following domestic abuse is higher than the number of victims killed by an ex- or current partner. In the 12 months to March 2024, 98 people were suspected to have taken their own life following domestic abuse, while 80 people were killed by a partner.
Coercive and controlling behaviour is by far the highest risk indicator for domestic suicide. Over the past four years, data shows that 92 per cent of suspects in cases of domestic abuse suicides in England and Wales were already known to the authorities, and in 79 per cent of suspected suicide cases either the victim or the perpetrator were known to other agencies like mental health services or domestic abuse specialists. We urgently need joined-up working, with proactive support and intervention that could literally save lives. Victims have suicidal thoughts because they simply cannot see a way out, and when people report their abuse—
A gawn ni ddadl ar farn Llywodraeth Cymru ar adroddiad Cyngor Cenedlaethol Penaethiaid yr Heddlu ynglŷn â hunanladdiadau cam-drin domestig? Ers 2020, y ffurf fwyaf cyffredin o farwolaeth a gofnodwyd mewn lleoliadau domestig erbyn hyn yw hunanladdiad yn dilyn cam-drin domestig. Mae nifer y bobl sy'n cymryd eu bywydau eu hunain yn dilyn cam-drin domestig yn uwch na nifer y dioddefwyr a laddwyd gan gyn-bartner neu bartner presennol. Yn y 12 mis hyd at fis Mawrth 2024, amheuwyd bod 98 o bobl wedi cymryd eu bywyd eu hunain yn dilyn cam-drin domestig, tra bod 80 o bobl wedi'u lladd gan bartner.
Ymddygiad gorfodaethol a rheolaethol yw'r dangosydd risg uchaf ar gyfer hunanladdiad cam-drin domestig. Dros y pedair blynedd diwethaf, mae data'n dangos bod 92 y cant o'r rhai dan amheuaeth mewn achosion o hunanladdiadau cam-drin domestig yng Nghymru a Lloegr eisoes yn hysbys i'r awdurdodau, ac mewn 79 y cant o achosion hunanladdiad a amheuir roedd naill ai'r dioddefwr neu'r troseddwr yn hysbys i asiantaethau eraill fel gwasanaethau iechyd meddwl neu arbenigwyr cam-drin domestig. Mae angen gweithio ar y cyd ar frys, gyda chefnogaeth ac ymyrraeth ragweithiol a allai achub bywydau yn llythrennol. Mae dioddefwyr yn cael meddyliau hunanladdol oherwydd nad ydynt yn gallu gweld ffordd allan, a phan fydd pobl yn adrodd am eu camdriniaeth—
You need to conclude now, Joyce, please.
Mae angen i chi orffen nawr, Joyce, os gwelwch yn dda.
—they don't feel protected, and the act of reporting itself can be retraumatising, often involving recounting their most intimate stories repeatedly to different agencies, making them relive their pain while trying to give a clear and consistent account of what happened. So, can I ask you, Cabinet Secretary, what work you will be doing in bringing those agencies together to minimise first of all the stress of the process, and then the support that the victims so urgently need so that I don't have to stand here again reading out even higher statistics?
—nid ydynt yn teimlo eu bod wedi'u diogelu, a gall y weithred o adrodd ei hun achosi trawma eto, a fydd yn aml yn cynnwys adrodd eu straeon mwyaf personol dro ar ôl tro wrth wahanol asiantaethau, gan wneud iddynt ail-fyw eu poen wrth geisio rhoi cyfrif clir a chyson o'r hyn a ddigwyddodd. Felly, a gaf i ofyn i chi, Ysgrifennydd Cabinet, pa waith y byddwch chi'n ei wneud i ddod â'r asiantaethau hynny at ei gilydd i leihau straen y broses yn gyntaf oll, ac yna'r gefnogaeth frys sydd ei hangen ar y dioddefwyr fel nad oes rhaid i mi sefyll yma eto yn darllen ystadegau sydd hyd yn oed yn uwch?
Thank you very much, Joyce Watson, and thank you for drawing attention today to the National Police Chiefs' Council domestic abuse project, conducted, as you say, between April 2023 and March 2024. Thank you for drawing attention to the findings from this project released today, revealing that 262 people died in England and Wales as a result of domestic abuse in the past year—71 per cent of those were women—and that since 2020 the most comment cause of suicide is domestic abuse, including reference to coercive and controlling behaviour being one of the key factors.
Some of you might have heard on Radio Wales, as I did this morning, the moving testimony from survivor Ruth Dodsworth, who comes and speaks openly about her experience, and, as a result, enables and supports and empowers many to come forward—many women to come forward. Can I pay tribute, in my constituency, to the Vale domestic abuse services, which recently held an event where she spoke powerfully, with other survivors?
Just to answer your question, we have to have all partners in the statutory sector—. Local government, health and education all have to come together, with the police, and that happens, of course, in our partnership strategy board, which I co-chair with the police and crime commissioner Emma Wools. We call it the sustainable whole-system approach, because it is about all public and the specialist sectors, Welsh Women's Aid, Bawso and Thrive, who had a very powerful event hosted by Sioned Williams last week in the Pierhead. We need to look at this in terms of how we can address this, and these statistics bring it so much to the fore.
I also just wanted to say that we shortly will be publishing the new suicide prevention and self-harm strategy for Wales, which again is a cross-Government approach, tackling the upstream issues that can lead, in the most tragic cases, to suicide, and that will include addressing the issue of domestic abuse. But I do thank Joyce Watson again, and Members across this Chamber, for raising this. It is a national emergency. Violence against women and girls has reached endemic proportions, permeating every level of society. From domestic abuse and sexual violence to coercive control and public harassment, the crisis is widespread, and the stark reality is that women and girls are not just at risk in isolated incidents, they're living under the persistent shadow of fear in their homes, workplaces and communities.
Diolch yn fawr iawn, Joyce Watson, a diolch am dynnu sylw heddiw at brosiect cam-drin domestig Cyngor Cenedlaethol Penaethiaid yr Heddlu, a gynhaliwyd, fel y dywedwch chi, rhwng Ebrill 2023 a Mawrth 2024. Diolch am dynnu sylw at ganfyddiadau'r prosiect hwn a ryddhawyd heddiw, sy'n datgelu bod 262 o bobl wedi marw yng Nghymru a Lloegr o ganlyniad i gam-drin domestig yn ystod y flwyddyn ddiwethaf—roedd 71 y cant o'r rheiny yn fenywod—ac ers 2020 mai'r achos mwyaf cyffredin o hunanladdiad yw cam-drin domestig, gan gynnwys cyfeiriad at ymddygiad gorfodaethol a rheolaethol sef un o'r ffactorau allweddol.
Efallai fod rhai ohonoch wedi clywed ar Radio Wales, fel y gwnes i y bore 'ma, y dystiolaeth deimladwy gan un o'r goroeswyr, Ruth Dodsworth, sy'n siarad yn agored am ei phrofiad, ac, o ganlyniad, yn galluogi ac yn cefnogi ac yn grymuso llawer i ddod ymlaen—llawer o fenywod i ddod ymlaen. A allaf dalu teyrnged, yn fy etholaeth, i wasanaethau cam-drin domestig y Fro, a gynhaliodd ddigwyddiad yn ddiweddar lle siaradodd yn bwerus, gyda goroeswyr eraill?
Dim ond i ateb eich cwestiwn, mae'n rhaid i ni gael pob partner yn y sector statudol—. Mae'n rhaid i lywodraeth leol, iechyd ac addysg i gyd ddod at ei gilydd, gyda'r heddlu, ac mae hynny'n digwydd, wrth gwrs, yn ein bwrdd strategaeth partneriaeth, yr wyf yn ei gyd-gadeirio gyda chomisiynydd yr heddlu a throseddu Emma Wools. Rydym yn ei alw'n ddull system gyfan gynaliadwy, oherwydd mae'n ymwneud â'r holl sectorau cyhoeddus a'r sectorau arbenigol, Cymorth i Ferched Cymru, Bawso a Thrive, a gafodd ddigwyddiad pwerus iawn a gynhaliwyd gan Sioned Williams yr wythnos diwethaf yn y Pierhead. Mae angen i ni edrych ar hyn yn nhermau sut y gallwn fynd i'r afael â hyn, ac mae'r ystadegau hyn yn dod â chymaint i'r amlwg.
Roeddwn hefyd eisiau dweud y byddwn yn cyhoeddi'r strategaeth newydd atal hunanladdiad a hunan-niweidio ar gyfer Cymru cyn bo hir, sydd unwaith eto yn ddull traws-lywodraethol, sy'n mynd i'r afael â'r materion sylfaenol a all arwain at hunanladdiad yn yr achosion mwyaf trasig, a bydd hynny'n cynnwys mynd i'r afael â mater cam-drin domestig. Ond diolchaf i Joyce Watson eto, ac Aelodau ar draws y Siambr hon, am godi hyn. Mae'n argyfwng cenedlaethol. Mae trais yn erbyn menywod a merched erbyn hyn yn endemig, yn treiddio i bob lefel o gymdeithas. O gam-drin domestig a thrais rhywiol i reolaeth orfodaethol ac aflonyddu cyhoeddus, mae'r argyfwng yn eang, a'r realiti llym yw bod menywod a merched nid yn unig mewn perygl mewn digwyddiadau ynysig, maen nhw'n byw o dan gysgod ofn parhaus yn eu cartrefi, gweithleoedd a chymunedau.
I'd like to highlight both the progress and persistent challenges in education investment across the Vale of Clwyd. Through the Welsh Government’s twenty-first century schools programme, we’ve seen significant funding transform schools in some of our most deprived areas. Christ the Word Catholic School in Rhyl, a £23 million project, opened in 2019, and Rhyl High School, a few years before that, too benefitted from £90 million first-phase investment, delivering a state-of-the-art building for its community. These are very welcome steps, addressing long-standing needs in areas that have faced great economic hardship. Yet the investment has not reached all schools in the Vale of Clwyd, sadly. Denbigh High School and Prestatyn High School, both with strong scholastic records, continue to grapple with aging infrastructure. Despite their success in raising standards, their buildings lag behind, hindering staff and pupil development alike.
The second phase of the twenty-first century schools programme promised £52 million for Denbighshire, including Denbigh High, but we need clarity on timelines and commitments to ensure these schools aren’t left behind. So, can the Trefnydd update me as to what steps the Welsh Government is taking to ensure funding is distributed more equitably across our education providers, and not just the most deprived, but all who need it? And can the Welsh Government provide a timeline for the twenty-first century schools funding for Denbigh High and Prestatyn High School? Thank you.
Hoffwn dynnu sylw at y cynnydd a'r heriau parhaus mewn buddsoddiad addysg ar draws Dyffryn Clwyd. Trwy raglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain Llywodraeth Cymru, rydym wedi gweld cyllid sylweddol yn trawsnewid ysgolion yn rhai o'n hardaloedd mwyaf difreintiedig. Agorodd Ysgol Gatholig Crist y Gair yn y Rhyl, prosiect gwerth £23 miliwn, yn 2019, ac fe wnaeth Ysgol Uwchradd y Rhyl, ychydig flynyddoedd cyn hynny, hefyd elwa ar fuddsoddiad cam cyntaf o £90 miliwn, gan ddarparu adeilad o'r radd flaenaf i'w chymuned. Mae'r rhain yn gamau i'w croesawu'n fawr, sy'n mynd i'r afael ag anghenion hirsefydlog mewn ardaloedd sydd wedi wynebu caledi economaidd mawr. Ond nid yw'r buddsoddiad wedi cyrraedd pob ysgol yn Nyffryn Clwyd, yn anffodus. Mae Ysgol Uwchradd Dinbych ac Ysgol Uwchradd Prestatyn, ill dau â hanes ysgolheigaidd cryf, yn parhau i ymdopi â seilwaith sy'n heneiddio. Er gwaethaf eu llwyddiant wrth godi safonau, mae eu hadeiladau ar ei hôl hi, gan rwystro datblygiad staff a disgyblion fel ei gilydd.
Roedd ail gam rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain yn addo £52 miliwn ar gyfer sir Ddinbych, gan gynnwys Ysgol Uwchradd Dinbych, ond mae angen eglurder arnom ar amserlenni ac ymrwymiadau i sicrhau nad yw'r ysgolion hyn yn cael eu gadael ar ôl. Felly, a all y Trefnydd roi'r wybodaeth ddiweddaraf i mi ynghylch pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod cyllid yn cael ei ddosbarthu'n fwy cyfartal ar draws ein darparwyr addysg, ac nid yn unig y rhai mwyaf difreintiedig, ond pawb sydd ei angen? Ac a all Llywodraeth Cymru ddarparu amserlen ar gyfer cyllid ysgolion yr unfed ganrif ar hugain ar gyfer Ysgol Uwchradd Dinbych ac Ysgol Uwchradd Prestatyn? Diolch.
Thank you very much, Gareth Davies, and thank you for acknowledging the impact of the twenty-first century schools programme. The fact that this has been a priority of this Welsh Labour Government and that we have seen schools—and the First Minister was referring to them just a short while ago—across Wales, across our constituencies—. And, of course, the building programme continues. In fact, it continues because we’ve now got an increase in the capital programme approved in the budget, a budget that you didn’t support. In fact, we only had £1 million in capital from the last budget of your Government, but the constructive way forward is for you to support the measures that the education Secretary is taking to expand the programme because of that increase in the capital budget, and, of course, it is Denbighshire County Council, I’m sure, who will be putting those plans forward for those schools that you’ve highlighted.
Diolch yn fawr iawn, Gareth Davies, a diolch am gydnabod effaith rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain. Y ffaith bod hon wedi bod yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth Lafur hon a'n bod wedi gweld ysgolion—ac roedd y Prif Weinidog yn cyfeirio atynt ychydig yn ôl—ledled Cymru, ar draws ein hetholaethau—. Ac, wrth gwrs, mae'r rhaglen adeiladu yn parhau. Mewn gwirionedd, mae'n parhau oherwydd bod gennym bellach gynnydd yn y rhaglen gyfalaf sydd wedi'i chymeradwyo yn y gyllideb, cyllideb nad oeddech chi'n ei chefnogi. Mewn gwirionedd, dim ond £1 miliwn o gyfalaf a gawsom o gyllideb ddiwethaf eich Llywodraeth, ond y ffordd adeiladol ymlaen yw i chi gefnogi'r mesurau y mae'r Ysgrifennydd dros Addysg yn eu cymryd i ehangu'r rhaglen oherwydd y cynnydd hwnnw yn y gyllideb gyfalaf, ac, wrth gwrs, Cyngor Sir Ddinbych fydd, rwy'n siŵr, yn cyflwyno'r cynlluniau hynny ar gyfer yr ysgolion hynny yr ydych chi wedi'u hamlygu.
I call for a statement by the Cabinet Secretary for Health and Social Care in the Chamber on ovarian cancer. This is Ovarian Cancer Awareness Month. Over 300 women are diagnosed with this disease each year in Wales. Just over a third are diagnosed at an early stage, stages 1 or 2, where outcomes will be better. I like others here am a Target Ovarian Cancer champion, and, as the charity states:
'With no viable screening programme, it is vital that every woman knows the symptoms and that we address the misconceptions around ovarian cancer to ensure women feel empowered to contact their GP at the earliest opportunity.'
There are four main symptoms: persistent bloating, pelvic and abdominal pain, feeling full and/or loss of appetite, and needing to wee more often. They will be both persistent and new symptoms. Despite some improvements, symptom awareness remains worryingly low in Wales, with just 27 per cent of women able to recognise bloating as a symptom and 42 per cent wrongly believing that cervical screening will detect ovarian cancer. Welsh Government must take action to improve awareness, as the charity states. I call for a statement from the Cabinet Secretary accordingly.
Galwaf am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn y Siambr ar ganser yr ofarïau. Dyma Fis Ymwybyddiaeth Canser yr Ofarïau. Mae dros 300 o fenywod yn cael diagnosis o'r clefyd hwn bob blwyddyn yng Nghymru. Mae ychydig dros draean yn cael diagnosis yn gynnar, camau 1 neu 2, lle bydd y canlyniadau'n well. Rwyf innau fel eraill yma yn hyrwyddwr Targedu Canser yr Ofarïau, ac, fel y dywed yr elusen:
'Heb unrhyw raglen sgrinio hyfyw, mae'n hanfodol bod pob menyw yn gwybod am y symptomau a'n bod yn mynd i'r afael â'r camdybiaethau ynghylch canser yr ofarïau i sicrhau bod menywod yn teimlo eu bod wedi'u grymuso i gysylltu â'u meddyg teulu cyn gynted â phosibl.'
Mae pedwar prif symptom: chwyddo parhaus, poen yn y pelfis a'r abdomen, teimlo'n llawn a/neu golli chwant bwyd, a'r angen i basio dŵr yn amlach. Byddant yn symptomau parhaus a newydd. Er gwaethaf rhai gwelliannau, mae ymwybyddiaeth o symptomau yn parhau i fod yn bryderus o isel yng Nghymru, gyda dim ond 27 y cant o fenywod yn gallu adnabod chwyddo fel symptom a 42 y cant yn credu yn anghywir y bydd sgrinio ceg y groth yn canfod canser yr ofarïau. Rhaid i Lywodraeth Cymru gymryd camau i wella ymwybyddiaeth, fel y dywed yr elusen. Galwaf am ddatganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet yn unol â hynny.
Diolch yn fawr, Mark Isherwood, and thank you for drawing this to our attention today. Thank you for being an ovarian cancer ambassador. I know there are others all around this Chamber who would agree. Thank you for drawing attention to it in terms of the fact that we need to raise awareness, as you say, amongst women to look for these symptoms, and this is something where the early identification in terms of ovarian cancer is so crucial, so crucial in terms of being able to then access diagnosis and treatment.
We do now have a women's health plan, which of course gives us the opportunity to look at all of those cancers that particularly affect women, and I think, as you have drawn attention to it being Ovarian Cancer Awareness Month, that I will certainly raise this with the Minister for Mental Health and Well-being in terms of the women's health plan, but also with the Cabinet Secretary. But you raising it so publicly today, I do thank you for that.
Diolch yn fawr, Mark Isherwood, a diolch am dynnu hyn i'n sylw heddiw. Diolch am fod yn llysgennad canser yr ofarïau. Rwy'n gwybod bod eraill o gwmpas y Siambr hon a fyddai'n cytuno. Diolch am dynnu sylw ato o ran y ffaith bod angen i ni godi ymwybyddiaeth, fel y dywedwch chi, ymhlith menywod i chwilio am y symptomau hyn, ac mae hyn yn rhywbeth lle mae'r adnabod yn gynnar o ran canser yr ofarïau mor hanfodol, mor hanfodol o ran gallu cael diagnosis a thriniaeth wedyn.
Mae gennym gynllun iechyd menywod erbyn hyn, sydd wrth gwrs yn rhoi cyfle i ni edrych ar yr holl ganserau hynny sy'n effeithio ar fenywod yn arbennig, ac rwy'n credu, gan eich bod wedi tynnu sylw at y ffaith bod hwn yn Fis Ymwybyddiaeth Canser yr Ofarïau, y byddaf yn sicr yn codi hyn gyda'r Gweinidog Iechyd Meddwl a Llesiant o ran cynllun iechyd menywod, ond hefyd gyda'r Ysgrifennydd Cabinet. Ond rydych chi'n ei godi mor gyhoeddus heddiw, rwy'n diolch i chi am hynny.
Ac yn olaf, Andrew R.T. Davies.
And finally, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Leader of the house, is it possible to have a statement from the health Minister in regard to the shocking revelations at University Hospital of Wales, where members of the public, it would seem, were in operating theatres when patients were being operated on? It cannot be right that the health board is undertaking its own internal investigation. There needs to be an independent investigation to get to the bottom of this. I cannot think of a more vulnerable position that someone would be in than on an operating table, where the dignity of that person should be fully respected, and the professionalism of the consultant and the other medical staff performing the operation should be allowed to do the job that they're paid to do, not be thinking, ‘Who is behind that mask, and are they medical people or are they members of the general public?’ That is totally, totally out of order, and only to see the health Minister speaking on the BBC about this rather than bringing a statement here for Members to question him over it, and the actions that the Welsh Government are doing to reinstate the public's confidence in a service that, as I said, places the patient in the most vulnerable position, is something that the health Minister needs to reflect on and rectify very quickly, and instigate an independent investigation as a matter of urgency.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Arweinydd y tŷ, a yw'n bosibl cael datganiad gan y Gweinidog iechyd ynglŷn â'r datgeliadau syfrdanol yn Ysbyty Athrofaol Cymru, lle roedd aelodau o'r cyhoedd, mae'n ymddangos, mewn theatrau llawdriniaeth pan oedd cleifion yn cael eu llawdriniaeth? Ni all fod yn iawn fod y bwrdd iechyd yn cynnal ei ymchwiliad mewnol ei hun. Mae angen ymchwiliad annibynnol i ddilyn hwn i'w wraidd. Ni allaf feddwl am sefyllfa fwy agored i niwed y byddai rhywun ynddi nag ar fwrdd llawdriniaeth, lle dylid parchu urddas y person hwnnw, a phroffesiynoldeb y meddyg ymgynghorol a dylid caniatáu i'r staff meddygol eraill sy'n cyflawni'r llawdriniaeth wneud y gwaith y maent yn cael eu talu i'w wneud, yn hytrach na meddwl, 'Pwy sydd y tu ôl i'r mwgwd yna, ac a ydyn nhw'n bobl feddygol neu a ydyn nhw'n aelodau o'r cyhoedd?' Mae hynny'n hollol annerbyniol ac yna i weld y Gweinidog iechyd yn siarad ar y BBC am hyn yn hytrach na dod â datganiad yma er mwyn i'r Aelodau ei holi yn ei gylch, a'r camau y mae Llywodraeth Cymru yn eu gwneud i adfer hyder y cyhoedd mewn gwasanaeth sydd, fel y dywedais i, yn rhoi'r claf yn y sefyllfa fwyaf agored i niwed, ac mae'n rhywbeth y mae angen i'r Gweinidog iechyd fyfyrio arno a'i unioni'n gyflym iawn, ac ysgogi ymchwiliad annibynnol fel mater o frys.
Thank you, Andrew R.T. Davies, for bringing this question today to me as the Trefnydd. Any concern about patient safety, as you say, must be taken seriously. I am aware that the health board has said it is undertaking an internal review following the deeply concerning allegations, so Cardiff and Vale University Health Board is undertaking a review of the reported incidents. It is important that this is completed and the results considered, but of course the Cabinet Secretary for Health and Social Care will be aware now of your question to me this afternoon.
Diolch, Andrew R.T. Davies, am ddod â'r cwestiwn hwn i mi heddiw fel y Trefnydd. Rhaid cymryd unrhyw bryder am ddiogelwch cleifion, fel y dywedwch chi, o ddifrif. Rwy'n ymwybodol bod y bwrdd iechyd wedi dweud ei fod yn cynnal adolygiad mewnol yn dilyn yr honiadau pryderus iawn, felly mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro yn cynnal adolygiad o'r digwyddiadau a adroddwyd. Mae'n bwysig bod hwn yn cael ei gwblhau a'r canlyniadau yn cael eu hystyried, ond wrth gwrs bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn ymwybodol nawr o'ch cwestiwn i mi y prynhawn yma.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Eitem 4 yw'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol, y Trefnydd a'r Prif Chwip ar gynhwysiant digidol. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet, Jane Hutt.
Item 4 is the statement by the Cabinet Secretary for Social Justice, Trefnydd and Chief Whip on digital inclusion. I call on the Cabinet Secretary, Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae'r Llywodraeth Lafur Cymru hon yn gweithredu gan fuddsoddi mewn cynhwysiant digidol i ddod â chymunedau at ei gilydd.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. This Welsh Labour Government is taking action, investing in digital inclusion to bring communities together.
Digital exclusion is a barrier that affects all areas of life and is often indicative of other barriers, such as social and financial exclusion. With more and more services moving online, it is increasingly an equalities and social justice imperative that people have digital skills, access to devices and can stay safe online. Any barrier to digital connectivity, access or digital skills can mean someone is disadvantaged financially, socially and in respect of their wider well-being. For the past 10 years, Wales has had a dedicated digital inclusion programme and is perceived by the rest of the UK to be a leader in digital inclusion, knowledge and practice, including our groundbreaking work on a minimum digital living standard.
Mae allgáu digidol yn rhwystr sy'n effeithio ar bob maes o fywyd ac yn aml yn arwydd o rwystrau eraill, fel allgáu cymdeithasol ac ariannol. Gyda mwy a mwy o wasanaethau'n symud ar-lein, mae'n fwyfwy hanfodol o ran cydraddoldeb a chyfiawnder cymdeithasol fod gan bobl sgiliau digidol, mynediad at ddyfeisiau a'r ffaith y gallant aros yn ddiogel ar-lein. Gall unrhyw rwystr rhag cysylltedd digidol, mynediad neu sgiliau digidol olygu bod rhywun dan anfantais ariannol, gymdeithasol ac o ran eu llesiant yn ehangach. Dros y 10 mlynedd diwethaf, mae gan Gymru raglen gynhwysiant ddigidol bwrpasol sy'n cael ei hystyried gan weddill y DU yn arweinydd ym maes cynhwysiant digidol, gwybodaeth ac ymarfer, gan gynnwys ein gwaith arloesol ar y safon ofynnol ar gyfer bywyd digidol.
Our Digital Communities Wales programme, delivered by Cwmpas, has supported over 182,000 people to build the motivation and confidence to go online, whether that's to book GP appointments, apply for jobs, manage finances or stay in touch with loved ones. Since 2019, we've worked with 2,100 organisations, training 9,400 front-line staff and 4,200 volunteers to support people who may be struggling with digital access.
Welsh Government has provided funding to the Good Things Foundation, the leading UK digital inclusion charity, to ensure access to bilingual resources online and throughout the network of digital inclusion hubs located in communities across Wales. We've also taken practical steps to help the most vulnerable get the devices they need to get online. During the pandemic, we provided 1,100 digital tablets to care homes, ensuring residents could stay connected with family and access vital online services. I'm proud of what has been achieved and as the current programme draws to a close, it's time to look at what the next phase of support looks like to ensure we are supporting the most digitally excluded, who are often also the most disadvantaged and potentially vulnerable.
Recognising the importance of this area in an inclusive society, the UK Government recently published its 'Digital Inclusion Action Plan: First Steps', outlining key areas of focus for digital inclusion at UK level. It recognises that this is a shared endeavour across all parts of the UK and there is a lot that can be learned from action being taken by the devolved Governments in Scotland, Wales and Northern Ireland on digital inclusion. We're keen to ensure that our combined efforts deliver the best we can for people who are or may become digitally excluded, wherever they live.
Dirprwy Lywydd, this isn't just about action in my portfolio; it's action being taken across Government. Responsibility for digital infrastructure, including broadband and mobile connectivity, sits with the UK Government, but due to historic underinvestment at UK level over the past decade or more, we've helped provide access to fast and reliable broadband. Before we took action to address market failure, just 45 per cent of properties in Wales had access to superfast broadband. Today, that figure stands at 97 per cent, thanks largely to the publicly funded £200 million Superfast Cymru programme, which has delivered high-speed internet to 733,000 homes and businesses across Wales.
But we knew that wasn't enough. That's why this Government took further action, bringing full-fibre broadband to more than 44,000 homes and businesses across Wales, with £50 million of public funding, futureproofing communities and ensuring Wales stays ahead in the digital economy. For those struggling with poor connectivity, our own broadband grant schemes have provided a vital safety net, helping thousands of homes and businesses gain access while they wait for the commercial or publicly funded roll out. We've also been innovative in how we use existing infrastructure. The launch of Transport for Wales's Ffeibr builds on our investment in the south Wales metro to deliver improved digital connectivity. A £12 million investment in digital infrastructure will create seamless journey planning and integrated ticketing across rail and bus, making it easier for people to travel across Wales.
Digital technology is also helping us transform the way healthcare is delivered in Wales. The roll out of e-prescribing, the electronic prescription service, is well under way, cutting down on bureaucracy, reducing errors and making life easier for patients. As of last week, EPS is live in 43 GP practices and 266 community pharmacies across every health board. Over 1 million prescriptions have already been dispensed digitally and we remain on track to complete the roll out by September 2027.
We've also launched the Wales dental access portal, a new digital system to provide a fairer, more transparent way for people to register their need for NHS dentistry. Every health board is now using the portal, which gives real-time data on demand and helps ensure that available places are allocated fairly, and removes the need for people to ring around multiple practices to find out if they're taking on new patients. But let me be clear: we know the work isn’t finished. The Cabinet Secretary for Health and Social Care is working with health boards and the dental sector to expand provision and tackle long-term workforce challenges, because digital innovation can help, but it isn’t a substitute for proper investment in services.
For our young people, we are ensuring digital access is not a privilege but a right. Through our Hwb programme, this Government has invested over £200 million in digital education, transforming the digital landscape in Welsh schools. Since 2020, we have provided almost 292,000 new digital devices to schools across Wales, and ensured that all maintained schools now have access to superfast broadband. This investment ensures that every child, no matter their background, has the tools they need to thrive in the digital age.
Community facilities are key to providing places where people can go to get digital access and be supported in doing so. Capital funding for libraries, for example, has enabled Ystradgynlais library to develop remote working facilities with confidential areas, bookable meeting pods for physical/digital appointments, Zoom rooms, and digital connectivity learning spaces.
Mae ein rhaglen Cymunedau Digidol Cymru, a ddarperir gan Cwmpas, wedi cefnogi dros 182,000 o bobl i feithrin y cymhelliant a'r hyder i fynd ar-lein, boed hynny i drefnu apwyntiadau meddygon teulu, gwneud cais am swyddi, rheoli cyllid neu gadw mewn cysylltiad ag anwyliaid. Ers 2019, rydym wedi gweithio gyda 2,100 o sefydliadau, gan hyfforddi 9,400 o staff rheng flaen a 4,200 o wirfoddolwyr i gefnogi pobl a allai fod yn cael trafferth gyda mynediad digidol.
Mae Llywodraeth Cymru wedi darparu cyllid i'r Good Things Foundation, prif elusen cynhwysiant digidol y DU, i sicrhau mynediad at adnoddau dwyieithog ar-lein a thrwy gydol y rhwydwaith o ganolfannau cynhwysiant digidol sydd wedi'u lleoli mewn cymunedau ledled Cymru. Rydym hefyd wedi cymryd camau ymarferol i helpu'r rhai mwyaf agored i niwed i gael y dyfeisiau sydd eu hangen arnynt i fynd ar-lein. Yn ystod y pandemig, fe wnaethom ddarparu 1,100 o lechi digidol i gartrefi gofal, gan sicrhau bod preswylwyr yn gallu cadw mewn cysylltiad â theulu a chael mynediad at wasanaethau ar-lein hanfodol. Rwy'n falch o'r hyn sydd wedi'i gyflawni ac wrth i'r rhaglen bresennol ddod i ben, mae'n bryd edrych ar sut olwg sydd ar gam nesaf y gefnogaeth i sicrhau ein bod yn cefnogi'r rhai sydd wedi'u hallgáu'n ddigidol, sy'n aml hefyd y mwyaf difreintiedig ac o bosibl y mwyaf agored i niwed.
Gan gydnabod pwysigrwydd y maes hwn mewn cymdeithas gynhwysol, cyhoeddodd Llywodraeth y DU y 'Cynllun Gweithredu Cynhwysiant Digidol: Camau Cyntaf' yn ddiweddar, sy'n amlinellu meysydd ffocws allweddol ar gyfer cynhwysiant digidol ar lefel y DU. Mae'n cydnabod bod hon yn ymdrech ar y cyd ar draws pob rhan o'r DU ac mae llawer i'w ddysgu o gamau sy'n cael eu cymryd gan y Llywodraethau datganoledig yn yr Alban, Cymru a Gogledd Iwerddon ar gynhwysiant digidol. Rydym yn awyddus i sicrhau bod ein hymdrechion cyfunol yn darparu'r gorau y gallwn i bobl sydd wedi'u hallgáu'n ddigidol, ble bynnag y maent yn byw.
Dirprwy Lywydd, nid gweithredu yn fy mhortffolio yn unig yw hyn; gweithredu yw hyn sy'n cael ei gyflawni ar draws y Llywodraeth. Cyfrifoldeb Llywodraeth y DU yw seilwaith digidol, gan gynnwys band eang a chysylltedd symudol, ond oherwydd tanfuddsoddiad hanesyddol ar lefel y DU dros y degawd diwethaf neu fwy, rydym wedi helpu i ddarparu mynediad at fand eang cyflym a dibynadwy. Cyn i ni gymryd camau i fynd i'r afael â methiant y farchnad, dim ond 45 y cant o eiddo yng Nghymru oedd â mynediad at fand eang cyflym iawn. Heddiw, mae'r ffigur hwnnw'n 97 y cant, diolch yn bennaf i'r rhaglen Cyflymu Cymru gwerth £200 miliwn a ariennir yn gyhoeddus, sydd wedi darparu rhyngrwyd cyflym i 733,000 o gartrefi a busnesau ledled Cymru.
Ond roeddem ni'n gwybod nad oedd hynny'n ddigon. Dyna pam y cymerodd y Llywodraeth hon gamau pellach, gan ddod â band eang ffeibr llawn i fwy na 44,000 o gartrefi a busnesau ledled Cymru, gyda £50 miliwn o gyllid cyhoeddus, gan ddiogelu cymunedau i'r dyfodol a sicrhau bod Cymru'n aros ar y blaen yn yr economi ddigidol. I'r rhai sy'n cael trafferth gyda chysylltedd gwael, mae ein cynlluniau grant band eang ein hunain wedi darparu rhwyd ddiogelwch hanfodol, gan helpu miloedd o gartrefi a busnesau i gael mynediad wrth iddynt aros am y cyflwyniad masnachol neu a ariennir yn gyhoeddus. Rydym hefyd wedi bod yn arloesol yn y ffordd yr ydym yn defnyddio seilwaith presennol. Mae lansiad Ffeibr Trafnidiaeth Cymru yn adeiladu ar ein buddsoddiad ym Metro De Cymru i ddarparu gwell cysylltedd digidol. Bydd buddsoddiad o £12 miliwn mewn seilwaith digidol yn creu cynlluniau teithiau di-dor a thocynnau integredig ar draws rheilffyrdd a bysiau, gan ei gwneud hi'n haws i bobl deithio ledled Cymru.
Mae technoleg ddigidol hefyd yn ein helpu i drawsnewid y ffordd y mae gofal iechyd yn cael ei ddarparu yng Nghymru. Mae cyflwyno e-bresgripsiynu, y gwasanaeth presgripsiwn electronig, ar y gweill, gan leihau biwrocratiaeth, lleihau gwallau a gwneud bywyd yn haws i gleifion. Ers yr wythnos diwethaf, mae'r Gwasanaeth Presgripsiynau Electronig (EPS) yn fyw mewn 43 o bractisau meddygon teulu a 266 o fferyllfeydd cymunedol ar draws pob bwrdd iechyd. Mae dros 1 filiwn o bresgripsiynau eisoes wedi'u dosbarthu'n ddigidol ac rydym yn parhau i fod ar y trywydd iawn i gwblhau'r cyflwyniad erbyn mis Medi 2027.
Rydym hefyd wedi lansio porth mynediad deintyddol Cymru, system ddigidol newydd i ddarparu ffordd decach a mwy tryloyw i bobl gofrestru eu hangen am ddeintyddiaeth y GIG. Mae pob bwrdd iechyd bellach yn defnyddio'r porth, sy'n rhoi data amser real ar alw ac yn helpu i sicrhau bod lleoedd sydd ar gael yn cael eu dyrannu'n deg, ac yn dileu'r angen i bobl ffonio sawl practis i ddarganfod a ydyn nhw'n derbyn cleifion newydd. Ond gadewch i mi fod yn glir: rydym ni'n gwybod nad yw'r gwaith wedi'i orffen. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn gweithio gyda byrddau iechyd a'r sector deintyddol i ehangu'r ddarpariaeth a mynd i'r afael â heriau gweithlu hirdymor, oherwydd gall arloesedd digidol helpu, ond nid yw'n cymryd lle buddsoddiad priodol mewn gwasanaethau.
I'n pobl ifanc, rydym yn sicrhau nad yw mynediad digidol yn fraint ond yn hawl. Drwy ein rhaglen Hwb, mae'r Llywodraeth hon wedi buddsoddi dros £200 miliwn mewn addysg ddigidol, gan drawsnewid y dirwedd ddigidol yn ysgolion Cymru. Ers 2020, rydym wedi darparu bron i 292,000 o ddyfeisiau digidol newydd i ysgolion ledled Cymru, ac wedi sicrhau bod gan bob ysgol a gynhelir fynediad at fand eang cyflym iawn. Mae'r buddsoddiad hwn yn sicrhau bod gan bob plentyn, ni waeth beth fo'i gefndir, yr offer sydd ei angen arno i ffynnu yn yr oes ddigidol.
Mae cyfleusterau cymunedol yn allweddol i ddarparu lleoedd lle gall pobl fynd i gael mynediad digidol a chael cefnogaeth i wneud hynny. Mae cyllid cyfalaf ar gyfer llyfrgelloedd, er enghraifft, wedi galluogi llyfrgell Ystradgynlais i ddatblygu cyfleusterau gweithio o bell gydag ardaloedd cyfrinachol, podiau cyfarfod y gellir eu harchebu ar gyfer apwyntiadau corfforol/digidol, ystafelloedd Zoom, a mannau dysgu cysylltedd digidol.
Dirprwy Lywydd, mae hon yn Llywodraeth Lafur Cymru sy'n cyflawni. O dan Brif Weinidog Eluned Morgan, rydym ni'n defnyddio arloesedd digidol i gael Cymru fwy teg a chysylltiedig.
Dirprwy Lywydd, this is a Welsh Labour Government that delivers. Under First Minister Eluned Morgan, we are using digital innovation to build a fairer, more connected Wales.
We are not complacent. We will continue to invest, improve and push for greater digital inclusion, because in modern Wales, being online isn’t a luxury, it’s a necessity. And we're determined to ensure that everyone in every community benefits from the digital revolution.
Nid ydym yn hunanfodlon. Byddwn yn parhau i fuddsoddi, gwella a gwthio am fwy o gynhwysiant digidol, oherwydd yng Nghymru fodern, nid yw bod ar-lein yn foethusrwydd, mae'n angenrheidiol. Ac rydym yn benderfynol o sicrhau bod pawb ym mhob cymuned yn elwa ar y chwyldro digidol.
Thank you, Cabinet Secretary. Digital exclusion is particularly prevalent amongst the vulnerable demographics, for example, the elderly, those living in poverty and those affected by homelessness. Whilst more and more services are available online, which naturally carries advantages too, it is important to note that this also brings an array of disadvantages, especially for the more vulnerable sectors within our society. It is crucial that elected Members like us should shine a light on the digitally discarded, to ensure that they are not in a non-digital world. Take, for example, the significant implication of owning up-to-date models of smartphones, laptops and tablets, which, unfortunately, I do not think civil servants factor in when making decisions to orientate strategies driving very laudable goals of achieving a maximum level of efficiency.
I have other concerns centred on the delivery of services. While users have limited proficiency in either English or Welsh, a strategy supporting greater use of online translation would work to triage a pre-existing level of isolation, which we risk exacerbating by bringing much more of our everyday lives beyond physical reach. It is important that paper-based customer-focused solutions remain an option if needed, or this transformation risks leaving behind entire groups.
Whilst I welcome the Welsh Government working with 2,100 organisations since 2019 to help those struggling with digital access, we know that there are going to be some that will not grasp this technology of the day. It is important to note that paper-based methods of communication are still vital to many within our communities, whether it is regarding correspondence from their banks or local hospitals.
Speaking of the Welsh Government's work with organisations, I would be keen to know what work has been done that is working well here. I take note of Vodafone’s Everyone Connected scheme, which involves individuals donating second-hand technologies that undergo refurbishment before being donated to those needing devices. Moreover, UK refugees received SIM cards via Vodafone’s Charities Connected programme, which provided 40GB of data each month over six months, alongside unlimited calls and texts. Will the Welsh Government give consideration to helping to roll-out national schemes supporting this type of digitally inclusive philanthropic provision across all of Wales?
Lastly, it is important that, with an already ageing population, healthcare does not become the next frontier of the digital divide. Already, e-prescriptions have been a requirement on GPs in England since 2019, whereas Wales will not finish until September 2027. Will the Cabinet Secretary make sure people retain confidence during this transition? It is too easy overlooking fears when we know what we risk if it goes awry. Diolch.
Diolch, Ysgrifennydd Cabinet. Mae allgáu digidol yn arbennig o gyffredin ymhlith y ddemograffeg sy'n agored i niwed, er enghraifft, yr henoed, y rhai sy'n byw mewn tlodi a'r rhai y mae digartrefedd yn effeithio arnynt. Er bod mwy a mwy o wasanaethau ar gael ar-lein, sy'n naturiol yn dod â manteision hefyd, mae'n bwysig nodi bod hyn hefyd yn dod ag amrywiaeth o anfanteision, yn enwedig i'r sectorau mwy agored i niwed yn ein cymdeithas. Mae'n hanfodol y dylai Aelodau etholedig fel ni daflu goleuni ar y rhai sydd wedi'u hepgor yn ddigidol, er mwyn sicrhau nad ydynt mewn byd nad yw'n ddigidol. Cymerwch, er enghraifft, y goblygiadau sylweddol o fod yn berchen ar fodelau cyfoes o ffonau clyfar, gliniaduron a llechi, rhywbeth nad wyf yn credu, yn anffodus, bod gweision sifil yn eu hystyried wrth wneud penderfyniadau i gyfeirio strategaethau sy'n ysgogi nodau canmoladwy iawn o gyflawni lefel uchaf o effeithlonrwydd.
Mae gennyf i bryderon eraill ynghylch darparu gwasanaethau. Er bod gan ddefnyddwyr hyfedredd cyfyngedig naill ai yn Saesneg neu Gymraeg, byddai strategaeth sy'n cefnogi mwy o ddefnydd o gyfieithu ar-lein yn gweithio i frysbennu lefel o ynysu sy'n bodoli eisoes, yr ydym yn peryglu ei waethygu trwy ddwyn llawer mwy o'n bywydau bob dydd y tu hwnt i gyrraedd corfforol. Mae'n bwysig bod atebion ar bapur sy'n canolbwyntio ar gwsmeriaid yn parhau i fod yn opsiwn os oes angen, neu bydd perygl i'r trawsnewid hwn adael grwpiau cyfan ar ôl.
Er fy mod yn croesawu Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda 2,100 o sefydliadau ers 2019 i helpu'r rhai sy'n cael trafferth gyda mynediad digidol, gwyddom y bydd rhai na fyddant yn deall y dechnoleg gyfoes hon. Mae'n bwysig nodi bod dulliau cyfathrebu ar bapur yn dal i fod yn hanfodol i lawer yn ein cymunedau, boed hynny'n ymwneud â gohebiaeth o'u banciau neu ysbytai lleol.
Wrth siarad am waith Llywodraeth Cymru gyda sefydliadau, byddwn yn awyddus i wybod pa waith sydd wedi'i wneud sy'n gweithio'n dda yma. Rwy'n nodi cynllun Everyone Connected cwmni Vodafone, sy'n cynnwys unigolion yn cyfrannu technolegau ail-law sy'n cael eu hadnewyddu cyn cael eu rhoi i'r rhai sydd angen dyfeisiau. Ar ben hynny, derbyniodd ffoaduriaid y DU gardiau SIM trwy raglen Charities Connected Vodafone, a ddarparodd 40GB o ddata bob mis dros chwe mis, ochr yn ochr â galwadau a negeseuon testun diderfyn. A wnaiff Llywodraeth Cymru ystyried helpu i gyflwyno cynlluniau cenedlaethol sy'n cefnogi'r math hwn o ddarpariaeth ddyngarol gynhwysol yn ddigidol ledled Cymru gyfan?
Yn olaf, mae'n bwysig, gyda phoblogaeth sydd eisoes yn heneiddio, nad gofal iechyd yw ffin nesaf y rhaniad digidol. Eisoes mae e-bresgripsiynau wedi bod yn ofyniad ar feddygon teulu yn Lloegr ers 2019, ond ni fydd Cymru yn gorffen tan fis Medi 2027. A fydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn sicrhau bod pobl yn cadw hyder yn ystod y trawsnewidiad hwn? Mae'n rhy hawdd anwybyddu ofnau pan fyddwn ni'n gwybod beth yw'r peryglon pe bai'n mynd o chwith. Diolch.
Diolch yn fawr, Altaf Hussain. Thank you very much for those searching questions about how we are delivering in terms of digital inclusion for all our citizens here in Wales, because, as I said in my statement, this is a key social justice and equalities issue. It is about ensuring that people, quite simply, are confident to use the internet and digital technology in ways that will enhance their lives, but in ways that actually enable them to access public services, because so many public services are delivered now online, as I said in my statement, and as you acknowledged. It's about how we can ensure that we are reaching those sections of society who may be excluded, or have been excluded, in terms of digital inclusion.
In terms of the national survey for Wales 2022-23, data shows that 7 per cent of adults aged 16 and over living in Wales remain digitally excluded and do not personally use the internet. That sounds like a small figure, but it’s actually 170,000 adults aged 16 and over, and we know that they will be digitally excluded. We must ensure that no citizen is left behind as we embrace that digital first approach.
That’s why Digital Communities Wales is so important. It’s called ‘Digital Communities Wales: Digital Confidence, Health and Well-being', and it is funded by £2 million per annum. It’s jointly funded by digital inclusion, through my budget, and through health, because we’ve already discussed this afternoon the importance of digital access in health. But it’s actually geared at helping reach digitally excluded people—those 170,000. I’ve given many statistics about the reach of that programme. But the importance today for this statement is to hear these views from across the Chamber in terms of options for future digital inclusion support in Wales. We have had an independent evaluation of our Digital Communities Wales programme, and it did show very many positive aspects of the programme, about useful learning in informing future activity.
Also, in terms of being able to engage with those important organisations like the Good Things Foundation, we have funded the Welsh translation of Learn My Way. We have to recognise that this is important in terms of a bilingual nation. So, the online basic digital skills platform has been translated. But it also includes resources on keeping your personal data safe, keeping your device safe, being safe online, and helping in terms of accessing basic digital skills free of charge at a pace and location convenient to them.
The national databank is providing SIMs with free data to people in need across the UK through digital inclusion hubs, in partnership with Virgin Media O2, Vodafone and Three. Through the partnership with Digital Communities Wales and the Good Things Foundation, there are now 165 digital inclusion hubs in Wales, with over 19,800 SIMs ordered as of October 2024. But we have got to reach out in terms of what we're aiming to have, which is—again, Wales at the forefront—a minimum digital living standard. That's work that we've commissioned from the University of Liverpool, to explore that minimum digital living standard.
Finally, it is important that the digital strategy puts people at the heart of everything that we do, and that we continually engage and have feedback from those who may be particularly excluded. I'm just interested to share with you that we have the Centre for Digital Public Services, as you know, which was established in 2020. That's an arm's-length body. In partnership with the Welsh Government's neurodivergence and learning disabilities team, it's exploring how digital can improve people's experience of neurodivergence referral and assessment processes. The centre has made recommendations and is now testing solutions to meet the needs of users and professionals alike.
Diolch yn fawr, Altaf Hussain. Diolch yn fawr iawn am y cwestiynau treiddgar yna ynghylch sut rydym yn cyflawni o ran cynhwysiant digidol ar gyfer ein holl ddinasyddion yma yng Nghymru, oherwydd, fel y dywedais i yn fy natganiad, mae hwn yn fater allweddol o gyfiawnder cymdeithasol a chydraddoldeb. Mae'n ymwneud â sicrhau bod pobl, yn syml, yn hyderus i ddefnyddio'r rhyngrwyd a thechnoleg ddigidol mewn ffyrdd a fydd yn gwella eu bywyd, ond mewn ffyrdd sy'n eu galluogi i gael mynediad at wasanaethau cyhoeddus, oherwydd mae cymaint o wasanaethau cyhoeddus yn cael eu darparu ar-lein nawr, fel y dywedais i yn fy natganiad, ac fel y gwnaethoch chi gydnabod. Mae'n ymwneud â sut y gallwn ni sicrhau ein bod yn cyrraedd y rhannau hynny o gymdeithas a allai gael eu heithrio, neu sydd wedi'u heithrio, o ran cynhwysiant digidol.
O ran arolwg cenedlaethol Cymru 2022-23, mae data'n dangos bod 7 y cant o oedolion 16 oed a hŷn sy'n byw yng Nghymru yn parhau i fod wedi'u hallgáu'n ddigidol ac nad ydynt yn defnyddio'r rhyngrwyd yn bersonol. Mae hynny'n swnio fel ffigur bach, ond mewn gwirionedd mae'n 170,000 o oedolion 16 oed a hŷn, ac rydym yn gwybod y byddant yn cael eu heithrio'n ddigidol. Rhaid i ni sicrhau nad oes unrhyw ddinesydd yn cael ei adael ar ôl wrth i ni gofleidio'r dull digidol yn gyntaf hwnnw.
Dyna pam mae Cymunedau Digidol Cymru mor bwysig. Fe'i gelwir yn 'Cymunedau Digidol Cymru: Hyder Digidol, Iechyd a Llesiant', ac mae'n cael ei ariannu gan £2 filiwn y flwyddyn. Mae'n cael ei ariannu ar y cyd gan gynhwysiant digidol, trwy fy nghyllideb, a thrwy iechyd, oherwydd rydym eisoes wedi trafod y prynhawn yma bwysigrwydd mynediad digidol ym maes iechyd. Ond mewn gwirionedd ei fwriad yw helpu i gyrraedd pobl sydd wedi'u heithrio'n ddigidol—y 170,000 hynny. Rwyf wedi rhoi llawer o ystadegau am gyrhaeddiad y rhaglen honno. Ond y pwysigrwydd heddiw ar gyfer y datganiad hwn yw clywed y safbwyntiau hyn o bob rhan o'r Siambr o ran opsiynau ar gyfer cymorth cynhwysiant digidol yng Nghymru yn y dyfodol. Rydym wedi cael gwerthusiad annibynnol o'n rhaglen Cymunedau Digidol Cymru, ac roedd yn dangos llawer iawn o agweddau cadarnhaol ar y rhaglen, am ddysgu defnyddiol wrth lywio gweithgareddau yn y dyfodol.
Hefyd, o ran gallu ymgysylltu â'r sefydliadau pwysig hynny fel y Good Things Foundation, rydym wedi ariannu'r cyfieithiad Cymraeg o Learn My Way. Mae'n rhaid i ni gydnabod bod hyn yn bwysig o ran cenedl ddwyieithog. Felly, mae'r platfform sgiliau digidol sylfaenol ar-lein wedi'i gyfieithu. Ond mae hefyd yn cynnwys adnoddau ar gadw'ch data personol yn ddiogel, cadw'ch dyfais yn ddiogel, bod yn ddiogel ar-lein, a helpu i gael mynediad at sgiliau digidol sylfaenol am ddim ar gyflymder ac mewn lleoliad sy'n gyfleus iddyn nhw.
Mae'r banc data cenedlaethol yn darparu SIMs data am ddim i bobl mewn angen ledled y DU trwy hybiau cynhwysiant digidol, mewn partneriaeth â Virgin Media O2, Vodafone a Three. Trwy'r bartneriaeth â Cymunedau Digidol Cymru a'r Good Things Foundation, mae bellach 165 o hybiau cynhwysiant digidol yng Nghymru, gyda dros 19,800 o SIMs wedi'u harchebu ym mis Hydref 2024. Ond mae'n rhaid i ni estyn allan o ran yr hyn yr ydym yn bwriadu ei gael, sef—unwaith eto, Cymru ar flaen y gad—y safon ofynnol ar gyfer bywyd digidol. Dyna waith rydym ni wedi'i gomisiynu gan Brifysgol Lerpwl, i archwilio'r safon ofynnol ar gyfer bywyd digidol.
Yn olaf, mae'n bwysig bod y strategaeth ddigidol yn rhoi pobl wrth wraidd popeth rydym ni'n ei wneud, a'n bod yn ymgysylltu'n barhaus ac yn cael adborth gan y rhai a allai fod wedi'u heithrio'n arbennig. Mae gennyf i ddiddordeb mewn rhannu gyda chi y ffaith bod gennym y Ganolfan Gwasanaethau Cyhoeddus Digidol, fel y gwyddoch chi, a sefydlwyd yn 2020. Mae'n gorff hyd braich. Mewn partneriaeth â thîm niwrowahaniaeth ac anableddau dysgu Llywodraeth Cymru, mae'n archwilio sut y gall digidol wella profiad pobl o brosesau atgyfeirio ac asesu niwrowahaniaeth. Mae'r ganolfan wedi gwneud argymhellion ac mae bellach yn profi atebion i ddiwallu anghenion defnyddwyr a gweithwyr proffesiynol fel ei gilydd.
The consequences of digital exclusion are serious, especially for those on low incomes and who have other vulnerabilities, especially at a time when Government support for those types of people has been cut, is being cut, and prices and bills are rising. As the Older People's Commissioner for Wales has pointed out, a significant number of older people in Wales, including a third of those aged 75 or over, are digitally excluded. This is a barrier to accessing essential services and entitlements, and can make those rising costs even higher. The previous older people's commissioner outlined clear recommendations for tackling digital exclusion among older people, yet we're still waiting to hear whether those have been fully implemented. So, can you today confirm whether all those recommendations have now been actioned, and, if not, what steps are being taken to ensure that they are?
The Welsh Refugee Council has also highlighted that many asylum accommodations in Wales lack Wi-Fi. Without it, asylum seekers face huge obstacles in accessing English and Welsh language classes, crisis support, legal services, and vital information that could help them rebuild their lives. The Welsh Government cut the asylum internet project, which was called critically important by those supporting asylum seekers, last May. Only yesterday, in a round-table session with local government resettlement and migration lead officers, the Equality and Social Justice Committee heard how crucial access to the internet is to ensuring people have access not only to services and advice, but also in fostering cohesion—language lessons, educational courses.
In a country that prides itself on being a nation of sanctuary, this is unacceptable and not in line with the principles outlined in your refreshed chapter on nation of sanctuary in the 'Anti-racist Wales Action Plan', such as principle 4:
'prevent harmful outcomes such as homelessness, poor health conditions, and exploitation by providing necessary information, advice, and accessible services.'
You've talked about Hwb. Those children of refugees should be able to access Hwb. Those health portals you talked about—they should be able to access those. So, will the Welsh Government commit to ensuring that Wi-Fi access is a basic standard in all asylum accommodation in Wales?
I've urged the Cabinet Secretary previously to take action on ensuring people with learning disabilities are not being treated unfairly as Wales moves closer to becoming a cashless economy. Mencap Cymru brought a petition to the Senedd, highlighting the impact on many people with learning disabilities, who are increasingly finding themselves unable to pay for goods and services, often having to leave businesses empty handed and feeling humiliated and discriminated against. I travelled on four Transport for Wales trains last weekend, on journeys that lasted most of the day. I wouldn't have been able to buy any refreshments at all if I didn't have a contactless bank card or a digital form of payment. So, why isn't the Welsh Government mandating that the services it runs, the sectors it funds, are not contributing to the ever-growing digital divide?
Digital inclusion, as you said, is a social justice issue. It's about fairness, equality, equity, and ensuring no-one in Wales is left behind. As we move into a digital world, inclusion and accessibility and what we understand by that must also evolve, so what steps are you taking in order to make sure that that happens? Diolch.
Mae canlyniadau allgáu digidol yn ddifrifol, yn enwedig i'r rhai sydd ar incwm isel ac sydd â gwendidau eraill, yn enwedig ar adeg pan fo cefnogaeth y Llywodraeth i'r mathau hynny o bobl wedi'i dorri, yn cael ei dorri, a phrisiau a biliau yn codi. Fel y mae Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru wedi nodi, mae nifer sylweddol o bobl hŷn yng Nghymru, gan gynnwys traean o'r rhai sy'n 75 oed neu'n hŷn, wedi'u heithrio'n ddigidol. Mae hyn yn rhwystr rhag cael mynediad at wasanaethau a hawliau hanfodol, a gall wneud y costau cynyddol hynny hyd yn oed yn uwch. Amlinellodd y comisiynydd pobl hŷn blaenorol argymhellion clir ar gyfer mynd i'r afael ag allgáu digidol ymhlith pobl hŷn, ond rydym yn dal i aros i glywed a yw'r rhain wedi'u gweithredu'n llawn. Felly, a allwch chi heddiw gadarnhau pa un a yw'r holl argymhellion hynny bellach wedi'u gweithredu, ac, os nad ydynt, pa gamau sy'n cael eu cymryd i sicrhau eu bod yn cael eu gweithredu?
Mae Cyngor Ffoaduriaid Cymru hefyd wedi amlygu nad oes gan lawer o lety lloches yng Nghymru Wi-Fi. Hebddo, mae ceiswyr lloches yn wynebu rhwystrau enfawr wrth geisio cael mynediad at ddosbarthiadau Cymraeg a Saesneg, cymorth argyfwng, gwasanaethau cyfreithiol, a gwybodaeth hanfodol a allai eu helpu i ailadeiladu eu bywydau. Mae Llywodraeth Cymru wedi torri'r prosiect rhyngrwyd lloches, a gafodd ei alw'n hanfodol bwysig gan y rhai sy'n cefnogi ceiswyr lloches, fis Mai diwethaf. Dim ond ddoe, mewn sesiwn ford gron gyda swyddogion arweiniol ailsefydlu a mudo llywodraeth leol, clywodd y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol pa mor hanfodol yw mynediad i'r rhyngrwyd i sicrhau bod pobl yn cael mynediad nid yn unig at wasanaethau a chyngor, ond hefyd wrth feithrin cydlyniant—gwersi iaith, cyrsiau addysgol.
Mewn gwlad sy'n ymfalchïo mewn bod yn genedl noddfa, mae hyn yn annerbyniol ac nid yw'n unol â'r egwyddorion a amlinellir yn eich pennod adnewyddedig ar genedl noddfa yng Nghynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol', megis egwyddor 4:
'atal canlyniadau niweidiol fel digartrefedd, cyflyrau iechyd gwael, a chamfanteisio trwy ddarparu gwybodaeth, cyngor a gwasanaethau hygyrch angenrheidiol.'
Rydych chi wedi siarad am Hwb. Dylai plant ffoaduriaid allu cael mynediad at Hwb. Y pyrth iechyd hynny rydych chi wedi siarad amdanynt—dylent allu cael mynediad i'r rheini. Felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru ymrwymo i sicrhau bod mynediad Wi-Fi yn safon sylfaenol ym mhob llety lloches yng Nghymru?
Rwyf wedi annog yr Ysgrifennydd Cabinet o'r blaen i gymryd camau i sicrhau nad yw pobl ag anableddau dysgu yn cael eu trin yn annheg wrth i Gymru symud yn agosach at ddod yn economi heb arian parod. Cyflwynodd Mencap Cymru ddeiseb i'r Senedd, gan dynnu sylw at yr effaith ar lawer o bobl ag anableddau dysgu, sy'n gynyddol yn methu talu am nwyddau a gwasanaethau, yn aml yn gorfod gadael busnesau yn waglaw ac yn teimlo eu bod yn cael eu bychanu ac y gwahaniaethir yn eu herbyn. Teithiais ar bedwar trên Trafnidiaeth Cymru y penwythnos diwethaf, ar deithiau a barodd y rhan fwyaf o'r dydd. Ni fyddwn wedi gallu prynu unrhyw luniaeth o gwbl pe na bai gen i gerdyn banc digyswllt neu ffurf o dalu'n ddigidol. Felly, pam nad yw Llywodraeth Cymru yn gorchymyn nad yw'r gwasanaethau y mae'n eu rhedeg, y sectorau y mae'n eu hariannu, yn cyfrannu at y rhaniad digidol sy'n tyfu'n barhaus?
Mae cynhwysiant digidol, fel y dywedoch chi, yn fater o gyfiawnder cymdeithasol. Mae'n ymwneud â thegwch, cydraddoldeb, uniondeb, a sicrhau nad oes neb yng Nghymru yn cael ei adael ar ôl. Wrth i ni symud i fyd digidol, rhaid i gynhwysiant a hygyrchedd a'r hyn y mae hynny'n ei olygu i ni hefyd ddatblygu, felly pa gamau ydych chi'n eu cymryd er mwyn sicrhau bod hynny'n digwydd? Diolch.
Diolch yn fawr, Sioned Williams. Of course, the consequences of digital exclusion are social injustice, exclusion from public services, and exclusion from all the opportunities that digital inclusion provides. Clearly, this is an area of policy where we look very much for evidence. I’ve mentioned the fact that we’ve evaluated Digital Communities Wales, an independent evaluation, which was published in February of this year. We took a wide range of evidence, not just from a literature review, but also from stakeholder engagement workshops and meetings, to reach that informed position. The engagement with all our commissioners is crucial to that—indeed, you’ve referenced the older people’s commissioner.
I just want to respond particularly on that point in terms of older people. For example, Digital Communities Wales prioritised inspiring digital care training for care home activity co-ordinators last year, during 2024, because we know, for many elderly people, in terms of their life circumstances, if they’re in a care home, in terms of accessing their daily needs and also public services, they are well looked after, but of course what has been really important for those in care homes is that residents can use digital tools for reminiscence, creative engagement, music, games, nature apps, Welsh language support. There’s been a really high level of demand and positive feedback, including bespoke sessions for Wrexham County Borough Council adult social care staff. The staff engaging with that is important as well. But clearly, that is something that is just one section of the population, where digital inclusion, as we’ve acknowledged, is higher amongst older people.
I’m glad that you’ve raised the issue about the asylum internet project, because for three years, starting during the pandemic, the Welsh Government provided free internet access to ensure asylum seekers could access public health messaging, orientate in new communities, access remote integration services. It was Clearsprings Ready Homes, the Home Office private provider, in March 2024 that decided to end our partnership, requiring us to find an alternative approach. Obviously, we’re talking about accommodation, which is mainly provided by Clearsprings.
I’m pleased to say we’ve brokered an agreement between the Good Things Foundation and Sanctuary Coalition Cymru, which you’ll be very aware of, to ensure free internet once more. We are now having conversations to try and ensure Wales-wide coverage and knowledge amongst sanctuary seekers. We recognise that this is very much a part of our ambition to be a nation of sanctuary. I hope that that engagement and that new partnership will be shared with all of those who will benefit, and the Welsh Refugee Council will be aware of those developments.
I think it is important as well that you’ve referred to the opportunities with the Mencap Cymru engagement. I’ve met with Mencap Cymru following the petition that came to us and that we debated—and my commitment that I made to follow this through. We’re now acknowledging that, and very shortly you’ll be seeing our disabled people’s rights plan, where we acknowledge the challenges of the cashless society and the work that we’re doing, particularly with those who are funded public bodies, to ensure that cash access can be available.
That will be referenced, because in our disabled people's rights plan we recognise that this is a point of justice. This is about justice and access to what is financial inclusion. I have mentioned the work that we're doing as well with the Centre for Digital Public Services in relation to the digital service standards with the public sector in Wales, and that must include all citizens, in terms of access to those needs. So, I hope that Senedd Members will also—. I'm very happy to share some of the projects that are being funded. I'm sure you already know of them in your communities, in your libraries. In fact, I'm visiting a library tomorrow with the First Minister to see the digital champion training in action, training that's undertaken by the library staff. And also the fact that we have volunteer digital champions to discuss digital inclusion and its impact with staff and volunteers—. Volunteers are playing a crucial role in this as well.
Diolch yn fawr, Sioned Williams. Wrth gwrs, canlyniadau allgáu digidol yw anghyfiawnder cymdeithasol, gwaharddiad o wasanaethau cyhoeddus, ac eithrio o'r holl gyfleoedd y mae cynhwysiant digidol yn ei ddarparu. Yn amlwg, mae hwn yn faes polisi lle rydym yn edrych yn fanwl am dystiolaeth. Rwyf wedi sôn am y ffaith ein bod wedi gwerthuso Cymunedau Digidol Cymru, gwerthusiad annibynnol, a gyhoeddwyd ym mis Chwefror eleni. Fe wnaethom gymryd ystod eang o dystiolaeth, nid yn unig o adolygiad llenyddiaeth, ond hefyd o weithdai a chyfarfodydd ymgysylltu â rhanddeiliaid, i gyrraedd y sefyllfa wybodus honno. Mae'r ymgysylltiad â'n holl gomisiynwyr yn hanfodol i hynny—yn wir, rydych chi wedi cyfeirio at y comisiynydd pobl hŷn.
Rwyf eisiau ymateb yn arbennig ar y pwynt hwnnw o ran pobl hŷn. Er enghraifft, blaenoriaethodd Cymunedau Digidol Cymru hyfforddiant gofal digidol ysbrydoledig ar gyfer cydlynwyr gweithgareddau cartrefi gofal y llynedd, yn ystod 2024, oherwydd rydym yn gwybod, i lawer o bobl oedrannus, o ran eu hamgylchiadau bywyd, os ydyn nhw mewn cartref gofal, o ran cael mynediad at eu hanghenion dyddiol a hefyd gwasanaethau cyhoeddus, maent yn derbyn gofal da, ond wrth gwrs yr hyn sydd wedi bod yn wirioneddol bwysig i'r rhai mewn cartrefi gofal yw y gall preswylwyr ddefnyddio offer digidol ar gyfer hel atgofion, ymgysylltu creadigol, cerddoriaeth, gemau, apiau natur, cymorth Cymraeg. Bu lefel uchel iawn o alw ac adborth cadarnhaol, gan gynnwys sesiynau pwrpasol ar gyfer staff gofal cymdeithasol oedolion Cyngor Bwrdeistref Sirol Wrecsam. Mae'r staff sy'n ymwneud â hynny yn bwysig hefyd. Ond yn amlwg, mae hynny'n rhywbeth sy'n un rhan o'r boblogaeth, lle mae cynhwysiant digidol, fel yr ydym wedi cydnabod, yn uwch ymhlith pobl hŷn.
Rwy'n falch eich bod wedi codi'r mater ynglŷn â'r prosiect rhyngrwyd lloches, oherwydd am dair blynedd, gan ddechrau yn ystod y pandemig, darparodd Llywodraeth Cymru fynediad i'r rhyngrwyd am ddim i sicrhau bod ceiswyr lloches yn gallu cael mynediad at negeseuon iechyd cyhoeddus, ymgyfarwyddo mewn cymunedau newydd, cael mynediad at wasanaethau integreiddio o bell. Clearsprings Ready Homes, darparwr preifat y Swyddfa Gartref, ym mis Mawrth 2024 a benderfynodd ddod â'n partneriaeth i ben, gan ei gwneud yn ofynnol i ni ddod o hyd i ddull amgen. Yn amlwg, rydym ni'n siarad am lety, sy'n cael ei ddarparu yn bennaf gan Clearsprings.
Rwy'n falch o ddweud ein bod wedi brocera cytundeb rhwng y Good Things Foundation a Sanctuary Coalition Cymru, y byddwch yn ymwybodol iawn ohono, i sicrhau rhyngrwyd am ddim unwaith eto. Rydym nawr yn cael sgyrsiau i geisio sicrhau ei fod ar gael ar draws Cymru, ynghyd â gwybodaeth i geiswyr noddfa. Rydym yn cydnabod bod hyn yn rhan fawr o'n huchelgais i fod yn genedl noddfa. Gobeithio y bydd yr ymgysylltiad hwnnw a'r bartneriaeth newydd honno yn cael eu rhannu â phawb a fydd yn cael budd, a bydd Cyngor Ffoaduriaid Cymru yn ymwybodol o'r datblygiadau hynny.
Rwy'n credu ei bod yn bwysig hefyd eich bod wedi cyfeirio at y cyfleoedd gydag ymgysylltiad Mencap Cymru. Rwyf wedi cwrdd â Mencap Cymru yn dilyn y ddeiseb a dderbyniom ac y gwnaethom ei thrafod—a'm hymrwymiad a wnes i ddilyn hyn. Rydym bellach yn cydnabod hynny, ac yn fuan iawn byddwch yn gweld ein cynllun hawliau pobl anabl, lle rydym yn cydnabod heriau'r gymdeithas heb arian parod a'r gwaith rydym ni'n ei wneud, yn enwedig gyda'r rhai sy'n gyrff cyhoeddus sy'n cael eu hariannu, i sicrhau mynediad at arian parod.
Bydd cyfeiriad at hynny, oherwydd yn ein cynllun hawliau pobl anabl rydym yn cydnabod bod hwn yn bwynt cyfiawnder. Mae hyn yn ymwneud â chyfiawnder a mynediad at yr hyn sy'n gynhwysiant ariannol. Rwyf wedi sôn am y gwaith yr ydym yn ei wneud hefyd gyda'r Ganolfan Gwasanaethau Cyhoeddus Digidol mewn perthynas â'r safonau gwasanaethau digidol gyda'r sector cyhoeddus yng Nghymru, a rhaid i hynny gynnwys pob dinesydd o ran mynediad i'r anghenion hynny. Felly, gobeithio y bydd Aelodau'r Senedd hefyd—. Rwy'n hapus iawn i rannu rhai o'r prosiectau sy'n cael eu hariannu. Rwy'n siŵr eich bod eisoes yn gwybod amdanynt yn eich cymunedau, yn eich llyfrgelloedd. Mewn gwirionedd, rwy'n ymweld â llyfrgell yfory gyda'r Prif Weinidog i weld yr hyfforddiant hyrwyddwr digidol ar waith, hyfforddiant sy'n cael ei gyflawni gan staff y llyfrgell. A hefyd y ffaith bod gennym hyrwyddwyr digidol gwirfoddol i drafod cynhwysiant digidol a'i effaith gyda staff a gwirfoddolwyr—. Mae gwirfoddolwyr yn chwarae rhan hanfodol yn hyn hefyd.
I very much welcome the statement. Digital exclusion is a barrier that affects all areas of life, but it predominantly affects those who are disabled, young or old. I welcome that 97 per cent of properties have access to fast broadband, but we know available access is different to physical access. And whilst you may have it available, have you got the ability to access it? And this can come down to things like whether you've got the ability to charge your electronic device, because if you cannot charge your electronic device, you can’t use it. It’s important to children, no matter their background, to have the tools they need to thrive in a digital age. How are the Welsh Government going to ensure that every child has a device to give them online access and access to fast broadband, so no child is disadvantaged? Will the expenditure mean that we will see prescriptions automatically sent to pharmacists, avoiding the problem that one of my constituents had last week of his repeat prescription going missing? There are people mainly, not exclusively, older who want information physically, i.e. on paper, not only digitally online. While welcoming the digital availability, what can the Welsh Government do to provide paper copies and the ability to use cash to those who want it?
Rwy'n croesawu'r datganiad yn fawr. Mae allgáu digidol yn rhwystr sy'n effeithio ar bob agwedd ar fywyd, ond mae'n effeithio yn bennaf ar y rhai sy'n anabl, ifanc neu'n hen. Rwy'n croesawu'r ffaith bod gan 97 y cant o eiddo fynediad at fand eang cyflym, ond rydym yn gwybod bod mynediad sydd ar gael yn wahanol i fynediad corfforol. Ac er y gallai fod ar gael i chi, a oes gennych y gallu i gael mynediad iddo? A gall hyn ymwneud â phethau elfennol megis p'un a oes gennych y gallu i wefru eich dyfais electronig, oherwydd os na allwch wefru eich dyfais electronig, ni allwch ei ddefnyddio. Mae'n bwysig i blant, ni waeth beth fo'u cefndir, gael yr offer sydd eu hangen arnynt i ffynnu mewn oes ddigidol. Sut mae Llywodraeth Cymru yn mynd i sicrhau bod gan bob plentyn ddyfais i roi mynediad ar-lein iddynt a mynediad i fand eang cyflym, fel nad oes unrhyw blentyn dan anfantais? A fydd y gwariant yn golygu y byddwn yn gweld presgripsiynau yn cael eu hanfon yn awtomatig at fferyllwyr, gan osgoi'r broblem a gafodd un o'm hetholwyr yr wythnos diwethaf gyda'i bresgripsiwn rheolaidd yn mynd ar goll? Mae yna bobl, yn bennaf rhai hŷn ond nid nhw yn unig, sydd eisiau gwybodaeth yn gorfforol, h.y. ar bapur, nid yn unig yn ddigidol ar-lein. Wrth groesawu'r argaeledd digidol, beth all Llywodraeth Cymru ei wneud i ddarparu copïau papur a'r gallu i ddefnyddio arian parod i'r rhai sydd eisiau hynny?
Thank you very much, Mike Hedges. And as you say, there are still barriers that we need to address and overcome. I haven't mentioned broadband; you've raised it. Obviously, responsibility for connectivity rests with the UK Government, but we've always, as I said in my statement—I won't repeat it—taken responsibility, invested in connectivity, due to that historic underinvestment at UK level over the past decade or so. And we have helped provide access to fast and reliable broadband.
Can I just respond particularly to your point about access for children? That comes through our Hwb programme. We've got a range of digital services to inspire learners and practitioners to confidently embed digital practices—learning and developing digital competency, skills and knowledge. We need the skills and knowledge to help the roll-out of all of the digitisation in the health service, don't we? That needs to come through our education. Since 2020, over £200 million has been invested in schools to transform their digital landscape, but this includes the fact that you'd need robust digital infrastructure to facilitate digital learning. It has also provided devices for learners and practitioners to support equity of access to digital technology, and another £12 million is being invested during the next financial year. But Hwb is the national digital platform for learning and teaching in Wales, and it supports the Curriculum for Wales.
But I will quickly go on to your points about health as well. As I said, and as we discussed earlier on today, digitisation of the health service is vital and is under way. I've mentioned the electronic prescription service, which is now becoming operational in many GP practices and community pharmacies across all health board areas in Wales. But also you make the point about access to—. There are still people who are comfortable with a piece of paper and whether they can—. I think that this is the learning, but reference has been made to what's happening in London and Manchester. We can learn, of course, from outside of Wales about how this is being managed.
Of course, the electronic prescription service makes the prescribing and dispensing of medicines much easier for the healthcare professionals, safer and more efficient, and indeed GPs don't have to physically print, sign and hand a green paper prescription form to the patient. And, of course, it doesn't mean revisiting the surgery to pick up repeat prescription forms et cetera, and it's saving paper forms from being printed and handled. Now, it is important that the chief scientific advisor for health has reported on this development, given evidence of how we need to refresh actions in how to deliver 'A Healthier Wales'. And, of course, this is where the NHS Wales app is so important in terms of the way forward.
Diolch yn fawr iawn, Mike Hedges. Ac fel y dywedwch chi, mae yna rwystrau o hyd y mae angen i ni fynd i'r afael â nhw a'u goresgyn. Dydw i ddim wedi sôn am fand eang; rydych chi wedi ei godi. Yn amlwg, Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am gysylltedd, ond rydym bob amser, fel y dywedais yn fy natganiad—ni fyddaf yn ei ailadrodd—wedi cymryd cyfrifoldeb, buddsoddi mewn cysylltedd, oherwydd y tanfuddsoddiad hanesyddol hwnnw ar lefel y DU dros y degawd diwethaf. Ac rydym wedi helpu i ddarparu mynediad at fand eang cyflym a dibynadwy.
A gaf i ymateb yn arbennig i'ch pwynt am fynediad i blant? Daw hynny trwy ein rhaglen Hwb. Mae gennym ystod o wasanaethau digidol i ysbrydoli dysgwyr ac ymarferwyr i ymgorffori arferion digidol yn hyderus—dysgu a datblygu cymhwysedd, sgiliau a gwybodaeth ddigidol. Mae angen y sgiliau a'r wybodaeth arnom i helpu i gyflwyno'r holl ddigideiddio yn y gwasanaeth iechyd, onid oes? Mae angen i hynny ddod trwy ein haddysg. Ers 2020, mae dros £200 miliwn wedi'i fuddsoddi mewn ysgolion i drawsnewid eu tirwedd ddigidol, ond mae hyn yn cynnwys y ffaith y byddai angen seilwaith digidol cadarn arnoch i hwyluso dysgu digidol. Mae hefyd wedi darparu dyfeisiau i ddysgwyr ac ymarferwyr i gefnogi uniondeb mynediad i dechnoleg ddigidol, ac mae £12 miliwn arall yn cael ei fuddsoddi yn ystod y flwyddyn ariannol nesaf. Ond Hwb yw'r platfform digidol cenedlaethol ar gyfer dysgu ac addysgu yng Nghymru, ac mae'n cefnogi Cwricwlwm Cymru.
Ond fe af ymlaen yn gyflym at eich pwyntiau am iechyd hefyd. Fel y dywedais i, ac fel y trafodwyd yn gynharach heddiw, mae digideiddio'r gwasanaeth iechyd yn hanfodol ac mae ar y gweill. Rwyf wedi sôn am y gwasanaeth presgripsiynau electronig, sydd bellach yn dod yn weithredol mewn llawer o bractisau meddygon teulu a fferyllfeydd cymunedol ar draws holl ardaloedd bwrdd iechyd yng Nghymru. Ond hefyd rydych chi'n gwneud y pwynt ynglŷn â mynediad i—. Mae yna bobl o hyd sy'n gyfforddus gyda darn o bapur a pha un a allant—. Rwy'n credu mai dyma sydd i'w ddysgu, ond mae cyfeiriad wedi cael ei wneud at yr hyn sy'n digwydd yn Llundain a Manceinion. Gallwn ddysgu, wrth gwrs, o leoedd y tu allan i Gymru am sut mae hyn yn cael ei reoli.
Wrth gwrs, mae'r gwasanaeth presgripsiwn electronig yn gwneud rhoi presgripsiwn a dosbarthu meddyginiaethau yn llawer haws i'r gweithwyr gofal iechyd proffesiynol, yn fwy diogel ac yn fwy effeithlon, ac yn wir nid oes rhaid i feddygon teulu argraffu, llofnodi a rhoi ffurflen bresgripsiwn papur gwyrdd i'r claf yn gorfforol. Ac, wrth gwrs, nid yw'n golygu ailymweld â'r feddygfa i godi ffurflenni presgripsiwn rheolaidd ac ati, ac mae'n arbed ffurflenni papur rhag cael eu hargraffu a'u trin. Nawr, mae'n bwysig bod y prif gynghorydd gwyddonol ar gyfer iechyd wedi adrodd ar y datblygiad hwn, wedi rhoi tystiolaeth o sut mae angen i ni adnewyddu camau gweithredu o ran sut i gyflawni 'Cymru Iachach'. Ac, wrth gwrs, dyma lle mae ap GIG Cymru mor bwysig o ran y ffordd ymlaen.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
Thank you, Cabinet Secretary.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Heledd Fychan, a gwelliant 2 yn enw Paul Davies. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Heledd Fychan, and amendment 2 in the name of Paul Davies. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.
Eitem 5 heddiw yw'r ddadl ar deithio gan ddysgwyr. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru i wneud y cynnig—Ken Skates.
Item 5 today is a debate on learner travel. I call on the Cabinet Secretary for Transport and North Wales to move the motion—Ken Skates.
Cynnig NDM8859 Jane Hutt
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i weithio ar y cyd â'r holl bartneriaid ac ar draws adrannau’r llywodraeth i archwilio cyfleoedd i wella'r ddarpariaeth teithio ar gyfer dysgwyr yng Nghymru.
2. Yn cydnabod awydd Llywodraeth Cymru i weithio mewn ffordd drawsbleidiol sy'n ymateb i'r heriau a wynebir wrth ddarparu cludiant i ddysgwyr, a gaiff ei hamlygu drwy'r uwchgynhadledd teithio gan ddysgwyr sydd ar ddod.
3. Yn croesawu ymrwymiad parhaus Llywodraeth Cymru i wrando ar blant a phobl ifanc ac ymgysylltu â nhw ar faterion sy'n ymwneud â chludiant.
4. Yn croesawu'r cyfle i gyfrannu at ymgynghoriad arfaethedig Llywodraeth Cymru ar y canllawiau diwygiedig ynghylch teithio gan ddysgwyr, a gyhoeddir yn dilyn yr uwchgynhadledd teithio gan ddysgwyr.
5. Yn cefnogi ymrwymiad Llywodraeth Cymru i gyflwyno cyfradd safonol i bobl ifanc ar gyfer pris siwrnai gwasanaethau bysiau lleol yng Nghymru, sy'n cynnig ffordd ychwanegol a mwy fforddiadwy o gyrraedd lleoliadau addysg, hyfforddiant, gwaith a gwasanaethau eraill drwy’r rhwydwaith bysiau cyhoeddus.
Motion NDM8859 Jane Hutt
To propose that the Senedd:
1. Welcomes the Welsh Government’s commitment to work collaboratively with all partners and develop a cross-government approach to explore opportunities for improving learner travel provision in Wales.
2. Recognises the Welsh Government’s desire to see a cross-party approach that responds to the challenges faced in delivering learner transport, demonstrated through the upcoming learner travel summit.
3. Welcomes the Welsh Government’s ongoing commitment to listen to and engage with children and young people on transport-related issues.
4. Welcomes the opportunity to contribute to the Welsh Government’s forthcoming consultation on the updated learner travel guidance documentation, which will be published following the learner travel summit.
5. Supports the Welsh Government’s commitment to introduce a young person's flat fare rate for local bus services in Wales, which provides an additional and more affordable means of access to education, training, employment and services through the public bus network.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. I'm very pleased that we have the opportunity to debate learner travel in Government time today. Our motion reflects the culture and ways of working that I’d like to create in tackling some of the challenges that will no doubt be raised throughout the debate. This is an opportunity to demonstrate to young people in Wales how we can collectively consider the challenges we face but also the opportunities to improve learner travel, and I am keen to hear your views and affordable solutions that you would like to see progressed. Of course, the views of children and young people are even more important, and I’ll ensure that their views continue to be central to our thinking.
The Learner Travel (Wales) Measure 2008, the first piece of primary legislation that we passed in Wales, demonstrated our commitment to provide a robust legislative framework, and it’s delivered this. I know that there will be calls today for us to revisit mileage thresholds and other aspects of the legislation, but it’s worth remembering that the mileage thresholds that the Measure sets out remain more generous than those in both England and Scotland. The Measure defines statutory duties but also enables local authorities to deliver local solutions according to the needs of their learners and their own communities. It devolves power to the local level, but this does not mean that we expect councils to work in isolation. As set out in our motion, we are committed to working in collaboration with all our partners. We recognise the need for a cross-Government approach and want to encourage increased collaborative approaches across all delivery partners, including councils, schools, colleges and transport operators. Only by working together can we really deliver differently for our learners, and our partners have told us that the way we can do this can be improved.
We have to acknowledge, I think, that learner travel is costly for councils and for colleges. This year, councils anticipate spending over £204 million on learner travel. And whilst it’s absolutely right that we collectively invest to help children and young people access education, I’m keen to explore whether there are any opportunities to do things differently to help to manage costs. That’s why we’re planning a learner travel summit. In the spirit of cross-party and collaborative working, representatives from opposition parties are invited, and we’re really keen that all partners are able to attend. Unfortunately, there was a clash with the Welsh Local Government Association council, which meant that local authority leaders, senior cabinet members and officers could not attend the original date, so we have rearranged the summit to take place on 9 May.
I, the Cabinet Secretary for Housing and Local Government, the Cabinet Secretary for Education and the Minister for Further and Higher Education collectively recognise that we have a role to play in this policy area. There are no easy answers, but we will examine the issues at the summit and we’ll seek ways of delivering differently to improve learner transport in Wales. We acknowledge the challenges, but we are already seeking opportunities for improvement. Refreshed guidance, as set out in our motion, will be out to consultation after the summit. I’ve decided not to publish this consultation until after the summit because I want to take the opportunity that the event gives us to ensure that the guidance is as effective as it possibly can be.
The Minister for Further and Higher Education has adjusted thresholds for the education maintenance allowance, making it available to more 16 to 18-year-olds, and the £40 weekly grant for eligible households, which can be used for a range of costs that may include transport, is more generous than in any other part of the UK. Also, in recent weeks, we announced plans for the introduction of a £1 cap on single bus journeys and a £3 cap on multiple journeys for all 16 to 21-year-olds. Young people have been calling for help so that they can access education, employment, training and services. This scheme will help them do so simply and affordably. It's the biggest bus deal for young people in recent memory. And, of course, I will imminently introduce the bus Bill to the Senedd. It has a wider remit than—[Interruption.]
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Rwy'n falch iawn ein bod yn cael y cyfle i drafod teithio gan ddysgwyr yn amser y Llywodraeth heddiw. Mae ein cynnig yn adlewyrchu'r diwylliant a'r ffyrdd o weithio yr hoffwn eu creu wrth fynd i'r afael â rhai o'r heriau a fydd yn sicr yn cael eu codi trwy gydol y ddadl. Mae hwn yn gyfle i ddangos i bobl ifanc yng Nghymru sut y gallwn ystyried gyda'n gilydd yr heriau yr ydym yn eu hwynebu ond hefyd y cyfleoedd i wella teithio gan ddysgwyr, ac rwy'n awyddus i glywed eich barn a'ch atebion fforddiadwy yr hoffech eu gweld yn cael eu datblygu. Wrth gwrs, mae barn plant a phobl ifanc hyd yn oed yn bwysicach, a byddaf yn sicrhau bod eu barn yn parhau i fod yn ganolog i'n syniadau.
Dangosodd Mesur Teithio gan Ddysgwyr (Cymru) 2008, y darn cyntaf o ddeddfwriaeth sylfaenol a basiwyd gennym yng Nghymru, ein hymrwymiad i ddarparu fframwaith deddfwriaethol cadarn, ac mae wedi cyflawni hyn. Rwy'n gwybod y bydd galwadau heddiw i ni ailedrych ar drothwyon milltiroedd ac agweddau eraill ar y ddeddfwriaeth, ond mae'n werth cofio bod y trothwyon milltiroedd y mae'r Mesur yn eu nodi yn parhau i fod yn fwy hael na'r rhai yn Lloegr a'r Alban. Mae'r Mesur yn diffinio dyletswyddau statudol ond hefyd yn galluogi awdurdodau lleol i ddarparu atebion lleol yn ôl anghenion eu dysgwyr a'u cymunedau eu hunain. Mae'n datganoli pŵer i'r lefel leol, ond nid yw hyn yn golygu ein bod yn disgwyl i gynghorau weithio ar wahân. Fel y nodir yn ein cynnig, rydym wedi ymrwymo i weithio ar y cyd â'n holl bartneriaid. Rydym yn cydnabod yr angen am ddull traws-lywodraethol ac eisiau annog mwy o ddulliau cydweithredol ar draws yr holl bartneriaid cyflawni, gan gynnwys cynghorau, ysgolion, colegau a gweithredwyr trafnidiaeth. Dim ond trwy weithio gyda'n gilydd y gallwn wirioneddol gyflawni'n wahanol i'n dysgwyr, ac mae ein partneriaid wedi dweud wrthym y gellir gwella'r ffordd y gallwn wneud hyn.
Mae'n rhaid i ni gydnabod, rwy'n credu, bod teithio gan ddysgwyr yn gostus i gynghorau ac i golegau. Eleni, mae cynghorau'n disgwyl gwario dros £204 miliwn ar deithio gan ddysgwyr. Ac er ei bod yn hollol iawn ein bod yn buddsoddi ar y cyd i helpu plant a phobl ifanc i gael mynediad at addysg, rwy'n awyddus i archwilio a oes unrhyw gyfleoedd i wneud pethau'n wahanol i helpu i reoli costau. Dyna pam rydym ni'n cynllunio uwchgynhadledd teithio gan ddysgwyr. Yn ysbryd gweithio trawsbleidiol a chydweithredol, gwahoddir cynrychiolwyr o'r gwrthbleidiau, ac rydym yn awyddus iawn bod yr holl bartneriaid yn gallu bod yn bresennol. Yn anffodus, cafwyd gwrthdaro gyda chyngor Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, a oedd yn golygu na allai arweinwyr awdurdodau lleol, uwch aelodau'r cabinet a swyddogion ddod ar y dyddiad gwreiddiol, felly rydym wedi aildrefnu'r uwchgynhadledd ar gyfer 9 Mai.
Rwyf i, Ysgrifennydd y Cabinet dros Dai a Llywodraeth Leol, Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg a'r Gweinidog Addysg Bellach ac Uwch gyda'n gilydd yn cydnabod bod gennym rôl i'w chwarae yn y maes polisi hwn. Nid oes atebion hawdd, ond byddwn yn archwilio'r materion yn yr uwchgynhadledd a byddwn yn chwilio am ffyrdd o gyflawni'n wahanol i wella cludiant dysgwyr yng Nghymru. Rydym yn cydnabod yr heriau, Ond rydym eisoes yn chwilio am gyfleoedd i wella. Bydd canllawiau wedi'u hadnewyddu, fel y nodir yn ein cynnig, yn destun ymgynghoriad ar ôl yr uwchgynhadledd. Rwyf wedi penderfynu peidio â chyhoeddi'r ymgynghoriad hwn tan ar ôl yr uwchgynhadledd oherwydd rwyf am fanteisio ar y cyfle y mae'r digwyddiad yn ei roi i ni i sicrhau bod y canllawiau mor effeithiol ag y gallant fod.
Mae'r Gweinidog Addysg Bellach ac Uwch wedi addasu'r trothwyon ar gyfer y lwfans cynhaliaeth addysg, gan sicrhau ei fod ar gael i fwy o bobl ifanc 16 i 18 oed, ac mae'r grant wythnosol o £40 ar gyfer aelwydydd cymwys, y gellir ei ddefnyddio ar gyfer ystod o gostau a allai gynnwys cludiant, yn fwy hael nag mewn unrhyw ran arall o'r DU. Hefyd, yn ystod yr wythnosau diwethaf, fe wnaethom gyhoeddi cynlluniau ar gyfer cyflwyno cap o £1 ar deithiau bws sengl a chap o £3 ar deithiau lluosog ar gyfer pob person ifanc 16 i 21 oed. Mae pobl ifanc wedi bod yn galw am gymorth er mwyn iddynt gael mynediad at addysg, cyflogaeth, hyfforddiant a gwasanaethau. Bydd y cynllun hwn yn eu helpu i wneud hynny'n syml ac yn fforddiadwy. Dyma'r fargen fws fwyaf i bobl ifanc yn ddiweddar. Ac, wrth gwrs, byddaf yn cyflwyno'r Bil bysiau i'r Senedd. Mae ganddo gylch gwaith ehangach na—[Torri ar draws.]
Will you take an intervention?
A wnewch chi gymryd ymyriad?
Yes, of course.
Gwnaf, wrth gwrs.
Mae'n rhaid imi wneud datganiad budd fan hyn: mae fy mab i'n fyfyrwyr mewn coleg addysg bellach. Dŷch chi wedi sôn yn fanna fod myfyrwyr 16 i 21 oed yn mynd i gael teithio am £1, ond dydy'r bysus fel maen nhw ar y foment ddim yn teithio ar amser sydd yn addas i nifer fawr o fyfyrwyr. Felly, sut ydych chi'n mynd i ymateb i anghenion y myfyrwyr yna sydd yn methu â theithio ar fws sydd yn mynd i dref neu ddalgylch coleg efo bws addas ei bwrpas?
I should declare an interest here: my son is a student at an FE college. Now, you've just mentioned there that students from 16 to 21 will be able to travel for £1, but the buses as they currently exist don't travel at times that are suitable for very many students. So, how are you going to respond to the needs of those students who can't travel by bus going to a town or a college with a fit-for-purpose bus service?
Well, this is a really interesting point that we are going to be exploring at the summit. It's a challenge that's been highlighted particularly by Coleg Cambria recently, in that there are very difficult decisions for FE institutions around paying for transport, and passing costs on to young people who are accessing education can be very, very difficult, but we are exploring options for supporting FE institutions, through Medr as well, gathering the evidence and the data, carrying out a mapping exercise so that networks are better planned and provided for. But, of course, the bus Bill will be important in this regard as well. It's got a wider remit than simply addressing the challenges associated with learner travel, but once we have control of the bus network, we can look at opportunities, more opportunities to make the best and most efficient use of buses on the public network to support effective and affordable learner travel, to make sure that more people who are accessing education can get buses that are on regular, scheduled routes that meet the needs of passengers above the needs of profit makers.
Now, we are committed to keeping children and young people at the centre of all that we do, and I'd like to commend the work of the Welsh Youth Parliament, whose 'Sustainable Ways' report helped inform our thinking for learner travel, our £1 fare for young people, and also the bus Bill itself. Listening to and acting on the views of children and young people is something that I'm passionate about, and this is why it's part of our motion. I'd like to thank the young people who have recently worked with us on learner travel and wider bus reform, and this work includes Transport for Wales and the office of the children's commissioner, the group also who spoke to Welsh Government officials recently at a dedicated transport session at the Young Wales residential in Bala, and also children who have been actively involved through Children in Wales in the refresh of the all-Wales travel behaviour code.
I know how important learner transport is, helping over 100,000 children and young people to access the education and training they need to maximise their potential. There are challenges, including practical and financial barriers, to doing everything we may want to do, but there are also clear opportunities, and I'd like to reiterate the sentiment in our motion to seek a cross-party approach to these challenges and a willingness to work across this Siambr to deliver solutions. I'd like to use the time we have today to be productive, constructive and collaborative for our young people.
Wel, mae hwn yn bwynt diddorol iawn y byddwn yn ei archwilio yn yr uwchgynhadledd. Mae'n her sydd wedi'i hamlygu'n arbennig gan Goleg Cambria yn ddiweddar, gan fod penderfyniadau anodd iawn i sefydliadau AB ynghylch talu am gludiant, a gall trosglwyddo costau ymlaen i bobl ifanc sy'n cael mynediad at addysg fod yn anodd iawn, iawn, ond rydym yn archwilio opsiynau ar gyfer cefnogi sefydliadau AB, drwy Medr hefyd, gan gasglu'r dystiolaeth a'r data, cynnal ymarfer mapio fel bod rhwydweithiau'n cael eu cynllunio'n well ac y darperir ar eu cyfer yn well. Ond, wrth gwrs, bydd y Bil bysiau yn bwysig yn hyn o beth hefyd. Mae ganddo gylch gwaith ehangach na dim ond mynd i'r afael â'r heriau sy'n gysylltiedig â theithio gan ddysgwyr, ond unwaith y byddwn yn cael rheolaeth o'r rhwydwaith bysiau, gallwn edrych ar gyfleoedd, mwy o gyfleoedd i wneud y defnydd gorau a mwyaf effeithlon o fysiau ar y rhwydwaith cyhoeddus i gefnogi teithio effeithiol a fforddiadwy gan ddysgwyr, i sicrhau bod mwy o bobl sy'n cael mynediad at addysg yn gallu cael bysiau sy'n rheolaidd, llwybrau wedi'u trefnu sy'n diwallu anghenion teithwyr yn gyntaf yn hytrach nag anghenion y rhai sy'n gwneud elw.
Nawr, rydym wedi ymrwymo i gadw plant a phobl ifanc wrth wraidd popeth a wnawn, a hoffwn ganmol gwaith Senedd Ieuenctid Cymru, y gwnaeth ei hadroddiad 'Ffyrdd Cynaliadwy' helpu i lywio ein meddylfryd ar gyfer teithio gan ddysgwyr, ein pris o £1 i bobl ifanc, a hefyd y Bil Bysiau ei hun. Mae gwrando ar farn plant a phobl ifanc a gweithredu arno yn rhywbeth rydw i'n angerddol amdano, a dyna pam mae'n rhan o'n cynnig. Hoffwn ddiolch i'r bobl ifanc sydd wedi gweithio gyda ni yn ddiweddar ar deithio gan ddysgwyr a diwygio bysiau ehangach, ac mae'r gwaith hwn yn cynnwys Trafnidiaeth Cymru a swyddfa'r comisiynydd plant, y grŵp a siaradodd â swyddogion Llywodraeth Cymru yn ddiweddar mewn sesiwn drafnidiaeth bwrpasol yn y digwyddiad preswyl Cymru Ifanc yn y Bala, a hefyd plant sydd wedi bod yn rhan weithredol drwy Plant yng Nghymru yn adnewyddu cod ymddygiad teithio Cymru gyfan.
Rwy'n gwybod pa mor bwysig yw cludiant dysgwyr, gan helpu dros 100,000 o blant a phobl ifanc i gael mynediad at yr addysg a'r hyfforddiant sydd eu hangen arnynt i fanteisio i'r eithaf ar eu potensial. Mae yna heriau, gan gynnwys rhwystrau ymarferol ac ariannol, rhag i ni wneud popeth y dymunem ei wneud, ond mae yna gyfleoedd clir hefyd, a hoffwn ailadrodd y teimlad yn ein cynnig i geisio dull gweithredu trawsbleidiol o ran yr heriau hyn a pharodrwydd i weithio ar draws y Siambr hon i ddarparu atebion. Hoffwn ddefnyddio'r amser sydd gennym heddiw i fod yn gynhyrchiol, adeiladol a chydweithredol ar gyfer ein pobl ifanc.
Rwyf wedi dethol y dau welliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Galwaf ar Peredur Owen Griffiths i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Heledd Fychan.
I have selected the two amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call on Peredur Owen Griffiths to move amendment 1, tabled in the name of Heledd Fychan.
Gwelliant 1—Heledd Fychan
Dileu popeth a rhoi yn ei le:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn credu na ddylai unrhyw ddysgwyr wynebu rhwystrau trafnidiaeth i gael mynediad i addysg.
2. Yn gresynu:
a) nad yw’r ddarpariaeth teithio bresennol i ddysgwyr yn ddigonol, a bod hyn yn effeithio’n negyddol ar bresenoldeb, a bod hyn yn effeithio’n anghymesur ar blant yn ein cymunedau mwyaf difreintiedig, gan waethygu anghydraddoldeb addysgol; a
b) bod mater cludiant ysgol yn cael ei godi’n rheolaidd gyda Chomisiynydd y Gymraeg fel rhwystr i gael mynediad i addysg cyfrwng Cymraeg.
3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) gweithredu argymhellion ‘Teithio gan Ddysgwyr yng Nghymru Dadansoddi a gwerthuso: adroddiad argymhellion Rhagfyr 2023’; a
b) sicrhau bod darpariaeth cludiant ysgol yn cael ei gynnwys yn y Bil Bysiau sydd ar y gweill.
Amendment 1—Heledd Fychan
Delete all and replace with:
To propose that the Senedd:
1. Believes that no learners should face transport barriers to access education.
2. Regrets that:
a) the current learner travel provision is not adequate, and that this negatively affects attendance which disproportionately affects children in Wales's most deprived communities, exacerbating educational inequality; and
b) the issue of school transport is regularly raised with the Welsh Language Commissioner as a barrier to accessing Welsh-medium education.
3. Calls on the Welsh Government to:
a) implement the recommendations of their 'Learner travel in Wales analysis and evaluation: recommendations report December 2023'; and
b) ensure that school transport provision is included in the upcoming bus Bill.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I'd like to thank the Government for bringing forward this debate and also thank the Cabinet Secretary for the invite to attend the summit. It will be interesting, and it's a shame it has to move because I was looking forward to attending that. Learner travel has been a priority for me and my colleagues on this side of the Chamber over this Senedd term, so I'm grateful for the opportunity to speak in this debate today.
Now, the Plaid Cymru amendment opens by stating that no learner should face transport barriers to access education, and I think that's a sentiment that no-one in this Siambr would disagree with. However, for too many of our young learners in Wales today this is the reality that they face. In Llanishen High School, a previous Youth Parliament Member found that 39 per cent of parents noted that their child had had to miss school because they weren't able to afford the cost of the bus. The majority of these pupils were living just under the threshold of three miles, which is the threshold for free transport. It was noted that one pupil had lost nine days this year and 15 the previous year because her family weren't able to afford the cost of the bus. Across Wales, absence levels are significantly higher than before the pandemic, particularly amongst pupils from poorer backgrounds, with one in five parents citing the cost of school transport as one of the hardest costs to manage. This goes to show that the current learner travel provision is not adequate. This has consequences for attendance levels, which disproportionately affects children in Wales's most deprived communities, exacerbating educational inequality.
I was horrified to read that Save the school transport RCT had found that some pupils were having to making a two-hour commute on foot to get to school because of current school transport policy in Wales. I was further dismayed to read that a senior Labour councillor in Wales had said they don't accept that parents are unable to afford to send their children to school when free transport is axed. This is so out of touch with the harsh reality facing struggling families and young people across the country.
Now, in terms of moving forward, there are a number of recommendations made within Welsh Government's 'Learner travel in Wales analysis and evaluation: recommendations report December 2023' that are yet to be implemented. A clear objective for the Government would be to finish implementing these recommendations in a timely manner. There is very little action in the Government's motion today, so I'd urge them to progress with urgency. Now, the Government's motion self congratulates themselves on listening to and engaging with children and young people on transport-related issues, and this is to be encouraged, but we do need that action. While the reduced bus fare for young people is a step in the right direction, it falls short of what young people have been asking for. The 'Sustainable Ways' report by the Welsh Youth Parliament Climate and Environment Committee recommended that public transport should be free for people under the age of 25. This is what the Welsh Government should be working towards. Even the Tories seem to have grasped this in their amendment today.
Now, over the last year or so, when I raised the issue of inadequate learner travel, the Cabinet Secretary stated that the bus Bill would bring about improvements. And, as Mabon has highlighted, I'd like to understand—. The learner travel in Wales analysis and evaluation report states that one of the reasons why there should be no immediate amendments to the legislation that underpins learner travel in Wales is due to the upcoming bus Bill. So, will we be expecting to see improved learner travel provision in the legislation that is due shortly? And if any more detail as to how this would work in practice could be provided today, we would really appreciate that. Diolch yn fawr.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i'r Llywodraeth am gyflwyno'r ddadl hon a hefyd diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am y gwahoddiad i'r uwchgynhadledd. Bydd yn ddiddorol, ac mae'n drueni ei bod yn gorfod symud oherwydd roeddwn i'n edrych ymlaen at fod yn bresennol. Mae teithio gan ddysgwyr wedi bod yn flaenoriaeth i mi a'm cyd-Aelodau ar yr ochr hon i'r Siambr dros dymor y Senedd hon, felly rwy'n ddiolchgar am y cyfle i siarad yn y ddadl hon heddiw.
Nawr, mae gwelliant Plaid Cymru yn agor drwy ddweud na ddylai unrhyw ddysgwr wynebu rhwystrau cludiant rhag cael mynediad at addysg, ac rwy'n credu na fyddai neb yn y Siambr hon yn anghytuno ag ef. Fodd bynnag, i ormod o'n dysgwyr ifanc yng Nghymru heddiw, dyma'r realiti y maent yn ei wynebu. Yn Ysgol Uwchradd Llanisien, canfu cyn-Aelod o'r Senedd Ieuenctid fod 39 y cant o rieni wedi nodi bod eu plentyn wedi gorfod colli'r ysgol oherwydd nad oeddent yn gallu fforddio cost y bws. Roedd y mwyafrif o'r disgyblion hyn yn byw ychydig o dan y trothwy o dair milltir, sef y trothwy ar gyfer cludiant am ddim. Nodwyd bod un disgybl wedi colli naw diwrnod eleni a 15 y flwyddyn flaenorol oherwydd nad oedd ei theulu yn gallu fforddio cost y bws. Ledled Cymru, mae lefelau absenoldeb yn sylweddol uwch na chyn y pandemig, yn enwedig ymhlith disgyblion o gefndiroedd tlotach, gydag un o bob pum rhiant yn nodi cost cludiant ysgol fel un o'r costau anoddaf i'w rheoli. Mae hyn yn dangos nad yw'r ddarpariaeth bresennol ar gyfer teithio gan ddysgwyr yn ddigonol. Mae hyn yn cael effaith ar lefelau presenoldeb, sy'n effeithio'n anghymesur ar blant yng nghymunedau mwyaf difreintiedig Cymru, gan waethygu anghydraddoldeb addysgol.
Roeddwn wedi dychryn wrth ddarllen bod Save the school transport RCT wedi canfod bod rhai disgyblion yn gorfod cerdded am ddwy awr i gyrraedd yr ysgol oherwydd y polisi cludiant ysgol presennol yng Nghymru. Roeddwn i'n siomedig hefyd o ddarllen bod uwch gynghorydd Llafur yng Nghymru wedi dweud nad ydyn nhw'n derbyn nad yw rhieni yn gallu fforddio anfon eu plant i'r ysgol pan fydd cludiant am ddim yn dod i ben. Mae hyn yn enghraifft o golli gafael yn llwyr ar realiti llym y mae teuluoedd a phobl ifanc sy'n ei chael hi'n anodd ledled y wlad yn ei wynebu.
Nawr, o ran symud ymlaen, mae nifer o argymhellion wedi'u gwneud yn 'Teithio gan Ddysgwyr yng Nghymru Dadansoddi a gwerthuso: adroddiad argymhellion Rhagfyr 2023' Llywodraeth Cymru sydd eto i'w gweithredu. Amcan clir i'r Llywodraeth fyddai gorffen gweithredu'r argymhellion hyn mewn modd amserol. Ychydig iawn o weithredu sydd yng nghynnig y Llywodraeth heddiw, felly byddwn yn eu hannog i symud ymlaen ar frys. Nawr, yn y cynnig mae'r Llywodraeth yn llongyfarch eu hun am wrando ar blant a phobl ifanc ac ymgysylltu â nhw ar faterion sy'n gysylltiedig â chludiant, ac mae hyn i'w annog, ond mae angen y weithred honno arnom. Er bod y gostyngiad i bris bws i bobl ifanc yn gam i'r cyfeiriad cywir, mae'n methu o ran yr hyn y mae pobl ifanc wedi bod yn gofyn amdano. Argymhellodd yr adroddiad 'Ffyrdd Cynaliadwy' gan Bwyllgor Hinsawdd ac Amgylchedd Senedd Ieuenctid Cymru y dylai trafnidiaeth gyhoeddus fod am ddim i bobl dan 25 oed. Dyma beth ddylai Llywodraeth Cymru fod yn gweithio tuag ato. Mae'n ymddangos bod hyd yn oed y Torïaid wedi deall hyn yn eu gwelliant heddiw.
Nawr, dros y flwyddyn ddiwethaf, pan godais y mater fod teithio gan ddysgwyr yn annigonol, dywedodd yr Ysgrifennydd Cabinet y byddai'r Bil bysiau yn dod â gwelliannau. Ac, fel y mae Mabon wedi amlygu, hoffwn ddeall—. Mae'r adroddiad dadansoddi a gwerthuso teithio gan ddysgwyr yng Nghymru yn nodi mai un o'r rhesymau pam na ddylai fod diwygiadau ar unwaith i'r ddeddfwriaeth sy'n sail i deithio gan ddysgwyr yng Nghymru yw oherwydd y Bil bysiau sydd ar ddod. Felly, a fyddwn yn disgwyl gweld gwell darpariaeth ar gyfer teithio gan ddysgwyr yn y ddeddfwriaeth sydd ar ddod yn fuan? Ac os gellid darparu mwy o fanylion ynghylch sut y byddai hyn yn gweithio yn ymarferol heddiw, byddem yn gwerthfawrogi hynny yn fawr. Diolch yn fawr.
A galwaf ar Tom Giffard i gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies.
And I call on Tom Giffard to move amendment 2, tabled in the name of Paul Davies.
Gwelliant 2—Paul Davies
Dileu popeth a rhoi yn ei le:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi nad yw'r Mesur Teithio gan Ddysgwyr (Cymru) wedi'i ddiweddaru'n sylweddol ers iddo gael ei gyflwyno yn 2008.
2. Yn nodi'r anawsterau y mae pobl ifanc mewn ardaloedd gwledig yn eu cael wrth gael mynediad at drafnidiaeth gyhoeddus ar gyfer addysg a hyfforddiant.
3. Yn gresynu bod Comisiynydd Plant Cymru wedi disgrifio adolygiad Llywodraeth Cymru o'r Mesur Teithio gan Ddysgwyr (Cymru) fel cwbl annigonol.
4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithredu cynllun teithio ar fws am ddim i bobl ifanc 16–24 oed.
Amendment 2—Paul Davies
Delete all and replace with:
To propose that the Senedd:
1. Notes that the Learner Travel (Wales) Measure has not been substantially updated since its introduction in 2008.
2. Notes the difficulties that young people in rural areas have in accessing public transport for education and training.
3. Regrets that the Children’s Commissioner for Wales described the Welsh Government’s review of the Learner Travel (Wales) Measure as totally inadequate.
4. Calls on the Welsh Government to implement free bus travel for 16–24-year-olds.
Cynigiwyd gwelliant 2.
Amendment 2 moved.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. The importance of travelling to and from places of education is fundamental to a child's life. However, far too many of our children face barriers to this vital travel, particularly in rural communities. Now, as we all know, we have struggling bus services, as well as under-funded local authorities, which creates direct challenges for our young people. Why should children have to deal with the fallout of budgetary decisions? The learner travel Measure is no longer fit for purpose and should be revised, as it's almost 20 years now since it came into force.
The law states that children at primary school get free school transport if they live two miles or more from the nearest suitable school, and secondary school pupils three miles or more. These are long distances to expect children to make in all weathers. Sadly, however, we see more councils moving to the minimum legal requirements across Wales. Speaking to Peter Fox, I know that this is something he always resisted in Monmouthshire, keeping each threshold half a mile more generous than the minimum, because he knew it wasn't right or fair on our young people. And often that was due to a lack of safe walking routes and reliable public transport, together with concessionary seat costs and public bus charges. Now, sadly, the Labour administration there in Monmouthshire has now also moved on to minimum statutory limits. Sadly—. Of course.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Mae pwysigrwydd teithio i leoliadau addysg ac yn ôl yn sylfaenol i fywyd plentyn. Fodd bynnag, mae llawer gormod o'n plant yn wynebu rhwystrau rhag y teithio hanfodol hwn, yn enwedig mewn cymunedau gwledig. Nawr, fel y gwyddom ni i gyd, mae gennym wasanaethau bysiau sy'n cael trafferthion, yn ogystal ag awdurdodau lleol heb eu hariannu'n ddigonol, sy'n creu heriau uniongyrchol i'n pobl ifanc. Pam ddylai plant orfod ymdrin â chanlyniadau penderfyniadau cyllidebol? Nid yw'r Mesur teithio gan ddysgwyr bellach yn addas i'r diben a dylid ei adolygu, gan fod bron i 20 mlynedd ers iddo ddod i rym.
Mae'r gyfraith yn nodi bod plant yn yr ysgol gynradd yn cael cludiant ysgol am ddim os ydynt yn byw dwy filltir neu fwy o'r ysgol addas agosaf, a disgyblion ysgol uwchradd dair milltir neu fwy. Mae'r rhain yn bellteroedd hir i ddisgwyl i blant ymgymryd â nhw ym mhob tywydd. Yn anffodus, fodd bynnag, gwelwn fwy o gynghorau yn symud i'r gofynion cyfreithiol sylfaenol ledled Cymru. Wrth siarad â Peter Fox, rwy'n gwybod bod hyn yn rhywbeth y mae bob amser yn ei wrthsefyll yn sir Fynwy, sef cadw pob trothwy hanner milltir yn fwy hael na'r lleiafswm, oherwydd ei fod yn gwybod nad oedd yn iawn nac yn deg i'n pobl ifanc. Ac yn aml roedd hynny oherwydd diffyg llwybrau cerdded diogel a thrafnidiaeth gyhoeddus ddibynadwy, ynghyd â chostau seddi consesiynol a thaliadau a godir ar fysiau cyhoeddus. Nawr, yn anffodus, mae'r weinyddiaeth Lafur yno yn sir Fynwy bellach hefyd wedi symud ymlaen i isafswm terfynau statudol. Yn anffodus—. Wrth gwrs.
Earlier, you complained about the cost of council tax increasing. We've had 14 years of Tory Government austerity. You don't want to see council tax increasing. You don't see want to see tax increasing. You want to cut public services funding. You want to cut public services and officers working for public services. Yet you want to see more funded things, such as this free transport for 16 to 25-year-olds, which I agree with, but I fight for more money for public services. Why don't you?
Yn gynharach, fe wnaethoch chi gwyno am gost y dreth gyngor yn cynyddu. Rydym ni wedi cael 14 mlynedd o gyni Llywodraeth Dorïaidd. Nid ydych chi eisiau gweld y dreth gyngor yn codi. Nid ydych chi'n gweld eisiau gweld treth yn codi. Rydych chi eisiau torri cyllid gwasanaethau cyhoeddus. Rydych chi eisiau torri gwasanaethau cyhoeddus a swyddogion sy'n gweithio i wasanaethau cyhoeddus. Ond rydych chi eisiau gweld mwy o bethau wedi'u hariannu, fel y cludiant am ddim hwn i bobl ifanc 16 i 25 oed, yr wyf yn cytuno ag ef, ond rwyf i'n ymladd am fwy o arian ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus. Pam nad ydych chi?
Well, as you heard Darren Millar say earlier, we heard councils across Wales have got £2 billion quid squirrelled away in reserves that could well be used and are not being used by councils right across the country. It's totally not acceptable to do that. Unfortunately, Labour's answer only ever seems to be higher taxes for working people. We see it in Westminster, we see it in Cardiff Bay, and we see it in councils right across Wales. That's not our solution, but I'm very content that you've stated for the record that it's yours.
Sadly, the state of the transport situation in Wales has led the Children's Commissioner for Wales to threaten legal challenges to the Government after she described the Welsh Government's review of the Measure as totally inadequate, and I agree with her, especially regarding the lack of a legal duty on councils to provide transport for students over 16 or for those with additional learning needs. Young people in learning need incentives and the opportunity to use public transport so that they can continue their education. As it is now, young people will no doubt have to reconsider their career paths due to the lack of affordable and timely public transport. There shouldn't be a postcode lottery when it comes to options for young people post 16 who want to access further education academically or vocationally. This is why we've called for the introduction of free bus travel for 16 to 24-year-olds, allowing our college students the ability to broaden their horizons and reach their full potential. A similar scheme was introduced in Scotland, where all young people and children aged five to 21 can get free travel. These types of schemes are key. As we know, in Wales, councils simply don't have the resources to address the needs of learners, be it sufficient safe walking routes or subsidised public bus fares, let alone the absolute need to ensure adequate provision for those with disabilities. So, I'm grateful to the Welsh Government for an invitation to the learner travel summit—I know Peter Fox will be attending on behalf of the group—now taking place in May, and that will be an important event where cross-party consensus on this matter can be sought. Through that consensus, we can get to grips with the difficulties facing our children and young people when it comes to travel, and I sincerely hope the Welsh Government listens to all parties and their concerns and the concerns of the children's commissioner as well. Diolch yn fawr.
Wel, fel y clywsoch Darren Millar yn ei ddweud yn gynharach, clywsom fod gan gynghorau ledled Cymru £2 biliwn wedi eu rhoi o'r neilltu mewn cronfeydd wrth gefn y gellid eu defnyddio ac nad ydynt yn cael eu defnyddio gan gynghorau ledled y wlad. Nid yw'n dderbyniol o gwbl i wneud hynny. Yn anffodus, mae'n ymddangos mai trethi uwch i bobl sy'n gweithio yw ateb Llafur. Rydym ni'n ei weld yn San Steffan, rydym ni'n ei weld ym Mae Caerdydd, ac rydym ni'n ei weld mewn cynghorau ledled Cymru. Nid dyna ein datrysiad ni, ond rwy'n fodlon iawn eich bod wedi datgan ar gyfer y cofnod mai dyna yw un chi.
Yn anffodus, mae cyflwr y sefyllfa drafnidiaeth yng Nghymru wedi arwain Comisiynydd Plant Cymru i fygwth heriau cyfreithiol i'r Llywodraeth ar ôl iddi ddisgrifio adolygiad Llywodraeth Cymru o'r Mesur fel un cwbl annigonol, ac rwy'n cytuno â hi, yn enwedig o ran diffyg dyletswydd gyfreithiol ar gynghorau i ddarparu cludiant i fyfyrwyr dros 16 oed neu i'r rhai sydd ag anghenion dysgu ychwanegol. Mae angen cymhellion a chyfle i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus ar bobl ifanc sy'n dysgu fel y gallant barhau â'u haddysg. Fel y mae nawr, bydd yn rhaid i bobl ifanc ailystyried eu llwybrau gyrfa oherwydd diffyg trafnidiaeth gyhoeddus fforddiadwy ac amserol. Ni ddylai fod loteri cod post pan ddaw i opsiynau i bobl ifanc ôl-16 sydd eisiau cael mynediad at addysg bellach yn academaidd neu'n alwedigaethol. Dyma pam rydym wedi galw am gyflwyno teithio ar fws am ddim i bobl ifanc 16 i 24 oed, gan ganiatáu i'n myfyrwyr coleg ehangu eu gorwelion a chyrraedd eu potensial llawn. Cyflwynwyd cynllun tebyg yn yr Alban, lle gall pob person ifanc a phlentyn rhwng pump a 21 oed deithio am ddim. Mae'r mathau hyn o gynlluniau yn allweddol. Fel y gwyddom, yng Nghymru, nid oes gan gynghorau'r adnoddau i fynd i'r afael ag anghenion dysgwyr, boed hynny'n ddigon o lwybrau cerdded diogel neu brisiau bysiau cyhoeddus â chymhorthdal, heb sôn am yr angen absoliwt i sicrhau darpariaeth ddigonol i'r rhai ag anableddau. Felly, rwy'n ddiolchgar i Lywodraeth Cymru am wahoddiad i'r uwchgynhadledd teithio i ddysgwyr—rwy'n gwybod y bydd Peter Fox yn bresennol ar ran y grŵp—sydd bellach yn cael ei chynnal ym mis Mai, a bydd hynny'n ddigwyddiad pwysig lle gellir ceisio consensws trawsbleidiol ar y mater hwn. Trwy'r consensws hwnnw, gallwn fynd i'r afael â'r anawsterau sy'n wynebu ein plant a'n pobl ifanc o ran teithio, ac rwy'n gobeithio'n ddiffuant y bydd Llywodraeth Cymru yn gwrando ar bob parti a'u pryderon a phryderon y comisiynydd plant hefyd. Diolch yn fawr.
Thank you very much. I very much welcome the cross-party approach of the Cabinet Secretary. I think it's a really important issue, and we shouldn't be letting party politics get in the way of this. I've already put 9 May in my diary.
So, we're spending £204 million on learner travel, and there have to be more cost-effective ways of bringing together the needs of the public at large travelling by public transport with the needs of students, and to enable the routes to go past the secondary schools in particular, because people clearly have to travel further when they go to secondary school.
I think that the amount of information we have about the options that people have and whether or not they're taking the logical option is short. Living Streets in Cardiff have done quite a lot of work on trying to find out how people get to school, and it's based on this once a year, Hands Up survey in June. It only covers just over a quarter of all the pupils, because they're completely reliant on the schools passing on the information. They're not in the room when the response occurs. I'm fully aware that some schools are very active in encouraging their pupils to go to school actively, because they provide stickers and all that sort of thing to encourage people to think that that is the best way to go.
In many of the schools in my constituency, nearly all the pupils live very, very close to the school, yet the chaos that's created by people using cars to drop their kids off is, unfortunately, all too evident to see and I’m afraid that’s because their parents don’t want to walk to school; it is not the children who don’t want to walk to school. Now, that’s for very local schools. Clearly, if you’re attending a special school, it’s completely different story; of course you’re going to need travel, and almost certainly dedicated travel by coach if your parent or guardian is unable to take you to school themselves. But I think there are various ways. We do need to spend a lot more time working on the active travel routes for children in urban areas to be able to get to school actively, and then to promote them through the schools.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n croesawu'n fawr ddull trawsbleidiol yr Ysgrifennydd Cabinet. Rwy'n credu ei fod yn fater pwysig iawn, ac ni ddylem adael i wleidyddiaeth plaid fod yn rhwystr i hyn. Rwyf eisoes wedi rhoi 9 Mai yn fy nyddiadur.
Felly, rydym yn gwario £204 miliwn ar deithio gan ddysgwyr, ac mae'n rhaid bod ffyrdd mwy cost-effeithiol o ddod ag anghenion y cyhoedd yn gyffredinol sy'n teithio ar drafnidiaeth gyhoeddus ynghyd ag anghenion myfyrwyr, ac i alluogi'r llwybrau i fynd heibio'r ysgolion uwchradd yn arbennig, oherwydd mae'n amlwg fod yn rhaid i bobl deithio ymhellach pan fyddant yn mynd i'r ysgol uwchradd.
Rwy'n credu bod faint o wybodaeth sydd gennym am yr opsiynau sydd gan bobl ac a ydyn nhw'n cymryd yr opsiwn rhesymegol ai peidio yn brin. Mae Living Streets yng Nghaerdydd wedi gwneud cryn dipyn o waith ar geisio darganfod sut mae pobl yn mynd i'r ysgol, ac mae'n seiliedig ar arolwg Dwylo i Fyny unwaith y flwyddyn ym mis Mehefin. Dim ond ychydig dros chwarter yr holl ddisgyblion y mae'n cwmpasu, oherwydd eu bod yn gwbl ddibynnol ar ysgolion yn trosglwyddo'r wybodaeth. Dydyn nhw ddim yn yr ystafell pan fydd yr ymateb yn digwydd. Rwy'n gwbl ymwybodol bod rhai ysgolion yn weithgar iawn wrth annog eu disgyblion i fynd i'r ysgol mewn modd llesol, oherwydd maen nhw'n darparu sticeri a phethau tebyg i annog pobl i feddwl mai dyna'r ffordd orau i fynd.
Mewn llawer o'r ysgolion yn fy etholaeth i, mae bron pob un o'r disgyblion yn byw yn agos iawn, iawn at yr ysgol, ond mae'r anhrefn sy'n cael ei greu gan bobl sy'n defnyddio ceir i ollwng eu plant, yn anffodus, yn rhy amlwg i'w weld ac rwy'n ofni bod hynny oherwydd nad yw eu rhieni eisiau cerdded i'r ysgol; nid y plant sy'n gwrthod cerdded i'r ysgol. Nawr, mae hynny ar gyfer ysgolion lleol iawn. Yn amlwg, os ydych chi'n mynychu ysgol arbennig, mae'n stori hollol wahanol; wrth gwrs, bydd angen teithio arnoch chi, a bron yn sicr teithio pwrpasol mewn bws os nad yw'ch rhiant neu'ch gwarcheidwad yn gallu mynd â chi i'r ysgol eu hunain. Ond rwy'n credu bod yna wahanol ffyrdd. Mae angen i ni dreulio llawer mwy o amser yn gweithio ar y llwybrau teithio llesol er mwyn i blant mewn ardaloedd trefol allu mynd i'r ysgol mewn modd llesol, ac yna eu hyrwyddo trwy'r ysgolion.
When I'm in Cardiff, I walk here to the Senedd, and I meet young people walking to school—or scootering as well, scootering, cycling—and it tends to be through the garden areas or quieter urban streets as well, which is great. So, do you think that it's really important to invest in those safer routes to school along those green spaces, if you can, the quieter streets? I saw there was a sign up for a walking bus route as well, which is fantastic, but do you think that's part of this, going forward?
Pan wyf yng Nghaerdydd, rwy'n cerdded yma i'r Senedd, ac rwy'n cwrdd â phobl ifanc sy'n cerdded i'r ysgol—neu ar sgwteri hefyd, sgwteri, beicio—ac mae'n tueddu i fod trwy'r ardaloedd â gerddi neu strydoedd trefol tawelach hefyd, sy'n wych. Felly, ydych chi'n meddwl ei bod hi'n bwysig iawn buddsoddi yn y llwybrau mwy diogel hynny i'r ysgol ar hyd y mannau gwyrdd hynny, os gallwch chi, y strydoedd tawelach? Gwelais fod yna arwyddion ar gyfer llwybr bws cerdded hefyd, sy'n wych, ond ydych chi'n meddwl bod hynny'n rhan o hyn, wrth fynd ymlaen?
I think you’re asking, 'Is the Pope a Catholic?' Absolutely, I support active travel routes to school. But I think that councils are not putting as much effort into this as I would like to see. I clearly understand that, in a rural area, the situation is much more complicated and I would like to see, for example, secondary school students who are having to travel some distance, say 10 or even 15 miles, to be, possibly, able to use electric bicycles at that age, because that would make it possible, even were they living in places with hills.
I commend Monmouthshire for the work they’ve been doing with the local buses, because they’ve been enabling them to change the timetables to suit learner travel so that they can use that service. And I also understand that they’ve also done work with parents who do need to transport their child to school because of their special needs. They’re working with them to give them a sum of money to get their child to school so that they can be paying for that parent to take the child in their own car if that’s more suitable than putting them on a coach. So, I think that partnership approach really does work in Monmouthshire and I think other local authorities could be seeing that.
Cardiff Council has set up a recycled bike scheme since last September whereby people are encouraged to donate children’s bicycles so that they can be refurbished and given to pupils, and they get referred by the school, and, to date, 72 pupils have already received bikes as well as getting a helmet, a bike lock, a pump, basic cycle maintenance training and cycling training, and, when the pupil outgrows that bike, it can be returned in exchange for a new one. Obviously, secondary school kids are growing like Topsy. The old bike is then either reused or parts are recycled for refurbished bikes, and I think that that’s part of the solution, particularly when children are growing so fast. It’s no use investing a huge sum of money in the perfect new bike that then the child’s outgrown within a year or two.
So, I do think that, with secondary school pupils, we really do need to see more use of electric bikes to enable students to go further. I agree, it’s absolutely unacceptable that people should be walking to school for two hours—
Rwy'n credu eich bod chi'n gofyn, 'A yw'r Pab yn Gatholig?' Yn hollol, rwy'n cefnogi llwybrau teithio llesol i'r ysgol. Ond rwy'n credu nad yw cynghorau yn rhoi cymaint o ymdrech i mewn i hyn ag yr hoffwn ei weld. Rwy'n deall yn glir bod y sefyllfa, mewn ardal wledig, yn llawer mwy cymhleth a hoffwn weld, er enghraifft, myfyrwyr ysgol uwchradd sy'n gorfod teithio rhywfaint o bellter, dyweder 10 neu hyd yn oed 15 milltir, o bosibl, yn gallu defnyddio beiciau trydan yn yr oedran hwnnw, oherwydd byddai hynny'n ei gwneud yn bosibl, hyd yn oed pe baent yn byw mewn llefydd gyda bryniau.
Rwy'n canmol sir Fynwy am y gwaith maen nhw wedi bod yn ei wneud gyda'r bysiau lleol, oherwydd eu bod wedi eu galluogi i newid yr amserlenni i fod yn addas i deithio gan ddysgwyr fel y gallant ddefnyddio'r gwasanaeth hwnnw. Ac rwy'n deall hefyd eu bod nhw hefyd wedi gwneud gwaith gyda rhieni sydd angen cludo eu plentyn i'r ysgol oherwydd eu hanghenion arbennig. Maen nhw'n gweithio gyda nhw i roi swm o arian iddyn nhw i fynd â'u plentyn i'r ysgol fel y gallant dalu i'r rhiant hwnnw i fynd â'r plentyn yn ei gar eu hun os yw hynny'n fwy addas nag ei roi ar fws. Felly, rwy'n credu bod y dull partneriaeth hwnnw'n gweithio yn sir Fynwy ac rwy'n credu y gallai awdurdodau lleol eraill fod yn gweld hynny.
Mae Cyngor Caerdydd wedi sefydlu cynllun beiciau wedi'u hailgylchu ers mis Medi diwethaf lle mae pobl yn cael eu hannog i roi beiciau plant fel y gellir eu hadnewyddu a'u rhoi i ddisgyblion, ac maent yn cael eu cyfeirio gan yr ysgol, ac, hyd yma, mae 72 o ddisgyblion eisoes wedi derbyn beiciau yn ogystal â chael helmed, clo beic, pwmp, hyfforddiant cynnal a chadw beici sylfaenol a hyfforddiant beicio, a phan fydd y disgybl yn tyfu'n rhy fawr i'r beic hwnnw, gellir ei ddychwelyd yn gyfnewid am un newydd. Yn amlwg, mae plant ysgol uwchradd yn tyfu'n gyflym. Mae'r hen feic wedyn naill ai'n cael ei ailddefnyddio neu mae rhannau yn cael eu hailgylchu ar gyfer beiciau wedi'u hadnewyddu, ac rwy'n credu bod hynny'n rhan o'r ateb, yn enwedig pan fydd plant yn tyfu mor gyflym. Nid yw'n ddefnyddiol buddsoddi swm enfawr o arian yn y beic newydd perffaith a fydd wedyn yn rhy fach i'r plentyn o fewn blwyddyn neu ddwy.
Felly, rwy'n credu, o ran disgyblion ysgol uwchradd, bod angen i ni weld mwy o ddefnydd o feiciau trydan i alluogi myfyrwyr i fynd ymhellach. Rwy'n cytuno, mae'n gwbl annerbyniol fod pobl yn cerdded i'r ysgol am ddwy awr—
You need to conclude now, please, Jenny.
Mae angen i chi orffen nawr, os gwelwch yn dda, Jenny.
—and I would have liked to have talked a bit more about Llanishen High School and why that is such a difficult situation.
—a byddwn wedi hoffi siarad ychydig mwy am Ysgol Uwchradd Llanisien a pham y mae honno'n sefyllfa mor anodd.
I just want make a brief contribution to today’s debate. We all know that there are issues with the current home to school transport rules that affect many of our constituents that do need to be addressed. I will take issue, though, with Jenny Rathbone’s comments about electric bikes. They may well be suitable in more urban settings, but there’s no way I’m going to suggest to parents in rural Conway and Denbighshire that an electric bike is an effective solution for many of the parents. You’ve no idea, frankly, what the topography and what the condition of roads is like in many of those rural parts of my constituency. I appreciate you’re a regular visitor to southern Denbighshire, but I will say that they are in many cases—particularly in inclement weather—completely unsuitable for anybody to hop on an electric bike in order to get themselves to school. [Interruption.] I’ll happily take the intervention.
Rwyf eisiau gwneud cyfraniad byr i'r ddadl heddiw. Rydym i gyd yn gwybod bod problemau gyda'r rheolau cludiant o'r cartref i'r ysgol presennol sy'n effeithio ar lawer o'n hetholwyr y mae angen mynd i'r afael â nhw. Byddaf yn anghytuno, fodd bynnag, â sylwadau Jenny Rathbone am feiciau trydan. Efallai eu bod yn addas mewn lleoliadau mwy trefol, ond nid oes unrhyw siawns y byddaf i'n awgrymu i rieni yng nghefn gwlad Conwy a sir Ddinbych fod beic trydan yn ateb effeithiol i lawer o'r rhieni. Nid oes gennych unrhyw syniad, a bod yn onest, beth yw'r topograffi a beth yw cyflwr ffyrdd mewn llawer o'r rhannau gwledig hynny o fy etholaeth. Rwy'n gwerthfawrogi eich bod chi'n ymwelydd rheolaidd â de sir Ddinbych, ond byddaf yn dweud ei bod mewn llawer o achosion—yn enwedig mewn tywydd garw—yn gwbl anaddas i unrhyw un neidio ar feic trydan er mwyn mynd i'r ysgol. [Torri ar draws.] Rwy'n hapus i gymryd yr ymyriad.
Look, I'm not suggesting that you move from no bike to an electric bike, you've got to be a competent cyclist to do it, but, honestly, you really can get up very, very steep hills, even in the height of August in a place like Italy, where they tend to build all the towns on top of a hill, without any difficulty whatsoever. So, even an unfit young person should be able to get to school on an electric bike.
Edrychwch, nid wyf yn awgrymu eich bod chi'n symud o ddim beic i feic trydan, mae'n rhaid i chi fod yn feiciwr cymwys i wneud hynny, ond wir, gallwch chi fynd i fyny bryniau serth iawn, iawn, hyd yn oed yn anterth mis Awst mewn lle fel yr Eidal, lle maen nhw'n tueddu i adeiladu'r holl drefi ar ben bryn, heb unrhyw anhawster o gwbl. Felly, dylai hyd yn oed person ifanc nad yw'n ffit allu mynd i'r ysgol ar feic trydan.
It's the inclement weather, it's the condition of the roads, the narrowness of many of these roads that people will be having to navigate. I just don't think it's an acceptable solution, and then, on top of that, of course, you've got the significant cost of purchasing an electric bike, which many families simply won't be able to afford, particularly if they've got two or three children in school.
We've had issues that have been well publicised in my own constituency, between the community of Llysfaen and Bryn Elian school in Colwyn Bay, where children had been told that they would be expected to walk an hour to get to school along parts of roads where there are no pavements, no places of safe refuge, and past what the police had deemed to be difficult areas from an anti-social behaviour point of view that put people at unacceptable levels of risk. I'm pleased to say that the local authority looked at that situation again, and came to what I believe was the right conclusion, that, actually, they should continue to provide that transport. But they'd made that initial decision on the basis that it was literally just on the borders of the 3-mile rule, so that a small number of residents had their children transported to and from school, whereas for the overwhelming majority of people that were travelling exactly the same route it was inappropriate to provide that home-to-school transport.
And it's issues like that, where you've got hazardous routes, and I know that hazardous routes are part of the assessment criteria that have to be considered for eligibility, but there's no consistency in the way that people measure those, in my view. I've seen very inconsistent decisions taken within the same local authority, and even more widely inconsistent decisions taken from one local authority to the next. So, I think our guidance, as a nation, has to be very clear in order to help parents understand the expectations that are set and that that they can expect in terms of free transport, and also, of course, that local authorities are making decisions that are perceived to be fair.
I think another really important issue is that of those people who, for whatever reason, might need to be removed from the local area for sometimes very good reasons. I'll give you an example: I have a constituent who, because of a domestic violence situation, was placed in a shelter many miles away from where the family home was with her child. Her child now needs to be able to get to school, but she's been told she's not entitled to free home-to-school transport because it's not the nearest school to where she is now currently living. That's completely unacceptable. This is a child who, through no fault of her own, had to be relocated with her mum because of a domestic violence situation. She's in the middle of her GCSE year, hoping to do her final exams. All of her peer support is in that school, in terms of her friends and the support that she gets from those teachers who she trusts, and she's been told she can't get home-to-school transport. Neither the new local authority that she's located in nor the local authority from which she has been moved is expected to meet those costs. They are simply both refusing to meet those costs. That, again, is an unacceptable situation that we need to be able to overcome with some clear guidance, I believe, in the new guidance that might emerge.
Just one final point, and that is this: clearly, there are challenges for some home-to-school transport providers as a result of the increased employers national insurance costs. That is making some of the journeys more expensive to be able to deliver for providers and is resulting in a smaller number of providers being available from which you can ensure that there's proper competition within the market to ensure fair prices for local authorities to have to pay. I would urge the Government to look at what it might be able to do to ameliorate the impact of those employers national insurance rises to make sure that fair prices can be paid.
Bydd pobl yn gorfod ymdopi â thywydd garw, cyflwr y ffyrdd, ffyrdd cul. Dydw i ddim yn meddwl ei fod yn ateb derbyniol, ac yna, ar ben hynny, wrth gwrs, mae gennych y gost sylweddol o brynu beic trydan, na fydd llawer o deuluoedd yn gallu ei fforddio, yn enwedig os oes ganddynt ddau neu dri o blant yn yr ysgol.
Rydym wedi cael problemau sydd wedi cael cyhoeddusrwydd eang yn fy etholaeth fy hun, rhwng cymuned Llysfaen ac ysgol Bryn Elian ym Mae Colwyn, lle dywedwyd wrth blant y byddai disgwyl iddynt gerdded am awr i gyrraedd yr ysgol ar hyd rhannau o ffyrdd lle nad oes palmentydd, dim mannau sy'n cynnig lloches diogel, a heibio'r hyn yr oedd yr heddlu wedi ystyried yn ardaloedd anodd o safbwynt ymddygiad gwrthgymdeithasol a oedd yn rhoi pobl mewn sefyllfa lle ceir lefelau annerbyniol o risg. Rwy'n falch o ddweud bod yr awdurdod lleol wedi edrych ar y sefyllfa honno eto, ac wedi dod i'r casgliad cywir, y dylent barhau i ddarparu'r cludiant hwnnw. Ond roedden nhw wedi gwneud y penderfyniad cychwynnol hwnnw ar y sail ei fod yn llythrennol ar ffiniau'r rheol 3 milltir, fel bod plant nifer fach o drigolion yn cael eu cludo i'r ysgol ac oddi yno, ond i'r mwyafrif llethol o bobl a oedd yn teithio ar hyd yr un llwybr roedd yn amhriodol i ddarparu'r cludiant hwnnw o'r cartref i'r ysgol.
Ac mae materion fel yna, lle mae gennych lwybrau peryglus, ac rwy'n gwybod bod llwybrau peryglus yn rhan o'r meini prawf asesu y mae'n rhaid eu hystyried ar gyfer cymhwysedd, ond nid oes cysondeb yn y ffordd y mae pobl yn mesur y rheini, yn fy marn i. Rwyf wedi gweld penderfyniadau anghyson iawn wedi'u gwneud o fewn yr un awdurdod lleol, a hyd yn oed yn fwy eang penderfyniadau anghyson a wneir o un awdurdod lleol i'r llall. Felly, rwy'n credu bod yn rhaid i'n canllawiau, fel cenedl, fod yn glir iawn er mwyn helpu rhieni i ddeall y disgwyliadau sy'n cael eu gosod a'r hyn y gallant eu disgwyl o ran cludiant am ddim, a hefyd, wrth gwrs, bod awdurdodau lleol yn gwneud penderfyniadau sy'n cael eu hystyried yn deg.
Rwy'n credu mai mater pwysig iawn arall yw'r un sy'n ymwneud â'r bobl hynny y mae angen, am ba bynnag reswm, eu symud o'r ardal leol a hynny am resymau da iawn weithiau. Fe roddaf enghraifft i chi: mae gennyf i etholwr sydd, oherwydd sefyllfa trais domestig, wedi'i rhoi mewn lloches, gyda'i phlentyn, filltiroedd lawer i ffwrdd o ble roedd cartref y teulu. Mae angen i'w phlentyn nawr allu cyrraedd yr ysgol, ond mae hi wedi cael gwybod nad oes ganddi hawl i gludiant am ddim o'r cartref i'r ysgol oherwydd nad dyma'r ysgol agosaf i ble mae hi'n byw ar hyn o bryd. Mae hynny'n gwbl annerbyniol. Mae'n blentyn sydd, heb unrhyw fai, wedi gorfod cael ei hadleoli gyda'i mam oherwydd sefyllfa trais domestig. Mae hi yng nghanol ei blwyddyn TGAU, yn gobeithio sefyll ei harholiadau terfynol. Mae ei holl gefnogaeth cyfoedion yn yr ysgol honno, o ran ei ffrindiau a'r gefnogaeth y mae'n ei chael gan yr athrawon hynny y mae'n ymddiried ynddynt, ac mae hi wedi cael gwybod nad yw'n gallu cael cludiant o'r cartref i'r ysgol. Nid oes disgwyl i'r awdurdod lleol newydd y mae hi wedi'i lleoli ynddo na'r awdurdod lleol y mae hi wedi cael ei symud ohono, dalu'r costau hynny. Mae'r ddau yn syml yn gwrthod talu'r costau hynny. Mae hynny, unwaith eto, yn sefyllfa annerbyniol y mae angen i ni allu ei goresgyn gyda rhywfaint o arweiniad clir, rwy'n credu, yn y canllawiau newydd a allai ddod i'r amlwg.
Dim ond un pwynt i orffen, sef: yn amlwg, mae heriau i rai darparwyr cludiant cartref i ysgol o ganlyniad i'r cynnydd mewn costau yswiriant gwladol cyflogwyr. Mae hynny'n gwneud rhai o'r teithiau yn ddrytach i'w cyflawni i ddarparwyr ac yn arwain at nifer llai o ddarparwyr sydd ar gael a oedd wedi sicrhau bod cystadleuaeth briodol o fewn y farchnad i sicrhau prisiau teg i awdurdodau lleol. Byddwn yn annog y Llywodraeth i edrych ar yr hyn y gallai ei wneud i leddfu effaith y codiadau mewn yswiriant gwladol cyflogwyr i wneud yn siŵr y gellir talu prisiau teg.
Fel ŷn ni i gyd yn gwybod, trafnidiaeth yw un o’r heriau mwyaf sy’n wynebu disgyblion a rhieni pan fo hi’n dod i sicrhau mynediad at addysg cyfrwng Cymraeg. Cludiant ysgol yw un o’r materion mwyaf cyson y mae Comisiynydd y Gymraeg yn clywed amdano, fel cwynion gan rieni.
Nawr, dyw trefniadau teithio awdurdodau lleol ddim bob amser yn adlewyrchu'r realiti mewn rhai ardaloedd fod llai o ysgolion cyfrwng Cymraeg na rhai Saesneg, ac felly, ar gyfartaledd, mae disgyblion yn tueddu i fyw ymhellach i ffwrdd o ysgolion Cymraeg. Mae hyn yn golygu bod mynychu addysg cyfrwng Cymraeg yn parhau i fod yn opsiwn anoddach a mwy costus i lawer o deuluoedd.
Drwy roi rhwystrau diangen o flaen ein disgyblion, ein plant a’u rhieni, rŷn ni'n galluogi system ble, yn aml iawn, y penderfyniad hawsaf yw anfon y plant i’r ysgol Saesneg agosaf, yn hytrach na gwireddu gwir ddymuniad y rhieni. O ganlyniad i ddiffyg trafnidiaeth addas, mae gormod o lawer o rieni yn dewis yr ysgol Saesneg agosaf, sydd yn golled, wrth gwrs, i'r sector addysg Gymraeg. Ni all hyn parhau os ŷm ni o ddifrif ynglŷn â sicrhau mynediad cyfartal a theg i bawb sydd am addysg Gymraeg i’w plant, fel sydd yn ddyhead i'r Llywodraeth fel rhan o Fil y Gymraeg ac Addysg (Cymru). Os yw targedau Llywodraeth Cymru ar addysg Gymraeg am gael eu cyflawni, yna mae'n rhaid sicrhau trafnidiaeth gyfleus i ysgolion cyfrwng Cymraeg, a bod hynny'n chwarae rhan allweddol i'r perwyl hwnnw.
Roedd yn syndod, felly, i mi nad oedd unrhyw ddarpariaethau ar wyneb y Bil—hynny yw, y Bil addysg Gymraeg—i ymdrin â’r mater hwn, a dyna pam wnes i gyflwyno gwelliannau ar hyn yn ystod Cyfnod 2 y Bil yn ddiweddar. Yn anffodus, doedd dim modd cymeradwyo’r gwelliannau hynny, ond fy mwriad heddiw, yn fyr iawn, Dirprwy Lywydd, yw rhannu fy nadleuon ar lawr y Senedd, fel y gall yr Ysgrifennydd trafnidiaeth eu hystyried nhw maes o law.
Nawr, mae adran 10 y Mesur teithio—[Torri ar draws.] Sori, ie.
As we all know, transport is one of the biggest challenges facing pupils and parents when it comes to securing access to Welsh-medium education. School transport is one of the most frequent or consistent issues that the Welsh Language Commissioner hears about, as complaints from parents.
Now, the transport arrangements of local authorities don't always reflect the reality in some areas that there are fewer Welsh-medium schools than English-medium schools, and therefore, on average, pupils tend to live further away from Welsh schools. This means that attending Welsh-medium education remains a more difficult and costly option for many families.
By placing unnecessary barriers in front of our pupils, our children and their parents, we are enabling a system where, very often, the easiest decision is to send children to the nearest English-medium school, rather than perhaps realising the genuine choice of the parents. And therefore, as a result of a lack of appropriate transport, too many parents choose the nearest English-medium school, which is a loss, of course, to the Welsh-medium sector. This cannot continue if we are serious about ensuring equal and fair access for all who want Welsh language education for their children, which is the Government's aspiration as part of the Welsh Language and Education (Wales) Bill. If the Welsh Government's targets for Welsh-medium education are to be achieved, then we have to ensure convenient transport to Welsh-medium schools, and that must play a key part in that aim.
It was therefore surprising to me that there were no provisions on the face of the Bill—that is, the Welsh language education Bill—to deal with this issue, and that is why I introduced amendments to this effect during Stage 2 recently. Unfortunately, those amendments could not be accepted, but my intention today, very briefly, Dirprwy Lywydd, is to share my arguments on the floor of the Senedd, so that the Cabinet Secretary for transport can consider them in due course.
Now, section 10 of the learner travel Measure—[Interruption.] Sorry, yes.
I just wondered—. I'm sure you must be aware that the same problem applies to those who wish to choose a religious denomination school, either Church in Wales, or Catholic, or indeed, Muslim, and that they also have to travel further because there are fewer of them than the county secondary schools. But that doesn't mean to say that we shouldn't be expecting all secondary school pupils to be able to travel by public transport, if only we could get the bus Bill through, and then we could start to direct traffic to where we need it to go.
Roeddwn i'n meddwl—. Rwy'n siŵr eich bod yn ymwybodol bod yr un broblem yn berthnasol i'r rhai sy'n dymuno dewis ysgol enwad crefyddol, naill ai'r Eglwys yng Nghymru, neu Gatholig, neu yn wir, Mwslimaidd, a bod yn rhaid iddynt hefyd deithio ymhellach oherwydd bod llai ohonynt na sydd o ysgolion uwchradd y sir. Ond nid yw hynny'n golygu na ddylem fod yn disgwyl i bob disgybl ysgol uwchradd allu teithio ar drafnidiaeth gyhoeddus, pe baem ond yn gallu cael y Bil bws drwodd, yna gallem ddechrau cyfeirio traffig i ble mae angen iddo fynd.
Well, I would agree that we need a strategy for faith schools as well, so my concentration today is on Welsh medium, but I would argue that we need a strategy to deal with faith schools, in addition.
Wel, byddwn yn cytuno bod angen strategaeth ar gyfer ysgolion ffydd hefyd, felly rwy'n canolbwyntio heddiw ar gyfrwng Cymraeg, ond byddwn yn dadlau bod angen strategaeth arnom i ymdrin ag ysgolion ffydd hefyd.
Felly, roeddwn i'n mynd i sôn, yn adran 10 y Mesur teithio gan ddysgwyr, mae yna ddyletswydd gyffredinol, a dwi'n dyfynnu, fod yn
'Rhaid i bob awdurdod lleol a Gweinidogion Cymru hybu mynediad i addysg a hyfforddiant drwy gyfrwng y Gymraeg pan fyddant yn arfer swyddogaethau o dan y Mesur hwn.'
Mae’r ddyletswydd i ddarparu trafnidiaeth yn rhad ac am ddim yn seiliedig ar y cysyniad o, mewn dyfynodau, ‘ysgol addas agosaf’. Yn y ddogfen ganllaw, 'Teithio gan Ddysgwyr: Darpariaeth Statudol a Chanllawiau Gweithredol Mehefin 2014', sef 10 mlynedd yn ôl, mae Llywodraeth Cymru yn cadarnhau bod angen i awdurdodau lleol weithredu eu dyletswydd i hybu addysg a hyfforddiant drwy gyfrwng y Gymraeg wrth benderfynu ar yr ysgol addas agosaf.
Ond mae'r awgrym yn y Mesur dan sylw fod yr ysgol agosaf yn gallu bod yn addas er nad yw'n darparu'r cyfrwng iaith o ddewis rhieni yn gyfeiliornus ac yn deillio o'r ffaith bod y cysyniad o ysgol addas yn cael ei ddiffinio yn y Mesur mewn perthynas ag oed, gallu a doniau'r plentyn ac unrhyw anawsterau dysgu a all fod ganddo. Dim sôn am gyfrwng iaith. Nid oes cyfeiriad o gwbl yn y Mesur ychwaith at addasrwydd o ran cyfrwng iaith yr addysg a ddarperir gan yr ysgol agosaf, ac felly mae hwn yn ymddangos fel gwendid sylfaenol wrth geisio pennu'r ddyletswydd sy'n deillio o'r ddeddfwriaeth.
Yn bersonol, hoffwn weld addasiad i’r Mesur teithio fel y mae er mwyn sicrhau bod cyfrwng iaith yr addysg yn ddiamwys o fewn y diffiniad o 'ysgol addas agosaf', yng nghyd-destun trefniadaeth teithio i ddysgwyr. A dwi'n cloi gyda hyn, Dirprwy Lywydd. Yn fwy cyffredinol, hoffwn hefyd weld gweithredu mwy eang gan y Llywodraeth ar y mater o gludiant i ysgolion cyfrwng Cymraeg, ac rwy’n gobeithio’n fawr y bydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn sicrhau bod yr ystyriaethau hynny'n cael eu clywed a'u gweithredu arnynt fel rhan o waith y Llywodraeth yn y maes hwn. Diolch.
So, I was going to talk about section 10 of the learner travel Measure that includes a general duty, and I quote, that
'Each local authority and the Welsh Ministers must promote access to education and training through the medium of the Welsh language when exercising functions under this Measure.'
That duty to provide free transport is based on the concept of, in inverted commas, 'the nearest suitable school'. In the guidance document, 'Learner Travel: Statutory Provision and Operational Guidance June 2014', which was issued 10 years ago, the Welsh Government confirms that local authorities need to fulfil their duty to promote education and training through the medium of Welsh when deciding upon the nearest suitable school.
But the suggestion in the Measure in question that the nearest school can be suitable even though it does not provide the parents' language of choice is misleading and stems from the fact that the concept of a suitable school is defined in the Measure in relation to the age, ability and aptitudes of the child, and any learning difficulties that they may have. There is no mention of language. And there is no reference at all in the Measure to the suitability in terms of the language medium of the education provided by the nearest school, so this appears to be a fundamental weakness when trying to determine the duty arising from the legislation.
Personally, I would like to see an adjustment made to the travel Measure as it stands, in order to include the medium of education unequivocally within the definition of 'the nearest suitable school', in the context of travel arrangements for learners. I will close with this, Dirprwy Lywydd. More generally, I would also like to see more widespread action by the Government on the issue of transport to Welsh-medium schools, and I very much hope that the Cabinet Secretary will ensure that those considerations are heard and are acted upon as part of the Government's work in this area. Thank you.
I welcome the opportunity to contribute to this debate on learner travel. Throughout my 14 years as a county councillor and then cabinet member for highways and transportation, I can tell you that it has always had its challenges, especially during years of cuts to public services and increasing costs. We estimated that it cost an average of £700 per child to transport them to school; the average is now £1,200. With 450 transport contracts to manage for just one council area—350 schools—it was always difficult ensuring that there were enough operators and that no child was left behind, which does worry me, if corporate joint committees take over transport.
If a bus company was on the verge of collapse, there would be panic about how we would fill the gap and get the thousands of children to school. When one did collapse, the cost increased by hundreds of thousands of pounds. The Welsh Government helped out—perhaps the Cabinet Secretary remembers—because the council did not have the funding. One operator struggled with paperwork and compliance with the transport commissioner, so local authority officers stepped in and offered to help with expertise to ensure that he retained his licence until he was back on his feet. We also struggled to get enough school escorts for children and adults with disabilities; it's a low-paid, inconvenient job, which is why paying parents does work.
The bill for transporting children really ate into the education budget; it kept growing until, I think, it was about 25 per cent, so there was always challenge from education officers when we wanted to review it to make it more generous. 'Do we want to fund teachers or school transport?' was often the question to me as cabinet member. I remember last year, on committee here, the WLGA lead member telling us how it was still an almost daily battle ensuring school transport routes were covered, and costs had increased by 40 per cent.
Most councils in north Wales use public transport operators as well as private coaches. In Anglesey, I heard how virements of budget from education to transport helped subsidise the public transport network; it's often the very same bus on the route all day. The school transport fares can help to subsidise the public service for the rest of the day. That's the reason why we often see double-deckers in rural areas: because they are on that route when capacity is needed during school times or college times, or when it gets nearer to the main town or hub.
The other issue we had was that there were two different policies for education and school transport. Parents can choose to send their child to any school as long as there is space, under parental preference. Usually, it was the nearest, but the school transport policy was 'to the nearest school', and only if it was above 2 miles for primary school or 3 miles for a high school, unless it was deemed a hazardous route or on medical grounds; or if parents were in receipt of income support or working tax credit; or to the nearest Welsh-medium school or faith school on production of proof-of-baptism certificate—it's quite complicated.
There is, currently, also free post-16 transport in Flintshire, but I remember being locked into a battle, as we were going to have to introduce charges as a cabinet when I couldn't bear to do it. It was a red line for me, but I was reminded of collective responsibility, and it was that or cut core education funding, which I refused to do. However, the public services vehicle accessibility regulations, PSVAR, came along, and that ruling saved the day, so I couldn't charge, which was good for me, but I did create a massive overspend in the budget that year. We couldn't charge unless the transport was Disability Discrimination Act 1995 compliant.
The £1 per journey or £3 all day for 16 to 20-year-olds trial is really welcome. Transport is raised as one of the biggest issues by young people. Operators have also welcomed it, because it will help to grow and sustain their business, especially with many concessionary passengers not returning—the 60-year-olds plus. The roll-out of the pilot needs to happen in consultation, though, with operators, service users, unions, drivers and the WLGA; if not, it could have unintended consequences. What seems simple is often more complicated. For example, when buses are full—for example, going to college—then any additional demand cannot be met within existing resource. This has happened in Manchester, and extra buses had to be brought in. Operators don't have spare buses. There will need to be an identity pass, as drivers will not know if a person is 21 or 23.
I hope my experience has been useful here in this debate, although not all positive. There are important issues to take on board while wanting to make the improvements that I really do hope can happen. Thank you.
Rwy'n croesawu'r cyfle i gyfrannu at y ddadl hon ar deithio gan ddysgwyr. Trwy gydol fy 14 mlynedd fel cynghorydd sir ac yna'n aelod cabinet dros briffyrdd a thrafnidiaeth, gallaf ddweud wrthych ei fod bob amser wedi bod â heriau, yn enwedig yn ystod blynyddoedd o doriadau i wasanaethau cyhoeddus a chostau cynyddol. Fe wnaethom amcangyfrif ei fod yn costio £700 y plentyn ar gyfartaledd i'w gludo i'r ysgol; y cyfartaledd bellach yw £1,200. Gyda 450 o gontractau cludo i'w rheoli ar gyfer un ardal gyngor yn unig—350 o ysgolion—roedd bob amser yn anodd sicrhau bod digon o weithredwyr ac nad oedd unrhyw blentyn yn cael ei adael ar ôl, sy'n fy mhoeni i, os yw cyd-bwyllgorau corfforedig yn cymryd trafnidiaeth drosodd.
Pe bai cwmni bysiau ar fin mynd i'r wal, byddai panig ynglŷn â sut y byddem yn llenwi'r bwlch a chael y miloedd o blant i'r ysgol. Pan aeth un i'r wal, cynyddodd y gost gannoedd o filoedd o bunnau. Helpodd Llywodraeth Cymru—efallai fod yr Ysgrifennydd Cabinet yn cofio—oherwydd nad oedd gan y cyngor y cyllid. Roedd un gweithredwr yn cael trafferth gyda gwaith papur a chydymffurfiaeth â'r comisiynydd trafnidiaeth, felly camodd swyddogion awdurdodau lleol i mewn a chynnig helpu gydag arbenigedd i sicrhau ei fod yn cadw ei drwydded nes ei fod yn ôl ar ei draed. Roeddem hefyd yn cael trafferth cael digon o hebryngwyr ysgol i blant ac oedolion ag anableddau; mae'n swydd ar gyflog isel, anghyfleus, a dyna pam mae talu rhieni yn gweithio.
Mae'r bil ar gyfer cludo plant yn bwyta i mewn i'r gyllideb addysg; parhaodd i dyfu nes ei fod tua 25 y cant, felly roedd bob amser her gan swyddogion addysg pan oeddem eisiau ei adolygu i'w wneud yn fwy hael. 'Ydyn ni eisiau ariannu athrawon neu gludiant ysgol?' oedd y cwestiwn i mi fel aelod cabinet. Rwy'n cofio y llynedd, ar bwyllgor yma, aelod arweiniol CLlLC yn dweud wrthym sut roedd hi'n dal i fod yn frwydr bron yn ddyddiol i sicrhau bod llwybrau cludiant ysgol yn cael eu cwmpasu, a bod costau wedi cynyddu 40 y cant.
Mae'r rhan fwyaf o gynghorau yn y gogledd yn defnyddio gweithredwyr trafnidiaeth gyhoeddus yn ogystal â bysiau preifat. Yn Ynys Môn, clywais sut mae trosglwyddo arian o gyllideb addysg i drafnidiaeth wedi helpu i roi cymhorthdal i'r rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus; yn aml yr un bws sydd ar y llwybr trwy'r dydd. Gall y prisiau cludiant ysgol helpu i roi cymhorthdal i'r gwasanaeth cyhoeddus am weddill y dydd. Dyna'r rheswm pam rydym ni'n aml yn gweld bysiau deulawr mewn ardaloedd gwledig: oherwydd eu bod ar y llwybr hwnnw pan fydd angen capasiti yn ystod amseroedd ysgol neu goleg, neu pan fydd yn agosach at y brif dref neu'r ganolfan.
Y broblem arall oedd gennym oedd bod dau bolisi gwahanol ar gyfer addysg a chludiant ysgol. Gall rhieni ddewis anfon eu plentyn i unrhyw ysgol cyn belled â bod lle, yn ôl dewis rhieni. Fel arfer, dyma'r agosaf, ond y polisi cludiant ysgol oedd 'i'r ysgol agosaf', a dim ond os oedd yn fwy na 2 filltir ar gyfer ysgol gynradd neu 3 milltir ar gyfer ysgol uwchradd, oni bai ei fod yn cael ei ystyried yn llwybr peryglus neu ar sail feddygol; neu os oedd rhieni yn derbyn cymorth incwm neu gredyd treth gwaith; neu i'r ysgol gyfrwng Cymraeg agosaf neu'r ysgol ffydd ar ôl cyflwyno tystysgrif prawf o fedydd—mae'n eithaf cymhleth.
Ar hyn o bryd mae yna hefyd gludiant ôl-16 am ddim yn sir y Fflint, ond rwy'n cofio bod yng nghanol brwydr, gan ein bod yn mynd i orfod cyflwyno ffioedd fel cabinet pan nad oeddwn yn gallu dioddef gwneud hyn. Roedd yn llinell goch i mi, ond cefais fy atgoffa o gyfrifoldeb ar y cyd, ac roedd yn ddewis rhwng hynny neu dorri cyllid addysg craidd, a gwrthodais ei wneud. Fodd bynnag, daeth y rheoliadau hygyrchedd cerbydau gwasanaethau cyhoeddus, PSVAR, ymlaen, ac fe wnaeth y dyfarniad hwnnw achub y dydd, felly ni allwn godi tâl, a oedd yn dda i mi, ond fe wnes i greu gorwariant enfawr yn y gyllideb y flwyddyn honno. Ni allwn godi tâl oni bai bod y cludiant yn cydymffurfio â Deddf Gwahaniaethu ar sail Anabledd 1995.
Mae'r cynllun treialu £1 y daith neu £3 drwy'r dydd i bobl ifanc 16 i 20 oed yn cael ei groesawu'n fawr. Mae cludiant yn cael ei godi fel un o'r materion mwyaf gan bobl ifanc. Mae gweithredwyr hefyd wedi ei groesawu, oherwydd bydd yn helpu i dyfu a chynnal eu busnes, yn enwedig gyda llawer o deithwyr consesiynol nad ydynt yn dychwelyd—y rhai 60 oed a hŷn. Fodd bynnag mae angen cyflwyno'r cynllun treialu drwy ymgynghori â gweithredwyr, defnyddwyr gwasanaethau, undebau, gyrwyr a CLlLC; pe na bai hynny'n digwydd, gallai arwain at ganlyniadau anfwriadol. Mae'r hyn sy'n ymddangos yn syml yn aml yn fwy cymhleth. Er enghraifft, pan fydd bysiau'n llawn—er enghraifft, mynd i'r coleg—yna ni ellir bodloni unrhyw alw ychwanegol o fewn yr adnoddau presennol. Mae hyn wedi digwydd ym Manceinion, a bu'n rhaid dod â bysiau ychwanegol i mewn. Nid oes gan weithredwyr fysiau sbâr. Bydd angen tocyn adnabod, gan na fydd gyrwyr yn gwybod a yw person yn 21 neu'n 23.
Gobeithio bod fy mhrofiad wedi bod yn ddefnyddiol yma yn y ddadl hon, er nad yw pob un yn gadarnhaol. Mae yna faterion pwysig i'w hystyried wrth fod yn awyddus i wneud y gwelliannau yr wyf wir yn gobeithio y gallant ddigwydd. Diolch.
A few months ago, I was invited to speak to Ysgol Cwm Brombil's school senedd in Margam. They were very concerned about transport poverty and shared with me the experiences of some of their fellow learners who are finding it very difficult to afford the cost of transport as they aren't eligible for free school transport. Over 70 per cent of pupils at Ysgol Cwm Brombil live in the most deprived 40 per cent of areas in Wales. These pupils deserve and need support to be able to access their education, and to ease financial pressures on their families, so they can be given the best chance at life.
In answer to a question on progress on reviewing how support with transport is provided over a year ago, the previous transport Minister Lee Waters told the Senedd that the Government was close to a point where it can publish the learner travel Measure review. So, I’d like to know why there’s been such a delay at a time when action was so urgent in a cost-of-living crisis. Was it that clog in the legislative sausage machine that we’ve had so vividly depicted in his recent podcast, Y Pumed Llawr? The serious point is this: when will the members of Ysgol Cwm Brombil's senedd see real action from the Government on their concerns, and, of course, thousands of other learners, as we’ve heard, and their families across Wales who are currently having to walk long distances, along busy and lonely roads in bad weather, or having to find the money to access expensive transport?
The Children's Society has said that the upcoming bus Bill offers an opportunity to tackle child poverty by making free learner travel more accessible for more learners, as well as offer more affordable general access to public transport for children, young people and families, and doing so would mean working in accordance with the Government’s child poverty strategy. So, Cabinet Secretary, can you outline how your work in this policy is aligned with the child poverty strategy?
Ychydig fisoedd yn ôl, cefais wahoddiad i siarad â senedd ysgol Ysgol Cwm Brombil ym Margam. Roedden nhw'n bryderus iawn am dlodi trafnidiaeth ac yn rhannu gyda mi brofiadau rhai o'u cyd-ddysgwyr sy'n ei chael hi'n anodd iawn fforddio cost cludiant gan nad ydyn nhw'n gymwys i gael cludiant ysgol am ddim. Mae dros 70 y cant o ddisgyblion Ysgol Cwm Brombil yn byw yn y 40 y cant o ardaloedd mwyaf difreintiedig Cymru. Mae'r disgyblion hyn yn haeddu ac angen cymorth i allu cael mynediad at eu haddysg, ac i leddfu pwysau ariannol ar eu teuluoedd, fel y gallant gael y cyfle gorau mewn bywyd.
Mewn ateb i gwestiwn ar gynnydd o ran adolygu sut mae cymorth gyda chludiant yn cael ei ddarparu dros flwyddyn yn ôl, dywedodd y Gweinidog trafnidiaeth blaenorol Lee Waters wrth y Senedd fod y Llywodraeth yn agos at bwynt lle gall gyhoeddi adolygiad o'r Mesur teithio gan ddysgwyr. Felly, hoffwn wybod pam mae oedi wedi bod ar adeg pan oedd brys o ran gweithredu mewn argyfwng costau byw. Ai dyna'r rhwystr yn y peiriant selsig deddfwriaethol a gafodd ei ddarlunio mor fywiog yn ei bodlediad diweddar, Y Pumed Llawr? Y pwynt difrifol yw hyn: pryd fydd aelodau senedd Ysgol Cwm Brombil yn gweld gweithredu go iawn gan y Llywodraeth ar eu pryderon, ac, wrth gwrs, miloedd o ddysgwyr eraill, fel yr ydym wedi clywed, a'u teuluoedd ledled Cymru sydd ar hyn o bryd yn gorfod cerdded pellteroedd hir, ar hyd ffyrdd prysur ac unig mewn tywydd gwael, neu orfod dod o hyd i'r arian i gael mynediad at gludiant drud?
Mae'r Gymdeithas Plant wedi dweud bod y Bil bysiau sydd ar ddod yn cynnig cyfle i fynd i'r afael â thlodi plant trwy wneud teithio am ddim gan ddysgwyr yn fwy hygyrch i fwy o ddysgwyr, yn ogystal â chynnig mynediad cyffredinol mwy fforddiadwy i drafnidiaeth gyhoeddus i blant, pobl ifanc a theuluoedd, a byddai gwneud hynny'n golygu gweithio yn unol â strategaeth tlodi plant y Llywodraeth. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, a allwch chi amlinellu sut mae eich gwaith yn y polisi hwn yn cyd-fynd â'r strategaeth tlodi plant?
Achos y gwir plaen yw bod tlodi trafnidiaeth yn cloi plant mas o addysg ac yn dyfnhau difrod yr argyfwng costau byw. Ac ni fydd hyd yn oed y tocynnau bws yna, y £1 yna sydd wedi cael ei gyhoeddi fel rhan o'r gyllideb yn ddiweddar, yn helpu ein dysgwyr o dan 16 oed, sef y rhan fwyaf o'n dysgwyr, llawer ohonyn nhw, yn ôl y comisiynydd plant, yn gorfod talu bron i £20 yr wythnos i gyrraedd yr ysgol, ac, wrth gwrs, dŷn nhw ddim yn gymwys am EMA chwaith.
Mae adroddiad tlodi plant a theuluoedd diweddaraf Plant yng Nghymru yn datgan bod bron i 20 y cant o rieni wedi dweud mai costau cludiant ysgol yw un o'r costau ysgol mwyaf anodd iddynt ei fforddio. Yn syml, ni all rhai teuluoedd ddim ei fforddio, sy'n achosi bod plant yn colli ysgol neu'n mynd heb hanfodion eraill fel cinio twym. Mae'n rhoi pwysau ychwanegol ar deuluoedd sydd eisoes yn ei chael hi’n anodd cael deupen llinyn ynghyd, yn enwedig y rheini sydd â mwy na dau o blant, sy’n cael eu gwthio i dlodi gan y terfyn dau blentyn, polisi lles erchyll y Torïaid, y mae Llafur yn San Steffan wedi dewis ei gadw, er gwaethaf gwybod yn iawn am y difrod dynol ac economaidd y mae’n ei achosi.
Mae adroddiad Estyn yn 2024 yn cadarnhau bod cysylltiad uniongyrchol rhwng cludiant ysgol ac absenoldeb. Felly, mae'r dystiolaeth yno. Mae rhieni yn dweud hyn wrthym ni—bob un ohonom ni. Mae plant yn dweud hyn wrthym, fel y rhai yn senedd Ysgol Cwm Brombil.
Mae Barnardo’s Cymru wedi mynegi pryder am hyn hefyd, felly hefyd Comisiynydd Plant Cymru, sydd wedi nodi hefyd fod Llywodraeth Cymru wedi methu â chymryd hawliau dynol plant i ystyriaeth yn y maes polisi hwn a’i bod yn hen bryd ar gyfer newidiadau radical. Mae'r comisiynydd hefyd yn pwysleisio bod angen i'r Llywodraeth archwilio sut mae’r trefniadau presennol yn effeithio’n arbennig ar grwpiau penodol o blant, fel plant anabl a’r rhai sy’n gymwys i gael prydau ysgol am ddim.
Mae system addysg deg yn golyg bod angen sicrhau bod pob plentyn, beth bynnag eu cefndir neu eu cod post, yn gallu cael mynediad i’r ysgol heb fod hynny’n achosi caledi ariannol. Dyw'r diffyg cysondeb ledled Cymru o ran argaeledd, fforddiadwyedd a phwy sy’n derbyn trafnidiaeth am ddim neu beidio ddim yn sefyllfa gynaliadwy.
Rwyf wedi clywed cymaint o sôn yn y lle hwn am gau'r bwlch cyrhaeddiad. Os ydyn ni o ddifrif am fynd i’r afael ag anghydraddoldeb addysgol, mae angen inni gydnabod bod mynediad i’r ysgol yn dechrau ymhell cyn i blentyn ddod mewn i'r ystafell dosbarth. Mae'n dechrau gyda sicrhau eu bod nhw'n gallu cyrraedd yna yn gorfforol, wrth gwrs, a bod y costau sy'n gudd mewn addysg hefyd yn cael eu dileu neu eu lliniaru.
Felly, mae angen i ni gael ffocws ar hyn, ar y plant hyn sydd eisoes dan anfantais economaidd a chymdeithasol yn ein cymdeithas. Ni ddylai unrhyw ddyfodol neu gyfleon bywyd plentyn yng Nghymru ddim cael eu penderfynu yn ôl eu gallu i fforddio'r costau sydd ynghlwm wrth addysg. Felly, mae'n rhaid i ni wneud mynediad at addysg yn hawl i bob plentyn yng Nghymru, nid yn fraint.
Because the plain truth is that transport poverty does lock more children out of education and deepens the harm of the cost-of-living crisis. And even the £1 bus tickets that have been announced as part of the budget recently will not help our learners under the age of 16, who are the majority of our learners, with many of them, according to the children's commissioner, having to pay almost £20 a week to get to school, and, of course, they don’t qualify for EMA either.
The latest child and family poverty report for Children in Wales states that almost 20 per cent of parents have said that school transport costs are one of the most difficult school costs for them to afford. Simply put, some families can’t afford it, which causes children to miss school or go without other essentials such as a hot meal. It puts extra pressure on families that are already struggling to make ends meet, especially those with more than two children, who are being driven into poverty by the two-child limit, the Tories' terrible welfare policy, which Labour in Westminster has chosen to retain, despite knowing full well the human and economic damage that it inflicts.
An Estyn report from 2024 confirms what we already knew: there is a direct link between school transport and absence. The evidence is there. Parents tell us this—all of us. And children tell us this, like those at Ysgol Cwm Brombil’s school senedd.
Barnardo's Cymru has also expressed concern about this, and also the Children's Commissioner for Wales, who has indicated that the Welsh Government has failed to take children's human rights into account in this policy area and that it is high time for radical changes. The commissioner also emphasises that the Government needs to explore how the current arrangements particularly affect certain groups of children, such as disabled children and those who are eligible for free school meals.
A fair education system means ensuring that all children, whatever their background or their postcode, can access school without it causing financial hardship. The lack of consistency across Wales in terms of availability, affordability and who receives free transport or not is not a sustainable situation.
I have heard so much talk in this place about closing the attainment gap. If we are serious about tackling educational inequality, we need to recognise that access to school starts long before a child enters the classroom. It starts with ensuring that they can get there physically, of course, and that the hidden costs of education are eliminated or mitigated.
Therefore, we need to have a focus on this and these children who are already disadvantaged economically and socially in our communities. No child's future or life opportunities in Wales should be decided according to their family's ability to afford the costs associated with education. Therefore, we need to ensure that access to school is a right for every child, not a privilege.
I'm very pleased that we're having this debate today on this very important issue. I know from my constituents in Cardiff North that many of them have experienced problems in their children getting to school, and many of them are experiencing problems at the moment. The Cabinet Secretary said in his introduction that it's very important to listen to the voice of the children. I also want to draw attention to what Peredur said in his contribution about the report that was done by the former Welsh Youth Parliament Member for Cardiff North, Ruben Kelman, who did an interactive survey with his peers in the school and also with the parents. Some of that information was so important, and I'd like to commend Ruben for the work that he did on this. The children who go to that school, Llanishen High School, are from Jenny Rathbone's constituency and mine. I give way.
Rwy'n falch iawn ein bod ni'n cael y ddadl hon heddiw ar y mater pwysig iawn hwn. Rwyf wedi cael gwybod gan fy etholwyr yng Ngogledd Caerdydd bod llawer ohonynt wedi profi problemau wrth i'w plant fynd i'r ysgol, ac mae llawer ohonynt yn profi problemau ar hyn o bryd. Dywedodd yr Ysgrifennydd Cabinet yn ei gyflwyniad ei bod hi'n bwysig iawn gwrando ar lais y plant. Rwyf hefyd am dynnu sylw at yr hyn a ddywedodd Peredur yn ei gyfraniad am yr adroddiad a wnaed gan gyn-Aelod Senedd Ieuenctid Cymru dros Ogledd Caerdydd, Ruben Kelman, a wnaeth arolwg rhyngweithiol gyda'i gyfoedion yn yr ysgol a hefyd gyda'r rhieni. Roedd rhywfaint o'r wybodaeth honno mor bwysig, a hoffwn ganmol Ruben am y gwaith a wnaeth ar hyn. Mae'r plant sy'n mynd i'r ysgol honno, Ysgol Uwchradd Llanisien, yn dod o etholaeth Jenny Rathbone a minnau. Rwy'n ildio.
I wanted to just highlight the fact that many of them are indeed from Cardiff Central, and they come from the north part of the Pentwyn ward because they're unable to get into any of the local schools. They simply live too far away from the gate. There are no public transport links that take them to Llanishen High School and no effort has been put by the council or anybody else into identifying either the walking or the cycling routes to enable people to get there without having to fund this £400 a year. So I absolutely applaud the work done by Ruben, but we need to find a solution. We need to find it now.
Roeddwn i eisiau tynnu sylw at y ffaith bod llawer ohonynt yn dod o Ganol Gaerdydd, ac maen nhw'n dod o ran ogleddol ward Pentwyn oherwydd nad ydyn nhw'n gallu mynd i mewn i unrhyw un o'r ysgolion lleol. Maen nhw'n byw yn rhy bell i ffwrdd o'r giât. Does dim cysylltiadau trafnidiaeth gyhoeddus sy'n mynd â nhw i Ysgol Uwchradd Llanisien ac nid oes unrhyw ymdrech wedi'i wneud gan y cyngor nac unrhyw un arall i nodi'r llwybrau cerdded na'r llwybrau beicio er mwyn galluogi pobl i gyrraedd yno heb orfod ariannu'r £400 hwn y flwyddyn. Felly rwy'n cymeradwyo'r gwaith a wnaed gan Ruben, ond mae angen i ni ddod o hyd i ateb. Mae angen i ni ddod o hyd iddo nawr.
Yes, thank you, Jenny. I agree with what you've said, because Ruben's survey did show quite clearly that poorer children coming from Llanedeyrn were suffering, because their attendance went down and you could actually measure it. I think that in everything we do, Cabinet Secretary, we've got to take this into account. The pupils are actually suffering, and I do think we have to make a lot more effort to ensure that there are safe walking ways and safe cycling, but I think we've also got to remember that, in the meantime, there are children who are actually suffering.
It was really interesting, some of the points that he made. I've got his survey here. This one woman said, ‘Every week I'm choosing whether to pay a bill or send my daughter to school’, and I think that is actually the situation for many children, certainly going to Llanishen. Interestingly, he surveyed 70 parents and 57 of them said that free bus passes were more important to them than free school meals, which again I thought was an interesting statistic.
Having a set distance for entitlement to free school transport will always mean that people who are just below the threshold will be adversely affected. I absolutely accept that there's not a simple solution to this, and I understand that the Welsh Government has decided not to review mileage thresholds, but I would like to ask the Welsh Government to use every opportunity to take into account experiences like the ones that Ruben has catalogued when they're coming up with solutions to make things much safer.
I think there's also a big issue with Welsh language schools. A similar issue arose last year for children attending Ysgol Gyfun Gymraeg Glantaf, the Welsh-medium high school in Cardiff North. As has already been said, the Welsh-medium schools do have a much wider catchment area, so these issues do arise a lot. At the end of last year, I was contacted by many parents of children who live in Rhiwbina and attend Glantaf, and the demand far outweighs the capacity of the school buses that run through Rhiwbina, so a decision was made to only allow children with free bus passes to use the bus service. This meant that, again, children who live just below the 3-mile threshold, who were paying to use the bus, were left without any transport to school, and there was intense distress about this.
We do want young people to attend school regularly and use sustainable forms of transport and I know the Government is committed to tackling inequalities, but I think in this transport issue there are major inequalities. I think it's a great step forward, the Welsh Government's announcement that 16 to 21-year-olds will now get £1 bus journeys, so I think this is definitely a step in the direction we want to go, and I know that this will help relieve some of the financial pressure. But I know that, at the moment, there are many situations where families are struggling with the cost-of-living crisis and children are actually suffering.
I hope that we can come up from the summits and all the discussions and have a strategic plan that looks at bus routes, that looks at cost, that looks at active travel. I think that active travel is an absolutely key way of tackling this issues. But, at the moment, I think the parent who is struggling to pay the bills just wants her child to get to school on a bus that she can afford to pay for, and I think we have to look at that reality at the moment as well. Thank you.
Ie, diolch, Jenny. Rwy'n cytuno â'r hyn rydych chi wedi'i ddweud, oherwydd roedd arolwg Ruben yn dangos yn glir bod plant tlotach sy'n dod o Lanedeyrn yn dioddef, oherwydd bod eu presenoldeb wedi gostwng ac fe allech chi ei fesur mewn gwirionedd. Rwy'n credu, ym mhopeth rydyn ni'n ei wneud, Ysgrifennydd Cabinet, mae'n rhaid i ni ystyried hyn. Mae'r disgyblion yn dioddef mewn gwirionedd, ac rwy'n credu bod yn rhaid i ni wneud llawer mwy o ymdrech i sicrhau bod yna ffyrdd cerdded a beicio diogel, ond rwy'n credu bod yn rhaid i ni hefyd gofio bod yna blant sy'n dioddef mewn gwirionedd.
Roedd yn ddiddorol iawn, rhai o'r pwyntiau a wnaeth. Mae ei arolwg gennyf yma. Dywedodd un fenyw, 'Bob wythnos rwy'n dewis p'un ai talu bil neu anfon fy merch i'r ysgol', ac rwy'n meddwl mai dyna'r sefyllfa mewn gwirionedd i lawer o blant, yn sicr y rhai sy'n mynd i Lanisien. Yn ddiddorol, arolygodd 70 o rieni a dywedodd 57 ohonynt fod tocynnau bws am ddim yn bwysicach iddyn nhw na phrydau ysgol am ddim, a oedd eto yn ystadegyn diddorol.
Bydd cael pellter penodol ar gyfer hawl i gludiant ysgol am ddim bob amser yn golygu yr effeithir ar bobl sydd ychydig yn is na'r trothwy yn andwyol iawn. Rwy'n derbyn yn llwyr nad oes ateb syml i hyn, ac rwy'n deall bod Llywodraeth Cymru wedi penderfynu peidio ag adolygu trothwyon milltiroedd, ond hoffwn ofyn i Lywodraeth Cymru ddefnyddio pob cyfle i ystyried profiadau fel y rhai y mae Ruben wedi'u cofnodi pan fyddant yn dod o hyd i atebion i wneud pethau'n llawer mwy diogel.
Rwy'n credu bod yna broblem fawr gydag ysgolion Cymraeg hefyd. Cododd mater tebyg y llynedd ynghylch plant sy'n mynychu Ysgol Gyfun Gymraeg Glantaf, yr ysgol uwchradd cyfrwng Cymraeg yng Ngogledd Caerdydd. Fel y dywedwyd eisoes, mae gan yr ysgolion cyfrwng Cymraeg dalgylch llawer ehangach, felly mae'r materion hyn yn codi'n aml. Ar ddiwedd y llynedd, cysylltodd llawer o rieni plant sy'n byw yn Rhiwbeina ac yn mynychu Glantaf, ac mae'r galw yn llawer mwy na chapasiti'r bysiau ysgol sy'n rhedeg trwy Riwbeina, felly penderfynwyd caniatáu i blant sydd â thocynnau bws am ddim yn unig ddefnyddio'r gwasanaeth bws. Roedd hyn yn golygu bod plant sy'n byw ychydig islaw'r trothwy 3 milltir, a oedd yn talu i ddefnyddio'r bws, yn cael eu gadael heb unrhyw gludiant i'r ysgol, ac roedd hyn wedi achosi gofid mawr.
Rydym ni eisiau i bobl ifanc fynychu'r ysgol yn rheolaidd a defnyddio ffurfiau cynaliadwy o drafnidiaeth ac rwy'n gwybod bod y Llywodraeth wedi ymrwymo i fynd i'r afael ag anghydraddoldebau, ond rwy'n credu bod anghydraddoldebau mawr yn y mater cludiant hwn. Rwy'n credu ei fod yn gam mawr ymlaen, cyhoeddiad Llywodraeth Cymru y bydd pobl ifanc 16 i 21 oed bellach yn cael teithiau bws am £1, felly rwy'n credu bod hwn yn bendant yn gam i'r cyfeiriad yr ydym eisiau mynd, ac rwy'n gwybod y bydd hyn yn helpu i leddfu rhywfaint o'r pwysau ariannol. Ond rwy'n gwybod bod yna lawer o sefyllfaoedd lle mae teuluoedd yn cael trafferth gyda'r argyfwng costau byw a phlant yn dioddef mewn gwirionedd.
Rwy'n gobeithio y gallwn ddod o'r uwchgynadleddau a'r holl drafodaethau gyda chynllun strategol sy'n edrych ar lwybrau bysiau, sy'n edrych ar gost, sy'n edrych ar deithio llesol. Rwy'n credu bod teithio llesol yn ffordd hollol allweddol o fynd i'r afael â'r materion hyn. Ond, ar hyn o bryd, rwy'n credu bod y rhiant sy'n cael trafferth talu'r biliau eisiau i'w phlentyn gyrraedd yr ysgol ar fws y gall hi fforddio talu amdano, ac rwy'n credu bod yn rhaid i ni edrych ar y realiti hwnnw ar hyn o bryd hefyd. Diolch.
Many of the issues that have been raised and discussed today could have been said when I was in school over 20 years ago. What Ruben has highlighted was true well before Reuben was born; it was true in the late 1990s and probably before then even. Throughout the history of Welsh devolution, these issues have remained and haven't been solved for whatever reason. It was very sad to read the children's commissioner's analysis of the latest review, when she said there's no meaningful change, that things aren't going to improve.
After all these years, the loophole still exists that local authorities do not need to risk-assess transport routes. That's not proper safeguarding. These were issues that were true when I was in school—that the routes were not safe to walk—and it's still an issue that's being raised today. There are testimonials from parents about children having to walk up to six miles every day just to receive their education. Surely, that's not right.
As Jenny Rathbone has indicated, this disproportionately affects not only Welsh-medium education but faith schools, many of them here in Cardiff. Where I live, you will regularly see bike buses taking the children to school. There's a parade of bike buses that closes the roads, which is great to see, but that's just not possible everywhere. Even in some places in Cardiff, you would not be able to do that. You wouldn't be able to get a bike bus up Penylan hill, for example, Jenny Rathbone.
When I was going to school from Cardiff Central to Cardiff North to Glantaf, we were on the bus for three hours every day. Then, at the age of 16, that stopped, and there was no direct bus route from Penylan, from Cyncoed, from Heath, to Llandaff North. You had to take several buses or maybe a combination of a bus and a train, and then walk quite a distance to get to school. What that meant was that people were lost to Welsh-medium education. People left Glantaf to go to sixth form colleges or sixth form in English-medium schools, and that is still the case now. People still have to travel from south Cardiff up to Glantaf, from Cardiff Central to Glantaf, and still the free bus transportation is taken away from them at the age of 16, and that still means that children are lost to Welsh-medium education.
It's incredible in this day and age that there is no national guidance to place a duty on local authorities to provide transport for young people with additional learning needs or young people who are not compulsory school age. The special education needs and disability transport operators group highlighted these issues with me, and I've written a recent letter to the Cabinet Secretary.
The Welsh Government have been aware of these issues since 2021 with the publishing of the interim learner travel review, in which they promised to address the issue, but that still hasn't happened. All of this means that we cannot reconcile this situation with your child poverty strategy or with your strategy for a million Welsh speakers, because it will not be possible. These desires will remain as words only, as aspiration only, unless they can be used to secure real change within our communities. Diolch yn fawr.
Gellid bod wedi sôn am lawer o'r materion sydd wedi cael eu codi a'u trafod heddiw pan oeddwn i yn yr ysgol dros 20 mlynedd yn ôl. Roedd yr hyn y mae Ruben wedi'i amlygu yn wir ymhell cyn i Reuben gael ei eni; roedd yn wir ar ddiwedd y 1990au ac yn ôl pob tebyg cyn hynny hyd yn oed. Trwy gydol hanes datganoli yng Nghymru, mae'r materion hyn wedi parhau ac nid ydynt wedi'u datrys am ba reswm bynnag. Roedd yn drist iawn darllen dadansoddiad y comisiynydd plant o'r adolygiad diweddaraf, pan ddywedodd nad oes newid ystyrlon, ac nad yw pethau'n mynd i wella.
Ar ôl yr holl flynyddoedd hyn, mae'r bwlch yn dal i fodoli sy'n golygu nad oes angen i awdurdodau lleol asesu risg llwybrau trafnidiaeth. Nid yw hynny'n ddiogelu priodol. Roedd y rhain yn faterion a oedd yn wir pan oeddwn yn yr ysgol—sef nad oedd y llwybrau yn ddiogel i'w cerdded—ac mae'n dal i fod yn fater sy'n cael ei godi heddiw. Mae tystebau gan rieni am blant yn gorfod cerdded hyd at chwe milltir bob dydd i dderbyn eu haddysg yn unig. Yn sicr, nid yw hynny'n iawn.
Fel y nododd Jenny Rathbone, mae hyn yn effeithio'n anghymesur nid yn unig ar addysg cyfrwng Cymraeg ond ar ysgolion ffydd, llawer ohonynt yma yng Nghaerdydd. Lle rwy'n byw, byddwch yn gweld bysiau beiciau yn mynd â'r plant i'r ysgol yn rheolaidd. Mae yna orymdaith o fysiau beiciau sy'n cau'r ffyrdd, sy'n wych i'w gweld, ond nid yw hynny'n bosibl ym mhobman. Hyd yn oed mewn rhai mannau yng Nghaerdydd, ni fyddech chi'n gallu gwneud hynny. Fyddech chi ddim yn gallu cael bws beiciau i fyny rhiw Pen-y-lan, er enghraifft, Jenny Rathbone.
Pan oeddwn i'n mynd i'r ysgol o Ganol Caerdydd i Ogledd Caerdydd i Glantaf, roeddem ni ar y bws am dair awr bob dydd. Yna, yn 16 oed, stopiodd hynny, ac nid oedd llwybr bws uniongyrchol o Ben-y-lan, o Gyncoed, o'r Mynydd Bychan, i Ystum Taf. Roedd yn rhaid i chi fynd ar sawl bws neu efallai cyfuniad o fws a thrên, ac yna cerdded cryn bellter i gyrraedd yr ysgol. Yr hyn oedd hynny'n ei olygu oedd y collwyd pobl o addysg cyfrwng Cymraeg. Gadawodd pobl Glantaf i fynd i golegau chweched dosbarth neu chweched dosbarth mewn ysgolion cyfrwng Saesneg, ac mae hynny'n dal i fod yn wir nawr. Mae pobl yn dal i orfod teithio o dde Caerdydd i fyny i Glantaf, o Ganol Caerdydd i Glantaf, ac eto mae'r cludiant bws am ddim yn cael ei gymryd oddi wrthynt yn 16 oed, ac mae hynny'n dal i olygu bod plant yn gadael addysg cyfrwng Cymraeg.
Mae'n anhygoel yn yr oes hon nad oes canllawiau cenedlaethol i roi dyletswydd ar awdurdodau lleol i ddarparu cludiant i bobl ifanc ag anghenion dysgu ychwanegol neu bobl ifanc nad ydynt yn oedran ysgol gorfodol. Tynnodd y grŵp anghenion addysg arbennig a gweithredwyr trafnidiaeth anabledd sylw at y materion hyn gyda mi, ac rwyf wedi ysgrifennu llythyr yn ddiweddar at yr Ysgrifennydd Cabinet.
Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn ymwybodol o'r materion hyn ers 2021 gyda chyhoeddi'r adolygiad interim teithio gan ddysgwyr, lle gwnaethant addo mynd i'r afael â'r mater, ond nid yw hynny wedi digwydd eto. Mae hyn i gyd yn golygu na allwn gysoni'r sefyllfa hon â'ch strategaeth tlodi plant na'ch strategaeth ar gyfer miliwn o siaradwyr Cymraeg, oherwydd ni fydd yn bosibl. Bydd y dyheadau hyn yn aros fel geiriau yn unig, fel uchelgeisiau yn unig, oni bai y gellir eu defnyddio i sicrhau newid gwirioneddol yn ein cymunedau. Diolch yn fawr.
May I thank the Cabinet Secretary for bringing forward this debate? I think you've seen that there's a huge amount of appetite to discuss this issue. In terms of the summit, I'm grateful that you are taking a cross-party approach, and, certainly, I think the spirit in which you opened the debate is one I welcome, in the fact that we need to work to find solutions. But I think the one thing that's perhaps missing is the urgency of those children who are missing out on school currently.
So, if we take a child-centred approach to this—Sioned Williams mentioned rights—we need to take a rights approach. I'm really worried that we're hearing consistently through casework of children who are missing school because of costs, and nothing seems to have been put in place to address that immediate need. I absolutely agree with the points that have been made in terms of active travel, of course I do, but it does require huge societal change for it to be implemented as well. And also there are restrictions. You mentioned electric bikes, Jenny. Well, you have to have a home that can have an electric bike inside it; if you're in a flat, it's restricted et cetera. You know, some families struggle to even have one bike in a household because it's such a tiny space for that family. So, there are restrictions in place there.
A gaf i ddiolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am gyflwyno'r ddadl hon? Rwy'n credu eich bod wedi gweld bod yna awydd enfawr i drafod y mater hwn. O ran yr uwchgynhadledd, rwy'n ddiolchgar eich bod yn defnyddio dull trawsbleidiol, ac, yn sicr, rwy'n credu bod yr ysbryd a amlygwyd wrth i chi agor y ddadl yn un rwy'n ei groesawu, sef y ffaith bod angen i ni weithio i ddod o hyd i atebion. Ond rwy'n credu mai'r un peth sydd efallai ar goll yw brys ar gyfer y plant hynny sydd ar eu colled o ran mynychu ysgol ar hyn o bryd.
Felly, os ydym yn dewis dull gweithredu sy'n canolbwyntio ar y plentyn—soniodd Sioned Williams am hawliau—mae angen i ni fod â dull sy'n ymwneud â hawliau. Rwy'n bryderus iawn ein bod ni'n clywed yn gyson trwy waith achos plant sy'n colli'r ysgol oherwydd costau, ac nid yw'n ymddangos bod unrhyw beth wedi'i roi ar waith i fynd i'r afael â'r angen uniongyrchol hwnnw. Rwy'n cytuno'n llwyr â'r pwyntiau sydd wedi'u gwneud o ran teithio llesol, wrth gwrs, ond mae angen newid cymdeithasol enfawr er mwyn ei weithredu hefyd. A hefyd mae yna gyfyngiadau. Fe wnaethoch chi sôn am feiciau trydan, Jenny. Wel, mae'n rhaid i chi gael cartref sy'n gallu cael beic trydan y tu mewn iddo; os ydych chi mewn fflat, mae'n gyfyngedig ac ati. Wyddoch chi, mae rhai teuluoedd yn cael trafferth cael hyd yn oed un beic mewn cartref oherwydd ei fod yn lle mor fach i'r teulu hwnnw. Felly, mae cyfyngiadau ar waith yno.
You are quite right, but, of course, you can have these bike sheds on the street, where appropriate. We have to find solutions to these problems. I admit these problems exist, but solutions can always be found, if we're willing.
Rydych chi'n iawn, ond, wrth gwrs, gallwch gael y siediau beiciau hyn ar y stryd, lle bo hynny'n briodol. Mae'n rhaid i ni ddod o hyd i atebion i'r problemau hyn. Rwy'n cyfaddef bod y problemau hyn yn bodoli, ond gellir dod o hyd i atebion bob amser, os ydym yn ewyllysgar.
We do, but we're in a situation now where many families are having to live in multiple occupation homes. Having a garden is seen as a luxury that many don't have, so I do worry. We need to think about something that would address the barriers as well. Are you looking to intervene, Cabinet Secretary? Oh, I thought you were, sorry. But in terms of looking at those, also they won't work in some places because—. I represent the Valleys, and there are no safe routes for some schools at all.
What I would like to hear from the Government—. According to the children's commissioner's recommendations, we know that some local authorities have been more generous in their provisions. So, Rhondda Cynon Taf is one of those local authorities. They are looking, simply because of the costs involved, to change to the statutory guidance now. So, to remove the 2 miles that they currently provide for for secondary schools to 3 miles. One of the things the children's commissioner has asked the Welsh Government to look at is how do we maintain that more generous provision that is currently in place, so that we're not actually making the situation worse in the areas where, historically, they have been more generous, and I would appreciate a response on that issue in particular. Because in areas like Rhondda Cynon Taf, I'm hearing so much, because of this change imminently coming in, how concerned parents are that there aren't the safe routes there. But also we know that attendance is a real issue at the moment, and it is those from the poorest families who are already struggling in terms of attendance, and this is going to make the situation worse.
There are also some children and young people who don't have additional learning needs but have health conditions—epilepsy is one of the conditions that has been raised with me—and the concern there is if they're expected to walk 2.9 miles there and back, there are some conditions that also can be made worse by physical activity, and parents are concerned what that might mean. But there doesn't seem to be a child-centred approach to local authorities either in terms of any discretion for school places. We even have situations where buses go past children who are walking, and that doesn't seem to be very fair or logical to me.
Maen nhw gennym ni, ond rydym ni mewn sefyllfa nawr lle mae llawer o deuluoedd yn gorfod byw mewn cartrefi aml-feddiannaeth. Mae cael gardd yn cael ei ystyried fel moethusrwydd nad oes gan lawer, felly rwy'n poeni. Mae angen i ni feddwl am rywbeth a fyddai'n mynd i'r afael â'r rhwystrau hefyd. Ydych chi'n ceisio ymyrryd, Ysgrifennydd Cabinet? O, roeddwn i'n meddwl eich bod chi, mae'n ddrwg gennyf. Ond o ran edrych ar y rheini, ni fyddant ychwaith yn gweithio mewn rhai mannau oherwydd—. Rwy'n cynrychioli'r Cymoedd, ac nid oes unrhyw lwybr diogel i rai ysgolion o gwbl.
Yr hyn yr hoffwn ei glywed gan y Llywodraeth—. Yn ôl argymhellion y comisiynydd plant, gwyddom fod rhai awdurdodau lleol wedi bod yn fwy hael yn eu darpariaethau. Felly, mae Rhondda Cynon Taf yn un o'r awdurdodau lleol hynny. Maen nhw'n ceisio, dim ond oherwydd y costau sy'n gysylltiedig, newid i'r canllawiau statudol nawr. Felly, newid y 2 filltir y maen nhw'n darparu ar gyfer ysgolion uwchradd ar hyn o bryd i 3 milltir. Un o'r pethau y mae'r comisiynydd plant wedi gofyn i Lywodraeth Cymru edrych arno yw sut ydym ni'n cynnal y ddarpariaeth fwy hael honno sydd ar waith ar hyn o bryd, fel nad ydym yn gwaethygu'r sefyllfa yn yr ardaloedd lle, yn hanesyddol, maen nhw wedi bod yn fwy hael, a byddwn yn gwerthfawrogi ymateb ar y mater hwnnw yn arbennig. Oherwydd mewn ardaloedd fel Rhondda Cynon Taf, rwy'n clywed cymaint, oherwydd y newid hwn sy'n dod i mewn, pa mor bryderus yw rhieni nad yw'r llwybrau diogel yno. Ond hefyd rydym yn gwybod bod presenoldeb yn broblem go iawn ar hyn o bryd, ac mae'r rhai o'r teuluoedd tlotaf eisoes yn cael trafferth o ran presenoldeb, ac mae hyn yn mynd i wneud y sefyllfa'n waeth.
Mae yna hefyd rai plant a phobl ifanc nad oes ganddynt anghenion dysgu ychwanegol ond sydd â chyflyrau iechyd—epilepsi yw un o'r cyflyrau sydd wedi'u codi gyda mi—a'r pryder yno yw os disgwylir iddyn nhw gerdded 2.9 milltir yno ac yn ôl, mae yna rai cyflyrau y gallai gweithgarwch corfforol eu gwaethygu, ac mae rhieni yn pryderu beth allai hynny ei olygu. Ond mae'n ymddangos nad oes gan awdurdodau lleol ddull sy'n canolbwyntio ar blant chwaith o ran unrhyw ddisgresiwn ar gyfer lleoedd ysgol. Mae gennym hyd yn oed sefyllfaoedd lle mae bysiau'n mynd heibio plant sy'n cerdded, ac nid yw hynny'n ymddangos yn deg iawn nac yn rhesymegol i mi.
I'm grateful for you taking the intervention. I completely agree with you about the lack of child-centred decision making by local authorities. I think it's outrageous that they very often assess these routes without actually having a child walk the route with the officers that undertake the assessments, to see for themselves the risks. Would you share that concern with me and encourage the Government to take action to address it?
Rwy'n ddiolchgar i chi am gymryd yr ymyriad. Rwy'n cytuno'n llwyr â chi am y diffyg penderfyniadau sy'n canolbwyntio ar y plentyn gan awdurdodau lleol. Rwy'n credu ei bod yn warthus eu bod yn aml iawn yn asesu'r llwybrau hyn heb gael plentyn yn cerdded y llwybr gyda'r swyddogion sy'n ymgymryd â'r asesiadau, i weld drostynt eu hunain beth yw'r risgiau. A fyddech chi'n rhannu'r pryder hwnnw gyda mi ac yn annog y Llywodraeth i gymryd camau i fynd i'r afael ag ef?
Certainly I would, and if you look at the Children’s Commissioner for Wales's website, they've actually walked some of those routes, and as adults felt unsafe walking those. So, we're allowing children to walk routes that adults don't feel safe walking. I think there's an assumption that everyone has a car, but, actually, for many people in the communities that I represent, they don't have a car, or they have one car, and that car is essential for that one adult to be able to get to work. So, I do think that we need to look at solutions that are actually reflective of the problems in our society. So, if we look at some of the things Welsh Government can do now, if I may just ask, what about that provision that's currently there that is going to be lost because of funding—how can we maintain that rather than add to the situation? And how do we ensure that schools have access to discretionary pots of funding for those families that are identified as not being able to afford to send their children to school? Surely we should be in a position where no child misses one day of school because their family can't afford that travel.
Yn sicr, byddwn i, ac os edrychwch ar wefan Comisiynydd Plant Cymru, maen nhw wedi cerdded rhai o'r llwybrau hynny mewn gwirionedd, ac fel oedolion yn teimlo'n anniogel wrth gerdded y rheini. Felly, rydym ni'n caniatáu i blant gerdded llwybrau nad yw oedolion yn teimlo'n ddiogel yn eu cerdded. Rwy'n credu bod yna ragdybiaeth bod gan bawb gar, ond, mewn gwirionedd, i lawer o bobl yn y cymunedau rydw i'n eu cynrychioli, nid oes ganddyn nhw gar, neu mae ganddyn nhw un car, ac mae'r car hwnnw'n hanfodol i'r un oedolyn hwnnw allu mynd i'r gwaith. Felly, rwy'n credu bod angen i ni edrych ar atebion sy'n adlewyrchu'r problemau yn ein cymdeithas. Felly, os edrychwn ar rai o'r pethau y gall Llywodraeth Cymru eu gwneud nawr, os caf ofyn, beth am y ddarpariaeth honno sydd yno ar hyn o bryd sy'n mynd i gael ei cholli oherwydd cyllid—sut allwn ni gynnal honno yn hytrach nag ychwanegu at y sefyllfa? A sut ydym ni'n sicrhau bod ysgolion yn cael mynediad at gronfeydd o gyllid yn ôl disgresiwn i'r teuluoedd hynny sy'n cael eu nodi fel rhai nad ydynt yn gallu fforddio anfon eu plant i'r ysgol? Yn sicr, dylem fod mewn sefyllfa lle nad oes unrhyw blentyn yn colli un diwrnod o ysgol oherwydd nad yw ei deulu yn gallu fforddio'r teithio hwnnw.
We've heard lots of eloquent testimony this afternoon on the problem with school transport, but I think we should step back a little and ask the question, 'What does good look like?' Because I'm not sure there is consensus on the answer to that question. We've heard from various sides this afternoon: we heard from Tom Giffard from the Conservatives who thought that 16 to 24-year-olds should get free travel; we've heard quoted a Senedd committee report saying that everybody under 25 should get free travel; we've heard from Plaid Cymru that all Welsh-medium schoolchildren and all faith schoolchildren should get free school transport; we've heard from the children's commissioner and the Welsh Language Commissioner, who want a more generous provision.
I do feel sorry for the local authority officers, who we've heard various examples of having to go out and measure routes and make assessments of safety, because we're putting them in the position of having to ration public funding—that's what this is about. We can do as much as we like if we have the money for it, and much as we criticise siloed Government, well, we have siloed Senedd debating here today, don't we, because we're making all sorts of recommendations of what we'd like without any thought about how that is resourced.
We already spend a quarter of all school budgets on school transport. Now, we all visit schools, and we all know the pressure schools are under from ALN provision; we all know that the class sizes are too big, that there aren't enough learning support assistants. We know that school budgets are under pressure. And are we saying that even more of the school budget should go towards school transport? Because that's the practical effect of what we are saying. Or are we saying additional public funding from the Welsh budget should go from somewhere else into the transport budget to pay for this extra provision that's been talked about? I've heard no answers from anyone today on that other than the Conservatives saying it should be all paid for out of local government reserves, which is just not a serious proposal. So, let's get serious here: what is it that good looks like, and how can we achieve that? What is a threshold that we think is a reasonable threshold? [Interruption.] I'm happy to give way to Darren Millar.
Rydym ni wedi clywed llawer o dystiolaeth huawdl y prynhawn yma o ran y broblem gyda thrafnidiaeth ysgol, ond rwy'n credu y dylem gamu yn ôl ychydig a gofyn y cwestiwn, 'Sut mae da yn edrych?' Oherwydd dydw i ddim yn siŵr bod consensws ynghylch yr ateb i'r cwestiwn hwnnw. Rydym wedi clywed gan wahanol ochrau y prynhawn yma: clywsom gan Tom Giffard o'r Ceidwadwyr a oedd yn meddwl y dylai pobl ifanc 16 i 24 oed gael teithio am ddim; rydym wedi clywed dyfyniad o adroddiad pwyllgor y Senedd yn dweud y dylai pawb dan 25 oed gael teithio am ddim; rydym wedi clywed gan Blaid Cymru y dylai pob plentyn ysgol cyfrwng Cymraeg a phob plentyn ysgol ffydd gael cludiant ysgol am ddim; rydym wedi clywed gan y Comisiynydd Plant a Chomisiynydd y Gymraeg, sydd eisiau darpariaeth fwy hael.
Rwyf yn teimlo dros swyddogion yr awdurdodau lleol oherwydd rydym wedi clywed amryw o enghreifftiau o sut y maen nhw'n gorfod mynd allan i fesur llwybrau a gwneud asesiadau o ddiogelwch, oherwydd rydym ni'n eu rhoi yn y sefyllfa o orfod dogni cyllid cyhoeddus—dyna beth yw hyn. Gallwn wneud cymaint ag y dymunwn os yw'r arian gennym ni, a chymaint ag yr ydym yn beirniadu Llywodraeth â meddylfryd ynysig, wel, mae gennym Senedd â meddylfryd ynysig yma heddiw, onid oes, oherwydd rydym ni'n gwneud pob math o argymhellion ynghylch yr hyn yr hoffem ei gael heb unrhyw ystyriaeth o beth fydd yr adnoddau.
Rydym eisoes yn gwario chwarter yr holl gyllidebau ysgol ar gludiant ysgol. Nawr, rydym ni i gyd yn ymweld ag ysgolion, ac rydym ni i gyd yn gwybod beth yw'r pwysau sydd ar ysgolion o ran y ddarpariaeth ADY; rydym ni i gyd yn gwybod bod maint y dosbarthiadau yn rhy fawr, nad oes digon o gynorthwywyr cymorth dysgu. Rydym yn gwybod bod cyllidebau ysgolion o dan bwysau. Ac a ydym ni'n dweud y dylai hyd yn oed mwy o'r gyllideb ysgol fynd tuag at gludiant ysgol? Oherwydd dyna effaith ymarferol yr hyn rydym ni'n ei ddweud. Neu a ydym ni'n dweud y dylai cyllid cyhoeddus ychwanegol o gyllideb Cymru fynd o rywle arall i'r gyllideb gludiant i dalu am y ddarpariaeth ychwanegol hon y soniwyd amdani? Nid wyf wedi clywed unrhyw atebion gan unrhyw un heddiw ar hynny heblaw am y Ceidwadwyr yn dweud y dylid talu am y cyfan allan o gronfeydd llywodraeth leol, sydd ddim yn gynnig difrifol. Felly, gadewch i ni fod o ddifrif yma: sut mae da yn edrych, a sut allwn ni gyflawni hynny? Beth yw'r trothwy yr ydym yn ei ystyried yn drothwy rhesymol? [Torri ar draws.] Rwy'n hapus i ildio i Darren Millar.
I'm grateful for you taking the intervention. I mean, one of the things that I've suggested is that local authorities aren't always getting the best deal when it comes to the cost of the transport that they're actually providing. One way, I think, that we could seek to address this problem is working more smartly with operators locally. And surely you accept that there are unusual circumstances, such as some of the ones that I've described, particularly with the domestic violence case, where there is clear guidance that's required in order to make sure that young people like that are not penalised as a result of domestic violence in their families.
Rwy'n ddiolchgar i chi gymryd yr ymyriad. Un o'r pethau rydw i wedi'i awgrymu yw nad yw awdurdodau lleol bob amser yn cael y fargen orau o ran cost y drafnidiaeth maen nhw'n ei darparu mewn gwirionedd. Un ffordd, rwy'n credu, y gallem geisio mynd i'r afael â'r broblem hon yw gweithio'n fwy clyfar gyda gweithredwyr yn lleol. Ac yn sicr rydych chi'n derbyn bod yna amgylchiadau anarferol, fel rhai o'r rheini yr ydwyf wedi'u disgrifio, yn enwedig gyda'r achos trais domestig, lle mae angen canllawiau clir er mwyn sicrhau nad yw pobl ifanc fel y rheini yn cael eu cosbi o ganlyniad i drais domestig yn eu teuluoedd.
Look, we've all had casework, and I certainly had lots of letters when I was transport Minister, with cases that you would think discretion should be applied for, and local authorities have that discretion. What they don't have is the money, and they're put in a very difficult position. You're right about the issue of supply of local bus companies, and that is at the heart of the problem, and it's the problem that the bus Bill is designed to address, because at the moment we have almost a free-for-all. We have some parts of the country where authorities are only getting one tender in and the local authority can effectively name their price. There are others where they can't even get a single tender, and then there are, of course, the cities where you have some public transport provision where people can catch a service bus and then some commissioned, and it's costing a huge amount of money. And because of the very disjointed bus system that we have, these are bus routes that are not open to the general public. So, if we are spending more than £200 million a year subsidising free transport for schools, should that not be better spent on a coherent public transport network that can be available for all people, not just schoolchildren? [Interruption.] Happy to give way.
Edrychwch, rydym ni i gyd wedi cael gwaith achos, ac yn sicr roedd gennyf i lawer o lythyrau pan oeddwn i'n Weinidog trafnidiaeth, gydag achosion y byddech chi'n meddwl y dylid defnyddio disgresiwn, ac mae gan awdurdodau lleol y disgresiwn hwnnw. Yr hyn nad oes ganddyn nhw yw'r arian, ac maen nhw'n cael eu rhoi mewn sefyllfa anodd iawn. Rydych chi'n iawn ynglŷn â'r mater o gyflenwad cwmnïau bysiau lleol, a dyna sydd wrth wraidd y broblem, a dyma'r broblem y cynlluniwyd y Bil bysiau i fynd i'r afael â hi, oherwydd ar hyn o bryd mae gennym ysgarmes bron iawn. Mae gennym rai rhannau o'r wlad lle mae awdurdodau yn derbyn dim ond un tendr ac mae'r awdurdod lleol yn gallu enwi ei bris i bob pwrpas. Mae yna rai lle nad ydyn nhw hyd yn oed yn derbyn un tendr, ac yna, wrth gwrs, mae'r dinasoedd lle mae gennych rywfaint o ddarpariaeth trafnidiaeth gyhoeddus lle gall pobl ddal bws gwasanaeth ac yna rhai wedi'u comisiynu, ac mae'n costio swm enfawr o arian. Ac oherwydd y system fysiau wasgarog iawn sydd gennym, mae'r rhain yn llwybrau bysiau nad ydynt ar agor i'r cyhoedd. Felly, os ydym yn gwario mwy na £200 miliwn y flwyddyn yn rhoi cymhorthdal i gludiant am ddim i ysgolion, oni ddylid gwario hynny'n well ar rwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus gydlynol sydd ar gael i bawb, nid plant ysgol yn unig? [Torri ar draws.] Hapus i ildio.
Would you agree, talking about the bus Bill and routes, that we should be looking at the data and trying to map these routes, but maybe using some of our university research staff that are able to help us to make those routes as efficient as possible to be able to get to places, and pupils being able to get to those bus stops, as quickly as possible?
A fyddech chi'n cytuno, wrth siarad am y Bil bysiau a'r llwybrau, y dylem fod yn edrych ar y data a cheisio mapio'r llwybrau hyn, ond efallai defnyddio rhai o'n staff ymchwil prifysgol sy'n gallu ein helpu i wneud y llwybrau hynny mor effeithlon â phosibl i allu cyrraedd lleoedd, a disgyblion yn gallu cyrraedd y safleoedd bws hynny, cyn gynted â phosibl?
And that is the promise of the bus Bill. The work that Transport for Wales is doing now, and this is why it's going to take a number of years to bring this in, is about strategically planning where buses should go. They are mapping, using mobile phone data of where people are travelling by car, and where, optimally, bus routes should best go. And I had a very interesting conversation lunchtime with a professor of engineering from Swansea University here at the Senedd who's doing a digital twin of Wales, mapping transport demand. So, there's a great deal that technology can offer us to more smartly map demand and supply. But, of course, at the moment, none of that happens, because it's simply, 'Does the free market want to provide it in cities?' and 'Can local authorities afford to subsidise it outside of that?' That's a crazy system. But we are spending a massive amount of money on a deeply inefficient system and, as we've heard the Senedd's sentiment this afternoon, a system that is pleasing nobody.
But I take it back to the question: what is the optimal threshold for free bus transport? Is it 1 mile? Is it 2 miles? Is it 3 miles? Heledd Fychan mentioned that Rhondda Cynon Taf had had 2 miles when the statutory threshold was 3 miles. They paid for that themselves. They're now having real pressure to sustain that. But what they found was that those who were just missing out for 2 miles were just as upset as the people who are currently just missing out on 3 miles. So, wherever you set that threshold, somebody's going to lose out. So, where is that threshold best set?
A dyna yw addewid y Bil bysiau. Mae'r gwaith y mae Trafnidiaeth Cymru yn ei wneud nawr, a dyna pam y bydd yn cymryd nifer o flynyddoedd i gyflwyno hyn, yn ymwneud â chynllunio'n strategol ble y dylai bysiau fynd. Maen nhw'n mapio, gan ddefnyddio data ffôn symudol ar ble mae pobl yn teithio mewn car, ac i ble yn ddelfrydol dylai llwybrau bysiau fynd. A chefais sgwrs ddiddorol iawn amser cinio gydag athro peirianneg o Brifysgol Abertawe yma yn y Senedd sy'n creu gefell digidol o Gymru, mapio'r galw am drafnidiaeth. Felly, mae llawer y gall technoleg ei gynnig i ni er mwyn mapio galw a chyflenwad mewn modd mwy clyfar. Ond, wrth gwrs, ar hyn o bryd, does dim o hynny yn digwydd, oherwydd yn syml, 'A yw'r farchnad rydd eisiau ei ddarparu mewn dinasoedd?' ac 'A all awdurdodau lleol fforddio rhoi cymhorthdal iddo y tu allan i hynny?' Mae honno'n system wallgof. Ond rydym yn gwario swm enfawr o arian ar system hynod aneffeithlon ac, fel yr ydym wedi clywed o ran teimlad y Senedd y prynhawn yma, system sy'n plesio neb.
Ond rwy'n dychwelyd at y cwestiwn: beth yw'r trothwy gorau posibl ar gyfer cludiant bws am ddim? 1 filltir? 2 filltir? 3 milltir? Soniodd Heledd Fychan fod gan Rhondda Cynon Taf â 2 filltir pan oedd y trothwy statudol yn 3 milltir. Fe wnaethon nhw dalu am hynny eu hunain. Maen nhw nawr dan bwysau gwirioneddol i gynnal hynny. Ond yr hyn a ddarganfuwyd oedd bod y rhai a oedd ar eu colled oherwydd y 2 filltir yr un mor flin â'r bobl sydd ar hyn o bryd ar eu colled oherwydd y 3 milltir. Felly, ble bynnag y byddwch chi'n gosod y trothwy hwnnw, mae rhywun yn mynd i fod ar ei golled. Felly, beth yw'r trothwy gorau i'w osod?
If I may, my point was that there are 2,000 students going to be impacted by this change at a time when we're actually trying to find solutions, so it's trying to see whether we could keep a provision that's currently there whilst also exploring longer term and medium-term solutions.
Os caf i, fy mhwynt oedd yr effeithir ar 2,000 o fyfyrwyr gan y newid hwn ar adeg pan ydym ni'n ceisio dod o hyd i atebion, felly mae'n ymwneud â cheisio gweld a allwn ni gadw darpariaeth sydd yno ar hyn o bryd gan hefyd archwilio atebion tymor hwy a thymor canolig.
Well, to be fair to Rhondda Cynon Taf, they've gone above and beyond where they needed to go for a long time, and certainly would want to do that. But the sums are the sums, and that's something, I'm afraid, all parties in this Chamber have to confront. It's all very well telling us what we'd like to happen, but it has to be paid for, and that means moving money from somewhere else. Where is that money going to come from? We need to make sure that the money we spend now, £200 million, a quarter of all school budgets, is spent as best as it possible can. But I still pose the question to the Chamber, which hasn't been answered: where is the line that we draw as reasonable? Where is it reasonable to say, 'You could walk or cycle to school'?
Wel, i fod yn deg i Rhondda Cynon Taf, maen nhw wedi mynd y tu hwnt i ble roedd angen iddynt fynd ers amser maith, ac yn sicr byddent eisiau gwneud hynny. Ond y symiau yw'r symiau, ac mae hynny'n rhywbeth, mae gennyf ofn, mae'n rhaid i bob plaid yn y Siambr hon ei wynebu. Mae'n hawdd dweud wrthym beth yr hoffem ni ei weld yn digwydd, ond mae'n rhaid talu amdano, ac mae hynny'n golygu symud arian o rywle arall. O ble mae'r arian hwnnw'n mynd i ddod? Mae angen i ni wneud yn siŵr bod yr arian rydym ni'n ei wario nawr, £200 miliwn, chwarter holl gyllidebau ysgolion, yn cael ei wario yn y modd gorau. Ond rwy'n dal i ofyn y cwestiwn i'r Siambr, sydd heb gael ei ateb: beth yw'r llinell resymol i'w thynnu? Pryd y mae'n rhesymol dweud, 'Gallech gerdded neu feicio i'r ysgol'?
Lee, you need to conclude on that.
Lee, mae angen i chi gloi nawr.
Or 'You could lift share.' We haven't answered that question because it's an almost impossible question to answer, because where you draw a line, you disadvantage someone, and if you disadvantage someone, they're unhappy. We'll have a better system, I'm confident, because of the bus Bill, but we're not going to satisfy everyone.
Neu 'Gallech rannu lifft.' Nid ydym wedi ateb y cwestiwn hwnnw oherwydd mae'n gwestiwn sydd bron yn amhosibl i'w ateb, oherwydd lle rydych chi'n tynnu llinell, rydych chi'n creu anfantais i rywun, ac os ydych chi'n creu anfantais i rywun, maen nhw'n anhapus. Bydd gennym system well, rwy'n ffyddiog o hynny, oherwydd y Bil bysiau, ond nid ydym yn mynd i fodloni pawb.
A galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru i ymateb i'r ddadl.
And I call on the Cabinet Secretary for Transport and North Wales to reply to the debate.
Dirprwy Lywydd, I'd like to thank all Members for many valuable contributions today, and I recognise the challenges that have been raised, and I'm committed to doing all that I can to improve learner transport wherever we can. This will be done alongside my Cabinet colleagues, as we accept that it is an incredibly complex area, with connections between policy areas.
Now, I do support the opening line of Plaid Cymru's amendment. I don't wish to see transport being a barrier to accessing education for any learners in Wales, and this is why we're actively seeking to bring partners together to look for solutions. We also have to acknowledge the financial reality that we cannot instruct councils to provide free transport to every setting and in every scenario. We have to set parameters and acknowledge that learner travel is costing local authorities £204 million a year. Carolyn Thomas shared some insight into how councils have struggled so much to provide support, especially over the past decade of financial pressures. And Lee Waters rightly highlighted the proportion of funding that should be going into education, but is actually being spent on transport. We must make cost savings. We absolutely must. And as Julie Morgan rightly observed, moving the distance threshold actually just moves the problem rather than solves it.
Now, I was taken by what a number of Members, including Darren Miller and Heledd Fychan, said about the consistency of approach across local authorities, and this is something that the summit must consider, but it must consider in a way that is sympathetic to local authority pressures at this moment in time and over many years, as Lee Waters has identified. There is no silver bullet in solving the challenges associated with learner travel. Multiple solutions are needed, and the bus Bill is certainly one of them. Now, given that huge £204 million bill for learner travel, I think we must look at ways of reducing costs if we are to extend services further, and that means embracing innovative technologies, which have been shown to reduce costs through intelligent analysis and monitoring of routes and timetables, as well as collaboration across boundaries and invest-to-save intervention programmes such as independent travel training. It also includes exploiting to maximum effect the control that legislation through the bus Bill will give us over the bus network.
Now, on the innovation front and specifically in response to Peredur's question, I met recently with Dr Rhydian Lewis from Cardiff University, who has developed an algorithm to map efficient routes for school transport. Following the meeting, I'm pleased to say that Monmouthshire council are now helping to further refine that particular system, which could be incredibly valuable across councils. The tech is emerging, and Transport for Wales, as Lee Waters identified, with some of the uses of mobile phone data, is emerging and will enable us to make savings. But without control over the bus network it will not be possible, and that is why the bus Bill is so very important. Yes, of course.
Dirprwy Lywydd, hoffwn ddiolch i'r holl Aelodau am lawer o gyfraniadau gwerthfawr heddiw, ac rwy'n cydnabod yr heriau sydd wedi'u codi, ac rwy'n ymrwymedig i wneud popeth y gallaf i wella cludiant dysgwyr lle bynnag y gallwn. Bydd hyn yn cael ei wneud ochr yn ochr â fy nghyd-Aelodau yn y Cabinet, gan ein bod yn derbyn ei fod yn faes hynod gymhleth, gyda chysylltiadau rhwng meysydd polisi.
Nawr, rwy'n cefnogi llinell agoriadol gwelliant Plaid Cymru. Nid wyf eisiau gweld cludiant yn rhwystr rhag cael mynediad at addysg i unrhyw ddysgwyr yng Nghymru, a dyna pam rydym yn ceisio dod â phartneriaid at ei gilydd i chwilio am atebion. Mae'n rhaid i ni hefyd gydnabod y realiti ariannol na allwn gyfarwyddo cynghorau i ddarparu cludiant am ddim i bob lleoliad ac ym mhob senario. Mae'n rhaid i ni osod paramedrau a chydnabod bod teithio gan ddysgwyr yn costio £204 miliwn y flwyddyn i awdurdodau lleol. Rhannodd Carolyn Thomas rywfaint o fewnwelediad i sut mae cynghorau wedi cael cymaint o drafferth wrth ddarparu cefnogaeth, yn enwedig dros y degawd diwethaf o bwysau ariannol. Ac mae Lee Waters yn iawn yn tynnu sylw at y gyfran o gyllid a ddylai fod yn mynd i addysg, ond sy'n cael ei wario ar gludiant. Mae'n rhaid i ni wneud arbedion costau. Mae'n rhaid i ni. Ac fel y dywedodd Julie Morgan yn gywir, mae symud y trothwy pellter mewn gwirionedd yn symud y broblem yn hytrach na'i datrys.
Nawr, cefais fy nghyffroi gan yr hyn a ddywedodd nifer o Aelodau, gan gynnwys Darren Miller a Heledd Fychan, am gysondeb y dull gweithredu ar draws awdurdodau lleol, ac mae hyn yn rhywbeth y mae'n rhaid i'r uwchgynhadledd ei ystyried, ond mae'n rhaid iddi ystyried mewn ffordd sy'n cydymdeimlo â phwysau awdurdodau lleol ar hyn o bryd a dros nifer o flynyddoedd, fel y mae Lee Waters wedi nodi. Nid oes un ateb syml wrth geisio datrys yr heriau sy'n gysylltiedig â theithio gan ddysgwyr. Mae angen atebion lluosog, ac mae'r Bil bysiau yn sicr yn un ohonynt. Nawr, o ystyried y bil enfawr hwnnw o £204 miliwn ar gyfer teithio gan ddysgwyr, rwy'n credu bod yn rhaid i ni edrych ar ffyrdd o leihau costau os ydym am ymestyn gwasanaethau ymhellach, ac mae hynny'n golygu cofleidio technolegau arloesol, sydd wedi dangos eu bod yn lleihau costau trwy ddadansoddi a monitro llwybrau ac amserlenni yn ddeallus, yn ogystal â chydweithio ar draws ffiniau a rhaglenni ymyrraeth buddsoddi i arbed fel hyfforddiant teithio annibynnol. Mae hefyd yn cynnwys manteisio i'r eithaf ar y rheolaeth y bydd deddfwriaeth drwy'r Bil bysiau yn ei roi i ni dros y rhwydwaith bysiau.
Nawr, o ran arloesi ac yn benodol mewn ymateb i gwestiwn Peredur, cyfarfûm yn ddiweddar â Dr Rhydian Lewis o Brifysgol Caerdydd, sydd wedi datblygu algorithm i fapio llwybrau effeithlon ar gyfer cludiant ysgol. Yn dilyn y cyfarfod, rwy'n falch o ddweud bod Cyngor Sir Fynwy bellach yn helpu i fireinio'r system benodol honno ymhellach, a allai fod yn hynod werthfawr ar draws cynghorau. Mae'r dechnoleg yn dod i'r amlwg, ac mae Trafnidiaeth Cymru, fel y nododd Lee Waters, gyda'r defnydd o ddata ffôn symudol, yn dod i'r amlwg a bydd yn ein galluogi i wneud arbedion. Ond heb reolaeth dros y rhwydwaith bysiau ni fydd yn bosibl, a dyna pam mae'r Bil bysiau mor bwysig. Ydi wrth gwrs.
I have also had meetings with him as well. One of the barriers was the sharing of information and data. Is that something that you'd be able to work with our universities on to use that expertise to be able to work this through?
Rwyf hefyd wedi cael cyfarfodydd gydag ef. Un o'r rhwystrau oedd rhannu gwybodaeth a data. A yw hynny'n rhywbeth y byddech chi'n gallu gweithio gyda'n prifysgolion arno i ddefnyddio'r arbenigedd hwnnw i allu gweithio drwy hyn?
Yes. And this could be a crucial role as well for Transport for Wales, to gather the information, gather the data and ensure that there is sharing of it. So, I'm very excited by the technology, but the technology is worthless unless we actually have control over the network, and that's what legislation will give us. So, the combined effect of having that new technology and power over the network could be game changing
And in regard to the importance placed on data by Jenny Rathbone, we are working with the active travel board to consider how we can improve our data and increase the response rate for the Hands Up survey, which will tell us how many primary school children walk, wheel and cycle to school. I'm pleased to say that, this week, we're going to be sponsoring the healthy and active schools journeys conference. I'll be speaking at it, as well as the children's commissioner, and I think that will be an excellent opportunity for local authority officials to gain insights and to share best practices and to collaborate on initiatives that promote active travel to school.
Dirprwy Lywydd, I accept the call to implement the majority of the recommendations in the 2023 review. And as I said earlier, the learner travel guidance consultation will begin after the summit. Work is ongoing, with significant input from children and young people, to update the travel behaviour code, and we'll use the summit to actively promote best practice and improve collaboration, and our improved bus fare offer for young people will encourage greater use of public transport, which I hope will be sustainable and lead to many more young people growing into adults using public transport as an alternative to private vehicles.
Now, we have worked closely with the Welsh Language Commissioner's office and RhAG to understand the complexities associated with learners accessing Welsh-medium schools. The update to the learner travel guidance document will amplify the legislation that has been put in place since the original guidance document was published, and this will help to support local authorities and schools, I think, to work collaboratively and, where necessary, across borders, to provide solutions. I can assure Members that parental choice relating to language, faith and other factors will be a key element of the summit; so, too, the challenge of rurality.
As a Member representing a largely rural constituency, I know that it can be incredibly difficult for learners in rural areas to access public transport. We've seen the impact of a deregulated bus network over many years, and this has been felt hardest, I believe, in our rural communities. I don't claim that by taking control of the bus network we can immediately ensure that there are buses running to every village in Wales, but we will have the control over the significant subsidy that we provide to the sector, and we wish to develop a network that better serves passengers, particularly in rural areas.
Now, despite the challenges, Dirprwy Lywydd, I hope that we can agree there are opportunities to work together to ensure learner travel provision is as effective as it can possibly be. We'll take the contributions from today's debate into the summit for what I am confident will be a fruitful and constructive discussion with everyone who can, collectively, deliver better and more for our children and young people. I didn’t necessarily anticipate today a menu of solutions being provided by Members, but I am grateful for the lack of disagreement and a determination for us to move to the summit in such obvious agreement on what is a hugely important subject for young people in Wales. Diolch.
Ydi. A gallai hon fod yn rôl hanfodol hefyd i Trafnidiaeth Cymru, i gasglu'r wybodaeth, casglu'r data a sicrhau eu bod yn cael eu rhannu. Felly, rwy'n teimlo'n gyffrous iawn ynghylch y dechnoleg, ond mae'r dechnoleg yn ddiwerth oni bai bod gennym reolaeth dros y rhwydwaith, a dyna beth fydd deddfwriaeth yn ei roi i ni. Felly, gallai'r effaith gyfunol o gael y dechnoleg newydd a'r pŵer dros y rhwydwaith fod yn chwyldroadol.
Ac o ran y pwysigrwydd a roddir ar ddata gan Jenny Rathbone, rydym yn gweithio gyda'r bwrdd teithio llesol i ystyried sut y gallwn wella ein data a chynyddu'r gyfradd ymateb ar gyfer yr arolwg Dwylo i Fyny, a fydd yn dweud wrthym faint o blant ysgol gynradd sy'n cerdded, yn olwyno ac yn beicio i'r ysgol. Rwy'n falch o ddweud, yr wythnos hon, ein bod ni'n mynd i noddi cynhadledd teithiau ysgolion llesol ac egnïol. Byddaf yn siarad ynddi, yn ogystal â'r comisiynydd plant, ac rwy'n credu y bydd hynny'n gyfle gwych i swyddogion awdurdodau lleol gael mewnwelediadau a rhannu arferion gorau ac i gydweithio ar fentrau sy'n hyrwyddo teithio llesol i'r ysgol.
Dirprwy Lywydd, rwy'n derbyn yr alwad i weithredu'r mwyafrif o'r argymhellion yn adolygiad 2023. Ac fel y dywedais yn gynharach, bydd yr ymgynghoriad canllawiau teithio gan ddysgwyr yn dechrau ar ôl yr uwchgynhadledd. Mae gwaith yn parhau, gyda mewnbwn sylweddol gan blant a phobl ifanc, i ddiweddaru'r cod ymddygiad teithio, a byddwn yn defnyddio'r uwchgynhadledd i hyrwyddo arfer gorau a gwella cydweithredu, a bydd ein cynnig tocynnau bws gwell i bobl ifanc yn annog mwy o ddefnydd o drafnidiaeth gyhoeddus, a gobeithio y bydd yn gynaliadwy ac yn arwain at lawer mwy o bobl ifanc yn tyfu i fod yn oedolion sy'n defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus fel dewis amgen i gerbydau preifat.
Nawr, rydym wedi gweithio'n agos gyda swyddfa Comisiynydd y Gymraeg a RhAG i ddeall y cymhlethdodau sy'n gysylltiedig â dysgwyr sy'n cael mynediad i ysgolion cyfrwng Cymraeg. Bydd y diweddariad i'r ddogfen ganllawiau teithio gan ddysgwyr yn ymhelaethu'r ddeddfwriaeth sydd wedi'i rhoi ar waith ers cyhoeddi'r ddogfen ganllawiau wreiddiol, a bydd hyn yn helpu i gefnogi awdurdodau lleol ac ysgolion, rwy'n credu, i weithio ar y cyd ac, lle bo angen, ar draws ffiniau, i ddarparu atebion. Gallaf sicrhau Aelodau y bydd dewis rhieni mewn perthynas ag iaith, ffydd a ffactorau eraill yn elfen allweddol o'r uwchgynhadledd; felly, hefyd, her natur wledig.
Fel Aelod sy'n cynrychioli etholaeth wledig i raddau helaeth, rwy'n gwybod y gall fod yn anodd iawn i ddysgwyr mewn ardaloedd gwledig gael mynediad at drafnidiaeth gyhoeddus. Rydym wedi gweld effaith rhwydwaith bysiau wedi'i ddadreoleiddio dros nifer o flynyddoedd, ac mae hyn wedi cael ei deimlo fwyaf, rwy'n credu, yn ein cymunedau gwledig. Nid wyf yn honni y gallwn sicrhau bod bysiau'n rhedeg i bob pentref yng Nghymru drwy gymryd rheolaeth o'r rhwydwaith bysiau, ond bydd gennym y rheolaeth dros y cymhorthdal sylweddol a ddarparwn i'r sector, ac rydym eisiau datblygu rhwydwaith sy'n gwasanaethu teithwyr yn well, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig.
Nawr, er gwaethaf yr heriau, Dirprwy Lywydd, rwy'n gobeithio y gallwn gytuno bod cyfleoedd i weithio gyda'n gilydd i sicrhau bod y ddarpariaeth ar gyfer teithio gan ddysgwyr mor effeithiol ag y gall fod. Byddwn yn mynd â'r cyfraniadau o'r ddadl heddiw i'r uwchgynhadledd ar gyfer yr hyn rwy'n hyderus y bydd yn drafodaeth ffrwythlon ac adeiladol gyda phawb sy'n gallu, gyda'i gilydd, gyflawni'n well ac yn fwy i'n plant a'n pobl ifanc. Nid oeddwn o reidrwydd yn rhagweld heddiw y byddai dewislen o atebion yn cael ei darparu gan yr Aelodau, ond rwy'n ddiolchgar am y diffyg anghytuno a'r penderfyniad i ni symud i'r uwchgynhadledd mewn cytundeb mor amlwg ynghylch yr hyn sy'n bwnc hynod bwysig i bobl ifanc yng Nghymru. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 1? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, gohiriaf y bleidlais o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree amendment 1. Does any Member object? [Objection.] Therefore, I will defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Eitem 6 heddiw yw datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Thai, diwygio diwylliant a llywodraethu yn y gwasanaeth tân ac achub, a galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet, Jayne Bryant.
Item 6 today is a statement by the Cabinet Secretary for Housing and Local Government, culture and governance reform in the fire and rescue service, and I call on the Cabinet Secretary, Jayne Bryant.
Diolch, Deputy Llywydd. Last month, North Wales and Mid and West Wales Fire and Rescue Services published independent cultural review reports. The reports contained distressing findings relating to bullying and harassment, misogyny and discrimination. I wish to again commend the bravery of those who have shared their experiences in these reports. No-one should feel unsafe in their workplace, and I've made it clear to both authorities that urgent action is needed to ensure such experiences are never repeated. I have set out my expectation that clear and decisive action should be taken by leaders in both services to immediately dismantle these damaging cultures and ensure staff feel safe and valued in their workplace.
These reports were published just a year on from the Welsh Government’s intervention in South Wales Fire and Rescue Authority. That action was unprecedented. The scale of the intervention there related to our significant concerns about the effective running of the organisation. The culture report by Fenella Morris KC found not only that misconduct was rife, but that it was underpinned by leadership and management failings and an absence of structures and policies in respect of the culture within the service. This reflected our existing concerns about the tendency of South Wales Fire and Rescue Service to tolerate bad practice and to be defensive in the face of criticism or opportunities to improve.
I welcome the fact that both Mid and West Wales and North Wales Fire and Rescue Authorities have recognised a clear need to improve the culture in their organisations. They commissioned independent reports and have committed to developing detailed plans for delivering their recommendations. Both authorities have started to take action and, as such, I do not plan, at this stage, to intervene. However, it should be noted that this is an evolving picture and one which I am monitoring closely.
I met the FRA chairs and chief fire officers last week, when I sought and received full assurances that swift and resolute action was in hand. I and my officials will have further such meetings regularly. The Welsh Government are already working with the authorities to support their improvement programmes. Our support will include an all-Wales training programme for authority members and for staff, as well as drawing upon the knowledge of culture and organisational development specialists.
We know that serious matters raised in reports into fire and rescue services in Wales are mirrored in reports elsewhere too. The National Fire Chiefs Council independent challenge and support panel report published on 19 February indicates that the sector across the UK is institutionally racist, misogynistic and homophobic. In my view, ensuring cultural change across the UK is vital, and I am keen to explore joint working and learning across the UK in respect of these challenges. I've already had early discussions with my counterparts in the UK Government and intend to follow those up as a priority.
I've already referred to the intervention in south Wales. Fourteen months on, the commissioners report that 38 of Fenella Morris’s 82 recommendations have been fully implemented, and significant activity is under way to deliver the other recommendations.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Fis diwethaf, cyhoeddodd Gwasanaethau Tân ac Achub Gogledd Cymru a Chanolbarth a Gorllewin Cymru adroddiadau adolygu diwylliannol annibynnol. Roedd yr adroddiadau'n cynnwys canfyddiadau gofidus yn ymwneud â bwlio ac aflonyddu, casineb at fenywod a gwahaniaethu. Hoffwn unwaith eto ganmol dewrder y rhai sydd wedi rhannu eu profiadau yn yr adroddiadau hyn. Ni ddylai unrhyw un deimlo'n anniogel yn ei weithle, ac rwyf wedi ei gwneud yn glir i'r ddau awdurdod bod angen gweithredu ar frys i sicrhau nad yw profiadau o'r fath byth yn cael eu hailadrodd. Rwyf wedi nodi fy nisgwyliad y dylai arweinwyr yn y ddau wasanaeth gymryd camau clir a phendant i chwalu'r diwylliannau niweidiol hyn ar unwaith a sicrhau bod staff yn teimlo'n ddiogel ac yn cael eu gwerthfawrogi yn eu gweithle.
Cyhoeddwyd yr adroddiadau hyn flwyddyn yn unig ar ôl ymyrraeth Llywodraeth Cymru yn Awdurdod Tân ac Achub De Cymru. Roedd y cam gweithredu hwnnw'n ddigynsail. Roedd graddfa'r ymyrraeth honno'n ymwneud â'n pryderon sylweddol am y gallu i redeg y sefydliad yn effeithiol. Canfu adroddiad Fenella Morris CB ar ddiwylliant nid yn unig fod camymddwyn yn gyffredin, ond ei fod wedi'i ategu gan fethiannau arweinyddiaeth a rheoli ac absenoldeb strwythurau a pholisïau o ran y diwylliant o fewn y gwasanaeth. Roedd hyn yn adlewyrchu ein pryderon presennol am dueddiad Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru i oddef arferion gwael ac i fod yn amddiffynnol yn wyneb beirniadaeth neu gyfleoedd i wella.
Rwy'n croesawu'r ffaith bod Awdurdodau Tân ac Achub Canolbarth a Gorllewin Cymru a Gogledd Cymru wedi cydnabod angen clir i wella'r diwylliant yn eu sefydliadau. Fe wnaethon nhw gomisiynu adroddiadau annibynnol ac maen nhw wedi ymrwymo i ddatblygu cynlluniau manwl i gyflawni eu hargymhellion. Mae'r ddau awdurdod wedi dechrau gweithredu ac, fel y cyfryw, nid wyf yn bwriadu ymyrryd ar hyn o bryd. Fodd bynnag, dylid nodi bod hwn yn ddarlun sy'n esblygu ac mae'n un rwyf yn ei fonitro'n agos.
Fe wnes i gyfarfod â chadeiryddion a phrif swyddogion tân yr awdurdodau tân ac achub yr wythnos diwethaf, pan geisiais a derbyniais sicrwydd llawn bod camau gweithredu cyflym a chadarn ar y gweill. Byddaf i a fy swyddogion yn cael cyfarfodydd pellach o'r fath yn rheolaidd. Mae Llywodraeth Cymru eisoes yn gweithio gyda'r awdurdodau i gefnogi eu rhaglenni gwella. Bydd ein cefnogaeth yn cynnwys rhaglen hyfforddi Cymru gyfan ar gyfer aelodau'r awdurdodau ac ar gyfer staff, yn ogystal â manteisio ar wybodaeth arbenigwyr diwylliant a datblygu sefydliadol.
Rydym yn gwybod bod materion difrifol sydd wedi'u codi mewn adroddiadau i wasanaethau tân ac achub yng Nghymru yn cael eu hadlewyrchu mewn adroddiadau mewn mannau eraill hefyd. Mae adroddiad panel her a chymorth annibynnol y Cyngor Penaethiaid Tân Cenedlaethol, a gyhoeddwyd ar 19 Chwefror, yn dangos bod y sector ledled y DU yn sefydliadol hiliol, misogynistaidd a homoffobig. Yn fy marn i, mae sicrhau newid diwylliannol ledled y DU yn hanfodol, ac rwy'n awyddus i archwilio cydweithio a dysgu ledled y DU o ran yr heriau hyn. Rwyf eisoes wedi cael trafodaethau cynnar gyda fy nghydweithwyr yn Llywodraeth y DU ac rwy'n bwriadu cymryd camau dilynol mewn perthynas â'r rheini fel blaenoriaeth.
Rwyf eisoes wedi cyfeirio at yr ymyrraeth yn ne Cymru. Bedwar mis ar ddeg yn ddiweddarach, mae'r comisiynwyr yn adrodd bod 38 o'r 82 o argymhellion a wnaethpwyd gan Fenella Morris wedi'u gweithredu'n llawn, a bod gweithgarwch sylweddol ar y gweill i gyflawni'r argymhellion eraill.
Daeth Paul Davies i’r Gadair.
Paul Davies took the Chair.
However, changing a policy or training programme alone does not change the culture of an organisation. That needs strong leadership at all levels, embedding a culture that changes bad practice and strives for excellence. The commissioners’ transformation programme aims to incorporate this approach. It encompasses implementing the culture review recommendations and broader organisational improvements, including a programme of digital transformation, building leadership and organisational skills, and improving staff and stakeholder engagement.
The commissioners have restructured and strengthened their senior leadership team. They have reset the relationship with staff and unions, making sure that employees can engage with and contribute to the change programme that is under way. The service has also completed its review of historic grievance cases, resulting in some of these cases being reopened. I will be seeking assurances from the commissioners that these interventions are driving forward meaningful long-term change.
The commissioners' terms of reference also include delivery of operational improvements. They have introduced a new policy of non-attendance to automatic fire alarms unless there is also a 999 call. Firefighters previously tied up at such incidents can now respond to genuine emergencies or undertake prevention work and training. Whilst the commissioners have made some progress, they still, however, have further work to do. I expect all three fire and rescue services to address firefighter working practices to ensure that they are safe and productive.
In response to the 'Sound the Alarm' report, I have said I am committed to driving forward governance reform. My plan is to consult on changes that can be made through current legislation in the summer with a view to introducing amendments before the end of this Senedd term. If there is a case for more radical action—and there may well be—then that will be a matter for the new Senedd. My aim is that the commissioners will hand back control to a new, more effective form of governance when necessary progress has been made.
I will also introduce a new national framework before the end of the Senedd term, setting priorities for fire and rescue authorities. These will reflect serious strategic challenges for the service, including the climate emergency and lessons from Grenfell. The framework will make clear the need for the highest standards of governance, culture, safety and accountability across FRAs in Wales, and our continued expectations.
I intend developing all of my plans through the ethos of social partnership and will discuss emerging details through the fire and rescue social partnership forum, which next meets in May. I expect a similar approach to be taken locally, with all key stakeholders playing their part in ensuring the spirit and ethos of social partnership forms the bedrock of decision-making processes. Diolch.
Fodd bynnag, nid yw newid polisi neu raglen hyfforddi ar ei ben ei hun yn newid diwylliant sefydliad. Mae angen arweinyddiaeth gref ar bob lefel i wneud hynny, gan ymgorffori diwylliant sy'n newid arferion drwg ac yn ymdrechu am ragoriaeth. Nod rhaglen drawsnewid y comisiynwyr yw ymgorffori'r dull hwn. Mae'n cynnwys gweithredu argymhellion yr adolygiad o ddiwylliant a gwelliannau sefydliadol ehangach, gan gynnwys rhaglen o drawsnewid digidol, meithrin sgiliau arweinyddiaeth a sefydliadol, a gwella ymgysylltiad â staff a rhanddeiliaid.
Mae'r comisiynwyr wedi ailstrwythuro a chryfhau eu huwch dîm arweinyddiaeth. Maen nhw wedi ailosod y berthynas â staff ac undebau, gan wneud yn siŵr bod gweithwyr yn gallu ymgysylltu â'r rhaglen newid sy'n mynd rhagddi a chyfrannu ati. Mae'r gwasanaeth hefyd wedi cwblhau ei adolygiad o achosion cwynion hanesyddol, gan arwain at ailagor rhai o'r achosion hyn. Byddaf yn ceisio sicrwydd gan y comisiynwyr bod yr ymyriadau hyn yn ysgogi newid hirdymor ystyrlon.
Mae cylch gorchwyl y comisiynwyr hefyd yn cynnwys cyflawni gwelliannau gweithredol. Maen nhw wedi cyflwyno polisi newydd o beidio â mynd i larymau tân awtomatig oni bai bod galwad 999 hefyd. Nawr, gall diffoddwyr tân a arferai ddelio â digwyddiadau o'r fath ymateb i argyfyngau go iawn neu ymgymryd â gwaith atal a hyfforddiant. Er bod y comisiynwyr wedi gwneud rhywfaint o gynnydd, mae ganddyn nhw waith pellach i'w wneud o hyd. Rwy'n disgwyl i'r tri gwasanaeth tân ac achub fynd i'r afael ag arferion gwaith diffoddwyr tân i sicrhau eu bod yn ddiogel ac yn gynhyrchiol.
Mewn ymateb i adroddiad 'Seinio'r Larwm', rwyf wedi dweud fy mod wedi ymrwymo i fwrw ymlaen â diwygio llywodraethiant. Rwy'n bwriadu ymgynghori ar newidiadau y gellir eu gwneud trwy ddeddfwriaeth bresennol yn yr haf gyda'r bwriad o gyflwyno diwygiadau cyn diwedd tymor y Senedd. Os oes achos dros weithredu mwy radical—ac efallai y bydd yna—yna bydd hynny'n fater i'r Senedd newydd. Fy nod yw y bydd y comisiynwyr yn trosglwyddo rheolaeth yn ôl i ffurf newydd, fwy effeithiol o lywodraethiant pan fydd y cynnydd angenrheidiol wedi'i wneud.
Byddaf hefyd yn cyflwyno fframwaith cenedlaethol newydd cyn diwedd tymor y Senedd, gan osod blaenoriaethau ar gyfer awdurdodau tân ac achub. Bydd y rhain yn adlewyrchu heriau strategol difrifol i'r gwasanaeth, gan gynnwys yr argyfwng hinsawdd a gwersi yn sgil Grenfell. Bydd y fframwaith yn nodi'n glir yr angen am y safonau uchaf o lywodraethiant, diwylliant, diogelwch ac atebolrwydd ar draws yr awdurdodau tân ac achub yng Nghymru, a'n disgwyliadau parhaus.
Rwy'n bwriadu datblygu fy holl gynlluniau trwy ethos partneriaeth gymdeithasol a byddaf yn trafod manylion sy'n dod i'r amlwg trwy'r fforwm partneriaeth gymdeithasol tân ac achub, a fydd yn cyfarfod nesaf ym mis Mai. Rwy'n disgwyl i ymagwedd debyg gael ei mabwysiadu'n lleol, gyda'r holl randdeiliaid allweddol yn chwarae eu rhan i sicrhau bod ysbryd ac ethos partneriaeth gymdeithasol yn ffurfio sylfaen prosesau gwneud penderfyniadau. Diolch.
Thank you for your statement, Cabinet Secretary. South Wales fire and rescue was taken over by Welsh Government in February 2024; 14 months later, only 38 of 82 recommendations made by Fenella Morris have been implemented in this time. There appears, historically, to have been a real reluctance within the service to dismiss, even in the most serious cases of misconduct, as revealed by this report. We are seeing slow progress; I don't know when we will see all achieved.
Cabinet Secretary, workers who put their lives in danger must not face this toxic culture ever again. While women faced the existence of sexist and misogynist culture in many places in this service, worryingly, an awful independent culture review into Mid and West Wales Fire and Rescue Service exposed the existence of a cliquey culture within the organisations, while favouritism and nepotism thrive: if you're friends with the right people, you are untouchable. Simultaneously, 47 per cent had experienced bullying and harassment in it since 2021. North Wales Fire and Rescue Service hardly proved better, with 42 per cent of staff similarly experiencing this. The Welsh Government have to emphasise the clear need for mid and west Wales and north Wales fire and rescue authorities to tackle this behaviour. I'm sure that every Member would welcome the statement too, but quite frankly, we should not be welcoming the news that this behaviour is frowned upon; it just should be frowned upon.
Witnesses who testified to the Equality and Social Justice Committee highlighted how deficiencies in fire and rescue authorities troubled them, singling out the inadequacies of our county councillors possessing prerequisite knowledge that they normally needed to scrutinise such vitally important institutions, as a large public sector organisation normally might expect directors to have. It is long past the time when Welsh Government should consider changes to their governance, as successive scandals plague performance, undermining confidence completely.
Ultimately, it is incredible that SWFRS have decided on adopting a policy of non-attendance around automatic fire alarms, as firefighters require retraining. No other part of Wales has done so. Will Welsh Government consider overhauling the FRAs with just one oversight board broadly made up of professional people, not paid politicians, and adopt similar structures to those inspections in England that take place under HM Inspectorate of Constabulary and Fire and Rescue Services? The last fire and rescue national framework was issued in 2015—approaching a decade now. We welcomed this. Cabinet Secretary, when will we have an updated document finally published? Thank you.
Diolch am eich datganiad, Ysgrifennydd Cabinet. Cafodd gwasanaeth tân ac achub De Cymru ei drosglwyddo i reolaeth Llywodraeth Cymru ym mis Chwefror 2024; 14 mis yn ddiweddarach, dim ond 38 o'r 82 o argymhellion a wnaed gan Fenella Morris sydd wedi'u gweithredu yn y cyfnod hwn. Mae'n ymddangos, yn hanesyddol, bod yna amharodrwydd gwirioneddol o fewn y gwasanaeth i ddiswyddo, hyd yn oed yn yr achosion mwyaf difrifol o gamymddwyn, fel y datgelwyd gan yr adroddiad hwn. Rydym yn gweld cynnydd araf; nid wyf yn gwybod pryd y byddwn yn gweld popeth wedi'i gyflawni.
Ysgrifennydd Cabinet, ni ddylai gweithwyr sy'n rhoi eu bywydau mewn perygl wynebu'r diwylliant gwenwynig hwn byth eto. Tra bod menywod yn wynebu diwylliant rhywiaethol a misogynistaidd mewn sawl man yn y gwasanaeth hwn, yn bryderus, gwnaeth adolygiad annibynnol ofnadwy o'r diwylliant yng Ngwasanaeth Tân ac Achub Canolbarth a Gorllewin Cymru ddatgelu bod yna ddiwylliant clicaidd o fewn y sefydliadau, a bod ffafriaeth a nepotiaeth yn ffynnu hefyd: os ydych chi'n ffrindiau gyda'r bobl iawn, all neb eich cyffwrdd chi. Ar yr un pryd, roedd 47 y cant wedi profi bwlio ac aflonyddu ynddo ers 2021. Doedd Gwasanaeth Tân ac Achub Gogledd Cymru fawr gwell, gyda 42 y cant o staff yn profi ymddygiad tebyg. Mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru bwysleisio'r angen clir i awdurdodau tân ac achub canolbarth a gorllewin Cymru a gogledd Cymru fynd i'r afael â'r ymddygiad hwn. Rwy'n siŵr y byddai pob Aelod yn croesawu'r datganiad hefyd, ond i fod yn hollol onest, ni ddylem fod yn croesawu'r newyddion bod yr ymddygiad hwn yn cael ei feirniadu; dylid ond ei feirniadu.
Gwnaeth tystion a dystiodd i'r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol dynnu sylw at sut roedd diffygion mewn awdurdodau tân ac achub yn peri pryder iddyn nhw, gan nodi'n benodol yr annigonolrwydd o ran y ffaith bod ein cynghorwyr sir yn meddu ar wybodaeth ragofynnol yr oedd ei hangen arnyn nhw fel arfer i graffu ar sefydliadau mor hanfodol bwysig, fel y byddai sefydliad sector cyhoeddus mawr yn disgwyl i gyfarwyddwyr feddu arni fel arfer. Mae hi ymhell wedi'r amser pan ddylai Llywodraeth Cymru ystyried newidiadau i'w llywodraethiant, wrth i sgandalau olynol gael effaith niweidiol ar berfformiad, gan danseilio hyder yn llwyr.
Yn y pen draw, mae'n anhygoel bod Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru wedi penderfynu mabwysiadu polisi o beidio â mynd i larymau tân awtomatig, gan fod angen ailhyfforddi diffoddwyr tân. Nid oes unrhyw ran arall o Gymru wedi gwneud hynny. A wnaiff Llywodraeth Cymru ystyried ailwampio'r awdurdodau tân ac achub gydag un bwrdd goruchwylio yn unig yn cynnwys pobl broffesiynol, nid gwleidyddion cyflogedig, a mabwysiadu strwythurau tebyg i'r arolygiadau hynny yn Lloegr sy'n digwydd o dan Arolygiaeth Cwnstabliaeth a Gwasanaethau Tân ac Achub EF? Cyhoeddwyd y fframwaith tân ac achub cenedlaethol diwethaf yn 2015 —bron i ddegawd yn ôl erbyn hyn. Fe wnaethon ni groesawu hyn. Ysgrifennydd Cabinet, pryd bydd dogfen wedi'i diweddaru yn cael ei chyhoeddi o'r diwedd? Diolch.
Diolch, and diolch, Altaf, for your questions and your comments. Just to say, around the work with south Wales fire service, progress in south Wales is being monitored by my officials through monthly meetings with commissioners via our intervention oversight board. I've also made clear to mid and west Wales and north Wales fire and rescue authorities that I expect them to seek advice from external experts with the appropriate skills and experience to assist with implementing their cultural change action plans. And I want to be kept updated as progress is made in this regard. And I'm very keen that I follow that as well as my officials.
I've also met with the chief fire officers, fire and rescue authority chairs and south Wales commissioners. I meet them on a quarterly basis and I expect to receive updates from all of them at those meetings as well. I'll obviously continue to discuss progress at the social partnership forum for fire and rescue services to ensure that cultural change is implemented successfully and sustainably and effectively. And I expect the fire and rescue authorities to provide updates at those meetings. But at the same time, I'll look to the unions, as well, to raise issues of continued concern, and to work together with us and the fire and rescue authorities to support that positive progress that needs to be made.
You referenced the Fenella Morris recommendations and the numbers, the timescales on that and the delivery points. The timescales for delivering that cultural report recommendations were extremely challenging. It's obviously understanding that they were challenging because of the seriousness of the findings, but, obviously, the problems in south Wales went beyond those findings and that's why we intervened.
Those broader problems were further exposed by the commissioners, who found that considerable work was needed to put firm foundations for change in place first, to help support long-term and sustainable improvement, and that has included restructuring and strengthening the leadership team in south Wales; resetting the relationship with staff and unions; and a programme of change around the service's information technology systems, internal governance arrangements and fundamental skill sets, including leadership and programme management. The commissioners are determined to ensure that they deliver the recommendations in such a way that simply delivering a new policy or introducing a new system is not enough. They're really looking at the changes they need to introduce to make a really demonstrable and sustainable improvement to the culture as a whole.
Just finally, on the points you made around the committee's report—the 'Sound the Alarm' report—obviously, I've said in my statement today that governance reform—you know, that's what I'm seeking to bring in. I've already had several discussions about governance reform through our fire and rescue social partnership forum. As I say, I plan to do that again in May, and all of these views, along with the Equality and Social Justice Committee and Audit Wales reports, will feed into the development of more detailed proposals, and they will, then, be consulted on, as I said, in the summer.
Diolch, a diolch, Altaf, am eich cwestiynau a'ch sylwadau chi. Dim ond i ddweud, o ran y gwaith gyda gwasanaeth tân de Cymru, mae cynnydd yn y de yn cael ei fonitro gan fy swyddogion drwy gyfarfodydd misol gyda chomisiynwyr drwy ein bwrdd goruchwylio ymyrraeth. Rwyf hefyd wedi ei gwneud yn glir i awdurdodau tân ac achub canolbarth a gorllewin Cymru a gogledd Cymru fy mod yn disgwyl iddyn nhw ofyn am gyngor gan arbenigwyr allanol sydd â'r sgiliau a'r profiad priodol i gynorthwyo i weithredu eu cynlluniau gweithredu newid diwylliannol. Ac rwyf am gael fy niweddaru wrth i gynnydd gael ei wneud yn hyn o beth. Ac rwy'n awyddus iawn fy mod i'n dilyn hynny yn ogystal â fy swyddogion.
Rwyf hefyd wedi cwrdd â'r prif swyddogion tân, cadeiryddion yr awdurdodau tân ac achub a chomisiynwyr de Cymru. Rwy'n cwrdd â nhw bob chwarter ac rwy'n disgwyl derbyn diweddariadau gan bob un ohonyn nhw yn y cyfarfodydd hynny hefyd. Yn amlwg, byddaf yn parhau i drafod cynnydd yn y fforwm partneriaeth gymdeithasol ar gyfer gwasanaethau tân ac achub i sicrhau bod newid diwylliannol yn cael ei weithredu'n llwyddiannus ac yn gynaliadwy ac yn effeithiol. Ac rwy'n disgwyl i'r awdurdodau tân ac achub ddarparu diweddariadau yn y cyfarfodydd hynny. Ond ar yr un pryd, byddaf yn disgwyl i'r undebau, hefyd, godi materion sy'n peri pryder parhaus, ac i weithio gyda ni a'r awdurdodau tân ac achub i gefnogi'r cynnydd cadarnhaol hwnnw sydd angen ei wneud.
Fe wnaethoch chi gyfeirio at argymhellion Fenella Morris a'r niferoedd, yr amserlenni o ran hynny a'r pwyntiau cyflawni. Roedd yr amserlenni ar gyfer cyflwyno argymhellion yr adroddiad diwylliannol hwnnw yn heriol iawn. Mae'n amlwg yn ymwneud â deall eu bod yn heriol oherwydd difrifoldeb y canfyddiadau, ond, yn amlwg, roedd y problemau yn ne Cymru yn mynd y tu hwnt i'r canfyddiadau hynny a dyna pam wnaethon ni ymyrryd.
Cafodd y problemau ehangach hynny eu datgelu ymhellach gan y comisiynwyr, a ganfu fod angen cryn dipyn o waith i roi sylfeini cadarn ar gyfer newid ar waith yn gyntaf, er mwyn helpu i gefnogi gwelliant hirdymor a chynaliadwy, ac mae hynny wedi cynnwys ailstrwythuro a chryfhau'r tîm arweinyddiaeth yn ne Cymru; ailosod y berthynas â staff ac undebau; a rhaglen newid o amgylch systemau technoleg gwybodaeth y gwasanaeth, trefniadau llywodraethiant mewnol a setiau sgiliau sylfaenol, gan gynnwys arweinyddiaeth a rheoli rhaglenni. Mae'r comisiynwyr yn benderfynol o sicrhau eu bod yn cyflawni'r argymhellion yn y fath fodd fel nad yw cyflwyno polisi newydd neu gyflwyno system newydd yn ddigon. Maen nhw'n edrych ar y newidiadau y mae angen iddyn nhw eu cyflwyno i wneud gwelliant gwirioneddol amlwg a chynaliadwy i'r diwylliant yn ei gyfanrwydd.
Yn olaf, o ran y pwyntiau a wnaethoch chi am adroddiad y pwyllgor—adroddiad 'Seinio'r Larwm'—yn amlwg, rwyf wedi dweud yn fy natganiad heddiw bod diwygio llywodraethiant—wyddoch chi, dyna beth rwy'n ceisio ei gyflwyno. Rwyf eisoes wedi cael sawl trafodaeth am ddiwygio llywodraethiant trwy ein fforwm partneriaeth gymdeithasol tân ac achub. Fel y dywedais, rwy'n bwriadu gwneud hynny eto ym mis Mai, a bydd yr holl safbwyntiau hyn, ynghyd ag adroddiadau'r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol ac Archwilio Cymru, yn bwydo i mewn i ddatblygu cynigion manylach, ac yna, byddan nhw'n destun ymgynghori, fel y dywedais i, yn yr haf.
We need a healthy, efficient and effective fire and rescue service delivering an excellent service to our communities. The reports published earlier into North Wales Fire and Rescue Service and Mid and West Wales Fire and Rescue Service are damning. It was deeply upsetting to read that the reports found evidence of bullying, harassment, misogyny, discrimination, inappropriate management styles and promotion based on favouritism. Last month, I asked the Cabinet Secretary what steps the Welsh Government was taking following the publication of the culture reviews of north Wales and mid and west Wales fire and rescue services, so I am glad to hear this statement today.
I would be grateful, following on from this, if the Cabinet Secretary could outline what action she has seen over the last month. I previously outlined some shocking figures from the reports: one in 10 women in the mid and west Wales service have reported experiencing sexual harassment; in the north Wales fire service, 42 per cent of survey responders reported personal experiences of bullying or harassment since June 2021, and the corresponding figure for mid and west Wales was even higher, at 47 per cent. This working environment is a poor reward for brave men and women who put their lives on the line for public safety.
I asked the Cabinet Secretary last month, but received no real answer, so I'll ask again: what exactly has Welsh Government been doing whilst these cultures developed within the fire brigades? Could the Cabinet Secretary account for the lack of monitoring over the years, and what are you doing to ensure that the same mistakes are not made under your watch? Also, you have a statutory requirement to inspect and review performance, but this has been largely absent, aside from some very basic metrics on incident occurrences. How exactly do you intend to improve accountability of management and day-to-day performance? From speaking to former firefighters, I know there is also confusion as to why the Welsh Government has not even implemented its own change programme from 2018, something picked up by the auditor general at the time. Are you able to enlighten us on why that is, please?
Mae angen gwasanaeth tân ac achub iach, effeithlon ac effeithiol arnom sy'n darparu gwasanaeth rhagorol i'n cymunedau. Mae'r adroddiadau a gyhoeddwyd yn gynharach i Wasanaeth Tân ac Achub Gogledd Cymru a Gwasanaeth Tân ac Achub Canolbarth a Gorllewin Cymru yn ddamniol. Roedd yn hynod ofidus darllen bod yr adroddiadau wedi dod o hyd i dystiolaeth o fwlio, aflonyddu, casineb at fenywod, gwahaniaethu, arddulliau rheoli amhriodol a dyrchafu yn seiliedig ar ffafriaeth. Fis diwethaf, fe ofynnais i i'r Ysgrifennydd Cabinet pa gamau roedd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd yn dilyn cyhoeddi'r adolygiadau o ddiwylliant yng ngwasanaethau tân ac achub gogledd Cymru a chanolbarth a gorllewin Cymru, felly rwy'n falch o glywed y datganiad hwn heddiw.
Byddwn i'n ddiolchgar, yn dilyn hyn, pe gallai'r Ysgrifennydd Cabinet amlinellu pa gamau y mae hi wedi'u gweld dros y mis diwethaf. Fe wnes i amlinellu rhai ffigurau syfrdanol o'r adroddiadau yn flaenorol: mae un o bob 10 menyw yng ngwasanaeth canolbarth a gorllewin Cymru wedi adrodd eu bod wedi profi aflonyddu rhywiol; yng ngwasanaeth tân gogledd Cymru, adroddodd 42 y cant o'r rhai a ymatebodd i'r arolwg brofiadau personol o fwlio neu aflonyddu ers mis Mehefin 2021, ac roedd y ffigur cyfatebol ar gyfer canolbarth a gorllewin Cymru hyd yn oed yn uwch, sef 47 y cant. Mae'r amgylchedd gwaith hwn yn wobr wael i ddynion a menywod dewr sy'n rhoi eu bywydau mewn perygl i ddiogelu'r cyhoedd.
Fe ofynnais i i'r Ysgrifennydd Cabinet fis diwethaf, ond ces i ddim ateb go iawn, felly fe ofynnaf i eto: beth yn union mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn ei wneud tra bod y diwylliannau hyn yn datblygu o fewn y brigadau tân? A allai'r Ysgrifennydd Cabinet roi cyfrif am y diffyg monitro dros y blynyddoedd, a beth ydych chi'n ei wneud i sicrhau nad yw'r un camgymeriadau yn cael eu gwneud o dan eich gwyliadwriaeth chi? Hefyd, mae gofyniad statudol arnoch i archwilio ac adolygu perfformiad, ond mae hyn wedi bod yn absennol i raddau helaeth, ar wahân i rai metrigau sylfaenol iawn ar ddigwyddiadau a geir. Sut yn union ydych chi'n bwriadu gwella atebolrwydd rheolwyr a pherfformiad o ddydd i ddydd? O siarad â chyn-ddiffoddwyr tân, rwy'n gwybod bod dryswch hefyd ynghylch pam nad yw Llywodraeth Cymru hyd yn oed wedi gweithredu ei rhaglen newid ei hun o 2018, rhywbeth a godwyd gan yr archwilydd cyffredinol ar y pryd. Ydych chi'n gallu ein goleuo ynghylch pam mae hynny, os gwelwch yn dda?
Diolch, Peredur. Absolutely, when we're talking about some of these findings, I think we need to remember that those who do not believe women have a place in the fire and rescue service should have no place in it themselves, and I'm very, very clear on that. As I said, I've met with both chief fire officers of mid and west and north, and I've received assurances that they're determined to take urgent action to address the issues that are raised in their reports—the reports that they started and asked for, and that they undertook through Crest.
Obviously, while it's clear that there's much that needs to be done, the culture reports indicate that both fire and rescue services had already started to make progress to address issues relating to culture. North Wales, in particular, has made great strides in improving the gender balance of its workforce. Obviously, action in this area is long overdue. Firefighters remain overwhelmingly male and there's a lack of workforce diversity. Obviously, it was disappointing, to say the least, to read, in the Crest report, that some believe that action is unnecessary and that it reflects an autocratic management style, but, on the contrary, that’s what good leadership looks like: taking clear and effective actions to address serious and long-running challenges. But Crest themselves have told us that the positive action in north Wales is an example of good practice for other UK fire and rescue services. Both chief fire officers have publicly apologised unreservedly; the chief fire officers have accepted the findings as well. So, whilst I think there’s still a long way to go, and there’s more to do, and they recognise that themselves, I do meet with them regularly, as do officials, and those assurances are given. This will take time, I think we have to recognise that, but it’s important the work is in place.
With regard to—going back to 2018—the work that was done in 2018, the issues of governance have now been brought to the forefront—very different reasons, very different contexts. Clearly, the failings in south Wales have highlighted significant concerns in the fire and rescue authority’s governance arrangements, to the extent that I’ve used the full extent of my powers to intervene. That’s why I’m now pressing forward with governance reform. I think changes that can be achieved through secondary legislation will be introduced before the end of this Senedd term, and this is being done through a social partnership approach, which I think is really important. I’ve not ruled out more radical governance reform, and any future plans will encompass our original 2018 aim of a governance model that supports the changing role of the service. I know this is something that the Equality and Social Justice Committee have already called for. But this is what I’m doing. This is what I’ve seen from these reports. I’m seeking the assurances and I’m keeping a very close eye on the progress that all are making.
Diolch, Peredur. Yn hollol, pan fyddwn ni'n siarad am rai o'r canfyddiadau hyn, rwy'n credu bod angen i ni gofio na ddylai'r rhai nad ydyn nhw'n credu bod gan fenywod le yn y gwasanaeth tân ac achub gael lle ynddo eu hunain, ac rwy'n glir iawn, iawn ar hynny. Fel y dywedais i, rwyf wedi cwrdd â phrif swyddogion tân y canolbarth a'r gorllewin a'r gogledd, ac rwyf wedi derbyn sicrwydd eu bod nhw'n benderfynol o gymryd camau brys i fynd i'r afael â'r materion sy'n cael eu codi yn eu hadroddiadau—yr adroddiadau y gwnaethon nhw eu dechrau ac y gofynnon nhw amdanynt, ac y gwnaethon nhw ymgymryd â nhw trwy Crest.
Yn amlwg, er ei bod yn amlwg bod llawer i'w wneud, mae'r adroddiadau diwylliant yn dangos bod y ddau wasanaeth tân ac achub wedi dechrau gwneud cynnydd eisoes i fynd i'r afael â materion yn ymwneud â diwylliant. Mae gogledd Cymru, yn arbennig, wedi gwneud camau mawr o ran gwella cydbwysedd rhywedd ei weithlu. Yn amlwg, mae gweithredu yn y maes hwn yn hir ddisgwyliedig. Dynion sy'n cyfrif am y mwyafrif llethol o ddiffoddwyr tân o hyd ac mae diffyg amrywiaeth o ran y gweithlu. Yn amlwg, roedd yn siomedig, a dweud y lleiaf, i ddarllen, yn adroddiad Crest, bod rhai o'r farn nad oes angen gweithredu a'i fod yn adlewyrchu arddull rheoli awtocratig, ond, i'r gwrthwyneb, dyna sut mae arweinyddiaeth dda yn edrych: cymryd camau clir ac effeithiol i fynd i'r afael â heriau difrifol a hirsefydlog. Ond mae Crest eu hunain wedi dweud wrthym fod y camau cadarnhaol yng ngogledd Cymru yn enghraifft o arfer da i wasanaethau tân ac achub eraill y DU. Mae'r ddau brif swyddog tân wedi ymddiheuro'n gyhoeddus yn ddiamod; mae'r prif swyddogion tân wedi derbyn y canfyddiadau hefyd. Felly, er fy mod i'n meddwl bod llawer o ffordd i fynd o hyd, a bod mwy i'w wneud, ac maen nhw'n cydnabod hynny eu hunain, rwyf yn cwrdd â nhw'n rheolaidd, fel y mae swyddogion, ac mae'r sicrwydd hwnnw'n cael ei roi. Bydd hyn yn cymryd amser, rwy'n credu bod yn rhaid i ni gydnabod hynny, ond mae'n bwysig bod y gwaith yn ei le.
O ran—gan fynd yn ôl i 2018—y gwaith a wnaed yn 2018, mae sylw yn cael ei roi i'r materion llywodraethiant nawr—rhesymau gwahanol iawn, cyd-destunau gwahanol iawn. Yn amlwg, mae'r methiannau yn ne Cymru wedi tynnu sylw at bryderon sylweddol yn nhrefniadau llywodraethiant yr awdurdod tân ac achub, i'r graddau fy mod wedi defnyddio'r holl bwerau sydd gennyf i ymyrryd. Dyna pam rwy'n bwrw ymlaen nawr â diwygio llywodraethiant. Rwy'n credu y bydd newidiadau y gellir eu cyflawni trwy is-ddeddfwriaeth yn cael eu cyflwyno cyn diwedd tymor y Senedd hon, ac mae hyn yn cael ei wneud trwy ddull partneriaeth gymdeithasol, sy'n bwysig iawn yn fy marn i. Dydw i ddim wedi diystyru diwygio llywodraethiant mwy radical, a bydd unrhyw gynlluniau yn y dyfodol yn cwmpasu ein nod gwreiddiol yn 2018 o fodel llywodraethiant sy'n cefnogi rôl newidiol y gwasanaeth. Rwy'n gwybod bod hyn yn rhywbeth mae'r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol wedi galw amdano eisoes. Ond dyma beth rwy'n ei wneud. Dyma beth rwyf wedi'i weld o'r adroddiadau hyn. Rwy'n ceisio'r sicrwydd ac rwy'n cadw llygad agos iawn ar y cynnydd mae pawb yn ei wneud.
I’d like to congratulate the south Wales fire service commissioners on fully implementing 32 of Fenella Morris’s 82 recommendations. Unlike my colleague Altaf Hussain, I think that is a serious achievement, and based on the evidence we heard in the Equality and Social Justice Committee, I don’t think they would have got this far without that radical intervention.
I hope that the north Wales and mid and west Wales fire and rescue services fully grasp the extent of what is required of them to work in partnership, as is expected by the Social Partnership and Public Procurement (Wales) Act 2023, as well as the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, so that we see a real change, but we have to acknowledge that this is not exclusively a Welsh problem. As we saw from the report by the National Fire Chiefs Council, misogyny, bullying and racism are, sadly, a problem in most of the fire services.
I just wanted to ask you if you could elaborate a little bit more on the extent of the consultation that you are going to be launching in the summer, because your predecessor accepted recommendation 6, where we’re urging you to consider more radical reform, which, obviously, requires a consultation. So, does this enable us to provide enough information, if required, for a White Paper to be issued before the end of this calendar year, so if legislation is required, we can get it into party manifestos in time for the public to consider any radical change?
Hoffwn longyfarch comisiynwyr gwasanaeth tân de Cymru ar weithredu 32 o'r 82 o argymhellion a wnaed gan Fenella Morris yn llawn. Yn wahanol i fy nghyd-Aelod Altaf Hussain, rwy'n credu bod hynny'n gyflawniad mawr, ac yn seiliedig ar y dystiolaeth a glywsom yn y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol, dydw i ddim yn credu y bydden nhw wedi cyrraedd mor bell â hyn heb yr ymyrraeth radical honno.
Rwy'n gobeithio y bydd gwasanaethau tân ac achub gogledd Cymru a chanolbarth a gorllewin Cymru yn deall yn llawn yr hyn y mae angen iddyn nhw ei wneud i weithio mewn partneriaeth, fel y disgwylir gan Ddeddf Partneriaeth Gymdeithasol a Chaffael Cyhoeddus (Cymru) 2023, yn ogystal â Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, fel ein bod ni'n gweld newid gwirioneddol, ond mae'n rhaid i ni gydnabod nad problem Gymreig yn unig yw hon. Fel y gwelsom o'r adroddiad gan y Cyngor Penaethiaid Tân Cenedlaethol, mae casineb at fenywod, bwlio a hiliaeth, yn anffodus, yn broblem yn y rhan fwyaf o'r gwasanaethau tân.
Roeddwn i eisiau gofyn i chi a allech chi ymhelaethu ychydig mwy ar faint yr ymgynghoriad rydych chi'n mynd i'w lansio yn yr haf, oherwydd fe dderbyniodd eich rhagflaenydd argymhelliad 6, lle rydym yn eich annog i ystyried diwygio mwy radical, sydd, yn amlwg, yn gofyn am ymgynghoriad. Felly, a yw hyn yn ein galluogi i ddarparu digon o wybodaeth, os bydd angen, i gyhoeddi Papur Gwyn cyn diwedd y flwyddyn galendr hon, fel y gallwn ni gynnwys deddfwriaeth mewn maniffestos pleidiau mewn pryd i'r cyhoedd ystyried unrhyw newid radical, os bydd ei hangen?
Thank you, Jenny, and, again, just to put on record my thanks to the committee for all its work in this area, and pursuing this as well. So, thank you for the work that you've all done, and you as Chair. Absolutely, I agree around the progress that the commissioners have made in south Wales. I think it's been really important to see that work take place. They've come in and they are working really hard, I know, to put all the reforms in place. Again, I regularly meet with them, and the chief fire officer as well, to discuss that, and my officials meet monthly with the commissioners, as I said, through that intervention oversight board. I seek assurances from the commissioners that cultural change interventions are effective in driving forward that change, which I think is really, really important.
You touched on the importance of social partnership, which I absolutely want to again highlight. We have the social partnership forum, which brings together everybody, and we were able to test and speak around some of the proposed reforms and hear people's views around those reforms. But I do expect that social partnership means social partnership not just in that meeting, but outside of that, and that is something that I very much expect to see, because that's the only way we can get this together, isn't it? By working together in that social partnership, and it has to really mean that. Also, I met with the FBU and the TUC last week to talk about the importance of social partnership, as I have met with the chiefs and the chairs as well, so that's something to say there.
In terms of the further governance work, as I said, we will be discussing that at our social partnership meeting in May, then we will be seeking to go out to consultation in the summer. I perhaps don't want to say too much at this stage on whether we'll be able to do anything before in terms of a White Paper, but again, I think all these discussions will be had in May, and obviously I will keep the Senedd up to date as this goes on.
Diolch, Jenny, ac, unwaith eto, dim ond i roi ar gofnod fy niolch i'r pwyllgor am ei holl waith yn y maes hwn, ac am fynd ar drywydd hyn hefyd. Felly, diolch am y gwaith rydych chi i gyd wedi'i wneud, a chi fel Cadeirydd. Yn sicr, rwy'n cytuno ynglŷn â'r cynnydd mae'r comisiynwyr wedi'i wneud yn ne Cymru. Rwy'n credu ei bod wedi bod yn bwysig iawn gweld y gwaith hwnnw'n digwydd. Maen nhw wedi dod i mewn ac maen nhw'n gweithio'n galed iawn, rwy'n gwybod, i roi'r holl ddiwygiadau ar waith. Unwaith eto, rwy'n cwrdd â nhw yn rheolaidd, a'r prif swyddog tân hefyd, i drafod hynny, ac mae fy swyddogion yn cwrdd â'r comisiynwyr yn fisol, fel y dywedais i, trwy'r bwrdd goruchwylio ymyrraeth hwnnw. Rwy'n ceisio sicrwydd gan y comisiynwyr bod ymyriadau newid diwylliannol yn effeithiol wrth ysgogi'r newid hwnnw, ac mae hynny'n bwysig iawn, iawn yn fy marn i.
Fe wnaethoch chi sôn am bwysigrwydd partneriaeth gymdeithasol, yr wyf am ei hamlygu eto. Mae gennym y fforwm partneriaeth gymdeithasol, sy'n dod â phawb at ei gilydd, ac roeddem yn gallu profi a siarad am rai o'r diwygiadau arfaethedig a chlywed barn pobl ar y diwygiadau hynny. Ond rwy'n disgwyl bod partneriaeth gymdeithasol yn golygu partneriaeth gymdeithasol nid yn unig yn y cyfarfod hwnnw, ond y tu allan iddo, ac mae hynny'n rhywbeth yr wyf yn disgwyl ei weld yn bendant, oherwydd dyna'r unig ffordd y gallwn ni wneud hyn, yntyfe? Trwy weithio gyda'n gilydd yn y bartneriaeth gymdeithasol honno, ac mae'n rhaid iddo olygu hynny go iawn. Hefyd, fe wnes i gyfarfod â'r FBU a'r TUC yr wythnos diwethaf i siarad am bwysigrwydd partneriaeth gymdeithasol, gan fy mod i wedi cwrdd â'r penaethiaid a'r cadeiryddion hefyd, felly mae hynny'n rhywbeth i'w ddweud yn y fan yna.
O ran y gwaith llywodraethiant pellach, fel y dywedais i, byddwn ni'n trafod hynny yn ein cyfarfod partneriaeth gymdeithasol ym mis Mai, yna byddwn ni'n ceisio mynd allan i ymgynghori yn yr haf. Efallai nad wyf am ddweud gormod ar hyn o bryd ynghylch a fyddwn ni'n gallu gwneud unrhyw beth cyn hynny o ran Papur Gwyn, ond eto, rwy'n credu y bydd yr holl drafodaethau hyn yn mynd rhagddynt ym mis Mai, ac yn amlwg byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd wrth i hyn fynd ymlaen.
Cabinet Secretary, the Fire Brigades Union has raised significant concerns regarding the proposed changes to shift patterns within the mid and west Wales fire authority area. The union has warned that these changes could negatively impact firefighters who've got families, caring responsibilities, and also could actually affect the outcomes of people who are having difficulty they've got to respond to. So, given the nervousness that the fire union has expressed, I'm just interested to hear from you, Cabinet Secretary, what work is the Welsh Government doing around this area to make sure that any shift patterns do not have a negative impact on people's family life, their caring responsibility, and their ability to deliver the service that we all want to see?
Ysgrifennydd Cabinet, mae Undeb y Brigadau Tân wedi codi pryderon sylweddol am y newidiadau arfaethedig i batrymau shifft yn ardal awdurdod tân canolbarth a gorllewin Cymru. Mae'r undeb wedi rhybuddio y gallai'r newidiadau hyn gael effaith negyddol ar ddiffoddwyr tân sydd â theuluoedd, cyfrifoldebau gofalu, ac y gallent hefyd effeithio ar ganlyniadau pobl sydd mewn trafferth y mae'n rhaid iddyn nhw ymateb iddynt. Felly, o ystyried y nerfusrwydd y mae'r undeb tân wedi'i fynegi, mae gen i ddiddordeb mewn clywed gennych chi, Ysgrifennydd Cabinet, pa waith mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud yn y maes hwn i wneud yn siŵr nad yw unrhyw batrymau shifft yn cael effaith negyddol ar fywyd teuluol pobl, eu cyfrifoldeb gofalu, a'u gallu i ddarparu'r gwasanaeth rydym i gyd eisiau ei weld?
Thank you, James, for raising that. As I said, I met with the FBU and TUC last week, and I have met with all the fire and rescue authorities, the chiefs and the chairs, in the last week as well. What I would like to say is that firefighter safety is paramount, and I've been clear that all firefighters must have a safe and productive system of work. Detailed working arrangements like shift patterns are a matter for agreements between management and unions, not for Government, and there are also clear mechanisms through the national joint council for this. But as I said, I do expect everybody to work in social partnership when this is being discussed as well.
Diolch, James, am godi hynny. Fel y dywedais i, fe gwrddais i â'r FBU a'r TUC yr wythnos diwethaf, ac rwyf wedi cwrdd â'r holl awdurdodau tân ac achub, y penaethiaid a'r cadeiryddion, yn ystod yr wythnos diwethaf hefyd. Yr hyn yr hoffwn ei ddweud yw bod diogelwch diffoddwyr tân yn hollbwysig, ac rwyf wedi bod yn glir bod yn rhaid i bob diffoddwr tân gael system waith diogel a chynhyrchiol. Mae trefniadau gwaith manwl fel patrymau shifft yn fater i reolwyr ac undebau gytuno arnyn nhw, nid y Llywodraeth, ac mae yna hefyd fecanwaith clir trwy'r cyd-gyngor cenedlaethol ar gyfer hyn. Ond fel y dywedais i, rwy'n disgwyl i bawb weithio mewn partneriaeth gymdeithasol pan fydd hyn yn cael ei drafod hefyd.
Reforming the governance of the fire and rescue services is the main issue here, I think, for the Welsh Government to grip. The Equality and Social Justice Committee report into the need to reform that governance, which was instigated, of course, by the shocking findings on the culture of the South Wales Fire and Rescue Service, and also sadly confirmed this year now by the findings of the culture reviews of north and mid and west Wales, called for Government action following years of inaction. And it was made clear in our report that the completely unacceptable consequences of that inaction have had to be endured by staff and have damaged public confidence in such an important service, which, of course, is literally a matter of life and death.
The failure of delivery on your own White Paper of 2018 means that action really must be radical now, and urgent. The Government accepted recommendation 6 of our report to this end, but it does sound like the can is being kicked down the road once again. So, can you set out more clearly a timeline around the radical reform we can expect to see to the structure and delivery of fire and rescue services in the long term? And also in the short term, how will you improve the capacity of FRA members to hold FRSs to account? It's all very well to say 'working in social partnership'—of course, we all applaud that—but we have to see some leadership as well.
Diwygio llywodraethiant y gwasanaethau tân ac achub yw'r prif fater yma, rwy'n credu, i Lywodraeth Cymru afael ynddo. Roedd adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol i'r angen i ddiwygio'r llywodraethiant hwnnw, a ysgogwyd, wrth gwrs, gan y canfyddiadau syfrdanol ar ddiwylliant Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru, ac a gadarnhawyd yn anffodus eleni gan ganfyddiadau adolygiadau o ddiwylliant gogledd a chanolbarth a gorllewin Cymru, yn galw ar i'r Lywodraeth weithredu ar ôl blynyddoedd o ddiffyg gweithredu. Ac fe'i gwnaethpwyd yn glir yn ein hadroddiad bod canlyniadau cwbl annerbyniol y diffyg gweithredu hwnnw wedi gorfod cael eu dioddef gan staff ac wedi niweidio hyder y cyhoedd mewn gwasanaeth mor bwysig, sydd, wrth gwrs, yn llythrennol yn fater o fywyd a marwolaeth.
Mae'r methiant i gyflawni ar eich Papur Gwyn eich hun yn 2018 yn golygu bod yn rhaid i gamau fod yn radical nawr, ac yn rhai brys. Derbyniodd y Llywodraeth argymhelliad 6 o'n hadroddiad i'r perwyl hwn, ond mae'n swnio fel bod y can yn cael ei gicio i lawr y ffordd unwaith eto. Felly, a allwch chi nodi'n gliriach amserlen o ran y diwygio radical y gallwn ni ddisgwyl ei weld i strwythur gwasanaethau tân ac achub a'u darpariaeth yn y tymor hir? A hefyd yn y tymor byr, sut y byddwch chi'n gwella gallu aelodau awdurdodau tân ac achub i ddwyn gwasanaethau tân ac achub i gyfrif? Mae'n ddigon hawdd dweud 'gweithio mewn partneriaeth gymdeithasol'—wrth gwrs, rydyn ni i gyd yn cymeradwyo hynny—ond mae'n rhaid i ni weld rhywfaint o arweinyddiaeth hefyd.
Diolch, Sioned. When I'm saying we're working in social partnership, I'm not just saying that—I mean that, and I expect that to happen. As I said, we will be consulting on those governance reforms over the summer. From my perspective, we're doing that, but we have to be clear where the timetable ends in terms of the Senedd, because we are getting very close. I'm committed to doing everything I can within the time that we have here in this Senedd, so I'm looking through how we can change governance reform through secondary legislation, and, as I said, I'm not ruling out any further reforms either.
In terms of the support that we're giving mid and west Wales and north Wales fire services, discussions are at an early stage, but emerging proposals cover a range of issues and support across both fire and rescue service members and leaders at all levels. I'll just touch on a couple of the proposals. One of them is working with the Welsh Local Government Association on a new package of training and support for FRA members, training for all those within FRSs who are involved in disciplinary and grievance processes, an external review of FRA policies and procedures to ensure that they're consistent with current law and good practice, supporting mid and west Wales and north Wales to establish individual assurance panels made up of organisational and cultural experts, and exploring leadership development opportunities at all levels through the organisations.
These are important initiatives that can be developed on an all-Wales basis, so I've opened those up to south Wales commissioners as well, because I think that's really important. And the support also includes areas that the FBU have raised with the Welsh Government as well.
Diolch, Sioned. Pan ddywedaf ein bod ni'n gweithio mewn partneriaeth gymdeithasol, dydw i ddim jest yn dweud hynny—rwy'n golygu hynny, ac rwy'n disgwyl i hynny ddigwydd. Fel y dywedais i, byddwn yn ymgynghori ar y diwygiadau hynny i lywodraethiant dros yr haf. O fy safbwynt i, rydym yn gwneud hynny, ond mae'n rhaid i ni fod yn glir ynghylch lle mae'r amserlen yn dod i ben o ran y Senedd, oherwydd rydym yn dod yn agos iawn. Rwy'n ymrwymedig i wneud popeth rwy'n gallu ei wneud o fewn yr amser sydd gennym yma yn y Senedd hon, felly rwy'n edrych trwy sut allwn ni newid diwygio llywodraethiant trwy is-ddeddfwriaeth, ac, fel y dywedais i, dydw i ddim yn diystyru unrhyw ddiwygiadau pellach chwaith.
O ran y cymorth rydym yn ei roi i wasanaethau tân canolbarth a gorllewin Cymru a gogledd Cymru, mae'r trafodaethau ar gam cynnar, ond mae'r cynigion sy'n dod i'r amlwg yn cwmpasu ystod o faterion a chymorth ar draws aelodau ac arweinwyr y gwasanaeth tân ac achub ar bob lefel. Fe wnaf i sôn am gwpl o'r cynigion. Un ohonyn nhw yw gweithio gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ar becyn newydd o hyfforddiant a chymorth i aelodau'r awdurdodau tân ac achub, hyfforddiant i bawb o fewn gwasanaethau tân ac achub sy'n ymwneud â phrosesau disgyblu a chwyno, adolygiad allanol o bolisïau a gweithdrefnau awdurdodau tân ac achub i sicrhau eu bod yn gyson â'r gyfraith ac arferion da cyfredol, cefnogi canolbarth a gorllewin Cymru a gogledd Cymru i sefydlu paneli sicrwydd unigol sy'n cynnwys arbenigwyr sefydliadol a diwylliannol, ac archwilio cyfleoedd datblygu arweinyddiaeth ar bob lefel trwy'r sefydliadau.
Mae'r rhain yn fentrau pwysig y gellir eu datblygu ar sail Cymru gyfan, felly rwyf wedi agor y rheini i fyny i gomisiynwyr de Cymru hefyd, oherwydd rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn. Ac mae'r cymorth hefyd yn cynnwys meysydd mae'r FBU wedi'u codi gyda Llywodraeth Cymru hefyd.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
Thank you, Cabinet Secretary.
Fe symudwn ni ymlaen nawr i eitem 7, sef Rheoliadau Gwasanaethau Rheoleiddiedig (Graddau Arolygu) (Cymru) 2025. Dwi'n galw ar y Gweinidog Plant a Gofal Cymdeithasol i wneud y cynnig—Dawn Bowden.
We move on now to item 7, which is the Regulated Services (Inspection Ratings) (Wales) Regulations 2025. I call on the Minister for Children and Social Care to move the motion—Dawn Bowden.
Cynnig NDM8860 Jane Hutt
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5, yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Gwasanaethau Rheoleiddiedig (Graddau Arolygu) (Cymru) 2025 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 4 Mawrth 2025.
Motion NDM8860 Jane Hutt
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5, approves that the draft The Regulated Services (Inspection Ratings) (Wales) Regulations 2025 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 4 March 2025.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. Just bear with me and I'll get to my bit. Diolch, Llywydd. I move the motion.
The Regulation and Inspection of Social Care (Wales) Act 2016 provides the statutory framework for the regulation and inspection of social care services in Wales. Our ambitions under the Act include improving the quality of regulated care and support services, and ensuring that accessible, objective information is readily available to the public. The regulatory framework established by the Act is sufficiently mature to allow us to begin to implement a system of published inspection ratings for certain regulated services as part of Care Inspectorate Wales's inspection activity.
The regulations before you today, the Regulated Services (Inspection Ratings) (Wales) Regulations 2025, provide requirements for published inspection ratings for adult and children's care home services, and domiciliary support services. The regulations deal with three aspects of the system: displaying inspection ratings, appealing against inspection ratings, and offences.
Inspection ratings matter because people matter, and their care and support services matter. Ratings will encourage a culture of continuous improvement in which service providers are encouraged to look beyond compliance, and ensure positive outcomes for everyone they care for. Ratings will showcase excellence by recognising and celebrating high-quality care. Ratings will provide clarity for people seeking care and support and their families, enabling them to compare the quality and safety of services at a glance.
I wish to extend my appreciation to my colleagues on the Legislation, Justice and Constitution Committee and can confirm all the matters raised have been addressed. I commend the regulations to Members.
Diolch, Llywydd. Arhoswch am funud ac fe wnaf i gyrraedd fy rhan i. Diolch, Llywydd. Rwy'n cynnig y cynnig.
Mae Deddf Rheoleiddio ac Arolygu Gofal Cymdeithasol (Cymru) 2016 yn darparu'r fframwaith statudol ar gyfer rheoleiddio ac arolygu gwasanaethau gofal cymdeithasol yng Nghymru. Mae ein huchelgeisiau o dan y Ddeddf yn cynnwys gwella ansawdd gwasanaethau gofal a chymorth rheoleiddiedig, a sicrhau bod gwybodaeth hygyrch, wrthrychol ar gael yn rhwydd i'r cyhoedd. Mae'r fframwaith rheoleiddio a sefydlwyd gan y Ddeddf yn ddigon aeddfed i'n galluogi i ddechrau gweithredu system o raddau arolygu cyhoeddedig ar gyfer rhai gwasanaethau rheoleiddiedig fel rhan o weithgarwch arolygu Arolygiaeth Gofal Cymru.
Mae'r rheoliadau sydd o'ch blaen heddiw, Rheoliadau Gwasanaethau Rheoleiddiedig (Sgoriau Arolygu) (Cymru) 2025, yn darparu gofynion ar gyfer graddau arolygu cyhoeddedig ar gyfer gwasanaethau cartrefi gofal i oedolion a phlant, a gwasanaethau cymorth cartref. Mae'r rheoliadau'n ymdrin â thair agwedd ar y system: arddangos graddau arolygu, apelio yn erbyn graddau arolygu, a throseddau.
Mae graddau arolygu yn bwysig oherwydd mae pobl yn bwysig, ac mae eu gwasanaethau gofal a chymorth yn bwysig. Bydd graddau yn annog diwylliant o welliant parhaus lle mae darparwyr gwasanaethau yn cael eu hannog i edrych y tu hwnt i gydymffurfiaeth, a sicrhau canlyniadau cadarnhaol i bawb maen nhw'n gofalu amdanyn nhw. Bydd graddau yn arddangos rhagoriaeth trwy gydnabod a dathlu gofal o ansawdd uchel. Bydd graddau yn darparu eglurder i bobl sy'n ceisio gofal a chymorth a'u teuluoedd, gan eu galluogi i gymharu ansawdd a diogelwch gwasanaethau ar yr olwg gyntaf.
Hoffwn estyn fy ngwerthfawrogiad i'm cyd-Aelodau ar y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad a gallaf gadarnhau bod yr holl faterion a godwyd wedi cael sylw. Rwy'n cymeradwyo'r rheoliadau i'r Aelodau.
I don't have any speakers on this item. I presume that the Minister doesn't want to add anything else.
Does gen i ddim siaradwyr ar yr eitem hon. Rwy'n tybio nad yw'r Gweinidog eisiau ychwanegu unrhyw beth arall.
Nothing further to add, thank you.
Dim byd arall i'w ychwanegu, diolch.
Felly, y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes, does dim gwrthwynebiad, felly derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Therefore, the proposal is to agree the motion. Does any Member object? No, there are no objections. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Fe symudwn ni ymlaen nawr i eitem 8, sef Rheoliadau Bwyd (Hyrwyddo a Chyflwyno) (Cymru) 2025. Dwi'n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol i wneud y cynnig—Jeremy Miles.
We'll move on now to item 8, which is the Food (Promotion and Presentation) (Wales) Regulations 2025. I call on the Cabinet Secretary for Health and Social Care to move the motion—Jeremy Miles.
Cynnig NDM8862 Jane Hutt
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5, yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Bwyd (Hyrwyddo a Chyflwyno) (Cymru) 2025 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 11 Chwefror 2025.
Motion NDM8862 Jane Hutt
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5, approves that the draft The Food (Promotion and Presentation) (Wales) Regulations 2025 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 11 February 2025.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd dros dro. Rwy'n falch o gyflwyno Rheoliadau Bwyd (Hyrwyddo a Chyflwyno) (Cymru) 2025 i'r Senedd. Gordewdra yw un o'r prif risgiau i'n hiechyd yng Nghymru. Dyma brif achos nifer o gyflyrau difrifol, gan gynnwys diabetes math 2, clefyd cardiofasgwlaidd, a rhai mathau o ganser. Mae cysylltiadau hefyd gyda phroblemau orthopaedig, iechyd meddwl gwael ac iselder. Mae'r dystiolaeth yn dangos bod yr amgylchedd rŷn ni'n siopa ynddo yn dylanwadu'n sylweddol ar ein dewisiadau bwyd. Mae'r strategaeth hyrwyddo a marchnata sy'n cael ei defnyddio gan y diwydiant bwyd yn dylanwadu ar yr hyn rŷn ni'n ei fwyta ac yn cyfrannu yn y pen draw at lefelau uchel o ordewdra a chanlyniadau iechyd gwael mewn cymundedau.
Thank you, acting Dirprwy Lywydd. I am pleased to present the Food (Promotion and Presentation) (Wales) Regulations 2025 to the Senedd. Obesity is one of the main risks to our health in Wales. This is the main cause of many serious conditions, including type 2 diabetes, cardiovascular disease and certain types of cancer. There are also links with orthopaedic problems, poor mental health and depression. The evidence shows that the environment that we shop in has a great influence on our food choices. The strategy for promotion used by the food industry has an influence on what we eat and ultimately contributes to high levels of obesity and poor health outcomes in our communities.
Whilst the food industry have taken voluntary measures to improve their food environments, which are welcome, these measures have had limited impact, as they are not applied consistently across the industry. These regulations will create a level playing field for food businesses and increase the pace of change. Under the regulations, both the promotion of certain high fat, salt and sugar foods and drinks, and their presentation at key selling locations, will be restricted in medium and large retail businesses. Free refills of sugary drinks will also be restricted in the retail and out-of-home sectors.
The regulations bring Wales largely into line with measures already in place in England. Subject to the Senedd's approval today, they will come into force next year, following a 12-month implementation period. During this period, we will be supporting the food industry and enforcement bodies to prepare, including through the publication of technical guidance.
I'd like to end by highlighting the place of these regulations in protecting our NHS and reducing health inequalities here in Wales. Building a sustainable health system starts with supporting people to live healthier lives free from disease or disability. These regulations are a positive first step in embedding preventative measures within our food system.
Er bod y diwydiant bwyd wedi cymryd mesurau gwirfoddol i wella eu hamgylcheddau bwyd, sydd i'w groesawu, mae'r mesurau hyn wedi cael effaith gyfyngedig, gan nad ydynt yn cael eu cymhwyso'n gyson ar draws y diwydiant. Bydd y rheoliadau hyn yn sicrhau chwarae teg i fusnesau bwyd ac yn cynyddu cyflymder newid. O dan y rheoliadau, bydd hyrwyddo rhai bwydydd a diodydd sy'n llawn o fraster, halen a siwgr, a'u cyflwyno mewn lleoliadau gwerthu allweddol, yn cael eu cyfyngu mewn busnesau manwerthu canolig a mawr. Bydd ail-lenwi diodydd siwgr am ddim hefyd yn cael eu cyfyngu yn y sectorau manwerthu a thu allan i'r cartref.
Mae'r rheoliadau'n dod â Chymru, i raddau helaeth, yn gyson â'r mesurau sydd eisoes ar waith yn Lloegr. Yn amodol ar gymeradwyaeth y Senedd heddiw, byddan nhw'n dod i rym y flwyddyn nesaf, ar ôl cyfnod gweithredu o 12 mis. Yn ystod y cyfnod hwn, byddwn ni'n cefnogi'r diwydiant bwyd a chyrff gorfodi i baratoi, gan gynnwys trwy gyhoeddi canllawiau technegol.
Hoffwn orffen trwy dynnu sylw at le'r rheoliadau hyn wrth amddiffyn ein GIG a lleihau anghydraddoldebau iechyd yma yng Nghymru. Mae adeiladu system iechyd gynaliadwy yn dechrau gyda chefnogi pobl i fyw bywydau iachach heb glefydau neu anabledd. Mae'r rheoliadau hyn yn gam cyntaf cadarnhaol wrth ymgorffori mesurau ataliol yn ein system fwyd.
I speak today not in opposition of the goal of tackling obesity, something that I am passionate about—I know all Members know that—but in opposition to this approach from the Welsh Government. As someone who strongly advocates for greater participation in sport and physical activity, I believe we need to be doing more to create conditions that support healthier living. That means backing grass-roots sports clubs, increasing access to physical activity in school and making it easier, not harder, for people to make healthier choices.
Let me be clear: obesity is a real and growing issue; no-one denies that. But the regulations being proposed today here by the Government are not the solution. They represent a heavy-handed, top-down approach that risks creating unintended consequences, particularly for those families that are already struggling. These rules will restrict how certain foods—those high in fat, high sugar and salt—can be promoted in stores: banning multi deals, blocking end-of-aisle displays, and outlawing free refills of sugary drinks in certain venues.
The effect of these regulations will push the cost of shopping for working families across Wales up, especially for those on lower incomes, the very people who are already having to make tough choices week in, week out. If we are serious about public health, then we need to support people to make better choices, not take choices away from them. That includes giving poorer families the tools and the knowledge to access what they need to eat well—whether it's improving cooking skills, expanding access to fresh produce in underserved areas, or making healthy foods more affordable. That's where I think the Government's focus should be, not in banning things through regulation.
We on these benches on the Welsh Conservatives side of this Chamber believe in personal responsibility. We believe in giving people real choices, not restricting them, and if we want to tackle obesity properly, then we should be, as I said, investing in sport, ensuring children have more opportunities to be active in schools, and promoting those community-led solutions, not just clamping down on promotions in supermarkets. This is a multifaceted approach, but yet again it seems like a 'sledgehammer to crack a nut' piece of legislation.
We can't ignore some of the legal concerns that were raised by the Legislation, Justice and Constitution Committee, and the vital work they do of actually checking all these regulations. Regulation 15 referred to the wrong Act in the English text. It's a simple error, but it's something that shouldn't happen. I know the Welsh Government has accepted that and promised to fix it. They have dismissed more serious concerns about the ambiguity in Schedule 2, where it's unclear whether enforcement bodies can withdraw initial or final penalty notices. That lack of clarity is a problem, and it seems that the Government have just brushed it off. That's not the way to make good law in this country. We want to make Welsh law more accessible, and I think the Government should be actually bringing stuff forward that's got clarity and actually more accessibility to law, and I don't think that dismissing the concerns of the committee is a good thing.
Presiding Officer, let me be clear: we can do more and must do more to address obesity, but we must do it in a way that supports people and takes people along that journey, not in a way that punishes people, and I don't think doing it via this regulation-making power is the best way to do that. We need a system that listens to people and not lectures them, and for those reasons, today, we cannot support these regulations that are tabled by the Government, and I urge all Members across this Chamber to back us in opposing these regulations today.
Rwy'n siarad heddiw nid yn erbyn y nod o fynd i'r afael â gordewdra, rhywbeth yr wyf yn angerddol amdano—rwy'n gwybod bod pob Aelod yn gwybod hynny—ond yn erbyn y dull gweithredu hwn gan Lywodraeth Cymru. Fel rhywun sy'n eirioli'n gryf dros fwy o gyfranogiad mewn chwaraeon a gweithgarwch corfforol, rwy'n credu bod angen i ni fod yn gwneud mwy i greu amodau sy'n cefnogi byw'n iachach. Mae hynny'n golygu cefnogi clybiau chwaraeon ar lawr gwlad, cynyddu mynediad at weithgarwch corfforol yn yr ysgol a'i gwneud hi'n haws, nid yn anoddach, i bobl wneud dewisiadau iachach.
Gadewch i mi fod yn glir: mae gordewdra yn fater real a chynyddol; does neb yn gwadu hynny. Ond nid y rheoliadau sy'n cael eu cynnig yma heddiw gan y Llywodraeth yw'r ateb. Maen nhw'n cynrychioli dull trwm, o'r brig i lawr a allai greu canlyniadau anfwriadol, yn enwedig i'r teuluoedd hynny sydd eisoes yn ei chael hi'n anodd ymdopi. Bydd y rheolau hyn yn cyfyngu ar sut y gall rai bwydydd—y rhai sy'n uchel mewn braster, sy'n uchel mewn siwgr a halen—gael eu hyrwyddo mewn siopau: gwahardd aml-fargeinion, blocio arddangosfeydd diwedd yr eil, a gwahardd ail-lenwi diodydd siwgr am ddim mewn rhai lleoliadau.
Bydd effaith y rheoliadau hyn yn gwthio cost siopa i deuluoedd sy'n gweithio ledled Cymru i fyny, yn enwedig i'r rhai sydd ar incwm is, yr union bobl sydd eisoes yn gorfod gwneud dewisiadau anodd wythnos ar ôl wythnos. Os ydym o ddifrif am iechyd y cyhoedd, yna mae angen i ni gefnogi pobl i wneud dewisiadau gwell, nid cymryd dewisiadau oddi wrthyn nhw. Mae hynny'n cynnwys rhoi'r offer a'r wybodaeth i deuluoedd tlotach gael mynediad at yr hyn sydd ei angen arnyn nhw i fwyta'n dda—boed hynny'n gwella sgiliau coginio, ehangu mynediad at gynnyrch ffres mewn ardaloedd nad ydynt yn cael eu gwasanaethu'n ddigonol, neu wneud bwydydd iach yn fwy fforddiadwy. Dyna lle dylai ffocws y Llywodraeth fod yn fy marn i, nid ar wahardd pethau trwy reoleiddio.
Rydym ni ar y meinciau hyn ar ochr y Ceidwadwyr Cymreig o'r Siambr hon yn credu mewn cyfrifoldeb personol. Rydym yn credu mewn rhoi dewisiadau go iawn i bobl, nid cyfyngu arnyn nhw, ac os ydym am fynd i'r afael â gordewdra yn iawn, yna fe ddylem ni, fel y dywedais i, fod yn buddsoddi mewn chwaraeon, sicrhau bod plant yn cael mwy o gyfleoedd i fod yn weithgar mewn ysgolion, a hyrwyddo'r atebion hynny a arweinir gan y gymuned, nid dim ond atal hyrwyddiadau mewn archfarchnadoedd. Mae hwn yn ddull amlochrog, ond unwaith eto mae'n ymddangos fel darn o ddeddfwriaeth lawdrwm iawn.
Allwn ni ddim anwybyddu rhai o'r pryderon cyfreithiol a godwyd gan y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, a'r gwaith hanfodol maen nhw'n ei wneud yn gwirio'r holl reoliadau hyn. Roedd rheoliad 15 yn cyfeirio at y Ddeddf anghywir yn y testun Saesneg. Mae'n gamgymeriad syml, ond mae'n rhywbeth na ddylai ddigwydd. Rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru wedi derbyn hynny ac wedi addo ei gywiro. Maen nhw wedi diystyru pryderon mwy difrifol am yr amwysedd yn Atodlen 2, lle nad yw'n glir a all cyrff gorfodi dynnu hysbysiadau cosb cychwynnol neu derfynol yn ôl. Mae'r diffyg eglurder hwnnw yn broblem, ac mae'n ymddangos bod y Llywodraeth yn ei anwybyddu. Nid dyna'r ffordd i wneud cyfraith dda yn y wlad hon. Rydym eisiau gwneud cyfraith Cymru yn fwy hygyrch, ac rwy'n credu y dylai'r Llywodraeth fod yn dod â phethau ymlaen sy'n eglur ac sy'n fwy hygyrch mewn gwirionedd o ran y gyfraith, a dydw i ddim yn credu bod diystyru pryderon y pwyllgor yn beth da.
Llywydd, gadewch i mi fod yn glir: gallwn wneud mwy a rhaid i ni wneud mwy i fynd i'r afael â gordewdra, ond mae'n rhaid i ni ei wneud mewn ffordd sy'n cefnogi pobl ac sy'n mynd â phobl ar hyd y daith honno, nid mewn ffordd sy'n cosbi pobl, a dydw i ddim yn credu mai gwneud hynny trwy'r pŵer hwn i wneud rheoliadau yw'r ffordd orau o wneud hynny. Mae angen system arnom sy'n gwrando ar bobl ac sydd ddim yn pregethu arnyn nhw, ac am y rhesymau hynny, heddiw, allwn ni ddim cefnogi'r rheoliadau hyn sy'n cael eu cyflwyno gan y Llywodraeth, ac rwy'n annog pob Aelod ar draws y Siambr hon i'n cefnogi ni a gwrthwynebu'r rheoliadau hyn heddiw.
Wel, fel rydyn ni wedi clywed yn barod, gordewdra ydy un o'r heriau mwyaf sydd yn wynebu ein hiechyd cyhoeddus heddiw. Mae'n rhoi pwysau anferthol ar ein gwasanaethau iechyd a gofal, ac yn arwain at ddioddefaint llawer gormod o bobl, gyda chyflyrau angheuol eraill yn dod yn ei sgil. Mae angen gweld camau cadarnhaol er mwyn mynd i'r afael â hyn, ac mae agenda ataliol yn greiddiol i'r perwyl yma. Yn anffodus, mae'r Llywodraeth yma yn ein gadael ni i lawr yn sylweddol yn hyn o beth. Y gwir ydy mai hanner datrysiad sydd yn cael ei gynnig yma heddiw, ac mae'n beryg, heb yr ystod gyfan o bolisïau, mai aflwyddiannus fydd rheoliadau fel yma. Mae'r pren, wrth gwrs, yn arf ddefnyddiol, ond mae'n rhaid cael moron—o gyfieithu term Saesneg—hefyd.
Mae'r rheoliadau, felly, yn gwbl annigonol. Fe soniodd Rhun ap Iorwerth heddiw am gynlluniau Plaid Cymru i wneud taliad uniongyrchol i blant. Dyma bolisi trawsnewidiol a fyddai'n gallu sicrhau bod plant yn cael mynediad at fwyd iach. Mae bwyd â lefelau uchel o halen, siwgr, braster ac yn y blaen yn rhatach na llawer o fwydydd iachach, ond does dim yma yn y rheoliadau ger ein bron i wneud bwyd iach yn rhatach.
Ond yn bwysicach na hyn, mae'r Llywodraeth yma wedi methu â chynyddu'r gyllideb ataliol, ac, yn wir, mae'r gyllideb honno wedi cael ei thorri dros y blynyddoedd, gyda chanolfannau hamdden o dan fygythiad o gau mewn rhannau o Gymru heddiw, wrth ein bod ni'n siarad. Dyma'r camau sydd angen eu cymryd law yn llaw â'r hyn sy'n cael ei awgrymu yma heddiw er mwyn iddyn nhw lwyddo. Mae'r rheoliadau yma'n cynnig newid sylweddol a phellgyrhaeddol, ac mae'n enghraifft berffaith o drafferthion deddfu trwy reoliadau. Felly, maen nhw'n haeddu craffu dwys, a chyfle i bobl Cymru gael rhannu eu barn mewn proses ymgynghorol. Yn anffodus, fel rydyn ni wedi gweld yn llawer rhy aml, mae'r Llywodraeth yma'n gwadu i bobl Cymru yr hawl i graffu polisi mor bwysig er mwyn eu cael nhw i'w ddeall yn well. Dydy'r Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol, er enghraifft, ddim hyd yn oed wedi cael cyfle i'w craffu, a dim ond chwarter awr yn y Siambr heddiw. Mae hyn yn gwbl annigonol.
Mi wnaf i esbonio pam fod hyn yn bwysig. Fe ges i gyfarfod yn ddiweddar gydag uned gweithredu—yr implementation unit—yn King's College London, ac roedd eu neges nhw'n glir: mae'n rhaid gosod allan yn glir beth ydy pwrpas a bwriadau unrhyw bolisi, a dod â phobl ar y daith er mwyn ei gyflwyno'n llwyddiannus. Dydy hynny ddim wedi digwydd yn yr achos yma, ac, o ganlyniad, dwi'n ofni y bydd pobl yn gweld hwn fel dim byd mwy na'r Llywodraeth yma unwaith eto yn atal pobl rhag gwneud pethau. Dyna fydd yr argraff gyhoeddus. Mae'r syniad yna wedi cael ei hyrwyddo'n barod dros y misoedd diwethaf, a'r unig sylw cyhoeddus sydd wedi bod ydy mai bwriad y Llywodraeth ydy banio pethau. Mae'n rhaid fframio'r drafodaeth yn glir ac yn gywir, ond mae'r Llywodraeth yma wedi methu â gwneud hynny ac felly'n debygol o golli cefnogaeth gyhoeddus ar fater sydd mor bwysig. Mae yna rhy ychydig o fanylion yma hefyd am sut y bydd y polisi yma'n cael ei weithredu.
Mae iechyd cyhoeddus ein pobl ni'n rhy bwysig i'w gael yn anghywir. Rwy'n eich annog chi i dynnu'r rheoliadau yma yn ôl heddiw, sicrhau proses ymgynghorol gyhoeddus drylwyr er mwyn dod â phobl gyda chi, cydweithio gyda ni i'w gael yn gywir, a chydgyflwyno rhaglen ataliol gynhwysfawr fydd yn golygu argaeledd bwyd iach rhatach, prydau ysgolion ac ysbytai iachach a gwell mynediad at gyfleusterau ymarfer corff, er mwyn gwneud yn siŵr bod pobl yn medru mynd i'r afael â gordewdra mewn modd ystyrlon. Diolch.
As we've already heard, obesity is one of the greatest challenges facing our public health today. It places huge pressures on our health and care services, and leads to the suffering of far too many people, with other fatal conditions coming in its wake. We need to see positive steps in order to tackle this, and the preventative agenda is at the core of that. Unfortunately, this Government lets us down significantly in this regard. The truth of the matter is that it's half a solution being proposed here today, and there's a risk that, without the whole range of policies in place, these regulations will be unsuccessful. The stick is a useful tool, but you need the carrot too.
The regulations, therefore, are entirely inadequate. Rhun ap Iorwerth mentioned today Plaid Cymru's plans to give a direct payment to children. This is a transformational policy that could ensure that children have access to healthy food. Food with high levels of salt, sugar, fat and so on are cheaper than many of the healthy alternatives, but there is nothing in these regulations before us today to make healthy foods cheaper.
But more importantly, the Government has failed to increase the preventative budget, and, indeed, that budget has been cut over the years, with leisure centres at threat of closure in parts of Wales today, as we speak. These are the steps that need to be taken along with what's proposed here today in order for them to succeed. These regulations propose a far-reaching, significant change, and it's a perfect example of the difficulties of legislating through regulations. So, they deserve detailed scrutiny, and an opportunity for the people of Wales to share their views in a consultation process. Unfortunately, as we've seen far too often, this Government denies the people of Wales that right to scrutinise such an important policy so that they can better understand them. The Health and Social Care Committee, for example, hasn't even had an opportunity to scrutinise these, and only a quarter of an hour in the Chamber today. This is entirely inadequate.
I will explain why this is important. I had a meeting recently with the implementation unit at King's College London, and their message was clear: we must set out clearly what the purpose and intention of any policy is, and bring people on that journey in order to implement it successfully. That hasn't happened in this case, and, as a result, I'm afraid that people will see this as nothing more than the Government here once again preventing people from doing things. That's what the public perception will be. That idea has already been promoted over recent months, and the only public attention there's been to this is that the intention of Government is to ban things. You have to frame the debate clearly and accurately, but this Government has failed to do that and is therefore likely to lose public support on an issue that's so crucially important. There are far too few details here as well on how this policy will be implemented.
The public health of our people is far too important to get wrong. I urge you to withdraw these regulations today, ensure a proper public consultation process that is thorough in order to bring people with you, work with us to get it right and jointly introduce a comprehensive preventative programme that will mean the availability of cheaper healthy food, healthier hospital and school meals and better access to physical activity, in order to ensure that people can tackle obesity in a meaningful way. Thank you.
Dwi'n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol i ymateb i'r ddadl.
I call on the Cabinet Secretary for Health and Social Care to reply to the debate.
I thank Members for the contributions to the debate. The Conservative spokesman took the usual approach of agreeing with the principle, but refusing to follow through on the practical steps required to deliver that principle. The restrictions in the regulations are designed, effectively, to limit impulse purchases of unhealthy food, such as crisps and chocolates. The views that he referred to in his question are not, in fact, reflected in the opinions of most retailers, who have actually welcomed working together with the Government in relation to these restrictions. He called for a multifaceted approach, while opposing one of the key facets of delivering such an approach, and then listed a range of things that I agree with him are things that are a necessary component to ensuring the kind of balanced approach to tackling obesity. All of the things that he listed are things that the Government is already doing. So, he's right to say that there need to be a range of levers in order to tackle what is a complex issue, so it's disappointing that, as a matter of principle, he refuses to support one of those key levers.
In relation to the contribution of the Plaid Cymru spokesman, I would just point out to him, in relation to his calls for funding for prevention, had his party prevailed in seeking to block the Government's budget, not a penny-piece would have been available to fund prevention. Members may shake their heads, but they must own the consequence of their decisions, and this is one of those consequences. I'm sure, unintentionally, the Plaid Cymru spokesperson's contribution was misleading in relation to the nature of the consultation. There have been two full 12-week consultations in relation to the regulatory proposals. There were 422 responses. [Interruption.] There were 422 responses to the healthy food environment consultation, and all of those have been taken into account. He is right to say the public should have their voice in relation to these, and they've had their voice, and those responses have been fully taken into account, as is the right thing to do. In light of those contributions, I would be grateful if Members would support these regulations.
Hoffwn ddiolch i'r Aelodau am y cyfraniadau i'r ddadl. Cymerodd llefarydd y Ceidwadwyr yr ymagwedd arferol o gytuno â'r egwyddor, ond gwrthod dilyn y camau ymarferol sy'n ofynnol i gyflawni'r egwyddor honno. Mae'r cyfyngiadau yn y rheoliadau wedi'u cynllunio, i bob pwrpas, i gyfyngu ar brynu bwyd afiach, fel creision a siocledi, ar fympwy. Nid yw'r safbwyntiau y cyfeiriodd atyn nhw yn ei gwestiwn yn cael eu hadlewyrchu ym marn y mwyafrif o fanwerthwyr, sydd wedi croesawu cydweithio â'r Llywodraeth mewn perthynas â'r cyfyngiadau hyn. Fe alwodd am ymagwedd amlochrog, tra'n gwrthwynebu un o'r agweddau allweddol ar gyflwyno dull o'r fath, ac yna rhestrodd ystod o bethau rwy'n cytuno ag ef sy'n bethau sy'n elfen angenrheidiol i sicrhau'r math o ddull cytbwys o fynd i'r afael â gordewdra. Mae'r holl bethau a restrodd yn bethau mae'r Llywodraeth eisoes yn eu gwneud. Felly, mae'n iawn i ddweud bod angen ystod o ysgogiadau er mwyn mynd i'r afael â'r hyn sy'n fater cymhleth, felly mae'n siomedig ei fod, fel mater o egwyddor, yn gwrthod cefnogi un o'r ysgogiadau allweddol hynny.
O ran cyfraniad llefarydd Plaid Cymru, byddwn i'n nodi, mewn perthynas â'i alwadau am gyllid ar gyfer atal, pe bai ei blaid wedi llwyddo yn eu hymdrechion i flocio cyllideb y Llywodraeth, ni fyddai ceiniog wedi bod ar gael i ariannu atal. Gall Aelodau ysgwyd eu pennau, ond mae'n rhaid iddyn nhw gymryd cyfrifoldeb am ganlyniad eu penderfyniadau, a dyma un o'r canlyniadau hynny. Rwy'n siŵr, yn anfwriadol, bod cyfraniad llefarydd Plaid Cymru yn gamarweiniol o ran natur yr ymgynghoriad. Mae dau ymgynghoriad 12 wythnos llawn wedi bod mewn perthynas â'r cynigion rheoleiddio. Cafwyd 422 o ymatebion. [Torri ar draws.] Cafwyd 422 o ymatebion i'r ymgynghoriad ar amgylchedd bwyd iach, ac mae pob un ohonyn nhw wedi'u hystyried. Mae'n iawn i ddweud y dylai'r cyhoedd allu lleisio eu barn mewn perthynas â'r rhain, ac maen nhw wedi lleisio eu barn, ac mae'r ymatebion hynny wedi'u hystyried yn llawn, fel y mae'n iawn i'w wneud. Yng ngoleuni'r cyfraniadau hynny, byddwn i'n ddiolchgar pe byddai'r Aelodau yn cefnogi'r rheoliadau hyn.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, gohiriaf y bleidlais o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection. So, I will defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Fe symudwn ni ymlaen nawr i eitem 9, sef Rheoliadau Trefniadau Partneriaeth (Cymru) (Diwygio) 2025, a dwi'n galw ar y Gweinidog Plant a Gofal Cymdeithasol i wneud y cynnig—Dawn Bowden.
We'll move on now to item 9, the Partnership Arrangements (Wales) (Amendment) Regulations 2025, and I call on the Minister for Children and Social Care to move the motion—Dawn Bowden.
Cynnig NDM8861 Jane Hutt
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5, yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Trefniadau Partneriaeth (Cymru) (Diwygio) 2025 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 4 Mawrth 2025.
Motion NDM8861 Jane Hutt
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5, approves that the draft The Partnership Arrangements (Wales) (Amendment) Regulations 2025 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 4 March 2025.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
Diolch, Llywydd, and I move the motion. The regulations before you today are made under the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 and they amend the Partnership Arrangements (Wales) Regulations 2015. The amendments make changes to regulation 19 of the principal regulations concerning the establishment and maintenance of pooled funds to enable partnership bodies to exercise greater flexibility in the way that they pool funds in the exercise of their functions in relation to care home accommodation for older people. The aim of these amendments is to strengthen regional partnership arrangements and, in particular, the role of regional partnership boards. Diolch, Llywydd.
Diolch, Llywydd, ac rwy'n cynnig y cynnig. Mae'r rheoliadau sydd o'ch blaen heddiw yn cael eu gwneud o dan Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 ac maen nhw'n diwygio Rheoliadau Trefniadau Partneriaeth (Cymru) 2015. Mae'r diwygiadau yn gwneud newidiadau i reoliad 19 o'r prif reoliadau sy'n ymwneud â sefydlu a chynnal cronfeydd cyfunol i alluogi cyrff partneriaeth i fod yn fwy hyblyg yn y ffordd maen nhw'n cronni arian wrth arfer eu swyddogaethau mewn perthynas â llety cartrefi gofal i bobl hŷn. Nod y diwygiadau hyn yw cryfhau trefniadau partneriaeth ranbarthol ac, yn benodol, rôl byrddau partneriaeth rhanbarthol. Diolch, Llywydd.
Diolch am y cyflwyniad yna. Dwi yn pryderu ychydig am y newidiadau arfaethedig o'n blaenau ni heddiw, oherwydd, unwaith eto, dwi am fynegi fy mhryder am y broses yma o ddeddfu, a deddfu trwy reoliadau heb broses graffu fwy llawn, heb fod yna fwy o lais cyhoeddus yn cael cymryd rhan yn y broses honno.
I fynd i fanylion y rheoliadau sydd ger ein bron ni, mae'r cynnig yma sy'n cael ei gyflwyno yn rhoi hyblygrwydd i gyrff partneriaethau rhanbarthol wrth edrych ar eu cyllidebau. Ac mae'n edrych, felly, fel cam yn ôl, o beth dwi'n ei weld. Mae'r holl waith dwi wedi'i wneud yn ystod y blynyddoedd diwethaf yn dangos bod methiant byrddau rhanbarthol i 'pool-io' cyllideb yn arwain at drafferthion yn y ddarpariaeth o wasanaeth. Oherwydd bod byrddau iechyd ac awdurdodau lleol yn cael eu mesur yn ôl eu gwaith a'u llwyddiannau yn ôl y ffiniau y maen nhw'n gweithio oddi mewn iddynt, does yna ddim incentive, felly, iddyn nhw gydweithio gyda'i gilydd. Gall hyn arwain at fwy o bobl yn disgyn rhwng y bylchau yna dŷn ni wedi'u gweld gan nad ydy byrddau yn cydweithio gyda'i gilydd. Gall hyn hefyd fod yn gam yn ôl yn ein bwriad ni i uno iechyd a gofal cymdeithasol. Dyna fy mhryderon i. Dwi'n edrych ymlaen at glywed beth fydd yr ateb i'r pryderon yna.
Dwi yn pryderu fod yna oblygiadau, felly, anfwriadol i'r rheoliadau yma heddiw. Felly, ydy'r Dirprwy Weinidog yn cydnabod hyn? Ac oes gyda chi gynlluniau er mwyn atal hyn rhag digwydd, a sicrhau bod cyrff yn cydweithio gyda’i gilydd er mwyn sicrhau cysondeb darpariaeth ar draws Cymru? Diolch.
Thank you for those words of introduction. I am slightly concerned about these proposed changes before us today, because, once again, I want to express my concern about this process of legislating, and legislating by regulation without a fuller scrutiny process and without more public input into that process.
To get to the detail of the regulations before us, this proposal, which has been put forward, provides flexibility to regional partnership bodies as they look at their budgets. And it appears, therefore, as a retrograde step, as I see it. All of the work that I have done in recent years has shown that the failure of regional boards to pool budgets leads to difficulties in the provision of services. Because health boards and local authorities are measured according to their work and successes within the boundaries that they work within, there is no incentive, therefore, for them to collaborate. This can lead to more people falling into those cracks that we have seen as boards fail to work together. This can also be a retrograde step in our hope to unite health and social care. Those are my concerns. I look forward to hearing the response to those concerns.
I am concerned that there will be unintended consequences, therefore, to these regulations today. So, would the Deputy Minister recognise this? And do you have any plans in place to prevent this from happening, and to ensure that bodies will collaborate together in order to ensure consistency of provision across Wales? Thank you.
Y Gweinidog i ymateb i'r ddadl.
The Minister to respond to the debate.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Well, I think it's important to say that what this is about is actually giving more flexibility to regional partnership boards. They are not legal entities, and therefore they rely on relationship building and partnership working for the partners to deliver for our communities, and that's what these amended regulations are working towards, to help them to increase their pooled budgeting arrangements. The regulations actually are intended to help achieve a more consistent approach to the delivery of joint commissioning across all our communities. So, what the regulations are intending to do is exactly what you've just set out in your contribution, to help partners to work more collaboratively together, but within the flexibility that allows them to pool their resources in a way that meets the demands of their local community. So, the consultation process did provide an opportunity for all partners to provide their views, and Welsh Government did take their views into account when undertaking the post-consultative review of the regulations, which has led to the amended regulations brought before you today. And it's the refreshed Part 9 guidance that supports the regulations that will provide further consideration of the wider partners' views and feedback, to ensure effective change.
It's also important to say that these regulations and the wider rebalancing care and support programme have undergone a very robust impact assessment, and the wider regulations have also been impact assessed, and there have been no adverse impacts that have been identified in the areas attested by the assessment.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Wel, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig dweud bod hyn yn ymwneud â rhoi mwy o hyblygrwydd i fyrddau partneriaeth rhanbarthol. Nid endidau cyfreithiol mohonyn nhw, ac felly maen nhw'n dibynnu ar greu perthynas a gweithio mewn partneriaeth i'r partneriaid gyflawni ar gyfer ein cymunedau, a dyna beth mae'r rheoliadau diwygiedig hyn yn gweithio tuag ato, i'w helpu i gynyddu eu trefniadau cyllidebu cyfunol. Bwriad y rheoliadau mewn gwirionedd yw helpu i gyflawni dull mwy cyson o gyflawni comisiynu ar y cyd ar draws ein holl gymunedau. Felly, yr hyn y mae'r rheoliadau yn bwriadu ei wneud yw'r union beth rydych chi newydd ei nodi yn eich cyfraniad, i helpu partneriaid i weithio'n fwy cydweithredol gyda'i gilydd, ond o fewn yr hyblygrwydd sy'n caniatáu iddyn nhw gyfuno eu hadnoddau mewn ffordd sy'n bodloni gofynion eu cymuned leol. Felly, rhoddodd y broses ymgynghori gyfle i bob partner roi eu barn, ac fe wnaeth Llywodraeth Cymru ystyried eu barn wrth gynnal yr adolygiad ôl-ymgynghorol o'r rheoliadau, sydd wedi arwain at y rheoliadau diwygiedig a gyflwynwyd ger eich bron heddiw. A Rhan 9 o'r canllawiau diwygiedig sy'n cefnogi'r rheoliadau a fydd yn darparu ystyriaeth bellach o farn ac adborth y partneriaid ehangach, er mwyn sicrhau newid effeithiol.
Mae hefyd yn bwysig dweud bod y rheoliadau hyn a'r rhaglen ailgydbwyso gofal a chymorth ehangach wedi bod yn destun asesiad effaith cadarn iawn, ac mae'r rheoliadau ehangach hefyd wedi'u hasesu o ran eu heffaith, ac nid oes unrhyw effeithiau andwyol wedi'u nodi yn y meysydd a ardystiwyd gan yr asesiad.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, felly gohiriaf y bleidlais o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object. [Objection.] There is objection, therefore I will defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Heledd Fychan, a gwelliant 2 yn enw Paul Davies. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Heledd Fychan, and amendment 2 in the name of Paul Davies. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.
Eitem 10 heddiw yw'r ddadl ar Ystad y Goron, a galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio i wneud y cynnig—Rebecca Evans.
Item 10 today is a debate on the Crown Estate, and I call on the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning to move the motion—Rebecca Evans.
Cynnig NDM8863 Jane Hutt
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi’r cyfle ar gyfer ynni gwynt ar y môr, 4.5 GW ar ffurf arnofiol ac o leiaf 3 GW ar sylfeini, o broses lesio Ystad y Goron.
2. Yn galw ar Ystad y Goron i barhau i weithio gyda Llywodraeth Cymru i wneud y mwyaf o’r cyfleoedd a’r manteision i bobl Cymru yn sgil ei gweithgareddau.
3. Yn cefnogi datganoli Ystad y Goron i Gymru, yn unol ag argymhelliad y Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru ac yn nodi'r trafodaethau parhaus â Llywodraeth y DU ar y pwnc hwn.
Motion NDM8863 Jane Hutt
To propose that the Senedd:
1. Notes the offshore wind opportunity, 4.5 GW of floating and at least 3 GW for fixed, from the Crown Estate’s leasing process.
2. Calls on the Crown Estate to continue working with the Welsh Government to maximise the opportunities and benefits for the people of Wales from their activities.
3. Supports the devolution of the Crown Estate to Wales, in line with the recommendation from the Independent Commission on the Constitutional Future for Wales and notes ongoing discussions with the UK Government on this topic.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you. I welcome the opportunity to open this debate. We have a long-standing position that the Crown Estate for Wales should be devolved to Wales. It's already devolved to the Scottish Government, and various independent commissions have recommended it should be devolved in Wales. It's clear from the number of motions currently being passed by local authorities right across Wales that a real consensus is forming. Welsh Ministers have raised this with various UK Government Ministers, including the Financial Secretary to the Treasury, the Chief Secretary to the Treasury and the Chancellor of the Exchequer.
Devolution of the Crown Estate will not, however, happen overnight, I am very cognisant that we are at a crucial stage for the Celtic sea floating offshore wind leasing round 5. Investor confidence in the political and policy landscape is essential to bring the scale of investment that we want to see to Wales. The Crown Estate has played a significant role in attracting international investment into Wales, to support the UK's net-zero target, and it will continue to do so through future leasing rounds for offshore wind developments. It works closely with the Welsh Government and Natural Resources Wales in support of shared priorities, ensuring that these resources are sustainably managed for the long term. I will now highlight some of these areas.
On marine planning, the Crown Estate has 20 years of experience in marine spatial planning and is using data and innovative approaches to create a marine delivery route-map that will support us in the potential for the future use of the sea bed. This evidence is integral to our work to plan for the development of offshore wind and other key industries that will support our transition to a prosperous, low-carbon future. This includes developing innovative marine planning strategic resource areas, to provide certainty on the long-term availability of key areas with potential to support future activity.
We have an excellent relationship with the Crown Estate, and we support the delivery of policies and investments in Wales through constructive dialog and through joint work wherever possible. We have long called for greater clarity on the future investment pipeline for offshore wind. The Crown Estate has listened and has given an indication of up to a further 12 GW in the Celtic sea, as set out in the 'Future of Offshore Wind' report, alongside setting out ways in which they will de-risk projects. And this is an area where I will continue to work with the Crown Estate once this current round 5 leasing has concluded.
Establishing a successful floating wind market in the Celtic sea isn't just about supporting the energy transition or the technological innovation in moving to floating structures, but about ensuring that we maximise the opportunities that this presents for the economy and our communities in Wales. And there’s a really significant prize on offer, with research showing that more than 5,000 jobs could be created through the construction phase of round 5 projects alone, along with countless more opportunities through a new supply chain.
This current leasing round looks very different to previous rounds. Its design marks a significant step-change in approach and has seen the Crown Estate invest in a number of important steps to reduce some of the risks developers might face when seeking to deploy a new technology at scale. The design of the leasing round requires developers to illustrate how the projects will make a difference to local communities, for example through their plans for skills development, sustainable procurement and protecting the marine environment. The Crown Estate’s £50 million supply chain accelerator funding package was designed to catalyse the early-stage project development of new supply chain capacity, and the first round saw five successful projects that could have an impact in Wales benefit from this funding. We look forward to the future supply chain accelerator and encouraging Welsh businesses to apply.
As part of the de-risking strategy, the Crown Estate has worked to ensure that a grid connection will be available and is also working to minimise the effect of the Celtic sea on any onshore grid, and we will continue to push to maximise the opportunities within the Crown Estate. In addition, following on from the Independent Commission on the Constitutional Future of Wales, we will continue to press the UK Government on devolving the Crown Estate. There is no reason for Wales to be treated differently to Scotland. The cross-party commission recommended devolution and the Senedd endorsed that view. And I hope that that support can be maintained by supporting the motion this afternoon. Thank you very much.
Diolch. Croesawaf y cyfle i agor y ddadl hon. Rydym ni o'r farn ers tro byd y dylid datganoli Ystad y Goron yng Nghymru i Gymru. Mae eisoes wedi'i datganoli i Lywodraeth yr Alban, ac mae amryw o gomisiynau annibynnol wedi argymell y dylid ei datganoli yng Nghymru. Mae'n amlwg o nifer y cynigion sy'n cael eu pasio ar hyn o bryd gan awdurdodau lleol ledled Cymru bod gwir gonsensws yn ffurfio. Mae Gweinidogion Cymru wedi codi hyn gydag amryw o Weinidogion Llywodraeth y DU, gan gynnwys yr Ysgrifennydd Ariannol i'r Trysorlys, Prif Ysgrifennydd y Trysorlys a Changhellor y Trysorlys.
Fodd bynnag, ni fydd datganoli Ystad y Goron yn digwydd dros nos, rwy'n ymwybodol iawn ein bod ni ar gam tyngedfennol ar gyfer prydlesu rownd 5 o gynlluniau ynni gwynt yn y Môr Celtaidd. Mae hyder buddsoddwyr yn o ran yr hinsawdd a pholisi gwleidyddol yn hanfodol i ddod â graddfa'r buddsoddiad rydym ni am ei weld i Gymru. Mae Ystad y Goron wedi chwarae rhan bwysig wrth ddenu buddsoddiad rhyngwladol i Gymru, i gefnogi targed sero net y DU, a bydd yn parhau i wneud hynny drwy rowndiau prydlesu ar gyfer datblygiadau gwynt ar y môr yn y dyfodol. Mae'n gweithio'n agos gyda Llywodraeth Cymru a Chyfoeth Naturiol Cymru i gefnogi blaenoriaethau ar y cyd, gan sicrhau bod yr adnoddau hyn yn cael eu rheoli'n gynaliadwy am y tymor hir. Byddaf yn awr yn tynnu sylw at rai o'r meysydd hyn.
O ran cynllunio morol, mae gan Ystad y Goron 20 mlynedd o brofiad mewn cynllunio gofodol morol ac mae'n defnyddio data a dulliau arloesol i greu canllaw cyflenwi morol a fydd yn ein cefnogi o ran y posibiliadau ar gyfer defnyddio gwely'r môr yn y dyfodol. Mae'r dystiolaeth hon yn rhan annatod o'n gwaith i gynllunio ar gyfer datblygu gwynt ar y môr a diwydiannau allweddol eraill a fydd yn cefnogi ein trawsnewidiad i ddyfodol ffyniannus, carbon isel. Mae hyn yn cynnwys datblygu meysydd adnoddau strategol cynllunio morol arloesol, i ddarparu sicrwydd ar argaeledd tymor hir ardaloedd allweddol sydd â photensial i gefnogi gweithgarwch yn y dyfodol.
Mae gennym ni berthynas ardderchog ag Ystad y Goron, ac rydym ni'n cefnogi'r gwaith o gyflawni polisïau a buddsoddiadau yng Nghymru drwy ddeialog adeiladol a thrwy waith ar y cyd lle bynnag y bo modd. Rydym ni wedi galw ers amser maith am fwy o eglurder ynghylch y cynllun buddsoddi ar gyfer datblygiadau gwynt ar y môr yn y dyfodol. Mae Ystad y Goron wedi gwrando ac wedi rhoi arwydd o hyd at 12 GW arall yn y Môr Celtaidd, fel y nodir yn yr adroddiad 'Dyfodol Gwynt ar y Môr', ochr yn ochr â nodi ffyrdd y byddant yn lleihau risg projectau. Ac mae hwn yn faes lle byddaf yn parhau i weithio gydag Ystad y Goron unwaith y bydd y prydlesu rownd 5 presennol hwn wedi dod i ben.
Mae sefydlu cynlluniau ynni gwynt llwyddiannus yn y Môr Celtaidd nid yn unig yn ymwneud â chefnogi'r trawsnewidiad ynni neu'r arloesedd technolegol wrth symud i strwythurau arnofiol, ond am sicrhau ein bod yn gwneud y mwyaf o'r cyfleoedd y mae hyn yn eu cyflwyno i'r economi a'n cymunedau yng Nghymru. Ac mae gwobr sylweddol iawn ar gael, gydag ymchwil yn dangos y gellid creu mwy na 5,000 o swyddi drwy gam adeiladu prosiectau rownd 5 yn unig, ynghyd â chyfleoedd di-ri trwy gadwyn gyflenwi newydd.
Mae'r rownd brydlesu bresennol hon yn edrych yn wahanol iawn i rowndiau blaenorol. Mae ei ddyluniad yn newid sylweddol mewn dull gweithredu ac mae wedi gweld Ystad y Goron yn buddsoddi mewn nifer o gamau pwysig i leihau rhai o'r risgiau y gallai datblygwyr eu hwynebu wrth geisio defnyddio technoleg newydd ar raddfa sylweddol. Mae dyluniad y rownd brydlesu yn ei gwneud hi'n ofynnol i ddatblygwyr ddangos sut y bydd y prosiectau yn gwneud gwahaniaeth i gymunedau lleol, er enghraifft trwy eu cynlluniau ar gyfer datblygu sgiliau, caffael cynaliadwy a diogelu'r amgylchedd morol. Dyluniwyd pecyn cyllido i gyflymu'r gadwyn gyflenwi gwerth £50 miliwn gan Ystad y Goron i gataleiddio datblygiad cam cynnar prosiect i ddatblygu capasiti cadwyn gyflenwi newydd, ac yn y rownd gyntaf gwelwyd pum prosiect llwyddiannus a allai gael effaith yng Nghymru yn elwa o'r cyllid hwn. Edrychwn ymlaen at weld y gadwyn gyflenwi hon yn cyflymu yn y dyfodol ac yn annog busnesau Cymru i wneud cais.
Fel rhan o'r strategaeth o liniaru risgiau, mae Ystad y Goron wedi gweithio i sicrhau y bydd cysylltiad grid ar gael ac mae hefyd yn gweithio i leihau effaith y Môr Celtaidd ar unrhyw grid ar y tir, a byddwn yn parhau i eiriol dros wneud y mwyaf o'r cyfleoedd o fewn Ystad y Goron. Yn ogystal, yn dilyn y Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru, byddwn yn parhau i bwyso ar Lywodraeth y DU i ddatganoli Ystad y Goron. Does dim rheswm i Gymru gael ei thrin yn wahanol i'r Alban. Argymhellodd y comisiwn trawsbleidiol ddatganoli ac fe wnaeth y Senedd gymeradwyo'r farn honno. Ac rwy'n gobeithio y gellir cynnal y gefnogaeth honno trwy gefnogi'r cynnig y prynhawn yma. Diolch yn fawr iawn.
Rwyf wedi dethol y ddau welliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Galwaf ar Luke Fletcher i gynnig gwelliant 1, yn enw Heledd Fychan.
I have selected the two amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call on Luke Fletcher to move amendment 1, tabled in the name of Heledd Fychan.
Gwelliant 1—Heledd Fychan
Dileu popeth ar ôl pwynt 1 a rhoi yn ei le:
Yn nodi ymhellach fod dros dri chwarter o awdurdodau lleol Cymru wedi pleidleisio o blaid datganoli Ystad y Goron, ac mai £853 miliwn oedd gwerth ei hasedau yng Nghymru yn 2023.
Yn gresynu am y cyfleoedd a gollwyd yn ystod proses Bil Ystad y Goron a bod Llywodraeth y DU wedi gwrthod galwadau i ddatganoli.
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ddefnyddio’i dylanwad ar Lywodraeth y DU i sicrhau bod Ystad y Goron yn cael ei datganoli'n llawn i Gymru.
Amendment 1—Heledd Fychan
Delete all after point 1 and replace with:
Further notes that over three quarters of Welsh local authorities have voted in favour of devolving the Crown Estate and that, in 2023, its asset value in Wales was £853 million.
Regrets the missed opportunities during the Crown Estate Bill process and that the UK Government has rejected calls for devolution.
Calls on the Welsh Government to exert its influence on the UK Government to secure the full devolution of the Crown Estate to Wales.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I move the amendment tabled by Heledd Fychan. It's a welcome debate indeed, but I think it has to be said that, if I was a member of the Welsh Government, I would be both embarrassed and fuming right now. Here we are again, another debate on the Crown Estate, and we'll see what we always see: we'll see Labour MSs getting up to voice their strong support for its devolution, only for them then to be undermined by Labour colleagues in Westminster. Now, it is getting to the point where I don't actually think that the opposition by Labour MPs is purely down to ideology; it's coming across now that they simply do not trust the Welsh Government to manage it properly, evident in the fact that they would rather put in place a Crown Estate commissioner than give management directly to the Welsh Government. It's utterly embarrassing, but let's, of course, see if any Labour MSs have the backbone to denounce the way in which their colleagues voted against the amendment tabled by Llinos Medi to the Crown Estate Bill, which called for its devolution. No doubt we'll see them vote down the Plaid Cymru amendment that would do exactly that. It's quite unbelievable that Labour MPs in Wales voted down that amendment when it is their party's policy. It's quite unbelievable that, in the face of the 17 out of 22 local authorities that the Cabinet Secretary rightly pointed to supporting its devolution, MPs voted it down—voted it down in the face of the majority of the Welsh public. Seventy five per cent of the Welsh public support its devolution.
Now, the UK Government's arguments against devolution do not stand up to scrutiny. They claim it would fragment the energy market and delay grid connectivity reform, but, in reality, the current system is already delaying projects. At least a Wales-run Crown Estate would have the ability to unlock new developments, set the terms of investment and ensure that infrastructure constraints are tackled in Wales's interest. Everything we say that we want to fund better could be done from the revenue generated. And of course I've heard the argument that the block grant would be reduced if the Crown Estate was devolved—we'll likely hear that today at some point. Yes, the same happened to Scotland—the Scottish block grant was reduced by £10 million, but, in 2023-24, the revenue generated from its devolution was £113 million. So, it doesn't take much to see the net benefit for Scotland.
Plaid Cymru will keep fighting for the full devolution of the Crown Estate. The Welsh Government needs to step up and deliver some benefit from this so-called partnership in power. This is not just a constitutional issue; it is an issue of fairness, investment and Wales's right to control its own resource, a right that has historically been denied but can be put right, going forward.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Cynigiaf y gwelliant a gyflwynwyd gan Heledd Fychan. Mae'n ddadl i'w chroesawu mewn gwirionedd, ond rwy'n credu bod yn rhaid dweud, pe bawn i'n aelod o Lywodraeth Cymru, y byddwn i'n cywilyddio ac yn hynod o flin ar hyn o bryd. Dyma ni eto, dadl arall ar Ystad y Goron, a byddwn yn gweld yr hyn rydym ni'n ei weld bob amser: byddwn yn gweld Aelodau Llafur o'r Senedd yn codi i leisio eu cefnogaeth gref i'w ddatganoli, dim ond iddyn nhw wedyn gael eu tanseilio gan gyd-Aelodau Llafur yn San Steffan. Nawr, mae hi wedi cyrraedd sefyllfa lle nad wyf yn credu mewn gwirionedd bod y gwrthwynebiad gan Aelodau Seneddol Llafur yn unig oherwydd ideoleg; mae i'w weld nawr nad ydyn nhw'n ymddiried yn Llywodraeth Cymru i'w rheoli'n iawn, sy'n amlwg yn y ffaith y byddai'n well ganddyn nhw benodi comisiynydd Ystad y Goron na rhoi rheolaeth yn uniongyrchol i Lywodraeth Cymru. Mae'n hollol gywilyddus, ond gadewch i ni, wrth gwrs, weld a oes gan unrhyw Aelod Llafur o'r Senedd yr asgwrn cefn i gondemnio'r ffordd y pleidleisiodd eu cyd-Aelodau yn erbyn y gwelliant a gyflwynwyd gan Llinos Medi i Fil Ystad y Goron, a oedd yn galw am ei datganoli. Heb os, byddwn yn eu gweld yn pleidleisio yn erbyn gwelliant Plaid Cymru a fyddai'n gwneud yn union hynny. Mae'n eithaf anghredadwy bod Aelodau Seneddol Llafur yng Nghymru wedi pleidleisio yn erbyn y gwelliant hwnnw pan ei fod yn rhan o bolisi eu plaid. Mae'n eithaf anghredadwy, yn wyneb y ffaith bod 17 o 22 awdurdod lleol y nododd yr Ysgrifennydd Cabinet yn gywir eu bod yn cefnogi ei datganoli, bod Aelodau Seneddol wedi pleidleisio yn erbyn- wedi pleidleisio yn erbyn mwyafrif y cyhoedd yng Nghymru. Mae saith deg pump y cant o'r cyhoedd yng Nghymru yn cefnogi ei datganoli.
Nawr, nid yw dadleuon Llywodraeth y DU yn erbyn datganoli yn dal dŵr o graffu arnyn nhw. Maen nhw'n honni y byddai'n darnio'r farchnad ynni ac yn oedi'r broses o ddiwygio cysylltedd grid, ond, mewn gwirionedd, mae'r system bresennol eisoes yn oedi prosiectau. Byddai gan Ystad y Goron yn nwylo Cymru o leiaf y gallu i ddechrau datblygiadau newydd, gosod telerau buddsoddi a sicrhau bod cyfyngiadau seilwaith yn cael eu datrys er budd Cymru. Gellid cyflawni popeth a ddywedwn ni yr hoffem ni ei ariannu'n well o'r refeniw a gynhyrchir. Ac wrth gwrs rydw i wedi clywed y ddadl y byddai'r grant bloc yn cael ei leihau pe cai Ystad y Goron ei datganoli—mae'n debyg y byddwn yn clywed hynny heddiw ar ryw adeg. Do, fe ddigwyddodd yr un peth i'r Alban—gostyngwyd grant bloc yr Alban £10 miliwn, ond, yn 2023-24, y refeniw a gynhyrchwyd o'i datganoli oedd £113 miliwn. Felly, nid yw'n cymryd llawer i weld y budd net i'r Alban.
Bydd Plaid Cymru yn parhau i frwydro dros ddatganoli Ystad y Goron yn llawn. Mae angen i Lywodraeth Cymru ysgwyddo cyfrifoldeb a chyflawni rhywfaint o fudd o'r bartneriaeth rym honedig hon. Nid mater cyfansoddiadol yn unig yw hwn; mae'n fater o degwch, buddsoddiad a hawl Cymru i reoli ei hadnodd ei hun, hawl sydd wedi'i gwrthod yn hanesyddol ond y gellir ei chywiro, yn y dyfodol.
Galwaf ar Janet Finch-Saunders i gynnig gwelliant 2, yn enw Paul Davies.
I call on Janet Finch-Saunders to move amendment 2, tabled in the name of Paul Davies.
Gwelliant 2—Paul Davies
Dileu pwynt 3.
Amendment 2—Paul Davies
Delete point 3.
Cynigiwyd gwelliant 2.
Amendment 2 moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. In short, this debate comes down to the central question of should the Crown Estate be devolved to Wales. Absolutely not. Like the Welsh Secretary, Jo Stevens, said, I want to see that £1.4 billion to our economy. We're not prepared to put all that at risk, the risk of market fragmentation, of undermining or potentially destroying developer confidence in flow, and then have to watch that investment go elsewhere in the world. Already, the UK has a world-leading offshore wind sector. Forty-three per cent of all European offshore wind capacity is now hosted within UK waters. Each gigawatt of new offshore wind adds £2 billion to £3 billion of value to the UK economy. However, as RenewableUK, the Offshore Wind Industry Council, the Crown Estate and Crown Estate Scotland have warned, the world has woken up to the success we have pioneered here in the UK, and the global pipeline of offshore wind projects has more than doubled since 2022. Globally, 120 nations have committed to trebling renewable capacity by the end of the decade. Supply chains need to rapidly expand to meet this new demand, and countries are already starting to emerge in some key components. Securing the necessary supply chain is critical, not breaking up this nation's mature market. For example, it is estimated that there will be demand for more than 900 blades and 300 towers between 2024 and 2030, so our nation most secure that capacity. Global supply-demand bottlenecks are forecasted as early as 2026 for fixed-bottom foundation and 2029 for floating. We must focus on increasing that capacity. Supply constraints are expected to impact Europe and global supply in the next two to three years for array and offshore export cables, so we must focus on increasing that capacity.
The renewable sector is becoming even more competitive globally, yet you wish to distract from the real issue of needing to increase capacity by putting future rapid growth in the sector here in Wales at risk by devolving the Crown Estate. And it isn't just wind—[Interruption.] Yes.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Yn fyr, hanfod y ddadl hon yw'r cwestiwn canolog a ddylai Ystad y Goron gael ei datganoli i Gymru. Yn bendant ddim. Fel y dywedodd Ysgrifennydd Cymru, Jo Stevens, fe hoffwn i weld y £1.4 biliwn hwnnw i'n heconomi. Nid ydym ni yn barod i beryglu hynny, y risg o ddarnio marchnad, o danseilio neu o bosibl dinistrio hyder datblygwyr mewn llif, ac yna mae'n rhaid i ni wylio'r buddsoddiad hwnnw'n mynd i rywle arall yn y byd. Eisoes, mae gan y DU sector gwynt ar y môr sy'n arwain y byd. Mae pedwar deg tri y cant o holl gapasiti gwynt ar y môr Ewrop bellach yn seiliedig ar ddyfroedd y DU. Mae pob gigawat o wynt newydd ar y môr yn ychwanegu gwerth o £2 biliwn i £3 biliwn i economi'r DU. Fodd bynnag, fel y mae RenewableUK, Cyngor y Diwydiant Gwynt ar y Môr, Ystad y Goron ac Ystad y Goron yr Alban wedi rhybuddio, mae'r byd wedi deffro i'r llwyddiant rydym ni wedi'i arloesi yma yn y DU, ac mae'r cynlluniau byd-eang o brojectau gwynt ar y môr wedi mwy na dyblu ers 2022. Yn fyd-eang, mae 120 o genhedloedd wedi ymrwymo i dreblu capasiti ynni adnewyddadwy erbyn diwedd y degawd. Mae angen i gadwyni cyflenwi ehangu'n gyflym i fodloni'r galw newydd hwn, ac mae gwledydd eisoes yn dechrau dod i'r amlwg mewn rhai elfennau allweddol. Mae sicrhau'r gadwyn gyflenwi angenrheidiol yn hanfodol, nid darnio marchnad aeddfed y genedl hon. Er enghraifft, amcangyfrifir y bydd galw am fwy na 900 o lafnau a 300 o dyrau rhwng 2024 a 2030, felly mae'n rhaid i'n cenedl sicrhau'r capasiti hwnnw. Rhagwelir y bydd oedi gyda cyflenwad-galw byd-eang mor gynnar â 2026 ar gyfer sylfaeni gwaelod tyrbinau sefydlog ac yn 2029 ar gyfer cynlluniau arnofio. Rhaid i ni ganolbwyntio ar gynyddu'r capasiti hwnnw. Disgwylir i gyfyngiadau cyflenwi effeithio ar Ewrop a chyflenwad byd-eang yn y ddwy i dair blynedd nesaf ar gyfer ceblau allforio arae ac alltraeth, felly mae'n rhaid i ni ganolbwyntio ar gynyddu'r capasiti hwnnw.
Mae'r sector adnewyddadwy yn dod hyd yn oed yn fwy cystadleuol yn fyd-eang, ond mae arnoch chi eisiau tynnu sylw oddi wrth y gwir broblem o angen cynyddu capasiti drwy beryglu twf cyflym yn y sector yma yng Nghymru yn y dyfodol drwy ddatganoli Ystad y Goron. Ac nid gwynt yn unig ydyw—[Torri ar draws.] Ie.
What is the risk?
Beth yw'r risg?
Well, firstly, at the moment, we are getting—. There is payback to Wales from—[Interruption.] Yes, there is. Oh, yes, there is.—[Interruption.] Yes, in terms of the block grant, and that's coming into Wales. That will be reduced if the Crown Estate is devolved. But I wouldn't—[Interruption.]
Wel, yn gyntaf, ar hyn o bryd, rydym yn cael—. Mae ad-daliad i Gymru o—[Torri ar draws.] Oes, mae yna. O, oes, mae yna.—[Torri ar draws.] Oes, o ran y grant bloc, ac mae hynny'n dod i Gymru. Bydd hynny'n cael ei leihau os bydd Ystad y Goron yn cael ei datganoli. Ond ni fyddwn i—[Torri ar drws.]
Janet, just a minute. No conversations across the Chamber, please. The Member has responded to an intervention and let her then continue her contribution.
Janet, arhoswch funud. Dim sgyrsiau ar draws y Siambr, os gwelwch yn dda. Mae'r Aelod wedi ymateb i ymyriad a gadewch iddi felly barhau â'i chyfraniad.
Thank you. The £17.7 billion HyNet carbon capture project is in both north-west England and north Wales. It is the first project of its kind in the UK, as it makes use of existing infrastructure. As proven by that exciting project, the Crown Estate is now working to develop leasing opportunities for carbon storage as a priority as part of its role as manager of the seabed around England, Wales and Northern Ireland. It should genuinely be asked, had the Crown Estate already been devolved to Wales, would HyNet have really gone ahead in the fantastic way it has to date? I don't think so. The Crown Estate have received input from 15 out of 22 developers currently engaged across UK carbon capture. The combined responses reveal a clear aspiration to develop a large number of carbon dioxide storage sites across various locations on the UK seabed—there could be as many as 37 by 2035. But they've made it clear they want to see more streamlined processing for the leasing and licensing of storage sites. So, rather than making the system more streamlined, what Welsh Labour and Plaid Cymru Members in this Parliament are looking at is to make the process more bureaucratic and complicated. We all know that the Crown Estate manages leasing rounds efficiently and has proven positive relationships with developers. Despite that major success, despite Wales and the UK leading the world on renewables, and despite increasing competition from 120 other nations, Plaid and Labour here in the Senedd think it's wise to start Wales off from scratch. As we know from the experience of Crown Estate Scotland, you need legislation in the UK Parliament to devolve that responsibility, and they've made it clear they're not interested. You will then need legislation in the Welsh Parliament to establish the Crown Estate Wales body. You'll have to appoint a board, executives, senior managers and a whole staffing team—
Diolch. Mae'r prosiect storio carbon HyNet gwerth £17.7 biliwn yng ngogledd-orllewin Lloegr a gogledd Cymru. Dyma'r prosiect cyntaf o'i fath yn y DU, gan ei fod yn defnyddio seilwaith presennol. Fel y profir gan y prosiect cyffrous hwnnw, mae Ystad y Goron bellach yn gweithio i ddatblygu cyfleoedd prydlesu ar gyfer storio carbon fel blaenoriaeth yn rhan o'i rôl fel rheolwr gwely'r môr o amgylch Cymru, Lloegr a Gogledd Iwerddon. Dylid gofyn mewn difrif, pe bai Ystad y Goron eisoes wedi'i datganoli i Gymru, a fyddai HyNet wedi mynd ymlaen yn y ffordd wych y mae wedi hyd yma? Dydw i ddim yn meddwl. Mae Ystad y Goron wedi derbyn mewnbwn gan 15 o 22 o ddatblygwyr sy'n ymwneud ar hyn o bryd â storio carbon ar draws y DU. Mae'r ymatebion cyfunol yn datgelu dyhead clir i ddatblygu nifer fawr o safleoedd storio carbon deuocsid ar draws gwahanol leoliadau ar wely'r môr y DU - gallai fod cymaint â 37 erbyn 2035. Ond maen nhw wedi ei gwneud yn glir eu bod am weld prosesu mwy syml ar gyfer prydlesu a thrwyddedu safleoedd storio. Felly, yn hytrach na gwneud y system yn fwy syml, yr hyn y mae Aelodau Llafur Cymru a Phlaid Cymru yn y Senedd hon yn gobeithio amdano yw gwneud y broses yn fwy biwrocrataidd a chymhleth. Rydym ni i gyd yn gwybod bod Ystad y Goron yn rheoli rowndiau prydlesu yn effeithlon ac wedi profi perthynas gadarnhaol â datblygwyr. Er gwaethaf y llwyddiant mawr hwnnw, er bod Cymru a'r DU yn arwain y byd o ran ynni adnewyddadwy, ac er gwaethaf cystadleuaeth gynyddol gan 120 o genhedloedd eraill, mae Plaid a Llafur yma yn y Senedd yn credu ei bod yn ddoeth dechrau Cymru o'r dechrau. Fel y gwyddom ni o brofiad Ystad y Goron yn yr Alban, mae angen deddfwriaeth yn Senedd y DU i ddatganoli'r cyfrifoldeb hwnnw, ac maen nhw wedi ei gwneud hi'n glir nad oes ganddyn nhw ddiddordeb. Yna bydd angen deddfwriaeth yn Senedd Cymru i sefydlu corff Ystad y Goron Cymru . Bydd yn rhaid i chi benodi bwrdd, swyddogion gweithredol, uwch reolwyr a thîm cyfan o staff—
Janet, you need to conclude now.
Janet, mae angen i chi orffen nawr.
Yes, okay. Our time in this Welsh Parliament should be spent on tackling the real problems facing us here in Wales, not your constant obsession with further devolution so that you can take a step closer to seeing Wales independent, but, at the same time, probably providing us with an annual £13 billion black hole. Diolch.
Iawn, o'r gorau. Dylid treulio ein hamser yn Senedd Cymru ar fynd i'r afael â'r problemau gwirioneddol sy'n ein hwynebu yma yng Nghymru, nid eich obsesiwn cyson â datganoli pellach fel y gallwch chi gymryd cam yn nes at weld Cymru yn annibynnol, ond, ar yr un pryd, gan ein gadael ni mae'n debyg â thwll du blynyddol o £13 biliwn. Diolch.
It's no surprise, of course, for a Conservative to put forward a Conservative point of view; it would be more surprising if she didn't. What is more surprising is the fact that she seems to have read out a speech from the Chief Secretary to the Treasury to the House of Commons two weeks ago. What is disappointing is that the Chief Secretary put forward very similar arguments to the House of Commons. I was asked last week on Pawb a'i Farn on S4C why the UK Government opposed the devolution of the Crown Estate, and I had to tell the truth, of course, and the truth is and was that I don't know the answer to that. I don't know why the UK Government opposes the devolution of the Crown Estate, because, for me, the question of the devolution of the Crown Estate is deeply practical, but also deeply philosophical.
The members of the culture committee two weeks ago went to Big Pit, and we went on the underground tour. As you're going through those tunnels and as you're going through those walkways, you remember again how the people or the men of south Wales, particularly from my background, were exploited—were exploited for the wealth that they created for the coal mine owners, the empire and everything else. And what was left, Janet? What was left in the Valleys of south Wales? I'll tell you: illness, sickness and poverty. That was the legacy. The welfare halls, the workmen's halls and everything else were built by the colliers themselves. Everything of value in those Valleys that were left by the industry was built by the workers of that industry and those communities themselves.
And, again, a century and two centuries later, the Conservatives say that the natural resources of Wales should be exploited for others' gain. The Conservatives haven't changed their view in a century, and they weren't going to do it this afternoon. We've seen from Janet this afternoon exactly those arguments. Wales is not good enough, not capable of supporting and sustaining our own natural resources. I give way.
Nid yw'n syndod, wrth gwrs, i Geidwadwr gyflwyno safbwynt Ceidwadol; byddai'n fwy o syndod pe na bai hi. Yr hyn sy'n fwy o syndod yw'r ffaith ei bod yn ymddangos ei bod wedi darllen araith gan Brif Ysgrifennydd y Trysorlys i Dŷ'r Cyffredin bythefnos yn ôl. Yr hyn sy'n siomedig yw bod y Prif Ysgrifennydd wedi cyflwyno dadleuon tebyg iawn i Dŷ'r Cyffredin. Gofynnwyd i mi yr wythnos diwethaf ar Pawb a'i Farn ar S4C pam mae Llywodraeth y DU yn gwrthwynebu datganoli Ystad y Goron, ac roedd yn rhaid i mi ddweud y gwir, wrth gwrs, a'r gwir yw nad wyf yn gwybod yr ateb i hynny. Nid wyf yn gwybod pam mae Llywodraeth y DU yn gwrthwynebu datganoli Ystad y Goron, oherwydd, i mi, mae'r cwestiwn o ddatganoli Ystad y Goron yn hynod ymarferol, ond hefyd yn hynod athronyddol.
Aeth aelodau'r pwyllgor diwylliant bythefnos yn ôl i Big Pit, ac fe aethom ni ar y daith danddaearol. Wrth i chi fynd trwy'r twneli hynny ac wrth i chi ddilyn y llwybrau cerdded hynny, rydych chi'n cofio eto sut y cafodd pobl neu ddynion de Cymru, yn enwedig o fy nghefndir i, eu hecsbloetio am y cyfoeth a grëwyd ganddyn nhw ar gyfer perchnogion y pyllau glo, yr ymerodraeth a phopeth arall. A beth oedd ar ôl, Janet? Beth oedd ar ôl yng Nghymoedd de Cymru? Fe ddyweda i wrthych chi: salwch, afiechyd a thlodi. Dyna oedd y gwaddol. Adeiladwyd y neuaddau lles, neuaddau y gweithwyr a phopeth arall gan y glowyr eu hunain. Adeiladwyd popeth o werth yn y Cymoedd hynny a adawyd gan y diwydiant gan weithwyr y diwydiant hwnnw a'r cymunedau hynny eu hunain.
Ac, eto, ganrif a dwy ganrif yn ddiweddarach, mae'r Ceidwadwyr yn dweud y dylid ecsbloetio adnoddau naturiol Cymru er budd eraill. Nid yw'r Ceidwadwyr wedi newid eu barn ers canrif, ac nid oedden nhw'n mynd i wneud hynny y prynhawn yma. Rydym ni wedi gweld gan Janet y prynhawn yma yn union y dadleuon hynny. Nid yw Cymru'n ddigon da, nid ydym yn gallu cefnogi a chynnal ein hadnoddau naturiol ein hunain. Rwy'n ildio.
You've accused the Conservatives quite rightly there. Do you accept that's the case for Labour Members in Westminster as well?
Rydych chi wedi cyhuddo'r Ceidwadwyr yn gwbl gywir yn y fan yna. Ydych chi'n derbyn bod hynny'n wir am Aelodau Llafur yn San Steffan hefyd?
I said at the beginning of my speech that I do not understand the position of the UK Labour Government, and I am disappointed by it. I've been absolutely clear on that. For me, this is about what socialism means, and this place—and I remember the debates in the 1990s and 1980s about the establishment of a Parliament for Wales. It was about our resources as a country and our resources as a nation, and who benefits from the exploitation of them. It's both practical and also deeply philosophical about who we are as a country, and is it the people of Wales, is it our people, our communities that should benefit from the exploitation of our resources? And, for this Government, the answer is a resounding 'yes'—it is our people and our communities that should benefit from that.'
I did read the debate—it's a long time since I've read Hansard, I have to say; perhaps I should read it more often, I don't know—that took place in the House of Commons some weeks ago. I have to say, listening to the Chief Secretary, you would have thought that the proposal was that control of the Crown Estate in Wales be transferred not to a Crown Estate Wales or under the control of this Parliament and this Government, but to the control of some hostile foreign power, because all the arguments that were put forward by Janet were put forward: the fragmentation of the market—of course, that affects Wales, and it doesn't affect Scotland; all the difficulties of creating a new entity, which Janet has explained—in that way, you wouldn't have any Welsh institution at all, of course, if you pursued that argument; damage to international investor confidence—as if we'd never heard of Liz Truss; disruption of grid connectivity—why is it in the interests of Wales to disrupt the connectivity of the grid?; delaying the pathway to net zero—as if this Parliament and this Government would have the same scepticism about net zero that we've seen from Janet's party and others; disrupting existing investments; jeopardising the pipeline of offshore wind development; creating a complex operating environment; not commercially viable. You know, the civil servants in that department must have gone to their AI Copilot or whatever, and said, 'Give me every argument possible to oppose the devolution of the Crown Estate', and they all came out; they're printed out and read into the record.
The reality is that this is a very simple debate and it's a debate that we must have and I'm very grateful to the Cabinet Secretary for the way in which she introduced this debate. I do not believe some of the arguments that are being put forward, that, somehow, the devolution of the Crown Estate will lead to unending, uncountable riches. But I do believe that it will give us significant powers to actually create an energy policy in Wales that benefits the people of Wales. And that, I think, is a very important point and principle. I think there's a point of principle about who owns Wales. I think it should be this Parliament and I think it should be this Government that has the ability to exploit those resources, and then I think there's the way in which we move in the market. And I simply don't accept the arguments that, somehow, the only way that this market can work is if it's done on an England-and-Wales basis—
Dywedais ar ddechrau fy araith nad wyf yn deall safbwynt Llywodraeth Lafur y DU, ac rwy'n siomedig ynddo. Rydw i wedi bod yn hollol glir ar hynny. I mi, mae hyn yn ymwneud â'r hyn y mae sosialaeth yn ei olygu, a'r fan yma—ac rwy'n cofio'r dadleuon yn y 1990au a'r 1980au ynglŷn â sefydlu Senedd i Gymru. Roedd yn ymwneud â'n hadnoddau fel gwlad a'n hadnoddau fel cenedl, a phwy sy'n elwa o'u hecsbloetio. Mae'n ymarferol a hefyd yn hynod athronyddol ynglŷn â phwy ydym ni fel gwlad, ac ai pobl Cymru, ai ein pobl ni, ein cymunedau ni a ddylai elwa o ecsbloetio ein hadnoddau? Ac, i'r Llywodraeth hon, yr ateb yw 'ie' syfrdanol—ein pobl ni a'n cymunedau ni ddylai elwa o hynny.
Darllenais y ddadl—mae'n amser hir ers i mi ddarllen Hansard, mae'n rhaid i mi ddweud; efallai y dylwn i ei ddarllen yn amlach, wn i ddim—a ddigwyddodd yn Nhŷ'r Cyffredin rai wythnosau yn ôl. Mae'n rhaid i mi ddweud, wrth wrando ar y Prif Ysgrifennydd, y byddech chi wedi meddwl mai'r cynnig oedd bod rheolaeth Ystad y Goron yng Nghymru yn cael ei drosglwyddo nid i Ystad y Goron Cymru neu o dan reolaeth y Senedd hon a'r Llywodraeth hon, ond i reolaeth rhyw bŵer tramor gelyniaethus, oherwydd cyflwynwyd yr holl ddadleuon a gyflwynwyd gan Janet: darnio'r farchnad—wrth gwrs, mae hynny'n effeithio ar Gymru, ac nid yw'n effeithio ar yr Alban; yr holl anawsterau o greu endid newydd, y mae Janet wedi'i esbonio—yn y modd hwnnw, ni fyddai gennych chi unrhyw sefydliad Cymreig o gwbl, wrth gwrs, pe baech chi'n dilyn y ddadl honno; niwed i hyder buddsoddwyr rhyngwladol—fel pe baem ni erioed wedi clywed am Liz Truss; tarfu ar gysylltedd y grid—pam mae er budd Cymru i amharu ar gysylltedd y grid?; arafu'r broses o gyrraedd sero net—fel pe byddai gan y Senedd hon a'r Llywodraeth hon yr un amheuaeth ynghylch sero net ag a welsom ni gan blaid Janet ac eraill; tarfu ar fuddsoddiadau presennol; peryglu'r cynlluniau arfaethedig o ddatblygu cynlluniau gwynt ar y môr; creu amgylchedd gweithredu cymhleth; ddim yn fasnachol hyfyw. Wyddoch chi, mae'n rhaid bod y gweision sifil yn yr adran honno wedi troi at eu teclyn deallusrwydd artiffisial neu beth bynnag, a dweud, 'Rhowch i mi bob dadl bosibl i wrthwynebu datganoli Ystad y Goron', ac fe wyntyllwyd pob un ohonyn nhw; cânt eu hargraffu a'u darllen ar y cofnod.
Y gwir amdani yw bod hon yn ddadl syml iawn ac mae'n ddadl y mae'n rhaid i ni ei chael ac rwy'n ddiolchgar iawn i'r Ysgrifennydd Cabinet am y ffordd y cyflwynodd y ddadl hon. Nid wyf yn credu rhai o'r dadleuon sy'n cael eu cyflwyno, y bydd datganoli Ystad y Goron yn arwain at gyfoeth diddiwedd, di-rif. Ond rwyf yn credu y bydd yn rhoi pwerau sylweddol i ni greu polisi ynni yng Nghymru sydd o fudd i bobl Cymru. Ac mae hynny, rwy'n credu, yn bwynt ac egwyddor bwysig iawn. Credaf fod yna bwynt o egwyddor ynglŷn â phwy sy'n berchen ar Gymru. Rwy'n credu y dylai'r Senedd hon ac rwy'n credu y dylai'r Llywodraeth hon fod â'r gallu i fanteisio ar yr adnoddau hynny, ac yna rwy'n credu bod yna'r ffordd rydym ni'n symud yn y farchnad. Ac nid wyf yn derbyn y dadleuon bod, rywsut, yr unig ffordd y gall y farchnad hon weithio yw os gwneir pethau ar sail Cymru a Lloegr—
You need to conclude now, please, Alun.
Mae angen i chi orffen nawr, os gwelwch yn dda, Alun.
I will finish now. Janet used the term 'UK' time and time again in her speech. It's not a UK body; Scotland, of course, has its own facilities and so should Wales. So, I support this motion. I support the devolution of the Crown Estate and I think we should join together—and I would extend the hand of friendship to our Conservative friends. You've had two centuries of opposing Welsh benefit from our natural resources; it may be now time for you to revisit some of those arguments.
Byddaf yn gorffen nawr. Defnyddiodd Janet y term 'y Deyrnas Unedig' dro ar ôl tro yn ei haraith. Nid corff y Deyrnas Unedig mohono; mae gan yr Alban, wrth gwrs, ei chyfleusterau ei hun ac felly dylai Cymru. Felly, rwy'n cefnogi'r cynnig hwn. Rwy'n cefnogi datganoli Ystad y Goron ac rwy'n credu y dylem ni ymuno gyda'n gilydd—a byddwn yn estyn llaw cyfeillgarwch i'n ffrindiau Ceidwadol. Rydych chi wedi cael dwy ganrif o wrthwynebu bod Cymru'n elwa o'n hadnoddau naturiol; efallai ei bod yn bryd i chi ailystyried rhai o'r dadleuon hynny erbyn hyn.
Ddechrau mis Chwefror eleni, fe wnes i dynnu sylw’r Siambr hon at yr arian y mae siroedd y gorllewin rhyngddyn nhw yn ei dalu i Ystad y Goron yn flynyddol er mwyn cael caniatâd a mynediad cyhoeddus i’w tir—ffigur a ddatgelwyd gan geisiadau rhyddid gwybodaeth gan fy swyddfa i. Mae dros £100,000 yn llifo o gynghorau Ceredigion, sir Benfro a sir Gâr i goffrau’r Trysorlys yn Llundain a’r teulu brenhinol bob blwyddyn. Mae hyn yn cynnwys, er enghraifft, £27,000 y flwyddyn ar gyfer mynediad at afon ac arfordir Teifi yng Ngheredigion, ac mae sir Benfro yn talu £59,000 y flwyddyn, gan gynnwys am farchnadoedd, canolfannau hwylio, pontydd a meysydd parcio. Anfonwyd y ceisiadau FOI gan fy swyddfa i yn sgil y stori, hefyd, fod Cyngor Gwynedd wedi talu dros £160,000 o arian cyhoeddus i Ystad y Goron yn 2023, ac roedd hyn yn cynnwys rhyw £35 ar yr ochr isaf am ddarn o draeth Bangor, £8,500 ar gyfer darnau o draethau yn Nwyfor, a swm enfawr o £144,000 am farina hafan Pwllheli.
Nawr, daw’r ddadl hon ar adeg pan fo sefyllfa ariannol ein cynghorau ar ei gwaethaf ers cenedlaethau. Ers 15 mlynedd bellach, oherwydd toriadau ariannol dan Lywodraethau glas a choch yn San Steffan, mae awdurdodau lleol wedi cael eu gorfodi i gwtogi gwasanaethau cyhoeddus a chodi treth cyngor. Mae hyn, wrth gwrs, wedi cael ei waethygu gan yr argyfwng costau byw a’r cynnydd mewn cyfraniadau yswiriant gwladol. Y neges syml dwi’n ei chlywed gan gynghorau yw hyn: does dim ceiniog ar ôl i’w dorri.
Sut ar y ddaear, felly, mae posibl cyfiawnhau, yn yr oes o lymder rŷm yn ei hwynebu, anfon dros £100,000 y flwyddyn dros y ffin i Lywodraeth Prydain ac i un o’r teuluoedd mwyaf cyfoethog yn y Deyrnas Unedig, os nad y byd? Yn fwy na hynny, mae ein cymunedau ar eu colled oherwydd diffyg rheolaeth leol dros yr adnoddau naturiol, fel yr oedd Alun Davies yn sôn yn huawdl amdano, a ddylai fod yn perthyn iddyn nhw, yn arbennig cyfleoedd i ddatblygu ynni gwynt ar y môr.
Os ydyn ni am wireddu economi werdd y dyfodol, wedi’i seilio ar berchnogaeth leol o eiddo, yr hyn yr oedd y diweddar Sel Williams o Brifysgol Bangor yn ei ddisgrifio fel 'cymunedoli’, mae rheolaeth ganolog o dir Cymru gan Lundain yn rhwystr enbyd i hyn.
At the beginning of February this year, I drew the attention of this Chamber to the money that the western counties collectively pay to the Crown Estate annually in order to allow public access to their land—a figure that was revealed by freedom of information requests from my office. More than £100,000 flows from the councils of Ceredigion, Pembrokeshire and Carmarthenshire to the coffers of the Treasury in London and the royal family each year. This includes, for example, £27,000 a year for access to the Teifi river and coast in Ceredigion, and Pembrokeshire pays £59,000 a year, including for markets, sailing centres, bridges and car parks. Those FOI requests were sent by my office in the wake of the story that Gwynedd Council had paid more than £160,000 of public money to the Crown Estate in 2023, and this included about £35 on the lower side for a piece of Bangor's beach, £8,500 for pieces of Dwyfor beaches, and a huge sum of £144,000 for the Pwllheli marina.
Now, this debate comes at a time when the financial situation of our councils is at its worst in generations. For 15 years now, due to budget cuts under blue and red Governments in Westminster, local authorities have been forced to cut public services and increase council tax. This, of course, has been exacerbated by the cost-of-living crisis and the increase in national insurance contributions. The simple message that I hear from the councils is this: there is not a penny left to cut.
How on earth, therefore, is it possible to justify, in the age of austerity that we are facing, sending more than £100,000 over the border every year to the British Government and to one of the richest families in the UK, if not the world? Furthermore, our communities are missing out due to a lack of local control over the natural resources, as Alun Davies mentioned earlier, that should belong to them, especially opportunities to develop offshore wind energy.
If we want to realise the green economy of the future, based on local ownership of property, what the late Sel Williams of Bangor University described as 'cymunedoli', communitisation, then the central control of Welsh land by London is a considerable barrier to that.
The Welsh Government has long supported, as we've heard again today from the Cabinet Secretary, the principle of devolving the Crown Estate to Wales. The Cabinet Secretary herself has said that devolution of the estate would give Wales greater autonomy and enable better co-ordination of revenue, with the income available for the Welsh Government to achieve our priorities.
Unfortunately—again, it has been echoed already this afternoon—her peers in London are not of the same opinion. When Labour Members in Westminster had the opportunity to vote in favour of Llinos Medi’s motion to devolve the Crown Estate to Wales, they voted against. Henry Tufnell, who represents Mid and South Pembrokeshire, in my own region, went so far as to say that the idea was, and I quote, 'for the birds'. So, which Labour Party do we believe—the anti-devolutionists in Westminster or the progressive Labour Members in this Chamber, who believe in the huge benefits that Wales would enjoy by unlocking millions of pounds for the Welsh economy?
Now, Scotland secured the devolution of the Crown Estate years ago, under, Janet, a Conservative Government—yes, they gave that to Scotland because of the threat of independence. What is good enough for Scotland, Janet, must be good enough for Wales. And to the Labour Government: why is it such a challenge for you to do the same for Wales as well? Are we, in Wales, too irresponsible? Are we too stupid, too small, to have control over our own land and coastline? Either the Welsh colleagues here in the Senedd are not very good at making the case to your Westminster colleagues, or they are just not listening. Which is it? Are you, basically, two parties pretending to be one?
Mae Llywodraeth Cymru wedi cefnogi ers amser maith, fel yr ydym ni wedi clywed eto heddiw gan yr Ysgrifennydd Cabinet, yr egwyddor o ddatganoli Ystad y Goron i Gymru. Mae'r Ysgrifennydd Cabinet ei hun wedi dweud y byddai datganoli'r ystad yn rhoi mwy o ymreolaeth i Gymru ac yn galluogi cydlynu refeniw yn well, gyda'r incwm ar gael i Lywodraeth Cymru gyflawni ein blaenoriaethau.
Yn anffodus—unwaith eto, mae wedi cael ei adleisio eisoes y prynhawn yma—nid yw ei chymheiriaid yn Llundain o'r un farn. Pan gafodd yr Aelodau Llafur yn San Steffan gyfle i bleidleisio o blaid cynnig Llinos Medi i ddatganoli Ystad y Goron i Gymru, fe wnaethant bleidleisio yn erbyn. Aeth Henry Tufnell, sy'n cynrychioli Canolbarth a De Sir Benfro, yn fy rhanbarth fy hun, mor bell â dweud bod y syniad, ac rwy'n dyfynnu, 'ar gyfer yr adar'. Felly, pa Blaid Lafur ydym ni'n ei chredu—y gwrth-ddatganolwyr yn San Steffan neu'r Aelodau Llafur blaengar yn y Siambr hon, sy'n credu yn y manteision enfawr y byddai Cymru yn eu mwynhau drwy ddatgloi miliynau o bunnoedd i economi Cymru?
Nawr, sicrhaodd yr Alban ddatganoli Ystad y Goron flynyddoedd yn ôl, o dan Janet, Llywodraeth Geidwadol - do, fe roeson nhw hynny i'r Alban oherwydd bygythiad annibyniaeth. Mae'n rhaid i'r hyn sy'n ddigon da i'r Alban, Janet, fod yn ddigon da i Gymru. Ac i'r Llywodraeth Lafur: pam mae'n gymaint o her i chi wneud yr un peth i Gymru hefyd? Ydym ni, yng Nghymru, yn rhy anghyfrifol? Ydym ni'n rhy dwp, yn rhy fach, i gael rheolaeth dros ein tir a'n harfordir ein hunain? Naill ai nid yw'r cyd-Aelodau Cymreig yma yn y Senedd yn dda iawn am gyflwyno'r achos i'ch cyd-Aelodau yn San Steffan, neu nid ydynt yn gwrando. Pa un ydyw? Ydych chi, yn y bôn, yn ddwy blaid yn esgus bod yn un?
Gyfeillion, mae hi’n hen bryd i’r Blaid Lafur yng Nghymru—a dwi yn gorffen gyda hwn—ddysgu bod eu strategaeth 'gofyn yn neis' i’w meistri yn Llundain wedi methu ar sawl, sawl cyfrif, ac iddyn nhw ddechrau rhoi beth sydd orau i Gymru yn gyntaf, a’u plaid yn ail. Rwy'n ddiolchgar i Luke Fletcher am arwain y ddadl hon ar ran Plaid Cymru, ac rwy’n hynod falch ein bod ni'n galw, gobeithio gyda mwyafrif y prynhawn yma, am ddatganoli Ystad y Goron i Gymru cyn gynted â phosib.
Colleagues, it's high time for the Labour Party in Wales—and I will close with this—to learn that their strategy of asking their masters in London nicely has failed on several fronts, and for them to start putting what is best for Wales first, and their party second. I thank Luke Fletcher for leading for our party in this debate, and I'm extremely proud that we are calling, hopefully with a majority this afternoon, for the devolution of the Crown Estate to Wales as soon as possible.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Whilst I've consistently spoken in favour of devolving the Crown Estate, it's not a source of additional money. There is a misunderstanding that, if the Crown Estate is devolved, we can add the Crown Estate funding to the current Welsh budget. We know that every time a revenue stream, such as the Crown Estate, is devolved by the UK Government, the UK Government needs to make a reduction to the block grant to take into account the income that we would receive directly from a devolved Crown Estate.
We have seen this from the devolution of other fiscal powers, and there are a range of ways that this can be calculated. We saw this when the 10p of the income tax rate was devolved. It wasn't that as well as the block grant; that came off the block grant. The Welsh Government have powers and set a Welsh rate of income tax each year, once the UK Government deducts 10p from each rate. That is where we are, because otherwise you'd want everything devolved—let's have value added tax, because we can keep all of the money we get from VAT and we can add that to what we have. This doesn't make any sense at all as an argument, does it?
The Welsh Government agreed a fiscal framework with the UK Government, which sets out the Welsh Government's funding arrangements to support its devolved fiscal powers. This includes a block grant adjustment model for determining how the Welsh block grant is adjusted to take into account the devolution of Welsh taxes. The Barnett formula is used by HM Treasury to adjust the funding allocation to Wales so that the block grant reflects the changes in public service spending by the UK Government in England. The fiscal framework sets out the modified Barnett formula for Wales. This includes a needs-based factor, currently temporarily set at 105 per cent. When funding relative to England has converged to an agreed level, this factor will be increased to 115 per cent.
What happened in Scotland when the Crown Estate was devolved? There's reference to this in the financial memorandum of the Scottish Crown Estate Bill. The Scotland Act 2016 requires revenue from the Scottish assets to be paid to the Scottish consolidated fund. The fiscal framework agreement requires a reduction to the block grant from the UK Government based on the net revenue of the Crown Estate in Scotland in the year of transfer. I think the key word is ‘net’, not gross. The possible losses to the Scottish administration outlined would not affect the adjustment to the block grant agreed under the fiscal framework agreement. The gross revenue was approximately £15 million in 2016-17. There are no separate audited accounts for Scotland, and some of the supported services to businesses in Scotland in 2016-17, such as HR support, were resourced from outside Scotland. The annual net revenue was estimated to be £6.1 million in 2016-17, as part of the fiscal framework negotiated with the UK Government. The updated 2023 fiscal framework for Scotland refers in the Crown Estate section to responsibilities for the coastal communities fund, which was devolved to the Scottish Government in the 2016 agreement, and that a new baseline deduction would be applied to the Scottish Government block grant. This is not indexed, but it goes up year on year, from £10 million to £15 million to £20 million to £40 million. The calculation of income is laid out in the financial memorandum to the Scottish Crown Estate Bill. While now managed and run from Scotland, with revenue remaining in Scotland, the reigning monarch retains legal ownership of the Crown Estate in Scotland on the same basis as the rest of the Crown Estate in the rest of the UK.
In Wales, the Crown Estate owns 65 per cent of Welsh foreshore and riverbed, and over 50,000 acres of land. For decades, devolution in Wales has trailed behind Scotland in respect of the delegated responsibility it has. We cannot continue with the current system of asymmetric devolution, where different functions are devolved to Wales, Scotland and Northern Ireland and now to English mayors, where we have a situation where English mayors have powers that the Welsh Government doesn’t have, over things like policing. This does not make sense and you can’t continue with this. As we’ve seen in Spain, which is the only other country that has gone ahead with asymmetric devolution, they’ve had chaos. I’m sure some people on the Plaid Cymru benches support some of the things that are happening in some of the smaller regions or countries or nations within the boundaries of Spain, however you wish to describe them, but it hasn’t worked. This asymmetric devolution has not worked, and I just don’t understand why we cannot have a devolution system where we say, ‘This is what is devolved’, and stop there. The idea that some places can have different devolution settlements creates absolute chaos. Plaid Cymru support devolution of everything, the Conservatives support the devolution of nothing, and there’s a middle ground in there on where we want to see devolution ending. Now, there are some people who want to see it ending in independence, and other people want to see it ending in the abolition of Senedd. I don’t want to see either of those. [Interruption.] I’ve got eight seconds, but carry on.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Er fy mod i wedi siarad yn gyson o blaid datganoli Ystad y Goron, nid yw'n ffynhonnell o arian ychwanegol. Mae camddealltwriaeth, os caiff Ystad y Goron ei datganoli, y gallwn ni ychwanegu cyllid Ystad y Goron at gyllideb bresennol Cymru. Rydym ni'n gwybod, bob tro y mae ffrwd refeniw, fel Ystad y Goron, yn cael ei ddatganoli gan Lywodraeth y DU, mae angen i Lywodraeth y DU wneud gostyngiad i'r grant bloc i ystyried yr incwm y byddwn yn ei dderbyn yn uniongyrchol o Ystad y Goron ddatganoledig.
Rydym ni wedi gweld hyn o ddatganoli pwerau cyllidol eraill, ac mae yna ystod o ffyrdd y gellir cyfrifo hyn. Fe welsom ni hyn pan gafodd y 10 ceiniog o'r gyfradd treth incwm ei ddatganoli. Nid oedd hynny yn ogystal â'r grant bloc; daeth hynny oddi ar y grant bloc. Mae gan Lywodraeth Cymru bwerau ac maen nhw'n gosod cyfradd treth incwm yng Nghymru bob blwyddyn, unwaith y bydd Llywodraeth y DU yn tynnu 10 ceiniog o bob cyfradd. Dyna'r sefyllfa, oherwydd fel arall byddai arnoch chi eisiau i bopeth gael ei ddatganoli—gadewch i ni gael treth ar werth, oherwydd fe allwn ni gadw'r holl arian a gawn ni o dreth ar werth ac fe allwn ni ychwanegu hynny at yr hyn sydd gennym ni. Nid yw hyn yn gwneud unrhyw synnwyr o gwbl fel dadl, yn nac ydy?
Cytunodd Llywodraeth Cymru ar fframwaith cyllidol gyda Llywodraeth y DU, sy'n nodi trefniadau cyllido Llywodraeth Cymru i gefnogi ei phwerau cyllidol datganoledig. Mae hyn yn cynnwys model addasu grant bloc ar gyfer penderfynu sut mae grant bloc Cymru yn cael ei addasu i ystyried datganoli trethi Cymru. Defnyddir fformiwla Barnett gan Drysorlys Ei Fawrhydi i addasu'r dyraniad cyllid i Gymru fel bod y grant bloc yn adlewyrchu'r newidiadau yng ngwariant gwasanaethau cyhoeddus gan Lywodraeth y DU yn Lloegr. Mae'r fframwaith cyllidol yn nodi fformiwla Barnett wedi'i haddasu ar gyfer Cymru. Mae hyn yn cynnwys ffactor sy'n seiliedig ar anghenion, sydd ar hyn o bryd wedi'i osod dros dro ar 105 y cant. Pan fydd cyllid o'i gymharu â Lloegr wedi'i gydgyfeirio i lefel y cytunwyd arno, bydd y ffactor hwn yn cael ei gynyddu i 115 y cant.
Beth ddigwyddodd yn yr Alban pan gafodd Ystad y Goron ei datganoli? Mae cyfeiriad at hyn ym memorandwm ariannol Bil Ystad y Goron yr Alban. Mae Deddf yr Alban 2016 yn ei gwneud hi'n ofynnol i refeniw o asedau'r Alban gael ei dalu i gronfa gyfunol yr Alban. Mae'r cytundeb fframwaith cyllidol yn gofyn am ostyngiad i'r grant bloc gan Lywodraeth y DU yn seiliedig ar refeniw net Ystad y Goron yn yr Alban yn y flwyddyn drosglwyddo. Rwy'n credu mai'r gair allweddol yw 'net', nid gros. Ni fyddai'r colledion posibl i weinyddiaeth yr Alban a amlinellwyd yn effeithio ar yr addasiad i'r grant bloc y cytunwyd arno o dan y cytundeb fframwaith cyllidol. Roedd y refeniw gros oddeutu £15 miliwn yn 2016-17. Nid oes cyfrifon archwiliedig ar wahân ar gyfer yr Alban, ac roedd rhai o'r gwasanaethau a gefnogwyd i fusnesau yn yr Alban yn 2016-17, fel cymorth adnoddau dynol, yn cael adnoddau o'r tu allan i'r Alban. Amcangyfrifwyd bod y refeniw net blynyddol yn £6.1 miliwn yn 2016-17, fel rhan o'r fframwaith cyllidol a drafodwyd gyda Llywodraeth y DU. Mae fframwaith cyllidol 2023 wedi'i ddiweddaru ar gyfer yr Alban yn cyfeirio yn adran Ystad y Goron at gyfrifoldebau ar gyfer y gronfa cymunedau arfordirol, a gafodd ei datganoli i Lywodraeth yr Alban yng nghytundeb 2016, ac y byddai didyniad sylfaenol newydd yn cael ei gymhwyso i grant bloc Llywodraeth yr Alban. Nid yw hyn wedi'i fynegeio, ond mae'n cynyddu o flwyddyn i flwyddyn, o £10 miliwn i £15 miliwn i £20 miliwn i £40 miliwn. Mae'r cyfrifiad incwm wedi'i nodi yn y memorandwm ariannol i Fil Ystad y Goron yr Alban. Er y caiff bellach ei reoli a'i redeg o'r Alban, gyda refeniw yn aros yn yr Alban, mae'r sawl sy'n teyrnasu ar yr orsedd yn cadw perchnogaeth gyfreithiol o Ystad y Goron yn yr Alban ar yr un sail â gweddill Ystad y Goron yng ngweddill y DU.
Yng Nghymru, mae Ystad y Goron yn berchen ar 65 y cant o flaendraethau a gwelyau afon Cymru, a dros 50,000 erw o dir. Ers degawdau, mae datganoli yng Nghymru wedi llusgo y tu ôl i'r Alban mewn perthynas â'r cyfrifoldeb dirprwyedig sydd ganddi. Ni allwn ni barhau â'r system bresennol o ddatganoli anghymesur, lle mae gwahanol swyddogaethau yn cael eu datganoli i Gymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon ac yn awr i feiri Lloegr, lle mae gennym ni sefyllfa lle mae gan feiri Lloegr bwerau nad oes gan Lywodraeth Cymru, dros bethau fel plismona. Nid yw hyn yn gwneud synnwyr ac ni allwch chi barhau gyda hyn. Fel y gwelsom ni yn Sbaen, sef yr unig wlad arall sydd wedi datganoli'n anghymesur, fe gawson nhw anhrefn. Rwy'n siŵr bod rhai pobl ar feinciau Plaid Cymru yn cefnogi rhai o'r pethau sy'n digwydd yn rhai o'r rhanbarthau neu wledydd neu genhedloedd llai o fewn ffiniau Sbaen, sut bynnag yr hoffech chi eu disgrifio, ond nid yw wedi gweithio. Nid yw'r datganoli anghymesur hwn wedi gweithio, a dydw i ddim yn deall pam na allwn ni gael system ddatganoli lle rydyn ni'n dweud, 'Dyma beth sy'n cael ei ddatganoli', ac yn rhoi'r gorau iddi yn y fan yna. Mae'r syniad y gall rhai lleoedd gael gwahanol drefniadau datganoli yn creu anhrefn llwyr. Mae Plaid Cymru yn cefnogi datganoli popeth, mae'r Ceidwadwyr yn cefnogi datganoli dim, ac mae yna dir canol yna lle rydym ni am weld datganoli yn dod i ben. Nawr, mae yna rai pobl sydd eisiau ei weld yn dod i ben mewn annibyniaeth, ac mae pobl eraill eisiau ei weld yn dod i ben gyda diddymu'r Senedd. Dydw i ddim eisiau gweld y naill beth na'r llall. [Torri ar draws.] Mae gen i wyth eiliad, ond ewch ymlaen.
Will you just take a quick intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad cyflym?
Yes.
Gwnaf.
I'm trying to decipher the narrative that you're presenting here this afternoon. Quite simply: are you in favour of devolving the Crown Estate or not?
Rwy'n ceisio dehongli'r naratif rydych chi'n ei gyflwyno yma y prynhawn yma. Yn syml: ydych chi o blaid datganoli Ystad y Goron ai peidio?
Well, yes, I said that. The first bit I said was, 'I have consistently spoken in favour of devolving the Crown Estate.' My concern is—[Interruption.] No, I wasn't making an argument against, I was just saying that the argument I've got is that we've got to have a form of devolution that is symmetrical, which is the same for Wales, Scotland and Northern Ireland, rather than having different versions for different areas, and with Northern Ireland, for example, having a different funding formula because they get the equivalent almost of reparation.
Wel, ydw, dywedais i hynny. Y darn cyntaf a ddywedais oedd, 'Rwyf wedi siarad yn gyson o blaid datganoli Ystad y Goron.' Fy mhryder yw—[Torri ar draws.] Na, doeddwn i ddim yn cyflwyno dadl yn erbyn, dim ond dweud oeddwn i mai'r ddadl sydd gen i yw bod yn rhaid i ni gael math o ddatganoli sy'n gymesur, sydd yr un peth ar gyfer Cymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon, yn hytrach na chael fersiynau gwahanol ar gyfer gwahanol ardaloedd, a Gogledd Iwerddon, er enghraifft, gyda fformiwla ariannu gwahanol oherwydd eu bod yn cael yr hyn sy'n cyfateb bron i iawndal.
With the support of the Welsh Government and the vast majority of local authorities here in Wales, I think there is a strong case that the Crown Estate should be devolved, but I think our focus should be on what we would do if the Crown Estate is devolved. We had some honesty from Alun Davies earlier on, and I’ll be honest now: I hadn’t heard of the Crown Estate until about five years ago. To me, it sounds like something from the eighteenth century rather than the twenty-first century. And I’m sure, if we walked just five minutes down the road here to Butetown, or further afield to Grangetown or Canton, and asked them about the Crown Estate, they wouldn’t know what the Crown Estate is either. We need to show how, in reality, the devolution would improve the lives of the people of Wales. We need to show that it’s not 'for the birds', as was said without any grounds whatsoever.
Now, it’s no surprise that the Members of the parliamentary Labour Party aren’t persuaded. I actually do believe it’s ideological, and I don’t think Alun Davies was honest when he said he doesn't know. The honest answer is that they are devo sceptics at best. They are the successors of Neil Kinnock and George Thomas, compared to the successors of Cledwyn Hughes and Ron Davies here. Now, with the arguments we've heard from Labour in Westminster and from Janet here—I never thought I'd say that, 'Labour in Westminster and Janet'; what a combination—you could have deleted 'the Crown Estate' and put in 'justice' or 'policing'. They're the same arguments.
I was very impressed, Janet, by how many times you managed to get the word 'UK' into your speech. To have mentioned the United Kingdom so often without including Scotland, I thought you were announcing that Scotland was an independent nation and that you now support Scottish independence. But, to be serious, we need to build the case. What work has the Welsh Government undertaken to show how the devolution of the Crown Estate would actually benefit the people of Wales? Because I think that is the fundamental problem facing Welsh devolution at the moment: many people, rightly or wrongly, do not believe that a quarter of a century of this place has improved their lives. This is probably a major factor in why a certain political party is polling so well at the moment, and we need to take that threat seriously.
We need to be ambitious for Wales and its people. Week in, week out we have debates in this place where the financial reality becomes painfully clear. We hear it from schools, we hear it from health boards, from local authorities, we hear it from the Welsh Government that we don't have enough money to build the Wales we want. In Norway, the Government developed something called the Norwegian sovereign wealth fund, a state owned and operated Government pension fund. Using money derived from the Norwegian oil fields, the wealth fund is reinvested in around 8,000 companies across the world. As of January of this year, the fund had accumulated a full-year profit of $222.4 billion and is valued at around $1.7 trillion. By investing the fund globally, the Norwegian Government has avoided any volatility in oil prices, which means a more stable financial settlement for the people of Norway.
The Welsh Government should clearly set out its plans for the revenues of the Crown Estate in Wales. How will it be invested? How can we truly harness the potential of Wales? With Wales's immense wind and tidal capabilities, we have the opportunity to create something transformational here in Wales. A devolved Welsh Crown Estate could invest revenue generated from wind projects into a global pension fund. Any fluctuations in renewable energy prices would be offset by the ability of such a fund. This could generate massive amounts of economic growth and stability for the people of Wales. We need to show that renewable energy can improve the day-to-day lives of the people of Wales—the people in Butetown, the people in Grangetown, the people in Canton—and not just fund the incredible salaries and dividends of large international companies, because that's what we're seeing at the moment with renewable companies in Wales.
The current system is failing Wales and there is no sign of improvement. People feel that they are getting poorer, that they have less money in their pockets. Within the UK, Wales has the lowest employment rate, the second-lowest primary income per head, and every single region of Wales scores under the UK average for gross disposable income per head. Something needs to change. Diolch yn fawr.
Gyda chefnogaeth Llywodraeth Cymru a'r mwyafrif helaeth o awdurdodau lleol yma yng Nghymru, credaf fod achos cryf y dylid datganoli Ystad y Goron, ond rwy'n credu y dylem ni ganolbwyntio ar yr hyn y byddem yn ei wneud pe bai Ystad y Goron yn cael ei datganoli. Roedd Alun Davies yn bur onest yn gynharach, a byddaf i'n onest nawr: doeddwn i ddim wedi clywed am Ystad y Goron tan tua phum mlynedd yn ôl. I mi, mae'n swnio fel rhywbeth o'r ddeunawfed ganrif yn hytrach na'r unfed ganrif ar hugain. Ac rwy'n siŵr, pe baem yn cerdded dim ond pum munud i lawr y ffordd yma i Butetown, neu ymhellach i ffwrdd i Grangetown neu Treganna, a gofyn iddyn nhw am Ystad y Goron, ni fydden nhw'n gwybod beth yw Ystad y Goron chwaith. Mae angen i ni ddangos sut, mewn gwirionedd, y byddai'r datganoli yn gwella bywydau pobl Cymru. Mae angen i ni ddangos nad rhywbeth 'i'r adar' mohono, fel y dywedwyd heb unrhyw sail o gwbl.
Nawr, nid yw'n syndod nad yw Aelodau'r Blaid Lafur seneddol yn wedi eu perswadio. Rwy'n credu ei fod yn ideolegol, ac nid wyf yn credu bod Alun Davies yn onest pan ddywedodd nad yw'n gwybod. Yr ateb gonest yw eu bod yn amheus o ddatganoli ar y gorau. Maen nhw'n olynwyr Neil Kinnock a George Thomas, o'i gymharu ag olynwyr Cledwyn Hughes a Ron Davies yma. Nawr, gyda'r dadleuon rydym ni wedi'u clywed gan Lafur yn San Steffan a chan Janet yma—doeddwn i erioed wedi meddwl y byddwn i'n dweud hynny, 'Llafur yn San Steffan and Janet'; am gyfuniad—fe allech chi fod wedi dileu 'Ystad y Goron' a rhoi 'cyfiawnder' neu 'plismona'. Yr un dadleuon ydyn nhw.
Fe wnaethoch chi argraff fawr arna i, Janet, gan faint o weithiau y llwyddoch chi i gael y geiriau 'Y Deyrnas Unedig' yn eich araith. I fod wedi sôn am y Deyrnas Unedig mor aml heb gynnwys yr Alban, roeddwn i'n meddwl eich bod chi'n cyhoeddi bod yr Alban yn genedl annibynnol a'ch bod bellach yn cefnogi annibyniaeth yr Alban. Ond, i fod o ddifrif, mae angen i ni ddadlau dros yr achos. Pa waith y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud i ddangos sut y byddai datganoli Ystad y Goron o fudd i bobl Cymru mewn gwirionedd? Oherwydd rwy'n credu mai dyna'r broblem sylfaenol sy'n wynebu datganoli yng Nghymru ar hyn o bryd: nid yw llawer o bobl, yn gam neu'n gymwys, yn credu bod chwarter canrif o'r fan yma wedi gwella eu bywydau. Mae'n debyg bod hyn yn ffactor pwysig pam mae plaid wleidyddol benodol yn gwneud mor dda yn y polau piliwn ar hyn o bryd, ac mae angen i ni fod o ddifrif am y bygythiad hwnnw.
Mae angen i ni fod yn uchelgeisiol i Gymru a'i phobl. Wythnos ar ôl wythnos rydym ni'n dadlau yn y fan yma lle daw'r gwirionedd ariannol yn boenus o glir. Rydym ni'n ei glywed gan ysgolion, rydym ni'n ei glywed gan fyrddau iechyd, gan awdurdodau lleol, rydym ni'n ei glywed gan Lywodraeth Cymru nad oes gennym ni ddigon o arian i adeiladu'r Gymru mae arnom ni ei heisiau. Yn Norwy, datblygodd y Llywodraeth rywbeth o'r enw cronfa gyfoeth sofran Norwy, cronfa bensiwn y Llywodraeth sy'n eiddo i'r wladwriaeth. Gan ddefnyddio arian sy'n deillio o feysydd olew Norwy, mae'r gronfa gyfoeth yn cael ei hail-fuddsoddi mewn tua 8,000 o gwmnïau ledled y byd. Ym mis Ionawr eleni, roedd y gronfa wedi cronni elw blwyddyn lawn o $222.4 biliwn a chaiff ei phrisio ar oddeutu $1.7 triliwn. Trwy fuddsoddi'r gronfa yn fyd-eang, mae Llywodraeth Norwy wedi osgoi unrhyw anwadalrwydd ym mhrisiau olew, sy'n golygu setliad ariannol mwy sefydlog i bobl Norwy.
Dylai Llywodraeth Cymru amlinellu'n glir ei chynlluniau ar gyfer refeniw Ystad y Goron yng Nghymru. Sut gaiff ei fuddsoddi? Sut allwn ni mewn difrif wneud yn fawr o bosibiliadau Cymru? Gyda galluoedd gwynt a llanw enfawr Cymru, mae gennym ni gyfle i greu rhywbeth trawsnewidiol yma yng Nghymru. Gallai Ystad y Goron ddatganoledig yng Nghymru fuddsoddi'r refeniw a gynhyrchir o brosiectau gwynt mewn cronfa bensiwn fyd-eang. Byddai unrhyw amrywiadau ym mhrisiau ynni adnewyddadwy yn cael eu gwrthbwyso gan allu cronfa o'r fath. Gallai hyn greu symiau enfawr o dwf economaidd a sefydlogrwydd i bobl Cymru. Mae angen i ni ddangos y gall ynni adnewyddadwy wella bywydau beunyddiol pobl Cymru—y bobl yn Butetown, y bobl yn Grangetown, y bobl yn Nhreganna—ac nid yn unig ariannu cyflogau a difidendau anhygoel cwmnïau rhyngwladol mawr, oherwydd dyna beth rydym ni'n ei weld ar hyn o bryd gyda chwmnïau ynni adnewyddadwy yng Nghymru.
Mae'r system bresennol yn siomi Cymru ac nid oes unrhyw arwydd o welliant. Mae pobl yn teimlo eu bod yn mynd yn dlotach, bod ganddyn nhw lai o arian yn eu pocedi. O fewn y DU, mae gan Gymru'r gyfradd gyflogaeth isaf, yr ail incwm sylfaenol isaf y pen, ac mae pob rhanbarth yng Nghymru yn sgorio'n is na chyfartaledd y DU ar gyfer incwm gwario gros y pen. Mae angen newid rhywbeth. Diolch yn fawr.
This is a matter of fairness and equity. It's not devolving something because Scotland has that power already. It's not devolving for devolving's sake. When you ask people about the Crown Estate, I agree before the most recent campaigns most people would go, 'I have no idea what that is.' But, when you ask people about Wales's natural resources, people do get that, and when you ask them who should own them or actually ask people who currently owns them, and they'll say, 'The people of Wales, surely.' And when you point out that that's not the case, then people do feel a sense of injustice and I think that's what we've seen with councils right across Wales, irrespective of political divide, actually looking at the issue, not politicising it, but actually asking the question: who should own it? And that key point from Rhys as well: what should we do with that power and how do we take advantage of it?
I don't subscribe to the doom and gloom of Janet Finch-Saunders in terms of thinking that things will be worse if we were in control of our natural resources here in Wales. On the contrary, devolution could speed up that development: we're smaller, we're more agile, we could do things differently. It's not a matter of thinking that, actually, England do things better all the time—they don't, evidently. We can do things differently. Having a plan is important, but we need to have those powers here at the same time.
My question to the Welsh Government is: it is frustrating that your colleagues in Westminster aren't agreeing with your position here, so what is happening to try and persuade them? Are there discussions within your party currently to make the case, involve them in developing that plan? What discussions have taken place with the UK Government on this issue? Because the strength of feeling is obvious, not just in terms of two parties, or three parties, in this Chamber, but across Wales. And we need to make sure that it's not, once again, Labour saying one thing here, but doing something completely different in a different Chamber.
I think the points Mike Hedges made, in terms of the block grant—. I really was trying to decipher your arguments, because I thought you were trying to say that you'd changed your mind during that. Because some of the evidence there, with Scotland, was actually outlined by Luke Fletcher in his contribution, in terms of the block grant reducing. But it's—[Interruption.] Sorry, Mike, I haven't even made the point yet, but if you want to intervene.
Mae hyn yn fater o degwch a chydraddoldeb. Nid yw'n ymwneud â datganoli rhywbeth oherwydd bod gan yr Alban y pŵer hwnnw eisoes. Nid datganoli mohono er mwyn datganoli. Pan fyddwch chi'n gofyn i bobl am Ystad y Goron, rwy'n cytuno cyn yr ymgyrchoedd diweddaraf y byddai'r rhan fwyaf o bobl yn dweud, 'Does gen i ddim syniad beth yw hynny.' Ond, pan fyddwch chi'n gofyn i bobl am adnoddau naturiol Cymru, mae pobl yn deall hynny, a phan fyddwch chi'n gofyn iddyn nhw pwy ddylai fod yn berchen arnyn nhw neu'n gofyn i bobl pwy sy'n berchen arnyn nhw ar hyn o bryd, a byddan nhw'n dweud, 'Pobl Cymru, yn sicr.' A phan fyddwch chi'n nodi nad yw hynny'n wir, yna mae pobl yn teimlo ymdeimlad o anghyfiawnder ac rwy'n credu mai dyna rydym ni wedi'i weld gyda chynghorau ledled Cymru, waeth beth fo'r rhaniad gwleidyddol, mewn gwirionedd yn ystyried y mater, nid ei wleidyddoli, ond mewn gwirionedd yn gofyn y cwestiwn: pwy ddylai fod yn berchen arni? A'r pwynt allweddol hwnnw gan Rhys hefyd: beth ddylem ni ei wneud gyda'r pŵer hwnnw a sut ydym ni'n manteisio arno?
Nid wyf yn derbyn wylofain a rhincian dannedd Janet Finch-Saunders o ran meddwl y bydd pethau'n waeth pe baem yn rheoli ein hadnoddau naturiol yma yng Nghymru. I'r gwrthwyneb, gallai datganoli gyflymu'r datblygiad hwnnw: rydym ni'n llai, rydym ni'n fwy ystwyth, fe allem ni wneud pethau'n wahanol. Nid mater o feddwl, mewn gwirionedd, bod Lloegr yn gwneud pethau'n well drwy'r amser—dydyn nhw ddim, yn amlwg. Fe allwn ni wneud pethau'n wahanol. Mae cael cynllun yn bwysig, ond mae angen i ni gael y pwerau hynny yma ar yr un pryd.
Fy nghwestiwn i i Lywodraeth Cymru yw: mae'n rhwystredig nad yw eich cyd-Aelodau yn San Steffan yn cytuno â'ch safbwynt yma, felly beth sy'n digwydd i geisio eu perswadio? A oes trafodaethau o fewn eich plaid ar hyn o bryd i ddadlau'r achos, eu cynnwys wrth ddatblygu'r cynllun hwnnw? Pa drafodaethau a fu gyda Llywodraeth y DU ar y mater hwn? Oherwydd mae teimladau cryfion ynghylch hyn amlwg, nid yn unig o ran dwy blaid, neu dair plaid, yn y Siambr hon, ond ledled Cymru. Ac mae angen i ni wneud yn siŵr nad yw Llafur yn dweud un peth yma, ond yn gwneud rhywbeth hollol wahanol mewn Siambr wahanol.
Rwy'n credu bod y pwyntiau a wnaeth Mike Hedges, o ran y grant bloc—. Roeddwn i wir yn ceisio dehongli'ch dadleuon, oherwydd roeddwn i'n meddwl eich bod chi'n ceisio dweud eich bod wedi newid eich meddwl yn ystod hynny. Oherwydd bod rhywfaint o'r dystiolaeth yno, gyda'r Alban, wedi'i hamlinellu mewn gwirionedd gan Luke Fletcher yn ei gyfraniad, o ran lleihau'r grant bloc. Ond mae'n—[Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gen i, Mike, dydw i heb hyd yn oed wedi gwneud y pwynt eto, ond os hoffech chi ymyrryd.
No, you carry on, I'll intervene when you finish it.
Na, ewch chi ymlaen, fe wnaf ymyrryd pan fyddwch chi wedi gorffen.
Okay. Thank you.
O'r gorau. Diolch.
I'll intervene just once rather than twice.
Fe wnaf i ymyrryd unwaith yn unig yn hytrach na dwywaith.
So, in terms of the points raised by Luke Fletcher, it was around, yes, the reduction by around £10 million, but then the revenues generated being £113 million. But it's not just about the income generated; it's how you invest it, and surely it would be better that we were able to make those decisions here.
Felly, o ran y pwyntiau a godwyd gan Luke Fletcher, roedd o gwmpas, ie, y gostyngiad o tua £10 miliwn, ond wedyn y refeniw a gynhyrchwyd oedd £113 miliwn. Ond nid yw'n ymwneud â'r incwm a gynhyrchir yn unig; mae ynglŷn â sut rydych chi'n ei fuddsoddi, ac yn sicr byddai'n well ein bod ni'n gallu gwneud y penderfyniadau hynny yma.
The point I was making was it would come off the block grant, and I think Luke Fletcher has confused gross and net. The gross is around about £113 million. As far as I can see, from all the figures I've seen, the net was about £10 million, and that's in the published documents.
Y pwynt roeddwn i'n ei wneud oedd y byddai'n dod oddi ar y grant bloc, ac rwy'n credu bod Luke Fletcher wedi drysu gros a net. Mae'r gros tua £113 miliwn. Cyn belled ag y gallaf weld, o'r holl ffigurau rydw i wedi'u gweld, roedd y net tua £10 miliwn, ac mae hynny yn y dogfennau sydd wedi eu cyhoeddi.
Yes, we were looking at the same figures, but it's also about how you invest those. It's not necessarily an either/or. And having control actually gives us other levers and ways to do things differently. So, surely—[Interruption.] Sorry, do you want to intervene?
Oeddem, roeddem ni'n edrych ar yr un ffigurau, ond mae hefyd yn ymwneud â sut rydych chi'n buddsoddi'r rheini. Nid yw o reidrwydd yn naill ai/neu. Ac mae cael rheolaeth mewn gwirionedd yn rhoi grymoedd a ffyrdd eraill i ni wneud pethau'n wahanol. Felly, yn sicr—[Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gen i, ydych chi eisiau ymyrryd?
No.
Nac ydw.
Oh, I'd be happy to take your intervention. I don't think it's just a matter of, 'It would reduce by this', it's about how that control—. So, I would ask: how do we move this forward? You say you're in agreement with us, as Welsh Labour here in the Senedd, but there's a block in terms of Labour in Westminster. So, how can we progress this? Our councils will want to know how we're progressing this. So, I'd like to hear from the Welsh Government what are the concrete steps being taken to make this a reality, because I'm fed up of having the discussion; we need to see progress.
O, byddwn i'n hapus derbyn eich ymyriad. Dydw i ddim yn meddwl mai dim ond mater o, 'Byddai'n lleihau gan hyn', mae'n ymwneud â sut mae'r rheolaeth honno—. Felly, byddwn yn gofyn: sut ydym ni'n datblygu hyn? Rydych chi'n dweud eich bod chi'n cytuno â ni, fel Llafur Cymru yma yn y Senedd, ond mae rhwystr o ran Llafur yn San Steffan. Felly, sut allwn ni ddatblygu hyn? Bydd ein cynghorau eisiau gwybod sut rydyn ni'n symud ymlaen hyn. Felly, fe hoffwn i glywed gan Lywodraeth Cymru beth yw'r camau pendant sy'n cael eu cymryd i wneud hyn yn realiti, oherwydd rydw i wedi blino ar drafod; mae angen i ni weld cynnydd.
Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio i ymateb i'r ddadl. Rebecca.
I call on the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning to reply to the debate. Rebecca.
Thank you very much. I'll just start with a news flash, really, for colleagues, and that's that Welsh Labour has policy autonomy, so it is natural that there will be points at which we take a different view to our colleagues in Westminster. But the point is that we need to have those arguments, and win those arguments. That's why I've been having discussions with the Financial Secretary to the Treasury, there have been discussions with the Chief Secretary to the Treasury, and the Chancellor, always making the points that we've heard very eloquently, I think, from many colleagues in the Chamber this afternoon, as to why it's a matter of fairness but also a matter of ensuring that Wales makes the most of all of the economic opportunities that are available to us.
In order to progress some of that work, I've already set up the offshore wind task and finish group, which is actively looking at recommendations as to how we go about delivering the benefits that we need for the ports, for the skills and supply chains here in Wales. And I have to say that there is a real level now of confidence and of positivity and some real momentum around all of that, because we've got those imminent opportunities already: fixed offshore wind in north Wales, followed by the Irish offshore wind developments, and the Celtic sea opportunity as well. And the Crown Estate is a really valued part of that group. We've committed to supporting the delivery of actions that will come from that group, and I promise to update the Senedd on that in due course.
And in the absence of devolution, we do welcome the commitment by the UK Government to appoint the new commissioner to the Crown Estate, to represent Welsh interests. That commissioner will be responsible for providing advice on the operation of the Crown Estate in Wales, ensuring that its voice is heard, and we are keen to ensure that that commissioner reports to Welsh Ministers and the Senedd. Of course, it's not enough; it's not devolution, but it's certainly a welcome step in the right direction.
Devolving the management of the Crown Estate assets in Wales would allow the Welsh Government to have that greater autonomy over the speed and the direction of the development of projects, and we would of course then have the opportunity to better align the management of Crown assets in Wales with the needs of Welsh citizens. Management of the Crown Estate generates significant revenue to the UK Exchequer, so devolution of the Crown Estate would better align those revenues with the income available for the Welsh Government to develop on our priorities for Welsh citizens, and those are the concerns that really lie behind this Welsh Government's strong support for the devolution.
However, it is important that we also work with the UK Government to understand the whole impact of devolving the Crown Estate and what that would mean for Wales. For example, the recently assented Crown Estate Act 2025 allows the Crown Estate to borrow against its assets, which could bring investment benefits to Wales. So, we do need to now undertake some further work to understand how those opportunities might be affected by devolving the Crown Estate.
And then also for the future opportunity in the Celtic sea, the data in the 'Future of Offshore Wind' report shows that most of the leasing area sits outside of Welsh territorial waters, and so we need to understand there whether devolving the Crown Estate could have a detrimental impact on the benefits to local communities. And we also recognise, of course, that we don't have the same sort of sea bed opportunities that Scotland might have, so, again, we have to fully understand the impact of devolving the Crown Estate there, and including the estates that are owned on land.
So, I think, as colleagues have recognised in the Chamber this afternoon, there is definitely a lot more work to do, and I do accept that there are further questions to be answered. But these are the kinds of questions that we need to consider, and I would want to work with the UK Government to answer them.
Diolch yn fawr iawn. Fe wnaf ddechrau gyda darn o newyddion, mewn gwirionedd, i gyd-Aelodau, a hynny yw bod gan Lafur Cymru ymreolaeth polisi, felly mae'n naturiol y bydd yna bwyntiau lle bydd gennym ni safbwynt gwahanol i'n cyd-Aelodau yn San Steffan. Ond y pwynt yw bod angen i ni gael y dadleuon hynny, ac ennill y dadleuon hynny. Dyna pam rydw i wedi bod yn cael trafodaethau gydag Ysgrifennydd Ariannol y Trysorlys, y bu trafodaethau gyda Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys, a'r Canghellor, gan wneud y pwyntiau o hyd yr ydym ni wedi'u clywed yn huawdl iawn, rwy'n credu, gan lawer o gyd-Aelodau yn y Siambr y prynhawn yma, ynghylch pam mae'n fater o degwch ond hefyd yn fater o sicrhau bod Cymru yn gwneud y gorau o'r holl gyfleoedd economaidd sydd ar gael i ni.
Er mwyn datblygu rhywfaint o'r gwaith hwnnw, rwyf eisoes wedi sefydlu'r grŵp gorchwyl a gorffen gwynt ar y môr, sy'n edrych o ddifrif ar argymhellion ynghylch sut rydym ni'n mynd ati i gyflawni'r manteision sydd eu hangen arnom ni ar gyfer y porthladdoedd, ar gyfer y sgiliau a'r cadwyni cyflenwi yma yng Nghymru. Ac mae'n rhaid i mi ddweud bod cryn hyder a phositifrwydd a rhywfaint o fomentwm gwirioneddol ynghylch hynny i gyd, oherwydd mae gennym ni'r cyfleoedd hynny eisoes ar y gorwel: cynlluniau ynni gwynt sefydlog ar y môr yng ngogledd Cymru, ac yna datblygiadau gwynt ar y môr yn Iwerddon, a chyfle i'r môr Celtaidd hefyd. Ac mae Ystad y Goron yn rhan werthfawr o'r grŵp hwnnw. Rydym ni wedi ymrwymo i gefnogi cyflawni camau gweithredu a fydd yn dod o'r grŵp hwnnw, ac rwy'n addo diweddaru'r Senedd ar hynny maes o law.
Ac yn absenoldeb datganoli, rydym ni'n croesawu ymrwymiad Llywodraeth y DU i benodi'r comisiynydd newydd i Ystad y Goron, i gynrychioli buddiannau Cymru. Bydd y comisiynydd hwnnw'n gyfrifol am roi cyngor ar weithrediad Ystad y Goron yng Nghymru, gan sicrhau bod ei llais yn cael ei glywed, ac rydym ni'n awyddus sicrhau bod y comisiynydd hwnnw'n adrodd i Weinidogion Cymru a'r Senedd. Wrth gwrs, nid yw'n ddigon; nid datganoli mohono, ond mae'n sicr yn gam i'w groesawu i'r cyfeiriad cywir.
Byddai datganoli rheolaeth asedau Ystad y Goron yng Nghymru yn caniatáu i Lywodraeth Cymru gael mwy o ymreolaeth dros gyflymder a chyfeiriad datblygu prosiectau, ac wrth gwrs byddem wedyn yn cael y cyfle i gysoni rheolaeth o asedau'r Goron yng Nghymru yn well ag anghenion dinasyddion Cymru. Mae rheoli Ystad y Goron yn cynhyrchu refeniw sylweddol i Drysorlys y DU, felly byddai datganoli Ystad y Goron yn cysoni'r refeniw hynny'n well â'r incwm sydd ar gael i Lywodraeth Cymru ei ddatblygu ar ein blaenoriaethau ar gyfer dinasyddion Cymru, a dyna'r pryderon sydd wir yn sail i gefnogaeth gref Llywodraeth Cymru i'r datganoli.
Fodd bynnag, mae'n bwysig ein bod ni hefyd yn gweithio gyda Llywodraeth y DU i ddeall holl effaith datganoli Ystad y Goron a'r hyn y byddai hynny'n ei olygu i Gymru. Er enghraifft, mae Deddf Ystad y Goron 2025 y bu cydsyniad iddi'n ddiweddar yn caniatáu i Ystad y Goron fenthyca a rhoi ei hasedau fel sicrwydd, a allai ddod â buddion buddsoddi i Gymru. Felly, mae angen i ni nawr ymgymryd â rhywfaint o waith pellach i ddeall sut y gellid gwireddu'r cyfleoedd hynny drwy ddatganoli Ystad y Goron.
Ac yna hefyd ar gyfer y cyfleoedd yn y dyfodol yn y Môr Celtaidd, mae'r data yn yr adroddiad 'Dyfodol Gwynt ar y Môr' yn dangos bod y rhan fwyaf o'r ardal brydlesu y tu allan i ddyfroedd tiriogaethol Cymru, ac felly mae angen i ni ddeall yno a allai datganoli Ystad y Goron gael effaith niweidiol ar y manteision i gymunedau lleol. Ac rydym ni hefyd yn cydnabod, wrth gwrs, nad oes gennym ni'r un math o gyfleoedd o ran datblygiadau ar wely'r môr ag y gallai fod gan yr Alban, felly, unwaith eto, mae'n rhaid i ni ddeall yn llawn effaith datganoli Ystad y Goron yn hynny o beth, a chynnwys yr ystadau sy'n eiddo ar y tir.
Felly, rwy'n credu, fel y mae cyd-Aelodau wedi cydnabod yn y Siambr y prynhawn yma, bod llawer mwy o waith i'w wneud, ac rwy'n derbyn bod cwestiynau pellach i'w hateb. Ond dyma'r mathau o gwestiynau y mae angen i ni eu hystyried, ac mae arna i eisiau gweithio gyda Llywodraeth y DU i'w hateb.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 1? Oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly, gohiriaf y bleidlais o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree amendment 1. Does any Member object? [Objection.] There are objections. I will therefore defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
A dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Oni bai fod tri Aelod yn dymuno imi ganu'r gloch, symudaf yn syth at y cyfnod pleidleisio. [Torri ar draws.]
And that brings us to voting time. Unless three Members wish for the bell to be rung, I will move immediately to voting time. [Interruption.]
It's been called. Ring the bell.
Mae wedi ei alw. Canwch y gloch.
Canwyd y gloch i alw’r Aelodau i’r Siambr.
The bell was rung to call Members to the Chamber.
Mae'r bleidlais gyntaf ar eitem 5, dadl ar deithio gan ddysgwyr. Galwaf yn gyntaf am bleidlais ar welliant 1, yn enw Heledd Fychan. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 11, 13 yn ymatal a 25 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 1 wedi ei wrthod.
The first vote is on item 5, the debate on learner travel. I call first for a vote on amendment 1, tabled in the name of Heledd Fychan. Open the vote. Close the vote. In favour 11, 13 abstentions and 25 against. Therefore, amendment 1 is not agreed.
Eitem 5. Dadl: Teithio gan Ddysgwyr. Gwelliant 1, cyflwynwyd yn enw Heledd Fychan: O blaid: 11, Yn erbyn: 25, Ymatal: 13
Gwrthodwyd y gwelliant
Item 5. Debate: Learner Travel. Amendment 1, tabled in the name of Heledd Fychan: For: 11, Against: 25, Abstain: 13
Amendment has been rejected
Galwaf nawr am bleidlais ar welliant 2, yn enw Paul Davies. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 23, neb yn ymatal, 26 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 2 wedi ei wrthod.
I now call for a vote on amendment 2, in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. In favour, 23, no abstentions, 26 against. Therefore, amendment 2 is not agreed.
Eitem 5. Dadl: Teithio gan Ddysgwyr. Gwelliant 2, cyflwynwyd yn enw Paul Davies: O blaid: 23, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Item 5. Debate: Learner Travel. Amendment 2, tabled in the name of Paul Davies: For: 23, Against: 26, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Galwaf nawr am bleidlais ar y cynnig yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 25, 24 yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, mae’r cynnig wedi ei dderbyn.
I now call for a vote on the motion in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. In favour 25, 24 abstentions, and none against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 5. Dadl: Teithio gan Ddysgwyr. Cynnig: O blaid: 25, Yn erbyn: 0, Ymatal: 24
Derbyniwyd y cynnig
Item 5. Debate: Learner Travel. Motion: For: 25, Against: 0, Abstain: 24
Motion has been agreed
Mae’r bleidlais nesaf ar eitem 8, y rheoliadau bwyd. Galwaf am bleidlais ar y cynnig yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 25, neb yn ymatal, 24 yn erbyn. Felly, mae’r cynnig wedi ei dderbyn.
The next vote is on item 8, the food regulations. I call for a vote on the motion tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. In favour 25, no abstentions, 24 against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 8. Rheoliadau Bwyd (Hyrwyddo a Chyflwyno) (Cymru) 2025: O blaid: 25, Yn erbyn: 24, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 8. The Food (Promotion and Presentation) (Wales) Regulations 2025: For: 25, Against: 24, Abstain: 0
Motion has been agreed
Eitem 9 sydd nesaf. Galwaf am bleidlais ar y cynnig yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 38, 11 yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, mae’r cynnig wedi ei dderbyn.
Item 9 is next. I call for a vote on the motion tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. In favour 38, 11 abstentions, and none against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 9. Rheoliadau Trefniadau Partneriaeth (Cymru) (Diwygio) 2025: O blaid: 38, Yn erbyn: 0, Ymatal: 11
Derbyniwyd y cynnig
Item 9. The Partnership Arrangements (Wales) (Amendment) Regulations 2025: For: 38, Against: 0, Abstain: 11
Motion has been agreed
Mae’r bleidlais derfynol heddiw ar eitem 10, y ddadl ar Ystad y Goron. Galwaf am bleidlais ar welliant 1 yn gyntaf, yn enw Heledd Fychan. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 11, neb yn ymatal, 38 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 1 wedi ei wrthod.
The final set of votes this evening are on item 10, the debate on the Crown Estate. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Heledd Fychan. Open the vote. Close the vote. In favour 11, no abstentions, 38 against. Therefore, amendment 1 is not agreed.
Eitem 10. Dadl: Ystad y Goron. Gwelliant 1, cyflwynwyd yn enw Heledd Fychan: O blaid: 11, Yn erbyn: 38, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Item 10. Debate: The Crown Estate. Amendment 1, tabled in the name of Heledd Fychan: For: 11, Against: 38, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Galwaf nawr am bleidlais ar welliant 2 yn enw Paul Davies. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 13, neb yn ymatal, 36 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 2 wedi ei wrthod.
I now call for a vote on amendment 2 tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 13, no abstentions, and 36 against. Therefore, amendment 2 is not agreed.
Eitem 10. Dadl: Ystad y Goron. Gwelliant 2, cyflwynwyd yn enw Paul Davies: O blaid: 13, Yn erbyn: 36, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Item 10. Debate: The Crown Estate. Amendment 2, tabled in the name of Paul Davies: For: 13, Against: 36, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Galwaf yn awr am bleidlais ar y cynnig yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 25, 11 yn ymatal, 13 yn erbyn. Felly, mae’r cynnig wedi ei dderbyn.
I now call for a vote on the motion tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. In favour 25, 11 abstentions, and 13 against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 10. Dadl: Ystad y Goron. Cynnig: O blaid: 25, Yn erbyn: 13, Ymatal: 11
Derbyniwyd y cynnig
Item 10. Debate: The Crown Estate. Motion: For: 25, Against: 13, Abstain: 11
Motion has been agreed
Daw hynny â’r pleidleisio a busnes i ben am heddiw.
That brings voting and today’s proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:53.
The meeting ended at 18:53.