Y Cyfarfod Llawn
Plenary
08/01/2025Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn y prynhawn yma. Y cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru fydd yr eitem gyntaf ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Jenny Rathbone.
Good afternoon and welcome, everyone, to this afternoon's Plenary meeting. The first item is questions to the Cabinet Secretary for Transport and North Wales and the first question is from Jenny Rathbone.
1. Pa gyllid y mae Llywodraeth Cymru yn ei dargedu tuag at grwpiau cymunedol sydd am ddatblygu llwybrau teithio llesol i'r ysgol? OQ62054
1. What funding is the Welsh Government targeting at community groups wanting to develop active travel routes to school? OQ62054
The Welsh Government provides funding to local authorities to develop safer walking, wheeling and cycling routes to schools. We also provide funding for training and promotion activities to help children walk, wheel and cycle more safely to school.
Mae Llywodraeth Cymru yn darparu cyllid i awdurdodau lleol ddatblygu llwybrau cerdded, olwyno a beicio mwy diogel i ysgolion. Rydym hefyd yn darparu cyllid ar gyfer gweithgareddau hyrwyddo a hyfforddiant i helpu plant i gerdded, olwyno a beicio i'r ysgol yn fwy diogel.
Thank you, Cabinet Secretary. I absolutely agree with you that there is fantastic work going on with organisations like Kidical, who do fantastic work, particularly in west Cardiff, to help and encourage families to cycle their kids to school. I’ve certainly joined some of their family rides across Cardiff. Living Streets, I know, keep cycling, walking and scooting to school as the primary focus in primary schools to ensure that this is promoted as the best start to the school day, so that pupils are ready to learn. But a great deal more needs to be done to map safe routes to school and embed it as the best start to the learners’ day. It’s particularly important in areas like up in Pentwyn in my constituency, where a proportion of students are going to have to attend secondary school at least two miles away, and by far the most sustainable way of getting there would be on a bicycle, if only to save the £400 plus that otherwise they’re having to pay for school transport. So, I wondered if you could tell us what is your target for increasing the number of pupils who travel actively to school, and what resources are allocated in your budget next year to promote it.
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy'n cytuno'n llwyr fod gwaith gwych yn mynd rhagddo gyda sefydliadau fel Kidical, sy’n gwneud gwaith gwych, yn enwedig yng ngorllewin Caerdydd, i helpu ac annog teuluoedd i feicio i’r ysgol gyda'u plant. Yn sicr, rwyf wedi ymuno â rhai o’u reidiau teuluol ar draws Caerdydd. Gwn fod Living Streets yn cadw beicio, cerdded a sgwtera i’r ysgol fel y prif ffocws mewn ysgolion cynradd i sicrhau bod hyn yn cael ei hyrwyddo fel y dechrau gorau i’r diwrnod ysgol, fel bod disgyblion yn barod i ddysgu. Ond mae angen gwneud llawer iawn mwy i fapio llwybrau diogel i’r ysgol ac ymgorffori hyn fel y dechrau gorau i ddiwrnod y dysgwyr. Mae’n arbennig o bwysig mewn ardaloedd fel Pentwyn yn fy etholaeth i, lle mae cyfran o fyfyrwyr yn mynd i orfod mynychu ysgol uwchradd sydd o leiaf ddwy filltir i ffwrdd, a’r ffordd fwyaf cynaliadwy o bell ffordd o gyrraedd yno fyddai ar feic, hyd yn oed os yw hynny ond er mwyn arbed y £400 a mwy y byddent yn gorfod ei dalu fel arall am gludiant i'r ysgol. Felly, tybed a allech chi ddweud wrthym beth yw eich targed ar gyfer cynyddu nifer y disgyblion sy’n teithio’n llesol i’r ysgol, a pha adnoddau a ddyrennir yn eich cyllideb y flwyddyn nesaf i hyrwyddo hynny.
Can I thank Jenny Rathbone for her question? I know that she’s very keen and passionate about this particular policy area. I too was recently out with Living Streets in my constituency. They do fantastic work and I was most impressed by their WOW travel tracker initiative, which is helping to significantly increase the number of young people who are accessing schools in an active way. And we are committed, obviously, to working with schools, to working with Public Health Wales, to working with local authorities and our active travel board in order to better collect data in this field. We’ve also commissioned a national travel survey, which, for the first time, will provide us with comprehensive intelligence regarding travel, including active travel, in Wales. That will then, in turn, help us to set targets in a meaningful way. And we are determined to ensure that we go on promoting and supporting active travel to and from schools. I gave evidence this morning regarding funding for active travel in 2025-26, and stated that my priority in terms transport is inclusive transport for all, and inclusive movement for all.
A gaf i ddiolch i Jenny Rathbone am ei chwestiwn? Gwn ei bod yn frwdfrydig ac yn angerddol iawn am y maes polisi penodol hwn. Bûm innau allan gyda Living Streets yn ddiweddar yn fy etholaeth. Maent yn gwneud gwaith gwych, a gwnaeth eu menter traciwr teithio WOW argraff fawr arnaf, menter sy'n helpu i gynyddu'n sylweddol y nifer o bobl ifanc sy'n teithio i'r ysgol mewn ffordd egnïol. Ac rydym wedi ymrwymo, yn amlwg, i weithio gydag ysgolion, i weithio gydag Iechyd Cyhoeddus Cymru, i weithio gydag awdurdodau lleol a’n bwrdd teithio llesol er mwyn gwella ein gwaith casglu data yn y maes hwn. Rydym hefyd wedi comisiynu arolwg teithio cenedlaethol, a fydd, am y tro cyntaf, yn rhoi gwybodaeth gynhwysfawr i ni am deithio, gan gynnwys teithio llesol, yng Nghymru. Bydd hynny wedyn, yn ei dro, yn ein helpu i osod targedau mewn ffordd ystyrlon. Ac rydym yn benderfynol o sicrhau ein bod yn parhau i hyrwyddo a chefnogi teithio llesol i ac o ysgolion. Rhoddais dystiolaeth y bore yma ynghylch cyllid ar gyfer teithio llesol yn 2025-26, a dywedais mai fy mlaenoriaeth o ran trafnidiaeth yw trafnidiaeth gynhwysol i bawb, a symud cynhwysol i bawb.
Of course, as you rightly pointed out, we discussed this this morning, actually, in committee. It’s fair to say that Welsh Government have spent considerable amounts on the active travel scheme, but it has been primarily focused on taking up road space, making cycle tracks and things, whereas I’m more interested in safer routes to school, because there’s no better mode of transport for children, and their parents who wish to accompany them, than walking to school. Now, £73 million has been spent, the figure for people cycling at least once a month has remained steady, and a question to the Minister recently—another Minister prior to you—no increase, despite all this spend.
I’ve got schools in Aberconwy where they do not have safe access to walk to school. Ysgol Bodafon doesn’t even have a pavement on a country road to the school. The road up to Ysbyty Ifan’s primary school is again dangerous with no safe pedestrian access, as is the route to Ysgol Pencae, Penmaenmawr. What steps will you be taking, Cabinet Secretary, going forward, to realise when you say ‘inclusive’ in terms of active travel that there’s a bit of a shift away from the cycling side of things and more to getting children walking to school? I walked to school when I was seven, eight, nine years old, and it just sets you off for the day well. And I would like to see some more emphasis on safer routes to school. We have people who cannot access a bus in rural areas, and they have to walk quite some distance, so the parents take them, because it’s not safe, they feel, not to take them.
Wrth gwrs, fel y dywedoch chi yn gwbl gywir, buom yn trafod hyn y bore yma yn y pwyllgor. Mae'n deg dweud bod Llywodraeth Cymru wedi gwario cryn dipyn o arian ar y cynllun teithio llesol, ond mae wedi canolbwyntio'n bennaf ar ddefnyddio lle ar y ffyrdd, creu llwybrau beicio ac ati, tra bo gennyf i fwy o ddiddordeb mewn llwybrau mwy diogel i'r ysgol, gan nad oes unrhyw ddull gwell o deithio i blant, a’u rhieni sy’n dymuno mynd gyda hwy, na cherdded i’r ysgol. Nawr, mae £73 miliwn wedi’i wario, mae’r ffigur ar gyfer pobl sy’n beicio o leiaf unwaith y mis wedi aros yn gyson, a chwestiwn i’r Gweinidog yn ddiweddar—Gweinidog arall o'ch blaen chi—dim cynnydd, er gwaethaf yr holl wariant hwn.
Mae gennyf ysgolion yn Aberconwy lle nad oes ganddynt fynediad diogel i gerdded i'r ysgol. Nid oes gan Ysgol Bodafon balmant hyd yn oed ar ffordd wledig i’r ysgol. Mae’r ffordd i fyny at ysgol gynradd Ysbyty Ifan unwaith eto'n beryglus a heb fynediad diogel i gerddwyr, ynghyd â'r llwybr at Ysgol Pencae, Penmaenmawr. Pa gamau y byddwch yn eu cymryd, Ysgrifennydd y Cabinet, wrth symud ymlaen, i sicrhau, pan fyddwch yn dweud ‘cynhwysol’ wrth drafod teithio llesol, fod y ffocws wedi newid o feicio a'i fod bellach yn fwy ar annog plant i gerdded i’r ysgol? Roeddwn i'n arfer cerdded i'r ysgol pan oeddwn yn saith, wyth, naw oed, ac mae'n eich paratoi'n dda ar gyfer y diwrnod. A hoffwn weld mwy o bwyslais ar lwybrau mwy diogel i'r ysgol. Mae gennym bobl heb fynediad at fysiau mewn ardaloedd gwledig, ac mae’n rhaid iddynt gerdded yn bell iawn, felly mae’r rhieni’n mynd â hwy, gan nad ydynt yn teimlo ei bod hi'n ddiogel i beidio â mynd â hwy.
I've been very generous.
Rwyf wedi bod yn hael iawn.
You have—you have.
Ydych—mae'n wir.
Thank you for acknowledging that.
Diolch am gydnabod hynny.
So, I think you get my point there, though, that it’s about making those routes safer. Let’s get our children walking to school.
Felly, credaf eich bod yn deall fy mhwynt, serch hynny, fod hyn yn ymwneud â gwneud y llwybrau hynny’n fwy diogel. Gadewch inni sicrhau bod ein plant yn cerdded i'r ysgol.
Well, can I thank Janet Finch-Saunders for her question? And for the benefit of other Members, we discussed this very point at length at committee this morning. I think it’s fair to say, if I may, that pretty much all members of the committee agreed that, if our streets are safe for our most vulnerable people—children, the elderly, frail, people who are blind, partially sighted, hard of hearing, deaf, people who face disabling barriers, people with hidden disabilities—if they are safe for our most vulnerable, they are safe for all. And so that prioritisation of walking and wheeling, improving our pavements, making sure that our streets are safer, I think is good for all citizens.
Now, we already fund schemes like Safe Routes in Communities, but I outlined to the committee this morning how we’re going to be mandating 60 per cent as a minimum for allocations for active travel, for the purpose of getting improvements on the ground—specifically things like tactile paving, dropped kerbs, safer pavements, safer footpaths—to make sure that more young people can walk to and from school, to make sure that more vulnerable people can access services, to make sure that women aren’t scared of waiting at bus stops, which we’ve heard about from a number of Members in this Chamber. That’s where my focus is. That’s where my priority is. And I think that we have the vast majority of support, not just from this morning’s committee, but also from stakeholder groups that represent active travel as well.
Wel, a gaf i ddiolch i Janet Finch-Saunders am ei chwestiwn? Ac er budd Aelodau eraill, buom yn trafod yr union bwynt hwn yn fanwl yn y pwyllgor y bore yma. Credaf ei bod yn deg dweud, os caf, fod bron bob aelod o’r pwyllgor wedi cytuno, os yw ein strydoedd yn ddiogel i’n pobl fwyaf agored i niwed—plant, yr henoed, pobl eiddil, pobl sy'n ddall, yn rhannol ddall, yn drwm eu clyw, pobl fyddar, pobl sy'n wynebu rhwystrau, pobl ag anableddau cudd—os ydynt yn ddiogel i'n pobl fwyaf agored i niwed, maent yn ddiogel i bawb. Ac felly, rwy'n credu bod y flaenoriaeth o gerdded ac olwyno, gwella ein palmentydd, sicrhau bod ein strydoedd yn fwy diogel yn dda i bob dinesydd.
Nawr, rydym eisoes yn ariannu cynlluniau fel Llwybrau Diogel mewn Cymunedau, ond amlinellais i'r pwyllgor y bore yma sut rydym yn mynd i fod yn mandadu o leiaf 60 y cant ar gyfer dyraniadau teithio llesol, er mwyn cael gwelliannau ar lawr gwlad—yn benodol pethau fel palmentydd botymog, cyrbau isel, palmentydd mwy diogel, llwybrau troed mwy diogel—i sicrhau bod mwy o bobl ifanc yn gallu cerdded i’r ysgol ac yn ôl, i sicrhau bod mwy o bobl agored i niwed yn gallu cael mynediad at wasanaethau, i sicrhau nad yw menywod yn ofni aros mewn safleoedd bysiau, rhywbeth rydym wedi clywed amdano gan nifer o Aelodau yn y Siambr hon. Dyna ble mae fy ffocws. Dyna ble mae fy mlaenoriaeth. A chredaf fod gennym gefnogaeth gan fwyafrif helaeth, nid yn unig o'r pwyllgor y bore yma, ond gan grwpiau rhanddeiliaid sy’n cynrychioli teithio llesol hefyd.
2. Sut y mae polisïau teithio llesol Llywodraeth Cymru yn cefnogi cymunedau gwledig? OQ62071
2. How are the Welsh Government's active travel policies supporting rural communities? OQ62071
The Welsh Government funds many active travel schemes in rural Wales, and it's obviously for local authorities to determine their priorities in terms of active travel. And our Safe Routes in Communities grant supports, specifically, local authorities to make walking, wheeling and cycling to schools in rural, as well as in urban areas, safer.
Mae Llywodraeth Cymru yn ariannu llawer o gynlluniau teithio llesol yng nghefn gwlad Cymru, ac yn amlwg, mater i awdurdodau lleol yw pennu eu blaenoriaethau teithio llesol. Ac mae ein grant Llwybrau Diogel mewn Cymunedau yn mynd ati'n benodol i gynorthwyo awdurdodau lleol i sicrhau bod cerdded, olwyno a beicio i ysgolion mewn ardaloedd gwledig, yn ogystal ag ardaloedd trefol, yn fwy diogel.
Thank you for your answer, Cabinet Secretary, and I didn’t realise this was an issue being discussed in committee this morning, so I will certainly review the Record in that regard. Of course, you point out that it’s local authorities who have the responsibility to bring forward active travel maps, but they have to do that, of course, whilst taking into account the criteria set out in the Active Travel (Wales) Act 2013. And there are criteria that local authorities have to abide by. So, I’m looking to understand if there’s an appetite from you to update that criteria, because, so often, what I see is particularly settlements outside of town—so large villages, if you like, with high populations—where active travel funding is difficult to achieve because it doesn’t fit within the criteria set out, and therefore local authorities can’t put it in their active travel route network. So, can I ask for your appetite for reviewing that criteria, and whether that’s something you have considered, and any information you have about when that might take place?
Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet, ac nid oeddwn yn sylweddoli bod hwn yn fater a drafodwyd yn y pwyllgor y bore yma, felly byddaf yn sicr yn adolygu’r Cofnod yn hynny o beth. Wrth gwrs, rydych chi'n nodi mai awdurdodau lleol sy'n gyfrifol am gyflwyno mapiau teithio llesol, ond mae'n rhaid iddynt wneud hynny gan ystyried y meini prawf a nodir yn Neddf Teithio Llesol (Cymru) 2013. Ac fe geir meini prawf y mae'n rhaid i awdurdodau lleol gadw atynt. Felly, hoffwn wybod a oes awydd gennych i ddiweddaru'r meini prawf hynny, oherwydd, mor aml, yr hyn a welaf yn arbennig yw aneddiadau y tu allan i drefi—felly pentrefi mawr, os mynnwch, â phoblogaethau mawr—lle mae'n anodd cael cyllid teithio llesol am nad ydynt yn bodloni'r meini prawf a nodwyd, ac felly ni all awdurdodau lleol eu cynnwys yn eu rhwydweithiau llwybrau teithio llesol. Felly, a gaf i ofyn pa mor awyddus ydych chi i adolygu’r meini prawf hynny, ac a yw hynny’n rhywbeth rydych chi wedi’i ystyried, ac am unrhyw wybodaeth sydd gennych ynglŷn â phryd y gallai hynny ddigwydd?
Well, this is an excellent question, Presiding Officer, and it’s again a subject that was discussed at committee this morning. Now, the active travel Act is going to be reviewed this year, and Members in committee this morning shared Russell George’s view, and indeed Carolyn Thomas was asking about greater flexibility in terms of the application process and the criteria. So, that will obviously be considered as part of the review of the active travel Act. My objective is to get as many people active as much of the time as possible. So, we need to make sure that the criteria for funding to enable that is flexible enough to achieve what I think we all want, which is inclusive movement, inclusive transport, getting people active, connecting communities.
Wel, mae hwn yn gwestiwn rhagorol, Lywydd, ac unwaith eto, mae’n bwnc a drafodwyd yn y pwyllgor y bore yma. Nawr, mae’r Ddeddf teithio llesol yn mynd i gael ei hadolygu eleni, ac roedd yr Aelodau yn y pwyllgor y bore yma yn rhannu barn Russell George, ac yn wir, fe wnaeth Carolyn Thomas ofyn am fwy o hyblygrwydd yn y broses ymgeisio a’r meini prawf. Felly, bydd hynny’n amlwg yn cael ei ystyried fel rhan o’r adolygiad o’r Ddeddf teithio llesol. Fy nod yw sicrhau bod cymaint o bobl â phosibl yn egnïol mor aml â phosibl. Felly, mae angen inni sicrhau bod y meini prawf ar gyfer cyllid i alluogi hynny’n ddigon hyblyg i gyflawni’r hyn y credaf fod pob un ohonom yn dymuno ei weld, sef symud cynhwysol, trafnidiaeth gynhwysol, ysgogi pobl i fod yn egnïol, cysylltu cymunedau.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Peter Fox.
Questions now from the party spokespeople. Welsh Conservative spokesperson, Peter Fox.
Diolch, Llywydd. Cabinet Secretary, I look forward to working with you in my new role, and hopefully we can work constructively together to drive up the best value for Wales from a transport perspective.
Cabinet Secretary, as we heard on the news this week, it's 23 years for the Heads of the Valleys project, and it's coming to completion this year, which I think most of us will be very much welcome of. Back when the business case was originally developed, there was an assessment of value for money that you conducted, with the Department for Transport model, and it scored the project, at that point, about a ratio of 1.46, which I understand shows low value—that's categorised as low value. Since then, we have seen costs spiral, as we all know. I'm not against this project, but it's important, I think, it's incumbent on us, to question how good a value for money the scheme will be actually when it's completed and the final costs have been published. And for context, in 2017 the M4 relief road was predicted at a cost of £1.4 billion, and provided a return on 2:1—quite a significant improvement on cost benefit. However, you decided not to move forward on that one. So, Cabinet Secretary, what assessment has the Welsh Government made of the final cost benefit of the Heads of the Valleys road, considering the fact that this project is projected to end up, we're led to believe, approaching an eye-watering £2 billion to the public purse? I ask this as there is a huge opportunity cost of pushing ahead in the face of escalating costs, and I fear now, as many people do, that future road projects will not progress as a result.
Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, edrychaf ymlaen at weithio gyda chi yn fy rôl newydd, a gobeithio y gallwn weithio'n adeiladol gyda'n gilydd i hybu'r gwerth gorau i Gymru o safbwynt trafnidiaeth.
Ysgrifennydd y Cabinet, fel y clywsom ar y newyddion yr wythnos hon, mae 23 mlynedd wedi bod ers dechrau prosiect ffordd Blaenau’r Cymoedd, ac mae’n dod i ben eleni, rhywbeth y credaf y bydd y rhan fwyaf ohonom yn ei groesawu. Yn ôl pan ddatblygwyd yr achos busnes gwreiddiol, cynhaliwyd asesiad o werth am arian gennych, gyda model yr Adran Drafnidiaeth, ac fe sgoriodd y prosiect, ar y pwynt hwnnw, gymhareb o 1.46, sy'n dangos gwerth isel, yn ôl yr hyn a ddeallaf—caiff hynny ei gategoreiddio fel gwerth isel. Ers hynny, rydym wedi gweld costau’n cynyddu'n sylweddol, fel y gŵyr pob un ohonom. Nid wyf yn erbyn y prosiect hwn, ond credaf ei bod yn bwysig ac yn ddyletswydd arnom i gwestiynu pa mor dda fydd gwerth am arian y cynllun pan fydd wedi'i gwblhau a'r costau terfynol wedi'u cyhoeddi. Ac i roi rhywfaint o gyd-destun, yn 2017, rhagwelwyd y byddai ffordd liniaru'r M4 yn costio £1.4 biliwn, ac yn darparu enillion o 2:1—gwelliant eithaf sylweddol o ran cost a budd. Fodd bynnag, fe wnaethoch chi benderfynu peidio â bwrw ymlaen â'r prosiect hwnnw. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o gost a budd terfynol ffordd Blaenau'r Cymoedd, o ystyried y cawn ein harwain i gredu y rhagwelir y bydd y prosiect hwn, yn y pen draw, yn costio swm syfrdanol o bron i £2 biliwn i bwrs y wlad? Rwy'n gofyn hyn am fod cost cyfle enfawr yn sgil bwrw ymlaen yn wyneb costau cynyddol, ac rwy’n ofni bellach, fel llawer o bobl eraill, na fydd prosiectau ffyrdd yn y dyfodol yn symud ymlaen o ganlyniad.
Presiding Officer, if you'll indulge me for a moment, may I first of all pay tribute to Natasha Asghar, who I had the pleasure of being shadowed by in 2024, and who was always incredibly productive in her challenge and always respectful? I'm looking forward to being shadowed now by Peter Fox. A number of people say that we're not politically that far apart at all, and I think today's beginning—his first question regarding the Heads of the Valleys road—shows that we, I think, generally, have the same view, that this road is vitally important in bringing economic opportunities to some of the communities that sadly have been left behind as a result of the mines closing, and which have struggled, there is no doubt about it. So, it's not just a road—this is a huge economic artery that will bring hope and opportunity to many, many communities in the Heads of the Valleys.
Now, in terms of the benefit cost ratio, I'm always a little sceptical of the simple statistics that accompany a business case because they don't tell the full story. What might be considered a low-value scheme in a wealthy area should not be considered a low-value scheme in an area that desperately requires opportunity and employment. And that's why I think that the Heads of the Valleys road is valuable beyond its BCR. Schemes such as the global centre of rail excellence, right at the end of the A465, would only be possible with the investment in that scheme, and there could be 1,100 jobs created in the first 10 years of that particular programme.
So, I think it's vitally important that we recognise that this investment, and investment more widely in our infrastructure, alongside investment in skills, brings far more than just economic benefit and movement of goods and people—it also brings individual prospects for people living in very, very challenging circumstances, and it can be life changing. So, that's why I fully support the road, and I'm glad that the Member as well acknowledges that this road should have been built. We will of course learn lessons from the contracts, from the way that the road was built. It was probably the most challenging, in technical terms, road to be built in the United Kingdom in the past decade. And of course it relates back to the prosperity programme, which was a wartime programme, when the M5 and M50 were dualled, but the A465 was simply considered undualable, because of the topography and the challenging circumstances around dualling it. So, it's been a magnificent accomplishment to reach this point, and I'm looking forward to it being completed in the summer.
Lywydd, os maddeuwch i mi am eiliad, a gaf i yn gyntaf oll dalu teyrnged i Natasha Asghar, y cefais y pleser o gael fy nghysgodi ganddi yn 2024, ac a oedd bob amser yn hynod gynhyrchiol yn ei her a bob amser yn barchus? Edrychaf ymlaen at gael fy nghysgodi nawr gan Peter Fox. Mae nifer o bobl yn dweud nad ydym mor bell â hynny oddi wrth ein gilydd yn wleidyddol, a chredaf fod y dechrau heddiw—ei gwestiwn cyntaf ynglŷn â ffordd Blaenau’r Cymoedd—yn dangos ein bod at ei gilydd o’r un farn, fod y ffordd hon yn hanfodol bwysig i ddod â chyfleoedd economaidd i rai o’r cymunedau sydd wedi cael eu gadael ar ôl o ganlyniad i gau'r pyllau glo, ac sydd wedi'i chael hi'n anodd, nid oes dwywaith am hynny. Felly, nid ffordd yn unig mohoni—mae hon yn wythïen economaidd enfawr a fydd yn dod â gobaith a chyfle i lawer iawn o gymunedau ym Mlaenau'r Cymoedd.
Nawr, o ran y gymhareb cost a budd, rwyf bob amser braidd yn amheus o'r ystadegau syml sy'n dod gydag achos busnes am nad ydynt yn dweud y stori lawn. Ni ddylai’r hyn y gellid ei ystyried yn gynllun gwerth isel mewn ardal gyfoethog gael ei ystyried yn gynllun gwerth isel mewn ardal y mae taer angen cyfleoedd a chyflogaeth arni. A dyna pam y credaf fod ffordd Blaenau'r Cymoedd yn werthfawr y tu hwnt i'w chymhareb cost a budd. Ni fyddai cynlluniau fel y ganolfan ragoriaeth fyd-eang ar gyfer rheilffyrdd, ar ben draw'r A465, ond yn bosibl gyda’r buddsoddiad yn y cynllun hwnnw, a gallai fod 1,100 o swyddi’n cael eu creu yn ystod 10 mlynedd gyntaf y rhaglen benodol honno.
Felly, credaf ei bod yn hanfodol bwysig ein bod yn cydnabod bod y buddsoddiad hwn, a buddsoddiad ehangach yn ein seilwaith, ochr yn ochr â buddsoddiad mewn sgiliau, yn darparu llawer mwy na budd economaidd a symud nwyddau a phobl yn unig—mae hefyd yn darparu rhagolygon unigol i bobl sy’n byw mewn amgylchiadau heriol iawn, ac fe all newid bywydau. Felly, dyna pam fy mod yn llwyr gefnogi’r ffordd, ac rwy’n falch fod yr Aelod hefyd yn cydnabod y dylai’r ffordd hon fod wedi cael ei hadeiladu. Byddwn yn dysgu gwersi o’r contractau wrth gwrs, o’r ffordd yr adeiladwyd y ffordd. Mae’n debyg mai hon oedd y ffordd fwyaf heriol, mewn termau technegol, i gael ei hadeiladu yn y Deyrnas Unedig yn ystod y degawd diwethaf. Ac wrth gwrs, mae'n perthyn i'r rhaglen ffyniant, rhaglen o adeg y rhyfel, pan gafodd yr M5 a'r M50 eu deuoli, ond ystyrid nad oedd modd deuoli'r A465, oherwydd y topograffi a'r amgylchiadau heriol ar gyfer deuoli. Felly, mae cyrraedd y pwynt hwn wedi bod yn gyflawniad gwych, ac edrychaf ymlaen at ei gweld yn cael ei chwblhau yn yr haf.
Thank you, Cabinet Secretary. I think we all hope that those benefits will come to those areas that most need it. The Cardiff capital region was about actually trying to level up things, and if this helps from the top, that's great, but we do have to challenge the moneys that have been sunk into this.
Moving on a little bit, Cabinet Secretary, it's a fact that this scheme will continue to affect, and it has affected people's lives massively, and still continues to, and many businesses and livelihoods. I know I have been contacted by multiple constituents affected by the project who are still expecting appropriate compensation. I know that the Government has already paid out around £45 million in compensation so far, but I fear this may only be the tip of the iceberg. I’m sure you’ll agree with me that it’s only right that anyone who deserves and was promised compensation must receive what is fair. With this in mind, can you tell me how much money the Welsh Government has allocated towards compensating those affected by the project and what the time period will be for paying out outstanding compensations?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy'n credu bod pob un ohonom yn gobeithio y daw’r manteision hynny i’r ardaloedd sydd eu hangen fwyaf. Diben prifddinas-ranbarth Caerdydd oedd ceisio codi'r gwastad, ac os yw hyn yn helpu o'r pen uchaf, mae hynny'n wych, ond mae'n rhaid inni herio'r arian sylweddol sydd wedi'i wario ar hyn.
Gan symud ymlaen, Ysgrifennydd y Cabinet, mae'n ffaith bod y cynllun hwn wedi effeithio ac y bydd yn parhau i effeithio'n aruthrol ar fywydau pobl a llawer o fusnesau a bywoliaeth llawer o bobl. Gwn fod nifer o etholwyr yr effeithiwyd arnynt gan y prosiect wedi cysylltu â mi yn dal i ddisgwyl iawndal priodol. Gwn fod y Llywodraeth eisoes wedi talu oddeutu £45 miliwn mewn iawndal hyd yn hyn, ond rwy'n ofni efallai mai brig y rhewfryn yn unig yw hyn. Rwy’n siŵr y byddwch yn cytuno â mi nad yw ond yn iawn fod unrhyw un sy’n haeddu iawndal ac sydd wedi cael addewid o iawndal yn derbyn yr hyn sy’n deg. Gyda hyn mewn golwg, a allwch chi ddweud wrthyf faint o arian y mae Llywodraeth Cymru wedi'i ddyrannu tuag at ddarparu iawndal i'r rheini yr effeithir arnynt gan y prosiect, a beth fydd yr amserlen ar gyfer talu'r iawndal sydd heb ei dalu?
I thank Peter Fox for raising this, because it allows me to thank the many, many thousands, tens of thousands, of people who have endured disruption as a result of the latest works that have taken place. My view is that that work is worth it. It will better connect communities. It will bring prospects to many people’s lives. Indeed, CCR, Cardiff capital region, have reported that enquiries for sites along the A465 have increased as a result of the recent coverage. We’ve seen in the last six months an increased appetite for businesses to look at the Heads of the Valleys as a prospect for investing, and that surely is very good for the people who live in the areas that have been disrupted by the works. Now, any—any—case for compensation will be considered by the Welsh Government and by the contracted firms, and if there are any residents or any businesses who are concerned that the disruption may have caused them a loss or damage then of course they should make contact with us, but I wouldn’t set out a ring-fenced sum for compensation purposes. Instead, we need to check every single application on a case-by-case basis.
Diolch i Peter Fox am godi hyn, gan ei fod yn caniatáu imi ddiolch i’r miloedd lawer, y degau o filoedd o bobl sydd wedi dioddef tarfu o ganlyniad i’r gwaith diweddaraf sydd wedi bod yn mynd rhagddo. Fy marn i yw bod y gwaith hwnnw’n werth yr ymdrech. Bydd yn cysylltu cymunedau'n well. Bydd yn rhoi gobaith i fywydau llawer o bobl. Yn wir, mae prifddinas-ranbarth Caerdydd wedi adrodd bod ymholiadau ar gyfer safleoedd ar hyd yr A465 wedi cynyddu o ganlyniad i'r sylw diweddar. Rydym wedi gweld, yn ystod y chwe mis diwethaf, awydd cynyddol ymhlith busnesau i edrych ar ardal Blaenau’r Cymoedd fel lle da i fuddsoddi, ac mae hynny’n sicr yn dda iawn i’r bobl sy’n byw yn yr ardaloedd y mae’r gwaith wedi tarfu arnynt. Nawr, bydd unrhyw achos—unrhyw achos—dros iawndal yn cael ei ystyried gan Lywodraeth Cymru a chan y cwmnïau sydd wedi’u contractio, ac os oes unrhyw drigolion neu unrhyw fusnesau sy’n pryderu y gallai’r tarfu fod wedi achosi colled neu niwed iddynt, dylent gysylltu â ni, ond ni fuaswn yn clustnodi swm at ddibenion iawndal. Yn hytrach, mae angen inni wirio pob cais unigol fesul achos.
Thank you, Cabinet Secretary, that's reassuring. I'm sure many people watching will be taking your advice. You touched on already lessons learnt, and not only will this project end up costing, we understand, a predicted £2 billion—wildly over budget—but the project faced continuous delays, resulting in havoc for businesses and locals in the area, and you’ve acknowledged that. I want to be clear: I’m glad that the project is nearing completion and that the nightmare for many residents and businesses will soon be over. However, the scheme has dragged on for much too long—I think we can all agree that—and has cost far too much; we can agree that also. Clearly, lessons have to be learnt. So, can you elaborate more, Cabinet Secretary, on what you think are the most important lessons learnt from this project, which many people would feel has been handled badly from start to finish?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet, mae hynny'n galonogol. Rwy'n siŵr y bydd llawer o bobl sy'n gwylio yn derbyn eich cyngor. Fe sonioch chi am y gwersi a ddysgwyd eisoes, ac nid yn unig y rhagwelir y bydd y prosiect hwn yn costio £2 biliwn yn y pen draw—ymhell bell dros y gyllideb—ond mae'r prosiect wedi wynebu oedi parhaus, gan arwain at anhrefn i fusnesau a phobl leol yn yr ardal, ac rydych wedi cydnabod hynny. Rwyf am fod yn glir: rwy’n falch fod y prosiect ar fin cael ei gwblhau ac y bydd yr hunllef ar ben cyn bo hir i lawer o drigolion a busnesau. Fodd bynnag, mae'r cynllun wedi rhygnu ymlaen yn llawer rhy hir—rwy'n credu y gall pob un ohonom gytuno ar hynny—ac wedi costio llawer gormod; gallwn gytuno ar hynny hefyd. Yn amlwg, mae’n rhaid dysgu gwersi. Felly, a allwch chi ymhelaethu, Ysgrifennydd y Cabinet, ar beth yw'r gwersi pwysicaf a ddysgwyd o'r prosiect hwn, y byddai llawer o bobl yn teimlo ei fod wedi'i reoli'n wael o'r dechrau i'r diwedd?
I think the most important lesson to learn is to never give up, because this road project, yes, it has taken a significant length of time to deliver, but it is a huge, huge feat of engineering. And on numerous occasions we could have stopped it, but we wouldn’t then have captured the maximum economic benefit, we wouldn’t have maximised the connectivity between communities. Construction of this road has spanned numerous economic and social and health challenges: COVID, the pandemic, also the recent crashing of the economy, Brexit, which did present issues and cost problems in terms of bringing in goods and materials from Europe, also austerity. So, it has spanned a huge period of time and a huge number of challenges. We could have given up on it at any given point, but we didn’t, and we’ve delivered it.
In terms of widening those lessons that could be learnt to other areas, I think we need to look in Britain and across Britain at why major infrastructure projects cost significantly more to deliver than elsewhere in Europe and often overrun more. If we take, for example, another major infrastructure project that’s recently been completed in the United Kingdom as an example, the Elizabeth line, that was meant to be completed three and a half years earlier, and its overall cost ballooned by I think it was 28 per cent, around £5 billion more than predicted. We need to know why it is in Britain—because this is not exclusive to Wales—why it is in Britain that it costs more and takes longer to deliver infrastructure projects. This is something that I’ve already discussed with the new UK Ministers in transport and the Wales Office, and it’s something that we’re keen to work with other organisations and businesses on, to make sure that we can deliver infrastructure projects quicker and to budget. Now, there are examples in Wales of how we’ve achieved this. I think Newtown bypass is a fabulous example of infrastructure that was delivered in accordance with how we set our plans out. And, on that particular point, I’m very grateful to Members in the Chamber for the widespread support that that particular project received as well.
Rwy'n credu mai'r wers bwysicaf i'w dysgu yw peidio byth â rhoi'r gorau iddi, gan fod y prosiect ffordd hwn, do, wedi cymryd cryn dipyn o amser i'w gyflawni, ond mae'n gamp beirianegol enfawr. Ac ar sawl achlysur, gallem fod wedi rhoi'r gorau iddi, ond ni fyddem wedyn wedi sicrhau'r budd economaidd mwyaf, ni fyddem wedi cynyddu'r cysylltedd rhwng cymunedau i'r eithaf. Mae'r gwaith o adeiladu’r ffordd hon wedi rhychwantu nifer o heriau economaidd a chymdeithasol ac iechyd: COVID, y pandemig, chwalu'r economi yn ddiweddar, Brexit, a wnaeth greu problemau cost o ran mewnforio nwyddau a deunyddiau o Ewrop, a chyni hefyd. Felly, mae wedi rhychwantu cyfnod enfawr o amser a nifer enfawr o heriau. Gallem fod wedi rhoi'r gorau iddi ar unrhyw adeg, ond ni wnaethom, ac rydym wedi ei gyflawni.
O ran ehangu’r gwersi y gellid eu dysgu i feysydd eraill, rwy'n credu bod angen inni edrych ym Mhrydain a ledled Prydain i weld pam mae prosiectau seilwaith mawr yn costio llawer mwy i’w cyflawni nag mewn mannau eraill yn Ewrop, ac yn aml yn gor-redeg i raddau mwy. Er enghraifft, os cymerwn brosiect seilwaith mawr arall a gwblhawyd yn ddiweddar yn y Deyrnas Unedig, lein Elizabeth, prosiect a oedd i fod i gael ei gwblhau dair blynedd a hanner ynghynt, gyda'r gost gyffredinol yn cynyddu 28 y cant, oddeutu £5 biliwn yn fwy nag a ragwelwyd. Mae angen inni wybod pam, ym Mhrydain—gan nad yw hyn yn gyfyngedig i Gymru—pam mae'n costio mwy ym Mhrydain ac yn cymryd mwy o amser i gyflawni prosiectau seilwaith. Mae hyn yn rhywbeth rwyf eisoes wedi’i drafod â Gweinidogion newydd y DU ym maes trafnidiaeth a Swyddfa Cymru, ac mae’n rhywbeth yr ydym yn awyddus i weithio gyda sefydliadau a busnesau eraill arno, i sicrhau y gallwn gyflawni prosiectau seilwaith yn gyflymach ac o fewn y cyllidebau. Nawr, mae enghreifftiau yng Nghymru o sut rydym wedi cyflawni hyn. Credaf fod ffordd osgoi'r Drenewydd yn enghraifft wych o seilwaith a gwblhawyd yn unol â'r ffordd y gwnaethom osod ein cynlluniau. Ac ar y pwynt penodol hwnnw, rwy'n ddiolchgar iawn i'r Aelodau yn y Siambr am y gefnogaeth eang a gafodd y prosiect penodol hwnnw hefyd.
Llefarydd Plaid Cymru, Peredur Owen Griffiths.
Plaid Cymru spokesperson, Peredur Owen Griffiths.
Diolch, Llywydd. I’m going to follow on from what Peter was asking you there. After over £1 billion-worth of work that spanned almost the entire devolution era, the Heads of the Valleys saga is nearing its conclusion, and getting to that point has been a long, long road indeed, especially for local residents, who’ve had to endure years of significant disruption; you were talking in the thousands there of people being disrupted. While I welcome the completion of the roadworks and sincerely hope that the promised economic benefits actually materialise, there are still questions of this Government’s handling of the project and, by extension, their credibility to oversee future transport projects. So, in the spirit of learning lessons, as you’ve started with Peter, can you confirm the total level of additional spending that the Welsh Government will have to commit to over the next 10 years as a result of the mutual investment model that underpins the project? What proportion of that spending will go into the pockets of private firms until this road is brought into full public ownership in 30 years’ time? And would you advocate using that funding model again?
Diolch, Lywydd. Rwy'n mynd i ddilyn ymlaen o gwestiwn Peter. Ar ôl gwerth dros £1 biliwn o waith sydd wedi para bron mor hir â datganoli, mae saga ffordd Blaenau'r Cymoedd yn agosáu at ei therfyn, ac mae cyrraedd y pwynt hwnnw wedi bod yn ffordd hir yn wir, yn enwedig i drigolion lleol, sydd wedi gorfod dioddef blynyddoedd o darfu sylweddol; mae'r gwaith wedi tarfu ar filoedd o bobl. Er fy mod yn croesawu cwblhau’r gwaith ffordd ac yn mawr obeithio y bydd y manteision economaidd a addawyd yn cael eu gwireddu, mae cwestiynau o hyd ynghylch y modd y mae’r Llywodraeth hon wedi ymdrin â’r prosiect, a thrwy hynny, eu hygrededd i oruchwylio prosiectau trafnidiaeth yn y dyfodol. Felly, yn ysbryd dysgu gwersi, fel y dechreuoch chi gyda Peter, a allwch chi gadarnhau cyfanswm y gwariant ychwanegol y bydd yn rhaid i Lywodraeth Cymru ymrwymo iddo dros y 10 mlynedd nesaf o ganlyniad i'r model buddsoddi cydfuddiannol sy'n sail i'r prosiect? Pa gyfran o’r gwariant hwnnw a fydd yn mynd i bocedi cwmnïau preifat tan y daw’r ffordd hon i berchnogaeth gyhoeddus lawn ymhen 30 mlynedd? Ac a fyddech chi'n dadlau o blaid defnyddio'r model ariannu hwnnw eto?
Well, can I thank Peredur for his questions? First of all, I have to say that this hasn’t been a ‘saga’. This a triumph to have delivered one of the most technically challenging projects anywhere in the United Kingdom and, indeed, further afield. It is a huge undertaking and to have reached this point I think is something that we need to celebrate: we’ve done it. And in terms of the latest section, that section 5, and, indeed, section 6, they’re not over budget and they’re going to be delivered on time. And therefore I think it is a success story that’s worth celebrating.
The road in its entirety, though, has been a challenge, there is no doubt about it, because of what we’ve had to work with and what contractors have had to deal with. But, equally, it’s created significant employment already: almost 90 per cent of the people who have been involved in this scheme live in Wales; the majority of people who have been employed to deliver this scheme are local to the Heads of the Valleys. So, it has provided already invaluable work opportunities and, indeed, opportunities for young people in apprenticeships. So, it’s something that I believe that we should be very, very proud of.
And in terms of the cost, yes, I agree that the cost is very significant indeed, and, as a consequence of leaving the European Union and not having the replacement funds necessary to deliver the completion of the scheme, the mutual investment model was adopted. This is a unique model to Wales. It enables us to extract maximum community benefit from the investment and it allows us to deliver schemes that would simply be unaffordable with the current budget settlement that we have for capital road schemes. It's a project that I think we can learn lessons from—excellent lessons from—about how to deliver in incredibly difficult circumstances. And I think we do need to consider the investment model that has been utilised for this particular road for further major investment projects in the future.
Wel, a gaf i ddiolch i Peredur am ei gwestiynau? Yn gyntaf oll, mae'n rhaid imi ddweud nad yw hyn wedi bod yn 'saga'. Mae hon yn fuddugoliaeth i fod wedi cyflawni un o’r prosiectau mwyaf heriol o safbwynt technegol yn unrhyw le yn y Deyrnas Unedig, a thu hwnt, yn wir. Mae'n gamp enfawr, a chredaf fod cyrraedd y pwynt hwn yn rhywbeth y mae angen inni ei ddathlu: rydym wedi llwyddo. Ac o ran yr adran ddiweddaraf, adran 5, ac adran 6 yn wir, nid ydynt dros gyllideb, ac maent yn mynd i gael eu cyflawni ar amser. Ac felly credaf ei fod yn llwyddiant sy'n werth ei ddathlu.
Serch hynny, mae'r ffordd yn ei chyfanrwydd wedi bod yn her, nid oes amheuaeth am hynny, oherwydd yr hyn y bu'n rhaid inni weithio gydag ef a'r hyn y bu'n rhaid i gontractwyr ymdrin ag ef. Ond yn yr un modd, mae eisoes wedi creu cyflogaeth sylweddol: mae bron i 90 y cant o'r bobl sydd wedi bod yn rhan o'r cynllun yn byw yng Nghymru; mae'r rhan fwyaf o bobl sydd wedi'u cyflogi i gwblhau'r cynllun yn lleol i ardal Blaenau'r Cymoedd. Felly, mae eisoes wedi darparu cyfleoedd gwaith amhrisiadwy, ac yn wir, prentisiaethau i bobl ifanc. Felly, mae'n rhywbeth y credaf y dylem fod yn falch iawn ohono.
Ac o ran y gost, rwy'n cytuno bod y gost yn sylweddol iawn yn wir, ac o ganlyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd, ac yn niffyg arian yn lle'r arian hwnnw, arian yr oedd ei angen i gwblhau’r cynllun, mabwysiadwyd y model buddsoddi cydfuddiannol. Mae hwn yn fodel unigryw i Gymru. Mae’n ein galluogi i gael y budd cymunedol mwyaf posibl o’r buddsoddiad ac mae’n caniatáu inni gyflawni cynlluniau a fyddai’n gwbl anfforddiadwy gyda'r setliad cyllidebol cyfredol sydd gennym ar gyfer cynlluniau ffyrdd cyfalaf. Mae'n brosiect y credaf y gallwn ddysgu gwersi ohono—gwersi rhagorol—ynglŷn â sut i gyflawni mewn amgylchiadau anhygoel o anodd. Ac rwy'n credu bod angen inni ystyried y model buddsoddi a ddefnyddiwyd ar gyfer y ffordd benodol hon ar gyfer prosiectau buddsoddi mawr pellach yn y dyfodol.
I did ask you about the amount that would be spent over the next 10 years on the project, but maybe you can address that in the answer to your next question. The issues associated with the Heads of the Valleys road project are symptoms of wider failings by this Government on transport. When it comes to public transport in particular the people of Wales are, sadly, becoming accustomed to unreliable and substandard services. This is underlined by the latest performance statistics from Transport for Wales: nearly 40 per cent of their trains do not arrive on time and their cancellation levels are above the average for British Rail operators. Meanwhile, the ambition to ensure that 95 per cent of journeys in Wales are undertaken in new trains remains unfulfilled two years after it was meant to have been achieved. We’ve already heard that train passengers in England are facing a 4.6 per cent hike to their fares from March and, historically, the Welsh Government has matched any increases that happen over the border. Given these issues I’ve just listed with the performance of Transport for Wales services, do you think Welsh commuters will be getting value for money if their fares are increased above inflation during the next financial year?
Gofynnais i chi am y swm a fyddai’n cael ei wario dros y 10 mlynedd nesaf ar y prosiect, ond efallai y gallwch sôn am hynny yn yr ateb i’ch cwestiwn nesaf. Mae’r materion sy'n ymwneud â phrosiect ffyrdd Blaenau’r Cymoedd yn symptomau o fethiannau ehangach gan y Llywodraeth hon ym maes trafnidiaeth. Gyda thrafnidiaeth gyhoeddus yn benodol, mae pobl Cymru, yn anffodus, yn dod i arfer â gwasanaethau annibynadwy ac israddol. Ategir hyn gan ystadegau perfformiad diweddaraf Trafnidiaeth Cymru: nid yw bron i 40 y cant o’u trenau’n cyrraedd ar amser ac mae eu lefelau canslo yn uwch na’r cyfartaledd ar gyfer gweithredwyr British Rail. Yn y cyfamser, mae'r uchelgais i sicrhau bod 95 y cant o deithiau yng Nghymru yn cael eu gwneud ar drenau newydd yn parhau i fod heb ei gyflawni ddwy flynedd wedi'r adeg pan oedd i fod i gael ei gyflawni. Rydym eisoes wedi clywed bod teithwyr ar reilffyrdd Lloegr yn wynebu cynnydd o 4.6 y cant i’w prisiau o fis Mawrth ymlaen, ac yn hanesyddol, mae Llywodraeth Cymru wedi efelychu unrhyw gynnydd a wneir dros y ffin. O ystyried y problemau rwyf newydd eu rhestru gyda pherfformiad gwasanaethau Trafnidiaeth Cymru, a ydych chi'n credu y bydd cymudwyr Cymru yn cael gwerth am arian os bydd eu prisiau’n codi uwchlaw chwyddiant yn ystod y flwyddyn ariannol nesaf?
I'd like to, first of all, point out that Transport for Wales have seen a significant increase in the number of passengers using their services as a consequence of the £800 million investment in new trains—an £800 million investment that will give us one of the newest fleets of trains in Britain, compared to one of the oldest fleets of trains that was adopted from Arriva Trains Wales back in 2018. Punctuality and reliability obviously will fluctuate, but there has been a consistent success story for TfW in the last year, insofar as it's concerned, against other operators in and out of Wales: the best of all four operators.
Now, the Member points out that cancellations that take place are often perceived as being due solely, I think, by inference, to the operator. That's not the case. In many, many cases, delays and cancellations are due to the network, the track, the signalling and so forth. That is not our responsibility beyond the core Valleys lines, and I'm afraid that, for too long, under 14 years of austerity, we didn't have the investment in a Wales route that was necessary to bring it up to the standard that we see elsewhere in the United Kingdom, and, as a consequence of that, that contributes to higher levels of risk when it comes to delays and cancellations on the Wales route. That is in no small part why we see the likes of Avanti and GWR and CrossCountry register higher than average rates of cancellations and delays.
I should also just point out that the average service payment under the mutual investment model will be around £42 million. As I said earlier, it simply wouldn't be possible to afford such a major scheme under traditional capital expenditure.
Yn gyntaf oll, hoffwn nodi bod Trafnidiaeth Cymru wedi gweld cynnydd sylweddol yn nifer y teithwyr sy’n defnyddio eu gwasanaethau o ganlyniad i’r buddsoddiad o £800 miliwn mewn trenau newydd—buddsoddiad o £800 miliwn a fydd yn rhoi un o’r fflydoedd mwyaf newydd o drenau ym Mhrydain i ni, o gymharu ag un o’r fflydoedd hynaf o drenau y gwnaethom eu hetifeddu gan Trenau Arriva Cymru yn ôl yn 2018. Bydd prydlondeb a dibynadwyedd yn amlwg yn amrywio, ond mae Trafnidiaeth Cymru wedi cael llwyddiant cyson dros y flwyddyn ddiwethaf o gymharu â gweithredwyr eraill yng Nghymru a thu hwnt: y gorau o bob un o’r pedwar gweithredwr.
Nawr, mae'r Aelod yn nodi mai'r casgliad yn aml yw mai'r gweithredwr yn unig sydd ar fai am drenau'n cael eu canslo. Nid yw hynny'n wir. Mewn llawer iawn o achosion, mae oedi a chanslo trenau'n digwydd oherwydd y rhwydwaith, y trac, y signalau ac yn y blaen. Nid ein cyfrifoldeb ni yw hynny y tu hwnt i reilffyrdd craidd y Cymoedd, ac mae arnaf ofn, am lawer gormod o amser, o dan 14 mlynedd o gyni, na chawsom y buddsoddiad yn rheilffyrdd Cymru a oedd yn angenrheidiol i’w codi i’r safon a welwn mewn mannau eraill yn y Deyrnas Unedig, ac o ganlyniad, mae hynny’n cyfrannu at lefelau uwch o risg o ran oedi a chanslo trenau ar reilffyrdd Cymru. I raddau helaeth, dyna pam ein bod yn gweld cyfraddau canslo ac oedi uwch na'r cyfartaledd gan Avanti a GWR a CrossCountry.
Dylwn nodi hefyd mai oddeutu £42 miliwn fydd y taliad gwasanaeth cyfartalog o dan y model buddsoddi cydfuddiannol. Fel y dywedais yn gynharach, yn syml iawn, ni fyddai'n bosibl fforddio cynllun mor fawr o dan wariant cyfalaf traddodiadol.
Diolch am yr ateb yna.
Thank you for that response.
Talking about the network and system delays, what's especially frustrating about the state of rail services in Wales is that the issues are not confined just to our own borders, and you alluded to that in your previous answer. Over the Christmas break, we learned that the next phase of the construction of the HS2 project will entail redirecting trains from Paddington to Euston until at least 2030, adding to journey times on services from south Wales, and maybe having a knock-on impact if it's going into Euston from north Wales as well. So, not only are we being deprived of the billions of pounds worth of investment from HS2, Welsh commuters travelling to London are also going to have to contend with being inconvenienced as a result of something that is already a drag on the Welsh economy. We know that the First Minister has failed to persuade her colleagues in Westminster of the case to provide Wales with HS2 consequentials that we are rightly owed, whether through a lack of influence or the lack of the so-called partnership in power. At the very least, therefore, will you, Cabinet Secretary, now write to your counterpart for the following update: an update on how journey times and service provision will be affected by the impending construction at Old Oak Common; a risk assessment of the economic impact to Wales of this disruption to rail services along the south Wales to London line; and guarantees that fares for Welsh commuters travelling to London will not be inflated to reflect longer travel times?
A sôn am yr oedi yn y rhwydwaith a’r system, yr hyn sy’n arbennig o rwystredig am gyflwr gwasanaethau rheilffyrdd yng Nghymru yw nad yw’r materion wedi’u cyfyngu i’n ffiniau ni yn unig, ac fe gyfeirioch chi at hynny yn eich ateb blaenorol. Dros wyliau’r Nadolig, clywsom y bydd cam nesaf y gwaith o adeiladu prosiect HS2 yn golygu ailgyfeirio trenau o Paddington i Euston tan o leiaf 2030, gan ychwanegu at amseroedd teithio ar wasanaethau o dde Cymru, ac efallai'n cael effaith ganlyniadol os yw'n mynd i Euston o ogledd Cymru hefyd. Felly, nid yn unig ein bod yn cael ein hamddifadu o werth biliynau o bunnoedd o fuddsoddiad o HS2, mae cymudwyr o Gymru sy’n teithio i Lundain hefyd yn mynd i orfod ymdopi ag anghyfleustra o ganlyniad i rywbeth sydd eisoes yn llesteirio economi Cymru. Gwyddom fod y Prif Weinidog wedi methu perswadio ei ffrindiau yn San Steffan o’r achos i ddarparu'r cyllid canlyniadol sy'n briodol ddyledus i ni yng Nghymru yn sgil HS2, boed hynny oherwydd diffyg dylanwad neu ddiffyg y bartneriaeth mewn grym honedig. O leiaf, felly, a wnewch chi, Ysgrifennydd y Cabinet, ysgrifennu at eich swyddog cyfatebol nawr i gael y diweddariad a ganlyn: y wybodaeth ddiweddaraf ynglŷn â sut y bydd y gwaith adeiladu sydd ar y gorwel yn Old Oak Common yn effeithio ar amseroedd teithio a darpariaeth gwasanaethau; asesiad risg o'r effaith economaidd ar Gymru yn sgil y tarfu ar wasanaethau rheilffyrdd ar hyd y rheilffordd o dde Cymru i Lundain; a gwarantau na fydd prisiau i gymudwyr o Gymru sy'n teithio i Lundain yn cynyddu i adlewyrchu amseroedd teithio hwy?
Can I thank Peredur for his question? I know that Members of Parliament have already raised in the House concerns over the disruption that will be caused by this particular work to Great Western trains travelling between south Wales and London. It's a matter that I will be raising with UK Government Ministers. I wish to ensure that citizens can travel as quickly and as conveniently as possible, not just within Wales, but between Wales and major cities in England and Scotland as well, so I'll be raising that. But it's also part of an ongoing discussion with UK Government Ministers about what we can achieve when we work together, and, in the summer, we saw what we can do when we work in partnership. We got agreement that infrastructure upgrades along the north Wales main line will enable us now to increase Transport for Wales services by 50 per cent in 2026. That's a huge uplift, and I believe that that's a taste of things to come.
A gaf i ddiolch i Peredur am ei gwestiwn? Gwn fod Aelodau Seneddol eisoes wedi codi pryderon yn Nhŷ'r Cyffredin ynghylch y tarfu a fydd yn cael ei achosi gan y gwaith penodol hwn ar drenau Great Western sy’n teithio rhwng de Cymru a Llundain. Mae’n fater y byddaf yn ei godi gyda Gweinidogion Llywodraeth y DU. Hoffwn sicrhau bod dinasyddion yn gallu teithio mor gyflym ac mor gyfleus â phosibl, nid yn unig yng Nghymru, ond rhwng Cymru a dinasoedd mawr yn Lloegr a’r Alban hefyd, felly byddaf yn codi hynny. Ond mae hefyd yn rhan o drafodaeth barhaus gyda Gweinidogion Llywodraeth y DU ynglŷn â'r hyn y gallwn ei gyflawni pan fyddwn yn gweithio gyda'n gilydd, ac yn yr haf, gwelsom yr hyn y gallwn ei wneud pan fyddwn yn gweithio mewn partneriaeth. Cawsom gytundeb y bydd uwchraddio seilwaith ar hyd prif reilffordd y gogledd yn ein galluogi i gynyddu gwasanaethau Trafnidiaeth Cymru 50 y cant yn 2026. Mae’n gynnydd enfawr, a chredaf fod hynny’n flas o'r hyn sydd i ddod.
Mae cwestiwn 3 [OQ62060] wedi'i dynnu'n ôl. Cwestiwn 4—Mike Hedges.
Question 3 [OQ62060] has been withdrawn. Question 4—Mike Hedges.
4. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet ddatganiad am lif traffig ar yr M4 rhwng Cyffordd 43 a Chyffordd 38? OQ62048
4. Will the Cabinet Secretary make a statement on traffic flow on the M4 between Junction 43 and Junction 38? OQ62048
Yes, of course. The latest traffic data from 2023 shows that traffic flow is nearly back to pre-COVID levels, with an annual average daily flow, I believe, of just under 87,500 motor vehicles.
Wrth gwrs. Mae'r data traffig diweddaraf o 2023 yn dangos bod llif traffig bron yn ôl i lefelau cyn COVID, gyda llif dyddiol cyfartalog blynyddol o ychydig o dan 87,500 o gerbydau modur.
Thank you for that answer. If there was exactly the same amount each hour, there wouldn't be a problem. As someone who travels regularly along the M4 between junctions 43 and 38, I see daily, at peak periods, regular traffic jams, with stationary and slow-moving vehicles. Assuming the Welsh Government are not going to close any of the junctions or build a third lane, are there any proposals to deal with this bottleneck? I have two solutions to ameliorate the problem. Firstly, to make the second lane 'cars only'. It is very frustrating when a slow-moving lorry overtakes a very-slow-moving lorry, and then slows everyone down. Or, secondly, to make the outside lane for through traffic.
Diolch am yr ateb hwnnw. Pe bai'n union yr un faint bob awr, ni fyddai problem. Fel rhywun sy'n teithio'n rheolaidd ar hyd yr M4 rhwng cyffyrdd 43 a 38, bob dydd rwy'n gweld tagfeydd traffig rheolaidd ar adegau prysur, gyda cherbydau'n llonydd neu'n symud yn araf. Gan dybio nad yw Llywodraeth Cymru yn mynd i gau unrhyw un o'r cyffyrdd hynny nac adeiladu trydedd lôn, a oes unrhyw gynigion i ymdrin â'r dagfa hon? Mae gennyf ddau ateb i ddatrys y broblem. Yn gyntaf, gwneud yr ail lôn yn 'geir yn unig'. Mae'n rhwystredig iawn pan fydd lori araf yn goddiweddyd lori sy'n symud yn araf iawn, ac yna'n arafu pawb. Neu'n ail, gwneud y lôn allanol yn un ar gyfer traffig sy'n symud drwy'r ardal.
Can I thank Mike Hedges for his further question? I'm very aware that this area does get congested at peak times, and Mike has kindly raised the issue of what the French call 'elephant racing' with me in recent days. I think his suggestions certainly merit investigation, and I'll therefore ask my officials to investigate the suggestion of limiting certain traffic to one lane, to ensure that traffic can move more freely in the outer lane. And I'll see what that might have in terms of positive effects on transport flows and on air quality, and indeed on safety. I'll report back as soon as I can.
My understanding is that if they're found to have a positive impact, the next step would be to obtain motorway regulations, and that could take many, many months. But, as I say to Mike Hedges, if that is a solution to be pursued, we'll pursue it.
A gaf i ddiolch i Mike Hedges am ei gwestiwn pellach? Rwy'n ymwybodol iawn fod yr ardal hon yn cael tagfeydd yn ystod oriau brig, ac mae Mike wedi codi'r hyn y mae'r Ffrancwyr yn ei alw'n 'rasio eliffantod' gyda mi yn ystod y dyddiau diwethaf. Rwy'n credu bod ei awgrymiadau yn sicr yn haeddu eu harchwilio, ac felly fe fyddaf yn gofyn i fy swyddogion archwilio'r awgrym o gyfyngu traffig penodol i un lôn, er mwyn sicrhau bod traffig yn gallu symud yn fwy rhydd yn y lôn allanol. Ac fe gaf weld pa effeithiau cadarnhaol y gallai hynny eu cael ar lif trafnidiaeth ac ar ansawdd aer, ac ar ddiogelwch, yn wir. Fe wnaf adrodd yn ôl cyn gynted ag y gallaf.
Yn ôl yr hyn a ddeallaf, os canfyddir eu bod yn cael effaith gadarnhaol, y cam nesaf fyddai cael rheoliadau traffyrdd, a gallai hynny gymryd nifer fawr o fisoedd. Ond fel y dywedaf wrth Mike Hedges, os yw'n ateb y dylid mynd ar ei drywydd. fe wnawn hynny.
Thank you.
Diolch.
I thank Mike for raising this important issue. Aside from the fact that the 50 mph limit should now be unnecessary as other factors will dramatically improve air quality in the area, we know that this stretch of motorway is unsuitable, as the gradients involved in this stretch of the M4 would never be built today. Until we can remove heavy freight from the roads and onto rail, we have to take steps to ensure that we have free-flowing traffic if we are to have any hope of regenerating the region's economy. Cabinet Secretary, what additional action can you take to prevent bottlenecks on this stretch of road jamming up efforts to improve the economy of South Wales West?
Diolch i Mike am godi'r mater pwysig hwn. Ar wahân i'r ffaith y dylai'r terfyn o 50 mya fod yn ddiangen nawr gan y bydd ffactorau eraill yn gwella ansawdd aer yn ddramatig yn yr ardal, gwyddom fod y darn hwn o draffordd yn anaddas, gan na fyddai'r graddiannau ar y rhan hon o'r M4 byth yn cael eu hadeiladu heddiw. Hyd nes y gallwn symud nwyddau trwm oddi ar y ffyrdd ac ar y rheilffyrdd, mae'n rhaid inni gymryd camau i sicrhau bod gennym draffig sy'n llifo'n rhydd os ydym am gael unrhyw obaith o adfywio economi'r rhanbarth. Ysgrifennydd y Cabinet, pa gamau ychwanegol y gallwch eu cymryd i atal tagfeydd ar y rhan hon o'r ffordd sy'n rhwystro ymdrechion i wella economi Gorllewin De Cymru?
Can I thank Altaf for his supplementary question? There are numerous points that I should make in regard to the question. First of all, the 50 mph speed restriction was introduced as a consequence of legal action that was taken against Welsh Government—legal action that's been taken against Governments elsewhere as well for the same reason—to help to bring down air pollution. We are hopeful that that measure will be successful, and, of course, if levels of pollution can drop along those routes below the legal threshold, then we'd look at removing those speed restrictions. I should just add as another point, though, that heavy goods vehicles are restricted to 56 mph.
But I think the Member's right that this is a unique stretch of road, and we're working very closely with the corporate joint committee, as they develop and finalise their regional transport plan, as to how we can make sure that the road network in the area is decongested as much as possible. And there will be opportunities, there's no doubt about it, for modal shift, which can help in that regard as well. So, it's not just going to be about looking at how we can get traffic moving more freely; it's also going to be a case of how we can utilise other modes to alleviate some of the volumes that we see at peak hours.
A gaf i ddiolch i Altaf am ei gwestiwn atodol? Mae yna lawer o bwyntiau y dylwn eu gwneud ynglŷn â'r cwestiwn. Yn gyntaf oll, cyflwynwyd y cyfyngiad cyflymder o 50 mya o ganlyniad i gamau cyfreithiol yn erbyn Llywodraeth Cymru—camau cyfreithiol a roddwyd ar waith yn erbyn Llywodraethau mewn mannau eraill hefyd am yr un rheswm—i helpu i ostwng llygredd aer. Rydym yn obeithiol y bydd y mesur hwnnw'n llwyddiannus, ac wrth gwrs, os gall lefelau llygredd ostwng o dan y trothwy cyfreithiol ar hyd y llwybrau hyn, byddem yn ystyried cael gwared ar y cyfyngiadau cyflymder. Dylwn ychwanegu pwynt arall, serch hynny, fod cerbydau nwyddau trwm wedi'u cyfyngu i 56 mya.
Ond rwy'n credu bod yr Aelod yn iawn fod hwn yn ddarn unigryw o ffordd, ac rydym yn gweithio'n agos iawn gyda'r cyd-bwyllgor corfforedig, wrth iddynt ddatblygu a chwblhau eu cynllun trafnidiaeth rhanbarthol, ar sut y gallwn sicrhau bod y rhwydwaith ffyrdd yn yr ardal mor rhydd o dagfeydd â phosibl. Ac nid oes amheuaeth y ceir cyfleoedd o ran newid dulliau teithio, a all helpu yn hynny o beth hefyd. Felly, mae'n ymwneud â mwy nag edrych ar sut y gallwn gael traffig i symud yn fwy rhydd; mae hefyd yn fater o sut y gallwn ddefnyddio dulliau eraill i leddfu peth o faint y traffig a welwn yn ystod oriau brig.
5. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet roi diweddariad ar Fetro Gogledd Cymru? OQ62057
5. Will the Cabinet Secretary provide an update on the North Wales Metro? OQ62057
Yes, of course. Providing metro-style services in north Wales is a priority, and I'm pleased that there are plans to deliver 50 per cent more TfW services along the north Wales mainline from 2026. Work continues also to improve connectivity in the Mersey-Dee area, particularly the Borderlands line, with the aspiration to deliver metro services there as well, not just between Wrexham and Bidston, but directly between Wrexham and Liverpool.
Gwnaf, wrth gwrs. Mae darparu gwasanaethau ar ffurf metro yng ngogledd Cymru yn flaenoriaeth, ac rwy'n falch fod yna gynlluniau i ddarparu 50 y cant yn fwy o wasanaethau Trafnidiaeth Cymru ar hyd prif reilffordd gogledd Cymru o 2026 ymlaen. Mae gwaith yn parhau hefyd i wella cysylltedd yn ardal y Mersi a'r Ddyfrdwy, yn enwedig rheilffordd y Gororau, gyda'r dyhead i ddarparu gwasanaethau metro yno hefyd, nid yn unig rhwng Wrecsam a Bidston, ond yn uniongyrchol rhwng Wrecsam a Lerpwl.
The north Wales metro is to have a transformative effect on both rail and bus services across the region, as well as improving active travel routes. It has had successes, but its continued progress is tied into the North Wales Transport Commission's final report, which the Cabinet Secretary will be aware was published over a year ago. The recommendations put forward by the commission have yet to be decided upon or adopted by the corporate joint committee for north Wales, so I'd be grateful if you could give me a timeline for the implementation of the recommendations.
Bydd metro gogledd Cymru yn cael effaith drawsnewidiol ar wasanaethau trên a bysiau ar draws y rhanbarth, yn ogystal â gwella llwybrau teithio llesol. Mae wedi cael llwyddiannau, ond mae ei gynnydd parhaus yn gysylltiedig ag adroddiad terfynol Comisiwn Trafnidiaeth Gogledd Cymru, y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol iddo gael ei gyhoeddi dros flwyddyn yn ôl. Nid yw'r argymhellion a gyflwynwyd gan y comisiwn wedi cael eu penderfynu na'u mabwysiadu eto gan gyd-bwyllgor corfforedig gogledd Cymru, felly hoffwn pe gallech roi amserlen i mi ar gyfer gweithredu'r argymhellion.
This is a really, really timely question, I believe, because we're working very closely with the corporate joint committee to deliver the recommendations outlined in the transport commission report. We're working very, very closely with UK Government as well—indeed, some of the recommendations are at the top of the priority list when it comes to rail enhancements in Wales. And both the north Wales metro work and the north Wales regional transport plan are being developed at pace. The north Wales regional transport plan is being finalised. I'm very pleased that it's going to be consulted on soon, and hopefully it can be signed off later this year, and that will reflect the work of the North Wales Transport Commission.
Mae hwn yn gwestiwn amserol tu hwnt oherwydd rydym yn gweithio'n agos iawn gyda'r cyd-bwyllgor corfforedig ar gyflawni'r argymhellion a amlinellir yn adroddiad y comisiwn trafnidiaeth. Rydym yn gweithio'n agos iawn gyda Llywodraeth y DU hefyd—yn wir, mae rhai o'r argymhellion ar frig y rhestr flaenoriaethau ar gyfer gwelliannau rheilffyrdd yng Nghymru. Ac mae gwaith metro gogledd Cymru a chynllun trafnidiaeth rhanbarthol gogledd Cymru yn cael eu datblygu'n gyflym. Mae cynllun trafnidiaeth rhanbarthol gogledd Cymru wrthi'n cael ei gwblhau. Rwy'n falch iawn y bydd yn destun ymgynghori'n fuan, a gobeithio y gellir ei gymeradwyo yn ddiweddarach eleni, a bydd hynny'n adlewyrchu gwaith Comisiwn Trafnidiaeth Gogledd Cymru.
I'm grateful to Lesley Griffiths for raising this question in the Chamber here this afternoon. I certainly welcome the focus on improving transport links across north Wales, and as you pointed out, Cabinet Secretary, those links into north-west England, which are so important for jobs and economic growth in north Wales as well. The quicker that this investment can take place the better, in my view. As has already been outlined, it seems to be dragging along quite slowly, and I hope that's not a metaphor for the future of the metro in north Wales when it's in place. You said in a committee session in November that there are oven-ready projects to be delivered for the metro. I know you've given, let's be honest, a fairly vague outline this afternoon of the recommendations being implemented, but I wonder whether you could be more specific about the expected timeline for completing the projects that you described as being oven ready.
Diolch i Lesley Griffiths am godi'r cwestiwn hwn yn y Siambr y prynhawn yma. Rwy'n sicr yn croesawu'r ffocws ar wella cysylltiadau trafnidiaeth ledled gogledd Cymru, ac fel y nodoch chi, Ysgrifennydd y Cabinet, y cysylltiadau â gogledd-orllewin Lloegr, sydd mor bwysig ar gyfer swyddi a thwf economaidd yng ngogledd Cymru hefyd. Gorau po gyflymaf y gall y buddsoddiad hwn ddigwydd yn fy marn i. Fel sydd eisoes wedi'i nodi, mae'n ymddangos ei fod yn llusgo yn ei flaen yn eithaf araf, ac rwy'n gobeithio nad yw hynny'n drosiad ar gyfer dyfodol y metro yng ngogledd Cymru pan fydd yn weithredol. Fe ddywedoch chi mewn sesiwn pwyllgor ym mis Tachwedd fod yna brosiectau parod i'w cyflwyno ar gyfer y metro. Gadewch inni fod yn onest, rwy'n gwybod eich bod chi wedi rhoi amlinelliad eithaf annelwig y prynhawn yma o'r argymhellion sy'n cael eu gweithredu, ond tybed a allech chi fod yn fwy penodol ynghylch yr amserlen ddisgwyliedig ar gyfer cwblhau'r prosiectau y gwnaethoch chi eu disgrifio fel rhai sy'n barod ar gyfer eu cyflwyno.
Sure, yes. These are projects, obviously, that are not our responsibility, because we don't own the rail network in north Wales. It's still Network Rail, which is to become Great British Railways. But I spoke with the rail Minister and the Secretary of State for Transport and indeed the Secretary of State for Wales just before Christmas, where we went through some of those, if you like, oven-ready projects. The first and most obvious one that could be delivered in a comparatively short period of time is the work that's required at Padeswood cement works. That would then facilitate the next stage of work on the Borderlands line, and as I say, our aim is to have direct metro services between Wrexham and Liverpool. Beginning with the Padeswood cement works infrastructure project, I believe that that could be delivered within the space of 18 to 24 months, and then the next sections of the project could be delivered within a matter of years thereafter. Delivering a metro system between Wrexham and Liverpool would complement what could be four trains per hour along the north Wales coast for many stations, provided the services currently operated by Avanti West Coast can be enhanced back to the level that they were at pre COVID.
Yn sicr. Nid ein cyfrifoldeb ni yw'r prosiectau hyn, yn amlwg, gan nad ni sy'n berchen ar y rhwydwaith rheilffyrdd yng ngogledd Cymru, ond Network Rail, sy'n mynd i fod yn Great British Railways. Ond siaradais â'r Gweinidog rheilffyrdd a'r Ysgrifennydd Gwladol dros Drafnidiaeth, ac yn wir Ysgrifennydd Gwladol Cymru ychydig cyn y Nadolig, ac fe aethom drwy rai o'r prosiectau sy'n barod i'w cyflwyno. Yr un cyntaf a mwyaf amlwg y gellid ei gyflawni mewn cyfnod cymharol fyr yw'r gwaith sy'n ofynnol wrth waith sment Padeswood. Byddai hynny wedyn yn hwyluso'r cam nesaf o waith ar reilffordd y Gororau, ac fel y dywedais, ein nod yw cael gwasanaethau metro uniongyrchol rhwng Wrecsam a Lerpwl. Gan ddechrau gyda phrosiect seilwaith gwaith sment Padeswood, credaf y gellid cyflawni hynny o fewn cyfnod o 18 i 24 mis, ac yna gellid cyflawni rhannau nesaf y prosiect o fewn mater o flynyddoedd wedi hynny. Byddai darparu system metro rhwng Wrecsam a Lerpwl yn ategu'r hyn a allai fod yn bedwar trên yr awr ar hyd arfordir gogledd Cymru i lawer o orsafoedd, ar yr amod y gellir gwella'r gwasanaethau a weithredir ar hyn o bryd gan Avanti West Coast yn ôl i'r lefel cyn COVID.
6. Sut y mae yr Ysgrifennydd Cabinet yn gweithio i gyflawni blaenoriaeth y Prif Weinidog o drwsio ffyrdd a phalmentydd? OQ62061
6. How is the Cabinet Secretary working to deliver the First Minister's priority of fixing roads and pavements? OQ62061
Well, I've established a dedicated fund in 2025-26 solely for the repair of road defects on our network to maintain community connectivity. In addition, I'll be establishing the local borrowing fund, which will allow much-needed funding in 2025-26 for the repair of roads and local authority networks.
Wel, rwyf wedi sefydlu cronfa bwrpasol yn 2025-26 yn unswydd ar gyfer trwsio diffygion ar y ffyrdd ar ein rhwydwaith er mwyn cynnal cysylltedd cymunedol. Yn ogystal, byddaf yn sefydlu'r gronfa fenthyca leol, a fydd yn caniatáu cyllid mawr ei angen yn 2025-26 ar gyfer trwsio ffyrdd a rhwydweithiau awdurdodau lleol.
Funding for highway maintenance and pavement infrastructure is really welcomed by local authorities. I know they're struggling. In Flintshire alone, they've got a £3.9 million funding gap. Well, not a gap, but they need £3.9 million just to keep the roads in their current state, which is a £2.5 million gap this year from what they actually do have. So, it's a big issue. So, I welcome any funding. It does take a while to plan the road maintenance and get contractors in to do that work, so they could do with an indicative budget, if that's possible. I know we've got the budget-setting process, but they need to try and get programmes in place for this year, ready for a dry period. Is that possible? Thank you.
Mae arian ar gyfer cynnal a chadw priffyrdd a seilwaith palmentydd yn cael ei groesawu'n fawr gan awdurdodau lleol. Rwy'n gwybod eu bod yn ei chael hi'n anodd. Yn sir y Fflint yn unig, mae ganddynt fwlch ariannol o £3.9 miliwn. Wel, nid bwlch, ond mae angen £3.9 miliwn arnynt i gadw'r ffyrdd yn eu cyflwr presennol, sef bwlch o £2.5 miliwn eleni o'r hyn sydd ganddynt mewn gwirionedd. Felly, mae'n broblem fawr. Felly, rwy'n croesawu unrhyw gyllid. Mae'n cymryd amser i gynllunio gwaith cynnal a chadw ffyrdd a chael contractwyr i mewn i wneud y gwaith hwnnw, felly gallent wneud â chyllideb ddangosol, os yw hynny'n bosibl. Rwy'n gwybod bod gennym broses ar gyfer pennu'r gyllideb, ond mae angen iddynt geisio cael rhaglenni ar waith ar gyfer eleni, yn barod ar gyfer cyfnod sych. A yw hyn yn bosibl? Diolch.
Can I thank Carolyn for her supplementary question? And of course I'll consider the delivery of that suggestion. If at all possible, we will deliver on it.
I'd just like to outline just how valuable the local borrowing initiative is. Carolyn highlighted the challenge faced by Flintshire County Council, and that is reflected across pretty much all of Wales and the United Kingdom. Maintenance backlogs are something that affect all transport authorities in Britain, unfortunately. It is a symbol, a sign and a result of 14 years of austerity. The local borrowing initiative will enable local authorities to self-finance £60 million of road repairs in 2025-26. That is alongside the £25 million dedicated fund that I've established for repairs to the strategic road network. That £25 million will help to repair around 30,000 potholes on 100 km of road. If you then extrapolate out the figures, you can imagine that an extra £60 million for the local road network will fix something in the region of 100,000 potholes in total, between local roads and the strategic roads network. So, it is a huge endeavour to fix our roads, but we will work in the future with local authorities, as closely as we can, on co-designing the scheme and maintaining the scheme, if at all possible.
A gaf i ddiolch i Carolyn am ei chwestiwn atodol? Ac wrth gwrs, byddaf yn ystyried cyflwyno'r awgrym hwnnw. Os yw'n bosibl, byddwn yn cyflawni hynny.
Hoffwn amlinellu pa mor werthfawr yw'r fenter fenthyca leol. Tynnodd Carolyn sylw at yr her sy'n wynebu Cyngor Sir y Fflint, ac mae hynny'n cael ei adlewyrchu ar draws Cymru a'r Deyrnas Unedig i gyd fwy neu lai. Mae ôl-groniadau cynnal a chadw yn rhywbeth sy'n effeithio ar bob awdurdod trafnidiaeth ym Mhrydain, yn anffodus. Mae'n symbol, yn arwydd ac yn ganlyniad i 14 mlynedd o gyni. Bydd y fenter fenthyca leol yn galluogi awdurdodau lleol i hunangyllido £60 miliwn o waith trwsio ffyrdd yn 2025-26. Daw hynny ochr yn ochr â'r gronfa bwrpasol £25 miliwn a sefydlais ar gyfer trwsio'r rhwydwaith ffyrdd strategol. Bydd y £25 miliwn hwnnw'n helpu i drwsio tua 30,000 o dyllau ar 100 km o ffordd. Os ydych chi'n allosod y ffigurau hynny wedyn, gallwch ddychmygu y bydd £60 miliwn ychwanegol ar gyfer y rhwydwaith ffyrdd lleol yn trwsio rhywbeth tebyg i 100,000 o dyllau i gyd, rhwng ffyrdd lleol a'r rhwydwaith ffyrdd strategol. Felly, mae'n ymdrech enfawr i drwsio ein ffyrdd, ond byddwn yn gweithio mor agos ag y gallwn gydag awdurdodau lleol yn y dyfodol ar gyd-gynllunio'r cynllun a chynnal y cynllun, os yn bosibl.
Cwestiwn 7, Janet Finch-Saunders.
Question 7, Janet Finch-Saunders.
Diolch, Llywydd. It's déjà vu.
Diolch, Lywydd. Mae'n déjà vu.
7. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet ddatganiad am gau porthladd Caergybi? OQ62073
7. Will the Cabinet Secretary make a statement on the closure of Holyhead port? OQ62073
Yes, of course. I provided an oral statement to the Senedd yesterday on the closure of Holyhead port and the Welsh Government's response to the incident, and I'm looking forward to working with Senedd Members—all Members who have an interest in this from north Wales—to ensure that the port is resilient in the future and can maximise its economic potential.
Gwnaf, wrth gwrs. Rhoddais ddatganiad llafar i'r Senedd ddoe ar gau porthladd Caergybi ac ymateb Llywodraeth Cymru i'r digwyddiad, ac rwy'n edrych ymlaen at weithio gydag Aelodau o'r Senedd—yr holl Aelodau sydd â diddordeb yn hyn o ogledd Cymru—i sicrhau bod y porthladd yn wydn yn y dyfodol ac yn gallu gwneud y mwyaf o'i botensial economaidd.
Thank you. It was really good to have that statement from you yesterday, but a point that Rhun ap Iorwerth mentioned yesterday was: what precautions—? Given that climate change is evident and we're seeing these storms far more frequently, how do you see moving forward with the taskforce to ensure that we mitigate any further risks from this? It's taken this incident to happen to make us all realise just how valuable that port is and the impact, now that it's been severely damaged, that it's having on our businesses, our hauliers and things like that. So, what are you going to do to acknowledge the fact that this could happen again?
Diolch. Roedd yn dda iawn cael y datganiad hwnnw gennych ddoe, ond pwynt y soniodd Rhun ap Iorwerth amdano ddoe oedd: pa ragofalon—? O ystyried bod newid hinsawdd yn glir a'n bod yn gweld y stormydd hyn yn llawer amlach, sut ydych chi'n gweld y tasglu'n symud ymlaen i sicrhau ein bod yn lliniaru unrhyw risgiau pellach? Mae wedi cymryd y digwyddiad hwn i wneud i bawb ohonom sylweddoli pa mor werthfawr yw'r porthladd a'r effaith, nawr ei fod wedi'i ddifrodi'n ddifrifol, y mae'n ei chael ar ein busnesau, ein cludwyr nwyddau a phethau felly. Felly, beth ydych chi'n mynd i'w wneud i gydnabod y gallai hyn ddigwydd eto?
Yes, I share Janet Finch-Saunders's concerns about what's happened. It's often not until you lose an asset, such as a port or a road, that you realise and appreciate its significance, its importance and its true value. So, the taskforce will be able to identify what is required for future resilience, particularly in the event of more and more frequent catastrophic weather incidents taking place. But I think it's safe to say that the priority has to be the refurbishment of the breakwater. That is what will provide the greatest resilience and protection for the port moving forward, for many decades to come. And that's why I think that that will be at the top of the list when it comes to the work schedule of the taskforce.
Rwy'n rhannu pryderon Janet Finch-Saunders am yr hyn sydd wedi digwydd. Yn aml ni fyddwch yn sylweddoli ac yn deall pwysigrwydd a gwir werth ased fel porthladd neu ffordd tan i chi ei golli. Felly, bydd y tasglu'n gallu nodi'r hyn sydd ei angen ar gyfer gwytnwch yn y dyfodol, yn enwedig os bydd mwy a mwy o ddigwyddiadau tywydd trychinebus yn digwydd yn rheolaidd. Ond rwy'n credu ei bod yn ddiogel dweud mai'r flaenoriaeth yw adnewyddu'r morglawdd. Dyna fydd yn darparu'r gwytnwch a'r amddiffyniad mwyaf i'r porthladd wrth symud ymlaen, am ddegawdau lawer i ddod. A dyna pam rwy'n credu y bydd hynny ar frig y rhestr wrth ystyried amserlen waith y tasglu.
Dwi'n ddiolchgar i Janet Finch-Saunders am ofyn y cwestiwn yma heddiw, sy'n ein hatgoffa ni nad dim ond yn Ynys Môn mae'r effaith yn cael ei deimlo; mae'n cael ei deimlo mewn llefydd fel Aberconwy hefyd. Mi gawson ni nifer o atebion pwysig gan yr Ysgrifennydd Cabinet ddoe, ac roeddwn i'n croesawu'r ffaith bod yna gydnabyddiaeth o bwysigrwydd yr A55 i gyd fel rhan o isadeiledd y porthladd ei hun. Mi gafodd yr A55 ei adeiladu at y porthladd, ond nid i mewn i’r porthladd. Roeddwn i'n edrych yn ôl, ac yn 2015 gwnaeth y Gweinidog Edwina Hart ddweud bod gwaith yn digwydd i drio delifro cynlluniau i wneud y cyswllt yna i mewn i'r porthladd ei hun. Dyma ni rŵan yn 2025 a'r gwaith yn dal ddim wedi cael ei wneud. Felly, all yr Ysgrifennydd Cabinet gadarnhau y bydd y tasglu—a dwi'n edrych ymlaen at chwarae fy rhan o fewn y tasglu hwnnw—yn cynnwys edrych ar sut i gysylltu’r A55 i mewn i'r porthladd fel rhan o’i waith?
I'm grateful to Janet Finch-Saunders for asking this question today, which reminds us that it's not just in Anglesey that the impact is being felt; it's being felt in places such as Aberconwy as well. We received a number of important responses from the Cabinet Secretary yesterday, and I welcomed the fact that there was an acknowledgement of the importance of the A55 as a whole as part of the port infrastructure itself. The A55 was built to the port, but not into the port. I was looking back, and in 2015 the Minister Edwina Hart said that work was under way to try to deliver plans to make that link into the port itself. Now here we are in 2025 and the work still hasn’t been done. So, could the Cabinet Secretary confirm that the taskforce—and I look forward to playing my part in that taskforce—will include looking at how to connect the A55 into the port as part of its work?
Yes, absolutely. I’ve asked for that to be part of the work programme of the taskforce. I’ve also asked for Transport for Wales to be part of the taskforce to be able to advise on that particular issue. I think we also need to have strong representation from the local transport authority, from Ynys Môn council itself, because it’s not just about the A55 connecting directly with the port; it’s also about making sure that we have full integration of the local roads in and around Holyhead that serve the A55 and serve the port. So, yes, I can give that assurance to Rhun ap Iorwerth.
Yn hollol. Rwyf wedi gofyn i hynny fod yn rhan o raglen waith y tasglu. Rwyf hefyd wedi gofyn i Trafnidiaeth Cymru fod yn rhan o'r tasglu i allu cynghori ar y mater penodol hwn. Rwy'n credu hefyd fod angen inni gael cynrychiolaeth gref o'r awdurdod trafnidiaeth lleol, o gyngor Ynys Môn ei hun, oherwydd mae'n ymwneud â mwy na chysylltiad uniongyrchol yr A55 â'r porthladd; mae hefyd yn ymwneud â sicrhau ein bod yn integreiddio'n llawn y ffyrdd lleol yng Nghaergybi a'r cyffiniau sy'n gwasanaethu'r A55 a'r porthladd. Felly, gallaf roi'r sicrwydd hwnnw i Rhun ap Iorwerth.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, Heledd Fychan.
Finally, question 8, Heledd Fychan.
8. Sut mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod trafnidiaeth gyhoeddus yn hygyrch i bawb yng Nghanol De Cymru? OQ62046
8. How is the Welsh Government ensuring that public transport is accessible to all in South Wales Central? OQ62046
My priority is inclusive travel across all modes. Our national transport delivery plan sets out our plans to improve the accessibility of public transport in Wales, including investment in rail and legislation to allow the franchising of bus services. We want to develop an integrated transport network that is accessible for all people in Wales.
Fy mlaenoriaeth yw teithio cynhwysol ar draws pob dull teithio. Mae ein cynllun cyflawni cenedlaethol ar gyfer trafnidiaeth yn nodi ein cynlluniau i wella hygyrchedd trafnidiaeth gyhoeddus yng Nghymru, gan gynnwys buddsoddi mewn rheilffyrdd a deddfwriaeth i ganiatáu masnachfreinio gwasanaethau bysiau. Rydym am ddatblygu rhwydwaith trafnidiaeth integredig sy'n hygyrch i bawb yng Nghymru.
It’s very welcome to hear that, but it’s about how we make that a reality. Through Guide Dogs Cymru, constituents with a visual impairment living in Cardiff have been in touch with me stating that they do not feel safe using bus stops in Cardiff where passengers have to board and leave the bus on a live cycle path. You’ll be aware of at least one instance of a guide dog owner being knocked down by a cyclist, and many other—too many—close calls. While Cardiff Council have stated that bus boarders will be replaced by floating bus islands, this is yet to materialise. Similarly, whilst the active travel Act guidance will be amended to ensure that the lived experience of disabled people helps shape schemes of the future, how do we make sure that this is put into practice? Wouldn’t it be better to get this right from the start, rather than having to amend schemes—at great cost, often—because they fail to take into account how this works for all users?
Mae'n dda iawn clywed hynny, ond mae'n ymwneud â sut y'i gwireddwn. Drwy Cŵn Tywys Cymru, mae etholwyr sydd ag amhariad ar eu golwg sy'n byw yng Nghaerdydd wedi cysylltu â mi i ddweud nad ydynt yn teimlo'n ddiogel wrth ddefnyddio safleoedd bysiau yng Nghaerdydd lle mae'n rhaid i deithwyr fynd ar fysiau a dod oddi arnynt ar lwybr beicio. Fe fyddwch chi'n gwybod am o leiaf un enghraifft o berchennog ci tywys yn cael ei daro gan feiciwr, ac mae llawer iawn o ddamweiniau eraill—gormod—y bu ond y dim iddynt ddigwydd. Er bod Cyngor Caerdydd wedi dweud y bydd ynysoedd 'arnofiol' yn cael eu defnyddio yn lle esgynloriau bysiau, nid yw hyn wedi digwydd eto. Yn yr un modd, er y bydd canllawiau'r Ddeddf teithio llesol yn cael eu diwygio i sicrhau bod profiad bywyd pobl anabl yn helpu i lunio cynlluniau'r dyfodol, sut y mae sicrhau bod hyn yn cael ei roi ar waith? Oni fyddai'n well cael hyn yn iawn o'r dechrau, yn hytrach na gorfod newid cynlluniau—ar gost fawr yn aml—am nad ydynt yn ystyried sut y mae hyn yn gweithio i bob defnyddiwr?
I agree with the Member. I’d like to say today that I wish to inject far greater inclusion and equality into the transport arena, whether that be in terms of public transport or active travel. I met with the access and inclusion panel twice in 2024—an excellent panel comprising of brilliant people and organisations. They themselves highlighted the very problem that Heledd has rehearsed today. I’ve asked officials to look at this problem. I would agree that it should not have arisen in the first place. But I think by making the primary focus within the transport department inclusive travel for everybody, by making streets safest for our most vulnerable people, we can resolve the challenges that partially sighted and blind people have, that deaf people have, that people who face disabling barriers day in, day out have in terms of active travel and accessing public transport.
Rwy'n cytuno â'r Aelod. Hoffwn ddweud heddiw fy mod am chwistrellu llawer mwy o gynhwysiant a chydraddoldeb i'r maes trafnidiaeth, boed yn drafnidiaeth gyhoeddus neu deithio llesol. Cyfarfûm â'r panel mynediad a chynhwysiant ddwywaith yn 2024—panel ardderchog sy'n cynnwys pobl a sefydliadau gwych. Fe wnaethant dynnu sylw at yr union broblem y mae Heledd wedi'i nodi heddiw. Rwyf wedi gofyn i'r swyddogion ymchwilio i'r broblem hon. Rwy'n cytuno na ddylai hynny fod wedi codi yn y lle cyntaf. Ond trwy wneud teithio cynhwysol i bawb yn brif ffocws yn yr adran drafnidiaeth, drwy wneud strydoedd yn fwy diogel i'n pobl fwyaf agored i niwed, gallwn ddatrys yr heriau sy'n wynebu bobl ddall a rhannol ddall, a phobl fyddar, y bobl sy'n wynebu rhwystrau sy'n anablu o ddydd i ddydd o ran teithio llesol a mynediad i drafnidiaeth gyhoeddus.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Yr eitem nesaf fydd y cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Lesley Griffiths.
The next item will be questions to the Cabinet Secretary for Social Justice. The first question is from Lesley Griffiths.
1. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet roi diweddariad ar ddatganoli cyfiawnder ieuenctid? OQ62058
1. Will the Cabinet Secretary provide an update on the devolution of youth justice? OQ62058
Diolch yn fawr. Pen-blwydd hapus, Lesley Griffiths.
Thank you very much. Happy birthday, Lesley Griffiths.
We’re preparing for the devolution of youth justice. We look forward to progressing discussions with the UK Government on the devolution of youth justice following their manifesto commitment.
Rydym yn paratoi ar gyfer datganoli cyfiawnder ieuenctid. Edrychwn ymlaen at fwrw ymlaen â thrafodaethau gyda Llywodraeth y DU ar ddatganoli cyfiawnder ieuenctid yn dilyn eu hymrwymiad maniffesto.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Thank you for that answer. It’s long been accepted by many that youth justice should be devolved to Wales. In order that we can have that very distinctive Welsh way of ensuring we have a preventative focus, we look firstly at a child or young person’s welfare. Once a young person has offended, the system has failed and we need better integration of services to prevent and reduce crime. We also need appropriate rehabilitation services so that they can avoid reoffending. Would the Cabinet Secretary agree we now need to get on with the devolution of youth justice and ensure that the resources and funding that are required come along with the powers?
Diolch am yr ateb hwnnw. Mae wedi'i dderbyn ers tro y dylai cyfiawnder ieuenctid gael ei ddatganoli i Gymru. Er mwyn inni allu cael ffordd Gymreig unigryw iawn o sicrhau bod gennym ffocws ataliol, rydym yn edrych yn gyntaf ar les plentyn neu berson ifanc. Pan fydd person ifanc wedi troseddu, mae'r system wedi methu ac mae angen integreiddio gwasanaethau'n well i atal a lleihau troseddu. Mae arnom angen gwasanaethau adsefydlu priodol hefyd fel y gallant osgoi aildroseddu. A fyddai Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno bod angen inni fwrw ymlaen nawr â datganoli cyfiawnder ieuenctid a sicrhau bod yr adnoddau a'r cyllid sydd eu hangen yn dod gyda'r pwerau?
Thank you very much, Lesley Griffiths. I entirely endorse your questions this afternoon. We have been working for some time within the Welsh Government to prepare for the devolution of youth justice, looking at the functions of the current system and areas for potential improvement. We've been advised by not just Dame Vera Baird, expert in this field, but also by the Wales youth justice academic advisory group. Your point about the fact that devolving youth justice makes sense for young people in terms of prevention and support is proved through our youth justice blueprint. Just to say that the youth justice blueprint, which we launched back in 2019, has worked on that trauma-informed approach to support young people in terms of prevention, pre-court diversion and custody. Our next step in the youth justice blueprint is to publish a prevention framework. What's important is that the number of first-time entrants into the youth justice system has fallen in Wales from over 3,000 young people in 2011 to just over 400 in 2022. We know that we can make this work, because children in contact with the youth justice system have relationships with those devolved services that we're responsible for.
Diolch, Lesley Griffiths. Rwy'n cymeradwyo eich cwestiynau'n llwyr y prynhawn yma. Rydym wedi bod yn gweithio ers peth amser yn Llywodraeth Cymru i baratoi ar gyfer datganoli cyfiawnder ieuenctid, gan edrych ar swyddogaethau'r system bresennol a meysydd posibl i'w gwella. Rydym wedi cael cyngor, nid yn unig gan y Fonesig Vera Baird, sy'n arbenigwr yn y maes, ond hefyd gan grŵp cynghori academaidd Cymru ar gyfiawnder ieuenctid. Mae eich pwynt chi ynglŷn â bod datganoli cyfiawnder ieuenctid yn gwneud synnwyr i bobl ifanc o ran atal a chymorth yn cael ei brofi drwy ein glasbrint cyfiawnder ieuenctid. Mae'r glasbrint cyfiawnder ieuenctid, a lansiwyd gennym yn ôl yn 2019, wedi gweithio ar y dull sy'n ystyriol o drawma i gefnogi pobl ifanc o ran atal, dargyfeirio cyn achos llys a dalfa. Ein cam nesaf yn y glasbrint cyfiawnder ieuenctid yw cyhoeddi fframwaith atal. Yr hyn sy'n bwysig yw bod nifer y rhai sy'n mynd i mewn i'r system cyfiawnder ieuenctid am y tro cyntaf wedi gostwng yng Nghymru o dros 3,000 o bobl ifanc yn 2011 i ychydig dros 400 yn 2022. Fe wyddom y gallwn wneud i hyn weithio, oherwydd mae gan blant sydd mewn cysylltiad â'r system cyfiawnder ieuenctid berthynas â'r gwasanaethau datganoledig yr ydym yn gyfrifol amdanynt.
Ysgrifennydd Cabinet, mi wnaethoch chi ddweud eich bod chi yn edrych ymlaen at gynnydd yn y trafodaethau ar y mater yma. Ydych chi wedi cael trafodaethau hyd yma? Rŷn ni dros chwe mis ers yr etholiad cyffredinol. Ydych chi wedi codi, er enghraifft, wrth drafod datganoli cyfiawnder ieuenctid, datganoli’r pŵer dros oedran cyfrifoldeb troseddol? Mi oeddech chi wedi trafod hyn gyda’r Llywodraeth flaenorol, ac roedden nhw’n wrthwynebus i hyn. Ydych chi wedi codi’r mater yma gyda’r Llywodraeth bresennol fel rhan o ddatganoli cyfiawnder ieuenctid? Ydyn nhw wedi dweud wrthych chi yn barod beth yw eu barn nhw ynglŷn â datganoli’r elfen gwbl ganolog yma o ran y system cyfiawnder ieuenctid?
Cabinet Secretary, you said that you look forward to seeing progress in the discussions on this issue. Have you had any discussions to date? We're over six months since the general election. Have you raised, for example, in discussing the devolution of youth justice, the devolution of powers over the age of criminal responsibility? You had discussed this with the previous Government, and they were opposed to this step. Have you raised this issue with the current Government as part of the devolution of youth justice? Have they told you already what their stance is on the devolution of this central element in terms of the youth justice system?
Diolch yn fawr, Adam Price, am eich cwestiwn pwysig iawn.
Thank you very much, Adam Price, for your very important question.
We are having conversations with the UK Government on a range of matters in this policy area—in relation to youth justice and issues around the age of criminal responsibility. This is not all my responsibility; this is across Government and other Ministers are involved in this as well. It has been really helpful, the fact that we have had our independent adviser Dame Vera Baird working with us. An important point to make is that we're now building additional capacity in the Welsh Government in the coming year in terms of budget recognition that we also need to increase our capacity to move forward in terms of the important opportunity that we have for the devolution of youth justice.
Rydym yn cael sgyrsiau gyda Llywodraeth y DU ar ystod o faterion yn y maes polisi hwn—mewn perthynas â chyfiawnder ieuenctid a materion yn ymwneud ag oedran cyfrifoldeb troseddol. Nid fy nghyfrifoldeb i yn unig yw hyn; mae'n gyfrifoldeb ar draws y Llywodraeth ac mae Gweinidogion eraill yn ymwneud â hyn hefyd. Mae cael ein cynghorydd annibynnol y Fonesig Vera Baird yn gweithio gyda ni wedi bod yn ddefnyddiol iawn. Pwynt pwysig i'w wneud yw ein bod bellach yn adeiladu capasiti ychwanegol yn Llywodraeth Cymru yn y flwyddyn i ddod ynghylch y gydnabyddiaeth gyllidebol sydd ei hangen arnom i gynyddu ein gallu i symud ymlaen a'r cyfle pwysig sydd gennym i ddatganoli cyfiawnder ieuenctid.
Cabinet Secretary, in support of the comments you've made, I wonder if you could just outline precisely which Minister in the justice department is actually responsible and what the planned engagement is with that Minister, because, as has been said, we're six months down the road. The issue of removing youth justice and probation from the list of restrictions in the Government of Wales Act 2006 seems to me to be a simple way forward, although the detail is more complicated. I was wondering what the programme is now for actual discussions to make this happen. As far as I'm aware, there's never been a comprehensive response from any UK Government Minister as to why it shouldn't happen. The key must be now for us to make sure that it does happen, but happens as quickly as possible.
Ysgrifennydd y Cabinet, i gefnogi'r sylwadau rydych chi wedi'u gwneud, tybed a allech chi amlinellu'n union pa Weinidog yn yr adran gyfiawnder sy'n gyfrifol a beth yw'r ymgysylltiad arfaethedig gyda'r Gweinidog hwnnw, oherwydd, fel y dywedwyd, mae chwe mis wedi mynd heibio. Mae'n ymddangos i mi fod symud cyfiawnder ieuenctid a'r gwasanaeth prawf o'r rhestr o gyfyngiadau yn Neddf Llywodraeth Cymru 2006 yn ffordd syml ymlaen, er bod y manylion yn fwy cymhleth. Roeddwn i'n meddwl tybed beth yw'r rhaglen nawr ar gyfer trafodaethau i wneud i hyn ddigwydd. Hyd y gwn i, ni chafwyd ymateb cynhwysfawr gan unrhyw Weinidog Llywodraeth y DU ynghylch pam na ddylai ddigwydd. Mae'n allweddol nawr inni wneud yn siŵr ei fod yn digwydd, a hynny cyn gynted â phosibl.
Thank you very much, Mick Antoniw, and thank you for all the work that you undertook in your former role as Counsel General alongside me. Obviously, I've acknowledged those who've engaged with us, and I would say an important range of participants in that engagement were the justice unions. I'm pleased that just before Christmas the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs chaired a meeting, with me and the Counsel General, with the justice unions, who expressed again their support for the devolution of youth justice and probation. We're now continuing those discussions.
I have met with the Ministers for youth justice and probation—Sir Nic Dakin, responsible for youth justice, and Lord Timpson as well. It's clear that the UK Government manifesto had two separate commitments: to consider the devolution of youth justice, and explore the devolution of services to enable them to be more locally responsible as part of a strategic review of probation.
Obviously, we knew and recognised leading up to the election in July that this would be a phased approach in terms of devolution, but very much acknowledging the recommendations in the Gordon Brown report, which took us and, I believe, the new UK Government down this route to devolve youth justice and probation. I am actively engaged in supporting those moves, of course, with the Deputy First Minister—it's his responsibility. He responded very positively in the debate we had just before Christmas.
Diolch, Mick Antoniw, a diolch am yr holl waith a wnaethoch chi yn eich rôl flaenorol fel Cwnsler Cyffredinol gyda mi. Yn amlwg, rwyf wedi cydnabod y rhai sydd wedi ymgysylltu â ni, ac roedd yr undebau cyfiawnder yn gyfranogwyr pwysig yn yr ymgysylltiad hwnnw. Rwy'n falch fod y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig wedi cadeirio cyfarfod ychydig cyn y Nadolig, gyda mi a'r Cwnsler Cyffredinol, gyda'r undebau cyfiawnder, a fynegodd unwaith eto eu cefnogaeth i ddatganoli cyfiawnder ieuenctid a'r gwasanaeth prawf. Rydym yn parhau â'r trafodaethau hynny nawr.
Rwyf wedi cyfarfod â'r Gweinidogion dros gyfiawnder ieuenctid a phrawf—Syr Nic Dakin, sy'n gyfrifol am gyfiawnder ieuenctid, a'r Arglwydd Timpson hefyd. Mae'n amlwg fod gan faniffesto Llywodraeth y DU ddau ymrwymiad ar wahân: ystyried datganoli cyfiawnder ieuenctid, ac archwilio datganoli gwasanaethau i'w galluogi i fod yn fwy cyfrifol yn lleol fel rhan o adolygiad strategol o'r gwasanaeth prawf.
Yn amlwg, roeddem yn gwybod ac yn cydnabod cyn yr etholiad ym mis Gorffennaf y byddai hwn yn ddull graddol o ddatganoli, ond yn cydnabod yn bendant yr argymhellion yn adroddiad Gordon Brown, a aeth â ni, a Llywodraeth newydd y DU i lawr y llwybr hwn i ddatganoli cyfiawnder ieuenctid a phrawf. Rwy'n cefnogi'r symudiadau hynny'n weithredol, wrth gwrs, gyda'r Dirprwy Brif Weinidog—ei gyfrifoldeb ef ydyw. Fe ymatebodd yn gadarnhaol iawn yn y ddadl a gawsom ychydig cyn y Nadolig.
I'm grateful to the Minister for her response. I very much agree with the question asked. This is an emergency for people across Wales. The Legislation, Justice and Constitution committee visited Parc prison just before Christmas and we visited the youth centre there. It's a real tragedy that young people and children are being held in an adult prison. It's a real condemnation of successive UK Governments that we have not got these proper secure facilities in Wales. We talk about youth justice here, but we could be talking about the position of women, as well, where people are being let down. Some of the most vulnerable people in our communities are being let down today, as we debate these matters. So, this is an emergency, Cabinet Secretary. I really hope that the Welsh Government will place this on an agenda with a time frame for UK Ministers to take a decision on this as soon as possible, so that we can stop letting down the most vulnerable young people in this country and start planning a future where those young people are taken care of. At the moment, we are failing people and we can't continue to fail people. I know you understand this, Cabinet Secretary, and your support—
Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei hymateb. Rwy'n cytuno'n fawr â'r cwestiwn a ofynnwyd. Mae hwn yn argyfwng i bobl ar draws Cymru. Ymwelodd y pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad â charchar y Parc ychydig cyn y Nadolig ac aethom i ymweld â'r ganolfan ieuenctid yno. Mae'n drasiedi go iawn fod pobl ifanc a phlant yn cael eu cadw mewn carchar i oedolion. Mae'n gondemniad gwirioneddol o Lywodraethau olynol y DU nad ydym wedi cael cyfleusterau diogel priodol yng Nghymru. Rydym yn siarad am gyfiawnder ieuenctid yma, ond gallem fod yn siarad am sefyllfa menywod hefyd, lle mae pobl yn cael cam. Mae rhai o'r bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymunedau yn cael cam heddiw wrth inni drafod y materion hyn. Felly, mae hwn yn argyfwng, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy'n gobeithio'n fawr y bydd Llywodraeth Cymru yn gosod hyn ar agenda gyda ffrâm amser i Weinidogion y DU wneud penderfyniad ar hyn cyn gynted â phosibl, fel y gallwn roi'r gorau i wneud cam â'r bobl ifanc fwyaf agored i niwed yn y wlad hon a dechrau cynllunio dyfodol lle mae'r bobl ifanc hynny'n cael gofal. Ar hyn o bryd, rydym yn gwneud cam â phobl ac ni allwn barhau i wneud hynny. Rwy'n gwybod eich bod chi'n deall hyn, Ysgrifennydd y Cabinet, ac mae eich cefnogaeth—
Thank you, Alun.
Diolch, Alun.
—is appreciated.
—yn cael ei werthfawrogi.
Diolch yn fawr, Alun Davies. I also visited the young offender unit at Parc prison in recent weeks, and I'm very impressed with the work that they do. I do want to just make a point. I've referred to the good work—and you started it, I have to say, Alun—with the youth justice blueprint. The last annual report from the Youth Justice Board identified an 85 per cent decrease in the number of Welsh young people in custody from March 2013 to March 2023, from 67 to 10—an all-time low. I think we've shown that we're prepared and ready for the devolution of youth justice.
Diolch, Alun Davies. Fe ymwelais innau hefyd â'r uned troseddwyr ifanc yng ngharchar y Parc yn ystod yr wythnosau diwethaf, ac mae'r gwaith a wnânt wedi gwneud argraff fawr arnaf. Hoffwn wneud pwynt. Fe gyfeiriais at y gwaith da—a chi a'i dechreuodd, mae'n rhaid i mi ddweud, Alun—gyda'r glasbrint cyfiawnder ieuenctid. Nododd yr adroddiad blynyddol diwethaf gan y Bwrdd Cyfiawnder Ieuenctid ostyngiad o 85 y cant yn nifer y bobl ifanc yng Nghymru sydd yn y ddalfa rhwng mis Mawrth 2013 a mis Mawrth 2023, o 67 i 10—y lefel isaf erioed. Rwy'n credu ein bod wedi dangos ein bod yn barod ar gyfer datganoli cyfiawnder ieuenctid.
2. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am waith Llywodraeth Cymru gydag awdurdodau lleol ar y ddarpariaeth safleoedd Sipsiwn a Theithwyr? OQ62077
2. Will the Cabinet Secretary provide an update on the Welsh Government's work with local authorities on the provision of Gypsy and Traveller sites? OQ62077
I provide funding to local authorities to enable them to meet the housing need for Gypsies and Travellers, set out within their Gypsy and Traveller accommodation assessments, in line with their statutory duty. This funding can be used for site provision and site improvements.
Rwy'n darparu cyllid i awdurdodau lleol i'w galluogi i ddiwallu'r angen am dai i Sipsiwn a Theithwyr, fel y nodir yn eu hasesiad o anghenion llety ar gyfer Sipsiwn a Theithwyr, yn unol â'u dyletswydd statudol. Gellir defnyddio'r cyllid hwn ar gyfer darparu a gwella safleoedd.
The Local Government and Housing Committee is currently undertaking follow-up work on the provision of sites for the Gypsy, Roma and Traveller community, Cabinet Secretary. Indeed, Members recently met with members of the community across four Senedd regions. We will be producing a further short report in short order, but we know from that engagement that the condition of local authority sites is a major concern still, and it's said that local authorities are allowing sites to deteriorate and are not addressing issues identified by community members. There was consensus among the contributions that we heard that very little or no progress has been made on site issues since our committee inquiry in 2022. We also heard that there has not been any improvement in the way that local authorities engage with those communities. Cabinet Secretary, we have the 'Anti-racist Wales Action Plan' in place, when are we going to see an end to the systemic prejudice and discrimination against the Gypsy and Traveller community in Wales?
Ar hyn o bryd mae'r Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai yn gwneud gwaith dilynol ar ddarparu safleoedd ar gyfer y gymuned Sipsiwn, Roma a Theithwyr, Ysgrifennydd y Cabinet. Yn wir, yn ddiweddar cyfarfu Aelodau ag aelodau'r gymuned ar draws pedwar rhanbarth y Senedd. Byddwn yn llunio adroddiad byr pellach cyn hir, ond gwyddom o'r ymgysylltiad hwnnw fod cyflwr safleoedd awdurdodau lleol yn bryder mawr o hyd, a dywedir bod awdurdodau lleol yn caniatáu i safleoedd ddirywio ac nad ydynt yn mynd i'r afael â materion a nodwyd gan aelodau'r gymuned. Roedd consensws ymhlith y cyfraniadau a glywsom mai cynnydd bach iawn a wnaed, os o gwbl, ar broblemau'n ymwneud â safleoedd ers ymchwiliad ein pwyllgor yn 2022. Clywsom hefyd na fu unrhyw welliant yn y ffordd y mae awdurdodau lleol yn ymgysylltu â'r cymunedau hynny. Ysgrifennydd y Cabinet, mae gennym 'Gynllun Gweithredu Cymru Gwrth-hiliol' ar waith, pryd y cawn weld diwedd ar y rhagfarn systemig a'r gwahaniaethu yn erbyn y gymuned Sipsiwn a Theithwyr yng Nghymru?
Thank you very much, John Griffiths. I had the privilege of attending your committee on 3 October and at that point was able to outline our progress against your previous report, in terms of the Local Government and Housing Committee recommendations, and 'Anti-racist Wales Action Plan'. And I look forward to the update.
It is important to recognise that this is the responsibility of local authorities, and I made available £3.44 million for the sites capital grant for 2024-25. And I am pleased that 43 applications have now been submitted across 15 local authorities; 40 applications have been approved to date at a value of £2,368,958 million in 2024. It is important that the drive—. And your committee—and I thank you and applaud you for the championing that you've done as Chair of that committee for our Gypsy, Roma, Traveller community. And local authorities are responding. They have this duty—the duty to ensure that local authorities are providing adequate and culturally appropriate sites. And also it's really important that they engage with the Gypsy, Roma, Traveller community in providing the appropriate needs. This is about an assessment—an accommodation assessment. So, we're now reviewing the accommodation assessment guidance and working with Gypsy, Roma, Traveller people and communities; we'll be publishing that in the spring.
Diolch yn fawr, John Griffiths. Cefais y fraint o ddod i'ch pwyllgor ar 3 Hydref ac amlinellu ein cynnydd yn erbyn eich adroddiad blaenorol, o ran argymhellion y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai, a 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol'. Ac edrychaf ymlaen at y diweddariad.
Mae’n bwysig cydnabod mai cyfrifoldeb awdurdodau lleol yw hyn, a darperais £3.44 miliwn ar gyfer y grant cyfalaf safleoedd ar gyfer 2024-25. Ac rwy’n falch fod 43 o geisiadau bellach wedi’u cyflwyno ar draws 15 o awdurdodau lleol; mae 40 o geisiadau, gwerth £2,368,958 miliwn, wedi'u cymeradwyo hyd yma yn 2024. Mae'n bwysig fod yr ymgyrch—. A'ch pwyllgor—ac rwy'n diolch i chi ac yn eich canmol am hyrwyddo ein cymuned Sipsiwn, Roma a Theithwyr fel Cadeirydd y pwyllgor hwnnw. Ac mae awdurdodau lleol yn ymateb. Mae ganddynt ddyletswydd—y ddyletswydd i sicrhau bod awdurdodau lleol yn darparu safleoedd digonol sy’n ddiwylliannol briodol. Ac mae hi hefyd yn bwysig iawn eu bod yn ymgysylltu â'r gymuned Sipsiwn, Roma a Theithwyr i ddarparu'r anghenion priodol. Mae a wnelo hyn ag asesu—asesiad o anghenion llety. Felly, rydym yn adolygu'r canllawiau nawr ar gyfer cynnal asesiadau o anghenion llety ac yn gweithio gyda Sipsiwn, Roma a Theithwyr a chymunedau; byddwn yn cyhoeddi'r adolygiad hwnnw yn y gwanwyn.
Cwestiynau yn awr gan lefarwyr y pleidiau. Ac yn gyntaf, llefarydd y Ceidwadwyr Cymreig, Altaf Hussain.
Questions now from the party spokespeople. And first of all, the Welsh Conservative spokesperson, Altaf Hussain.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Cabinet Secretary, may I take this opportunity to wish you and all Members and the Deputy Presiding Officer a happy new year? Sadly, it won't be a happy start to the year for many. We are currently in the grip of an arctic blast and perfect storm for fuel poverty. New Year's Day saw the energy price cap rise once again, which, taken together with the changes to the winter fuel payments, will push more people to take the tough choice to switch off the heating.
According to a recent study, published in the journal of the American College of Cardiology, cold weather is a critical factor, triggering both minor and major heart attacks. It might sound alarmist, but the fact is that fuel poverty can be deadly. Therefore, Cabinet Secretary, what immediate steps are you taking to ensure that people don't freeze to death this winter?
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, a gaf i achub ar y cyfle hwn i ddymuno blwyddyn newydd dda i chi a’r holl Aelodau a’r Dirprwy Lywydd? Yn anffodus, ni fydd yn ddechrau hapus i'r flwyddyn i lawer. Ar hyn o bryd, rydym yng nghanol chwa arctig a storm berffaith ar gyfer tlodi tanwydd. Ddydd Calan, cododd y cap ar brisiau ynni unwaith eto, a bydd hynny, ynghyd â'r newidiadau i daliadau tanwydd y gaeaf, yn gorfodi mwy o bobl i wneud y dewis anodd i ddiffodd y gwres.
Yn ôl astudiaeth ddiweddar, a gyhoeddwyd yng nghyfnodolyn Coleg Cardioleg America, mae tywydd oer yn ffactor hollbwysig, ac yn achosi trawiadau bach a mawr ar y galon. Efallai fod hyn yn swnio fel codi bwganod, ond y ffaith amdani yw y gall tlodi tanwydd fod yn angheuol. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, pa gamau ydych chi'n eu cymryd ar unwaith i sicrhau nad yw pobl yn rhewi i farwolaeth y gaeaf hwn?
Diolch yn fawr a blwyddyn newydd dda i chi, Altaf Hussain.
Thank you very much and a happy new year to you too, Altaf Hussain.
And congratulations on your new role, and I look forward very much to working with you. You have raised a really important point in terms of the impact of cold weather on older people. And we have to look at our responsibilities as a Welsh Government, and that is about making sure that we can get money into people's pockets, build that financial resilience, encourage people to take up the entitlements that they have, and also to get the free expert energy advice that's available via the Nest helpline with the Warm Homes Nest scheme, investing more than £30 million this year.
A llongyfarchiadau ar eich rôl newydd, ac edrychaf ymlaen yn fawr at weithio gyda chi. Rydych wedi codi pwynt gwirioneddol bwysig ynghylch effaith tywydd oer ar bobl hŷn. Ac mae'n rhaid inni edrych ar ein cyfrifoldebau fel Llywodraeth Cymru, ac mae a wnelo hynny â sicrhau y gallwn gael arian i bocedi pobl, adeiladu cadernid ariannol, annog pobl i hawlio'r hyn sy'n ddyledus iddynt, a hefyd i gael y cyngor ynni arbenigol sydd ar gael am ddim drwy linell gymorth Nyth gyda chynllun Nyth Cartrefi Clyd, gyda buddsoddiad o fwy na £30 miliwn eleni.
Thank you, Cabinet Secretary, and I look forward to working with you as well. Whilst it is true to say that concerns about cuts to the winter fuel payment are dominating headlines—indeed, Age Cymru advice lines have seen an 11,000-person increase in inquiries about the allowance—those still in receipt of the payment will see little benefit as a result of the price cap increase. People in Wales will now pay amongst the highest standing charges for electricity in the UK. Consumers in south Wales will pay 64p per day, rising to a staggering 68p. These standing charges cost more than the winter fuel payment for those under 80. Cabinet Secretary, can you provide an update on discussions you have had with Ofgem and UK Government Ministers about ending standing charges?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet, ac edrychaf ymlaen at weithio gyda chi hefyd. Er ei bod yn wir dweud mai pryderon am doriadau i’r taliad tanwydd y gaeaf sy’n dominyddu’r penawdau—yn wir, mae llinellau cyngor Age Cymru wedi gweld cynnydd o 11,000 o bobl yn gwneud ymholiadau am y lwfans—ni fydd y rheini sy’n dal i gael y taliad yn gweld llawer o fudd o ganlyniad i'r cynnydd yn y cap ar brisiau ynni. Bydd pobl Cymru nawr yn talu taliadau sefydlog sydd ymhlith yr uchaf yn y DU am drydan. Bydd defnyddwyr yn ne Cymru yn talu 64c y dydd, gan godi i swm syfrdanol o 68c. Mae’r taliadau sefydlog hyn yn costio mwy na thaliad tanwydd y gaeaf i bobl o dan 80. Ysgrifennydd y Cabinet, a allwch chi roi’r wybodaeth ddiweddaraf am y trafodaethau a gawsoch gydag Ofgem a Gweinidogion Llywodraeth y DU ynghylch rhoi diwedd ar daliadau sefydlog?
Well, thank you very much for that question, because, again, I’m entirely in support of the views that you take, particularly relating to the price cap. I’ve met with Ofgem following that rise. And I think it is important in terms of looking at ways in which we can work, not just in terms of our powers, but also with the new UK Government, in terms of their responsibilities. One of the key points that we’ve been making is that we should now—and I’ve met with UK Government Ministers—move towards a social tariff, also working and raising these issues with Ofgem as well, who have done a review of outstanding charges. I’ve met also with energy suppliers themselves to say that we want to move from the standing charges arrangements, which, actually, also particularly disadvantage people in Wales—north Wales customers have got the highest standing charges. Some energy providers have agreed that they don’t think standing charges are appropriate. But also we have to look at other ways in which energy providers can help their customers. It’s important that the Bevan Foundation did some work on how energy providers can support their customers, and, of course, that’s a strong message that’s going out now from ourselves and the UK Government to energy suppliers.
But standing charges—it’s a postcode lottery, and it’s also the fact that people pay those standing charges even when they’ve used very little or no electricity. It’s profoundly unfair on customers on low incomes. And, of course, again, prepayment meters—people are still paying lower standing charges than those on other payments. That’s one step in improving the position, but still profoundly unfair, and of course leads to that fuel poverty that you and I want to address.
Wel, diolch yn fawr am eich cwestiwn, oherwydd unwaith eto, rwy'n llwyr gefnogi eich safbwyntiau, yn enwedig mewn perthynas â'r cap ar brisiau ynni. Rwyf wedi cyfarfod ag Ofgem yn dilyn y cynnydd hwnnw. A chredaf ei bod yn bwysig edrych ar ffyrdd y gallwn weithio, nid yn unig o ran ein pwerau ni, ond hefyd gyda Llywodraeth newydd y DU, a'u cyfrifoldebau hwythau. Un o'r pwyntiau allweddol y buom yn eu gwneud yw y dylem symud—ac rwyf wedi cyfarfod â Gweinidogion Llywodraeth y DU—tuag at dariff cymdeithasol nawr, gan weithio a chodi'r materion hyn gydag Ofgem hefyd, sydd wedi gwneud adolygiad o ffioedd heb eu talu. Rwyf hefyd wedi cyfarfod â'r cyflenwyr ynni eu hunain i ddweud ein bod am symud oddi wrth drefniadau taliadau sefydlog, sy'n arbennig o anfanteisiol i bobl yng Nghymru hefyd—cwsmeriaid gogledd Cymru sydd â'r taliadau sefydlog uchaf. Mae rhai darparwyr ynni wedi cytuno nad ydynt yn credu bod taliadau sefydlog yn briodol. Ond mae'n rhaid inni edrych hefyd ar ffyrdd eraill y gall darparwyr ynni helpu eu cwsmeriaid. Mae'n bwysig fod Sefydliad Bevan wedi gwneud gwaith ar sut y gall darparwyr ynni gefnogi eu cwsmeriaid, ac wrth gwrs, mae honno'n neges gref sy'n mynd allan nawr gennym ni a Llywodraeth y DU i'r cyflenwyr ynni.
Ond taliadau sefydlog—mae'n loteri cod post, ac mae hefyd yn ffaith bod pobl yn talu'r taliadau sefydlog hynny hyd yn oed pan nad ydynt wedi defnyddio fawr ddim trydan, os o gwbl. Maent yn gwbl annheg i gwsmeriaid ar incwm isel. Ac wrth gwrs, unwaith eto, mesuryddion rhagdalu—mae pobl yn dal i dalu taliadau sefydlog is na'r rhai sy'n defnyddio dulliau talu eraill. Mae hynny'n gam tuag at wella'r sefyllfa, ond mae'n dal i fod yn hynod annheg, ac wrth gwrs, yn arwain at y tlodi tanwydd yr ydych chi a minnau am fynd i'r afael ag ef.
Thank you, Cabinet Secretary. Of course, fuel poverty is not just a huge concern for the elderly; the increase to the price cap will also have a detrimental impact on families up and down Wales. Research by Citizens Advice found that nearly two thirds of Welsh households are concerned about whether they can afford their energy bill this winter. The British Chamber of Commerce has warned that the UK Government’s budget will lead to price rises for food and other essentials, putting further pressure on family budgets, and making the choice between heating and eating a sad reality for many. Cabinet Secretary, what additional steps will your Government take to combat fuel and food poverty and protect the Welsh public from the negative impacts of the UK Government’s autumn budget?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Wrth gwrs, nid pryder enfawr i’r henoed yn unig yw tlodi tanwydd; bydd y cynnydd i'r cap ar brisiau ynni hefyd yn cael effaith andwyol ar deuluoedd ledled Cymru. Canfu ymchwil gan Cyngor ar Bopeth fod bron i ddwy ran o dair o gartrefi Cymru yn pryderu a fyddant yn gallu fforddio eu bil ynni y gaeaf hwn. Mae Siambr Fasnach Prydain wedi rhybuddio y bydd cyllideb Llywodraeth y DU yn arwain at gynnydd ym mhrisiau bwyd a hanfodion eraill, gan roi mwy o bwysau ar gyllidebau teuluoedd, a gwneud y dewis rhwng gwresogi a bwyta yn realiti trist i lawer. Ysgrifennydd y Cabinet, pa gamau ychwanegol y bydd eich Llywodraeth yn eu cymryd i frwydro yn erbyn tlodi tanwydd a bwyd ac i ddiogelu'r cyhoedd yng Nghymru rhag effeithiau negyddol cyllideb yr hydref Llywodraeth y DU?
Thank you again for your questions. You will know that we are particularly concerned about tackling fuel poverty and finding ways to not only raise these issues that you’ve earlier described in terms of the unfairness of standing charges and the need for a social tariff as well, but that we also have our own fuel voucher scheme and discretionary assistance scheme that can help people with their fuel costs, alongside the Warm Homes programme, which you’ll be hearing more about from the Cabinet Secretary for Housing and Local Government next week. But I think it is important that we recognise that I’ve put more money into the Fuel Bank Foundation, and many of you in this Chamber are now able to refer to the Fuel Bank Foundation, so that the fuel vouchers can be made available, and, indeed, access to the discretionary assistance fund for people who are off-grid as well.
Diolch eto am eich cwestiynau. Fe fyddwch yn gwybod ein bod yn arbennig o bryderus ynghylch mynd i’r afael â thlodi tanwydd a dod o hyd i ffyrdd nid yn unig o godi’r materion a ddisgrifiwyd gennych yn gynharach am annhegwch taliadau sefydlog a’r angen am dariff cymdeithasol hefyd, ond fod gennym hefyd ein cynllun talebau tanwydd ein hunain a’n cynllun cymorth dewisol a all helpu pobl gyda’u costau tanwydd, ochr yn ochr â rhaglen Cartrefi Clyd, y byddwch yn clywed mwy amdani gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Thai yr wythnos nesaf. Ond credaf ei bod yn bwysig inni gydnabod fy mod wedi rhoi mwy o arian i’r Sefydliad Banc Tanwydd, ac mae llawer ohonoch yn y Siambr hon bellach yn gallu atgyfeirio at y Sefydliad Banc Tanwydd, fel y gellir darparu'r talebau tanwydd, ac yn wir, mynediad at y gronfa cymorth dewisol ar gyfer pobl nad ydynt ar y grid.
Llefarydd Plaid Cymru, Sioned Williams.
Plaid Cymru spokesperson, Sioned Williams.
Diolch, Dirprwy Lywydd. As the new year begins, I’d like to know what new approach is being taken by the Welsh Government to fixing the gaping and widening holes in the safety net that is meant to support our most vulnerable citizens. Because while the new UK Prime Minister now wears a red tie, the need to mitigate the decisions taken by the Westminster Government—to maintain the two-child limit and benefit cap, to carry on with Tory welfare reforms, to deepen fuel poverty among our pensioners by scrapping the winter fuel allowance—is very much needed. We've seen that Scotland are able to do this because they have more powers than we do. So, the Welsh Government pledged it would explore the devolution of the administration of welfare to this end, and we were told initially it would be completed by summer last year, but the last we heard officially is it's now going to be spring this year before the work is done. So, could you provide an update on progress in researching the feasibility and implications of devolving the administration of social security to Wales, and what specific discussions have you had with the new UK Government regarding the devolution of welfare?
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Wrth i'r flwyddyn newydd ddechrau, hoffwn wybod pa ddull newydd y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddefnyddio i gau'r bylchau sy'n ehangu yn y rhwyd ddiogelwch sydd i fod i gefnogi ein dinasyddion mwyaf agored i niwed. Oherwydd er bod Prif Weinidog newydd y DU bellach yn gwisgo tei coch, mae’r angen i liniaru’r penderfyniadau a wnaed gan Lywodraeth San Steffan—i gynnal y terfyn dau blentyn a’r cap ar fudd-daliadau, i barhau â diwygiadau lles y Torïaid, i ddyfnhau tlodi tanwydd ymhlith ein pensiynwyr drwy gael gwared ar lwfans tanwydd y gaeaf—yn ddybryd. Rydym wedi gweld bod yr Alban yn gallu gwneud hyn am fod ganddynt fwy o bwerau na ni. Felly, addawodd Llywodraeth Cymru y byddai'n ymchwilio i ddatganoli gweinyddu lles i'r perwyl hwn, a dywedwyd wrthym yn wreiddiol y byddai'r broses honno wedi'i chwblhau erbyn yr haf y llynedd, ond y diweddaraf a glywsom yn swyddogol yw na fydd y gwaith wedi'i gwblhau tan y gwanwyn eleni. Felly, a wnewch chi roi’r wybodaeth ddiweddaraf am y cynnydd wrth ymchwilio i ddichonoldeb a goblygiadau datganoli gweinyddu nawdd cymdeithasol i Gymru, a pha drafodaethau penodol a gawsoch gyda Llywodraeth newydd y DU ynghylch datganoli lles?
Diolch yn fawr am eich cwestiynau pwysig iawn.
Thank you for your very important questions.
The devolution of welfare, social security, our Welsh benefits system, you will know—. And I very much have appreciated the meetings that we've had—in the co-operation agreement and since, in recent months and weeks—to enable us to update you, and colleagues across the Chamber, on the devolution of the administration of welfare. Because that is, of course, what we were looking at—exploring the necessary infrastructure that we'd need to prepare for it. Obviously, if we were to move to a transfer of power, it would have to include a transfer of appropriate financial support as well. So, we are now moving into the position where we have commissioned work to see what that infrastructure could look like. But also I'm very keen to update you—and I will be next week, in an oral statement—on the Welsh benefits charter work. In fact, I was very pleased to launch the charter—it must be nearly a year ago now—with your colleague Siân Gwenllian, as part of the co-operation agreement, and I will be updating on the way forward in terms of that work. Of course, the Welsh benefits charter has been supported by all 22 local authorities in Wales. And I was able to present the streamlining Welsh benefits phase 1 route-map to the partnership council last month.
Fe fyddwch chi'n gwybod bod datganoli lles, nawdd cymdeithasol, system fudd-daliadau Cymru—. Ac rwyf wedi gwerthfawrogi’n fawr iawn y cyfarfodydd a gawsom—yn y cytundeb cydweithio ac ers hynny, yn ystod y misoedd a’r wythnosau diwethaf—i’n galluogi i roi’r wybodaeth ddiweddaraf i chi, a chyd-Aelodau ar draws y Siambr, am ddatganoli gweinyddu lles. Oherwydd dyna roeddem yn edrych arno wrth gwrs—archwilio'r seilwaith angenrheidiol y byddai ei angen arnom i baratoi ar ei gyfer. Yn amlwg, pe baem yn symud at drosglwyddo grym, byddai’n rhaid i hynny gynnwys trosglwyddo cymorth ariannol priodol hefyd. Felly, rydym bellach mewn sefyllfa lle rydym wedi comisiynu gwaith i weld sut olwg a allai fod ar y seilwaith hwnnw. Ond rwyf hefyd yn awyddus iawn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi—a byddaf yn gwneud hynny yr wythnos nesaf, mewn datganiad llafar—am waith siarter budd-daliadau Cymru. A dweud y gwir, roeddwn yn falch iawn o lansio’r siarter—bron i flwyddyn yn ôl bellach, mae'n siŵr—gyda’ch cyd-Aelod Siân Gwenllian, fel rhan o’r cytundeb cydweithio, a byddaf yn rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf am y ffordd ymlaen i'r gwaith hwnnw. Wrth gwrs, mae siarter budd-daliadau Cymru wedi cael ei chefnogi gan bob un o’r 22 awdurdod lleol yng Nghymru. A chyflwynais gynllun cam 1 ar gyfer symleiddio budd-daliadau Cymru i'r cyngor partneriaeth fis diwethaf.
Thank you, Cabinet Secretary. I didn't hear there an answer to my question around who exactly have you been speaking to as regards UK Ministers on this, and when we can expect also that research that's being done, that feasibility on the devolution of the administration of welfare—when we can expect to see the fruits of that. So, if you could perhaps address that in your next answer. Because nowhere is the need to ensure Wales is given the same tools to care and support our most vulnerable people more apparent than in the area of welfare. And I really do think that the less-than-adequate and perhaps timid policies that we can enact here to address social desperation is really fuelling support for the far right.
We have long called, on these benches, for a statutory system to ensure that every pound the Welsh Government spends reaches the pockets of the eligible as quickly and as simply as possible. This Senedd voted for a motion that I brought forward on this matter, and, as you've alluded to, this month marks a year since the publication of the Welsh benefits charter. It's a voluntary charter, promising to cut bureaucracy and barriers at a local government level. You mention that it's still in phase 1—that's pretty shocking a full year on—still working on delivering a system for just three of those Welsh benefits systems. So, could you tell us what barriers are causing these delays, and what is the current timeline for implementing all benefits under this charter?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Ni chlywais ateb i fy nghwestiwn yno ynghylch pwy yn union y buoch chi'n siarad â hwy ynglŷn â hyn ymhlith Gweinidogion y DU, a phryd y gallwn ddisgwyl yr ymchwil sy’n mynd rhagddo hefyd, yr astudiaeth ddichonoldeb ar ddatganoli gweinyddu lles—pryd y gallwn ddisgwyl gweld hynny'n dwyn ffrwyth. Felly, os gallwch sôn am hynny yn eich ateb nesaf, efallai. Oherwydd nid yw'r angen i sicrhau bod Cymru'n cael yr un dulliau gweithredu i ofalu am a chefnogi ein pobl fwyaf agored i niwed yn fwy amlwg yn unman nag ym maes lles. Ac rwy'n credu'n wirioneddol fod y polisïau llai na digonol a braidd yn wan y gallwn eu rhoi ar waith yma i fynd i'r afael ag anobaith cymdeithasol yn ennyn cefnogaeth i'r asgell dde eithafol.
Rydym wedi galw ers tro ar y meinciau hyn am system statudol i sicrhau bod pob punt y mae Llywodraeth Cymru yn ei gwario yn cyrraedd pocedi’r bobl sydd â hawl i'r arian hwnnw mor gyflym ac mewn ffordd mor syml â phosibl. Pleidleisiodd y Senedd hon dros gynnig a gyflwynwyd gennyf ar y mater, ac fel y dywedoch chi, y mis hwn, mae'n flwyddyn ers cyhoeddi siarter budd-daliadau Cymru. Mae'n siarter wirfoddol, sy'n addo torri biwrocratiaeth a rhwystrau ar lefel llywodraeth leol. Rydych chi'n sôn ei bod yn dal ar gam 1—mae hynny'n eithaf syfrdanol flwyddyn gyfan yn ddiweddarach—yn dal i weithio ar gyflwyno system ar gyfer dim ond tair o systemau budd-daliadau Cymru. Felly, a wnewch chi ddweud wrthym pa rwystrau sy’n achosi’r oedi hwn, a beth yw’r amserlen bresennol ar gyfer gweithredu’r holl fanteision o dan y siarter hon?
Diolch yn fawr. I apologise I didn't answer your first question about engagement with the UK Government; I will do so now. I think the most important route to engagement that I've had in recent weeks and months is to be part of a four-nations child poverty taskforce. The UK Government announced last August that they were going to develop a child poverty taskforce, and met with devolved nations, and then set up a devolved nations network meeting. In fact, we've got a further meeting next week. And we know that, in terms of tackling issues, social security is crucial to tackling child poverty. So, I can assure you that I've raised these issues in that context of that four-nations meeting, and, of course, meeting with our colleagues from the Scottish Government and the Northern Ireland Executive, providing our evidence from our child poverty strategy of what is needed in terms of maximising income, getting money into people’s pockets, which is so important in terms of tackling child poverty. So, I will be giving much greater detail next Tuesday in the oral statement on the Welsh benefits charter, and also how local authorities are responding to this. You will know that the first phase is enabling people to claim three key benefits: the council tax reduction scheme, free school meals and the school essentials grant. We obviously now need to see that that is delivered with pace in the coming weeks and months.
Diolch. Rwy'n ymddiheuro nad atebais eich cwestiwn cyntaf am ymgysylltu â Llywodraeth y DU; fe wnaf hynny nawr. Rwy'n credu mai'r llwybr ymgysylltu pwysicaf a gefais yn ystod yr wythnosau a'r misoedd diwethaf yw bod yn rhan o dasglu tlodi plant pedair gwlad. Cyhoeddodd Llywodraeth y DU fis Awst diwethaf eu bod yn mynd i ddatblygu tasglu tlodi plant, a chyfarfu â gwledydd datganoledig, ac yna fe sefydlodd gyfarfod rhwydwaith rhwng y gwledydd datganoledig. Yn wir, mae gennym gyfarfod arall yr wythnos nesaf. Ac o ran mynd i'r afael â phroblemau, fe wyddom fod nawdd cymdeithasol yn hollbwysig er mwyn mynd i'r afael â thlodi plant. Felly, gallaf roi sicrwydd i chi fy mod wedi codi’r materion hyn yng nghyd-destun y cyfarfod pedair gwlad, a chyfarfod â’n swyddogion cyfatebol o Lywodraeth yr Alban a Gweithrediaeth Gogledd Iwerddon, gan ddarparu ein tystiolaeth o’n strategaeth tlodi plant o’r hyn sydd ei angen i gynyddu incwm, a rhoi arian ym mhocedi pobl, sydd mor bwysig i fynd i’r afael â thlodi plant. Felly, byddaf yn rhoi llawer mwy o fanylion ddydd Mawrth nesaf yn y datganiad llafar ar siarter budd-daliadau Cymru, a hefyd sut y mae awdurdodau lleol yn ymateb i hyn. Fe fyddwch yn gwybod mai’r cam cyntaf yw galluogi pobl i hawlio tri budd-dal allweddol: cynllun gostyngiadau’r dreth gyngor, prydau ysgol am ddim a’r grant hanfodion ysgol. Mae’n amlwg fod angen inni weld hynny’n cael ei gyflawni’n gyflym yn yr wythnosau a’r misoedd nesaf.
Yes, I think we’ve seen the need for crisis support skyrocket. We’ve had figures from Citizens Advice and other agencies telling us this. So, it is disappointing that, after a year, only three—and two of those are very much interlinked, the school essentials grant and free school meals. Even those still haven’t been unlocked, a year on into this work. Perhaps if it was on a statutory footing we would have seen greater progress.
I want to address the discretionary assistance fund, which, of course, is the main vehicle the Welsh Government has for providing crisis support. Citizens Advice met with me recently, saying they are seeing a reduction in the number of times a person can apply for a DAF EAP in the year now from five back to the pre-pandemic level of three, and they say that this means people in dire hardship are being left unsupported.
All the statistics show the need for emergency support is the same if not higher than it was during the pandemic, and therefore access to the DAF should reflect this. They also say inconsistency is seen to be a problem. One adviser said, ‘I can put one application through for a broken-down washing machine or something like that and it gets turned down; a different adviser puts one through, it gets looked at by a different decision maker, and it’ll go through.’
So, while there’s been extra welcome funding for the DAF in the DAF budget, are you confident this is sufficient to meet the growing demand for emergency support, and will you ensure the DAF is still fit for purpose by undertaking a review of its design and its flexibility and eligibility criteria?
Rwy'n credu ein bod wedi gweld yr angen am gymorth mewn argyfwng yn saethu i'r entrychion. Cawsom ffigurau gan Cyngor ar Bopeth ac asiantaethau eraill yn dweud hyn wrthym. Felly, mae’n siomedig, ar ôl blwyddyn, mai dim ond tri—ac mae dau o’r rheini’n gysylltiedig iawn â’i gilydd, y grant hanfodion ysgol a chinio ysgol am ddim. Nid yw hyd yn oed y rheini wedi'u datgloi o hyd, ar ôl blwyddyn o'r gwaith hwn. Pe bai ar sail statudol, efallai y byddem wedi gweld mwy o gynnydd.
Hoffwn sôn am y gronfa cymorth dewisol, sef y prif gyfrwng sydd gan Lywodraeth Cymru ar gyfer darparu cymorth mewn argyfwng. Cyfarfu Cyngor ar Bopeth â mi yn ddiweddar, gan ddweud eu bod yn gweld gostyngiad yn y nifer o weithiau y gall unigolyn wneud cais i'r gronfa cymorth dewisol am daliad cymorth mewn argyfwng yn y flwyddyn o bump yn ôl i dri fel cyn y pandemig, a dywedant fod hyn yn golygu bod pobl mewn caledi enbyd yn cael eu gadael heb gymorth.
Mae’r holl ystadegau’n dangos bod yr angen am gymorth brys yr un fath os nad yn uwch na'r hyn ydoedd yn ystod y pandemig, ac felly y dylai mynediad at y gronfa cymorth dewisol adlewyrchu hyn. Maent hefyd yn dweud bod anghysondeb yn cael ei ystyried yn broblem. Dywedodd un cynghorydd, 'Gallaf gyflwyno un cais am beiriant golchi sydd wedi torri neu rywbeth tebyg ac mae'n cael ei wrthod; mae cynghorydd gwahanol yn ei gyflwyno, bydd penderfynwr gwahanol yn edrych arno, a bydd yn cael ei dderbyn.'
Felly, er bod cyllid ychwanegol i’w groesawu ar gyfer y gronfa cymorth dewisol yng nghyllideb y gronfa cymorth dewisol, a ydych chi'n hyderus fod hyn yn ddigon i ateb y galw cynyddol am gymorth brys, ac a wnewch chi sicrhau bod y gronfa cymorth dewisol yn dal yn addas i’r diben drwy gynnal adolygiad o’i chynllun a’i hyblygrwydd a'i meini prawf cymhwysedd?
Well, thank you for that question. The discretionary assistance fund is crucial for our ambition and our aim to tackle child poverty and to tackle poverty for all generations, because the discretionary assistance fund is a demand-led crisis fund available to all Welsh citizens. It does provide that emergency support for anyone over the age of 16 in financial crisis with no other means of support. Yes, the budget will remain at £38.5 million. For this year, it remains at that. We will increase it for next year. But also I have to say that we do work with an external group of those—Citizens Advice, Bevan Foundation and others—who advise us on the delivery of the discretionary assistance fund. But, for colleagues’ information, between 1 April and 31 October last year, 115,979 applications have been supported with nearly £16 million in grants. Of these, nearly £9.5 million were cash payments, supporting with the cost of food and gas and electricity. And of course, the cash payments do provide support to very financially vulnerable individuals and families with their basic living costs.
Wel, diolch am eich cwestiwn. Mae’r gronfa cymorth dewisol yn hanfodol ar gyfer ein huchelgais a’n nod o drechu tlodi plant a threchu tlodi ar gyfer pob cenhedlaeth, gan fod y gronfa cymorth dewisol yn gronfa argyfwng a arweinir gan alw sydd ar gael i holl ddinasyddion Cymru. Mae'n darparu cymorth brys i unrhyw un dros 16 oed mewn argyfwng ariannol nad oes ganddynt unrhyw gymorth arall. Bydd y gyllideb yn parhau i fod yn £38.5 miliwn. Am y flwyddyn hon, mae'n parhau i fod felly. Byddwn yn ei chynyddu ar gyfer y flwyddyn nesaf. Ond hefyd, mae'n rhaid imi ddweud ein bod yn gweithio gyda grŵp allanol o'r rheini—Cyngor ar Bopeth, Sefydliad Bevan ac eraill—sy'n ein cynghori ar y modd y caiff y gronfa cymorth dewisol ei darparu. Ond er gwybodaeth i fy nghyd-Aelodau, rhwng 1 Ebrill a 31 Hydref y llynedd, cefnogwyd 115,979 o geisiadau gyda bron i £16 miliwn mewn grantiau. O'r rhain, roedd bron i £9.5 miliwn yn daliadau arian parod, i gefnogi gyda chost bwyd a nwy a thrydan. Ac wrth gwrs, mae'r taliadau arian parod yn rhoi cymorth i unigolion a theuluoedd sy'n fregus iawn yn ariannol gyda'u costau byw sylfaenol.
3. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i wella cynhwysiant digidol mewn cymunedau gwledig? OQ62074
3. What plans does the Welsh Government have to improve digital inclusion in rural communities? OQ62074
Diolch yn fawr, Janet Finch-Saunders. The Digital Communities Wales programme provides pan-Wales digital skills support throughout Wales. Responsibility for improving broadband connectivity in Wales rests with the UK Government. However, additional Welsh Government investment has extended broadband access to more than 44,000 addresses across Wales, including in remote and rural areas.
Diolch, Janet Finch-Saunders. Mae rhaglen Cymunedau Digidol Cymru yn darparu cymorth sgiliau digidol ledled Cymru. Llywodraeth y DU sy’n gyfrifol am wella cysylltedd band eang yng Nghymru. Fodd bynnag, mae buddsoddiad ychwanegol gan Lywodraeth Cymru wedi ehangu mynediad at fand eang i fwy na 44,000 o gyfeiriadau ledled Cymru, gan gynnwys mewn ardaloedd anghysbell a gwledig.
Thank you. In January last year, the old people’s commissioner revealed that one in three over-75s do not have internet access, instead often relying on landlines for contact with the outside world. Now, in north Wales, and in particular Aberconwy, particularly more vulnerable ones continue to struggle with poor mobile reception and unreliable internet connectivity. Around 7 per cent of adults in Wales are excluded, with that rising to 14 per cent for those in social housing. Statistics for my constituency show that 36 per cent of people either cannot go online or haven’t got the skills to go online. Now, added to that, with telecom companies transitioning from copper to digital, many elderly and vulnerable people risk losing their landlines, because not everybody realises you have to have a new phone in most instances. This is often their only link to the outside world, due to weak or non-existent mobile signal. While this shift is clearly necessary, what is the Welsh Government doing to ensure telecom providers have back-up solutions in place and offer suitable products to protect vulnerable individuals and their access to landlines during this transition, because I am being approached by a number of my constituents now—elderly and in socially-isolated areas? Thank you.
Diolch. Ym mis Ionawr y llynedd, datgelodd y comisiynydd pobl hŷn nad oes gan un o bob tri o bobl dros 75 oed fynediad at y rhyngrwyd, ac yn gorfod dibynnu'n aml ar linellau tir i gysylltu â'r byd y tu allan. Nawr, yn y gogledd, ac yn arbennig yn Aberconwy, mae rhai pobl fwy agored i niwed yn arbennig yn parhau i gael trafferth gyda signal ffôn symudol gwael a chysylltedd rhyngrwyd annibynadwy. Mae oddeutu 7 y cant o oedolion yng Nghymru wedi’u hallgáu, gyda hynny’n codi i 14 y cant ar gyfer pobl mewn tai cymdeithasol. Mae ystadegau ar gyfer fy etholaeth yn dangos bod 36 y cant o bobl naill ai’n methu mynd ar-lein neu nad oes ganddynt sgiliau i allu mynd ar-lein. Nawr, yn ychwanegol at hynny, gyda chwmnïau telathrebu yn newid o gopr i ddigidol, mae llawer o bobl oedrannus ac agored i niwed mewn perygl o golli eu llinellau tir, gan nad yw pawb yn sylweddoli bod yn rhaid ichi gael ffôn newydd yn y rhan fwyaf o achosion. Yn aml, dyma eu hunig gysylltiad â'r byd y tu allan, am fod y signal ffôn symudol yn wan neu ddim yn bod. Er bod y newid hwn yn amlwg yn angenrheidiol, beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod gan ddarparwyr telathrebu atebion wrth gefn ar waith a’u bod yn cynnig cynhyrchion addas i ddiogelu unigolion agored i niwed a’u mynediad at linellau tir yn ystod y cyfnod pontio hwn, gan fod nifer o fy etholwyr yn cysylltu â mi nawr—pobl hŷn, a phobl mewn ardaloedd ynysig yn gymdeithasol? Diolch.
Diolch yn fawr. Well, digital inclusion is critical, isn’t it, to social justice, equalities. And barriers, as you say, Janet, to digital inclusion are very indicative often of barriers in life, which lead to social and financial exclusion. And digital inclusion is mission 2 of the digital strategy for Wales, and it’s about equipping people with skills, motivation—as you say—confidence in an increasingly digital world. Just to say that we’ve invested over £50 million, working with Openreach, to bring full-fibre broadband to more than 44,000 homes across Wales, including, as I said, remote and rural areas. And across north Wales, we’ve provided access to full-fibre broadband to 13,149 premises, plus further consequential premises.
Diolch. Wel, mae cynhwysiant digidol yn hollbwysig, onid yw, i gyfiawnder cymdeithasol, cydraddoldeb. Ac fel y dywedwch, Janet, mae rhwystrau i gynhwysiant digidol yn aml yn arwydd o rwystrau mewn bywyd, sy'n arwain at allgáu cymdeithasol ac ariannol. A chynhwysiant digidol yw cenhadaeth 2 yn y strategaeth ddigidol i Gymru, ac mae a wnelo â rhoi sgiliau a chymhelliant i bobl—fel y dywedwch—hyder mewn byd cynyddol ddigidol. Rydym wedi buddsoddi dros £50 miliwn, gan weithio gydag Openreach, i ddarparu band eang ffeibr llawn i fwy na 44,000 o gartrefi ledled Cymru, yn cynnwys ardaloedd anghysbell a gwledig, fel y dywedais. Ac ar draws y gogledd, rydym wedi darparu mynediad at fand eang ffeibr llawn i 13,149 o adeiladau, ynghyd â safleoedd pellach yn sgil hynny.
Diolch i Janet am godi’r cwestiwn pwysig yma.
Thank you to Janet for raising this important question.
Cabinet Secretary, you will know that I’ve raised the issue of rural poverty and the need for a tailored rural development strategy on many occasions in the Siambr. Now, in order to put my money where my mouth is, I published a rural poverty strategy last October. It'll be no surprise to you to know that digital exclusion is a critical aspect of deprivation in rural areas, and, conversely, improving digital connectivity can help to boost rural economies and combat rural poverty. Now, back in December 2023, the then economy Minister made a statement on the conclusion of the Welsh Government’s Superfast Cymru project. Now, by your own admission, there remain hundreds of homes and businesses across rural Wales that continue to struggle with connectivity issues and fall beyond the reach of planned market investment. So, can you give me an update on what the successors to Superfast Cymru plans are, and whether they can extend the reach of high-speed broadband connectivity to meet the needs of rural Wales?
Ysgrifennydd y Cabinet, fe fyddwch yn gwybod fy mod wedi codi mater tlodi gwledig a'r angen am strategaeth ddatblygu gwledig wedi'i theilwra ar sawl achlysur yn y Siambr. Nawr, er mwyn rhoi fy arian ar fy ngair, cyhoeddais strategaeth tlodi gwledig fis Hydref diwethaf. Ni fydd yn syndod i chi fod allgáu digidol yn agwedd hollbwysig ar amddifadedd mewn ardaloedd gwledig, ac i’r gwrthwyneb, y gall gwella cysylltedd digidol helpu i hybu economïau gwledig ac ymladd tlodi gwledig. Nawr, yn ôl ym mis Rhagfyr 2023, fe wnaeth Gweinidog yr economi ar y pryd ddatganiad ar gasgliad prosiect Cyflymu Cymru Llywodraeth Cymru. Nawr, rydych chi wedi cyfaddef bod cannoedd o gartrefi a busnesau ledled cefn gwlad Cymru yn parhau i gael trafferth gyda materion cysylltedd a'u bod y tu hwnt i gyrraedd buddsoddiad arfaethedig y farchnad. Felly, a allwch chi roi’r wybodaeth ddiweddaraf i mi ynglŷn â beth yw'r cynlluniau olynol i Cyflymu Cymru, ac a allant ymestyn cyrhaeddiad cysylltedd band eang cyflym i ddiwallu anghenion cefn gwlad Cymru?
Diolch yn fawr. Thank you for that important question. Just to say that the Welsh Government is finalising a business case for reinvesting returned funds from our Superfast Cymru roll-out to improve digital connectivity at premises that don’t have access at the moment to at least superfast broadband speeds of 30 Mbps. An announcement is due. Of course, this is the responsibility of my colleague Rebecca Evans, but I hope you’ll be pleased to hear that the business case is on its way and an announcement due.
Diolch. Diolch am eich cwestiwn pwysig. Mae Llywodraeth Cymru yn cwblhau achos busnes ar gyfer ailfuddsoddi arian a ddychwelwyd o gyflwyno Cyflymu Cymru i wella cysylltedd digidol mewn adeiladau nad oes ganddynt fynediad ar hyn o bryd at gyflymder band eang cyflym iawn o 30 Mbps fan lleiaf. Fe wneir cyhoeddiad maes o law. Wrth gwrs, cyfrifoldeb fy nghyd-Aelod Rebecca Evans yw hyn, ond rwy'n gobeithio y byddwch yn falch o glywed bod achos busnes a chyhoeddiad ar y ffordd.
4. Pa gamau y mae yr Ysgrifennydd Cabinet yn eu cymryd i sicrhau na fydd cynnydd mewn tlodi tanwydd yng Nghymru yn 2025? OQ62066
4. What steps is the Cabinet Secretary taking to ensure that there will not be an increase in fuel poverty in Wales in 2025? OQ62066
Diolch yn fawr. Rydyn ni’n cynyddu i’r eithaf yr opsiynau sydd ar gael inni yng Nghymru drwy fuddsoddi mwy na £30 miliwn eleni yng nghynllun newydd Cartrefi Clyd Nyth. Rydyn ni’n parhau i fuddsoddi yn ein cynllun talebau tanwydd, ein cynllun canolfannau clyd a’n cynllun cymorth dewisol i helpu pobl gyda’u costau tanwydd.
Thank you very much. We are maximising the levers that we have available in Wales by investing more than £30 million this year in the new Warm Homes Nest scheme. We are continuing to invest in our fuel voucher, warm hubs and discretionary assistance schemes to help people with fuel costs.
Diolch yn fawr, Ysgrifennydd Cabinet. I'm going to ask about the Radio Teleswitch Service, which is due to be switched off on 30 June this year. Now, this supplies around 14,000 homes in Wales, mainly in rural areas or flats where they're not connected to the gas mains, and that warms homes and creates hot water. Now, with the switch-off, many people don't know that they have an RTS service in their home. They were installed in the 1980s. Martin Lewis, the money-saving expert, warned that its switch-off, if they hadn't replaced it at that point, would lead to a real increase in energy bills. So, has the Welsh Government been—or will the Welsh Government be—working with energy providers to contact these 14,000 people, or 14,000 homes, in Wales to ensure that they are aware that they have RTS, and that they have made the switch before the RTS is switched off on 30 June? Diolch yn fawr.
Diolch, Ysgrifennydd Cabinet. Rwy'n mynd i ofyn am y gwasanaeth RTS (Radio Teleswitch), sydd i fod i gael ei ddiffodd ar 30 Mehefin eleni. Nawr, mae hwn yn cyflenwi oddeutu 14,000 o gartrefi yng Nghymru, yn bennaf mewn ardaloedd gwledig neu fflatiau lle nad ydynt wedi'u cysylltu â'r prif gyflenwad nwy, ac mae hynny'n cynhesu cartrefi ac yn creu dŵr poeth. Nawr, gyda diffodd y gwasanaeth, mae llawer o bobl nad ydynt yn gwybod bod ganddynt wasanaeth RTS yn eu cartref. Cawsant eu gosod yn y 1980au. Rhybuddiodd Martin Lewis, yr arbenigwr ar arbed arian, os na fydd unrhyw beth wedi'i osod yn ei le ar y pwynt hwnnw, y byddai ei ddiffodd yn arwain at gynnydd gwirioneddol mewn biliau ynni. Felly, a yw Llywodraeth Cymru—neu a fydd Llywodraeth Cymru—yn gweithio gyda darparwyr ynni i gysylltu â'r 14,000 o bobl hyn, neu'r 14,000 o gartrefi, yng Nghymru i sicrhau eu bod yn ymwybodol fod ganddynt RTS, a'u bod wedi newid i wasanaeth arall cyn i'r RTS gael ei ddiffodd ar 30 Mehefin? Diolch yn fawr.
I undertake to bring a statement back to highlight what is happening and how we are responding to it. Diolch yn fawr.
Rwy'n ymrwymo i wneud datganiad i dynnu sylw at yr hyn sy'n digwydd a sut rydym yn ymateb iddo. Diolch yn fawr.
5. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi sefydliadau gwirfoddol sy'n mynd i'r afael ag unigrwydd ac unigedd? OQ62059
5. How does the Welsh Government support voluntary organisations that tackle loneliness and isolation? OQ62059
Diolch yn fawr, Julie Morgan. The third sector plays a key role in tackling loneliness and isolation, supported through a range of Welsh Government programmes, including the £1.5 million loneliness and isolation fund, the £10 million sustainable social services third sector grant, the £5.7 million third sector grant scheme, 20 per cent of the £146 million regional integration fund, and £1.5 million for warm hubs.
Diolch, Julie Morgan. Mae’r trydydd sector yn chwarae rhan allweddol wrth fynd i’r afael ag unigrwydd ac ynysigrwydd, wedi'i gefnogi drwy amrywiaeth o raglenni Llywodraeth Cymru, gan gynnwys y gronfa unigrwydd ac ynysigrwydd gwerth £1.5 miliwn, grant trydydd sector gwasanaethau cymdeithasol cynaliadwy gwerth £10 miliwn, y cynllun grant trydydd sector gwerth £5.7 miliwn, 20 y cant o’r gronfa integreiddio rhanbarthol gwerth £146 miliwn, ac £1.5 miliwn ar gyfer canolfannau clyd.
Diolch am yr ateb.
Thank you for that response.
I've been very pleased to support the Lisvane Men's Shed in Cardiff North, in my constituency, since it began almost four years ago. The group has overcome many hurdles during that time, from finding a permanent home, lease negotiations, and being set up with the Charity Commission. It has really benefitted from the leadership of Chris Griffiths, one of its members.
The capacity of the group is at 26 members, and it has got 15 on the waiting list. I met with the group before Christmas, and I could see how much these meetings—how much these events—meant to all of the members. They would very much like to move to a more permanent setting and expand their membership. So, there is, obviously, huge demand for groups like this. What is the Welsh Government able to do to give even more support to groups like this on their journey to being established firmly in the community?
Rwyf wedi bod yn falch iawn o gefnogi Sied Dynion Llys-faen yng Ngogledd Caerdydd yn fy etholaeth ers y dechreuodd bron i bedair blynedd yn ôl. Mae'r grŵp wedi goresgyn llawer o rwystrau yn ystod y cyfnod hwnnw, o ddod o hyd i gartref parhaol, negodi'r les, a sefydlu eu hunain gyda'r Comisiwn Elusennau. Mae wedi elwa’n fawr o arweinyddiaeth Chris Griffiths, un o’i aelodau.
Capasiti’r grŵp yw 26 aelod, ac mae ganddo 15 ar y rhestr aros. Cyfarfûm â’r grŵp cyn y Nadolig, a gallwn weld cymaint roedd y cyfarfodydd hyn—cymaint roedd y digwyddiadau hyn—yn ei olygu i bob un o’r aelodau. Hoffent symud i leoliad mwy parhaol ac ehangu eu haelodaeth. Felly, yn amlwg, mae galw enfawr am grwpiau fel hyn. Beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i roi mwy o gymorth i grwpiau o'r fath ar eu taith i ymsefydlu'n gadarn yn y gymuned?
Well, thank you very much for drawing attention to the great work of the Lisvane Men's Shed. Also, I'm sure that many of us have got men's sheds in our constituencies and know of the great work that they're doing. The fact that you also referred to how important the men's shed is to their members, tackling isolation and loneliness, but also that there is a waiting list—. Now, just in terms of—. I have given you some grant schemes, which you are fully aware of in your former ministerial role as well. Some of that would be one-off project funding, but, if there are issues around access to buildings or refurbishment, I would advise that the Lisvane men's group contact the Cardiff third sector council. We fund the county voluntary councils to help advise on funding routes, both revenue and capital.
Wel, diolch yn fawr am dynnu sylw at waith gwych Sied Dynion Llys-faen. Hefyd, rwy'n siŵr fod gan lawer ohonom siediau dynion yn ein hetholaethau ac yn gwybod am y gwaith gwych y maent yn ei wneud. Mae’r ffaith ichi gyfeirio hefyd at ba mor bwysig yw'r sied dynion i’w haelodau, yn mynd i’r afael ag ynysigrwydd ac unigrwydd, ond bod yna restr aros hefyd—. Nawr, dim ond—. Rwyf wedi rhoi rhai cynlluniau grant i chi, yr ydych yn gwbl ymwybodol ohonynt o'ch rôl weinidogol flaenorol hefyd. Byddai rhywfaint o hynny’n gyllid prosiect untro, ond os oes materion yn gysylltiedig â mynediad i adeiladau neu adnewyddu, buaswn yn cynghori grŵp dynion Llys-faen i gysylltu â chyngor trydydd sector Caerdydd. Rydym yn ariannu'r cynghorau gwirfoddol sirol i helpu i roi cyngor ar lwybrau ariannu refeniw a chyfalaf.
Over 50,000 old people in Wales are lonely. Projections show that there will be a 50 per cent increase by 2030 in the number of people over 50 experiencing this. Many feel isolated in their communities due to poor public transport, unsafe pavements, inadequate lighting and many other failings by this Welsh Labour Government. It's happened over 25 years of you being in power.
In Wales, there are just over 9,000 registered charities. This means that there is a huge range of charities offering different services to those struggling with loneliness, depression and poor mental health. It seems to me, though, almost impossible for those who need these pathways to this support to actually know which charity to contact and how they get hold of them.
Cabinet Secretary, just a thought. We like to be constructive on these benches in opposition. We know that there is a well-established 101 number. What considerations have been thought about about creating maybe a centralised 24/7 service, so that these people who are feeling lonely and isolated and so disenfranchised from society could get through directly, 24/7, to the most appropriate charity or public body for support? We've got one for mental health. We have one, obviously, in wider health remits. What about people who are suffering social isolation and loneliness? To have something that they can reach out and—
Mae dros 50,000 o hen bobl yng Nghymru yn teimlo'n unig. Mae rhagamcanion yn dangos y bydd cynnydd o 50 y cant erbyn 2030 yn nifer y bobl dros 50 oed sy’n teimlo fel hyn. Mae llawer yn teimlo’n ynysig yn eu cymunedau oherwydd trafnidiaeth gyhoeddus wael, palmentydd anniogel, goleuadau annigonol a llawer o fethiannau eraill gan Lywodraeth Lafur Cymru. Mae wedi digwydd dros 25 mlynedd ers i chi fod mewn grym.
Yng Nghymru, ceir ychydig dros 9,000 o elusennau cofrestredig. Mae hyn yn golygu bod amrywiaeth enfawr o elusennau’n cynnig gwasanaethau gwahanol i’r rheini sy’n ei chael hi'n anodd gydag unigrwydd, iselder ac iechyd meddwl gwael. Fodd bynnag, ymddengys ei bod bron yn amhosibl i'r rheini sydd angen llwybrau at y cymorth hwn wybod pa elusen i gysylltu â hi a sut i gael gafael arnynt.
Ysgrifennydd y Cabinet, un syniad. Rydym yn hoffi bod yn adeiladol fel gwrthblaid ar y meinciau hyn. Fe wyddom fod llawer yn gyfarwydd â rhif 101. Pa ystyriaethau a roddwyd i greu gwasanaeth canolog 24/7, fel bod y bobl hyn sy’n teimlo’n unig ac yn ynysig ac sydd wedi’u difreinio o’r gymdeithas yn gallu cael mynediad uniongyrchol, 24/7, at yr elusen neu’r corff cyhoeddus mwyaf priodol i gael cymorth? Mae gennym un ar gyfer iechyd meddwl. Mae gennym un, yn amlwg, ar gyfer cylchoedd gwaith iechyd yn fwy cyffredinol. Beth am bobl sy’n dioddef o ynysigrwydd cymdeithasol ac unigrwydd? I gael rhywbeth y gallant estyn allan a—
Thank you, Janet.
Diolch, Janet.
—and know who they need to actually—who could be supporting them.
—a gwybod pwy sydd angen iddynt—pwy allai eu cefnogi.
Thank you very much, Janet Finch-Saunders. I do pay tribute to Julie Morgan's initiative, when she was Deputy Minister for Health and Social Services, because she launched the 'Connected Communities'. It's absolutely a Welsh Government-led strategy for tackling loneliness and isolation, building stronger social connections, which, of course, all the funding streams that I've mentioned will help to support. But I would say that we do fund Third Sector Support Wales, and all councils, all areas, all county councils do have a local county voluntary council with funding support. And I'm sure, in north Wales, that those are the routes through to which organisations, which are doing really important work, like the Men's Sheds, and the organisations that you are connected with, supporting those people who may feel that need in terms of support from loneliness and isolation.
Diolch, Janet Finch-Saunders. Rwy'n talu teyrnged i gynllun Julie Morgan, pan oedd hi'n Ddirprwy Weinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, oherwydd fe lansiodd 'Cysylltu Cymunedau'. Mae'n strategaeth a arweinir gan Lywodraeth Cymru ar gyfer mynd i'r afael ag unigrwydd ac unigedd, gan adeiladu cysylltiadau cymdeithasol cryfach, y bydd yr holl ffrydiau cyllido a grybwyllais yn helpu i'w cefnogi. Ond rydym yn ariannu Cefnogi Trydydd Sector Cymru, ac mae gan bob cyngor, pob ardal, pob cyngor sir gyngor gwirfoddol sirol lleol gyda chymorth ariannol. Ac yng ngogledd Cymru, rwy'n siŵr mai dyna'r llwybrau at y sefydliadau, sy'n gwneud gwaith pwysig iawn, fel Men's Sheds, a'r sefydliadau rydych chi'n gysylltiedig â hwy, sy'n cefnogi pobl a allai deimlo'r angen am gefnogaeth rhag unigrwydd ac unigedd.
Mae cwestiwn 6 [OQ62055] wedi'i dynnu'n ôl. Cwestiwn 7, Mark Isherwood.
Question 6 [OQ62055] has been withdrawn. Question 7, Mark Isherwood.
7. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn diogelu'r gwasanaethau allweddol a ddarperir gan elusennau a chyrff y trydydd sector? OQ62052
7. How is the Welsh Government protecting the key services provided by charities and third sector bodies? OQ62052
Thank you, Mark Isherwood. The third sector in Wales provides crucial services to communities and people most in need of support. Our third sector support infrastructure helps the sector play this role. I've committed to a three-year funding agreement for Third Sector Support Wales comprising £25.8 million—an increase of 7 per cent.
Diolch, Mark Isherwood. Mae'r trydydd sector yng Nghymru yn darparu gwasanaethau hanfodol i gymunedau a'r bobl sydd fwyaf o angen cymorth. Mae ein seilwaith cymorth trydydd sector yn helpu'r sector i chwarae'r rôl hon. Rwyf wedi ymrwymo i gytundeb cyllido tair blynedd ar gyfer Cefnogi Trydydd Sector Cymru sy'n darparu £25.8 miliwn—cynnydd o 7 y cant.
Diolch. Cancer care charity Tenovus Cancer Care have called the rise in national insurance contributions 'devastating' and urge Welsh Ministers to mitigate the impact. The Wales Council for Voluntary Action stated this is a
'significant new cost that many organisations simply cannot absorb without a corresponding impact on their service delivery.'
Offices in Wales are having to consider significant cuts that would leave huge gaps in provision for the communities they serve, which the health boards will not be able to replace. Mental health and addiction charity Adferiad told me that this will cost them £600,000 a year, and without mitigation, they will have to let staff go and reduce services. Shelter Cymru state that this will increase the costs of housing support and homelessness prevention providers by £117,000 in the first six months alone.
You previously told me that you're currently engaging with third sector partners to assess budgetary needs following the UK Government's autumn budget. So, what assessment have you now made of the impact if these vital services are lost, and how do you propose to mitigate this and therefore prevent higher cost pressures on public services?
Diolch. Mae'r elusen gofal canser, Gofal Canser Tenovus, wedi galw'r cynnydd mewn cyfraniadau yswiriant gwladol yn 'ddinistriol' ac yn annog Gweinidogion Cymru i liniaru'r effaith. Dywedodd Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru fod hon
'yn gost newydd sylweddol na fydd llawer o fudiadau yn gallu ei thalu heb iddi gael effaith gyfatebol ar y gwasanaethau a ddarperir ganddynt.'
Mae swyddfeydd yng Nghymru yn gorfod ystyried toriadau sylweddol a fyddai'n gadael bylchau enfawr yn y ddarpariaeth i'r cymunedau y maent yn eu gwasanaethu, bylchau na fydd y byrddau iechyd yn gallu eu llenwi. Dywedodd yr elusen iechyd meddwl a dibyniaeth Adferiad wrthyf y bydd hyn yn costio £600,000 y flwyddyn iddynt, a heb fesurau lliniarol, bydd yn rhaid iddynt ddiswyddo staff a lleihau gwasanaethau. Dywed Shelter Cymru y bydd hyn yn cynyddu costau cymorth tai a darparwyr atal digartrefedd £117,000 yn ystod y chwe mis cyntaf yn unig.
Fe ddywedoch chi wrthyf yn flaenorol eich bod yn ymgysylltu â phartneriaid yn y trydydd sector ar hyn o bryd i asesu anghenion cyllidebol yn dilyn cyllideb yr hydref Llywodraeth y DU. Felly, pa asesiad a wnaethoch o'r effaith os yw'r gwasanaethau hanfodol hyn yn cael eu colli, a sut y bwriadwch liniaru hyn ac atal pwysau costau uwch ar wasanaethau cyhoeddus?
Thank you very much for that question, Mark Isherwood. We, of course, are aware of the impact of the increases in employer national insurance contributions. Some of those, as you know, will be fully or partially offset by the increased employer allowance, and I'd also expect any additional funding for public services to benefit the third sector and the services they provide to people and communities across Wales. I have mentioned, of course, our 7 per cent uplift in terms of the Third Sector Support Wales scheme. But we are also recognising that businesses and charities can claim employer national insurance reliefs, including those for under 21s and under-25 apprenticeships, where eligible. These are decisions made by the UK Government, but we are working with the third sector, and with that, I'm sure, welcome increase that you'll see in our third sector infrastructure funding for this draft budget, which I hope you would recognise and support.
Diolch am y cwestiwn, Mark Isherwood. Rydym yn ymwybodol o effaith y cynnydd yng nghyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr. Bydd peth ohono, fel y gwyddoch, yn cael ei wrthbwyso'n llawn neu'n rhannol gan y lwfans cyflogwr uwch, a buaswn yn disgwyl i unrhyw gyllid ychwanegol ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus fod o fudd i'r trydydd sector a'r gwasanaethau y maent yn eu darparu i bobl a chymunedau ledled Cymru. Rwyf wedi crybwyll ein cynnydd o 7 y cant i gynllun Cefnogi Trydydd Sector Cymru. Ond rydym hefyd yn cydnabod y gall busnesau ac elusennau hawlio rhyddhad yswiriant gwladol cyflogwyr, gan gynnwys rhyddhad ar gyfer prentisiaethau dan 21 a dan 25 oed, lle bo'n gymwys. Dyma benderfyniadau a wneir gan Lywodraeth y DU, ond rydym yn gweithio gyda'r trydydd sector, a chyda hynny, rwy'n siŵr, yn croesawu'r cynnydd y byddwch yn ei weld yn ein cyllid seilwaith trydydd sector ar gyfer y gyllideb ddrafft hon, ac rwy'n gobeithio y byddech yn cydnabod ac yn cefnogi hynny.
8. Pa asesiad y mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi'i wneud o hyfywedd ariannol y sector gwirfoddol yng Nghymru? OQ62064
8. What assessment has the Cabinet Secretary made of the financial viability of the voluntary sector in Wales? OQ62064
Thank you, Sam Rowlands. We continually receive information about the health of the sector through our third sector infrastructure, such as the third sector partnership council and Third Sector Support Wales. I've provided funding to develop a data tracker with the sector across a range of metrics, including volunteering and financial health.
Diolch, Sam Rowlands. Rydym yn cael gwybodaeth yn barhaus am iechyd y sector drwy ein seilwaith trydydd sector, fel cyngor partneriaeth y trydydd sector a Cefnogi Trydydd Sector Cymru. Rwyf wedi darparu cyllid i ddatblygu traciwr data gyda'r sector ar draws ystod o fetrigau, gan gynnwys gwirfoddoli ac iechyd ariannol.
Thank you for your response, Cabinet Secretary. You will be aware, of course, of the significant worry and concern that many organisations, and the third sector charities in particular, have around the announcement by the UK Labour Government of the national insurance employer contribution requirements. Indeed, we heard today on BBC News, via a letter to the Finance Committee, that Tenovus described that the additional pressure on them is going to be £0.25 million a year from the national insurance contribution increase alone. I'm aware of many hospices and many other important charities getting in touch, saying that they are going to struggle to deal with this extra pressure without, of course, services being impacted—meaning that people up and down Wales will be significantly impacted by this pressure on charities. So, I wonder, Cabinet Secretary, what conversations you and Welsh Government colleagues are having with Ministers in the Westminster Government to stand up for the voluntary sector here in Wales, and ensure that these organisations won't go bust or have their operations radically reduced.
Diolch am eich ymateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Fe fyddwch yn gwybod am y pryder a'r gofid sylweddol sydd gan lawer o sefydliadau, ac elusennau'r trydydd sector yn benodol, ynghylch y cyhoeddiad gan Lywodraeth Lafur y DU am ofynion cyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr. Yn wir, clywsom heddiw ar BBC News, trwy lythyr at y Pwyllgor Cyllid, fod Tenovus wedi nodi y bydd y pwysau ychwanegol arnynt yn £0.25 miliwn y flwyddyn yn sgil y cynnydd i'r cyfraniad yswiriant gwladol yn unig. Rwy'n ymwybodol fod llawer o hosbisau a llawer o elusennau pwysig eraill yn cysylltu â hwy i ddweud eu bod yn mynd i gael trafferth ymdopi â'r pwysau ychwanegol hwn heb i wasanaethau gael eu heffeithio—sy'n golygu y bydd pobl ledled Cymru yn cael eu heffeithio'n sylweddol gan y pwysau hwn ar elusennau. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, pa sgyrsiau rydych chi a chyd-Weinidogion yn Llywodraeth Cymru yn eu cael gyda Gweinidogion yn Llywodraeth San Steffan i sefyll dros y sector gwirfoddol yma yng Nghymru, a sicrhau na fydd y sefydliadau hyn yn mynd i'r wal neu'n cael eu gweithgarwch wedi ei leihau'n sylweddol.
Well, I won't repeat the answers I gave to the previous question, Dirprwy Lywydd, because they did address many of those points. Particularly, I referenced the 7 per cent increase to Third Sector Support Wales, which is going to make a huge difference to the support for the third sector. And also, just in terms of in addition to that, we have capital support in the shape of the community asset loan fund that's administered by the Wales Council for Voluntary Action on our behalf; the Welsh Government's community facilities programme, providing capital grants of up to £300,000; and also support that we're giving, an extra in the draft budget, £1.2 million Newid programme to improve digital skills, which relates to a previous question that's been raised.
But I would say, as you mentioned hospices, that we recognise the impact of rising costs in the hospice sector, and that's why we've allocated an additional £3 million in the draft budget, which will be recurrent and will help to secure a more sustainable position for hospices.
Wel, nid wyf yn mynd i ailadrodd yr atebion a roddais i'r cwestiwn blaenorol, Ddirprwy Lywydd, oherwydd roeddent yn mynd i'r afael â llawer o'r pwyntiau hynny. Yn benodol, cyfeiriais at y cynnydd o 7 y cant i Cefnogi Trydydd Sector Cymru, sy'n mynd i wneud gwahaniaeth enfawr i'r gefnogaeth i'r trydydd sector. A hefyd, yn ogystal â hynny, mae gennym gefnogaeth gyfalaf ar ffurf y gronfa benthyciadau asedau cymunedol a weinyddir gan Gyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru ar ein rhan; rhaglen cyfleusterau cymunedol Llywodraeth Cymru, sy'n darparu grantiau cyfalaf o hyd at £300,000; a hefyd y cymorth a roddwn, ychwanegiad yn y gyllideb ddrafft, y rhaglen Newid gwerth £1.2 miliwn i wella sgiliau digidol, sy'n ymwneud â chwestiwn blaenorol a ofynnwyd.
Ond gan ichi sôn am hosbisau, hoffwn ddweud ein bod yn cydnabod effaith costau cynyddol yn y sector hosbis, a dyna pam ein bod wedi dyrannu £3 miliwn ychwanegol yn y gyllideb ddrafft, a fydd yn rheolaidd ac a fydd yn helpu i sicrhau sefyllfa fwy cynaliadwy i hosbisau.
9. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet roi diweddariad ar ymrwymiadau Rhaglen Lywodraethu Llywodraeth Cymru ar gydraddoldeb LHDTC+? OQ62069
9. Will the Cabinet Secretary provide an update on the Welsh Government's Programme for Government commitments on LGBTQ+ equality? OQ62069
Diolch yn fawr, Hannah Blythyn. Updates on programme for government commitments are published annually and the most recent report was published on 9 July 2024.
Diolch, Hannah Blythyn. Cyhoeddir diweddariadau ar ymrwymiadau'r rhaglen lywodraethu yn flynyddol a chyhoeddwyd yr adroddiad diweddaraf ar 9 Gorffennaf 2024.
Thank you for the update, Cabinet Secretary. I recently attended a global LGBTQ+ leaders conference, and the need not just for solidarity with the whole LGBTQ+ community, but crucially concerted and supportive action, was as real as the need has perhaps ever been. We've made progress—progress that's made a difference to my life—but there is a real risk of that being reversed if we don't remain resolute and on the right side of history.
So, Cabinet Secretary, I wanted to focus today specifically on the Welsh Government's programme for government commitment to ban the abhorrent LGBTQ+ conversion practices. Firstly, how is the Welsh Government progressing on this commitment itself, and additionally, what work has been undertaken with the now UK Labour Government on a potential cross-nation fully inclusive ban on LGBTQ+ conversion practices? Because I'm sure you agree with me that there can be no exclusions and no excuses. The time for talking is over, and to finally consign conversion practices to the dustpan of history where they belong.
Diolch am y diweddariad, Ysgrifennydd y Cabinet. Yn ddiweddar, mynychais gynhadledd arweinwyr LHDTC+ fyd-eang, ac roedd yr angen nid yn unig am undod â'r gymuned LHDTC+ gyfan, ond gweithredu cydlynol a chefnogol hanfodol, mor real ag y bu'r angen erioed. Rydym wedi gwneud cynnydd—cynnydd sydd wedi gwneud gwahaniaeth i fy mywyd i—ond mae gwir risg y bydd hynny'n cael ei wrthdroi os nad ydym yn parhau i fod yn benderfynol ac ar yr ochr gywir i hanes.
Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, roeddwn i eisiau canolbwyntio'n benodol heddiw ar ymrwymiad rhaglen lywodraethu Llywodraeth Cymru i wahardd arferion trosi LHDTC+ ffiaidd. Yn gyntaf, sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwrw ymlaen â'r ymrwymiad hwn ei hun, ac yn ogystal, pa waith sydd wedi'i wneud gyda Llywodraeth Lafur y DU bellach ar waharddiad cwbl gynhwysol posibl ar draws y wlad ar gyfer arferion trosi LHDTQ+? Oherwydd rwy'n siŵr eich bod yn cytuno na all fod unrhyw eithriadau nac unrhyw esgusodion. Mae'r amser i siarad ar ben, a daeth yn bryd taflu arferion trosi i fin sbwriel hanes lle maent yn perthyn.
Diolch yn fawr, Hannah Blythyn, and can I take the opportunity to thank you for your pioneering work on developing the LGBTQ+ action plan? But also, I'm very aware of the global leaders—you are a global leader, Hannah—and the global leaders conference you attended last year. We do want to be on the right side of history as we continue to commit to actions in the LGBTQ+ action plan.
Just to say, in relation to banning conversion practices, we are working with UK Government directly on the proposed Bill to ban conversion practices. This work's continuing during the passage of the Bill. In fact, our officials met with UK Government to lay out our policy priorities for further reform of the Gender Recognition Act 2004, and will continue to work with UK Government as their own policy emerges. For both banning conversion practices and gender recognition it would be preferable to have the same legislation in England and Wales, but we do retain the commitment to seek the devolution of powers to legislate on banning conversion practices and gender recognition should it be appropriate following our discussions with the UK Government.
Diolch, Hannah Blythyn, ac a gaf i achub ar y cyfle i ddiolch i chi am eich gwaith arloesol ar ddatblygu'r cynllun gweithredu LHDTC+? Ond hefyd, rwy'n ymwybodol iawn o'r arweinwyr byd-eang—rydych chi'n arweinydd byd-eang, Hannah—a'r gynhadledd arweinwyr byd-eang a fynychwyd gennych y llynedd. Rydym am fod ar yr ochr gywir i hanes wrth inni barhau i ymrwymo i gamau gweithredu yn y cynllun gweithredu LHDTC+.
Mewn perthynas â gwahardd arferion trosi, rydym yn gweithio gyda Llywodraeth y DU yn uniongyrchol ar y Bil arfaethedig i wahardd arferion trosi. Mae'r gwaith hwn yn parhau yn ystod taith y Bil. Yn wir, cyfarfu ein swyddogion â Llywodraeth y DU i nodi ein blaenoriaethau polisi ar gyfer diwygio Deddf Cydnabod Rhywedd 2004 ymhellach, a byddwn yn parhau i weithio gyda Llywodraeth y DU wrth i'w polisi hwy ymddangos. Ar gyfer gwahardd arferion trosi a chydnabod rhywedd byddai'n well cael yr un ddeddfwriaeth yng Nghymru a Lloegr, ond rydym yn cadw'r ymrwymiad i ofyn am ddatganoli pwerau i ddeddfu ar wahardd arferion trosi a chydnabod rhywedd pe bai hynny'n briodol yn dilyn ein trafodaethau â Llywodraeth y DU.
Ac yn olaf, Adam Price.
And finally, Adam Price.
One of the other pledges in the LGBTQ+ action plan was to explore the establishment of a Welsh gender service for children and young people. You haven't done that so far, as a Government, and we heard recently, of course, in introducing a Welsh puberty blocker ban that you didn't even consult with the children and young people affected by it. The Children's Commissioner for Wales has written recently to you as a Government, saying how disappointed she is to hear that the Government did not see that consultation as part of your legal duty under the Rights of Children and Young Persons (Wales) Measure 2011. You haven't delivered on your pledge in the action plan. You haven't actually followed the legal duty in relation to the UN Convention on the Rights of the Child. You're not listening to this group of very vulnerable children and young people. Cabinet Secretary, how are you going to rectify this completely unacceptable situation?
Un o'r addewidion eraill yn y cynllun gweithredu LHDTC+ oedd archwilio sefydlu gwasanaeth rhywedd Cymreig ar gyfer plant a phobl ifanc. Nid ydych wedi gwneud hynny hyd yma, fel Llywodraeth, ac fe glywsom yn ddiweddar, wrth gyflwyno gwaharddiad ar feddyginiaeth atal y glasoed yng Nghymru, na wnaethoch chi ymgynghori â'r plant a'r bobl ifanc yr effeithiai arnynt hyd yn oed. Yn ddiweddar, ysgrifennodd Comisiynydd Plant Cymru atoch chi fel Llywodraeth i ddweud pa mor siomedig yw hi o glywed nad oedd y Llywodraeth yn gweld yr ymgynghoriad hwnnw'n rhan o'ch dyletswydd gyfreithiol o dan Fesur Hawliau Plant a Phobl Ifanc (Cymru) 2011. Nid ydych wedi cyflawni eich addewid yn y cynllun gweithredu. Nid ydych wedi dilyn y ddyletswydd gyfreithiol mewn perthynas â Chonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn. Nid ydych yn gwrando ar y grŵp hwn o blant a phobl ifanc agored iawn i niwed. Ysgrifennydd y Cabinet, sut ydych chi'n mynd i unioni'r sefyllfa gwbl annerbyniol hon?
Thank you for that question. In terms of access to gender services for children and young people, I'd like to update on work that's been carried out. A puberty-suppressing hormone study is being developed by NHS England and the National Institute for Health and Care Research, and it forms part of the wider transformation programme. Wales is represented on the joint commissioning committee. The study aims to help us understand the relative benefits and possible harms of puberty-blocking treatments in children approaching or experiencing puberty. But subject to the necessary research and ethical approvals, the study is expected to commence early this year.
Diolch am y cwestiwn. Ar fynediad at wasanaethau rhywedd i blant a phobl ifanc, hoffwn roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y gwaith sydd wedi'i wneud. Mae astudiaeth ar hormonau atal y glasoed yn cael ei datblygu gan GIG Lloegr a'r Sefydliad Cenedlaethol dros Ymchwil Iechyd a Gofal, ac mae'n rhan o'r rhaglen drawsnewid ehangach. Caiff Cymru ei chynrychioli ar y cyd-bwyllgor comisiynu. Nod yr astudiaeth yw ein helpu i ddeall manteision cymharol a niwed posibl triniaethau atal y glasoed mewn plant sy'n agosáu at neu'n mynd drwy'r glasoed. Ond yn amodol ar yr ymchwil a'r cymeradwyaethau moesegol angenrheidiol, disgwylir i'r astudiaeth ddechrau yn gynnar eleni.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Eitem 3, cwestiynau i Gomisiwn y Senedd. Mae cwestiwn 1 [OQ62076] wedi ei dynnu nôl. Felly, cwestiwn 2, Heledd Fychan.
Item 3 is the questions to the Senedd Commission. Question 1 [OQ62076] has been withdrawn, so question 2, Heledd Fychan.
2. Pa asesiad y mae'r Comisiwn wedi ei wneud o effaith y cynnydd sydd wedi bod mewn costau llogi bws ar y nifer o ysgolion sy'n ymweld â'r Senedd? OQ62047
2. What assessment has the Commission made of the effect of the increase in coach hire costs on the number of schools visiting the Senedd? OQ62047
I thank you for your question. We are very aware that the rising costs of travel in recent years have put greater pressure on those arranging trips to the Senedd. During 2024, officials consulted Members to seek views on the subsidy and some expressed support for increasing the financial amounts available to schools visiting the Senedd. However, all Members consulted expressed a desire for the sector to be engaged in the discussion before any changes were proposed.
So, at the end of 2024, officials started a review into the Senedd’s education service to better understand the accessibility of our offer, and the real or perceived barriers that exist in engaging with the service, including the effectiveness of the travel subsidy. A survey was sent to schools and colleges, and focus groups with the sector are being run throughout January and February. Once that review has concluded, officials will bring proposals to the Commission for a decision in the spring.
Diolch am eich cwestiwn. Rydym yn ymwybodol iawn fod costau teithio cynyddol dros y blynyddoedd diwethaf wedi rhoi mwy o bwysau ar y rhai sy'n trefnu teithiau i'r Senedd. Yn ystod 2024, ymgynghorodd swyddogion â'r Aelodau i ofyn am farn ar y cymhorthdal a mynegodd rhai gefnogaeth i gynyddu'r symiau ariannol sydd ar gael i ysgolion ymweld â'r Senedd. Fodd bynnag, mynegodd yr holl Aelodau yr ymgynghorwyd â hwy awydd i'r sector gymryd rhan yn y drafodaeth cyn i unrhyw newidiadau gael eu cynnig.
Felly, ar ddiwedd 2024, dechreuodd swyddogion adolygiad i wasanaeth addysg y Senedd er mwyn deall hygyrchedd ein cynnig yn well, a'r rhwystrau gwirioneddol neu ganfyddedig sy'n bodoli wrth ymgysylltu â'r gwasanaeth, gan gynnwys effeithiolrwydd y cymhorthdal teithio. Anfonwyd arolwg at ysgolion a cholegau, ac mae grwpiau ffocws gyda'r sector yn cael eu cynnal drwy gydol mis Ionawr a mis Chwefror. Ar ôl i'r adolygiad hwnnw ddod i ben, bydd swyddogion yn dod â chynigion i'r Comisiwn ar gyfer gwneud penderfyniad yn y gwanwyn.
Diolch yn fawr iawn. Dwi'n hynod o falch o glywed bod y gwaith yna'n mynd rhagddo. Dwi'n siŵr bod pob un ohonom ni yn gweld gwerth yr ymweliadau hyn, wrth ein boddau yn cymryd rhan ac yn croesawu ysgolion yma, ac yn gwybod am y gwaith gwych mae'r tîm yn ei wneud wrth groesawu disgyblion i'r Senedd hon—i'w Senedd nhw ar ddiwedd y dydd.
Yr hyn sydd yn fy mhryderu i ydy clywed bod yna rai ysgolion bellach yn dewis mynd i San Steffan yn hytrach nac i'r Senedd hon, gan fod costau llawn bws yn gallu cael eu diwallu gan San Steffan. Yn amlwg, fyddwn i ddim eisiau stopio plant rhag mynd yna, ond fyddwn i ddim yn hoffi eu bod nhw'n gwneud y dewis i fynd i San Steffan yn hytrach nag i'w Senedd yn eu cenedl eu hunain. Mae hyn yn cael effaith ar y dysgwyr wedyn yn mynd i Sain Ffagan, i adnoddau'r Urdd yma—yr holl bethau a'r cyfoeth o bethau sydd ar gael yn eu prifddinas.
Felly, a gaf i ofyn, a ydych chi hefyd, fel rhan o'r adolygiad hwnnw, yn mynd i fod yn gweithio efo llefydd fel canolfan yr Urdd yma yng Nghaerdydd, efo Sain Ffagan, Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd ac ati, i weld os ydyn nhw wedi gweld gwahaniaeth, a sut ydyn ni'n gallu cydweithio i sicrhau bod dysgwyr yn cael y cyfoeth yna o brofiadau pan fyddan nhw'n dod i'w prifddinas nhw?
Thank you very much. I'm very pleased to hear that that work is under way. I'm sure that all of us see the value of these visits, delight in taking part in them and welcoming schools here, and know about the excellent work that the team does in welcoming pupils to this Senedd—their Senedd at the end of the day.
But what concerns me is hearing that some schools now choose to go to Westminster rather than this Senedd, because the full cost of bus travel can be met by Westminster. Clearly, I don't want to stop pupils from going to Westminster, but I wouldn't want them to be making the decision to go to Westminster rather than visiting their Senedd in their own nation. This has an impact then on those pupils going to St Fagans, to the Urdd resources here—the whole host and wealth of things available to them in their capital city.
So, may I ask, as part of the review that is under way, will you also be working with places such as the Urdd centre here in Cardiff, with St Fagans, National Museum Cardiff and so on, to see whether they've seen a difference, and how we can work together to ensure that learners do have that wealth of experiences when they come to their capital city?
I couldn't agree more that I would rather see young people coming here instead of going to Westminster, but what I would say is that I would like them to be able to go to both, so that they fully understand the nature of politics and that they feel engaged in that. We know that the travel subsidy at the moment is set at £1 a mile and we know that it's available to schools and colleges taking part in full in-bound educational visits in Siambr Hywel, and who travel for 10 miles or further. But what we also know is that the Scottish Parliament and the Irish Parliament don't give any subsidy at all.
The other factor at play, of course, is the way that people engage has changed since the COVID-19 pandemic. I'm sure that some of you here have taken up the opportunity—I certainly have—of engaging with students virtually. That, in some cases, is a really good way of engaging those who would find it difficult, whether you had the costs paid or not, to make it here, particularly those who are disengaged from schools anyway.
But on the other note of will we work with others, of course we will; we always do. I think it's a really good suggestion, and I welcome it, and will feed back to you on the work that we will be doing to make sure, when we're coming up to the next elections in 2026, that we'll see some pupils who are in school having the opportunity to take part in that election. I think it's critical that they understand what we're about and, more importantly, what they're voting for. So, absolutely, I shall definitely take that on board. But we do already have a presence, as you will well know, in all those cultural events in Wales in any case.
Rwy'n cytuno'n llwyr y byddai'n well gennyf weld pobl ifanc yn dod yma yn lle mynd i San Steffan, ond fe hoffwn iddynt allu mynd i'r ddau le, fel eu bod yn deall natur gwleidyddiaeth yn llawn a'u bod yn teimlo'n rhan o hynny. Rydym yn gwybod bod y cymhorthdal teithio ar hyn o bryd wedi'i osod ar £1 y filltir ac rydym yn gwybod ei fod ar gael i ysgolion a cholegau sy'n cymryd rhan mewn ymweliadau addysgol llawn yn Siambr Hywel, ac sy'n teithio 10 milltir neu fwy. Ond fe wyddom hefyd nad yw Senedd yr Alban a Senedd Iwerddon yn rhoi unrhyw gymhorthdal o gwbl.
Ffactor arall, wrth gwrs, yw bod y ffordd y mae pobl yn ymgysylltu wedi newid ers pandemig COVID-19. Rwy'n siŵr fod rhai ohonoch yma wedi manteisio ar y cyfle—fe wneuthum innau yn sicr—i ymgysylltu â myfyrwyr yn rhithiol. Mae hynny, mewn rhai achosion, yn ffordd dda iawn o ymgysylltu â'r rhai a fyddai'n ei chael hi'n anodd dod yma, boed y costau wedi'u talu ai peidio, yn enwedig rhai sydd wedi ymddieithrio o ysgolion beth bynnag.
Ond ar y nodyn arall ynglŷn ag a fyddwn ni'n gweithio gydag eraill, wrth gwrs y byddwn; rydym bob amser yn gwneud hynny. Rwy'n credu ei fod yn awgrym da iawn, ac rwy'n ei groesawu, a byddaf yn rhoi adborth i chi ar y gwaith y byddwn yn ei wneud i sicrhau, ar drothwy'r etholiadau nesaf yn 2026, y byddwn yn gweld disgyblion sydd yn yr ysgol yn cael cyfle i gymryd rhan yn yr etholiad hwnnw. Rwy'n credu ei bod yn hanfodol eu bod yn deall yr hyn a wnawn ac yn bwysicach, dros beth y maent yn pleidleisio. Felly, yn hollol, byddaf yn bendant yn ystyried hynny. Ond mae gennym eisoes bresenoldeb, fel y gwyddoch, yn yr holl ddigwyddiadau diwylliannol yng Nghymru beth bynnag.
There is also the difficulty and additional cost of hiring a coach with wheelchair access. This means that schools who have a need for a vehicle with wheelchair access are unlikely to visit due to cost. Has the Commission considered additional support for pupils who need vehicles with wheelchair access to visit the Senedd?
Mae yna anhawster hefyd a chost ychwanegol ynghlwm wrth logi coets â mynediad ar gyfer cadeiriau olwyn. Golyga nad yw ysgolion sydd angen cerbyd â mynediad ar gyfer cadeiriau olwyn yn debygol o ymweld oherwydd y gost. A yw'r Comisiwn wedi ystyried cefnogaeth ychwanegol i ddisgyblion sydd angen cerbydau â mynediad ar gyfer cadeiriau olwyn allu ymweld â'r Senedd?
The honest answer to your question, Mike, is 'I don't know'. Moving on from that honest answer, I will give you an honest answer of finding out whether that is the case or whether it isn't. We are a fully inclusive institution and elected body, and I would certainly want to know whether—when we're reconsidering whether we keep that £1 subsidy, and when it was initially set—that has been considered in terms of the extra cost of those individuals who find themselves with additional needs that increase the cost of travel and whether they are taken on board. But what I will promise you today is coming back to you with a very firm answer.
Yr ateb gonest i'ch cwestiwn, Mike, yw 'Nid wyf yn gwybod'. Gan symud ymlaen o'r ateb gonest hwnnw, fe roddaf ateb gonest i chi y gwnaf ddarganfod a yw hynny'n wir neu beidio. Rydym yn sefydliad cwbl gynhwysol ac yn gorff etholedig, ac rwy'n sicr yn awyddus i wybod—pan fyddwn yn ailystyried a ydym yn cadw'r cymhorthdal o £1, a phan gafodd ei osod yn wreiddiol—a yw hynny wedi'i ystyried o ran y gost ychwanegol i'r unigolion sydd ag anghenion ychwanegol sy'n cynyddu cost teithio ac a ydynt yn cael eu hystyried. Ond rwy'n addo heddiw y byddaf yn dod yn ôl atoch gydag ateb cadarn iawn.
Diolch i Joyce Watson.
I thank Joyce Watson.
Nid oes unrhyw gwestiynau amserol wedi'u derbyn heddiw.
No topical questions were accepted today.
Symudwn ymlaen at eitem 5, datganiadau 90 eiliad. Yn gyntaf, John Griffiths.
We move on to item 5, 90-second statements. First of all, John Griffiths.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I would like to pay tribute to Early Years Wales for their initiative called Movement Champions, which provides guidance and a framework for movement to be delivered by early years care providers. The guidance for staff in these settings is to be movement minded, and it gives a template of activities children should be doing at each age range, from babies up to five years old, including tummy time, crawling on different surfaces, and exploring the outdoor environment. The campaign also calls on all individuals and organisations to protect the child's right to move, as all of us have a responsibility to support child development. This work is so important, given that Wales has the highest level of obesity among children under five years of age in Britain, and the situation was of course exacerbated by the COVID-19 pandemic. Movement is an important way in which we can begin to overcome the life-limiting impacts of physical inactivity. Instilling the importance of movement and a movement-rich lifestyle, especially in young children, not only supports their cognitive and physical development in early years, but also creates healthy habits that stay with them for life. Well done, Early Years Wales, on this inspiring initiative.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn dalu teyrnged i Blynyddoedd Cynnar Cymru am eu menter o'r enw Hyrwyddwyr Symud, sy'n darparu arweiniad a fframwaith ar gyfer symud i'w ddarparu gan ddarparwyr gofal blynyddoedd cynnar. Yr arweiniad i staff yn y lleoliadau hyn yw y dylent gadw symud mewn cof, ac mae'n rhoi templed o weithgareddau y dylai plant fod yn eu gwneud ym mhob ystod oedran, o fabanod hyd at bum mlwydd oed, gan gynnwys amser ar eu boliau, cropian ar wahanol arwynebau, ac archwilio'r amgylchedd awyr agored. Mae'r ymgyrch hefyd yn galw ar bob unigolyn a sefydliad i ddiogelu hawl y plentyn i symud, gan fod gan bob un ohonom gyfrifoldeb i gefnogi datblygiad plant. Mae'r gwaith hwn mor bwysig, o gofio mai Cymru sydd â'r lefel uchaf o ordewdra ymhlith plant o dan bump oed ym Mhrydain, ac wrth gwrs, gwaethygwyd y sefyllfa gan bandemig COVID-19. Mae symud yn ffordd bwysig y gallwn ddechrau goresgyn effeithiau sy'n cyfyngu ar fywyd anweithgarwch corfforol. Mae dysgu pwysigrwydd symud a ffordd o fyw llawn symud, yn enwedig mewn plant ifanc, nid yn unig yn cefnogi eu datblygiad gwybyddol a chorfforol yn y blynyddoedd cynnar, mae hefyd yn creu arferion iach sy'n aros gyda hwy am oes. Da iawn, Blynyddoedd Cynnar Cymru, ar y fenter ysbrydoledig hon.
Hoffwn i dynnu sylw'r Senedd at grŵp cymorth hanfodol yng Nghaernarfon, y grŵp cyntaf o'i fath yng Nghymru, sy'n cynnig cefnogaeth trwy gyfrwng y Gymraeg i rieni sy'n dioddef problemau iechyd meddwl cyn ac ar ôl genedigaeth.
Mae'r grŵp yma wedi cael ei sefydlu diolch i Ffion Evans, mam sydd wedi defnyddio ei phrofiadau personol hi o iselder ôl-enedigol i greu rhywbeth newydd a hanfodol i gymunedau Cymraeg eu hiaith. Wrth dderbyn cymorth gan PANDAS, sef Postnatal Depression Awareness and Support, mi ddaru Ffion sylweddoli mor bwysig ydy cael mynediad i gymorth yn eich iaith eich hun.
Mae PANDAS yn cynnig cefnogaeth bwysig iawn, am ddim, ledled y Deyrnas Unedig, ond mae llawer o'r gwasanaethau ar gael yn Saesneg, ac yn Saesneg yn unig. Roedd Ffion yn benderfynol o fynd i'r afael â'r bwlch yma i sicrhau nad ydy teuluoedd Cymraeg eu hiaith yn teimlo'n ynysig pan fyddan nhw'n wynebu heriau iechyd meddwl.
Mae'r grŵp newydd yma'n cynnig man diogel lle gall rhieni a babanod ddod at ei gilydd i drafod, gwrando a rhannu profiadau efo pobl sydd yn deall yr heriau unigryw sy'n eu hwynebu nhw.
Felly, fe hoffwn i ddiolch i Ffion ac i bawb sydd wedi cefnogi'r fenter yma, gan gynnwys Porthi Dre yng Nghaernarfon, sydd yn darparu cartref i'r grŵp. Mae o'n gam mawr ymlaen ar gyfer iechyd meddwl teuluoedd ledled Cymru, a dwi'n gobeithio ei fod o'n fodel i'w efelychu mewn rhannau eraill o'r wlad.
I'd like to draw the Senedd's attention to a vital support group in Caernarfon, the first group of its kind in Wales, providing support through the medium of Welsh to parents experiencing mental health problems before and after birth.
This group was established thanks to Ffion Evans, a mother who has drawn from her own experiences of postnatal depression to create something new and crucially important to Welsh-speaking communities. When receiving support from PANDAS, or Postnatal Depression Awareness and Support, Ffion realised how important it is to receive support in one's own language.
PANDAS provides vitally important support, free of charge, across the UK, but many of the services are available in English only. Ffion was determined to fill this gap to ensure that Welsh-speaking families do not feel isolated when they face mental health challenges.
This new group provides a safe space where parents and their babies can come together to discuss, listen and share experiences with others who understand the unique challenges that they face.
So, I'd like to thank Ffion and everyone else who has supported this initiative, including Porthi Dre in Caernarfon for giving the group a home. This is an innovative development, and it's a major step forward for the mental health of families across Wales. I hope that it is a model that will be replicated in other parts of the country.
Eitem 6 yw'r ddadl gyntaf heddiw ar gynnig deddfwriaethol gan Aelod, Bil ar yr hawl i dai digonol. Galwaf ar Siân Gwenllian i wneud y cynnig.
Item 6 is a debate on a Member's legislative proposal, a Bill on the right to adequate housing. I call on Siân Gwenllian to move the motion.
Cynnig NDM8712 Siân Gwenllian, Mabon ap Gwynfor
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi cynnig ar gyfer Bil ar ymgorffori’r Hawl i Dai Digonol, fel y nodir yn y Cyfamod Rhyngwladol ar Hawliau Economaidd, Cymdeithasol a Diwylliannol (ICESCR), yng nghyfraith Cymru.
2. Yn nodi mai diben y Bil hwn fyddai:
a) sefydlu’r hawl i dai digonol fel hawl sylfaenol yng nghyfraith Cymru, gan sicrhau mynediad i dai saff, diogel a fforddiadwy i bawb;
b) gosod dyletswydd ar Weinidogion Cymru ac awdurdodau cyhoeddus i wireddu'n raddol yr Hawl i Dai Digonol;
c) gofyn am asesiadau rheolaidd o anghenion ac amodau tai, gyda thargedau wedi'u gosod i leihau'r anghenion tai sydd heb eu diwallu a gwella amodau dros amser;
d) cryfhau amddiffyniadau tenantiaid a chefnogi arferion rhentu teg i sicrhau sefydlogrwydd tai; ac
e) sefydlu mecanweithiau i unigolion geisio iawn os yw eu hawl i dai digonol yn cael ei dorri neu heb ei fodloni.
Motion NDM8712 Siân Gwenllian, Mabon ap Gwynfor
To propose that the Senedd:
1. Notes a proposal for a Bill on the incorporation of the right to adequate housing, as set out in the International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights, into Welsh law.
2. Notes that the purpose of this Bill would be to:
a) establish the right to adequate housing as a fundamental right in Welsh law, ensuring access to safe, secure, and affordable housing for all;
b) place a duty on Welsh Ministers and public authorities to progressively realise the right to adequate housing;
c) require regular assessments of housing needs and conditions, with targets set to reduce unmet housing needs and improve conditions over time;
d) strengthen tenant protections and support fair rental practices to ensure housing stability; and
e) establish mechanisms for individuals to seek redress if their right to adequate housing is violated or unmet.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr. Does yna ddim dwywaith bod yr argyfwng tai yn gwaethygu, a dim arwydd fod pethau'n gwella. Efallai fod y rhan fwyaf ohonom ni yn y Siambr heddiw yn ddigon ffodus i berchen ein cartrefi ein hunain, i gael to uwch ein pennau ni, a bod ein cartrefi ni'n rhai cyfforddus, ond nid dyna'r sefyllfa i nifer cynyddol o'n hetholwyr ni, ac mae'n ddyletswydd arnom ni i wella ansawdd bywyd pob un o'n trigolion. Mae'r argyfwng tai yn ychwanegu at yr argyfwng iechyd. Mae datrys yr argyfwng tai yn greiddiol i ddatrys yr argyfwng iechyd, ac felly o fudd i bob un ohonom ni.
Mae'r darlun yn un du. Mae digartrefedd ar ei lefel uchaf erioed yng Nghymru. Mae'r nifer o bobl sy'n byw mewn llety dros dro—sydd yn llety anaddas—wedi codi 18 y cant eleni. Mae chwech o bob 1,000 o blant yn byw mewn llety dros dro. Ar yr un pryd, mae'r nifer o gartrefi cymdeithasol wedi bron haneru yn y 40 mlynedd diwethaf. Mae stoc tai Cymru ymhlith yr hynaf yn Ewrop: cartrefi tamp a llaith sy'n llyncu arian ar filiau ynni. Mae 70 y cant o denantiaid preifat wedi profi oerfel, lleithder neu lwydni yn eu cartrefi nhw. Mae rhenti yn codi yn gynt yn Nghymru nag yn yr Alban a Lloegr ac mae talp mawr o incwm rhentwyr preifat yn mynd i dalu'r rhent. Mae gormodedd o ail gartrefi a llety gwyliau dros dro mewn rhai ardaloedd yn ychwanegu at y problemau, yn crebachu'r stoc tai sydd ar gael i bobl leol, yn niweidio cymunedau ac yn niweidio'r iaith Gymraeg. Fe allwn i fynd ymlaen ac ymlaen.
Mae'r sefyllfa wedi cyrraedd pwynt mor argyfyngus, mae'n rhaid deddfu er mwyn gyrru'r newid sydd ddim yn digwydd ar hyn o bryd. Rwy'n diolch i ymgyrchoedd fel Back the Bill ac i fudiadau fel Cymdeithas yr Iaith sydd wedi bod yn galw am ddeddfwriaeth o'r math yma ers blynyddoedd. Diolch iddyn nhw am eu gwaith nhw. Mae'n bryd gwrando ar y galwadau hynny. Dyna pam dwi'n dod â'r cynnig yma ger eich bron chi heddiw yn enw Plaid Cymru. Mae'r Papur Gwyn ar dai digonol a fforddiadwyedd sydd wedi ei gyhoeddi yn ddiweddar gan Lywodraeth Cymru yn ddiffygiol ac yn wan. Mae'r cynigion yn annigonol. Rydym ni ym Mhlaid Cymru yn argyhoeddedig fod rhaid creu hawl i gartref fel rhan hanfodol o gyfraith ein cenedl ni.
Mae'r hawl i dai digonol yn hawl dynol sylfaenol sy'n cael ei gydnabod yn rhyngwladol, yn fwyaf amlwg yn y datganiad cyffredinol o hawliau dynol, erthygl 25, a'r cyfamod rhyngwladol ar hawliau economaidd, cymdeithasol a diwylliannol, yn erthygl 11. Mi fyddai ymgorffori'r hawl hwn yng nghyfraith Cymru yn gwreiddio’r egwyddor y dylai pawb yng Nghymru allu cael cartref diogel, sicr a fforddiadwy. Byddai'n sefydlu tai fel haeddiant cyfreithiol, nid nod polisi yn unig, a thrwy hynny mi fyddai'n gosod rheidrwydd i sicrhau gwireddu yr hawl yma. Byddai cydnabyddiaeth gyfreithiol yn gosod Cymru ar yr un lefel o ran safonau hawliau dynol rhyngwladol, ac yn ailddatgan ymrwymiad y genedl i gyfiawnder cymdeithasol a chydraddoldeb ym maes tai.
Mae'r achos dros gyflwyno'r hawl i dai digonol yng Nghymru yn glir ac yn gryf. Mae tai yn hawl sylfaenol. Ac eto, mae'r ddadl ar hyn o bryd yn aml yn troi o amgylch pwy sy'n haeddu cefnogaeth yn hytrach na chydnabod yr angen cyffredinol am dai digonol a diogel. Er bod mwyafrif y boblogaeth—77 y cant yn ôl un arolwg—yn cytuno y dylai pawb fod yn cael yr hawl yma, y gwir ydy mai’r rhai sydd yn dioddef fwyaf oherwydd amodau tai gwael yn aml ydy'r rhai mwyaf difreintiedig yn ein cymdeithas ni.
Mi allai cyflwyno'r hawl i dai digonol arwain at fanteision economaidd yn y tymor hir. Mae tai digonol a sicr yn cyfrannu at well canlyniadau iechyd gan ysgafnhau’r baich ar wasanaethau iechyd cyhoeddus. Gall wella cyrhaeddiad addysgol a'r gobaith am waith, a thrwy hynny wella cynhyrchedd economaidd a lleihau dibyniaeth ar wasanaethau lles. Mae mynd ati i ymdrin â thai annigonol yn gallu atal y costau uchel sydd yn gysylltiedig â digartrefedd, afiechyd a phroblemau cymdeithasol eraill sy'n deillio o amodau tai annigonol.
Wrth gwrs, mi fuasai costau ynghlwm â gweithredu'r hawl i dai digonol. Gan weithio efo Alma Economics, mae clymblaid Cefnogi’r Bil wedi dadlau, er y byddai gwireddu’r hawl i dai digonol yn costio £5 biliwn i Gymru dros gyfnod o 30 mlynedd, y byddai'n esgor ar fanteision economaidd o £11.5 biliwn, felly mae'r achos ariannol yn un cryf dros gyflwyno'r hawl i dai digonol yng Nghymru. Mae'n rhaid i ni bwyso y costau cychwynnol yn erbyn y manteision sylweddol fyddai yn dod i'n cymdeithas ni ac i'n cymunedau ni.
Dwi'n edrych ymlaen at glywed cyfraniadau eraill a chlywed ymateb yr Ysgrifennydd Cabinet dros hyn. Dwi yn cydnabod, wrth gwrs, na ellir cyflawni’r weledigaeth na’r broses o wireddu’r hawl yma dros nos. Mae'n rhaid cydnabod hynny. Ond mae modd gwneud hyn fesul cam, a dyna ydy'r ffordd mae'r ymgyrchoedd, fel Back the Bill, yn ei gweld hi hefyd—gwireddu yn raddol. Ond yn sicr, mae hyn yn hawl gwirioneddol bwysig i'w wreiddio yng nghyfraith Cymru, a dylem roi cychwyn ar y gwaith drwy osod y Bil yma ar waith. Diolch.
Thank you very much. There's no doubt that the housing crisis is getting worse, with no signs of improvement. The majority of us here in the Chamber today may, perhaps, be fortunate enough to own our own homes, to have a roof above our heads, and that these homes are comfortable ones, but this isn't the situation facing an increasing number of our constituents. We have a duty to improve the quality of life of every one of our residents. The housing crisis is exacerbating the health crisis. Solving the housing crisis is essential to solving that health crisis, and is, therefore, of benefit to all of us.
The picture is bleak. Homelessness is at its highest level ever in Wales. The number of people living in temporary accommodation—unsuitable accommodation—has increased 18 per cent this year. Six out of every 1,000 children are living in temporary accommodation. At the same time, the level of social housing has almost halved during the past 40 years. Welsh housing stock is amongst the oldest in Europe: damp properties that turn into money pits due to energy bills. Seventy per cent of private tenants have experienced cold, damp or mould in their homes. Rents are rising faster in Wales than in Scotland and England, and a large proportion of private renters' income goes towards rent payments. Too many second homes and temporary holiday accommodation in some areas is adding to the problems, shrinking the housing stock available to local people, to the detriment of their communities and to the detriment of the Welsh language. I could go on and on.
The situation has reached such a state of crisis that legislation is needed to drive the change that isn't currently happening. I thank campaigns such as Back the Bill and organisations such as Cymdeithas yr Iaith, which have been calling for legislation in this area for years. I thank them for their work. It's time to heed their calls, which is why I have brought forward this motion today in the name of Plaid Cymru. The White Paper on adequate housing, fair rents and affordability, recently published by the Welsh Government, is deficient and weak. The proposals are insufficient. We in Plaid Cymru are convinced that we must create a right to a home as a crucial component of our nation's legislation.
The right to adequate housing is a fundamental human right that is internationally acknowledged, most prominently in the general statement on human rights, article 25, and the international covenant on economic and cultural rights, article 11. Incorporating this right in Welsh law would place the principle that everyone in Wales should have a secure and affordable home at the heart of what we do. It would establish housing as a legal right, not a policy aim, and, through doing so, it would place a requirement to ensure that this right is delivered. Legal recognition would place Wales on the same level in terms of human rights on an international basis, and would restate the nation's commitment to social justice and equality in the field of housing.
The case for introducing the right to adequate housing in Wales is clear and is robust. Housing is a fundamental right. Yet the debate at present often turns around who deserves support rather than recognising the general need for adequate and safe housing. Although the majority of the population—77 per cent according to one survey—agree that everyone should have this right, the truth is the ones who are suffering most because of poor housing conditions are those who are most in need in our society.
Introducing the right to adequate housing could lead to economic benefits in the long term. Adequate and secure housing contributes to better health outcomes, alleviating the burden on public services. It could improve educational attainment and job prospects, and could increase and improve economic productivity, and reduce reliance on welfare services. Responding to inadequate housing could prevent the high costs of homelessness, ill health and other social problems that emanate from poor housing conditions.
Of course, there would be costs related to implementing the right to adequate housing. Working with Alma Economics, the Back the Bill partners have argued that, although delivering the right to adequate housing would cost £5 billion for Wales over a period 30 years, it would lead to economic benefits of £11.5 billion, so the financial case is also strong in terms of introducing the right to adequate housing in Wales. We have to weigh up the initial costs against the significant benefits that would be derived for our society and for our communities.
I look forward to hearing the contributions of other Members and the response of the Cabinet Secretary on this issue. I do acknowledge, of course, that we can't achieve this vision or implement this right overnight. We have to recognise that. But there is a way of doing this step by step, and that is the way that the campaigns, such as Back the Bill, see it too—delivering gradually. But certainly, this is a truly important right that should be rooted in Welsh law, and we should start this work by implementing this Bill.
The Local Government and Housing Committee has published a series of reports relating to the committee's overarching priority of the delivery and availability of appropriate housing in Wales, the latest of which, on social housing supply, was published last November. In all of these housing reports, we have recommended that the Welsh Government improves its understanding of housing need by reviewing its approach to data. Better data is needed to better understand housing needs and deliver homes that meet those needs. In July 2023 we published a report on the right to adequate housing. The evidence presented to us by stakeholders was broadly in favour of there being a legal right in Wales, and the committee agreed, in principle, that incorporating a right could play an important role in addressing housing needs in Wales and bring wider well-being benefits.
The Welsh Government's White Paper doesn’t propose bringing forward legislation to introduce a right, but acknowledges there could be benefits to legislating in future, once there is a greater availability of adequate housing. The detrimental impact that inadequate housing can have on people’s health and well-being has been a common theme in our inquiries. Our 'Social Housing Supply' report therefore welcomes the proposal in the White Paper to develop a housing strategy. Many recommendations in our report discuss what such a strategy should include. For example, it should set out how close the Welsh Government can get to social housing comprising 20 per cent of total housing stock in the next Senedd term. We heard that a critical mass of at least 20 per cent of the nation’s housing stock creates options for people and balances out prices in the private market. The percentage varies across Europe, with the highest proportions in the Netherlands, Denmark and Austria. In Scotland social housing makes up 23 per cent of the housing stock, but in Wales, on the other hand, it currently comprises about 16 per cent. If we met the 20 per cent figure, we would have in the region of 60,000 more homes, which could make a significant difference to people’s lives.
With unprecedented numbers of people living in temporary accommodation, there is a need to increase the supply of social housing at pace. We believe that Welsh Government should be taking responsibility in bringing large sites forward for development, and Unnos, as an organisation, is one possibility of bringing forward those sites in a more timely and effective way.
To conclude, Dirprwy Lywydd, to deliver better places to live, the Welsh Government needs to work cross-Government to overcome fragmented and siloed ways of working and ensure public sector bodies and departments are pulling in the same direction. Everyone deserves a safe and stable place to call home and the availability of good-quality social housing is essential in helping people gain access to adequate housing.
Mae'r Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai wedi cyhoeddi cyfres o adroddiadau yn ymwneud â blaenoriaeth drosfwaol y pwyllgor i ystyried darpariaeth ac argaeledd tai priodol yng Nghymru, a chyhoeddwyd y diweddaraf ohonynt ar gyflenwad tai cymdeithasol fis Tachwedd diwethaf. Ym mhob un o'r adroddiadau hyn ar dai, rydym wedi argymell bod Llywodraeth Cymru yn gwella ei dealltwriaeth o'r angen am dai drwy adolygu ei dull o ymdrin â data. Mae angen gwell data i ddeall anghenion tai yn well a darparu cartrefi sy'n diwallu'r anghenion hynny. Ym mis Gorffennaf 2023 cyhoeddwyd adroddiad gennym ar yr hawl i dai digonol. Roedd y dystiolaeth a gyflwynwyd i ni gan randdeiliaid ar y cyfan o blaid gweld hawl gyfreithiol yng Nghymru, a chytunodd y pwyllgor, mewn egwyddor, y gallai ymgorffori hawl chwarae rhan bwysig wrth fynd i'r afael ag anghenion tai yng Nghymru a sicrhau manteision llesiant ehangach.
Nid yw Papur Gwyn Llywodraeth Cymru yn cynnig cyflwyno deddfwriaeth i gyflwyno hawl, ond mae'n cydnabod y gallai fod manteision i ddeddfu yn y dyfodol, pan fydd mwy o dai digonol ar gael. Mae'r effaith andwyol y gall tai annigonol ei chael ar iechyd a lles pobl wedi bod yn thema gyffredin yn ein hymchwiliadau. Felly, mae ein hadroddiad 'Y Cyflenwad o Dai Cymdeithasol' yn croesawu'r cynnig yn y Papur Gwyn i ddatblygu strategaeth dai. Mae llawer o argymhellion yn ein hadroddiad yn trafod beth y dylai strategaeth o'r fath ei gynnwys. Er enghraifft, dylai nodi pa mor agos y gall Llywodraeth Cymru fynd tuag at sicrhau bod 20 y cant o gyfanswm y stoc dai yn dai cymdeithasol yn nhymor nesaf y Senedd. Clywsom fod màs critigol o o leiaf 20 y cant o stoc dai'r wlad yn creu opsiynau i bobl ac yn cydbwyso prisiau yn y farchnad breifat. Mae'r ganran yn amrywio ar draws Ewrop, gyda'r cyfrannau uchaf yn yr Iseldiroedd, Denmarc ac Awstria. Yn yr Alban, tai cymdeithasol yw 23 y cant o'r stoc dai, ond yng Nghymru, ar y llaw arall, mae oddeutu 16 y cant ar hyn o bryd. Pe byddem yn cyrraedd ffigur o 20 y cant, byddai gennym oddeutu 60,000 yn fwy o gartrefi, a allai wneud gwahaniaeth sylweddol i fywydau pobl.
Gyda niferoedd digynsail o bobl yn byw mewn llety dros dro, mae angen cynyddu'r cyflenwad o dai cymdeithasol yn gyflym. Credwn y dylai Llywodraeth Cymru ysgwyddo cyfrifoldeb am gyflwyno safleoedd mawr i'w datblygu, ac mae Unnos, fel sefydliad, yn un posibilrwydd ar gyfer cyflwyno'r safleoedd hynny mewn ffordd fwy amserol ac effeithiol.
I gloi, Ddirprwy Lywydd, er mwyn darparu lleoedd gwell i fyw, mae angen i Lywodraeth Cymru weithio ar draws y Llywodraeth i oresgyn ffyrdd tameidiog a silo o weithio a sicrhau bod cyrff sector cyhoeddus ac adrannau'n teithio i'r un cyfeiriad. Mae pawb yn haeddu lle diogel a sefydlog i'w alw'n gartref ac mae argaeledd tai cymdeithasol o ansawdd da yn hanfodol i helpu pobl i gael mynediad at dai digonol.
The right to decent housing has been a long-standing Welsh Conservative policy. Since 2019 the Back the Bill coalition has campaigned for the incorporation of the right to adequate housing in Wales. As we've heard, comprising Shelter Cymru, Tai Pawb and the Chartered Institute of Housing Cymru, they believe that the only way to resolve Wales’s housing emergency is to fundamentally change how we think about homes, starting with seeing them as a right. They recognise the need to increase the importance of homes on the political agenda, delivering a turbo-charged long-term strategy. They commissioned Alma Economics to undertake independent research, which found that implementing the right to adequate housing will save public money in Wales.
As the campaign coalition state:
'No country has the finances to deliver the right to adequate housing overnight.... This does not mean a right to adequate housing is unobtainable. Instead, it is achieved through progressive realisation.'
Adding:
'We believe introducing the right in law will act as a lever to drive the investment needed.'
As Alma Economics state:
'There’s a very strong evidence base behind an increase in wellbeing associated with an increase in housing adequacy.... There are cost savings to local authorities from ending homelessness, and some reduced needs for social care. There are savings to NHS Wales. There are savings to the criminal justice system. There is additional economic activity...with improved labour market outcomes...higher productivity. And there is the value of new housing created.'
We therefore support proposals for the right to adequate housing, as we do for regular assessments of housing needs and conditions, with targets set to reduce unmet housing needs and improve conditions.
The motion also mentions fair rental practices, and currently both landlords and tenants can apply for a fair rent on a regulated or secure tenancy. However, if this motion refers instead to rent controls, there’s a considerable body of independent evidence demonstrating that rent controls do not work in achieving their desired result, and instead create barriers to mobility, reduce the supply of homes and lead to higher rents than may otherwise have occurred. After the introduction of rent controls in Scotland in 2022, average rents on new tenancies increased, rising by nearly 14 per cent in the last year, as rents on existing tenancies were frozen and then capped, and there’s also been a reduction of nearly 20 per cent in the availability of private-rented sector properties in Scotland over the same period.
Rather than dealing with the symptoms, the Welsh Government therefore needs to take action to increase rental housing supply, the shortage of which is the primary reason why rental prices have increased, working with good landlords rather than driving them out of the market. Without assurance, I will therefore be abstaining on this motion, whilst supporting the right to adequate housing.
Mae’r hawl i dai digonol wedi bod yn bolisi hirsefydlog gan y Ceidwadwyr Cymreig. Ers 2019, mae cynghrair Cefnogi’r Mesur wedi ymgyrchu dros ymgorffori’r hawl i dai digonol yng Nghymru. Fel y clywsom, mae'r gynghrair, sy'n cynnwys Shelter Cymru, Tai Pawb a Sefydliad Tai Siartredig Cymru, yn credu mai’r unig ffordd o ddatrys argyfwng tai Cymru yw newid y ffordd y meddyliwn am gartrefi yn gyfan gwbl, gan ddechrau gyda’u hystyried yn hawl. Maent yn cydnabod yr angen i gynyddu pwysigrwydd cartrefi ar yr agenda wleidyddol, a chreu strategaeth hirdymor bwerus. Comisiynwyd Alma Economics ganddynt i gynnal ymchwil annibynnol, a ganfu y bydd cyflwyno'r hawl i dai digonol yn arbed arian cyhoeddus yng Nghymru.
Fel y dywed cynghrair yr ymgyrch:
'Nid oes gan yr un wlad gyllid i ddarparu'r hawl i gartref digonol dros nos…. Nid yw hyn yn golygu bod hawl i gartref digonol yn amhosibl. Yn hytrach, caiff ei gwireddu'n gynyddol fesul cam.'
Gan ychwanegu:
'Rydym yn credu y bydd ymgorffori'r hawl yn y gyfraith yn gweithredu fel ysgogiad i hybu'r buddsoddiad sydd ei angen.'
Fel y dywed Alma Economics:
'Ceir sylfaen dystiolaeth gref iawn y tu ôl i'r cyswllt rhwng cynnydd mewn lles a chynnydd mewn digonolrwydd tai.... Mae arbedion cost i awdurdodau lleol yn sgil rhoi diwedd ar ddigartrefedd, a llai o anghenion o ran gofal cymdeithasol. Ceir arbedion i GIG Cymru. Ceir arbedion i’r system cyfiawnder troseddol. Ceir gweithgarwch economaidd ychwanegol...gyda gwell canlyniadau i'r farchnad lafur...cynhyrchiant uwch. A hefyd gwerth y tai newydd sy'n cael eu creu.'
Felly rydym yn cefnogi cynigion ar gyfer yr hawl i dai digonol, yn ogystal ag ar gyfer asesiadau rheolaidd o anghenion tai a chyflwr tai, gyda thargedau wedi’u gosod i leihau anghenion tai nas diwallwyd a gwella cyflwr tai.
Mae’r cynnig hefyd yn sôn am arferion rhentu teg, ac ar hyn o bryd, gall landlordiaid a thenantiaid wneud cais am rent teg ar denantiaeth reoleiddiedig neu sicr. Fodd bynnag, os yw’r cynnig hwn yn cyfeirio yn hytrach at reoli rhenti, ceir corff sylweddol o dystiolaeth annibynnol sy’n dangos nad yw rheoli rhenti yn gweithio i sicrhau'r canlyniad a ddymunir, ac yn hytrach, eu bod yn creu rhwystrau i symudedd, yn lleihau’r cyflenwad o gartrefi ac yn arwain at renti uwch nag a allai fod wedi bod fel arall. Ar ôl cyflwyno mesurau rheoli rhenti yn yr Alban yn 2022, cynyddodd rhenti cyfartalog ar denantiaethau newydd, gan godi bron i 14 y cant yn y flwyddyn ddiwethaf, wrth i renti ar denantiaethau presennol gael eu rhewi ac yna eu capio, a bu gostyngiad hefyd o bron i 20 y cant o ran argaeledd eiddo yn y sector rhentu preifat yn yr Alban dros yr un cyfnod.
Yn hytrach na mynd i'r afael â’r symptomau, mae angen i Lywodraeth Cymru felly gymryd camau i gynyddu’r cyflenwad tai rhent, gan mai prinder tai yw’r prif reswm pam mae prisiau rhent wedi cynyddu, a gweithio gyda landlordiaid da yn hytrach na’u gyrru allan o’r farchnad. Heb sicrwydd, byddaf yn ymatal ar y cynnig hwn felly, er fy mod yn cefnogi’r hawl i dai digonol.
Well, the dream of a secure and comfortable home has become increasingly elusive for many in Wales, and because of the cost-of-living crisis, for too many others, their home feels more like a luxury that they can barely afford rather than a basic right. This affordability crisis is further compounded by a shortage of social housing. Homelessness remains a persistent issue, and temporary solutions often lack basic amenities and contribute to social and economic exclusion.
But the right to adequate housing is not a fringe concept. The United Nations defines it as the right to live somewhere safe, peaceful, and with enough space, secure of tenure, and access to essential services, including water, sanitation and energy, for personal and household needs. This right is enshrined in international law, yet Wales, despite its commitment to social justice, does not explicitly recognise it. We’ve heard how it is recognised in article 11(1) of the International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights, which is ratified by the UK Government. Leilani Farha, the former UN special rapporteur on adequate housing, emphasises the transformative power of this right, explaining that when people have a secure home, they’re more likely to be healthy, educated and employed. They’re also more likely to contribute positively to their communities.
Several European nations provide compelling examples of the positive impact of enshrining the right to adequate housing. In Finland, for instance, the concept of a housing-first approach, based on secure, permanent accommodation, with support services, has demonstrably reduced homelessness rates. Similarly, Austria’s strong social housing sector, combined with rent regulations, has ensured housing affordability and security for a significant proportion of the population. These examples showcase the diverse approaches that can be taken to implement the right to adequate housing, demonstrating its adaptability to specific contexts. These success stories are not simply aspirational, they provide a road map for Wales. They showcase how Governments can actively intervene in the housing market, to ensure housing serves a social function, not simply maximising profits.
A legal right to adequate housing wouldn’t be an overnight fix, but it would be a transformative step, and set a framework for long-term, sustainable housing policies. It would hold the Welsh Government accountable for ensuring everyone has access to a decent home. This, in turn, would drive investment in social housing, incentivise landlords to maintain properties and empower tenants with greater security. Countries that have embraced this right haven’t simply reduced homelessness, they’ve fostered healthier, more inclusive communities. After all, housing is a fundamental human need, not a commodity.
Wales has a proud tradition of social justice. Enshrining the right to adequate housing would be a powerful statement of that commitment, and send a strong message about the Welsh Government’s commitment to upholding the dignity and basic needs of its citizens. A civilised society ensures a roof over every head. Let’s make that a reality here in Wales.
Wel, mae’r freuddwyd o gartref diogel a chyfforddus wedi dod yn fwyfwy anghaffaeladwy i lawer o bobl yng Nghymru, ac oherwydd yr argyfwng costau byw, i ormod o bobl eraill, mae eu cartref yn teimlo’n debycach i foethusrwydd na allant prin ei fforddio yn hytrach na hawl sylfaenol. Mae'r argyfwng fforddiadwyedd hwn yn cael ei waethygu ymhellach gan brinder tai cymdeithasol. Mae digartrefedd yn parhau i fod yn broblem barhaus, ac mae atebion dros dro yn aml yn brin o gyfleusterau sylfaenol ac yn cyfrannu at allgáu cymdeithasol ac economaidd.
Ond nid yw'r hawl i dai digonol yn gysyniad ymylol. Mae’r Cenhedloedd Unedig yn ei diffinio fel yr hawl i fyw yn rhywle diogel, heddychlon, a chyda digon o le, sicrwydd deiliadaeth, a mynediad at wasanaethau hanfodol, gan gynnwys dŵr, glanweithdra ac ynni, ar gyfer anghenion personol ac anghenion y cartref. Mae’r hawl hon wedi’i hymgorffori mewn cyfraith ryngwladol, ac eto nid yw Cymru, er gwaethaf ei hymrwymiad i gyfiawnder cymdeithasol, yn ei chydnabod yn benodol. Rydym wedi clywed sut y caiff ei chydnabod yn erthygl 11(1) o’r Cyfamod Rhyngwladol ar Hawliau Economaidd, Cymdeithasol a Diwylliannol, a gadarnheir gan Lywodraeth y DU. Mae Leilani Farha, cyn rapporteur arbennig y Cenhedloedd Unedig ar dai digonol, yn pwysleisio pŵer trawsnewidiol yr hawl hon, gan esbonio bod pobl, pan fydd ganddynt gartref diogel, yn fwy tebygol o fod yn iach, wedi'u haddysgu ac yn gyflogedig. Maent hefyd yn fwy tebygol o gyfrannu'n gadarnhaol at eu cymunedau.
Mae sawl gwlad Ewropeaidd yn rhoi enghreifftiau cymhellol o effaith gadarnhaol ymgorffori’r hawl i dai digonol. Yn y Ffindir, er enghraifft, mae’r cysyniad o ddull tai yn gyntaf, yn seiliedig ar lety diogel, parhaol, gyda gwasanaethau cymorth, wedi gostwng cyfraddau digartrefedd. Yn yr un modd, mae sector tai cymdeithasol cryf Awstria, ynghyd â rheoliadau rhent, wedi sicrhau fforddiadwyedd a sicrwydd tai i gyfran sylweddol o'r boblogaeth. Mae’r enghreifftiau hyn yn dangos y dulliau amrywiol y gellir eu defnyddio i roi’r hawl i dai digonol ar waith, gan ddangos sut y gellir ei haddasu i gyd-destunau penodol. Nid dyhead yn unig yw’r llwyddiannau hyn, maent yn darparu cynllun i Gymru. Maent yn arddangos sut y gall Llywodraethau fynd ati'n weithredol i ymyrryd yn y farchnad dai, i sicrhau bod tai yn cyflawni swyddogaeth gymdeithasol, yn hytrach na dim ond gwneud yr elw mwyaf posibl.
Ni fyddai hawl gyfreithiol i dai digonol yn ddatrysiad dros nos, ond byddai’n gam trawsnewidiol, ac yn gosod fframwaith ar gyfer polisïau tai cynaliadwy, hirdymor. Byddai’n dwyn Llywodraeth Cymru i gyfrif am sicrhau bod gan bawb fynediad at gartref digonol. Byddai hyn, yn ei dro, yn ysgogi buddsoddiad mewn tai cymdeithasol, yn cymell landlordiaid i gadw eiddo mewn cyflwr da ac yn grymuso tenantiaid â mwy o sicrwydd. Nid yn unig fod gwledydd sydd wedi cyflwyno'r hawl hon wedi lleihau digartrefedd, maent wedi meithrin cymunedau iachach a mwy cynhwysol. Wedi'r cyfan, mae tai yn angen dynol sylfaenol, nid nwydd.
Mae gan Gymru draddodiad balch o gyfiawnder cymdeithasol. Byddai ymgorffori’r hawl i dai digonol yn ddatganiad pwerus o’r ymrwymiad hwnnw, ac yn anfon neges gref am ymrwymiad Llywodraeth Cymru i gynnal urddas ac anghenion sylfaenol ei dinasyddion. Mae cymdeithas wâr yn sicrhau to uwch pob pen. Gadewch inni wireddu hynny yma yng Nghymru.
There is no doubt that the housing crisis represents one of the most important political issues of our age, and one that particularly affects young people and future generations. Given that, regrettably, it was politicians who created the housing crisis through the adoption of a neoliberal, profit-driven housing model, we as politicians must take incredibly seriously our role in repairing the damage done by our political predecessors.
It is, I think, common knowledge in the Chamber by now that I have supported, and continue to support, more radical interventions into the housing crisis, whether that be abolishing no-fault evictions, forcing lenders to take historic rent payments into account when assessing mortgage applications, or the introduction of rent controls. It won't come as a surprise, therefore, that I support a commitment to adequate housing. I think that commitment is essential if we are to meet our obligations to our young people in particular, and to the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015.
In the little time I have remaining, I'd like to focus on the tenants, and that's because life as a tenant is too often a constant psychological hardship, with too many tenants living under the fear of no-fault evictions or having to deal with rogue landlords. As a tenant, the place you call 'home', your safe place in the world, can be taken away from you at any moment, through absolutely no fault of your own, and generally for the benefit of somebody who is much better off than you. It's all too easy to ignore the lasting psychological strain it's putting on young adults up and down the country, many of whom are stuck in a seemingly perpetual rental loop, and are constantly being told that they don't qualify for a mortgage. This creates an underlying transient feeling that comes with being a tenant—that feeling that makes you think twice about making a place a real home, or even calling it home. It makes you think twice about putting down roots, starting a family, or even decorating and furnishing it in the way that you'd really like to. First and foremost, a house should be a home, but too often it's impossible for tenants to really feel like the place they truly live in is a home.
A right to adequate housing would tip those scales. It would tip the scales of housing justice towards those who need it most, such as tenants and those most in need. We can never be too ambitious for the future of our children and our future generations. So, we mustn't shy away from this crisis, we must tackle it head on, and that is why a right to adequate housing is both a vital ambition and a moral crusade.
Nid oes amheuaeth nad yw’r argyfwng tai yn un o faterion gwleidyddol pwysicaf ein hoes, ac un sy’n effeithio’n arbennig ar bobl ifanc a chenedlaethau’r dyfodol. O ystyried, yn anffodus, mai gwleidyddion a greodd yr argyfwng tai drwy ddefnyddio model tai neo-ryddfrydol, wedi'i yrru gan elw, mae'n rhaid i ni fel gwleidyddion gymryd ein rôl o ddifrif wrth unioni’r niwed a wnaed gan ein rhagflaenwyr gwleidyddol.
Credaf ei bod yn wybodaeth gyffredin yn y Siambr bellach fy mod wedi cefnogi, ac yn parhau i gefnogi, ymyriadau mwy radical i’r argyfwng tai, boed hynny drwy wahardd troi allan heb fai, gorfodi benthycwyr i ystyried taliadau rhent hanesyddol wrth asesu ceisiadau am forgais, neu gyflwyno mesurau rheoli rhenti. Ni fydd yn syndod, felly, fy mod yn cefnogi ymrwymiad i dai digonol. Credaf fod yr ymrwymiad hwnnw'n hanfodol os ydym am gyflawni ein rhwymedigaethau i’n pobl ifanc yn enwedig, ac i Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015.
Yn yr ychydig amser sydd gennyf ar ôl, hoffwn ganolbwyntio ar y tenantiaid, a hynny am fod bywyd fel tenant yn rhy aml yn peri caledi seicolegol cyson, gyda gormod o denantiaid yn byw mewn ofn o gael eu troi allan heb fai neu orfod ymdrin â landlordiaid diegwyddor. Fel tenant, gallech golli'r lle rydych yn ei alw'n 'gartref', eich lle diogel yn y byd, ar unrhyw adeg, heb fod unrhyw fai arnoch chi, ac yn gyffredinol er budd rhywun sy'n llawer mwy cefnog na chi. Mae'n rhy hawdd anwybyddu'r straen seicolegol parhaol y mae'n ei roi ar oedolion ifanc ledled y wlad, y mae llawer ohonynt yn sownd, i bob golwg, mewn cylch parhaus o rentu, ac yn cael clywed dro ar ôl tro nad ydynt yn gymwys i gael morgais. Mae hyn yn creu'r teimlad o fyrhoedledd sy'n dod gyda bod yn denant—y teimlad sy'n gwneud ichi feddwl ddwywaith am wneud lle'n gartref go iawn, neu hyd yn oed ei alw'n gartref. Mae'n gwneud ichi feddwl ddwywaith am fwrw gwreiddiau, dechrau teulu, neu hyd yn oed ei addurno a'i ddodrefnu yn y ffordd yr hoffech ei wneud. Yn gyntaf oll, dylai tŷ fod yn gartref, ond yn rhy aml, mae'n amhosibl i denantiaid deimlo bod y lle maent yn byw ynddo yn gartref go iawn iddynt.
Byddai'r hawl i dai digonol yn newid hynny. Byddai’n gogwyddo mantol cyfiawnder tai tuag at y rhai sydd ei angen fwyaf, megis tenantiaid a’r rhai sydd â’r angen mwyaf. Ni allwn fod yn rhy uchelgeisiol ar gyfer dyfodol ein plant a chenedlaethau’r dyfodol. Felly, rhaid inni beidio ag anwybyddu'r argyfwng hwn, rhaid inni fynd benben ag ef, a dyna pam mae'r hawl i dai digonol yn uchelgais hanfodol ac yn grwsâd moesol.
Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Thai, Jayne Bryant.
I call on the Cabinet Secretary for Housing and Local Government, Jayne Bryant.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I'd like to thank Siân Gwenllian for bringing this motion to the Senedd today and thank those Members who've contributed to this important debate.
Ensuring everyone in Wales has a decent, affordable and safe place to call home is a key ambition of this Government. And I really want to be clear today that the principle that everyone has a right to an adequate home is one that we wholeheartedly support. As we've heard from Members' contributions today, good-quality, affordable housing can provide opportunities for every individual and family, positively impacting on our health and well-being. Dirprwy Lywydd, I'm proud of the significant progress we have already made toward achieving the various aspects of housing adequacy. This includes improving housing quality and standards, strengthening tenants' rights, delivering more social homes, introducing measures to manage future numbers of second homes, and transforming our approach to homelessness.
We are continuing to build on these strong foundations, investing record amounts on delivering more social homes—£1.4 billion this Senedd term. Our interventions to improve housing quality and standards, such as the fitness for human habitation regulations and our new Welsh housing quality standards, will enable people to live in warmer, healthier and safer homes. We're working with the UK Government, through the Renters' Rights Bill, to ensure tenants with children, or tenants in receipt of benefits, are better protected from discriminatory practices. These measures build on existing legislation, such as the Renting Homes (Wales) Act 2016, which provides renters with greater security of tenure.
We published our ambitious White Paper on ending homelessness, and we will introduce legislation in this Senedd term to support our long-term ambition to end homelessness in all forms, ensuring it's rare, brief and unrepeated. In support of this, we are investing almost £220 million in homelessness prevention and support this year alone. These actions, alongside many others, support our overarching goal of delivering adequate housing for all. Our White Paper on securing a path towards adequate housing, including fair rents and affordability, is another significant step forward in our progressive journey towards delivering housing adequacy for everyone in Wales. It lays the foundation to achieving housing adequacy by setting out proposals for the development of a long-term housing strategy to provide a clear and measurable framework to support the delivery of housing adequacy for all. The White Paper also proposes placing a duty on defined public sector bodies to have regard to the housing strategy in discharging their housing functions. This will be a significant step as it will place a high moral obligation on public sector partners to act in ways consistent with delivering housing adequacy.
On the aspect of affordability, we also need much better data on rents, particularly at local level, to understand where affordability is becoming challenging. Dirprwy Lywydd, I understand the calls for progressive realisation, where the right to adequate housing could gradually be realised over time. I’ve also listened hard to stakeholders who have raised concerns that such legislation could result in administrative and legal challenge that detract from the immediate challenge of delivering more homes and ending homelessness.
The White Paper acknowledges that there could be a time when making legislation to deliver a right to adequate housing is the appropriate approach. This is a significant step forward on our progressive journey towards delivering housing adequacy for everyone in Wales. This lays the foundation—
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i Siân Gwenllian am ddod â’r cynnig hwn i’r Senedd heddiw a diolch i’r Aelodau sydd wedi cyfrannu at y ddadl bwysig hon.
Mae sicrhau bod gan bawb yng Nghymru le digonol, fforddiadwy a diogel i’w alw’n gartref yn uchelgais allweddol gan y Llywodraeth hon. A hoffwn ddatgan yn glir heddiw fod yr egwyddor fod gan bawb hawl i gartref digonol yn un yr ydym yn ei chefnogi'n llwyr. Fel y clywsom yng nghyfraniadau'r Aelodau heddiw, gall tai fforddiadwy o ansawdd da ddarparu cyfleoedd i bob unigolyn a theulu, gan gael effaith gadarnhaol ar ein hiechyd a’n llesiant. Ddirprwy Lywydd, rwy'n falch o'r cynnydd sylweddol rydym eisoes wedi'i wneud tuag at gyflawni'r agweddau amrywiol ar ddigonolrwydd tai. Mae hyn yn cynnwys gwella ansawdd a safonau tai, cryfhau hawliau tenantiaid, darparu mwy o gartrefi cymdeithasol, cyflwyno mesurau i reoli nifer ail gartrefi yn y dyfodol, a thrawsnewid ein hymagwedd at ddigartrefedd.
Rydym yn parhau i adeiladu ar y sylfeini cryf hyn, gan fuddsoddi’r lefelau uchaf erioed o gyllid mewn darparu mwy o gartrefi cymdeithasol—£1.4 biliwn yn nhymor y Senedd hon. Bydd ein hymyriadau i wella ansawdd a safonau tai, megis y rheoliadau addasrwydd i bobl fyw ynddynt a safonau ansawdd tai newydd Cymru, yn galluogi pobl i fyw mewn cartrefi cynhesach, iachach a mwy diogel. Rydym yn gweithio gyda Llywodraeth y DU, drwy’r Bil Hawliau Rhentwyr, i sicrhau bod tenantiaid â phlant, neu denantiaid sy’n hawlio budd-daliadau, yn cael eu diogelu'n well rhag arferion gwahaniaethol. Mae’r mesurau hyn yn adeiladu ar ddeddfwriaeth bresennol, megis Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016, sy’n rhoi mwy o sicrwydd deiliadaeth i rentwyr.
Fe wnaethom gyhoeddi ein Papur Gwyn uchelgeisiol ar roi terfyn ar ddigartrefedd, a byddwn yn cyflwyno deddfwriaeth yn nhymor y Senedd hon i gefnogi ein huchelgais hirdymor i roi diwedd ar ddigartrefedd o bob math, gan sicrhau bod yr achosion yn brin, yn fyrhoedlog ac nad ydynt yn ailddigwydd. I gefnogi hyn, rydym yn buddsoddi bron i £220 miliwn i atal digartrefedd ac i helpu pobl ddigartref eleni. Mae'r camau gweithredu hyn, ynghyd â llawer o rai eraill, yn cefnogi ein nod cyffredinol o ddarparu tai digonol i bawb. Mae ein Papur Gwyn ar sicrhau llwybr tuag at dai digonol, gan gynnwys rhenti teg a fforddiadwyedd, yn gam arwyddocaol arall ymlaen yn ein taith flaengar tuag at sicrhau digonolrwydd tai i bawb yng Nghymru. Mae’n gosod y sylfaen ar gyfer sicrhau digonolrwydd tai drwy nodi cynigion ar gyfer datblygu strategaeth dai hirdymor i ddarparu fframwaith clir a mesuradwy i gefnogi’r gwaith o ddarparu tai digonol i bawb. Mae’r Papur Gwyn hefyd yn cynnig gosod dyletswydd ar gyrff penodol yn y sector cyhoeddus i ystyried y strategaeth dai wrth gyflawni eu swyddogaethau tai. Bydd hwn yn gam arwyddocaol, gan y bydd yn gosod rhwymedigaeth foesol bwysig ar bartneriaid yn y sector cyhoeddus i weithredu mewn ffyrdd sy'n gyson â'r nod o gyflawni digonolrwydd tai.
Ar yr elfen fforddiadwyedd, mae angen data llawer gwell arnom hefyd ar renti, yn enwedig ar lefel leol, i ddeall lle mae fforddiadwyedd yn dod yn heriol. Ddirprwy Lywydd, rwy'n deall y galwadau am ddull cynyddol fesul cam, lle gellid gwireddu'r hawl i dai digonol yn raddol dros amser. Rwyf hefyd wedi gwrando'n astud ar randdeiliaid sydd wedi mynegi pryderon y gallai deddfwriaeth o'r fath arwain at her weinyddol a chyfreithiol a fyddai'n amharu ar yr her uniongyrchol o ddarparu mwy o gartrefi a rhoi diwedd ar ddigartrefedd.
Mae’r Papur Gwyn yn cydnabod y gallai fod adeg pan fydd gwneud deddfwriaeth i sicrhau’r hawl i dai digonol yn ddull gweithredu priodol. Mae hwn yn gam sylweddol ymlaen ar ein taith flaengar tuag at ddarparu tai digonol i bawb yng Nghymru. Mae'n gosod y sylfaen—
Would you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes.
Gwnaf.
The response sounds a little bit like what your predecessor said, which is that you understand and sympathise with the need for a right to adequate housing, but not yet—put everything else into place first. Now, that’s an argument that could have been said for the future generations Act, that, 'We don’t really need the future generations Act, let’s get everything else in place first, let’s get rid of poverty first, let’s make sure that we’ve got nature restoration first, then we can get that Act’, but your Government said, ‘No, we need the future generations Act in order to drive this forward.’ That same principle should apply in this instance. Do you not agree that getting the right to adequate housing as a Bill and on the legislative book would ensure that we drive forward the building of social housing and empower tenants and empower people in order to have houses to live in their communities?
Mae’r ymateb yn swnio braidd fel yr hyn a ddywedodd eich rhagflaenydd, sef eich bod yn deall ac yn cydymdeimlo â’r angen am hawl i dai digonol, ond ddim eto—rhoi popeth arall yn ei le yn gyntaf. Nawr, mae honno'n ddadl y gellid bod wedi'i gwneud ar gyfer Deddf cenedlaethau'r dyfodol, sef, 'Nid oes gwir angen Deddf cenedlaethau'r dyfodol arnom, gadewch inni gael popeth arall yn ei le yn gyntaf, gadewch inni drechu tlodi yn gyntaf, gadewch inni adfer byd natur yn gyntaf, yna gallwn gael y Ddeddf honno', ond dywedodd eich Llywodraeth, 'Na, mae angen Deddf cenedlaethau'r dyfodol arnom er mwyn gyrru hyn yn ei flaen.' Dylai'r un egwyddor fod yn berthnasol yn yr achos hwn. Onid ydych chi'n cytuno y byddai cael hawl i dai digonol fel Bil ac ar y llyfr statud yn sicrhau ein bod yn adeiladu mwy o dai cymdeithasol ac yn grymuso tenantiaid ac yn grymuso pobl i gael tai i fyw yn eu cymunedau?
Diolch, Mabon. As I said, I want to be clear that we do see that the principle that everyone has a right to an adequate home as one that we wholeheartedly support, but our focus really must be, today, on delivering more affordable homes, improving the housing stock, supporting affordability and ending homelessness. I think, as I said, this is the start of that, laying the foundations, I believe, for things that go forward into the future.
So, I just want to touch on a few comments. John, I’d just like to say, on behalf of the committee, thank you for the valuable work that the committee has done in this area. The committee work did inform the development of the White Paper, as we drew on the submissions made to the committee’s inquiry when developing our evidence base, so I’m really grateful to the committee for their work on that.
I’d also like to highlight to Members that we as a Government are already taking action to support access to adequate housing. The motion, I notice, calls for regular assessments of housing needs. Local authorities are already required to undertake these regularly in the form of local housing market assessments, and we published our new approach to that in March 2022.
Deputy Llywydd, once again, I’m grateful to Siân Gwenllian for tabling this motion. Also a timely reminder that our consultation is open until 31 January, so I look forward to this sparking more consultation responses for 31 January.
Finally, delivering adequate housing will be challenging and it will require time and effort, and I am committed to working collaboratively with our stakeholders to ensure that, collectively, we achieve housing adequacy for all. Diolch.
Diolch, Mabon. Fel y dywedais, rwyf am fod yn glir fod yr egwyddor fod gan bawb hawl i gartref digonol yn un yr ydym yn ei chefnogi’n llwyr, ond mae’n rhaid inni ganolbwyntio heddiw ar ddarparu mwy o gartrefi fforddiadwy, gwella’r stoc dai, cefnogi fforddiadwyedd a rhoi diwedd ar ddigartrefedd. Fel y dywedais, rwy'n credu mai dyma ddechrau hynny, a gosod y sylfeini, rwy'n credu, ar gyfer pethau sy’n mynd ymlaen i’r dyfodol.
Felly, hoffwn sôn am rai sylwadau. John, hoffwn ddiolch i chi, ar ran y pwyllgor, am y gwaith gwerthfawr y mae’r pwyllgor wedi’i wneud yn y maes hwn. Mae gwaith y pwyllgor wedi llywio datblygiad y Papur Gwyn, wrth inni ystyried y cyflwyniadau a wnaed i ymchwiliad y pwyllgor wrth ddatblygu ein sylfaen dystiolaeth, felly rwy’n wirioneddol ddiolchgar i’r pwyllgor am eu gwaith ar hynny.
Hoffwn ddweud wrth yr Aelodau hefyd ein bod ni fel Llywodraeth eisoes yn cymryd camau i gefnogi mynediad at dai digonol. Sylwaf fod y cynnig yn galw am asesiadau rheolaidd o anghenion tai. Mae eisoes yn ofynnol i awdurdodau lleol gynnal y rhain yn rheolaidd ar ffurf asesiadau o’r farchnad dai leol, ac fe wnaethom gyhoeddi ein dull newydd o weithredu ar hynny ym mis Mawrth 2022.
Ddirprwy Lywydd, unwaith eto, rwy’n ddiolchgar i Siân Gwenllian am gyflwyno’r cynnig hwn. Mae hefyd yn ddefnyddiol i'n hatgoffa bod ein hymgynghoriad ar agor tan 31 Ionawr, felly edrychaf ymlaen at weld hyn yn sbarduno mwy o ymatebion i’r ymgynghoriad cyn 31 Ionawr.
Yn olaf, bydd sicrhau tai digonol yn heriol a bydd angen amser ac ymdrech, ac rwyf wedi ymrwymo i weithio gyda'n rhanddeiliaid i sicrhau, ar y cyd, ein bod yn sicrhau tai digonol i bawb. Diolch.
Galwaf ar Siân Gwenllian i ymateb i'r ddadl.
I call on Siân Gwenllian to reply to the debate.
Diolch yn fawr iawn, a diolch i bawb sydd wedi cyfrannu. Diolch i John Griffiths am sôn am waith pwysig y pwyllgor tai a llywodraeth leol ar hyd y blynyddoedd, a diolch i Mark Isherwood am ddatgan cefnogaeth y Torïaid i greu’r hawl. Dadl at ryw ddiwrnod arall, efallai, ydy'r un ynglŷn â rheoliadau rhent.
Diolch, Mabon, am dy gyfraniad di ac am ymgyrchu yn y maes yma ar hyd y blynyddoedd. Mi soniodd Mabon am Ganada a'r Ffindir, ac mae yna lawer y gallem ni ei ddysgu o'r ffordd y mae gwledydd eraill wedi defnyddio'r hawl i gartref i yrru newid. Yn sicr yn y Ffindir, mae'r pwyslais ar ymgorffori'r hawl i mewn i gyfraith wedi creu newidiadau pellgyrhaeddol, yn enwedig ym maes digartrefedd. Diolch yn fawr iawn i Carolyn am roi y ffocws ar fywyd y tenant. Mae hynny yn hollbwysig, a dyma garfan o bobl sydd ddim yn cael digon o sylw yn ein polisïau ni ac yn ein gweithrediadau ni yn y lle yma, dwi'n meddwl.
Mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn cytuno efo'r egwyddor a'r uchelgais, ond dydy'r uchelgais ddim yn cael ei wireddu. Dyna ydy'r broblem. Mae'r sefyllfa yn gwaethygu. Mae digartrefedd ar ei uchaf yng Nghymru erioed. Mae yna blant yn byw mewn stafelloedd mewn gwestai. Ddylen nhw ddim bod yn byw yn y ffordd yna. Mae yna bobl ifanc yn gadael ein cymunedau ni oherwydd eu bod nhw'n cael eu prisio allan o'r farchnad oherwydd bod yna ormodedd o ail gartrefi. Mae cartrefi wedi mynd yn ased. Dim ased ydy tŷ. Cartref ydy tŷ. Ac os ydych chi'n derbyn yn y Papur Gwyn y gallai'r hawl mewn cyfraith fod yn ddefnyddiol, wel pam ddim ei wneud o rŵan? Pam ei adael o i'r dyfodol? Rŵan ydy'r amser i'w wneud o. Rŵan mae'r argyfwng yn cydio go iawn, a rŵan ydy'r amser i weithredu yn y ffordd yma, sydd yn ffordd gwbl briodol, a'r unig ffordd, dwi'n dadlau, sy'n mynd i greu'r newid sydd ei angen. Gyrru'r newid wnaiff gosod yr hawl yma mewn cyfraith.
Ac mae gennym ni draddodiad gwych yng Nghymru o fod wedi creu hawliau plant sydd wedi arwain at newid; y Ddeddf cenedlaethau'r dyfodol yn dechrau creu'r newid priodol. Mae gennym ni draddodiad da o ddefnyddio hawliau yma yng Nghymru i yrru newid polisi a newid cyfeiriad a gwella bywydau pobl.
Thank you very much, and thank you to everyone who has contributed. Thank you to John Griffiths for mentioning the important work of the housing and local government committee over the years, and thank you to Mark Isherwood for declaring the Conservatives' support for creating the right to adequate housing. I think the debate on rent regulations is one for another day, perhaps.
I'd like to thank Mabon for his contribution, and for campaigning in this area for many years. Mabon mentioned Canada and Finland, and there is much that we could learn from the way that other nations have used the right to adequate housing to drive change. Certainly, in Finland, the emphasis is on embedding the right in law, and that has led to far-reaching changes, particularly in homelessness. Thank you to Carolyn for placing the focus on the life of tenants. That is crucially important, and this is a group of people who aren't given due attention in our policies and in our actions in this place, in my opinion.
The Cabinet Secretary agrees with the principle and the ambition, but the ambition is not being delivered. That is the problem. The situation is deteriorating. Homelessness is at its highest ever level in Wales. There are children living in hotel rooms. They should not be living there. There are young people leaving our communities because they are priced out of the housing market because there are too many second homes. Homes have become an asset, but a home is not an asset. It is a home. If you accept, in the White Paper, that the right in law could be useful, well why not do it now? Why leave it for the future? Now is the time to do it. The crisis is taking hold now, and this is the time for action in this way, which is an appropriate approach, and the only way, I would say, to generate the change that we truly need. Driving that change is what placing this right in law would do.
And we have a great tradition in Wales of having given rights to children, which has led to change; the future generations Act is another example that is starting to generate change. We have a good tradition of using rights here in Wales to drive policy change and a change of direction and to improve people's lives.
Y cwestiwn yw: a ddylid nodi'r cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly, gohiriaf y bleidlais ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to note the proposal. Does any Member object? [Objection.] There is objection. Therefore, I defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Eitem 7 heddiw yw'r ail ddadl heddiw ar gynnig deddfwriaethol gan Aelod—Bil ar gipio anifeiliaid anwes. Galwaf ar Carolyn Thomas i wneud ei chynnig.
Item 7 today is the second debate on a Member's legislative proposal—a Bill on pet abduction. I call on Carolyn Thomas to move the motion.
Cynnig NDM8723 Carolyn Thomas
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi cynnig ar gyfer Bil cipio anifeiliaid anwes.
2. Yn nodi mai diben y Bil fyddai:
a) gwneud cipio anifail anwes yn drosedd benodol yng Nghymru;
b) cydnabod nad gwrthrychau difywyd yw cathod a chŵn ond bodau ymdeimladol sy'n gallu profi trallod a thrawma emosiynol arall;
c) cydnabod y trallod sylweddol ac unigryw a achosir i berchennog pan gaiff anifail anwes ei ddwyn; a
d) dod â deddfwriaeth Cymru yn gyfartal â deddfwriaeth yn Lloegr.
Motion NDM8723 Carolyn Thomas
To propose that the Senedd:
1. Notes a proposal for a pet abduction Bill.
2. Notes that the purpose of the Bill would be to:
a) make the abduction of a pet a specific criminal offence in Wales;
b) recognise that cats and dogs are not inanimate objects but sentient beings capable of experiencing distress and other emotional trauma;
c) recognise the significant and unique distress caused to an owner when a pet is stolen; and
d) bring Wales in line with legislation in England.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you. Pets are part of the family. They help grow love and compassion, they combat loneliness and mental health issues, and keep us healthy and active. Pets are not inanimate objects, like a stolen wallet or a laptop, but sentient beings, capable of experiencing emotional trauma. The Pet Abduction Act 2024 came into force in England and Northern Ireland last August. And it was thanks to a private Member's Bill from Anna Firth MP, and similar legislation is being followed now, being put forward, in Scotland. If we do not follow suit, Wales is in danger of being left behind. The Act makes it a specific criminal offence to steal a cat or dog, and those convicted could face up to five years in prison. The Act also recognises that pets are legal subjects that can be victims of crime, and not simply a piece of property. The existing Theft Act 1968 we currently rely on in Wales is not strong enough. It's not a strong enough deterrent. It fails to acknowledge that animals are sentient beings, capable of experiencing emotional trauma and suffering. It does not consider the unique distress caused to an owner when a pet is stolen, and the horror of knowing your beloved family member is in the hands of criminals. This trauma cannot be compared to losing a phone or a wallet.
Over the years, there have been so many instances of pet theft that I know of personally. Dogs tend to be the most commonly stolen pets, and very sadly only 16 per cent are eventually returned to their owner. A local resident told me how, when his daughter was out walking with their beloved spaniel, a van stopped and someone got out and started talking to her, asking for directions. As he was doing so, he bent down and he was trying to undo the lead to try and take the dog, basically. She screamed and shouted for her dad, who was following behind, and the man ran away. Another resident told me, on a farm, how a van pulled into the farmyard and took their dog in front of their eyes. They didn't have CCTV to see the van. The dog was never found, and the children had to live with that distress, the feeling of losing their family pet. It was never found again.
Diolch. Mae anifeiliaid anwes yn rhan o'r teulu. Maent yn helpu i dyfu cariad a thosturi, maent yn gwrthsefyll unigrwydd a phroblemau iechyd meddwl, ac yn ein cadw'n iach ac yn egnïol. Nid yw anifeiliaid anwes yn wrthrychau difywyd, fel waled neu liniadur wedi'i ddwyn, ond bodau ymdeimladol, sy'n gallu profi trawma emosiynol. Daeth Deddf Cipio Anifeiliaid Anwes 2024 i rym yn Lloegr a Gogledd Iwerddon fis Awst diwethaf. Ac roedd hynny o ganlyniad i Fil Aelod preifat gan Anna Firth AS, ac mae deddfwriaeth debyg yn cael ei cheisio nawr, yn cael ei chynnig, yn yr Alban. Os na fyddwn yn gwneud yr un peth, mae Cymru mewn perygl o gael ei gadael ar ôl. Mae’r Ddeddf yn ei gwneud yn drosedd benodol i ddwyn cath neu gi, a gallai’r rhai a geir yn euog wynebu hyd at bum mlynedd yn y carchar. Mae’r Ddeddf hefyd yn cydnabod bod anifail anwes yn destun cyfreithiol a all fod yn ddioddefwr trosedd, ac nid yn ddarn o eiddo yn unig. Nid yw Deddf Dwyn 1968 y dibynnwn arni ar hyn o bryd yng Nghymru yn ddigon cryf. Nid yw'n rhwystr digon cryf. Nid yw'n cydnabod bod anifeiliaid yn fodau ymdeimladol, sy'n gallu profi trawma emosiynol a dioddefaint. Nid yw'n ystyried y trallod unigryw a achosir i berchennog pan fydd anifail anwes yn cael ei ddwyn, a'r arswyd o wybod bod aelod annwyl o'ch teulu yn nwylo troseddwyr. Ni ellir cymharu'r trawma hwn â cholli ffôn neu waled.
Dros y blynyddoedd, gwn am nifer o achosion o ddwyn anifeiliaid anwes. Cŵn yw'r anifeiliaid anwes sy’n cael eu dwyn amlaf, ac yn drist iawn, dim ond 16 y cant sy’n cael eu dychwelyd i'w perchennog yn y pen draw. Dywedodd un o’r trigolion lleol wrthyf fod ei ferch allan yn cerdded gyda’u sbaniel annwyl pan ddaeth fan i stop a daeth rhywun allan a dechrau siarad â hi, gan ofyn am gyfarwyddiadau. Wrth iddo wneud hynny, fe blygodd i lawr, ac roedd yn ceisio dadwneud y tennyn i geisio dwyn y ci. Fe sgrechiodd y ferch a gweiddi am ei thad, a oedd yn ei dilyn, a rhedodd y dyn i ffwrdd. Dywedodd rhywun arall wrthyf, ar fferm, sut y daeth fan i mewn i fuarth y fferm a mynd â’u ci o flaen eu llygaid. Nid oedd ganddynt deledu cylch cyfyng i weld y fan. Ni ddaethpwyd o hyd i'r ci, a bu'n rhaid i'r plant fyw gyda'r trallod hwnnw, y teimlad o golli anifail anwes eu teulu. Ni ddaethpwyd o hyd iddo byth wedyn.
It's experiences like these that led Eileen Jones to submit a petition to the Senedd's Petitions Committee called, 'Make Pet Abduction a Specific Criminal Offence in Wales'. The text of the petition says:
'Wales has chosen not to introduce a pet abduction offence. Stolen dogs and cats will continue to be low priority as property theft in Wales. If caught, the sentence will generally be a small fine or suspended sentence.... With the introduction of more specific penalties in England and Northern Ireland, pets in Wales risk becoming greater targets for thieves. We must offer our pets and their families the same level of security as other parts of the UK.'
The response we had from Welsh Government is that they are working to provide education to help owners protect their animals, such as microchipping, making sure that they're not left unattended in gardens. These are common-sense things that people do anyway, but it doesn't stop the despicable behaviour of intruders into people's homes and gardens and thieves on the street who try and steal dogs on the street.
The RSPCA were told by North Wales Police that, unfortunately, dog theft is not a specific offence on our crime recording system. If pet abduction was given its own category in Wales, as it has been now in England and Ireland under the Pet Abduction Act, police forces would be required to keep an accurate record. This would help in determining the scale of pet theft and where the activity is most common. It would empower police forces to take appropriate action. Having specific legislation in place would act as a greater deterrent to criminals and prevent Wales from becoming a target for pet thieves due to differences in legislation across the border.
Dogs are being stolen for breeding in puppy farms, to be sold for profit, to be used as bait for dog-fighting rings, and kidnapped so that criminals can demand ransoms from their owners. The instances of cat theft have quadrupled since 2015, and Cats Protection believes that legislation is desperately needed to curb this increase, fuelled by the rising price of kittens. I am told that Welsh Government chose not to apply the Pet Abduction Act as it's prioritising existing animal welfare commitments, such as the animal welfare establishments and exhibits Bill. And I understand the pressure that the very small team are under, and I'm so pleased that they're taking forward that Bill and with the work that they are doing, and it will help thousands of animals. If the previous UK Government had not chosen to withdraw the Animal Welfare (Kept Animals) Bill in 2021, leading then to the private Member's Bill, maybe resources would have been okay, because this would have all been taken forward together, maybe, as a legislative consent motion.
But the fact remains that something needs to be done. A neighbour's dog went out of the door when she was just getting the shopping in. She left the door ajar. She looked, and the dog wasn't there. So, she looked up the road, but couldn't find it anywhere. The whole family then became involved. They were driving around, couldn't see it anywhere, checked the footpaths—everything. Posters then appeared everywhere—Facebook. It carried on for weeks, it carried on for months—posters, false sightings. Eventually, six months later, an RSPCA officer got in touch. A dog was found on the streets 30 miles away. He scanned the dog and there was a microchip. The dog is about eight or nine years old. Luckily she'd microchipped it a year earlier, because she was a little bit concerned, which is the right thing to do. So, they finally went to collect him, but he was a changed dog. He was traumatised by his experiences, and he was nervous of the male owner. He was a changed dog, and it was believed that he’d probably been used for breeding. The family were traumatised and the dog never got over the trauma. So, I would hope that we can bring through this legislation and have the support of the Senedd to introduce a specific pet abduction offence as a private Member’s Bill, to bring it forward in line with other UK nations. Thank you, and I look forward to other contributions.
Profiadau fel hyn a barodd i Eileen Jones gyflwyno deiseb i Bwyllgor Deisebau’r Senedd o’r enw, ‘Gwnewch Herwgydio Anifeiliaid Anwes yn Drosedd Benodol yng Nghymru’. Mae testun y ddeiseb yn dweud:
'Mae Cymru wedi dewis peidio â chyflwyno trosedd benodol ar gyfer herwgydio anifeiliaid anwes. Bydd cŵn a chathod sy’n cael eu dwyn yn parhau i gael yr un lefel o flaenoriaeth yng Nghymru ag eiddo sy’n cael ei ddwyn – blaenoriaeth isel. Os caiff troseddwr ei ddal, yn gyffredinol, bydd yn wynebu dirwy fechan neu ddedfryd ohiriedig… O gofio bod cosbau mwy penodol wedi’u cyflwyno yn Lloegr a Gogledd Iwerddon, bydd anifeiliaid anwes yng Nghymru mewn perygl o gael eu gweld gan ladron fel targedau mwy gwerthfawr. Rhaid inni gynnig yr un lefel o ddiogelwch i’n hanifeiliaid anwes a’u teuluoedd â’r hyn a gynigir mewn rhannau eraill o’r DU.'
Yr ymateb a gawsom gan Lywodraeth Cymru yw eu bod yn gweithio i ddarparu addysg i helpu perchnogion i ddiogelu eu hanifeiliaid, megis microsglodynnu, a sicrhau nad ydynt yn cael eu gadael heb eu goruchwylio mewn gerddi. Mae’r rhain yn bethau synnwyr cyffredin y mae pobl yn eu gwneud beth bynnag, ond nid yw’n atal ymddygiad ffiaidd tresmaswyr i gartrefi a gerddi pobl a lladron ar y stryd sy’n ceisio dwyn cŵn ar y stryd.
Dywedodd Heddlu Gogledd Cymru wrth yr RSPCA nad yw dwyn cŵn, yn anffodus, yn drosedd benodol ar ein system gofnodi troseddau. Pe bai cipio anifeiliaid anwes yn cael ei gategori ei hun yng Nghymru, fel sydd wedi digwydd bellach yn Lloegr ac Iwerddon o dan y Ddeddf Cipio Anifeiliaid Anwes, byddai’n ofynnol i heddluoedd gadw cofnodion manwl gywir. Byddai hyn yn helpu i bennu'r nifer o achosion o ddwyn anifeiliaid anwes a lle mae'r gweithgarwch yn fwyaf cyffredin. Byddai’n grymuso heddluoedd i gymryd camau priodol. Byddai cael deddfwriaeth benodol ar waith yn atal troseddwyr ac yn atal Cymru rhag dod yn darged i ladron anifeiliaid anwes oherwydd gwahaniaethau yn y ddeddfwriaeth dros y ffin.
Mae cŵn yn cael eu dwyn ar gyfer bridio ar ffermydd cŵn bach, i’w gwerthu am elw, i’w defnyddio fel abwyd ar gyfer cylchoedd ymladd cŵn, a’u herwgydio fel y gall troseddwyr fynnu pridwerth gan eu perchnogion. Mae’r achosion o ddwyn cathod wedi cynyddu bedair gwaith ers 2015, ac mae Cats Protection yn credu bod taer angen deddfwriaeth i fynd i'r afael â'r cynnydd hwn, wedi’i ysgogi gan y cynnydd ym mhris cathod bach. Dywedir wrthyf fod Llywodraeth Cymru wedi dewis peidio â chyflwyno'r Ddeddf Cipio Anifeiliaid Anwes am ei bod yn blaenoriaethu ymrwymiadau lles anifeiliaid presennol, megis y Bil sefydliadau lles ac arddangosfeydd anifeiliaid. Ac rwy’n deall y pwysau sydd ar y tîm bach iawn, ac rwyf mor falch eu bod yn bwrw ymlaen â’r Bil hwnnw a chyda’r gwaith y maent yn ei wneud, a bydd yn helpu miloedd o anifeiliaid. Pe na bai Llywodraeth flaenorol y DU wedi dewis tynnu'r Bil Lles Anifeiliaid (Anifeiliaid a Gedwir) yn ôl yn 2021, gan arwain wedyn at y Bil Aelod preifat, efallai y byddai'r adnoddau wedi bod yn iawn, gan y byddai hyn oll wedi'i gyflwyno gyda’i gilydd, efallai, fel cynnig cydsyniad deddfwriaethol.
Ond erys y ffaith bod angen gwneud rhywbeth. Aeth ci cymydog allan o'r drws pan oedd hi wrthi'n mynd â'i bagiau siopa i'r tŷ. Gadawodd y drws ar agor. Edrychodd o'i chwmpas, ac nid oedd y ci yno. Felly, edrychodd i fyny'r ffordd, ond ni allai ddod o hyd iddo yn unman. Yna, aeth y teulu cyfan ati i chwilio. Buont yn gyrru o gwmpas, yn methu ei weld yn unman, a cherdded y llwybrau—popeth. Yna, ymddangosodd posteri ym mhobman—Facebook. Parhaodd hyn am wythnosau, parhaodd am fisoedd—posteri, pobl yn meddwl eu bod wedi'i weld. Yn y pen draw, chwe mis yn ddiweddarach, cysylltodd un o swyddogion yr RSPCA. Cafwyd hyd i gi ar y stryd 30 milltir i ffwrdd. Sganiodd y ci ac roedd ganddo ficrosglodyn. Mae'r ci oddeutu wyth neu naw oed. Yn ffodus, roedd hi wedi ei ficrosglodynnu flwyddyn ynghynt, gan ei bod hi braidd yn bryderus, a dyna yw'r peth iawn i'w wneud. Felly, aethant i gasglu'r ci, ond roedd yn gi gwahanol. Roedd wedi'i drawmateiddio gan ei brofiadau, ac roedd yn nerfus yng nghwmni'r perchennog gwrywaidd. Roedd yn gi gwahanol, a chredwyd ei fod, yn ôl pob tebyg, wedi cael ei ddefnyddio ar gyfer bridio. Roedd y teulu wedi'u trawmateiddio, ac ni ddaeth y ci dros y trawma. Felly, rwy'n gobeithio y gallwn lunio'r ddeddfwriaeth hon a chael cefnogaeth y Senedd i greu trosedd benodol ar gyfer cipio anifeiliaid anwes fel Bil Aelod preifat, a'i gyflwyno fel y mae gwledydd eraill y DU wedi'i wneud. Diolch, ac edrychaf ymlaen at gyfraniadau eraill.
Thank you, Carolyn, for bringing this to our Chamber. It’s so important. Currently, pet theft in Wales is treated as a property crime under the Theft Act 1968, and that equates a stolen pet, a stolen member of your family, to an inanimate object like a bicycle or something else of material value. However, for many, and indeed myself, pets are family members and very beloved. Indeed, my own dog, Alfie, when I’m down here and I phone my husband, the first thing I ask is, ‘How is Alfie?’ He’s nine years old, entered the Senedd Dog of the Year, but seriously, in all honesty, we know that one day the time will come when we lose him, but I don’t know how I would cope if Alfie was stolen.
We know too that these abductions, thefts, criminal activity, often see these defenceless pets become bait for fighting dogs in fighting rings, sold on, exported, and sometimes they then get left abandoned. Sadly, in 2023 alone, there were an estimated 2,300 dog thefts in England and Wales, with a 170 per cent surge during the pandemic, yet only 16 per cent of stolen dogs are reunited with their owners, highlighting the emotional and financial incentives for criminals. Now, we have—I will say this for Facebook—we have an organisation that I know that a lady called Rachel Roberts and Jo Nuttall are involved with, and if a dog goes missing, they’ll even use drones to go out looking, and sometimes we get successful results. I’d like to thank those two mentioned for the work they do.
Existing laws do fail to recognise the deep bond between pets and their owners, particularly for the elderly and those living alone. I’ve known of people breaking into cars to get dogs. Pet theft causes immense distress, yet current penalties do not reflect the severity of the crime. England has taken action with a Pet Abduction Act, recognising pets—dogs, cats, guinea pigs, anything—as sentient beings and ensuring stronger legal protections. Wales, though, despite previous commitments to animal welfare has not yet legislated on this issue due to 'resource constraints'. It’s not good enough. A beloved family pet should not be valued less in Wales than in other parts of the UK. As animal welfare is devolved, Wales now has the opportunity and responsibility to strengthen the protections.
People with mental health issues quite often rely on their pet as their companion, their soul mate, so it’s really important that this is looked at and looked at urgently. Between 2019 and 2023, 416 dog thefts were reported in Wales, but with inconsistent police recording and unreported cases, the real figure is likely to be more. A specific pet abduction offence would help to track cases, disrupt criminal networks and prevent Wales from becoming a target for offenders. Recognising pets as sentient beings rather than a material item is crucial.
Diolch, Carolyn, am ddod â hyn i'n Siambr. Mae mor bwysig. Ar hyn o bryd, mae dwyn anifeiliaid anwes yng Nghymru yn cael ei drin fel trosedd eiddo o dan Ddeddf Dwyn 1968, ac mae hynny'n gosod dwyn anifail anwes, aelod o'ch teulu, ar yr un lefel â gwrthrych difywyd fel beic neu rywbeth arall o werth materol. Fodd bynnag, i lawer, ac i mi fy hun yn wir, mae anifeiliaid anwes yn aelodau o'r teulu ac yn annwyl iawn. Yn wir, pan fyddaf i lawr yma ac yn ffonio fy ngŵr, y peth cyntaf rwy'n ei ofyn yw, 'Sut mae Alfie?', fy nghi. Mae'n naw mlwydd oed, wedi cystadlu yng nghystadleuaeth Ci'r Flwyddyn y Senedd, ond o ddifrif, yn gwbl onest, fe wyddom y daw amser pan fyddwn yn ei golli, ond nid wyf yn gwybod sut y buaswn yn ymdopi pe bai Alfie yn cael ei ddwyn.
Fe wyddom hefyd fod cipio, dwyn, gweithgarwch troseddol o'r fath, yn aml yn golygu bod yr anifeiliaid anwes diamddiffyn hyn yn dod yn abwyd ar gyfer ymladd cŵn mewn cylchoedd ymladd, yn cael eu gwerthu ymlaen, eu hallforio, ac yn cael eu gadael weithiau. Yn anffodus, yn 2023 yn unig, amcangyfrifwyd bod 2,300 achos o ddwyn cŵn yng Nghymru a Lloegr, gydag ymchwydd o 170 yn cant yn ystod y pandemig, ond eto dim ond 16 y cant o gŵn wedi'u dwyn sy'n cael eu haduno â'u perchnogion, gan ddangos y cymhellion emosiynol ac ariannol i droseddwyr. Nawr, mae gennym—fe ddywedaf hyn ar gyfer Facebook—mae gennym sefydliad y gwn fod Rachel Roberts a Jo Nuttall yn ymwneud ag ef, ac os aiff ci ar goll, byddant yn defnyddio dronau hyd yn oed i fynd allan i chwilio, ac maent yn cael canlyniadau llwyddiannus weithiau. Hoffwn ddiolch i'r ddwy a grybwyllwyd am y gwaith a wnânt.
Nid yw deddfau presennol yn cydnabod y cysylltiad dwfn rhwng anifeiliaid anwes a'u perchnogion, yn enwedig i'r henoed a'r rhai sy'n byw ar eu pen eu hunain. Rwy'n gwybod am bobl yn torri mewn i geir i gipio cŵn. Mae dwyn anifeiliaid anwes yn achosi trallod aruthrol, ond nid yw'r cosbau presennol yn adlewyrchu difrifoldeb y drosedd. Mae Lloegr wedi gweithredu gyda Deddf Cipio Anifeiliaid Anwes, sy'n cydnabod bod anifeiliaid anwes—cŵn, cathod, moch cwta, unrhyw beth—yn fodau ymdeimladol ac sy'n sicrhau amddiffyniadau cryfach iddynt yn y gyfraith. Fodd bynnag, er gwaethaf ymrwymiadau blaenorol i les anifeiliaid, nid yw Cymru wedi deddfu ar y mater hwn eto oherwydd 'cyfyngiadau adnoddau'. Nid yw'n ddigon da. Ni ddylid gosod gwerth is ar anifail anwes annwyl yng Nghymru na mewn rhannau eraill o'r DU. Gyda datganoli lles anifeiliaid, mae gan Gymru gyfle a chyfrifoldeb nawr i gryfhau'r amddiffyniadau.
Mae pobl sydd â phroblemau iechyd meddwl yn aml yn dibynnu ar eu hanifail anwes fel eu cydymaith, eu cyfaill mynwesol, felly mae'n bwysig iawn inni edrych ar hyn a'i ystyried ar frys. Rhwng 2019 a 2023, cafodd 416 achos o ddwyn cŵn eu cofnodi yng Nghymru, ond gyda dulliau cofnodi anghyson gan heddluoedd ac achosion heb eu cofnodi, mae'r gwir ffigur yn debygol o fod yn uwch. Byddai gwneud cipio anifail anwes yn drosedd benodol yn helpu i olrhain achosion, yn tarfu ar rwydweithiau troseddol ac yn atal Cymru rhag dod yn darged i droseddwyr. Mae'n hanfodol cydnabod bod anifeiliaid anwes yn fodau ymdeimladol yn hytrach nag eitemau materol.
You need to conclude now, Janet, please.
Mae angen ichi orffen nawr, Janet, os gwelwch yn dda.
Now, I will say, leaving here yesterday, there was a dog tied up outside the local Sainsbury’s here and I would urge any pet owner, dog owner in particular, not to leave your pets where you are asking for trouble, because this dog was ever so friendly and probably if I’d have wanted to, he would have come with me, and it just made me realise that I needed to be stronger on this debate today.
Nawr, wrth adael y lle hwn ddoe, roedd ci wedi'i glymu y tu allan i'r Sainsbury's lleol yma a hoffwn annog unrhyw berchennog anifeiliaid anwes, perchnogion cŵn yn arbennig, i beidio â gadael eich anifeiliaid anwes lle rydych chi'n gofyn am drwbl, oherwydd roedd y ci hwn mor gyfeillgar a phe bawn i wedi dymuno gwneud hynny, mae'n debyg y byddai wedi dod gyda mi, a gwnaeth imi sylweddoli bod angen imi fod yn gryfach ar y ddadl hon heddiw.
Thank you, Janet.
Diolch, Janet.
The Welsh Government need to get on with this now and they need to legislate against pet abduction. Diolch.
Mae angen i Lywodraeth Cymru fwrw ymlaen â hyn nawr ac mae angen iddynt ddeddfu yn erbyn cipio anifeiliaid anwes. Diolch.
Can I say from the outset that I appreciate the emotional harm created by pet theft, I know the bond that people have with their pet, but I am against this Bill? The first question we need to ask is: is the current law adequate? In the current theft guidelines, harm is not only assessed by monetary value, it's also assessed by the harm caused, and that includes emotional distress. The starting point under the current theft guidelines is two years' imprisonment, going up to three and a half years, with a maximum sentence of seven years. It's worth noting that the Act that Westminster passed last year has a maximum sentence of only five years, two years lower than the Theft Act—
A gaf i ddweud ar y dechrau fy mod yn deall y niwed emosiynol a gaiff ei greu yn sgil dwyn anifeiliaid anwes, rwy'n gwybod am yr ymlyniad agos sydd gan bobl â'u hanifail anwes, ond rwy'n gwrthwynebu'r Bil hwn? Y cwestiwn cyntaf y mae'n rhaid inni ei ofyn yw: a yw'r gyfraith bresennol yn ddigonol? Yn y canllawiau presennol ar ddwyn, caiff niwed ei asesu yn ôl gwerth ariannol, ond caiff ei asesu hefyd yn ôl y niwed a achosir, ac mae hynny'n cynnwys trallod emosiynol. Y man cychwyn o dan y canllawiau presennol ar ddwyn yw dwy flynedd o garchar, gan godi i dair blynedd a hanner, gyda dedfryd uchaf o saith mlynedd. Mae'n werth nodi bod y Ddeddf a basiwyd gan San Steffan y llynedd â dedfryd uchaf o bum mlynedd yn unig, sef dwy flynedd yn is na'r Ddeddf Dwyn—
Would you give way?
A wnewch chi ildio?
Yes.
Gwnaf.
Apparently, only a Crown Court can deliver sentences in excess of six months. For a case of theft to be heard before the Crown Court, it either has to be a secondary offence, so tagged on to burglary, or a major offence with a value of over £100,000. Most pets are worth £500. And I’d just like to say, in 2018, a gang of four were tried at a Crown Court following burglary. Fifteen cavalier King Charles spaniels were taken, including one that was pregnant. One of the dogs was later recovered on the side of a motorway, having been thrown there. All four pleaded guilty to theft, but despite this being a very serious case in the highest possible court, the gang members still only received suspended sentences. They do not get convicted.
Mae'n debyg mai dim ond Llys y Goron sy'n cael rhoi dedfryd o fwy na chwe mis. Er mwyn i achos o ddwyn gael ei glywed gerbron Llys y Goron, mae'n rhaid iddi fod yn ail drosedd, ac felly wedi'i chysylltu â bwrgleriaeth, neu'n drosedd fawr gwerth dros £100,000. Mae'r rhan fwyaf o anifeiliaid anwes yn werth £500. Ac yn 2018, cafodd criw o bedwar eu rhoi ar brawf yn Llys y Goron yn dilyn bwrgleriaeth. Cafodd 15 o sbaengwn Siarl eu cipio, yn cynnwys un ast dorrog. Cafodd un o'r cŵn ei godi'n ddiweddarach o ochr traffordd, lle cafodd ei daflu. Plediodd y pedwar yn euog i ddwyn, ond er bod hwn yn achos difrifol iawn yn y llys uchaf posibl, dim ond dedfrydau gohiriedig a gafodd aelodau'r gang. Nid ydynt yn cael eu heuogfarnu.
We can all find examples of what some would consider a lenient sentence, but it’s not correct to say that theft cannot be dealt with in the Crown Court, it’s an either way offence, and it can be less than £100,000 if emotional distress is shown, and I think that could easily be shown if a pet is stolen.
So, the first question: is the current law adequate? If you don’t believe that and you think that something has to be done, the next question to ask is: what’s the most effective way? The sentencing guidelines can easily be amended. In 2024, the fraud guidelines were amended to include the recognition of the impact on the victims of fraud when the monetary value was very low indeed. This can easily be done with theft, that the stress of pets and the owners be explicitly taken into account. If the sentencing council needs persuasion, under section 124 of the Coroners and Justice Act 2009, the Lord Chancellor has the power to tell the sentencing council that they need to look again at the guidelines. In the spirit of devolution, I'm sure the same would also apply to the Counsel General, and I would ask the Welsh Government to consider using that right to ask the council to amend the guidelines. It would be far more effective than passing primary legislation.
Does the Westminster Pet Abduction Act address the alleged issue? That's the third question. Well, it doesn't, because the welfare or the suffering of the pet is not included in the Act at all. The Act does nothing explicit to increase sentencing. As I've already mentioned, the maximum sentence is two years lower than the Theft Act, so there is no guarantee that this will lead to increased sentences.
A final question, and I agree with the Welsh Government: should other matters be prioritised? We've only passed 60 pieces of primary legislation in this place since 2011. The lack of resources and tight timetables are a real issue. We have devolution for a reason; we don't have to follow blindly what England does. This was an unnecessary piece of legislation, and the current law can easily be amended to deal with the concerns raised. Diolch yn fawr.
Gallwn i gyd ddod o hyd i enghreifftiau o'r hyn y byddai rhai'n ei hystyried yn ddedfryd drugarog, ond nid yw'n gywir dweud na ellir ymdrin â lladrad yn Llys y Goron, mae'n drosedd a all fynd i lys ynadon neu Lys y Goron, a gall fod yn llai na £100,000 os dangosir trallod emosiynol, a chredaf y gellid dangos hynny'n hawdd os caiff anifail anwes ei ddwyn.
Felly, y cwestiwn cyntaf: a yw'r gyfraith bresennol yn ddigonol? Os nad ydych chi'n credu hynny a'ch bod chi'n meddwl bod rhaid gwneud rhywbeth, y cwestiwn nesaf i'w ofyn yw: beth yw'r ffordd fwyaf effeithiol? Gellir newid y canllawiau dedfrydu'n hawdd. Yn 2024, diwygiwyd y canllawiau twyll i gynnwys cydnabod yr effaith ar ddioddefwyr twyll pan fo'r gwerth ariannol yn isel iawn. Gellir gwneud hyn yn hawdd gyda dwyn, a bod y straen ar anifeiliaid anwes a'r perchnogion yn cael eu hystyried yn benodol. Os oes angen perswadio'r cyngor dedfrydu, o dan adran 124 o Ddeddf Crwneriaid a Chyfiawnder 2009, mae gan yr Arglwydd Ganghellor bŵer i ddweud wrth y cyngor dedfrydu fod angen iddynt edrych eto ar y canllawiau. Yn ysbryd datganoli, rwy'n siŵr y byddai'n gymwys i'r Cwnsler Cyffredinol wneud yr un fath, a hoffwn ofyn i Lywodraeth Cymru ystyried defnyddio'r hawl honno i ofyn i'r cyngor ddiwygio'r canllawiau. Byddai'n llawer mwy effeithiol na phasio deddfwriaeth sylfaenol.
A yw Deddf Cipio Anifeiliaid Anwes San Steffan yn mynd i'r afael â'r broblem honedig? Dyna'r trydydd cwestiwn. Wel, nac ydy, oherwydd nid yw lles neu ddioddefaint yr anifail anwes wedi'i gynnwys yn y Ddeddf o gwbl. Nid yw'r Ddeddf yn gwneud unrhyw beth penodol i gynyddu dedfryd. Fel y nodais eisoes, mae'r ddedfryd uchaf ddwy flynedd yn is na'r Ddeddf Dwyn, felly nid oes sicrwydd y bydd hyn yn arwain at ddedfrydau hwy.
Cwestiwn olaf, ac rwy'n cytuno â Llywodraeth Cymru: a ddylid blaenoriaethu materion eraill? Dim ond 60 darn o ddeddfwriaeth sylfaenol a basiwyd gennym yn y lle hwn ers 2011. Mae'r diffyg adnoddau ac amserlenni tynn yn broblem go iawn. Mae gennym ddatganoli am reswm; nid oes rhaid inni ddilyn yn ddall yr hyn y mae Lloegr yn ei wneud. Roedd hwn yn ddarn diangen o ddeddfwriaeth, a gellir diwygio'r gyfraith bresennol yn hawdd i ymdrin â'r pryderon a godwyd. Diolch yn fawr.
First of all, I want to thank my fellow Member Carolyn for bringing this important issue to the Chamber today, and, unlike the previous speaker, I fully support her legislative proposal to make pet abduction a specific criminal offence. It does bring it in line with England, and it isn't, as the previous speaker said, just following blindly where others have gone before.
Evidence shows that pets are often stolen to order according to the latest fashion, and there was plenty of evidence of this with specific breeds being sought, particularly through the pandemic, and people taking them for walks and finding they had suddenly gone missing. And it leaves behind devastated children and owners. And then, of course, the other side of that is the unsuspecting buyer who thinks they've bought a puppy—they usually are puppies—quite legitimately, only to find that it was stolen. So, I think that in itself speaks to what happens here.
These aren't people just suddenly deciding, of course, that they're going to steal a pet. These are people who are aligned to criminal gangs, they're making an awful lot of money in many cases, and, of course, we all know that if you make an awful lot of money illegally, then you have to somehow launder that money, and where does that money actually end up? So, I think there are much wider complications than those that have just been mentioned and those, of course, are hugely important.
Why should we have legislation? I'll answer, perhaps, the previous speaker: because if people know they're going to be prosecuted, they think again. If they think that the existing legislation may have some teeth and that some people may implement it, they will take, perhaps, a greater chance in activating the crime. And, of course, we all know that pets are so much more than property. You did allude to that—of course you did. But they shouldn't be, whatever we think, in the same class as household items, and I agree with everybody who has already said that today.
I do think that we had an opportunity, we could have done this, and in my view, we should have done this, because cats and dogs, for some people particularly—we had an earlier debate about people who are lonely—are the only company they have. So, it covers so many aspects of so many people's lives across all communities and cultures that I ask the Cabinet Secretary whether the Welsh Government will support bringing forward this incredibly important piece of legislation. And I thank Carolyn and also the petitioner for bringing it to our attention.
Yn gyntaf oll, hoffwn ddiolch i fy nghyd-Aelod Carolyn am ddod â'r mater pwysig hwn i'r Siambr heddiw, ac yn wahanol i'r siaradwr blaenorol, rwy'n llwyr gefnogi ei chynnig deddfwriaethol i wneud cipio anifeiliaid anwes yn drosedd benodol. Mae'n alinio'r peth â Lloegr, ac nid yw, fel y dywedodd y siaradwr blaenorol, yn dilyn yn ddall lle mae eraill wedi mynd o'r blaen.
Dengys tystiolaeth fod anifeiliaid anwes yn aml yn cael eu dwyn yn ôl y gofyn yn dibynnu ar y ffasiwn diweddaraf, ac roedd digon o dystiolaeth o hyn gyda bridiau penodol yn cael eu targedu, yn enwedig drwy'r pandemig, a phobl yn mynd â hwy am dro a chanfod eu bod wedi mynd ar goll, gan adael plant a pherchnogion yn torri eu calonnau. Ac yna, yr ochr arall i hynny wrth gwrs, mae'r prynwr diarwybod sy'n meddwl eu bod wedi prynu ci bach—cŵn bach ydynt fel arfer—yn hollol gyfreithlon, a chanfod wedyn iddo gael ei ddwyn. Felly, rwy'n credu bod hynny ynddo'i hun yn dangos beth sy'n digwydd yma.
Nid pobl yw'r rhain sy'n penderfynu'n sydyn eu bod yn mynd i ddwyn anifail anwes. Mae'r rhain yn bobl sy'n gysylltiedig â gangiau troseddol, maent yn gwneud llawer iawn o arian mewn llawer o achosion, ac wrth gwrs, rydym i gyd yn gwybod, os ydych chi'n gwneud llawer iawn o arian yn anghyfreithlon, rhaid i chi wyngalchu'r arian hwnnw rywsut, a ble mae'r arian hwnnw cyrraedd yn y pen draw? Felly, rwy'n credu bod cymhlethdodau llawer ehangach na'r rhai sydd newydd gael eu crybwyll ac mae'r rheini, wrth gwrs, yn hynod bwysig.
Pam y dylem gael deddfwriaeth? Fe atebaf y siaradwr blaenorol: oherwydd os yw pobl yn gwybod eu bod yn mynd i gael eu herlyn, maent yn meddwl eto. Os credant y gallai fod dannedd gan y ddeddfwriaeth sy'n bodoli ac y gallai pobl ei gweithredu, bydd angen mentro mwy i weithredu'r drosedd. Ac wrth gwrs, rydym i gyd yn gwybod bod anifeiliaid anwes gymaint yn fwy nag eiddo. Fe wnaethoch chi gyfeirio at hynny—wrth gwrs y gwnaethoch. Ond beth bynnag a gredwn, ni ddylent fod yn yr un dosbarth ag eitemau'r cartref, ac rwy'n cytuno â phawb sydd wedi dweud hynny eisoes heddiw.
Rwy'n credu ein bod wedi cael cyfle, gallem fod wedi gwneud hyn, ac yn fy marn i, fe ddylem fod wedi gwneud hyn, oherwydd mae cathod a chŵn, i rai pobl yn enwedig—cawsom ddadl gynharach am bobl sy'n unig—yw'r unig gwmni sydd ganddynt. Felly, mae'n ymwneud â chymaint o agweddau ar fywydau cynifer o bobl ar draws pob cymuned a diwylliant nes fy mod yn gofyn i Ysgrifennydd y Cabinet a wnaiff Llywodraeth Cymru gefnogi cyflwyno'r ddeddfwriaeth hynod bwysig hon. A diolch i Carolyn a hefyd i'r deisebydd am ddod â'r mater i'n sylw.
Galwaf ar y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig, Huw Irranca-Davies.
I call on the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs, Huw Irranca-Davies.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. A diolch yn fawr, Carolyn, hefyd am gyflwyno'r ddadl bwysig hon. A diolch, hefyd, i Janet, Rhys a Joyce, sydd wedi siarad yn y ddadl hon.
Nawr, rwy'n deall bod cipio neu golled anifail anwes yn ofidus a thrallodus iawn. Nid yw anifeiliaid anwes yn wrthrychau difywyd, ond yn aelodau annwyl o'r teulu. Rwy'n ymwybodol iawn o'r trallod a'r gofid y mae pobl, yn holl briodol, yn eu teimlo pan gaiff anifail anwes ei ddwyn.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. And thank you, Carolyn, too for introducing this important debate. I thank also Janet, Rhys and Joyce, who have spoken in this debate.
Now, I understand that pet abduction or the loss of a pet is very concerning and causes a great deal of distress. Pets aren't lifeless objects, but beloved members of the family. I am very aware of the distress and concern that people feel, quite understandably, when a pet is abducted.
As has been mentioned already in this debate, the theft of a pet is a criminal offence already under the non-devolved Theft Act 1968, and the maximum penalty is, indeed, seven years imprisonment. There are issues, I think, around sentencing guidelines and so on, in the approach, but that is where the law currently is.
Officials across the UK have been considering carefully how they can tackle pet theft. In addition to ensuring that criminals are brought to justice, we have also done a lot to raise awareness of how potential buyers should be able to spot suspicious pet sellers. There are some obvious things and some less obvious, and we've been doing an immense amount of work in this area.
And Carolyn, as you've said, our priorities for animal welfare are set out in 'Our Animal Welfare Plan for Wales 2021-26', which focuses on some areas where there are real significant benefits for animal welfare, including with cats and dogs, and also with licensed establishments, and so on. We really need to deliver on that. It includes a timetable for the delivery of the animal welfare programme for government commitments and the other animal welfare priorities. We've got real work to get on with here, and I know that that's supported by Senedd Members here.
So, legislation on pet abduction is not included as a priority at this time, given the legal protections that are in place, but I do take the point that we could look at issues of sentencing guidelines, and so on and so forth. However, there is a range of other work taking place on this very topic. We are working in partnership with the UK and Scottish Governments on improvements to microchipping and registration. We know that we need to do this. I was there when that was brought in originally—
Fel y soniwyd eisoes yn y ddadl hon, mae dwyn anifail anwes yn drosedd sydd eisoes o dan Ddeddf Dwyn 1968 sydd heb ei datganoli, a'r gosb fwyaf yn wir, yw saith mlynedd o garchar. Mae yna faterion yn codi ynghylch canllawiau dedfrydu ac yn y blaen, a'r dull o weithredu, ond dyna lle mae'r gyfraith ar hyn o bryd.
Mae swyddogion ar draws y DU wedi bod yn ystyried yn ofalus sut y gallant fynd i'r afael â dwyn anifeiliaid anwes. Yn ogystal â sicrhau bod troseddwyr yn cael eu dwyn gerbron llys, rydym hefyd wedi gwneud llawer i godi ymwybyddiaeth o sut y dylai darpar brynwyr allu adnabod gwerthwyr anifeiliaid anwes amheus. Mae rhai pethau'n amlwg a rhai yn llai amlwg, ac rydym wedi bod yn gwneud llawer iawn o waith yn y maes hwn.
A Carolyn, fel y dywedoch chi, mae ein blaenoriaethau ar gyfer lles anifeiliaid wedi eu nodi yn 'Ein Cynllun Lles Anifeiliaid i Gymru 2021-26', sy'n canolbwyntio ar feysydd lle mae manteision sylweddol gwirioneddol i les anifeiliaid, gan gynnwys gyda chathod a chŵn, a hefyd gyda sefydliadau trwyddedig, ac yn y blaen. Mae gwir angen inni gyflawni hynny. Mae'n cynnwys amserlen ar gyfer cyflwyno ymrwymiadau lles anifeiliaid y rhaglen lywodraethu a'r blaenoriaethau lles anifeiliaid eraill. Mae gennym waith go iawn i fwrw ymlaen ag ef yma, a gwn fod Aelodau'r Senedd yn cefnogi hynny yma.
Felly, nid yw deddfwriaeth ar gipio anifeiliaid anwes wedi'i chynnwys fel blaenoriaeth ar hyn o bryd, o ystyried yr amddiffyniadau cyfreithiol sydd yn eu lle, ond rwy'n derbyn y pwynt y gallem edrych ar faterion yn ymwneud â chanllawiau dedfrydu ac yn y blaen. Fodd bynnag, mae ystod o waith arall yn cael ei wneud ar yr union bwnc hwn. Rydym yn gweithio mewn partneriaeth â Llywodraethau'r DU a'r Alban ar welliannau i ficrosglodynnu a chofrestru. Rydym yn gwybod bod angen inni wneud hyn. Roeddwn yno pan gyflwynwyd hynny'n wreiddiol—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
—at the other end of the M4, in order to make it easier and more regular to reunite pets with their owners. Yes, indeed, Carolyn.
—ar ben arall yr M4, er mwyn ei gwneud hi'n haws ac yn fwy arferol i aduno anifeiliaid anwes gyda'u perchnogion. Yn sicr, Carolyn.
That's a really important issue. That dog would not have been returned to my neighbour without being microchipped. But we need to have a single register. That's another issue.
Mae hwnnw'n fater pwysig iawn. Ni fyddai'r ci wedi cael ei ddychwelyd i fy nghymydog oni bai ei fod wedi ei ficrosglodynnu. Ond mae'n rhaid inni gael un gofrestr. Mae hwnnw'n fater arall.
Indeed. This is a UK matter, but I think that we can express a view in the Senedd. The multiplicity of databases and registration points causes some problems for identifying and linking up with the owner. Those are really practical things that we can work on.
Our work, Dirprwy Lywydd, on responsible dog ownership and breeding includes looking at how we can educate pet owners to help them protect their animals and keep their pets very safe. For example, something really straightforward is making sure that microchipping is up to date and current. Too many people are letting their chips go out of date, or are not updating them when they move, or the pet is given to a friend or a sibling, and so on. So, it’s about keeping those up to date.
But also it's not tying pets up outside shops. How often do we see that happening? Not leaving them unattended in unsecure gardens. Not letting pets roam out of sight when out walking. All of these things really matter. My officials will monitor the ongoing situation of dog theft and the reporting of incidents and the enforcing of existing legislation with local authorities and with the police.
Just to add to that, we have also held two very successful multi-agency summits on responsible dog breeding and ownership with all of the stakeholders involved. The latest was in October. In addition to these summits, there are also a number of smaller focused working groups, working with local authorities, with the police and third-sector representatives, which are delivering benefits in a number of areas. One of the things that is being looked at is that issue of returning pets that are microchipped to their owners, and we are making great ground on that.
Indeed, I issued a written statement on 5 November, setting out the successes of this multi-agency approach to responsible dog ownership and breeding. But our focus is, indeed, to understand and take action on areas that aim to make the biggest difference right now for the greatest number of animals right across Wales. On that basis, after very careful consideration, it was decided to prioritise our resources to the existing commitments set out in that five-year animal welfare plan.
The Welsh Government, Carolyn, does still retain the right to legislate in this area in future should this be necessary. But, at present, these really ambitious plans for animal welfare in Wales have to take precedence. We will continue with a broad range of non-legislative work as well relating to pet abduction.
Yn wir. Mae hwn yn fater i'r DU, ond rwy'n credu y gallwn fynegi barn yn y Senedd. Mae cronfeydd data a phwyntiau cofrestru lluosog yn achosi problemau o ran adnabod a chysylltu â pherchnogion. Mae'r rhain yn bethau ymarferol iawn y gallwn weithio arnynt.
Ddirprwy Lywydd, mae ein gwaith ni ar berchnogaeth gyfrifol ar gŵn a bridio cŵn yn gyfrifol yn cynnwys edrych ar sut y gallwn addysgu perchnogion anifeiliaid anwes i'w helpu i ddiogelu eu hanifeiliaid a chadw eu hanifeiliaid anwes yn ddiogel. Er enghraifft, un peth syml iawn yw sicrhau bod microsglodynnu'n digwydd yn amserol. Mae gormod o bobl yn methu diweddaru eu microsglodion pan fyddant yn symud, neu mae'r anifail anwes yn cael ei roi i ffrind neu frawd neu chwaer, ac yn y blaen. Felly, mae'n ymwneud â chadw'r rheini'n gyfredol.
Ond hefyd mae'n golygu peidio â chlymu anifeiliaid anwes y tu allan i siopau. Pa mor aml y gwelwn hynny'n digwydd? A pheidio â'u gadael heb oruchwyliaeth mewn gerddi agored. Peidio â gadael i anifail anwes grwydro o'ch golwg pan fyddwch allan yn cerdded. Mae'r holl bethau hyn yn bwysig. Bydd fy swyddogion yn monitro'r sefyllfa'n barhaus mewn perthynas â dwyn cŵn ac adrodd am ddigwyddiadau a gorfodi'r ddeddfwriaeth bresennol gydag awdurdodau lleol a chyda'r heddlu.
Yn ychwanegol at hynny, rydym hefyd wedi cynnal dwy uwchgynhadledd amlasiantaethol lwyddiannus iawn ar fridio cŵn yn gyfrifol a pherchnogaeth gyfrifol ar gŵn gyda'r holl randdeiliaid dan sylw. Cynhaliwyd y ddiweddaraf ym mis Hydref. Yn ogystal â'r uwchgynadleddau hyn, ceir nifer o weithgorau â ffocws, yn gweithio gydag awdurdodau lleol, yr heddlu a chynrychiolwyr y trydydd sector, sy'n darparu manteision mewn nifer o feysydd. Un o'r pethau sy'n cael ei ystyried yw mater dychwelyd anifeiliaid anwes wedi eu microsglodynnu i'w perchnogion, ac rydym yn gwneud camau breision ar hynny.
Yn wir, cyhoeddais ddatganiad ysgrifenedig ar 5 Tachwedd, yn nodi llwyddiannau'r dull amlasiantaethol o weithredu ar berchnogaeth gyfrifol ar gŵn a bridio cŵn yn gyfrifol. Ond ein ffocws yw deall a gweithredu ar feysydd sy'n ceisio gwneud y gwahaniaeth mwyaf ar hyn o bryd i'r nifer fwyaf o anifeiliaid ledled Cymru. Ar y sail honno, ar ôl ystyried yn ofalus iawn, penderfynwyd blaenoriaethu ein hadnoddau ar gyfer yr ymrwymiadau presennol a nodir yn y cynllun lles anifeiliaid pum mlynedd.
Mae Llywodraeth Cymru, Carolyn, yn dal i gadw'r hawl i ddeddfu yn y maes hwn yn y dyfodol os bydd angen. Ond ar hyn o bryd, mae'n rhaid rhoi blaenoriaeth i'r cynlluniau uchelgeisiol ar gyfer lles anifeiliaid yng Nghymru. Byddwn yn parhau gydag ystod eang o waith anneddfwriaethol hefyd yn ymwneud â chipio anifeiliaid anwes.
Hoffwn ddiolch ichi unwaith eto am ddod â'r mater hwn i'r amlwg. Rwyf am eich sicrhau y rhoddir ystyriaeth bellach i Fil posibl yng Nghymru pe bai'r dystiolaeth yn ei gefnogi.
Thank you once again for bringing this issue to the fore. I want to assure you that I will give further consideration to a potential Bill in Wales if the evidence were to support it.
Thank you so much for bringing this debate forward.
Diolch yn fawr am gyflwyno'r ddadl hon.
Galwaf ar Carolyn Thomas i ymateb i'r ddadl.
I call Carolyn Thomas to reply to the debate.
Thank you. I understand that the Government is busy with legislation, but a lot of the work has already been done, and this will align Welsh law with existing measures in England and Northern Ireland. I would like to help with this, providing evidence to help your officers to bring this forward.
The existing Theft Act 1968 fails to reflect the emotional impact on pet owners when their pets are stolen, and the fact that animals are sentient beings and not inanimate objects, as was mentioned by everybody. The Pet Abduction Act requires police forces to record pet theft as a distinct category of crime, rather than just under the theft of property, by recording it as a specific crime.
In 2019, Finn’s law recognised that service animals such as police dogs deserved recognition and protection beyond that of property—beyond that of police vehicles that get damaged. Animals, horses, are different, and I believe that we should firmly extend that distinction to our pets as well.
The Pet Abduction Act has the support of leading experts in the animal welfare sector, including the RSPCA, Blue Cross, Cats Protection and Dogs Trust. I don’t accept what Rhys ab Owen said. Evidence shows that dog theft is not taken seriously in courts of law—not at all—and we've got evidence to show that, and it's not properly recorded on police systems. So, I disagree totally.
I hope that Members will support this motion today and join me in sending a firm message that pets are not simply property, they are members of our family. Thank you.
Diolch. Rwy'n deall bod y Llywodraeth yn brysur gyda deddfwriaeth, ond mae llawer o'r gwaith eisoes wedi'i wneud, a bydd hyn yn alinio cyfraith Cymru â'r mesurau presennol yn Lloegr a Gogledd Iwerddon. Hoffwn helpu gyda hyn, gan ddarparu tystiolaeth i helpu eich swyddogion i gyflwyno hyn.
Nid yw Deddf Dwyn 1968 fel y mae ar hyn o bryd yn adlewyrchu'r effaith emosiynol ar berchnogion anifeiliaid anwes pan fydd eu hanifeiliaid anwes yn cael eu dwyn, a'r ffaith bod anifeiliaid yn fodau ymdeimladol ac nid yn wrthrychau difywyd, fel y crybwyllwyd gan bawb. Mae'r Ddeddf Cipio Anifeiliaid Anwes yn ei gwneud yn ofynnol i heddluoedd gofnodi dwyn anifail anwes fel categori penodol o drosedd, yn hytrach na dwyn eiddo'n unig, trwy ei chofnodi fel trosedd benodol.
Yn 2019, roedd cyfraith Finn yn cydnabod bod anifeiliaid sy'n gwasanaethu, fel cŵn heddlu, yn haeddu cydnabyddiaeth ac amddiffyniad y tu hwnt i eiddo—y tu hwnt i gerbydau heddlu sy'n cael eu difrodi. Mae anifeiliaid, ceffylau, yn wahanol, a chredaf y dylem ymestyn y gwahaniaeth hwnnw'n bendant iawn i gynnwys ein hanifeiliaid anwes hefyd.
Mae'r Ddeddf Cipio Anifeiliaid Anwes yn cael ei chefnogi gan arbenigwyr blaenllaw yn y sector lles anifeiliaid, gan gynnwys yr RSPCA, y Groes Las, Cats Protection a'r Dogs Trust. Nid wyf yn derbyn yr hyn a ddywedodd Rhys ab Owen. Mae tystiolaeth yn dangos nad yw dwyn cŵn yn cael ystyriaeth ddifrifol mewn llysoedd barn—ddim o gwbl—ac mae gennym dystiolaeth sy'n dangos hynny, ac nid yw wedi'i gofnodi'n briodol ar systemau'r heddlu. Felly, rwy'n anghytuno'n llwyr.
Rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau'n cefnogi'r cynnig hwn heddiw ac yn ymuno â mi i anfon neges gadarn nad eiddo'n unig yw anifeiliaid anwes, maent yn aelodau o'n teuluoedd. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid nodi'r cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly, gohiriaf y bleidlais ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to note the proposal. Does any Member object? [Objection.] Yes, there are objections. I will therefore defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Eitem 8 heddiw yw dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv), sefydlu ysgol ddeintyddiaeth ym Mangor. Galwaf ar Siân Gwenllian i wneud y cynnig.
Item 8 today is a Member debate under Standing Order 11.21(iv), establishment of a school of dentistry in Bangor. I call on Siân Gwenllian to move the motion.
Cynnig NDM8664 Siân Gwenllian, Llyr Gruffydd, Sam Rowlands
Cefnogwyd gan Darren Millar, Mabon ap Gwynfor, Rhun ap Iorwerth, Rhys ab Owen
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi:
a) y prinder sylweddol o wasanaethau deintyddol y GIG yng ngogledd Cymru, yn enwedig yn Arfon gyda dim ond 36.6 y cant o'r boblogaeth yn gallu derbyn triniaeth drwy’r GIG sef y ganran isaf yng Nghymru; a
b) cyhoeddi adroddiad 'Llenwi’r Bwlch' a gomisiynwyd gan Siân Gwenllian AS yn gwneud yr achos dros sefydlu Ysgol Ddeintyddol ym Mangor.
2. Yn credu:
a) bod gwasanaethau deintyddol yng ngogledd Cymru mewn sefyllfa o argyfwng:
b) bod prinder difrifol o ddeintyddion y GIG yn Arfon sy'n gadael llawer o gleifion, gan gynnwys plant a phobl fregus, heb fynediad priodol at ofal deintyddol sylfaenol;
c) bod pwysau ychwanegol yn cael ei roi ar adrannau brys yr ysbytai lleol oherwydd diffyg mynediad at ddeintyddion, gan arwain at gostau ac amseroedd aros ychwanegol;
d) bod angen am fwy o hyfforddiant deintyddol;
e) bod nifer sylweddol o fyfyrwyr sy’n dymuno astudio deintyddiaeth yn gorfod gadael Cymru oherwydd diffyg capasiti mewn ysgolion deintyddol;
f) y gallai ysgol ddeintyddol newydd ym Mangor chwarae rôl allweddol wrth hyfforddi mwy o ddeintyddion yn lleol, gan gynnig gwell siawns o gadw’r gweithlu deintyddol yn y rhanbarth a darparu gwasanaethau hanfodol yn lleol;
g) y byddai sefydlu ysgol ddeintyddol ym Mangor yn darparu swyddi newydd o safon a denu buddsoddiad i'r economi lleol, gan gefnogi Bangor fel canolfan ragoriaeth ym maes iechyd, ochr yn ochr â'r ysgol feddygol newydd; a
h) y gallai’r ysgol ddeintyddol ychwanegu at y ddarpariaeth o wasanaethau deintyddol Cymraeg a dwyieithog, gan wella mynediad at ofal iechyd i gymunedau lleol sy’n siarad Cymraeg.
3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) ystyried yr achos economaidd ac iechyd cyhoeddus dros sefydlu ysgol ddeintyddol ym Mangor yn seiliedig ar y canfyddiadau allweddol a gyflwynwyd yn yr adroddiad 'Llenwi’r Bwlch';
b) sicrhau cydweithio rhwng Llywodraeth Cymru, Prifysgol Bangor, Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, a sefydliadau perthnasol eraill i ddatblygu cynllun dichonoldeb ar gyfer sefydlu’r ysgol ddeintyddol; ac
c) buddsoddi’n strategol i sefydlu’r ysgol ddeintyddol fel rhan o ymdrechion ehangach i wella mynediad at wasanaethau iechyd yn y rhanbarth ac i fynd i’r afael â’r argyfwng parhaus mewn darpariaeth ddeintyddol yng Nghymru.
Motion NDM8664 Siân Gwenllian, Llyr Gruffydd, Sam Rowlands
Supported by Darren Millar, Mabon ap Gwynfor, Rhun ap Iorwerth, Rhys ab Owen
To propose that the Senedd:
1. Notes:
a) the significant shortage of NHS dental services in north Wales, particularly in Arfon with only 36.6 per cent of the population able to receive treatment through the NHS, which is the lowest gambit in Wales; and
b) the publication of 'Filling the Gaps', a report commissioned by Siân Gwenllian MS, which makes the case for establishing a school of dentistry in Bangor.
2. Believes:
a) that dental services in north Wales are in a state of emergency:
b) there is a severe shortage of NHS dentists in Arfon, leaving many patients, including children and vulnerable people, without proper access to basic dental care;
c) that the emergency departments of local hospitals are under additional pressure due to the lack of access to dentists, resulting in additional costs and waiting times;
d) that more dental training is needed;
e) that a significant number of students wishing to study dentistry are forced to leave Wales due to a lack of capacity in dental schools;
f) that a new school of dentistry in Bangor could play a key role in training more dentists locally, offering a better chance of retaining the dental workforce in the region and providing essential services locally;
g) that the establishment of a school of dentistry in Bangor would provide quality new jobs and attract investment to the local economy, and boost Bangor as a centre of excellence in health, alongside the new medical school; and
h) the school of dentistry could augment the provision of Welsh and bilingual dental services, improving access to health care for local Welsh-speaking communities.
3. Calls on the Welsh Government to:
a) consider the economic and public health case for establishing a school of dentistry in Bangor based on the key findings presented in the 'Filling the Gaps' report;
b) ensure collaboration between the Welsh Government, Bangor University, Betsi Cadwaladr University Health Board, and other relevant organisations to develop a feasibility plan for the establishment of the school of dentistry; and
c) invest strategically to establish the school of dentistry as part of wider efforts to improve access to health services in the region and to address the ongoing crisis regarding dental provision in Wales.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae cysylltiad rhwng y ddadl yma a’r un wnes i gyflwyno yn gynharach ar yr hawl i gartref, er efallai nad ydy hynny yn amlwg ar yr olwg gyntaf, ond mae’r ddau fater yn ymwneud efo atebion—atebion sydd angen eu rhoi ar waith yn syth er mwyn gwella iechyd a bywydau ein trigolion i’r dyfodol, yn benodol y trigolion sydd yn wynebu’r anghydraddoldebau mwyaf yn ein cymdeithas ni. Mae’r ddau fater yn ymwneud â’r agenda ataliol, a’r ddau yn cynnig llwybrau penodol ymlaen sydd, yn fy marn i, yn angenrheidiol er mwyn creu newid trawsnewidiol a pharhaus.
Ym mis Gorffennaf, bydd rhai ohonoch chi'n cofio fy mod i wedi arwain dadl fer yn y Senedd yma ar yr angen i gael cynllun hyfforddi deintyddion i Gymru, gan gynnwys sefydlu ysgol ddeintyddol newydd, a hynny yn y gogledd. Yn y ddadl fer, fe wnes i ddechrau gwneud yr achos dros Fangor fel y lleoliad pwrpasol sy’n gwahodd ei hun ar gyfer yr ysgol ddeintyddol, ac fe wnes i ddweud bryd hynny fy mod wedi comisiynu gwaith i edrych ar yr achos dros ysgol ddeintyddol ym Mangor. Fe gafodd yr adroddiad, 'Llenwi'r Bwlch: Yr achos dros hyfforddi deintyddion ym Mangor', ei gomisiynu gen i gan gwmni annibynnol Lafan. Cafodd ei lansio ym mis Medi gyda chefnogaeth gref Prifysgol Bangor, Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr ac eraill ar dir Prifysgol Bangor.
Mae'n siŵr y bydd fy nghyd-Aelodau eraill yn cyfeirio at yr argyfwng deintyddol yn y gogledd a rhannau eraill o Gymru, efo practisys NHS yn cau ac etholwyr yn gynyddol bryderus o fethu cael mynediad i ddeintydd, a rhai straeon arswydus hefyd yn dod i'n sylw ni o bryd i'w gilydd. Fe ddaru nifer o ymarferwyr a rhanddeiliaid gyfrannu at yr adroddiad 'Llenwi'r Bwlch', a dwi eisiau diolch yn fawr iawn iddyn nhw am eu cyfraniadau doeth a phwrpasol. Ar yr un llaw, wrth wneud y gwaith ar gyfer yr adroddiad, fe amlygwyd yr heriau, ac ar y llaw arall, roedd yna deimlad cryf fod yna botensial amlwg, a bod yna ateb.
I edrych ar yr heriau i ddechrau, yn fyr, yn anffodus, yn fy etholaeth i, Arfon, mae'r heriau ar eu gwaethaf ar draws Cymru. Dyma, mewn gwirionedd, sydd wedi fy symbylu i geisio chwilio am ateb tymor hir i’r argyfwng sydd yn amlwg yn yr etholaeth. Dim ond 36 y cant a gafodd driniaeth deintyddol drwy’r NHS yn y gogledd. Y ffigwr Cymru gyfan yw 44 y cant, sydd ddim yn wych, wrth gwrs, ond mae o'n waeth yn y gogledd, a does yna ddim argoel fod y sefyllfa yn mynd i wella. Ac mae yna dair haen benodol wedi datblygu, onid oes? Rydyn ni wedi trafod hyn o'r blaen, ac mae'r pwyllgor iechyd wedi nodi hyn hefyd, y tair haen: y rhai sydd efo mynediad at ofal NHS, y rhai sydd yn dymuno ond yn methu cael mynediad ac yn mynd yn breifat, a'r rhai sydd yn methu cael mynediad ac yn methu fforddio gofal deintyddol. Ac mae’r effaith ar y garfan olaf yna yn arswydus.
Mae'r argyfwng yn amlygu'i hun mewn ffordd arall hefyd. O’r deintyddfeydd yn ardal Betsi, mae 41 y cant ohonyn nhw efo swyddi deintyddol yn wag. Mae hynny 10 y cant yn uwch na’r cyfartaledd dros Gymru. Dros y blynyddoedd diwethaf, mae yna fwy o ddeintyddion wedi gadael nag sydd wedi ymuno. Pymtheg y cant sy’n gweithio yn gyfan gwbl i’r NHS, sy’n amlygu’r duedd gynyddol i breifateiddio’r gwasanaeth. Yn syml, mae’r galw am wasanaethau'r gwasanaeth iechyd yn uwch na’r cyflenwad sydd ar gael.
Felly, beth fyddai’r ateb tymor hir? Dwi’n gwybod bod angen atebion tymor byr o ran y cytundeb a’r gwaith yna sydd angen digwydd, ond mae’n rhaid i ni gael ein llygaid i edrych ymhellach tuag at y gorwel. Ar hyn o bryd, un ysgol ddeintyddol sydd gan Gymru. Ym Mangor, mae modd astudio diploma addysg uwch mewn hylendid deintyddol, ac mae’r academi ddeintyddol yn cynnig lleoliadau. Mae ysgol feddygol lawn wedi agor ei drysau; dwi’n falch iawn o hynny.
Fe ddaru cwmni Lafan, wrth baratoi'r adroddiad, ddefnyddio’r model pump achos fel sail i werthuso'r achos dros ysgol ddeintyddol yn y gogledd—dull fydd llawer ohonoch chi yn gyfarwydd iawn ohoni, sy’n cael ei ddefnyddio yn aml i benderfynu a ddylid bwrw ymlaen efo buddsoddiad sylweddol gan y sector gyhoeddus. A’r canfyddiadau, mewn adroddiad annibynnol, ydy bod yr achos strategol yn gryf iawn, yn alinio â nodau sefydliadau allweddol ac yn ymateb i anghenion gofal deintyddol y gogledd. Hynny yw, mae cyfle i gau’r bwlch.
Mae’r achos economaidd yn amlygu’r potensial i greu swyddi a gwella ansawdd bywyd yn y gogledd. Mae’r achos masnachol yn pwysleisio potensial yr ysgol i ddenu myfyrwyr, staff a chyllid. Mae’r achos ariannol yn amlinellu’r ffynonellau posib i gyllid, gan gynnwys grantiau Llywodraeth, grantiau’r NHS, ffioedd myfyrwyr a phartneriaethau. Ac yn olaf, mae’r achos rheolaethol yn dangos potensial ar gyfer rheolaeth a rheoli effeithiol.
Mae’r adroddiad yn dod i’r casgliad bod yr achos dros leoli ysgol ddeintyddol ym Mangor yn un cryf iawn. Mae’r achos yn un sy’n argyhoeddi, ac mi fyddai ysgol ddeintyddol yn ychwanegiad gwerthfawr iawn. Efo ysgol feddygol eisoes ym Mangor, mae’r seiliau yn eu lle, a’r amser yn iawn i sefydlu ysgol ddeintyddol ym Mangor gan gydweithio efo Prifysgol Aberystwyth hefyd os mae dyna’r trywydd sydd yn cael ei ffafrio. Mi fyddai ysgol ddeintyddol ym Mangor yn un rhan arall o’r jig-so i sefydlu Bangor fel canolfan rhagoriaeth hyfforddiant iechyd yng Nghymru. Dwi felly yn galw ar Lywodraeth Cymru i gomisiynu achos amlinellol strategol ar gyfer sefydlu ysgol ddeintyddol ym Mangor. Diolch yn fawr.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. There is a link between this debate and the debate I introduced earlier on the right to housing, although it may not, at first sight, be clear, but the two issues do involve immediate solutions to improve the health and lives of the people of Wales for the future, specifically those people who have faced the greatest inequalities in our society. The two issues touch on the preventative agenda, and both offer specific ways forward that, in my view, are vital to bring about transformative and lasting change.
In July, some of you will remember that I led a short debate at the Senedd on the need to have a training scheme for dentists in Wales, including the establishment of a new dental school in north Wales. In that short debate, I started to make the case for choosing Bangor as a suitable location for the dental school. I said at that time that I had commissioned a piece of work to consider the case for establishing a dental school in Bangor. The report, 'Filling the Gaps: The case for training dentists in Bangor', which I commissioned from an independent consultant, Lafan, was launched in September with the strong support of Bangor University, Betsi Cadwaladr University Health Board and others.
I'm sure that my fellow Members will refer to the dental crisis in north Wales and beyond, with NHS practices closing and constituents increasingly concerned about their inability to access dental services, and some very frightening accounts coming to our attention. A number of practitioners and stakeholders contributed to the report, 'Filling the Gaps', and I want to thank them very much for their contributions, which were wise and very purposeful. On the one hand, in doing the work as part of the report, the challenges were highlighted, and on the other, there was a strong sense that there is clear potential in this area, and that there is a solution.
Looking at the challenges to begin with, briefly, unfortunately, in my constituency, Arfon, we see the challenges at their very worst across Wales, and this is what has motivated me to seek a long-term solution to the crisis currently facing us in the constituency. Only 36 per cent receive dental treatment through the NHS in north Wales. The figure for Wales as a whole is 44 per cent, which isn't excellent, of course, but the situation is worse in north Wales, and there are no signs that the situation is improving. There are three distinct tiers that have developed, and we've discussed this before, haven't we, in the committee; the health committee has also noted this, the three tiers: those who have access to NHS care, those who want to access NHS care, but are unable to do so, and, therefore, opt to go private, and then those who are unable to access NHS care and are unable to afford private dental care. And the impact on this final cohort is frightening.
The crisis is becoming more prominent in other ways too. Of the dental surgeries in the Betsi area, 41 per cent of them have vacancies for dental posts, and that is 10 per cent higher than the average figure for Wales. Over the past few years, more dentists have left than have joined. Fifteen per cent of dentists work solely for the NHS, which points to an increasing tendency towards privatisation in the service. So, simply put, the demand for NHS services is greater than the current supply.
So what is the long-term solution? I know that we need a short-term solution in terms of the contracts and the work that does need to be done in that regard, but we do need to keep our sights further towards the horizon. At present Wales has just one dental school. In Bangor, students can study for a diploma of higher education in dental hygiene, and the dental academy offers placements. Furthermore, there is a medical school, which has now opened its doors. I'm very pleased to report that.
Lafan consultants, in drawing up the report, used the five-case model as the basis for evaluating the case for a dental school in north Wales, a method that many of you will be familiar with, and a method that is often used to decide whether to proceed with significant investment by the public sector. The findings in the independent report were that the strategic case is very robust, aligning with key organisational objectives and responding to dental care needs in north Wales. So there is, in other words, an opportunity to fill the gap.
The academic case highlights the potential to create jobs and improve quality of life in north Wales. The commercial case emphasises the school's potential to attract students, staff and funding. The financial case outlines the potential sources of funding, including Government grants, NHS grants, student fees and partnerships. And finally, the regulatory case demonstrates the potential for effective regulation and management.
The report does come to the conclusion that the case for locating a dental school in Bangor is very robust. It is a convincing case, and such a school would be a very valuable addition. With a medical school already located in Bangor, the foundations have been laid, and the time is right to establish a dental school in Bangor, working in collaboration with Aberystwyth University too, if that is the route that is favoured. A dental school in Bangor would be one other piece added to the jigsaw of establishing Bangor as a centre of excellence for health in Wales. I therefore call on the Welsh Government to commission an outline strategic case for establishing a dental school in Bangor. Thank you very much.
Daeth Paul Davies i’r Gadair.
Paul Davies took the Chair.
Accessing an NHS dentist in north Wales is really difficult. I pay at a practice where my husband is still an NHS patient, luckily. I got an appointment within three days. He had to wait five months for a check-up. My son was quoted £850 for treatment. He's not been for a while, but I told him to go to our dentist. He could get the same treatment at half the price in Cardiff, or for two thirds of the cost at another dentist. Not only is it difficult to get a dentist, the costs seem to vary a lot. You have to shop around, apparently. Is there a quality standard, I want to know, as well as a price standard? Not in my experience.
Unfortunately, we've reached a point where even private dentists are full, meaning there is little incentive to hold back on price increases, so they keep rising. The cost of dental treatment has risen dramatically over the last two years, with patients now paying between 14 per cent and 32 per cent more for the same treatment as in 2022.
I know the Cabinet Secretary understands these challenges, and the Welsh Government are taking steps forward. Bangor dental academy is improving access to NHS dentistry in north Wales, providing care for 12,000 to 15,000 people every year when fully operational. The north Wales dental academy aims to provide both established and newly qualified dental professionals with an opportunity to train, work and upskill whilst living in our beautiful part of the world, north Wales. It's so important to promote the benefits of living and working in north Wales by encouraging people into the NHS in Wales. But there are still big issues, as we're finding out, with retaining dentists within the NHS.
I'd like to ask the Cabinet Secretary, in his summing up, to explain how the Welsh Government's reforms to the NHS dental contract will improve access to dental care in north Wales. I'd also like to ask how come, now that there's a bit of a price war going on, and not even something like a standard price for private charges, the variance, like I just said earlier—. The local dental practice quoted £850. Up the road, it was around £500 and something, and in Cardiff it was half the price. So, do we have to shop around now as well, as well as shop around for quality and price structures? So, thank you very much.
Mae cael mynediad at ddeintydd GIG yng ngogledd Cymru yn anodd iawn. Rwy'n talu mewn practis lle mae fy ngŵr yn dal i fod yn glaf GIG, yn ffodus. Cefais apwyntiad o fewn tri diwrnod. Bu'n rhaid iddo aros am bum mis am archwiliad. Cafodd fy mab ddyfynbris o £850 am driniaeth. Nid yw wedi bod ers tro, ond dywedais wrtho am fynd at ein deintydd ni. Fe allai gael yr un driniaeth am hanner y pris yng Nghaerdydd, neu am ddwy ran o dair o'r gost gan ddeintydd arall. Nid yn unig ei bod hi'n anodd cael deintydd, mae'n ymddangos bod y costau'n amrywio llawer. Mae'n ymddangos bod rhaid ichi siopa o gwmpas. Hoffwn wybod a oes safon ansawdd yn bodoli, yn ogystal â phris safonol? Nid yn fy mhrofiad i.
Yn anffodus, rydym wedi cyrraedd pwynt lle mae deintyddion preifat hyd yn oed yn llawn, sy'n golygu nad oes fawr o gymhelliad i ddal yn ôl rhag codi prisiau, felly maent yn parhau i godi. Mae cost triniaeth ddeintyddol wedi codi'n sylweddol dros y ddwy flynedd ddiwethaf, gyda chleifion bellach yn talu rhwng 14 y cant a 32 y cant yn fwy am yr un driniaeth ag yn 2022.
Rwy'n gwybod bod Ysgrifennydd y Cabinet yn deall yr heriau hyn, ac mae Llywodraeth Cymru yn symud ymlaen. Mae academi ddeintyddol Bangor yn gwella mynediad at ddeintyddiaeth y GIG yng ngogledd Cymru, gan ddarparu gofal i 12,000 i 15,000 o bobl bob blwyddyn pan fydd yn gweithredu'n llawn. Nod academi ddeintyddol gogledd Cymru yw rhoi cyfle i ddeintyddion proffesiynol sefydledig a newydd gymhwyso hyfforddi, gweithio ac uwchsgilio tra'u bod yn byw yn ein rhan brydferth ni o'r byd, gogledd Cymru. Mae mor bwysig hyrwyddo manteision byw a gweithio yng ngogledd Cymru drwy annog pobl i ymuno â'r GIG yng Nghymru. Ond mae yna broblemau mawr o hyd, fel rydym yn ei ddarganfod, gyda chadw deintyddion o fewn y GIG.
Wrth iddo grynhoi, hoffwn ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet esbonio sut y bydd diwygiadau Llywodraeth Cymru i gontract deintyddol y GIG yn gwella mynediad at ofal deintyddol yng ngogledd Cymru. Hoffwn ofyn hefyd, gan fod rhyfel prisiau'n digwydd nawr, a dim byd yn debyg i bris safonol am driniaethau preifat, yr amrywio, fel y dywedais yn gynharach—. Dyfynnodd y practis deintyddol lleol £850. I fyny'r ffordd, roedd oddeutu £500 a rhywbeth, ac yng Nghaerdydd roedd yn hanner y pris. Felly, a oes rhaid inni siopa o gwmpas nawr hefyd, yn ogystal â siopa o gwmpas am strwythurau ansawdd a phris? Felly, diolch yn fawr.
I'm pleased to co-submit the Member debate today with Siân Gwenllian, but also with Llyr Gruffydd. I'd like to give particular credit to Siân Gwenllian for her continued persistence with this issue, and I think she deserves a lot of credit for regularly bringing this issue up here in the Chamber, representing constituents in Arfon, because this is a really important issue for people in north Wales, and in particular in Siân Gwenllian's part of the world as well.
We know dental services in north Wales are broken and they need to be fixed. It's not good enough at the moment. People, as Carolyn Thomas just outlined from personal experience, are having a three-tier dental service in north Wales and perhaps across much of Wales. As has already been described, patients are facing unacceptable delays and access to essential care is, at least, dwindling. And as we've already heard, families who are then accessing private treatment are struggling to afford that treatment and, sadly, it's those who are most vulnerable in our communities who are bearing the brunt of this crisis, and it's simply not acceptable.
Now, whilst it's also been mentioned here today that part of the issue may be around the dental contracts—and as has already been requested, a comment on that from the Cabinet Secretary would be welcome—we do know in north Wales a particular issue has been around recruitment and retention, particularly for the newly qualified or for dentists seeking to qualify themselves. It's pretty much common sense, really—people tend to hang around the place where they study, there's a lot of evidence to suggest that, and especially when people set up roots with family or loved ones, that's where they tend to be. And there's a challenge for us in north Wales to recruit and retain those qualified dentists. That's why a long-term look at this is absolutely essential.
Some of the benefits have already been outlined. I want to highlight a couple of those too, of such a proposal. The first, in particular, is something for local people—people who locally want to study dentistry, and particularly with a Welsh language opportunity perhaps within this as well. We've seen the benefits of that with the establishment of the medical school in Bangor, and we've heard of the real positive feedback of that for many young people. And I think there's a real opportunity here for local young people to stay in the area and study dentistry if they so wish to, but also, on the other hand, the opportunity to attract people into the area is important. Then, secondly, as I've already mentioned, the ability for them to stay where they've studied would make a huge difference to the ability to attract and retain dentists in the area.
The third area, I think, of opportunity within this is around economic growth as well. We know that where university-level qualifications are enhanced, that provides a massive stimulus for economic growth. And investment in a dental school in north Wales would undoubtedly stimulate, at least in small part, the local economy attracting further investment, attracting further research and further opportunity in north Wales.
Now, I appreciate, and the Cabinet Secretary, no doubt, will want to share, that there will be challenges with such a proposal, but I hope that the potential benefits will be recognised and understood to be greater than the challenges that may present themselves for the region, because we come back to this: we've got to think long term. We've got to invest in the future of the workforce and, ultimately, the health of residents in north Wales, who, as I said, at the moment are unable to access those services, the three-tier services that exist at the moment, and that is not acceptable.
So, in closing, I would urge the Cabinet Secretary in his work in Welsh Government to prioritise this initiative, working closely with the university, the health board and other key stakeholders to develop a comprehensive plan for establishing a dental school in north Wales, accepting the challenges, but recognising that the opportunities, in my view, far outweigh the challenges that may present themselves. Because it's essential that everybody has access to good dentistry, and that needs a long-term plan, with recruitment and retention at the heart of that. Diolch yn fawr iawn.
Rwy’n falch o gyd-gyflwyno'r ddadl Aelodau heddiw gyda Siân Gwenllian, ond hefyd gyda Llyr Gruffydd. Hoffwn roi clod arbennig i Siân Gwenllian am ei dyfalbarhad parhaus gyda’r mater hwn, a chredaf ei bod yn haeddu llawer o glod am godi’r mater hwn yn rheolaidd yma yn y Siambr, wrth gynrychioli etholwyr yn Arfon, gan fod hwn yn fater hynod bwysig i bobl yng ngogledd Cymru, ac yn enwedig yn rhan Siân Gwenllian o’r byd.
Gwyddom fod gwasanaethau deintyddol yn y gogledd mewn cyflwr gwael a bod angen eu gwella. Nid ydynt yn ddigon da ar hyn o bryd. Fel yr amlinellodd Carolyn Thomas o'i phrofiad personol, mae gan bobl wasanaeth deintyddol tair haen yn y gogledd, ac ar draws llawer o Gymru o bosibl. Fel y disgrifiwyd eisoes, mae cleifion yn wynebu oedi annerbyniol ac mae mynediad at ofal hanfodol yn prinhau, fan lleiaf. Ac fel y clywsom eisoes, mae teuluoedd sydd wedyn yn cael triniaeth breifat yn ei chael hi'n anodd fforddio'r driniaeth honno, ac yn anffodus, y rhai sydd fwyaf agored i niwed yn ein cymunedau sy'n wynebu effeithiau gwaethaf yr argyfwng hwn, ac nid yw'n dderbyniol.
Nawr, er y crybwyllwyd yma heddiw hefyd y gallai'r broblem fod yn rhannol gysylltiedig â'r contractau deintyddol—ac fel y gofynnwyd eisoes, byddai'n dda cael sylw ar hynny gan Ysgrifennydd y Cabinet—fe wyddom fod recriwtio a chadw staff wedi bod yn broblem benodol yn y gogledd, yn enwedig deintyddion sydd newydd gymhwyso neu ddeintyddion sy'n ceisio cymhwyso. Synnwyr cyffredin yw hyn, a dweud y gwir—mae pobl yn tueddu i aros yn y man lle maent yn astudio, mae llawer o dystiolaeth i awgrymu hynny, ac yn enwedig pan fydd pobl yn bwrw gwreiddiau gyda theulu neu anwyliaid, dyna ble maent yn tueddu i fod. Ac mae recriwtio a chadw'r deintyddion cymwys hynny'n her i ni yn y gogledd. Dyna pam ei bod yn gwbl hanfodol inni edrych ar hyn yn hirdymor.
Mae rhai o’r manteision eisoes wedi’u hamlinellu. Hoffwn dynnu sylw at un neu ddau o fanteision cynnig o’r fath. Mae’r cyntaf, yn fwyaf arbennig, yn rhywbeth i bobl leol—pobl sydd am astudio deintyddiaeth yn lleol, ac yn enwedig gyda chyfle posibl i wneud hyn drwy gyfrwng y Gymraeg hefyd. Rydym wedi gweld manteision hynny gyda sefydlu’r ysgol feddygol ym Mangor, ac rydym wedi clywed yr adborth gwirioneddol gadarnhaol am hynny i lawer o bobl ifanc. A chredaf fod cyfle gwirioneddol yma i bobl ifanc lleol aros yn yr ardal ac astudio deintyddiaeth os ydynt yn dymuno gwneud hynny, ond hefyd, ar y llaw arall, mae’r cyfle i ddenu pobl i’r ardal yn bwysig. Yna, yn ail, fel y soniais eisoes, byddai'r gallu iddynt aros lle maent wedi astudio yn gwneud gwahaniaeth enfawr i'r gallu i ddenu a chadw deintyddion yn yr ardal.
Rwy'n credu bod y trydydd cyfle a fyddai'n deillio o hyn yn ymwneud â thwf economaidd. Lle ceir mwy o gymwysterau lefel prifysgol, gwyddom fod hynny'n ysgogiad enfawr ar gyfer twf economaidd. A byddai buddsoddi mewn ysgol ddeintyddol yn y gogledd heb os yn ysgogi, i raddau o leiaf, yr economi leol gan ddenu buddsoddiad pellach, denu ymchwil pellach a chyfleoedd pellach yn y gogledd.
Nawr, rwy’n derbyn, a bydd Ysgrifennydd y Cabinet, yn ddiau, yn awyddus i rannu, y bydd heriau gyda chynnig o’r fath, ond rwy'n gobeithio y cydnabyddir ac y deellir y bydd y manteision posibl yn fwy na’r heriau a all godi ar gyfer y rhanbarth, gan ein bod yn dod yn ôl at hyn: mae'n rhaid inni feddwl yn hirdymor. Mae'n rhaid inni fuddsoddi yn nyfodol y gweithlu, ac yn y pen draw, yn iechyd trigolion gogledd Cymru, nad ydynt ar hyn o bryd, fel y dywedais, yn gallu cael mynediad at y gwasanaethau hynny, y gwasanaethau tair haen sy'n bodoli ar hyn o bryd, ac nid yw hynny'n dderbyniol.
Felly, i gloi, rwy'n annog Ysgrifennydd y Cabinet yn ei waith yn Llywodraeth Cymru i flaenoriaethu’r fenter hon, gan weithio’n agos gyda’r brifysgol, y bwrdd iechyd a rhanddeiliaid allweddol eraill i ddatblygu cynllun cynhwysfawr ar gyfer sefydlu ysgol ddeintyddol yng ngogledd Cymru, gan dderbyn yr heriau, ond gan gydnabod bod y cyfleoedd, yn fy marn i, yn llawer mwy na’r heriau a all godi. Oherwydd mae'n hanfodol fod gan bawb fynediad at ddeintyddiaeth dda, ac mae angen cynllun hirdymor er mwyn sicrhau hynny, gyda recriwtio a chadw staff yn ganolog ynddo. Diolch yn fawr iawn.
Wel, nôl ym mis Mai 2001, fe gyhoeddodd y cyn-Aelod Cynulliad bryd hynny, Dr Dai Lloyd, uchelgais Plaid Cymru i ddatblygu ysgol feddygol newydd ym Mangor, ac mi ddywedodd o:
Well, back in May 2001, the former Plaid Cymru AM Dr Dai Lloyd outlined Plaid Cymru's ambition of developing a new medical school in Bangor, and he said:
'We have had only one medical school, although a second campus in Swansea is becoming a reality. Our policy is to have a campus in Bangor too. We don't produce enough doctors. Ireland, with the same population, has six medical schools, and Scotland has five'.
'Dim ond un ysgol feddygol rydyn ni wedi ei chael, er bod ail gampws yn Abertawe yn dod yn realiti. Ein polisi yw cael campws ym Mangor hefyd. Nid ydym yn cynhyrchu digon o feddygon. Mae gan Iwerddon, gyda'r un boblogaeth, chwe ysgol feddygol, ac mae gan yr Alban bump'.
Dyna oedd uchelgais Plaid Cymru nôl yn 2001. Ond gwrthodwyd hynny flwyddyn ar ôl blwyddyn gyda'r Llywodraeth, a hwythau'n dweud nad oedd yna gyfiawnhad ar gyfer ysgol feddygol ym Mangor dros y blynyddoedd. Erbyn heddiw, serch hynny, mae'r ysgol feddygol yn realiti, ac mi ges i'r pleser o fynd ar ymweliad a chyfarfod â nifer o'r myfyrwyr yno cyn y Nadolig. Ac mae'r Llywodraeth yma yn hawlio clod amdani, gan ganu clodydd yr ysgol feddygol, gan ddweud pa mor bwysig ydy hi. Mewn gwirionedd, does yna ddim gwahaniaeth pwy oedd wedi delifro; yr hyn sy'n bwysig ydy ei bod hi wedi cael ei delifro. Ond rhan ganolog o'r rhesymeg y tu ôl i ddatblygu'r ysgol feddygol oedd y data oedd yn dangos bod myfyrwyr sy'n astudio mewn un man yn dueddol o aros yn yr ardal ehangach yno ar ôl graddio. Mae union yr un egwyddor yn perthyn i'r ddadl dros sefydlu ysgol ddeintyddol ym Mangor, ac mae dybryd angen deintyddion arnon ni yng ngogledd Cymru.
Yn yr hydref, clywson ni fod deintyddfa Penrhyndeudraeth am gael ei phrynu gan gwmni preifat, sydd erbyn hyn wedi cynyddu y ffioedd i'w chleifion, ynghyd â'r ffaith fod meddygon teulu preifat yn cynyddu yn yr ardal fel rhan o'r practis. Yn wir, mae preifateiddio ein gwasanaeth iechyd wedi dod yn rhywbeth cyffredin iawn i ni yng Ngwynedd erbyn hyn. Mewn ardal ble mae'r cyfraddau incwm isaf yn y Deyrnas Gyfunol, mae ein pobl ni yn gorfod talu am ofal iechyd. Gall sefydlu ysgol ddeintyddol, felly, ddim dod yn ddigon buan i ni yn y gogledd.
Ond nid dim ond cleifion deintyddol fyddai'n elwa; mae'n wybyddus i bawb, wrth gwrs, fod gofal o'r dannedd yn sicrhau gofal o'r corff llawnach. Ond byddai sicrhau bod pobl yn cael mynediad at ddeintyddion yn amserol yn golygu nad ydy problemau bach yn y dannedd yn tyfu i fod yn broblemau mwy, gyda'r costau sylweddol ychwanegol a ddaw yn sgil hynny, wrth i bobl orfod mynd i mewn i adrannau brys er mwyn datrys trafferthion yn ymwneud ag iechyd y geg. Mae'r diffyg deintyddol ar hyn o bryd yn rhoi pwysau ychwanegol anferthol ar y gwasanaeth iechyd ehangach.
Yn olaf, dwi am gyfeirio'n sydyn at fuddion eraill y tu hwnt i iechyd pobl. Mi fyddai datblygu ysgol ddeintyddol yn ategu'r ysgol feddygol ac yn gwneud Bangor yn ganolfan iechyd o bwys, fyddai, yn ei thro, yn denu y talent gorau i addysgu yn yr ardal a galluogi Prifysgol Bangor i ddatblygu'n ganolfan arbenigol a'i galluogi i gynyddu ei hymchwil a thorri tir newydd yn y meysydd yma. Mae hyn am fod o fudd economaidd a chymdeithasol i'r ardal, ac mi fyddai Gwynedd a gogledd Cymru yn ei chyfanrwydd yn elwa o hynny. Felly, mae'r achos yn glir, a does yna ddim rheswm pam na ddylai'r Llywodraeth yma o leiaf ymrwymo i ddatblygu ysgol ddeintyddol yn y gogledd. Dyna pam dwi'n gofyn i bawb yma y prynhawn yma gefnogi cynnig Siân Gwenllian.
That was Plaid Cymru's ambition back in 2001. But that was rejected year on year, with the Government of the day saying that there was no justification for a medical school in Bangor over a period of years. Today, however, the medical school is a reality, and I had the pleasure of visiting and meeting many of the students there before Christmas. And this Government is claiming the plaudits for it, acclaiming it and highlighting its importance. In reality, it doesn't matter who delivered; what's important is that it was delivered. But a central part of the rationale for the development of the medical school was the data that showed that students who study in a particular area tend to stay in that wider area after graduating. The very same principle applies to the argument for a dental school in Bangor, and we are in dire need of dentists in north Wales.
In the autumn, we heard that the Penrhyndeudraeth dental practice was to be bought by a private company that have now increased patient fees, along with the fact that private GP services are increasingly prevalent in the area as part of the practice. Indeed, the privatisation of our health service has become commonplace in Gwynedd now. In an area with the lowest rates of income in the UK, our people are having to pay for health services. The establishment of a dental school, therefore, can't come soon enough for us in north Wales.
But it's not just dental patients who would benefit; it's well known, of course, that good dental health contributes to better physical health more widely. But ensuring that people have access to timely dental services would ensure that minor problems don't escalate to become more significant problems, with the significant cost of that, as people have to seek treatment for oral issues at A&E departments. The current dental deficit is putting huge additional pressures on our health service more broadly.
Finally, I want to briefly refer to the other benefits beyond people's health. The development of a dental school would complement the medical school and make Bangor an important health hub. This, in turn, would attract the finest talents to teach in the area and enable Bangor University to become a centre of excellence, enabling it to improve research and break new ground in these areas. This would bring economic and social benefits to the area, and Gwynedd and the whole of north Wales would benefit from that. So, the case is clearly made, and there is no reason as to why the Government shouldn't at least commit to the development of a dental school in north Wales. That's why I urge you all here to support Siân Gwenllian's proposal.
We're all aware of the issues facing Welsh dentistry. I've been here 13 years, and I have to say, it has gone significantly worse in the 13 years that we've been talking about it; it has carried on spiralling. Trying to find an NHS dentist appointment has become not only difficult but impossible. In Aberconwy, we also have pressure now on our private dentistry, because there just aren't the appointments for those needing it. Sadly, over the last five years, we've witnessed the decline in the number of patients treated at NHS dental practices in Wales.
Before the pandemic, in 2019, just over 50 per cent of adults were treated on a rolling 24-month basis. Since its low of 30 per cent, at the height of the pandemic, this has only now recovered to 40 oer cent. Similarly, the number of courses of treatment in the quarter April to June 2024 was 37 per cent lower than the number in the last quarter largely unaffected by the pandemic, January to March 2020. For children, who I believe should be our main focus, treatments have declined from 60 per cent of children in 2019 to just 45 per cent in 2024. And for anyone who's been a mother, such as myself, it's imperative that children are seen regularly. Diets now are far too sweet, and I think that there's a ticking time bomb in terms of storing up problems for the future, for the teeth health of our young people.
There is no clear picture, though, of how many people are currently waiting to see an NHS dentist or how many people have been unable to get onto an NHS dentist waiting list. And there's currently still no centralised list. Not only this, but we've witnessed a slow decline in NHS dentists in Wales, impacting access to dental care, leaving them demoralised and many people struggling to secure appointments.
In 2023-24, there were only 1,398 dentists—it sounds a lot, that, doesn't it, but over a population of 3 million, work it out, we need more—a 2.6 per cent drop from the previous year. What concerns me, though, is that not only has the total number of NHS dentists remained largely stagnant or dropped over the past decade, but the number of treatments per dentist are dropping significantly—nearly 40 per cent lower than 10 years ago. This decline, again, has been damaging for children. As a result, more children are now presenting at emergency departments with severe toothache and rotten teeth, highlighting such a growing crisis, and that is not a cost-effective—. Forget the actual problems associated with this to those with tooth pain—it's one of the worst pains, I believe, possible—it must be costing more.
Now, I'm pleased the Welsh Government are providing an additional £2 million a year, however urgent action is needed to address recruitment and, furthermore, retention issues, to prevent further deterioration in dental services. I'm so pleased that we now have—and obviously I do praise Siân Gwenllian, and in the past, and we on these benches supported the Wales medical school in Bangor and wanted it to go further and do dentistry, and no-one's knocking that, but it's still not enough by the time you've trained and recruited dentists staying here and providing care. So, I'm really pleased to see this debate brought forward today.
The new medical school in Bangor is a vital development, not only increasing the number of doctors but also fostering skills and expertise for future generations. This is especially crucial in a region with fewer skilled professions and job opportunities compared to other parts of Wales.
The full extent of this issue does remain unclear, and I keep emphasising, and I will do, data collection, a central data registry—that now needs to be seen as a major concern, and we shouldn't have it seen in Wales that an appointment for a dental surgeon is seen as a luxury. If we are to preserve this service, and indeed the teeth of all people living in Wales, then we must provide hope for those working to deliver the service.
I was at my dentist a couple of weeks ago, and after he completed the treatment—people know what you do—he said, 'Will you do me a favour? Will you find out when the new dental contract is going to be coming out, published, so that we all know where we stand?' The uncertainty, it's really causing demoralisation. So, Cabinet Secretary, please, when will that dental contract be published? And let's hope, when it is published, that when we look at it we're going to have some good news there, and that it will encourage not only the dentists we have to stay in the profession but also to encourage more to join that profession. Thank you.
Mae pob un ohonom yn ymwybodol o'r problemau sy'n wynebu deintyddiaeth yng Nghymru. Rwyf wedi bod yma ers 13 mlynedd, ac mae’n rhaid imi ddweud, mae'r sefyllfa wedi gwaethygu'n sylweddol yn y 13 mlynedd y buom yn siarad am y peth; mae wedi parhau i ddirywio. Mae ceisio cael apwyntiad gyda deintydd y GIG wedi dod nid yn unig yn anodd ond yn amhosibl. Yn Aberconwy, mae gennym bwysau ar ein deintyddiaeth breifat hefyd bellach, gan nad oes apwyntiadau ar gael ar gyfer y rhai sydd eu hangen. Yn anffodus, dros y pum mlynedd diwethaf, rydym wedi gweld y gostyngiad yn nifer y cleifion sy'n cael eu trin ym mhractisau deintyddol y GIG yng Nghymru.
Cyn y pandemig, yn 2019, roedd ychydig dros 50 y cant o oedolion yn cael eu trin ar sail dreigl 24 mis. Ers ei isafbwynt o 30 y cant, ar anterth y pandemig, dim ond i 40 y cant y mae'r ffigur wedi gwella erbyn hyn. Yn yr un modd, roedd nifer y cyrsiau o driniaeth yn chwarter mis Ebrill i fis Mehefin 2024 37 y cant yn is na'r nifer yn y chwarter diwethaf nad effeithiwyd fawr ddim arno gan y pandemig, mis Ionawr i fis Mawrth 2020. Ar gyfer plant, y credaf y dylent fod yn brif ffocws i ni, mae triniaethau wedi gostwng o 60 y cant o blant yn 2019 i ddim ond 45 y cant yn 2024. Ac i unrhyw un sydd wedi bod yn fam, fel fi, mae'n hollbwysig fod plant yn cael eu gweld yn rheolaidd. Mae deietau bellach yn llawer rhy felys, ac rwy'n credu bod gennym fom amser o ran problemau'n cronni ar gyfer y dyfodol mewn perthynas ag iechyd dannedd ein pobl ifanc.
Ni cheir darlun clir, fodd bynnag, o faint o bobl sy'n aros i weld deintydd y GIG ar hyn o bryd na faint o bobl sydd wedi methu cael lle ar restr aros deintydd y GIG. Ac ar hyn o bryd, nid oes rhestr ganolog yn bodoli o hyd. Nid yn unig hynny, rydym wedi gweld dirywiad araf yn nifer deintyddion y GIG yng Nghymru, sy'n effeithio ar fynediad at ofal deintyddol, gan adael pobl heb obaith a llawer o bobl yn ei chael hi'n anodd cael apwyntiadau.
Yn 2023-24, dim ond 1,398 o ddeintyddion a oedd gennym—mae'n swnio'n nifer mawr, onid yw, ond ar gyfer poblogaeth o 3 miliwn, mae angen rhagor arnom—gostyngiad o 2.6 y cant ers y flwyddyn flaenorol. Yr hyn sy'n peri pryder i mi, fodd bynnag, yw nid yn unig fod cyfanswm nifer y deintyddion GIG wedi aros yr un fath i bob pwrpas neu wedi gostwng dros y degawd diwethaf, mae nifer y triniaethau fesul deintydd yn gostwng yn sylweddol—bron i 40 y cant yn is na 10 mlynedd yn ôl. Mae'r gostyngiad hwn, unwaith eto, wedi bod yn niweidiol i blant. O ganlyniad, mae mwy o blant bellach yn mynd i adrannau achosion brys â'r ddannoedd a dannedd pwdr, gan ddynodi argyfwng cynyddol, ac nid yw hynny'n gosteffeithiol—. Anghofiwch am y problemau gwirioneddol sy'n gysylltiedig â hyn i bobl â phoen dannedd—rwy'n credu ei fod yn un o'r poenau gwaethaf posibl—rhaid ei fod yn costio mwy.
Nawr, rwy'n falch fod Llywodraeth Cymru yn darparu £2 filiwn y flwyddyn yn ychwanegol, ond mae angen gweithredu ar frys i fynd i'r afael â phroblemau recriwtio, ac ymhellach, problemau cadw staff, i atal dirywiad pellach mewn gwasanaethau deintyddol. Rwyf mor falch ein bod bellach—ac yn amlwg, rwy’n canmol Siân Gwenllian, ac yn y gorffennol, fe wnaethom ni ar y meinciau hyn gefnogi ysgol feddygol i Gymru ym Mangor ac roeddem am iddi fynd ymhellach a chynnig deintyddiaeth, ac nid oes unrhyw un yn anghytuno â hynny, ond yn dal i fod, nid yw'n ddigon erbyn ichi hyfforddi a recriwtio deintyddion i aros yma a darparu gofal. Felly, rwy’n falch iawn o weld y ddadl hon yn cael ei chyflwyno heddiw.
Mae’r ysgol feddygol newydd ym Mangor yn ddatblygiad hollbwysig, sydd nid yn unig yn cynyddu nifer y meddygon ond hefyd yn meithrin sgiliau ac arbenigedd ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol. Mae hyn yn arbennig o hanfodol mewn rhanbarth sydd â llai o broffesiynau medrus a chyfleoedd gwaith o gymharu â rhannau eraill o Gymru.
Mae graddau llawn y broblem yn parhau i fod yn aneglur, ac rwy’n dal i bwysleisio, a byddaf yn parhau i bwysleisio, casglu data, cofrestrfa ddata ganolog—mae angen i hynny fod yn flaenoriaeth nawr, ac ni ddylai apwyntiad i weld deintydd gael ei ystyried yn foethusrwydd yng Nghymru. Os ydym am ddiogelu'r gwasanaeth hwn, a dannedd pawb sy’n byw yng Nghymru yn wir, mae’n rhaid inni roi gobaith i’r rheini sy’n gweithio i ddarparu’r gwasanaeth.
Roeddwn gyda fy neintydd ychydig wythnosau yn ôl, ac ar ôl iddo gwblhau'r driniaeth—mae pobl yn gwybod beth rydych chi'n ei wneud—meddai, 'A wnewch chi gymwynas â mi? A wnewch chi weld pryd y bydd y contract deintyddol newydd yn dod allan, yn cael ei gyhoeddi, fel ein bod i gyd yn gwybod ble rydym yn sefyll?' Yr ansicrwydd, mae'n achosi digalondid. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, os gwelwch yn dda, pryd y caiff y contract deintyddol hwnnw ei gyhoeddi? A gadewch inni obeithio, pan gaiff ei gyhoeddi, pan fyddwn yn edrych arno, ein bod yn mynd i gael rhywfaint o newyddion da yno, ac y bydd yn annog nid yn unig y deintyddion sydd gennym i aros yn y proffesiwn ond hefyd yn annog mwy o bobl i ymuno â'r proffesiwn hwnnw. Diolch.
Diolch i Siân am ddod â'r ddadl yma o flaen y Senedd eto ac am ei gwaith dros gyfnod o flynyddoedd erbyn hyn yn ymgyrchu dros gael yr ysgol ddeintyddol newydd yn y gogledd. Dŷn ni'n gwybod am yr argyfwng, onid ydym, sydd yn wynebu deintyddiaeth yng Nghymru. Er gwaetha'r ffaith fod rhagoriaeth deintyddiaeth Cymru, mae'n debyg, yn mynd i fod yn fodel ar gyfer deintyddiaeth yn Lloegr, y realiti ydy fod yna argyfwng o ran gallu pobl i gael mynediad at ofal deintyddol NHS oherwydd ein bod ni'n colli cymaint o gapasiti â chymaint o ddeintyddfeydd yn penderfynu rhoi’r gorau iddi hi. Ac fel mae Aelodau eraill wedi ei ddweud, mae yna dair haen, onid oes, yn bodoli: y rheini sydd yn cael, yn brinnach ac yn brinnach, mynediad ofal deintyddol yr NHS; y rheini wedyn sydd yn gallu fforddio, os oes angen, neu o ddewis o bosib, ond os oes angen, mynd am ofal deintyddol preifat; a wedyn y rheini sydd yn methu dod o hyd i ddeintydd NHS ond sydd hefyd yn methu fforddio talu i fynd yn breifat. A dyna lle rydyn ni'n dod at bobl sydd yn tynnu dannedd eu hunain allan, fel clywon ni Mabon ap Gwynfor yn sôn amdano fo yn y Senedd yr wythnos yma, ac sydd yn dod yn fwyfwy cyffredin, a phlant yn arbennig yn dioddef a theuluoedd, y tlotaf, yn dioddef, a’n gofal deintyddol ni fel cenedl yn dirywio. Mae hynny yn hollol, hollol glir. Ac mae'r datrysiad i hyn yn gorfod dod ar sawl haen, onid ydy? Mae angen camau i atal y golled yma o ddeintyddfeydd, canfod go iawn pam mae cymaint o ddeintyddion yn penderfynu dydy o ddim ei werth o iddyn nhw aros o fewn sector gofal deintyddol yr NHS. Mae eisiau ei gwneud hi'n ddeniadol i ddeintyddion fod eisiau darparu gofal NHS.
Mae hefyd angen gofyn pam rydym ni yn barod i dalu am hyfforddi deintyddion a wedyn caniatáu iddyn nhw fynd i weithio i gyd yn y sector breifat. Felly, mae yna sawl haen i hyn, ond mae hi yn elfen bwysig hefyd o'r angen i gael digon o ddeintyddion i ddarparu'r gofal yma. Ac mae lle mae'r rheini ar gael, fel rydym ni wedi ei ddysgu efo’r ysgol feddygol, hefyd yn gwbl, gwbl allweddol. Mae'r adroddiad gafodd ei gyhoeddi gan Siân y llynedd yn wirioneddol werthfawr ac yn cynnig ffordd ymlaen i ni. Mi oeddwn i'n falch iawn o allu mynd i lansiad yr adroddiad hwnnw, yn rhoi yr achos dros ysgol ddeintyddol ym Mangor—yn ôl ym mis Medi, dwi'n meddwl oedd hi—a gweld cymaint o bobl yno, o randdeiliaid yn cynrychioli y brifysgol a'r bwrdd iechyd, myfyrwyr ifanc o ogledd Cymru oedd wedi gorfod teithio i ffwrdd er mwyn hyfforddi, cleifion a chlinigwyr hefyd. A'r rheini yn cytuno bod angen i ni fod yn bwrw’r maen i'r wal ar hyn, ac mae hi’n gyffrous clywed y bwriad i fynd â hyn ymlaen go iawn o fewn y gymuned iechyd ac addysg yn y gogledd orllewin. Ac os ydy hynny yn cynnwys dod ag Aberystwyth i mewn iddi hefyd, grêt, gadewch i ni feddwl am sut i wireddu hyn. Ond, yn sicr, o roi Bangor wrth galon hyn, mae yna gyfle i ehangu ymhellach, onid oes, y ganolfan yma o ragoriaeth mewn gofal iechyd sydd wedi bod yn datblygu dros y blynyddoedd diwethaf, yn cynnwys yr ysgol fferyllol ac ati.
Mae hyn yn wirioneddol gyffrous. Mi gymerodd hi flynyddoedd lawer o ymgyrchu—fe glywsom ni am Dr Dai Lloyd, dros 20 mlynedd yn ôl, gen i, gan Siân, ein rhagflaenwyr ni, Alun Ffred Jones ac ati—i fwrw’r maen i'r wal a chael ysgol feddygol. Mi ddadleuodd Gweinidogion mewn Llywodraethau Llafur nad oedd yna achos dros yr ysgol feddygol, ond mi oedden ni'n gwybod bod yna, ac mi oeddwn i'n falch iawn o allu gweld hynny yn cael ei wireddu yn ddiweddar. Ond gadewch i ni beidio â gwneud yr un camgymeriad ac oedi, oedi, oedi cyn symud ymlaen efo’r ysgol ddeintyddol. Mae angen gwneud hyn. Mae'r argyfwng yn glir, ac mae hyn yn rhan bwysig o'r ateb.
Thank you to Siân for bringing this debate to the Senedd once again and for her work over many years now in campaigning for a new dental school in north Wales. We know about the crisis, don't we, that's facing dentistry in Wales. Despite the fact that dental excellence in Wales is going to be a model for dentistry in England, the reality is that there is a crisis in terms of people's ability to access dental care on the NHS because we are losing so much capacity with so many dental surgeries opting to give up their NHS practice. And as other Members have said, there are these three tiers that exist: those that are able to access NHS dental services, ever scarcer; those who then can afford, if they need to, but also out of choice, perhaps, to opt for private dental care; and those who can't find an NHS dentist but are also unable to afford to pay to go private. That's where we come to those people who are taking out their own teeth, as Mabon ap Gwynfor told us in the Senedd recently, which is becoming increasingly common, and children in particular and the poorest families are suffering, and our dental care as a nation is deteriorating. That is entirely clear. And the solution to this has to come in several tiers too. We need those preventative steps to prevent the loss of dental surgeries, and to discover why so many dentists decide it's not worth them remaining within the NHS dental care sector. We need to make it more attractive for dentists to provide services on the NHS.
We also need to ask why we are ready to pay for dental training and then to allow them all to go to work in the private sector. So, there are several layers to this, but it is also an important element in the need for sufficient numbers of dentists to provide this care. And as we've heard with the medical school, where those are trained is also crucially important. The report that was published by Siân last year is truly valuable and offers a way forward to us. I was very pleased to go to the launch of that report, making the case for a school of dentistry in Bangor—I think it was back in September that it was launched—and to see so many people there, in terms of stakeholders representing the university and the health board, students from north Wales who'd had to travel away from north Wales to receive their training, patients and clinicians too. And all of those agreed there's a need for us to be pursuing this matter, and it's exciting to hear the intention to proceed with this within the health and education community in the north-west. And if that involves including Aberystwyth too, well then great, let us think about how to deliver this. But, certainly, in placing Bangor at the heart of this, there’s an opportunity to expand further this centre of excellence in terms of healthcare that has been developing over the last few years, including the school of pharmacy and so on.
This is genuinely exciting. It took many years of campaigning—we heard about Dr Dai Lloyd, over 20 years ago, from myself, Siân, our predecessors, Alun Ffred Jones, and so on—to get the medical school that has now opened. Ministers in Labour Governments argued that there wasn't a case for a medical school, but we knew that there was, and I was very pleased to be able to see that being delivered recently. But let us not make the same mistake in terms of delay, delay, delay before moving forward with a dental school. We need to do this. The crisis is clear, and this is an important part of the solution.
Now, if we allow this continued drift out of NHS dentistry into the private sector, then NHS dentistry in north Wales is in danger of becoming extinct eventually. It was towards the end of last year that we heard how two dental practices gave back their NHS contracts—one in Ynys Môn, another one in Wrexham. And we're just a week into 2025, and, lo and behold, another two have announced in north Wales—one in Llandudno and one in Buckley in Flintshire as well—that they're also following suit. So, even before those announcements were made, just 27 per cent of people in the Betsi Cadwaladr area had access to NHS dental treatment.
Now, the new contracts, as we've heard, are a big part of the problem. However well meant they were, they're not working, and new contracts, actually, are now leading to no contracts, as dentists vote with their feet. And I find it quite damning that the health board doesn't even know how many patients actually have access to private dental treatment in north Wales, meaning, of course, they can't, therefore, actually tell us how many people across the region have no dental cover at all. And the long-term impact of that, of course, is—. Well, it scares me, to be honest, because it's storing up huge problems for years to come: more pressure on services, greater cost to the NHS, as they of course have to deal with more serious health problems arising from poor oral hygiene and rotten teeth. And I've raised here before the case of a constituent of mine who extracted his own teeth and subsequently found himself suffering with sepsis, nearly losing his life as a consequence, and the cost of that, not only to him personally, but of course to the NHS in terms of resource, was very, very significant indeed.
Now, you could argue, perversely, that fewer people in the NHS accessing dental services might save the NHS a bit of money, but of course we know that the longer term cost is significant. But also that cost is therefore being piled on those families who then have to pay for services, who often have to find up to around £600 a year for a family of four, just to have access to dental check-ups, of course. If you need treatment, then it's much, much more again—in some cases, thousands of pounds per individual. So, we need a reset. We need a rethink. Now training more dentists is central to that drive, longer term, to make sure that the service is and can be sustainable, but we need more immediate action from the Government as well, to make sure that the next generation, particularly, isn't growing up without a dental service. And at the very least, I'd like to hear the Government underline the need to make sure that health boards are willing to allow dentists to operate NHS contracts for under-18s. It's very concerning, I have to say, that this option has been rejected by the local health board in north Wales, despite requests from dental practitioners. So, the Government needs, yes, to support our calls here for greater training in north Wales, but particularly to act more immediately on the contracts as well. Otherwise, Labour's rotten record on dentistry will get even worse.
Nawr, os ydym yn caniatáu'r symud parhaus hwn o ddeintyddiaeth y GIG i'r sector preifat, mae deintyddiaeth y GIG yng ngogledd Cymru mewn perygl o ddiflannu. Tua diwedd y llynedd, clywsom sut y rhoddodd dau bractis deintyddol eu contractau GIG yn ôl—un yn Ynys Môn, ac un arall yn Wrecsam. Ac wythnos yn unig i mewn i 2025, mae dau arall wedi cyhoeddi yn y gogledd—un yn Llandudno ac un ym Mwcle yn sir y Fflint hefyd—eu bod hwythau'n gwneud yr un peth. Felly, hyd yn oed cyn y cyhoeddiadau hynny, dim ond 27 y cant o bobl yn ardal Betsi Cadwaladr a oedd â mynediad at driniaeth ddeintyddol y GIG.
Nawr, mae'r contractau newydd, fel y clywsom, yn rhan fawr o'r broblem. Ni waeth pa mor dda yw eu bwriad, nid ydynt yn gweithio, ac mae contractau newydd bellach yn arwain at ddim contractau, wrth i ddeintyddion bleidleisio gyda'u traed. Ac mae'n eithaf damniol nad yw'r bwrdd iechyd hyd yn oed yn gwybod faint o gleifion sydd â mynediad at driniaeth ddeintyddol breifat yn y gogledd, sy'n golygu, wrth gwrs, na allant ddweud wrthym felly faint o bobl ar draws y rhanbarth nad ydynt yn cael unrhyw ofal deintyddol o gwbl. Ac effaith hirdymor hynny yw—. Wel, mae'n fy nychryn, a dweud y gwir, oherwydd mae'n pentyrru problemau enfawr am flynyddoedd i ddod: mwy o bwysau ar wasanaethau, mwy o gost i'r GIG, wrth iddynt orfod ymdopi â phroblemau iechyd mwy difrifol sy'n deillio o ddiffyg hylendid y geg a dannedd pwdr. Ac rwyf wedi sôn yma o'r blaen am achos etholwr i mi a dynnodd ei ddannedd ei hun ac a gafodd sepsis yn sgil hynny, a bu bron iddo golli ei fywyd o ganlyniad, ac roedd cost hynny, nid yn unig iddo ef yn bersonol, ond i’r GIG o ran adnoddau wrth gwrs, yn sylweddol iawn.
Nawr, fe allech ddadlau, yn wrthnysig, y gallai'r ffaith bod llai o bobl yn defnyddio gwasanaethau deintyddol y GIG arbed rhywfaint o arian i'r GIG, ond wrth gwrs, gwyddom fod y gost yn fwy hirdymor yn sylweddol. Ond hefyd, mae’r gost honno felly’n cael ei throsglwyddo i deuluoedd sydd wedyn yn gorfod talu am wasanaethau, teuluoedd sy’n aml yn gorfod dod o hyd i oddeutu £600 y flwyddyn ar gyfer teulu o bedwar, ddim ond i gael archwiliadau deintyddol. Os oes angen triniaeth arnoch, mae'n llawer iawn mwy eto—mewn rhai achosion, gall gostio miloedd o bunnoedd i unigolyn. Felly, mae angen dechrau o'r dechrau. Mae angen ailfeddwl. Nawr, mae hyfforddi mwy o ddeintyddion yn hollbwysig i'r ymdrech honno, yn y tymor hwy, i sicrhau bod y gwasanaeth yn gynaliadwy ac y gall fod yn gynaliadwy, ond mae angen i'r Llywodraeth weithredu ar unwaith hefyd, i sicrhau nad yw'r genhedlaeth nesaf, yn enwedig, yn tyfu i fyny heb wasanaeth deintyddol. A hoffwn glywed y Llywodraeth fan lleiaf yn tanlinellu'r angen i sicrhau bod byrddau iechyd yn fodlon caniatáu i ddeintyddion weithredu contractau GIG i rai o dan 18 oed. Mae’n rhaid imi ddweud ei fod yn destun cryn bryder fod yr opsiwn hwn wedi’i wrthod gan y bwrdd iechyd lleol yn y gogledd, er gwaethaf ceisiadau gan ymarferwyr deintyddol. Felly, mae angen i’r Llywodraeth gefnogi ein galwadau yma am fwy o hyfforddiant yn y gogledd, ond yn fwyaf arbennig, i weithredu’n gyflymach ar y contractau hefyd. Fel arall, bydd record bwdr Llafur ym maes deintyddiaeth yn gwaethygu hyd yn oed ymhellach.
I too want to support the calls that have been made for a dentistry school in north Wales. When I first became a Member of this Senedd, 17 years ago, most people in my constituency were able to get six monthly check-ups at a dentist, whereas now I've got people travelling literally to Scotland to see an NHS dentist and to places like Albania, Turkey and other parts of eastern Europe in order to get their dental treatment sorted. That is clearly an unacceptable situation.
I've seen many people affected by the withdrawal from NHS dentistry by dental practices in my own constituency, in Ruthin, in Colwyn Bay, and the other places, like Llandudno, that recently announced some changes. I have constituents who were previously registered at that practice and in Rhyl, where another one exited from NHS dentistry as well. So, this is a real, acute and growing problem.
And in addition to that, of course, those individuals are told that their only recourse to access NHS dentistry is via the urgent dental service, which is a nationwide service, but hosted by individual health boards, and some of them host it in a different way than others. So, there is inequity there. We've already talked about the inequity in the fact that there are fewer dental clinics in north Wales taking on NHS patients when they are NHS dentists. It's not right that people in north Wales should face a disadvantage in terms of access, compared to other parts of the country, and that needs to be sorted out. But the urgent dental service—. Frankly, the threshold for accessing those services is far too high. People are not able to get the treatment that they need, and very often I'm afraid they're being left in terrible pain without the ability to see somebody.
We must also remember, of course, that, when people had access to NHS dentistry, they were being checked for things like mouth cancers, some of which now will probably be going undetected, and I would wonder, Minister, whether you're able to tell us today what surveillance is being done of mouth cancer incidence in Wales, and how late it is actually being picked up, because I suspect that we will see an increasing number of people who are being picked up with mouth cancer at a far too late stage, as a result of them not being able to get access to the dentists that they need to see.
I also want to put on record my concerns about access to orthodontic treatment for young people. In north Wales, I have constituents—young people—who have been waiting for over 200 weeks in order to access orthodontic treatment. That's nearly four years, right. And when you're a young person and you have an orthodontic need that impacts on your physical appearance, it can be absolutely devastating for you socially, in school or in college, or in other places. And of course it's more difficult to fix an orthodontic problem if you get to it too late, as the teeth continue to grow in the wrong position. So, we have to sort these things out. We keep getting promised all sorts of action from the Welsh Government that will resolve matters. Reference has been made to the new contract, and the First Minister was popping the champagne corks about that contract not that long ago, when she was the health Minister, and the reality is that it's caused an even bigger exodus from NHS dentistry than was previously taking place. So, it's quite clear that that new contract isn't going to deliver on the promises made by the Welsh Government in terms of more people being able to access NHS dentistry.
So, I would urge you, Cabinet Secretary, to take a fresh look at this issue, to work with the British Dental Association, to speak and listen to patients about their first-hand experiences. Do not just accept the assurances that are being given by health boards, which of course will try to present a rosy picture about the situation in their own area, and make sure that we finally, once and for all, get to grips with this problem, because, at the moment, it's like searching for a needle in a haystack, trying to find an NHS dentist, for too many people across this country, and that has got to change.
Hoffwn innau gefnogi’r galwadau a wnaed am ysgol ddeintyddiaeth yn y gogledd. Pan ddeuthum yn Aelod o’r Senedd hon gyntaf, 17 mlynedd yn ôl, roedd y rhan fwyaf o bobl yn fy etholaeth yn gallu cael archwiliadau gan ddeintydd bob chwe mis, ond bellach, mae gennyf bobl yn llythrennol yn teithio i’r Alban i weld deintydd y GIG ac i leoedd fel Albania, Twrci a rhannau eraill o ddwyrain Ewrop er mwyn cael triniaethau deintyddol. Mae honno’n amlwg yn sefyllfa annerbyniol.
Rwyf wedi gweld llawer o bobl yn cael eu heffeithio gan y ffaith bod practisau deintyddol wedi tynnu’n ôl o’r GIG yn fy etholaeth i, yn Rhuthun, ym Mae Colwyn, a’r lleoedd eraill, fel Llandudno, a gyhoeddodd newidiadau'n ddiweddar. Mae gennyf etholwyr a oedd yn arfer bod wedi'u cofrestru yn y practis hwnnw ac yn y Rhyl, lle tynnodd un arall yn ôl o ddeintyddiaeth y GIG hefyd. Felly, mae hon yn broblem real, ddifrifol a chynyddol.
Ac yn ychwanegol at hynny, wrth gwrs, dywedir wrth yr unigolion hynny mai eu hunig ffordd o gael mynediad at ddeintyddiaeth y GIG yw drwy'r gwasanaeth deintyddol brys, sy'n wasanaeth cenedlaethol, ond sy'n cael ei weithredu gan fyrddau iechyd unigol, ac mae rhai ohonynt yn ei weithredu mewn ffordd wahanol i eraill. Felly, mae annhegwch yn hynny o beth. Rydym eisoes wedi sôn am annhegwch y ffaith bod llai o glinigau deintyddol yn y gogledd yn derbyn cleifion y GIG a hwythau'n ddeintyddion y GIG. Nid yw’n iawn fod pobl yn y gogledd yn wynebu anfantais o ran mynediad, o gymharu â rhannau eraill o’r wlad, ac mae angen datrys hynny. Ond mae'r gwasanaeth deintyddol brys—. A dweud y gwir, mae’r trothwy ar gyfer cael mynediad at y gwasanaethau hynny'n llawer rhy uchel. Nid yw pobl yn gallu cael y driniaeth sydd ei hangen arnynt, ac yn aml iawn, rwy'n ofni eu bod yn cael eu gadael mewn poen ofnadwy heb allu gweld rhywun.
Mae’n rhaid inni gofio hefyd, wrth gwrs, pan oedd gan bobl fynediad at ddeintyddiaeth y GIG, eu bod yn cael eu archwilio am bethau fel canser y geg, ac mae'n debyg y bydd rhai achosion bellach yn mynd heb eu canfod, a tybed, Weinidog, a allwch ddweud wrthym heddiw pa wyliadwriaeth a wneir o achosion o ganser y geg yng Nghymru, a pha mor hwyr y mae’n cael ei ganfod mewn gwirionedd, gan fy mod yn tybio y gwelwn nifer cynyddol o achosion o ganser y geg yn cael eu canfod mewn pobl yn rhy hwyr o lawer, o ganlyniad i'r ffaith na allant gael mynediad at y deintyddion y mae angen iddynt eu gweld.
Hefyd, rwyf am nodi fy mhryderon ynghylch mynediad at driniaeth orthodontig i bobl ifanc. Yn y gogledd, mae gennyf drigolion—pobl ifanc—sydd wedi bod yn aros ers dros 200 wythnos i gael triniaeth orthodontig. Mae hynny bron yn bedair blynedd. A phan fyddwch yn unigolyn ifanc gydag angen orthodontig sy'n effeithio ar eich ymddangosiad corfforol, gall fod yn gwbl ddinistriol i chi'n gymdeithasol, yn yr ysgol neu'r coleg, neu mewn mannau eraill. Ac wrth gwrs, mae'n fwy anodd unioni problem orthodontig os ewch i'r afael â hi'n rhy hwyr, gan fod y dannedd yn parhau i dyfu yn y man anghywir. Felly, mae’n rhaid inni roi trefn ar y pethau hyn. Rydym yn parhau i gael addewidion am bob math o gamau gweithredu gan Lywodraeth Cymru a fydd yn datrys pethau. Cyfeiriwyd at y contract newydd, ac roedd y Prif Weinidog yn popian y cyrc siampên am y contract hwnnw heb fod mor bell yn ôl â hynny, pan oedd yn Weinidog iechyd, a’r gwir amdani yw ei fod wedi achosi ecsodus hyd yn oed yn fwy o ddeintyddiaeth y GIG nag o’r blaen. Felly, mae'n gwbl amlwg nad yw'r contract newydd hwnnw'n mynd i gyflawni'r addewidion a wnaed gan Lywodraeth Cymru y byddai mwy o bobl yn gallu cael mynediad at ddeintyddiaeth y GIG.
Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n eich annog i edrych ar y mater hwn o'r newydd, i weithio gyda Chymdeithas Ddeintyddol Prydain, i siarad a gwrando ar gleifion am eu profiadau uniongyrchol. Peidiwch â derbyn yn ddi-gwestiwn y sicrwydd sy’n cael ei roi gan fyrddau iechyd, a fydd yn ceisio cyflwyno darlun rhy gadarnhaol o'r sefyllfa yn eu hardal eu hunain, a sicrhewch ein bod yn mynd i’r afael â’r broblem hon unwaith ac am byth, oherwydd, ar hyn o bryd, mae ceisio dod o hyd i ddeintydd y GIG fel chwilio am nodwydd mewn tas wair i ormod o bobl ledled y wlad hon, ac mae’n rhaid i hynny newid.
Dwi'n galw nawr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol, Jeremy Miles.
I now call on the Cabinet Secretary for Health and Social Care, Jeremy Miles.
Diolch, Dirprwy Lywydd dros dro, a dwi'n croesawu'r cyfle i roi diweddariad am ein gwaith i ddiwygio deintyddiaeth yn yr NHS a gwella mynediad yng ngogledd Cymru, yn dilyn dadl fer ddiweddar yr Aelod dros Arfon. Hoffwn i ddechrau trwy nodi ambell bwynt fel cyd-destun. Fel y gwyddom ni i gyd, gyda'r byrddau iechyd mae'r gyllideb a'r cyfrifoldeb uniongyrchol am ddarparu gwasanaethau o dan yr NHS, ac mae deintyddion, o fewn y system sydd gennym ni, yn gontractwyr annibynnol gyda'r pŵer i ddewis a ydyn nhw am dderbyn gwaith o dan yr NHS ac, os felly, faint. Os bydd practis yn penderfynu lleihau neu ddychwelyd eu contract gyda'r gwasanaeth iechyd, mae hwn bob amser yn siomedig iawn, ond, wrth gwrs, mae'n benderfyniad sy'n agored i bractis ei gymryd. Y pwynt mwyaf sylfaenol, efallai, fel cyd-destun i'r ddadl hon, yw dyw'r cyllid ar gyfer darpariaeth o dan yr NHS ddim yn cael ei golli. Mae modd i aildendro mewn contractau newydd ar gyfer deintyddiaeth i greu capasiti newydd o fewn y gwasanaeth iechyd.
Fel sy'n hysbys i ni i gyd, yn anffodus mae anawsterau sylweddol wedi bod yn y gogledd ers tro o ran darpariaeth ac ansawdd gwasanaethau gofal iechyd. Mae'r rhain, wrth gwrs, wedi cael eu trafod yn helaeth yn y Siambr hon. Bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yw'r mwyaf yng Nghymru, gyda rhyw 88 practis a rhyw 230,000 o gyrsiau triniaeth NHS yn y flwyddyn ddiwethaf. Rydyn ni wedi gweld, wrth gwrs, y nifer fwyaf o achosion o ddychwelyd contractau yng Nghymru, fel y mae sawl Aelod wedi sôn yn barod, a hefyd mae oedi wedi bod wrth ailgomisiynu contractau newydd, ac mae hyn yn sicr wedi effeithio ar fynediad at wasanaethau deintyddol. Mae rhywfaint o gynnydd wedi bod: cafodd £1.5 miliwn ei ddyrannu y llynedd, yn cynnwys sefydlu practis newydd yng Nghei Connah, yn etholaeth Jack Sargeant, ac, ar ben hynny, bydd £5 miliwn yn cael ei ddyrannu eleni, yn cynnwys ar gyfer orthodontics, i ateb pwynt Darren Millar. Gyda'i gilydd, bydd hyn yn helpu i wella mynediad at ddeintyddiaeth o dan yr NHS. Byddwn ni'n parhau i gymryd camau i fynd i'r afael â hyn.
Ers Ebrill 2022, fel mae Aelodau wedi sôn, rydyn ni wedi cynnig amrywiad contract i holl ddeintyddion y gwasanaeth iechyd. Mae'r mwyafrif helaeth o'r practïsau wedi dewis gweithredu o dan hyn. Mewn ateb i Sam Rowlands, mae'n cynnwys cymhellion i ddarparu triniaeth ataliol ac addysg i gleifion, ond mae hefyd yn cynnwys cyllid i wella mynediad ar gyfer cleifion newydd.
Mewn ateb i Carolyn Thomas, mae dros 80,000 o gleifion newydd yn y gogledd wedi cael cwrs llawn o driniaeth ddeintyddol o dan yr NHS ers 2022, a 25,000 o gleifion newydd eraill wedi cael triniaeth frys ers 2023. Ond, fel dwi'n credu y soniodd Siân Gwenllian, dyw hyn ddim yn ateb parhaol i wella mynediad.
Thank you, acting Dirprwy Lywydd, and I welcome the opportunity to give an update on our work to reform dentistry in the NHS and to improve access in north Wales, following the Member for Arfon's recent short debate. I would like to start by noting a few points of context. As we all know, the budget and direct responsibility for providing services under the NHS lies with the health boards, and dentists, within the system that we have, are independent contractors and have the power to choose whether they want to take work under the NHS and, if so, how much. If a practice does decide to reduce or return their NHS contract, then this is always very disappointing indeed, but, of course, it is a decision that is open to a dental practice to take. The most fundamental point, perhaps, as context to this debate, is that funding for provision under the NHS is not lost. It can be retendered in new contracts for dentistry in order to create new capacity within the national health service.
As is known to us all, unfortunately, there have been significant difficulties in north Wales for some time in terms of the provision and quality of healthcare services. These have been discussed at length in this Chamber. The Betsi Cadwaladr health board is the largest in Wales, with some 88 practices and 230,000 courses of NHS treatment in the last year. We have, of course, seen the largest numbers of contract return in Wales, as many Members have already mentioned this afternoon, and also there have been delays in recommissioning new contracts, and this has certainly had an impact on access to dental services. There has been some progress made: £1.5 million was allocated last year, including the establishment of a new practice in Connah's Quay, in Jack Sargeant's constituency, and, in addition to that, £5 million will be allocated this year, including for orthodontics, to respond to Darren Millar's point. Now, taken together, this will assist in improving access to NHS dentistry. We will continue to take steps to address this issue.
Since April 2022, as Members have mentioned, we have offered a contract variation to all NHS dentists. The majority of practices have chosen to operate under that. In response to Sam Rowlands, it includes incentives to provide preventative treatment and education for patients, but it also includes funding to improve access for new patients.
In response to Carolyn Thomas, over 80,000 new patients in north Wales have received a full course of dental treatment under the NHS since 2022, and 25,000 other new patients have received emergency treatment since 2023. But, as I think Siân Gwenllian mentioned, this isn’t a permanent solution to improving access.
The key opportunity, I think, will be the new general dental services contract, which a number of Members have alluded to, which I’m absolutely committed to delivering.
And in answer to, I think, Janet Finch-Saunders, for the last 18 months now officials have been engaged in very intensive negotiations to deliver what will be a new model of NHS dentistry, which is attractive to dentists on the one hand and fair to patients on the other. It has been a complex challenge to design a one-size-fits-all model for Wales. We want a model that supports a practice regardless of its location or its level of patient need, and crucially, not least in the context of today’s debate, one that ensures equitable access, especially for those who need it most. And I very much hope those negotiations can come to a rapid conclusion.
The Members proposing the debate today have argued that local emergency departments are experiencing additional pressures due to lack of access to dentists. That is not actually in line with what the data is telling us. Urgent access sessions are available each day of the week and are located at various practices across the Betsi Cadwaladr health board—22 dental practices across north Wales.
Y cyfle allweddol, rwy'n credu, fydd y contract gwasanaethau deintyddol cyffredinol newydd, y cyfeiriodd nifer o Aelodau ato, contract yr ymrwymais yn llwyr i'w gyflawni.
Ac i ateb Janet Finch-Saunders rwy'n credu, am y 18 mis diwethaf mae swyddogion wedi bod yn cymryd rhan mewn trafodaethau dwys iawn i gyflawni'r hyn a fydd yn fodel newydd o ddeintyddiaeth y GIG, sy'n ddeniadol i ddeintyddion ar y naill law ac yn deg i gleifion ar y llaw arall. Mae wedi bod yn her gymhleth i lunio model un maint i bawb ar gyfer Cymru. Rydym eisiau model sy'n cefnogi practis lle bynnag y bo neu beth bynnag yw lefel angen ei gleifion, ac yn hollbwysig, yn enwedig yng nghyd-destun y ddadl heddiw, un sy'n sicrhau mynediad teg, yn enwedig i'r rhai sydd ei angen fwyaf. Ac rwy'n mawr obeithio y gellir cwblhau'r negodiadau hynny'n gyflym.
Mae'r Aelodau sy'n cynnig y ddadl heddiw wedi dadlau bod adrannau brys lleol yn wynebu pwysau ychwanegol oherwydd diffyg mynediad at ddeintyddion. Nid yw hynny'n cyd-fynd â'r hyn y mae'r data'n ei ddweud wrthym. Mae sesiynau mynediad brys ar gael bob diwrnod o'r wythnos ac maent wedi'u lleoli mewn gwahanol bractisau ar draws bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr—22 practis deintyddol ar draws gogledd Cymru.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes, certainly.
Gwnaf, yn sicr.
I'm very grateful. I appreciate that there are appointments available. The point I was making is that the threshold to be able to access those appointments is far too high, and that means that far too many people are not able to access sometimes the urgent—what I believe, they and me and other people regard as urgent—dental care.
Rwy'n ddiolchgar iawn. Rwy'n derbyn bod apwyntiadau ar gael. Y pwynt a wneuthum oedd bod y trothwy i allu cael yr apwyntiadau hynny'n llawer rhy uchel, ac mae hynny'n golygu bod llawer gormod o bobl yn methu cael mynediad at y gofal deintyddol brys—yr hyn y credaf i a hwythau a phobl eraill ei fod yn ofal brys—ar brydiau.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
I thank the Member for that. I will continue my point, which I hope will address some of his particular concerns. There are 22 dental practices across north Wales that are providing 220 urgent appointments on a weekly basis, and that provides urgent care for over 900 patients every month, and our understanding of local need is that that measures well against the measures of local need.
What we absolutely have to do, collectively, I think, is to elevate public understanding of how to access the facilities that are available. For example, general dental practitioners are obliged to provide access to urgent treatment for their regular patients within normal surgery hours. Access to urgent treatment outside surgery hours, or for people who don’t have a regular NHS dentist, is covered by the emergency dental service, which has being referred to already, which is available by calling 111.
We’ve heard today, Dirprwy Lywydd, from Siân Gwenllian about why she believes a second dental school is needed in north Wales. I have no doubt that a second facility to increase the number of dental undergraduates, dental therapists, dental hygienists, and improve the dental workforce in Wales would have benefits in terms of clinical benefits, but also economic benefits, just in the way that the ‘Filling the Gaps’ report alludes to.
While we’ve seen a very welcome boost to the health budget in 2025-26, particularly in capital, expanding resources to increase education and training of members of the dental team in this way would take obviously significant investment, and the ongoing pressures on the health budget mean that it’s not possible to fund a project of this sort at this time. But let’s not put ourselves in a position where future developments could be delayed unnecessarily if the financial position changes. I’m encouraging Bangor and Aberystwyth universities to work together to develop a proposal together with their health boards for future consideration, and we’ve provided feedback to them on a proposal that they’ve made to us about how that could be strengthened and how that could fit in with the funding process that we have. I'm very, very conscious that, if we wait for finances to be available before we start to develop a plan, we risk being on the back foot. The best position to be in when funding becomes available is for us to already have a robust proposal that we could, at that point, progress quickly when the opportunity arises, as I'm sure we all hope it will.
In the meantime, we will continue to increase training for the wider dental team in north Wales. We funded the establishment of the dental hygiene qualification that the Member alluded to. The development of a dental therapy conversion course at Bangor is planned for next year, and this will enable those graduating from the dental hygiene programme to undertake a further year of study to gain the more advanced therapy qualification. Last year, as Members may know, Health Education Improvement Wales developed the enhanced recruitment offer, which provides an enhanced support package for students to complete their training in west Wales, north Wales, and in mid Wales as well. That was recently expanded.
Dirprwy Lywydd, in closing, there's still a lot of work to be done to improve access. We've taken a series of steps, we now need to take, I think, a much bigger step to achieve greater progress. I'm grateful for the partnership working between the Welsh Government, health boards and the profession as we work on the new contract, which I'm sure will achieve real change for the profession and for patients.
Diolch i'r Aelod am hynny. Fe wnaf barhau â fy mhwynt, a fydd, gobeithio, yn mynd i'r afael â rhai o'i bryderon penodol. Mae 22 o bractisau deintyddol ar draws gogledd Cymru sy'n darparu 220 o apwyntiadau brys yn wythnosol, ac mae hynny'n darparu gofal brys i dros 900 o gleifion bob mis, a'n dealltwriaeth ni o angen lleol yw bod hynny'n cyflawni'n dda yn erbyn mesurau o angen lleol.
Yr hyn y mae'n rhaid inni ei wneud, gyda'n gilydd, yw codi dealltwriaeth y cyhoedd o sut i gael mynediad at y cyfleusterau sydd ar gael. Er enghraifft, mae'n ofynnol i ymarferwyr deintyddol cyffredinol ddarparu mynediad at driniaeth frys i'w cleifion rheolaidd o fewn oriau arferol y ddeintyddfa. Mae mynediad at driniaeth frys y tu allan i oriau'r ddeintyddfa, neu i bobl nad oes ganddynt ddeintydd rheolaidd y GIG, yn cael ei ddarparu gan y gwasanaeth deintyddol brys, y cyfeiriwyd ato eisoes, ac sydd ar gael trwy ffonio 111.
Ddirprwy Lywydd, clywsom heddiw gan Siân Gwenllian pam y mae hi'n credu bod angen ail ysgol ddeintyddol yng ngogledd Cymru. Nid oes gennyf unrhyw amheuaeth y byddai ail gyfleuster i gynyddu nifer yr israddedigion deintyddol, therapyddion deintyddol, hylenwyr deintyddol, a gwella'r gweithlu deintyddol yng Nghymru yn arwain at fanteision clinigol, a buddion economaidd hefyd, yn yr un ffordd yn union ag y mae'r adroddiad 'Llenwi'r Bylchau' yn ei nodi.
Er ein bod wedi gweld hwb i'w groesawu i'r gyllideb iechyd yn 2025-26, yn enwedig i gyfalaf, byddai ehangu adnoddau i gynyddu addysg a hyfforddiant aelodau'r tîm deintyddol fel hyn yn amlwg yn galw am fuddsoddiad sylweddol, ac mae'r pwysau parhaus ar y gyllideb iechyd yn golygu nad yw'n bosibl ariannu prosiect o'r math hwn ar hyn o bryd. Ond gadewch inni beidio â rhoi ein hunain mewn sefyllfa lle gallai datblygiadau yn y dyfodol gael eu gohirio'n ddiangen os bydd y sefyllfa ariannol yn newid. Rwy'n annog prifysgolion Bangor ac Aberystwyth i gydweithio i ddatblygu cynnig gyda'u byrddau iechyd i'w ystyried yn y dyfodol, ac rydym wedi rhoi adborth iddynt ar gynnig y maent wedi'i wneud i ni ynghylch sut y gellid cryfhau hynny a sut y gallai hynny gyd-fynd â'r broses gyllido sydd gennym. Os arhoswn i gyllid fod ar gael cyn inni ddechrau datblygu cynllun, rwy'n ymwybodol iawn y gallem fod mewn perygl o gael ein dal ar y droed ôl. Y sefyllfa orau i fod ynddi pan ddaw cyllid ar gael yw bod gennym gynnig cadarn eisoes y gallem ei ddatblygu'n gyflym ar y pwynt hwnnw pan ddaw cyfle, fel y mae pob un ohonom yn gobeithio'i weld, rwy'n siŵr.
Yn y cyfamser, byddwn yn parhau i gynyddu hyfforddiant ar gyfer y tîm deintyddol ehangach yng ngogledd Cymru. Fe wnaethom ariannu sefydlu'r cymhwyster hylendid deintyddol y cyfeiriodd yr Aelod ato. Mae datblygu cwrs trosi i therapi deintyddol ym Mangor wedi'i gynllunio ar gyfer y flwyddyn nesaf, a bydd hyn yn galluogi'r rhai sy'n graddio o'r rhaglen hylendid deintyddol i gyflawni blwyddyn arall o astudio i ennill y cymhwyster therapi uwch. Y llynedd, fel y gŵyr yr Aelodau, datblygodd Gwella Addysg Iechyd Cymru y cynnig recriwtio estynedig, sy'n darparu pecyn cymorth gwell i fyfyrwyr gwblhau eu hyfforddiant yng ngorllewin Cymru, gogledd Cymru, ac yng nghanolbarth Cymru hefyd. Cafodd hwn ei ymestyn yn ddiweddar.
Ddirprwy Lywydd, wrth orffen, mae llawer o waith i'w wneud o hyd ar wella mynediad. Rydym wedi rhoi cyfres o gamau ar waith, ac mae angen inni fynd ymhellach nawr er mwyn cyflawni mwy o gynnydd. Rwy'n ddiolchgar am y gwaith partneriaeth rhwng Llywodraeth Cymru, byrddau iechyd a'r proffesiwn wrth inni weithio ar y contract newydd, a fydd, rwy'n siŵr, yn sicrhau newid go iawn i'r proffesiwn ac i gleifion.
Ac yn olaf, Siân Gwenllian i ymateb i'r ddadl.
And finally, I call on Siân Gwenllian to reply to the debate.
Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch i bawb sydd wedi cyfrannu. Dwi’n meddwl ei bod hi wedi bod yn ddadl bositif iawn, yn cydnabod yr heriau, ond yn cynnig datrysiadau hefyd, felly mae hynny’n beth da iawn. Roedd Carolyn yn cychwyn gan gyfeirio at gost gynyddol triniaeth ddeintyddol a hefyd at y gwaith sydd yn datblygu yn yr academi ddeintyddol ym Mangor, sydd yn gosod seiliau da iawn, wrth gwrs, ar gyfer creu ysgol ddeintyddol.
Sam, wnaf i eich sicrhau chi y byddaf i yn parhau. Dwi yn berson reit benderfynol pan fo hi’n dod i geisio gwella materion ar gyfer fy etholwyr, ac a gaf i annog pawb i rannu’r ddeiseb sydd wedi cael ei chreu ar y pwnc yma? Dwi hefyd yn trefnu digwyddiad yn y Senedd o fewn ychydig wythnosau i ni unwaith eto wyntyllu rhinweddau sefydlu ysgol ddeintyddol ym Mangor.
Roedd Mabon ap Gwynfor yn ein hatgoffa ni fod Plaid Cymru, wrth gwrs, yn ganolog i’r ymdrech i sefydlu’r ysgol feddygol ym Mangor, er bod hynna weithiau yn cael ei anghofio gan y Llywodraeth, ac y gallai sefydlu ysgol ddeintyddol ddod â manteision tebyg. Soniodd o hefyd am fanteision creu Bangor fel canolfan hyfforddiant cyffredinol ar gyfer iechyd, ac y byddai Gwynedd a gweddill Cymru yn elwa o hynny.
Roedd Janet yn sôn am ba mor amhosib ydy cael apwyntiad a thriniaeth ddeintyddol yng Nghonwy, a sôn am blant yn dioddef, a dwi’n diolch iddi hi am y gefnogaeth mae hi a’i phlaid yn ei dangos ar y pwnc yma.
Roedd Rhun ap Iorwerth yn ein hatgoffa ni am y tair haen sydd wedi datblygu o ran gwasanaethau deintyddol, efo’r tlotaf a phlant yn dioddef gwaethaf, a bod yna sawl datrysiad mewn gwirionedd a bod eisiau mynd i’r afael efo sawl mater, ond bod cael digon o ddeintyddion yn bwysig. Ac roedd yn adrodd pa mor gyffrous oedd clywed bod yna gymaint o gefnogaeth yn y gymuned iechyd a’r gymuned addysg uwch yn y gogledd-orllewin tuag at y syniad yma, tuag at sefydlu ysgol ddeintyddol, ac yn galw ar y Llywodraeth i beidio ag oedi ar y gwaith.
Roedd Llyr yn sôn am y peryg o ddeintyddiaeth NHS yn diflannu yn llwyr ac yn adrodd am ddwy ddeintyddfa yn cau a phroblemau diffyg data hefyd, fel nad ydym ni wir yn gwybod faint o bobl sydd yn cael triniaeth breifat, faint sydd yn cael triniaeth NHS, a faint sydd ddim yn cael triniaeth o gwbl. Felly, heb y data yna mae hi’n anodd cynllunio.
Roedd Darren Millar yn sôn am bobl yn mynd i ddwyrain Ewrop i gael triniaeth. Mae hynna’n arwydd clir o’r argyfwng yn tyfu, onid ydy, a phroblemau’r gwasanaeth brys hefyd. Dwi’n cyd-fynd efo fo ar y materion yna ac ar orthoddeintyddiaeth. Mae gen i achosion tebyg o bobl yn aros llawer iawn rhy hir, pobl ifanc yn aros lot rhy hir i gael gweld orthodeintydd yn y lle cyntaf, ac wedyn i gael triniaeth i symud pethau ymlaen.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am fod yn weddol bositif hefyd. Roeddech chi yn cydnabod y problemau yn y gogledd ac mae'n dda gweld Llywodraeth yn cydnabod problemau. Rydych chi'n sôn am bractisys yn cau ac oedi efo ailgyflwyno contractau—rydych chi'n cydnabod hynny. Rydych chi hefyd yn cydnabod yr angen am atebion parhaol i wella deintyddiaeth yn y gogledd, a dwi'n cymryd cysur o'r ffaith eich bod chi'n cefnogi ail gyfleuster hyfforddi deintyddol, bod angen ail gyfleuster hyfforddi deintyddion yng Nghymru, a'ch bod chi wedi cael eich argyhoeddi o'r achos dros Fangor fel lleoliad ar gyfer hynny, ar y cyd efallai efo Aberystwyth. Dwi hefyd yn annog Prifysgol Bangor i ddatblygu'r cynigion ymhellach rŵan. Rydych chi wedi rhoi arwydd clir bod angen iddyn nhw fod yn gwneud hynny, felly dwi'n llwyr gefnogol i hynny. Ond fy mhle mwyaf i ydy bod angen hyn rŵan; fedrwn ni ddim fforddio aros. Mae'n cymryd blynyddoedd i hyfforddi deintyddion, ond mae'r argyfwng rŵan. Rydyn ni'n sôn am gynllun sydd efallai ddim yn mynd i ddwyn ffrwyth am rai blynyddoedd eto, ac felly mae oedi a pheidio buddsoddi'n syth yn mynd i olygu bod y pendraw yna rydyn ni'n deisyfu ei weld yn mynd yn bellach i ffwrdd. Diolch yn fawr.
Thank you, Dirprwy Lywydd, and thanks to everyone who has contributed. I think it's been a very positive debate, recognising the challenges, but also offering solutions, so that's a very good thing. Carolyn started by referring to the increasing cost of dental treatment and also the work that is being developed in the dental academy in Bangor, which sets a very firm foundation, of course, for the creation of a dental school.
Sam, I assure you that I will continue. I am a very determined person when it comes to seeking improvements for my constituents, and may I encourage everyone to share the petition that has been created on this particular topic? I'm also organising an event in the Senedd within the next few weeks for us to once again discuss the benefits of establishing a dental school in Bangor.
Mabon ap Gwynfor reminded us that Plaid Cymru, of course, was at the heart of the efforts to establish the medical school in Bangor, although that's sometimes forgotten by the Government, and that establishing a dental school could bring similar benefits. He also talked about the benefits of creating Bangor as a general training hub for health, and that Gwynedd and the rest of Wales would benefit from that too.
Janet talked about how impossible it is to get an appointment for dental treatment in Conwy, and she talked about children suffering, and I thank her for the support that she and her party have demonstrated for this particular subject.
Rhun ap Iorwerth reminded us of the three tiers that have developed in terms of dental services, with the poorest and children suffering most, and that there are several solutions, truth be told, and we need to tackle several different issues, but that having enough dentists is important. He spoke about how exciting it was to hear that there is so much support in the health community and the higher education community in the north-west for this idea of establishing a dental school, and he called on the Government not to delay this work.
Llyr spoke about the danger of NHS dentistry disappearing entirely and he spoke about two dental surgeries closing and that the lack of data is a problem. We don't truly know how many people are accessing private dental care, how many are accessing NHS treatment, or how many are not receiving care at all. So, without that data it's really difficult to plan ahead.
Darren Millar talked about people going to eastern Europe to receive dental treatment. That's a clear sign of a growing crisis, isn't it, and the problems with emergency services too. I agree with him on those particular points and on orthodontics as well. I have similar cases of people waiting far too long, young people waiting far too long to be able to see an orthodontist in the first instance, and then to receive treatment to make progress.
I thank the Cabinet Secretary for being reasonably positive too. You acknowledged the problems in north Wales and it's good to see a Government acknowledging that there are problems. You talked about practices closing and delays with the re-awarding of contracts—you acknowledged that. You also acknowledged the need for ongoing, lasting solutions to improve dentistry in north Wales, and I take comfort from the fact that you support a second dental training facility, that a second dental training facility is needed in Wales, and that you have been convinced of the case for Bangor as a location for that, jointly perhaps with Aberystwyth. I too encourage Bangor University to develop the proposals further now. You have given a clear signal that there is a need for them to be doing that work, so I'm entirely supportive of that. But my greatest plea is that we need this now; we can't afford to wait. It takes years to train dentists, but the crisis is happening now. We're talking about a plan that perhaps isn't going to bear fruit for a few years yet, so delaying and not investing immediately is going to mean that that ultimate goal that we all want to see will be further and further away. Thank you very much.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly gohiriaf y bleidlais ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Yes, there are objections. I will therefore defer voting under this item until voting time.
A dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Oni bai fod tri Aelod yn dymuno imi ganu'r gloch, symudaf yn syth i'r cyfnod pleidleisio. Bydd y bleidlais gyntaf ar eitem 6, y ddadl ar gynnig deddfwriaethol gan Siân Gwenllian. Galwaf am bleidlais ar y cynnig yn enw Siân Gwenllian. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 18, roedd 29 yn ymatal a neb yn erbyn, felly'r mae'r cynnig wedi'i dderbyn.
And that brings us to voting time. Unless three Members wish for the bell to be rung, I will proceed directly to voting time. The first vote will be on item 6, the debate on a legislative proposal from Siân Gwenllian. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Siân Gwenllian. Open the vote. Close the vote. In favour 18, there were 29 abstentions and none against, therefore the motion is agreed.
Eitem 6. Dadl ar Gynnig Deddfwriaethol gan Aelod - Bil ar yr hawl i dai digonol: O blaid: 18, Yn erbyn: 0, Ymatal: 29
Derbyniwyd y cynnig
Item 6. Debate on a Member's Legislative Proposal - A Bill on the right to adequate housing: For: 18, Against: 0, Abstain: 29
Motion has been agreed
Mae'r bleidlais nesaf ar eitem 7, dadl ar gynnig deddfwriaethol gan Carolyn Thomas. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 31, roedd 15 yn ymatal a neb yn erbyn, felly mae'r cynnig wedi'i dderbyn.
The next vote is on item 7, the debate on a legislative proposal from Carolyn Thomas. Open the vote. Close the vote. In favour 31, there were 15 abstentions and none against, and therefore the motion is agreed.
Eitem 7. Dadl ar Gynnig Deddfwriaethol gan Aelod - Bil ar gipio anifeiliaid anwes: O blaid: 31, Yn erbyn: 0, Ymatal: 15
Derbyniwyd y cynnig
Item 7. Debate on a Member's Legislative Proposal - A Bill on pet abduction: For: 31, Against: 0, Abstain: 15
Motion has been agreed
Mae'r bleidlais olaf heddiw ar eitem 8, dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21. Galwaf am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 29, 17 yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi'i dderbyn.
The final vote this afternoon is on item 8, Member debate under Standing Order 11.21. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Siân Gwenllian. Open the vote. Close the vote. In favour 29, 17 abstentions, none against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 8. Dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv) - Sefydlu ysgol ddeintyddiaeth ym Mangor: O blaid: 29, Yn erbyn: 0, Ymatal: 17
Derbyniwyd y cynnig
Item 8. Member Debate under Standing Order 11.21(iv) - Establishment of a school of dentistry in Bangor: For: 29, Against: 0, Abstain: 17
Motion has been agreed
If Members are now leaving the Chamber, please do so quietly.
Os oes Aelodau'n gadael y Siambr nawr, gwnewch hynny'n dawel os gwelwch yn dda.
Symudwn yn awr i'r ddadl fer. Galwaf ar Vaughan Gething i siarad am y pwnc a ddewiswyd ganddo.
We move now to the short debate. I call on Vaughan Gething to speak to the topic that he has chosen.
Diolch, Dirprwy Lywydd. There is cross-party consensus that leasehold reform is an area that is long overdue. Much of the public reporting on leasehold has, understandably, focused on fire safety, poor building quality, the cost of remediation and the very real anxieties of residents who are trapped in properties that have become hard to sell. This debate is about raising the wider issues of leasehold reform, which is feudal in origin but still very real today.
Indeed, not just the Minister, but I expect that every Member, whether in the Chamber or not, will have leaseholders within their constituencies, and there has been a significant increase in leasehold properties in the last 20 years or so. Some progress was made in the previous UK parliamentary term, which I want to acknowledge—for example, the banning of new ground rent in new leaseholds across England and Wales.
However, new leasehold properties are still being created, and there are large groups of Welsh residents, including many of my own constituents, who are subject to leasehold in all of its forms, previous to the reform, and the very real iniquities that it produces. I want to briefly run through the issues of ground rent, enfranchisement, the right to manage, including service charges that come from that, and commonhold as a viable alternative to leasehold.
For those of you who aren’t aware, ground rent is still a very real issue for many leaseholders. Long leases—typically those exceeding 21 years—frequently require a leaseholder to pay an annual ground rent, for which the landlord does not have to provide a clear service in return or, indeed, any service. It is, effectively, a means for an unscrupulous landlord to lever money out of leaseholders with precious little effective right to challenge or oppose the demands for increased payments. While new leaseholds should not pay anything more than a peppercorn rent, existing leaseholders from before 30 June 2022 are still subject to ground rents that can, and do, increase.
Enfranchisement is the process by which leaseholders should be able to buy their leasehold from the freeholder. This, however, is not an easy process for the home owner. I have an example of how difficult this is in my constituency, at Hayes Point. Despite a highly organised, capable and well funded group of residents, who managed to secure an effective right to manage, the leaseholders have not been able to secure the purchase of their property and their estate. The unfairness of arms is again apparent. Determined leaseholders need to be able to give time, money and commitment, while the cards are still loaded in favour of the freeholder.
The right to manage was my first engagement with the practical iniquity of leasehold. In theory, leaseholders can opt to manage the estates that they live on, in place of the existing estate management company. But, in practice, it is actually far too hard to do so. This has often been complicated by mixed-tenure estates that contain freehold homes and leasehold.
It is also possible to frustrate by simply not completing the estate. Again, I have more than one example in my constituency of where a large leasehold development has not been completed. That, therefore, means that the right to self-management does not crystallise until the estate is completed. That does mean, though, that the estate management company stays in place, with no effective remedy or the opportunity to replace them for the leaseholders in place. A number of leaseholders, therefore, are trapped, and there is still a lack of transparency about the fees charged by a number of management companies, access to that information, and how, practically, people can exercise the rights that, in theory, they already have.
Changing to a right-to-manage company, again, takes money, time, resilience and an acceptance of risk. It is often hard to get hold of the details of leaseholders, especially when property is bought as an investment by an absentee landlord, to evidence the level of support required, and if you unsuccessfully pursue the right to manage, you can end up paying the freeholder's legal costs as well. It's a large risk for many people to undertake. It should not, therefore, be surprising that many people give up before reaching the end of their journey.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ceir consensws trawsbleidiol fod diwygio cyfraith lesddaliad yn faes y mae'n hen bryd rhoi sylw iddo. Yn ddealladwy, mae llawer o adroddiadau cyhoeddus am lesddaliadau wedi canolbwyntio ar ddiogelwch tân, ansawdd adeiladu gwael, cost cyweirio a phryderon real iawn trigolion sy'n gaeth mewn eiddo anodd i'w werthu. Mae'r ddadl hon yn ymwneud â chodi materion ehangach diwygio cyfraith lesddaliad, sy'n tarddu o system ffiwdal ond sy'n dal yn real iawn heddiw.
Yn wir, bydd gan bob Aelod, nid y Gweinidog yn unig, boed yn y Siambr ai peidio, lesddeiliaid yn eu hetholaethau, a gwelwyd cynnydd sylweddol mewn eiddo lesddaliadol yn ystod yr 20 mlynedd diwethaf. Rwyf am gydnabod y gwnaed rhywfaint o gynnydd yn nhymor senedd flaenorol y DU—er enghraifft, gwahardd rhent tir newydd mewn lesddaliadau newydd ledled Cymru a Lloegr.
Fodd bynnag, mae eiddo lesddaliadol newydd yn dal i gael ei greu, ac mae grwpiau mawr o drigolion Cymru, gan gynnwys llawer o fy etholwyr fy hun, yn ddarostyngedig i lesddaliad ar bob un o'i ffurfiau, cyn y diwygio, a'r anhegwch real y mae'n eu creu. Rwyf am sôn yn gryno am faterion rhent tir, rhyddfreinio, yr hawl i reoli, gan gynnwys taliadau gwasanaeth sy'n deillio o hynny, a chyfunddaliad fel dewis arall hyfyw yn lle lesddaliad.
I'r rhai ohonoch nad ydych yn gwybod, mae rhent tir yn dal i fod yn broblem wirioneddol i lawer o lesddeiliaid. Mae lesddaliadau hir—rhai sy'n fwy na 21 o flynyddoedd fel arfer—yn aml yn ei gwneud yn ofynnol i lesddeiliad dalu rhent tir blynyddol, nad oes rhaid i'r landlord ddarparu gwasanaeth clir yn gyfnewid amdano, nac unrhyw wasanaeth o gwbl yn wir. I bob pwrpas, mae'n fodd i landlord diegwyddor gael arian gan lesddeiliaid heb fawr o hawl weithredol i herio neu wrthwynebu'r galwadau am daliadau uwch. Er na ddylai lesddeiliaid newydd dalu dim sy'n fwy na rhent hedyn pupur, mae lesddeiliaid presennol ers cyn 30 Mehefin 2022 yn dal i fod yn ddarostyngedig i renti tir sy'n gallu cynyddu, ac sydd yn cynyddu.
Rhyddfreinio yw'r broses a ddylai alluogi lesddeiliaid i brynu eu lesddaliad gan y rhydd-ddeiliad. Fodd bynnag, nid yw hon yn broses hawdd i berchennog y cartref. Mae gennyf enghraifft o ba mor anodd yw hyn yn fy etholaeth i, yn Hayes Point. Er bod grŵp o breswylwyr trefnus, galluog gydag arian digonol wedi llwyddo i sicrhau hawl weithredol i reoli, nid yw'r lesddeiliaid wedi gallu prynu eu heiddo a'u hystad. Unwaith eto, mae'r annhegwch yn amlwg. Mae angen i lesddeiliaid penderfynol allu rhoi amser, arian ac ymrwymiad, tra bo'r fantais i gyd gan y rhydd-ddeiliad.
Yr hawl i reoli oedd fy ymgysylltiad cyntaf ag annhegwch ymarferol lesddaliadau. Yn ddamcaniaethol, gall lesddeiliaid ddewis rheoli'r ystadau y maent yn byw arnynt, yn lle'r cwmni rheoli ystadau presennol. Ond yn ymarferol, mae'n llawer rhy anodd iddynt wneud hynny. Mae hyn yn aml wedi ei gymhlethu gan ystadau deiliadaeth gymysg sy'n cynnwys cartrefi rhydd-ddaliadol a lesddaliadol.
Mae hefyd yn bosibl rhwystro hyn trwy beidio â chwblhau'r ystad. Unwaith eto, mae gennyf fwy nag un enghraifft yn fy etholaeth o lefydd nad yw datblygiad lesddaliadol mawr wedi'i gwblhau. Mae hynny, felly, yn golygu nad yw'r hawl i hunanreolaeth yn dod yn weithredol hyd nes y caiff yr ystad ei chwblhau. Mae hynny'n golygu, fodd bynnag, fod y cwmni rheoli ystadau yn aros yn ei le, heb unrhyw ateb effeithiol na chyfle i lesddeiliaid gymryd eu lle. O'r herwydd, mae nifer o lesddeiliaid yn gaeth, a cheir diffyg tryloywder o hyd ynghylch y ffioedd a godir gan nifer o gwmnïau rheoli, mynediad at y wybodaeth honno, a sut, yn ymarferol, y gall pobl arfer yr hawliau sydd ganddynt, yn ddamcaniaethol, eisoes.
Mae newid i gwmni hawl i reoli, unwaith eto, yn galw am arian, amser, dyfalbarhad a pharodrwydd i dderbyn risg. Yn aml mae'n anodd cael gafael ar fanylion lesddeiliaid, yn enwedig pan gaiff eiddo ei brynu fel buddsoddiad gan landlord absennol, i ddangos lefel y cymorth sydd ei angen, ac os byddwch yn aflwyddiannus yn eich cais i fynd ar drywydd yr hawl i reoli, gallech orfod talu costau cyfreithiol y rhydd-ddeiliad hefyd. Mae'n risg fawr i lawer o bobl ei hysgwyddo. Ni ddylai fod yn syndod felly fod llawer o bobl yn rhoi'r gorau iddi cyn cyrraedd pen eu taith.
The links between developers, freeholders, estate managers and, indeed, commission from building insurers are regular complaints that I receive from leaseholders in my constituency. It is not always clear what service charge is being levied or, especially, why they have increased. The challenge is you can't simply say, 'I don't like my service charge', because if you don't pay the service charge demanded, if it's given to you in a proper form, you can be subject to forfeiture. You can lose your home and see it returned to the freeholder. That is a real threat that hangs over leaseholders, who often end up paying, rather than challenging the payments demanded of them.
Commonhold should be a viable alternative to leasehold. It's an alternative to the long leasehold system, and it should allow you to own the freehold of individual flats, houses, in a building or on an estate. Unlike leasehold, there's no limit to how long you can own the property for. The rest of the building or estate that forms a commonhold is owned and managed jointly by the home owners, who are referred to in commonhold as unit holders. There's a commonhold association to help to govern it, with governance for it. This type of shared ownership is common in a range of European countries, including in Denmark, where my brother lives, and has regularly taken part in this form of property management, with the control, but also responsibilities, that effective leaseholders have in those circumstances.
You would expect me as a Co-operative Party Member to welcome the prospect of reform in this area. However, since commonhold was introduced in 2002, only a few dozen estates across England and Wales have converted to this form of ownership. It's a reform that is on the statute book but not practically achievable for far too many leaseholders. The reforms in the Leasehold and Freehold Reform Act 2024 are being introduced across this year in England, with a new leaseholder and commonhold reform Bill due in the second half of 2025. This is meant to deliver a functional fit-for-purpose commonhold system to replace leasehold. The challenge for us in Wales is that many of these reforms are being taken through the UK Parliament, and we have a packed legislative programme here without the space to introduce legislation in this term. We therefore, I believe, have pragmatic choices to make about whether we can take advantage of a legislative window in the UK Parliament for reforms to be introduced quickly in Wales, or whether we have the space, time and commitment for wider leasehold reform legislation here in Wales. I don't believe we do.
I'm not in favour of a blockbuster leasehold reform Bill for Wales, either in this Parliament or in a future one. The legislative capacity to do that in Government, and for effective scrutiny in this Parliament, is significantly challenging. We could potentially, though, package up smaller pieces of leasehold reform. That obviously does mean that it carries a risk of a lack of coherence. My preference is to take the opportunities that arise before 2026 and to ensure that leaseholder rights in Wales do not fall behind the reforms that are taking place in England. I want to make clear, though, that I'm not in favour of trimming the devolution settlement—far from it. I want to see powers and responsibilities for Welsh Ministers, with scrutiny responsibilities within this Parliament to be included within the current legislative programme that is being proposed for the UK Parliament. The Deputy Prime Minister Angela Rayner was questioned on this in a select committee yesterday and confirmed her commitment to see legislation introduced in 2025.
I know that, during this Senedd, Plaid Cymru Members have taken the view that, in devolved areas, the Senedd should not consent to the UK Parliament legislating, even in cases where we agree with the policy, or, indeed, that any new powers from UK legislation will come to Welsh Ministers. Personally, I don't support that approach. I don't believe we can justify telling Welsh leaseholders that we do not want to take power to reform leasehold in Wales when they could be available within this Senedd term, and that potentially they need to wait several years for a remedy. I don't believe that's the right way for this Parliament to exercise its responsibilities. We need to make a practical difference for the people we are responsible to and for.
What I would like the Cabinet Secretary to set out in her response is: what is the leasehold reform programme for Wales? When can we expect leasehold reform to take place in Wales to address the manifest injustices of the current system, which I've outlined? Is she discussing the progress of leasehold reform legislation with UK Government Ministers with a view to securing powers for Welsh Ministers? And does she envisage Welsh leasehold reform legislation being presented to a future Senedd? I accept she may not be able to address all of those points today, and if she's not, then I'd be happy to meet with her to discuss and understand the proposals for change and reform in the future, because our constituents desperately need that reform to take place. I look forward to her response.
Mae'r cysylltiadau rhwng datblygwyr, rhydd-ddeiliaid, rheolwyr ystadau, ac yn wir, comisiwn gan yswirwyr adeiladau yn gwynion rheolaidd a gaf gan lesddeiliaid yn fy etholaeth. Nid yw bob amser yn glir pa dâl gwasanaeth sy'n cael ei godi neu, yn enwedig, pam ei fod wedi cynyddu. Yr her yw na allwch chi ddweud, 'Nid wyf yn hoffi fy nghostau gwasanaeth', oherwydd os na fyddwch chi'n talu'r tâl gwasanaeth y gofynnir amdano, os caiff ei roi i chi ar ffurf briodol, gallwch wynebu fforffediad. Gallwch golli eich cartref a'i weld yn cael ei ddychwelyd i'r rhydd-ddeiliad. Mae'n fygythiad go iawn sy'n hongian dros lesddeiliaid, sy'n aml yn talu yn y pen draw yn hytrach na herio'r taliadau a fynnir ganddynt.
Dylai cyfunddaliad fod yn ddewis amgen hyfyw yn lle lesddaliad. Mae'n ddewis arall yn lle'r system lesddaliad hir, a dylai ganiatáu i chi fod yn berchen ar rydd-ddaliad fflatiau unigol, tai, mewn adeilad neu ar ystad. Yn wahanol i lesddaliad, nid oes cyfyngiad ar ba mor hir y gallwch chi fod yn berchen ar yr eiddo. Mae gweddill yr adeilad neu'r ystad sy'n ffurfio cyfunddaliad yn eiddo i ac yn cael ei reoli ar y cyd â pherchnogion y cartrefi, y cyfeirir atynt mewn cyfunddaliad fel deiliaid uned. Ceir cymdeithas gyfunddaliadol i helpu i'w reoli, gyda threfniadau llywodraethu ar ei gyfer. Mae'r math hwn o ranberchnogaeth yn gyffredin mewn ystod o wledydd Ewropeaidd, gan gynnwys Denmarc, lle mae fy mrawd yn byw, ac mae wedi cymryd rhan yn rheolaidd yn y math hwn o reolaeth ar eiddo, gyda'r rheolaeth, ond hefyd y cyfrifoldebau, sydd gan lesddeiliaid gweithredol yn yr amgylchiadau hynny.
Byddech yn disgwyl i mi fel Aelod o'r Blaid Gydweithredol groesawu'r posibilrwydd o ddiwygio yn y maes hwn. Fodd bynnag, ers i gyfunddaliad gael ei gyflwyno yn 2002, dim ond rhai dwsinau o ystadau ledled Cymru a Lloegr sydd wedi trosi i'r math hwn o berchnogaeth. Mae'n ddiwygiad sydd ar y llyfr statud ond nad oes modd ei gyflawni'n ymarferol i lawer gormod o lesddeiliaid. Mae'r diwygiadau yn Neddf Diwygio Cyfraith Lesddaliad a Rhydd-ddaliad 2024 yn cael eu cyflwyno eleni yn Lloegr, gyda Bil diwygio cyfraith lesddaliad a chyfunddaliad newydd i ddod yn ail hanner 2025. Ei nod yw darparu system gyfunddaliadol weithredol addas i'r diben i gymryd lle lesddaliad. Yr her i ni yng Nghymru yw bod llawer o'r diwygiadau hyn yn mynd drwy Senedd y DU, ac mae gennym raglen ddeddfwriaethol lawn yma heb le i gyflwyno deddfwriaeth yn y tymor hwn. Felly, mae gennym ddewisiadau pragmataidd i'w gwneud ynglŷn ag a allwn fanteisio ar ffenestr ddeddfwriaethol yn Senedd y DU ar gyfer cyflwyno diwygiadau yn gyflym yng Nghymru, neu a oes gennym le, amser ac ymrwymiad ar gyfer deddfwriaeth ddiwygio cyfraith lesddaliad ehangach yma yng Nghymru. Nid wyf yn credu bod gennym.
Nid wyf o blaid Bil diwygio cyfraith lesddaliad ysgubol i Gymru, naill ai yn y Senedd hon na Senedd yn y dyfodol. Mae'r gallu deddfwriaethol i wneud hynny yn y Llywodraeth, a sicrhau craffu effeithiol yn y Senedd hon, yn heriol iawn. Ond gallem becynnu darnau llai o ddiwygiadau i gyfraith lesddaliad. Mae hynny'n amlwg yn golygu risg o ddiffyg cydlyniad. Fy newis i yw manteisio ar y cyfleoedd sy'n codi cyn 2026 a sicrhau nad yw hawliau lesddeiliaid yng Nghymru yn llusgo ar ôl y diwygiadau sy'n digwydd yn Lloegr. Rwyf am wneud yn glir, serch hynny, nad wyf o blaid tocio'r setliad datganoli—dim o gwbl. Rwyf am weld pwerau a chyfrifoldebau i Weinidogion Cymru, gyda chyfrifoldebau craffu o fewn y Senedd hon i'w cynnwys o fewn y rhaglen ddeddfwriaethol gyfredol sy'n cael ei chynnig ar gyfer Senedd y DU. Cafodd y Dirprwy Brif Weinidog Angela Rayner ei holi ar hyn mewn pwyllgor dethol ddoe a chadarnhaodd ei hymrwymiad i weld deddfwriaeth yn cael ei chyflwyno yn 2025.
Yn ystod y Senedd hon, gwn fod Aelodau Plaid Cymru o'r farn na ddylai'r Senedd gydsynio i ddeddfu gan Senedd y DU mewn meysydd datganoledig, hyd yn oed mewn achosion lle rydym yn cytuno â'r polisi, neu'n wir, fod unrhyw bwerau newydd o ddeddfwriaeth y DU yn dod i Weinidogion Cymru. Yn bersonol, nid wyf yn cefnogi'r agwedd honno. Nid wyf yn credu y gallwn gyfiawnhau dweud wrth lesddeiliaid Cymru nad ydym am gael pŵer i ddiwygio cyfraith lesddaliad yng Nghymru pan allai fod ar gael yn nhymor y Senedd hon, a bod angen iddynt aros sawl blwyddyn o bosibl am ateb. Nid wyf yn credu mai dyna'r ffordd iawn i'r Senedd hon arfer ei chyfrifoldebau. Mae angen inni wneud gwahaniaeth ymarferol i'r bobl y mae gennym gyfrifoldeb amdanynt ac iddynt.
Yr hyn yr hoffwn i Ysgrifennydd y Cabinet ei nodi yn ei hymateb yw: beth yw'r rhaglen ddiwygio cyfraith lesddaliad ar gyfer Cymru? Pryd y gallwn ddisgwyl i ddiwygio cyfraith lesddaliad ddigwydd yng Nghymru i fynd i'r afael ag anghyfiawnderau amlwg y system bresennol, a amlinellwyd gennyf? A yw hi'n trafod cynnydd deddfwriaeth diwygio cyfraith lesddaliad gyda Gweinidogion Llywodraeth y DU gyda'r bwriad o sicrhau pwerau i Weinidogion Cymru? Ac a yw hi'n rhagweld y bydd deddfwriaeth diwygio cyfraith lesddaliad yng Nghymru yn cael ei chyflwyno i Senedd yn y dyfodol? Rwy'n derbyn efallai na fydd hi'n gallu mynd i'r afael â'r holl bwyntiau hyn heddiw, ac os na all wneud hynny, buaswn yn hapus i gyfarfod â hi i drafod a deall y cynigion ar gyfer newid a diwygio yn y dyfodol, oherwydd mae ein hetholwyr angen i'r diwygio hwnnw ddigwydd. Edrychaf ymlaen at ei hymateb.
Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Thai i ymateb i'r ddadl. Jayne Bryant.
I call on the Cabinet Secretary for Local Government and Housing to reply to the debate. Jayne Bryant.
Diolch, Deputy Llywydd. I'd like to thank, first of all, Vaughan Gething for raising this really important matter today. I do very much agree with Vaughan that the case for reform of leasehold is compelling. I'm sure we've all heard from our constituents about the problems they face with leasehold properties. Such issues include excessive and unclear service charges, high and escalating ground rents, difficulty in exercising statutory rights to extend the lease or purchasing the freehold, and difficulty challenging poor practice by a freeholder for fear of having to pay the freeholder's legal costs, even where the leaseholder wins their case. These are just a few of the problems that will be familiar to many of us, and that have prompted calls for reform and the work that has been undertaken to date.
Reform of leasehold is therefore a priority for this Government, as signalled by its inclusion in our programme for government. We have chosen to work jointly with the UK Government on this important area of reform. An England-and-Wales approach has already improved leaseholder rights following the passage of the Leaseholder Reform (Ground Rent) Act 2022 and the recent Leasehold and Freehold Reform Act 2024. The 2022 Act limits ground rent for most new leases to no more than a peppercorn. The 2024 Act provided much-needed improvements to the law for home owners in Wales. The provisions are very wide-ranging, so I will not be able to cover all the changes here, but I will outline some of the headline provisions.
These include increasing the standard lease extension term for houses and flats to 990 years, with ground rent reduced to a peppercorn, giving leaseholders much more certainty and security; removing the so-called marriage value used in calculation of the premium payable to extend or buy out a lease, making it easier and less expensive for those who want to extend their lease; increasing to 50 per cent the non-residential limit, which applies to mixed-use properties where leaseholders wish to buy their freehold or take over management of their buildings, removing unnecessary barriers to these important rights; banning the use of leasehold for most new houses; improving the transparency of leaseholder service charges so that leaseholders have the detail they need to understand changes and consider whether to challenge their reasonableness; replacing buildings insurance commission for managing agents and landlords with transparent and fair administration fees; scrapping the presumption that leaseholders must pay their landlord legal costs when challenging poor practice, thereby empowering leaseholders to challenge without fear of facing expensive costs, whether they win or not; setting a maximum fee and time for the provision of information required to support the sale of a leasehold property or freehold property subject to estate management charges, making sales of such properties quicker to achieve; and granting freehold home owners on private mixed-tenure estates much-needed right to redress.
I can assure Vaughan Gething and Members here today that we are continuing to work together with the UK Government to implement the Act. This depends on the passage of a significant programme of subordinate legislation, both by Welsh Ministers here in the Senedd and by the Secretary of State in the UK Parliament.
In December I was pleased to announce the launch of our first joint consultation, which will help determine our approach to implementing the ban on insurance commissions. This consultation considers how the new fairer and more transparent permitted insurance payment introduced in the Act should be defined. Undertaking this joint consultation will give me the benefit of a wider pool of information and experience about the sector when deciding how to proceed, and what provision to make for Wales.
My officials are engaging with UK counterparts to understand whether there are further opportunities to work together on consultations to inform the subordinate legislation that Welsh Ministers need to make before the Act can be commenced, and I'll keep Members informed of this progress.
We are also keen to continue that close working arrangement with the UK Government by being involved in the development of the up-and-coming draft leasehold and commonhold reform Bill. This Bill was announced in the King's Speech last summer and is expected to be published in the second half of this year. It aims to build on the work of the 2024 Act by implementing more of the reforms to leaseholder enfranchisement and the right to manage, which were recommended by the Law Commission. The Bill will also implement much-needed changes to commonhold to ensure it becomes the viable alternative to leasehold, which it was always intended to be. Additionally, it will make further improvements for existing leaseholders by reforming the unfair system of leasehold forfeiture and by restricting ground rents in existing leases. I believe these changes will be of considerable further benefit to home owners in Wales, and I'm keen to ensure that they are brought forward as quickly as possible.
And I can assure Members that it is my intention to continue to work closely with our UK counterparts on this important work. While our guiding view is that primary legislation in devolved areas should be enacted by the Senedd, our newly refreshed principles on UK legislation in devolved areas acknowledge there will be situations where it may be preferable to work together to include Wales in UK parliamentary legislation. Such legislation should, of course, always be subject to the consent of the Senedd. My predecessor outlined several benefits of this approach in legislative consent memorandums laid during the passage of the 2024 Act. The arguments for working jointly on leasehold reform remain strong. The law underpinning leasehold is complex and challenging for ordinary home owners to navigate effectively, so working together on a common body of reformed law will reduce complexity, maximise clarity and coherence, and ensure that the new fairer, reformed system applies to all. I've discussed my interest in this area with both the UK housing Minister, Matthew Pennycock MP, and the UK Lords housing Minister, Baroness Taylor of Stevenage, and I'm pleased to say that they share a desire to work collaboratively on this agenda.
Today we've heard from the main speaker about a range of difficulties that leaseholders in Wales are facing, and I've set out the actions that we are currently engaged in to address some of these problems, such as greater transparency around charges, making enfranchisement easier and banning use of leasehold for most new houses. And I believe these represent positive changes for home owners in Wales.
I do recognise that the standards of conduct of property management companies is a matter of particular concern, and this is something that I'd be keen to look at further. I met recently with management agents in November and during this meeting I impressed upon them the importance that all managing agents act with full transparency, and in the best interests of residents and leaseholders.
Dirprwy Lywydd, I'm very grateful to the Member for raising this important issue today, and I will of course be very happy to meet with him to discuss this further and the further progress of this in terms of the Government and future plans.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch yn gyntaf i Vaughan Gething am godi'r mater pwysig hwn heddiw. Rwy'n cytuno'n fawr â Vaughan fod yr achos dros ddiwygio cyfraith lesddaliad yn gymhellol. Rwy'n siŵr ein bod i gyd wedi clywed gan ein hetholwyr am y problemau y maent yn eu hwynebu gydag eiddo lesddaliadol. Mae materion o'r fath yn cynnwys taliadau gwasanaeth gormodol ac aneglur, rhenti tir uchel a chynyddol, anhawster i arfer hawliau statudol i ymestyn y lesddaliad neu brynu'r rhydd-ddaliad, ac anhawster i herio arferion gwael gan rydd-ddeiliad rhag gorfod talu costau cyfreithiol y rhydd-ddeiliad, hyd yn oed pan fydd y lesddeiliad yn ennill ei achos. Dyma rai yn unig o'r problemau a fydd yn gyfarwydd i lawer ohonom, ac sydd wedi ysgogi galwadau am ddiwygio a'r gwaith sydd wedi'i wneud hyd yma.
Felly, mae diwygio cyfraith lesddaliad yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon, fel y mae'r ffaith iddo gael ei gynnwys yn ein rhaglen lywodraethu yn ei ddangos. Rydym wedi dewis gweithio ar y cyd â Llywodraeth y DU ar y maes diwygio pwysig hwn. Mae dull gweithredu ar sail Cymru a Lloegr eisoes wedi gwella hawliau lesddeiliaid yn dilyn pasio Deddf Diwygio Cyfraith Lesddaliad (Rhent Tir) 2022 a Deddf Diwygio Cyfraith Lesddaliad a Rhydd-ddaliad 2024 yn ddiweddar. Mae Deddf 2022 yn cyfyngu rhent tir ar gyfer y rhan fwyaf o lesddaliadau newydd i ddim mwy na rhent hedyn pupur. Roedd Deddf 2024 yn darparu gwelliannau mawr eu hangen i'r gyfraith i berchnogion cartrefi yng Nghymru. Mae'r darpariaethau yn eang iawn, felly ni allaf ymdrin â'r holl newidiadau yma, ond fe amlinellaf rai o'r prif ddarpariaethau.
Mae'r rhain yn cynnwys cynyddu'r tymor ymestyn lesddaliad safonol ar gyfer tai a fflatiau i 990 o flynyddoedd, gyda rhent tir yn gostwng i fod yn rhent hedyn pupur, gan roi llawer mwy o sicrwydd a diogelwch i lesddeiliaid; dileu'r 'gwerth priodas' fel y'i gelwir a ddefnyddir i gyfrifo'r premiwm sy'n daladwy i ymestyn neu brynu les, gan ei gwneud yn haws ac yn rhatach i'r rhai sydd am ymestyn eu les; cynyddu'r terfyn amhreswyl i 50 y cant, sef yr hyn sy'n berthnasol i eiddo defnydd cymysg lle mae lesddeiliaid yn dymuno prynu eu rhydd-ddaliad neu gymryd rheolaeth ar eu hadeiladau, gan ddileu rhwystrau diangen i'r hawliau pwysig hyn; gwahardd y defnydd o lesddaliad ar gyfer y rhan fwyaf o dai newydd; gwella tryloywder taliadau gwasanaeth lesddeiliaid fel bod lesddeiliaid yn cael y manylion sydd eu hangen arnynt i ddeall newidiadau ac ystyried a ddylid herio eu rhesymoldeb; cael ffioedd gweinyddu tryloyw a theg yn lle comisiwn yswiriant adeiladau ar gyfer asiantau rheoli a landlordiaid; dileu'r rhagdybiaeth fod yn rhaid i lesddeiliaid dalu costau cyfreithiol i'w landlord pan fyddant yn herio arferion gwael, gan rymuso lesddeiliaid i herio heb ofni wynebu costau drud, pa un a ydynt yn ennill ai peidio; pennu uchafswm ffi ac amser ar gyfer darparu gwybodaeth sy'n ofynnol i gefnogi gwerthiant eiddo lesddaliadol neu eiddo rhydd-ddaliadol yn amodol ar daliadau rheoli ystadau, gan wneud gwerthiant eiddo o'r fath yn gyflymach i'w gyflawni; a rhoi hawl fawr ei hangen i berchnogion cartrefi rhydd-ddaliadol ar ystadau deiliadaeth gymysg preifat i iawndal.
Gallaf sicrhau Vaughan Gething a'r Aelodau yma heddiw ein bod yn parhau i weithio gyda Llywodraeth y DU i weithredu'r Ddeddf. Mae hyn yn dibynnu ar hynt rhaglen sylweddol o is-ddeddfwriaeth, gan Weinidogion Cymru yma yn y Senedd a chan yr Ysgrifennydd Gwladol yn Senedd y DU.
Ym mis Rhagfyr roeddwn yn falch o gyhoeddi lansiad ein hymgynghoriad cyntaf ar y cyd, a fydd yn helpu i bennu ein dull o weithredu'r gwaharddiad ar gomisiynau yswiriant. Mae'r ymgynghoriad hwn yn ystyried sut y dylid diffinio'r taliad yswiriant a ganiateir tecach a mwy tryloyw newydd a gyflwynwyd yn y Ddeddf. Bydd cynnal yr ymgynghoriad ar y cyd yn creu mantais i mi o gronfa ehangach o wybodaeth a phrofiad am y sector wrth benderfynu sut i fwrw ymlaen, a pha ddarpariaeth i'w gwneud i Gymru.
Mae fy swyddogion yn ymgysylltu â chymheiriaid y DU i ddeall a oes cyfleoedd pellach i gydweithio ar ymgynghoriadau i lywio'r is-ddeddfwriaeth y mae angen i Weinidogion Cymru ei llunio cyn y gellir rhoi'r Ddeddf mewn grym, a byddaf yn rhoi gwybod i'r Aelodau am y cynnydd hwn.
Rydym hefyd yn awyddus i barhau â'r trefniant gweithio agos gyda Llywodraeth y DU drwy fod yn rhan o ddatblygu'r Bil diwygio cyfraith lesddaliad a chyfunddaliad drafft sydd ar y ffordd. Cyhoeddwyd y Bil hwn yn Araith y Brenin yr haf diwethaf ac mae disgwyl iddo gael ei gyhoeddi yn ail hanner y flwyddyn hon. Ei nod yw adeiladu ar waith Deddf 2024 drwy weithredu mwy o'r diwygiadau i ryddfreiniad lesddeiliaid a'r hawl i reoli, a argymhellwyd gan Gomisiwn y Gyfraith. Bydd y Bil hefyd yn gweithredu newidiadau mawr eu hangen i gyfunddaliad er mwyn sicrhau ei fod yn dod yn ddewis amgen hyfyw yn lle lesddaliad, fel y bwriadwyd iddo fod. Yn ogystal, bydd yn gwneud gwelliannau pellach i lesddeiliaid presennol drwy ddiwygio system annheg fforffediad lesddaliadol a thrwy gyfyngu ar renti tir mewn lesddaliadau sy'n bodoli'n barod. Credaf y bydd y newidiadau hyn o fudd pellach sylweddol i berchnogion cartrefi yng Nghymru, ac rwy'n awyddus i sicrhau eu bod yn cael eu cyflwyno cyn gynted â phosibl.
A gallaf sicrhau'r Aelodau mai fy mwriad yw parhau i weithio'n agos gyda'n cymheiriaid yn y DU ar y gwaith pwysig hwn. Er mai ein barn arweiniol yw y dylai deddfwriaeth sylfaenol mewn meysydd datganoledig gael ei deddfu gan y Senedd, mae ein hegwyddorion newydd ar ddeddfwriaeth y DU mewn meysydd datganoledig yn cydnabod y bydd sefyllfaoedd lle gallai fod yn well cydweithio i gynnwys Cymru yn neddfwriaeth seneddol y DU. Wrth gwrs, dylai deddfwriaeth o'r fath fod yn ddarostyngedig i gydsyniad y Senedd bob amser. Amlinellodd fy rhagflaenydd sawl budd o'r dull hwn o weithredu mewn memoranda cydsyniad deddfwriaethol a osodwyd yn ystod taith Deddf 2024. Mae'r dadleuon dros weithio ar y cyd ar ddiwygio cyfraith lesddaliad yn parhau'n gryf. Mae'r gyfraith sy'n sail i lesddaliad yn gymhleth ac yn heriol i berchnogion cartrefi cyffredin allu ei llywio'n effeithiol, felly bydd gweithio gyda'n gilydd ar gorff cyffredin o gyfraith ddiwygiedig yn lleihau cymhlethdod, yn sicrhau'r eglurder a'r cydlyniad mwyaf, ac yn sicrhau bod y system decach a diwygiedig newydd yn berthnasol i bawb. Rwyf wedi trafod fy niddordeb yn y maes hwn gyda Gweinidog tai y DU, Matthew Pennycock AS, a Gweinidog tai Tŷ'r Arglwyddi y DU, y Farwnes Taylor o Stevenage, ac rwy'n falch o ddweud eu bod yn rhannu awydd i gydweithio ar yr agenda hon.
Heddiw, clywsom gan y prif siaradwr am ystod o anawsterau y mae lesddeiliaid yng Nghymru yn eu hwynebu, ac rwyf wedi nodi'r camau yr ydym yn eu cymryd ar hyn o bryd i fynd i'r afael â rhai o'r problemau hyn, megis mwy o dryloywder ynghylch taliadau, gwneud rhyddfreinio'n haws a gwahardd defnyddio lesddaliad ar gyfer y rhan fwyaf o dai newydd. Ac rwy'n credu bod y rhain yn newidiadau cadarnhaol i berchnogion cartrefi yng Nghymru.
Rwy'n cydnabod bod safonau ymddygiad cwmnïau rheoli eiddo yn fater o bryder arbennig, ac mae hyn yn rhywbeth y buaswn yn awyddus i'w ystyried ymhellach. Cyfarfûm ag asiantau rheoli ym mis Tachwedd ac yn y cyfarfod hwnnw fe bwysleisiais pa mor bwysig yw sicrhau bod pob asiant rheoli yn gweithredu yn gwbl dryloyw, ac er budd trigolion a lesddeiliaid.
Ddirprwy Lywydd, rwy'n ddiolchgar iawn i'r Aelod am godi'r mater pwysig hwn heddiw, a byddaf yn hapus iawn i'w gyfarfod i drafod hyn ymhellach a chynnydd pellach hyn o ran y Llywodraeth a chynlluniau ar gyfer y dyfodol.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet a diolch i Vaughan Gething am bwnc pwysig iawn.
I thank the Cabinet Secretary and thank Vaughan Gething for bringing up a very important subject.
A very important subject.
Pwnc pwysig iawn.
A daw hynny â thrafodion heddiw i ben.
And that brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 17:34.
The meeting ended at 17:34.