Y Cyfarfod Llawn
Plenary
05/11/2024Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Dirprwy Lywydd (David Rees) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Deputy Presiding Officer (David Rees) in the Chair.
Croeso nôl, bawb, a chroeso i’r Cyfarfod Llawn y prynhawn yma. Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni yw’r cwestiynau i’r Prif Weinidog, a bydd y cwestiwn cyntaf gan Heledd Fychan.
Welcome back to you all, and welcome to this afternoon’s Plenary meeting. The first item on our agenda is questions to the First Minister, and the first question is from Heledd Fychan.
1. A wnaiff y Prif Weinidog roi’r wybodaeth ddiweddaraf am gynnydd rhaglen adferol y Llywodraeth ar gyfer RAAC, gan gynnwys llinellau amser, statws presennol ymdrechion adfer, ac unrhyw gyllid ychwanegol a ddyrannwyd i sicrhau diogelwch yr adeiladau yr effeithir arnynt? OQ61785
1. Will the First Minister provide an update on the progress of the Government's recovery programme for reinforced autoclaved aerated concrete, including timescales, the current status of recovery efforts, and any further funding allocated to ensure the safety of affected buildings? OQ61785
Mae’r Llywodraeth yn rhoi diogelwch pobl yn gyntaf. Dŷn ni ddim jest yn siarad am beth rŷn ni’n ei wneud, rŷn ni’n cyflawni. Ac mae pob ysgol a effeithiwyd gan RAAC wedi cwblhau’r gwaith lliniaru angenrheidiol, ac mae wardiau wedi ailagor yn ysbyty Llwynhelyg, a hefyd mae'r gwaith lliniaru wedi’i gwblhau yn Ysbyty Neuadd Nevill hefyd.
The Government puts people’s safety first. We don’t just talk about what we’re doing, we deliver. And all schools that have been affected by RAAC have completed the mitigation work that’s necessary, and wards have reopened at Withybush hospital, and also mitigation works have already been completed at Nevill Hall Hospital.
Diolch, Prif Weinidog. I recently met with a small group of residents who are private home owners on the Gower estate in Hirwaun, where there is RAAC in the ceilings. They are mainly elderly people, all from low-income households. In order to make their homes safe, they are facing bills of thousands of pounds that they cannot pay, and due to the fact that many homes share adjoining roofs with properties owned by a housing association, they also have no choice about what type of remedial works are carried out. One family told me that the association offered to possibly buy the property back for them, but for the current market value, reduced due to the RAAC, and minus the cost of remedial works. This would essentially make them homeless and without the funds to buy another property. When this was raised in May 2024, Julie James, as then Cabinet Secretary, told us that the Welsh Government would assess the overall situation and would be calling for a four-nations approach across the UK.
So, First Minister, can you confirm if any progress has been made on a four-nations approach, and are there any plans for the Welsh Government to put in place a scheme of assistance strategy, similar to the one established in Scotland, to support private home owners affected by RAAC, where they are unable to fund the remedial works themselves?
Diolch, Prif Weinidog. Fe wnes i gyfarfod yn ddiweddar â grŵp bach o drigolion sy'n berchnogion cartrefi preifat ar ystad Gŵyr yn Hirwaun, lle mae RAAC yn y nenfydau. Pobl oedrannus ydyn nhw yn bennaf, i gyd o aelwydydd incwm isel. Er mwyn gwneud eu cartrefi yn ddiogel, maen nhw'n wynebu biliau o filoedd o bunnoedd nad ydyn nhw'n gallu eu talu, ac oherwydd y ffaith bod llawer o gartrefi yn rhannu toeau nesaf at ei gilydd a bod cymdeithas dai yn berchen ar eiddo, does ganddyn nhw ddim dewis chwaith ynghylch pa fath o waith adfer sy'n cael ei wneud. Dywedodd un teulu wrthyf fod y gymdeithas wedi cynnig prynu'r eiddo yn ôl iddyn nhw o bosibl, ond am werth presennol y farchnad, sydd wedi gostwng oherwydd yr RAAC, a heb gost y gwaith adfer. Byddai hyn yn eu gwneud nhw'n ddigartref i bob pwrpas a heb yr arian i brynu eiddo arall. Pan godwyd hyn ym mis Mai 2024, dywedodd Julie James, yr Ysgrifennydd Cabinet ar y pryd, wrthym y byddai Llywodraeth Cymru yn asesu'r sefyllfa gyffredinol ac y byddai'n galw am ddull pedair gwlad ledled y DU.
Felly, Prif Weinidog, a allwch chi gadarnhau a oes unrhyw gynnydd wedi ei wneud ar ddull pedair gwlad, ac a oes unrhyw gynlluniau i Lywodraeth Cymru roi strategaeth cynllun cymorth ar waith, yn debyg i'r un a sefydlwyd yn yr Alban, i gynorthwyo perchnogion cartrefi preifat y mae RAAC wedi effeithio arnyn nhw, lle nad ydyn nhw'n gallu ariannu'r gwaith adfer eu hunain?
Diolch yn fawr iawn. We’re in a very different situation from England, partly because of the massive investment in twenty-first century schools that’s happened—billions gone into those—which means that, in England, there are 237 schools with RAAC, and, in Wales, there were only two high schools, and five altogether. So, we’re in a very, very different situation.
I am aware of what’s going on on the Gower estate in Hirwaun. Now, Wales has benefited from the work of the Welsh housing quality standard in the last few years, so we’re aware that we have generally good-quality records available. I know that the Trivallis housing association are working closely with Rhondda Cynon Taf council, and they’re assisting, where possible, the private property owners affected by RAAC at that estate. Now, a remediation plan for social housing has been developed by the housing association, and I understand that private residents have been offered the opportunity of participating in that process should they wish. What I do know is that the local Member has been helping those who were really concerned about the prospect of becoming homeless, and I thank her for those efforts.
Diolch yn fawr iawn. Rydym ni mewn sefyllfa wahanol iawn i Loegr, yn rhannol oherwydd y buddsoddiad enfawr mewn ysgolion unfed ganrif ar hugain sydd wedi digwydd—mae biliynau wedi mynd i mewn i'r rheini—sy'n golygu, yn Lloegr, bod 237 o ysgolion ag RAAC, ac, yng Nghymru, dim ond dwy ysgol uwchradd oedd yna, a chyfanswm o bump. Felly, rydyn ni mewn sefyllfa wahanol iawn, iawn.
Rwy'n ymwybodol o'r hyn sy'n digwydd ar ystad Gŵyr yn Hirwaun. Nawr, mae Cymru wedi elwa o waith safon ansawdd tai Cymru yn ystod y blynyddoedd diwethaf, felly rydym ni'n ymwybodol bod gennym ni gofnodion o ansawdd da ar gael yn gyffredinol. Rwy'n gwybod bod cymdeithas dai Trivallis yn gweithio'n agos gyda chyngor Rhondda Cynon Taf, ac maen nhw'n cynorthwyo, pan fo'n bosibl, y perchnogion eiddo preifat y mae RAAC wedi effeithio arnyn nhw ar yr ystad honno. Nawr, datblygwyd cynllun adfer ar gyfer tai cymdeithasol gan y gymdeithas dai, ac rwy'n deall bod trigolion preifat wedi cael cynnig cyfle i gymryd rhan yn y broses honno pe baen nhw'n dymuno. Yr hyn yr wyf i'n ei wybod yw bod yr Aelod lleol wedi bod yn helpu'r rhai a oedd wir yn pryderu am y posibilrwydd o fod yn ddigartref, ac rwy'n diolch iddi am yr ymdrechion hynny.
First Minister, you mentioned Withybush hospital in my constituency, and there have been RAAC problems at the hospital for some time. Now, Hywel Dda University Health Board has said that whilst it’s something that will have to be managed, Withybush hospital is definitely over the worst of the RAAC issue. Now, at the same time, you’ll also be aware that the health board is in targeted intervention status because of its shortcomings in planning and finance, and is under enhanced monitoring arrangements for performance and quality. Therefore, given the challenges that the health board is facing in key areas like finance and planning, how confident are you that the management will actually be able to get on top of this matter?
Prif Weinidog, fe wnaethoch chi sôn am ysbyty Llwynhelyg yn fy etholaeth i, a chafwyd problemau RAAC yn yr ysbyty ers cryn amser. Nawr, mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda wedi dweud, er ei fod yn rhywbeth y bydd yn rhaid ei reoli, bod ysbyty Llwynhelyg yn bendant dros waethaf y broblem RAAC. Nawr, ar yr un pryd, byddwch hefyd yn ymwybodol bod y bwrdd iechyd mewn statws ymyrraeth wedi'i dargedu oherwydd ei ddiffygion o ran cynllunio a chyllid, ac yn destun trefniadau monitro uwch ar gyfer perfformiad ac ansawdd. Felly, o ystyried yr heriau y mae'r bwrdd iechyd yn eu hwynebu mewn meysydd allweddol fel cyllid a chynllunio, pa mor hyderus ydych chi y bydd y rheolwyr yn gallu mynd i'r afael â'r mater hwn mewn gwirionedd?
Well, thanks very much, and I’m really pleased to see the progress being made in relation to RAAC in Withybush. It was very, very difficult at the time, decanting lots and lots of patients to other hospitals, and it's great that those wards have been reopened. I spent some time in the hospital looking at the effects, and it was quite frightening to see the impact on the hospital. It's great to see that the patients are back in. There are issues in relation to the health board, obviously. Almost all health boards in Wales are facing very significant financial challenges at the same time as we're asking them to drive forward with driving down the waiting lists. So, they've got to get the balance right, and, obviously, Hywel Dda health board is in specific monitoring by the Welsh Government to make sure that they come in on budget, as we'd hope that they would.
Wel, diolch yn fawr iawn, ac rwy'n falch iawn o weld y cynnydd sy'n cael ei wneud o ran RAAC yn Llwynhelyg. Roedd hi'n anodd iawn, iawn ar y pryd, symud llawer iawn o gleifion i ysbytai eraill, ac mae'n wych bod y wardiau hynny wedi cael eu hailagor. Treuliais ychydig o amser yn yr ysbyty yn edrych ar yr effeithiau, ac roedd yn eithaf brawychus gweld yr effaith ar yr ysbyty. Mae'n wych gweld bod y cleifion yn ôl i mewn. Ceir problemau o ran y bwrdd iechyd, yn amlwg. Mae bron pob bwrdd iechyd yng Nghymru yn wynebu heriau ariannol sylweddol iawn ar yr un pryd ag yr ydym ni'n gofyn iddyn nhw fwrw ymlaen â lleihau'r rhestrau aros. Felly, mae'n rhaid iddyn nhw gael y cydbwysedd yn iawn, ac, yn amlwg, mae bwrdd iechyd Hywel Dda yn cael ei fonitro yn benodol gan Lywodraeth Cymru i wneud yn siŵr eu bod nhw'n gweithredu yn unol â'r gyllideb, fel y byddem ni'n gobeithio y bydden nhw'n ei wneud.
2. Beth yw asesiad y Prif Weinidog o effaith cyhoeddiad cyllideb Llywodraeth y DU ar y trydydd sector yng Nghymru? OQ61810
2. What is the First Minister's assessment of the impact of the UK Government's budget announcement on the third sector in Wales? OQ61810
Mae’n rhy gynnar i fod wedi asesu’n fanwl sefyllfa sy'n eithaf cymhleth. Mae fy swyddogion yn gweithio’n agos gyda chyngor partneriaeth y trydydd sector a Cefnogi Trydydd Sector Cymru i ddeall effaith cyllideb y Deyrnas Unedig yn y tymor byr, canolig a'r tymor hir.
It is too early to have made a detailed assessment of what will be a relatively complex situation. My officials are working closely with partners in the third sector partnership council and Third Sector Support Wales to understand the impacts of the UK budget in the short, medium and longer term.
Diolch yn fawr am yr ateb yna. Mae'n dda bod rhywfaint o waith yn cael ei wneud yn barod.
Thank you very much for that response. I'm pleased that some work is already being done.
The planned uplift in employer national insurance contributions will have huge financial repercussions for the third sector. The National Council for Voluntary Organisations has estimated it could be as much as £1.4 billion a year across the UK. It has been described by them as the biggest shock to the sector since the COVID-19 pandemic. As you will know, First Minister, many organisations in the third sector carry out essential services. They are often contracted by the public sector to carry out front-line duties for and on behalf of public authorities. Can you tell me what discussions has your Government had with the third sector in Wales about the budget announcements since this shock announcement? Have you asked your Labour colleagues in Westminster for further exemptions to be made to ease the financial burden on the third sector? And finally, how do you plan to mitigate the impact of this announcement for the third sector organisations in Wales? Diolch.
Bydd y cynnydd arfaethedig i gyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr yn cael ôl-effeithiau ariannol enfawr i'r trydydd sector. Mae'r Cyngor Cenedlaethol Mudiadau Gwirfoddol wedi amcangyfrif y gallai fod cymaint ag £1.4 biliwn y flwyddyn ar draws y DU. Fe'i disgrifiwyd ganddyn nhw fel y sioc fwyaf i'r sector ers pandemig COVID-19. Fel y byddwch chi'n gwybod, Prif Weinidog, mae llawer o sefydliadau yn y trydydd sector yn cyflawni gwasanaethau hanfodol. Maen nhw'n aml yn cael eu contractio gan y sector cyhoeddus i gyflawni dyletswyddau rheng flaen i awdurdodau cyhoeddus ac ar eu rhan. A allwch chi ddweud wrthyf i pa drafodaethau y mae eich Llywodraeth wedi eu cael gyda'r trydydd sector yng Nghymru am gyhoeddiadau'r gyllideb ers y cyhoeddiad annisgwyl hwn? A ydych chi wedi gofyn i'ch cydweithwyr Llafur yn San Steffan i eithriadau pellach gael eu gwneud i leddfu'r baich ariannol ar y trydydd sector? Ac yn olaf, sut ydych chi'n bwriadu lliniaru effaith y cyhoeddiad hwn ar y sefydliadau trydydd sector yng Nghymru? Diolch.
Diolch yn fawr. These tax decisions, obviously, are for the United Kingdom Government—they're not devolved decisions. The Chancellor was very clear about the challenges that were facing the public finances in the run-up to the election, and, clearly, hard choices had to be made. Now, one of the choices that was made was that raise to the national insurance contributions. We know that there are about 40,000 voluntary organisations operating across Wales. But in order to recognise and to protect the smallest businesses and charities, they doubled the employment allowance to £10,500. So, half of businesses with national insurance contribution liabilities will either gain or see no change next year. So, my guess is that there will be less of an impact on those third sector organisations, but, obviously, we need more time to analyse that impact. What I do know is that the calculation being made is that about 2 per cent of businesses will be paying three quarters of the amount raised through those national insurance hikes.
Diolch yn fawr. Mater i Lywodraeth y Deyrnas Unedig yw'r penderfyniadau treth hyn, yn amlwg—nid ydyn nhw'n benderfyniadau datganoledig. Roedd y Canghellor yn eglur iawn am yr heriau a oedd yn wynebu cyllid cyhoeddus yn y cyfnod cyn yr etholiad, ac yn amlwg, bu'n rhaid gwneud dewisiadau anodd. Nawr, un o'r dewisiadau a wnaed oedd y cynnydd hwnnw i'r cyfraniadau yswiriant gwladol. Rydym ni'n gwybod bod tua 40,000 o fudiadau gwirfoddol yn gweithredu ledled Cymru. Ond er mwyn cydnabod ac amddiffyn y busnesau a'r elusennau lleiaf, fe wnaethon nhw ddyblu'r lwfans cyflogaeth i £10,500. Felly, bydd hanner y busnesau â rhwymedigaethau cyfraniadau yswiriant gwladol naill ai ar eu hennill neu'n gweld dim newid y flwyddyn nesaf. Felly, rwy'n dyfalu y bydd llai o effaith ar y sefydliadau trydydd sector hynny, ond, yn amlwg, mae angen mwy o amser arnom ni i ddadansoddi'r effaith honno. Yr hyn yr wyf i'n ei wybod yw mai'r cyfrifiad sy'n cael ei wneud yw y bydd tua 2 y cant o fusnesau yn talu tri chwarter y swm sy'n cael ei godi drwy'r cynnydd hwnnw i yswiriant gwladol.
What we know about the budget is it's a first step in fixing the foundations of the economy, and a very good first step too, but it's going to be a five-year programme. I'd like to take the opportunity to celebrate some of the wonderful voluntary organisations in my constituency, such as the Trethomas Parish Trust, Sparrows Additional Learning Needs Group, which I use with my family, the Valley Daffodils and, of course, the Senghenydd Youth Drop In Centre. All of these receive support both from grant funding and some from the local authority. Would the First Minister therefore commit to keeping open a dialogue with the UK Government to ensure that organisations like those are an integral part of the five-year plan?
Yr hyn yr ydym ni'n ei wybod am y gyllideb yw ei bod yn gam cyntaf i drwsio sylfeini'r economi, ac yn gam cyntaf da iawn hefyd, ond mae'n mynd i fod yn rhaglen pum mlynedd. Hoffwn fanteisio ar y cyfle i ddathlu rhai o'r sefydliadau gwirfoddol gwych yn fy etholaeth i, fel Ymddiriedolaeth Plwyf Tretomas, Grŵp Anghenion Dysgu Ychwanegol Sparrows, yr wyf i'n ei ddefnyddio gyda fy nheulu, y Valley Daffodils ac, wrth gwrs, Canolfan Galw Heibio Ieuenctid Senghennydd. Mae pob un o'r rhain yn derbyn cymorth o gyllid grant a rhywfaint gan yr awdurdod lleol. A wnaiff y Prif Weinidog ymrwymo felly i gynnal deialog agored gyda Llywodraeth y DU i sicrhau bod sefydliadau fel y rheini yn rhan annatod o'r cynllun pum mlynedd?
Thanks very much. I know that we as a Government appreciate the massive contribution that the third sector makes to our society generally, but also in terms of delivering important public services. The fact is that third sector support for Wales is not insignificant. The Wales Council for Voluntary Action—we provide them with core funding of £7.65 million. And in Gwent, covering the Caerphilly area, they receive about £763,000, which, again, is not an insignificant amount of money. But, as I say, we're going to have to look at how national insurance affects these third sector organisations, but I do think that that uplift in the allowance should give some relief to some of those organisations.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n gwybod ein bod ni fel Llywodraeth yn gwerthfawrogi'r cyfraniad enfawr y mae'r trydydd sector yn ei wneud at ein cymdeithas yn gyffredinol, ond hefyd o ran darparu gwasanaethau cyhoeddus pwysig. Y gwir amdani yw nad yw cymorth y trydydd sector i Gymru yn ddibwys. Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru—rydym ni'n darparu cyllid craidd o £7.65 miliwn iddyn nhw. Ac yng Ngwent, sy'n cwmpasu ardal Caerffili, maen nhw'n derbyn tua £763,000, sydd eto ddim yn swm dibwys o arian. Ond, fel y dywedais i, bydd yn rhaid i ni edrych ar sut mae yswiriant gwladol yn effeithio ar y sefydliadau trydydd sector hyn, ond rwy'n credu y dylai'r cynnydd hwnnw i'r lwfans roi rhywfaint o ryddhad i rai o'r sefydliadau hynny.
First Minister, as we have heard, the increase in national insurance contributions that will need to be paid by employers announced in the new Labour Government’s budget is expected to have a devastating impact on charities, with an estimated additional annual bill of around a staggering £1.4 billion. However you swallow this, whether a charity decides to reduce the number of employees so it delivers less of a service or whether it cuts spending on projects and initiatives, it ultimately means that the sector will be considerably weakened and there will be considerably less support for some of the most vulnerable in our communities. First Minister, we know how this story plays out. It will inevitably translate into the need for more spending on public services to fill in the gaps that will inevitably be created. So, with this in mind, do you agree with me that the UK Labour Government should reimburse voluntary organisations for the increased employer national insurance contributions? Thank you.
Prif Weinidog, fel yr ydym ni wedi ei glywed, disgwylir i'r cynnydd i gyfraniadau yswiriant gwladol y bydd angen i gyflogwyr eu talu a gyhoeddwyd yng nghyllideb y Llywodraeth Lafur newydd gael effaith ofnadwy ar elusennau, â bil blynyddol ychwanegol a amcangyfrifir o tua £1.4 biliwn. Sut bynnag y byddwch chi'n llyncu hyn, pa un a yw elusen yn penderfynu lleihau nifer y cyflogeion fel ei bod yn darparu llai o wasanaeth neu'n torri gwariant ar brosiectau a mentrau, mae'n golygu yn y pen draw y bydd y sector yn cael ei wanhau yn sylweddol a bydd llawer llai o gymorth i rai o'r rhai mwyaf agored i niwed yn ein cymunedau. Prif Weinidog, rydym ni'n gwybod sut mae'r stori hon yn datblygu. Mae'n anochel y bydd yn arwain at yr angen am fwy o wariant ar wasanaethau cyhoeddus i lenwi'r bylchau a fydd yn cael eu creu yn anochel. Felly, gyda hyn mewn golwg, a ydych chi'n cytuno â mi y dylai Llywodraeth Lafur y DU ad-dalu sefydliadau gwirfoddol am y gyfraniadau yswiriant gwladol uwch cyflogwyr? Diolch.
We’re in a situation where we’ve inherited and the UK has inherited a very severe and serious financial situation. There was a massive hole in the economy, left by your Conservative Party, and I’m very pleased to see that the Chancellor has recognised that and recognised the pressure that public services have been under for a long time. Public services very often do delegate responsibilities to third sector organisations. We’ve been given an assurance in relation to national insurance that that’s actually for public sector directly employed people. There will be an opportunity to pass that additional money on, but it is for the public services. So, obviously, there are challenges in other areas, but, as I say, that national insurance contribution uplift should make a significant difference to those third sector organisations.
Rydym ni mewn sefyllfa lle'r ydym ni wedi etifeddu, ac mae'r DU wedi etifeddu, sefyllfa ariannol lem a difrifol iawn. Roedd twll enfawr yn yr economi, a adawyd gan eich Plaid Geidwadol chi, ac rwy'n falch iawn o weld bod y Canghellor wedi cydnabod hynny ac wedi cydnabod y pwysau a fu ar wasanaethau cyhoeddus ers amser maith. Yn aml iawn, mae gwasanaethau cyhoeddus yn dirprwyo cyfrifoldebau i sefydliadau trydydd sector. Rhoddwyd sicrwydd i ni o ran yswiriant gwladol bod hwnnw mewn gwirionedd ar gyfer pobl a gyflogir yn uniongyrchol gan y sector cyhoeddus. Bydd cyfle i drosglwyddo'r arian ychwanegol hwnnw ymlaen, ond mae ar gyfer y gwasanaethau cyhoeddus. Felly, yn amlwg, ceir heriau mewn meysydd eraill, ond, fel y dywedais i, dylai'r cynnydd hwnnw i gyfraniadau yswiriant gwladol wneud gwahaniaeth sylweddol i'r sefydliadau trydydd sector hynny.
You say your Government’s going to look into this, but I can tell you we know already—because the UK Labour Chancellor’s decision is that employers are going to foot the bill to fill that black hole, rather than get billionaires to shoulder that burden—it is going to impact the services available to those people who need support in Wales and need the most support. Nineteen Citizens Advice organisations in Wales say that they are dismayed by this decision and are going to struggle to meet the increased cost from already stretched and often declining budgets. For the largest of their organisations, the new cost will be up to £180,000. They’ve told us they’re waiting to hear the outcome of their bids to the Welsh Government for the single advice fund that currently funds their services, and the bidding window for that closed two weeks ago. Given that staff costs make up 80 per cent of their budget, to now find that each member of staff is now going to cost around £800 more per annum is obviously going to impact their planned provision. Businesses have more scope to absorb some of this extra cost—they can cut profits, they can borrow.
Commissioned services like Citizens Advice—
Rydych chi'n dweud bod eich Llywodraeth yn mynd i ymchwilio i hyn, ond gallaf ddweud wrthych chi ein bod ni'n gwybod eisoes—oherwydd penderfyniad Canghellor Llafur y DU yw bod cyflogwyr yn mynd i ysgwyddo'r bil i lenwi'r twll du hwnnw, yn hytrach na chael biliwnyddion i ysgwyddo'r baich hwnnw—mae'n mynd i effeithio ar y gwasanaethau sydd ar gael i'r bobl hynny sydd angen cymorth yng Nghymru ac sydd angen y mwyaf o gymorth. Mae pedwar ar bymtheg o sefydliadau Cyngor ar Bopeth yng Nghymru yn dweud eu bod wedi eu siomi gan y penderfyniad hwn a'u bod nhw'n mynd i gael trafferth yn talu'r gost uwch o gyllidebau sydd eisoes dan bwysau ac yn aml yn gostwng. I'r mwyaf o'u sefydliadau, bydd y gost newydd hyd at £180,000. Maen nhw wedi dweud wrthym ni eu bod nhw'n aros i glywed canlyniad eu ceisiadau i Lywodraeth Cymru i'r gronfa gynghori sengl sy'n ariannu eu gwasanaethau ar hyn o bryd, a chaeodd y ffenestr ymgeisio ar gyfer honno bythefnos yn ôl. O gofio mai costau staff yw 80 y cant o'u cyllideb, mae darganfod nawr bod pob aelod o staff yn mynd i gostio tua £800 yn fwy y flwyddyn yn amlwg yn mynd i effeithio ar eu darpariaeth arfaethedig. Mae gan fusnesau fwy o gyfle i amsugno rhywfaint o'r gost ychwanegol hon—gallan nhw dorri elw, gallan nhw fenthyg.
Nid oes gan wasanaethau a gomsiynir fel Cyngor ar Bopeth—
Can you ask your question, please?
Allwch chi ofyn eich cwestiwn, os gwelwch yn dda?
—have, in their words, no buffer against this impact. So, what assessment have you made of the impact on these crucial services and their ability to retain and recruit staff? Will the Welsh Government be forced to step in to mitigate this damaging and seemingly unaccounted for effect of the UK Chancellor’s decision?
—yn eu geiriau nhw, unrhyw glustogfa yn erbyn yr effaith hon. Felly, pa asesiad ydych chi wedi ei wneud o'r effaith ar y gwasanaethau hanfodol hyn a'u gallu i gadw a recriwtio staff? A fydd Llywodraeth Cymru yn cael ei gorfodi i gamu i'r adwy i liniaru'r effaith niweidiol hon, y mae'n ymddangos nad yw wedi ei hystyried, o benderfyniad Canghellor y DU?
Well, we are still working through the impact of the Chancellor’s announcement, and obviously we’ll be coming out with our budget proposals by December. What I’m anxious to repeat is that 2 per cent of businesses will be paying three quarters of the amount raised through national insurance. When you suggest that national insurance will go up, that is true, but it will be compensated by that uplift in the allowance, which is not an insignificant uplift, which will make a difference to many, many organisations in the third sector in Wales.
Wel, rydyn ni'n dal i weithio drwy effaith cyhoeddiad y Canghellor, ac yn amlwg byddwn ni'n cyflwyno ein cynigion cyllideb erbyn mis Rhagfyr. Yr hyn yr wyf i'n awyddus i'w ailadrodd yw y bydd 2 y cant o fusnesau yn talu tri chwarter y swm a godir trwy yswiriant gwladol. Pan fyddwch chi'n awgrymu y bydd yswiriant gwladol yn cynyddu, mae hynny'n wir, ond bydd yn cael ei fantoli gan y cynnydd hwnnw i'r lwfans, nad yw'n gynnydd dibwys, a fydd yn gwneud gwahaniaeth i lawer iawn o sefydliadau yn y trydydd sector yng Nghymru.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Yn gyntaf, arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. First of all, the leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Deputy Presiding Officer. First Minister, last week's budget was a budget of broken promises. We saw first-hand—[Interruption.] I thought that would get a reaction. [Interruption.] I thought that would get a reaction—
Diolch, Dirprwy Lywydd. Prif Weinidog, roedd cyllideb yr wythnos diwethaf yn gyllideb o addewidion a dorrwyd. Fe wnaethom ni weld yn bersonol—[Torri ar draws.] Roeddwn i'n meddwl y byddai hynna'n cael ymateb. [Torri ar draws.] Roeddwn i'n meddwl y byddai hynna'n cael ymateb—
Andrew—. I would like to hear the question, please, as would the public, so please allow—. Please allow the question to be asked.
Andrew—. Hoffwn glywed y cwestiwn, os gwelwch yn dda, fel y byddai'r cyhoedd, felly gadewch—. Gadewch i'r cwestiwn gael ei ofyn os gwelwch yn dda.
It's nice to see they've found their voice after many weeks of sitting in silence.
It was a budget of broken promises and brutal betrayal. When you look at the agricultural community and the change in agricultural property relief, when the Department for Environment Food and Rural Affairs Secretary said in the run-up to the general election there were no plans to change agricultural property relief, when the Prime Minister himself said that there were no plans to change agricultural property relief, do you understand the anger, the concern and the fear that farmers and those dependent on the agricultural industry feel when they have been so bitterly betrayed by your party?
Mae'n braf gweld eu bod wedi dod o hyd i'w lleisiau ar ôl wythnosau lawer o eistedd yn dawel.
Roedd yn gyllideb o addewidion a dorrwyd a brad creulon. Pan edrychwch chi ar y gymuned amaethyddol a'r newid i ryddhad eiddo amaethyddol, pan ddywedodd Ysgrifennydd Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig yn y cyfnod cyn yr etholiad cyffredinol nad oedd unrhyw gynlluniau i newid rhyddhad eiddo amaethyddol, pan ddywedodd Prif Weinidog y DU ei hun nad oedd cynlluniau i newid rhyddhad eiddo amaethyddol, a ydych chi'n deall y dicter, y pryder a'r ofn y mae ffermwyr a'r rhai sy'n ddibynnol ar y diwydiant amaethyddol yn eu teimlo pan fyddan nhw wedi cael eu bradychu mor ofnadwy gan eich plaid?
Before the First Minister answers, it is proper that we listen to the question and we listen to the answers without the noise that I'm hearing in the Chamber from all sides. There were noises and conversations going on between parties and Members. So, let's make sure the questions are heard in quiet and answers are heard in quiet.
Cyn i'r Prif Weinidog ateb, mae'n briodol ein bod ni'n gwrando ar y cwestiwn ac yn gwrando ar yr atebion heb y sŵn yr wyf i'n ei glywed yn y Siambr o bob ochr. Roedd synau a sgyrsiau yn digwydd rhwng pleidiau ac Aelodau. Felly, gadewch i ni wneud yn siŵr bod y cwestiynau yn cael eu clywed mewn distawrwydd a bod yr atebion yn cael eu clywed mewn distawrwydd.
Well, I can't believe you've started off talking about broken promises—your party, after what you did to this nation. I'll tell you about broken promises. Talk to the people in Tata. You said that there was £80 million to help support the people in Tata. You hadn't budgeted for it—you hadn't budgeted for it. The UK Labour Government have and they will honour that commitment that you just made up without honouring anything within the budget priority, part of the £22 billion black hole you left for the Labour Government.
When you talk about—[Interruption.] When you talk about the issue in relation to farmers, let me just be clear that we are very aware of the significant contribution that farmers make to Wales economically, socially and environmentally. It is important, I think, that we underline that. But it's also important that we don't scaremonger, because, actually, the exaggeration that you have been making—. And you scaremongered before the budget even started. I heard people from your benches saying how the fuel was going to go up and affect people in rural areas. It didn't, did it? It's scaremongering. So, stop scaremongering, because, actually, Treasury notes demonstrate that there will be a very small proportion of farmers in Wales that will be impacted by that inheritance tax. And, by the way, I think it's important you declare an interest on these issues.
Wel, allaf i ddim credu eich bod chi wedi dechrau gan siarad am addewidion a dorrwyd—eich plaid chi, ar ôl yr hyn a wnaethoch chi i'r genedl hon. Fe wnaf i ddweud wrthych chi am addewidion a dorrwyd. Siaradwch gyda'r bobl yn Tata. Fe wnaethoch chi ddweud bod £80 miliwn i helpu i gynorthwyo'r bobl yn Tata. Doeddech chi ddim wedi cyllidebu ar ei gyfer—doeddech chi ddim wedi cyllidebu ar ei gyfer. Mae Llywodraeth Lafur y DU wedi gwneud hynny, a bydd yn anrhydeddu'r ymrwymiad hwnnw y gwnaethoch chi ei ddyfeisio heb anrhydeddu unrhyw beth ym mlaenoriaeth y gyllideb, sy'n rhan o'r twll du gwerth £22 biliwn a adawyd gennych chi i'r Llywodraeth Lafur.
Pan fyddwch chi'n sôn am—[Torri ar draws.] Pan fyddwch chi'n sôn am y mater yn ymwneud â ffermwyr, gadewch i mi fod yn eglur ein bod ni'n ymwybodol iawn o'r cyfraniad sylweddol y mae ffermwyr yn ei wneud at Gymru yn economaidd, yn gymdeithasol ac yn amgylcheddol. Mae'n bwysig, rwy'n credu, ein bod ni'n tanlinellu hynny. Ond mae hefyd yn bwysig nad ydym ni'n codi bwganod, oherwydd, mewn gwirionedd, mae'r gor-ddweud yr ydych chi wedi bod yn ei wneud—. Ac fe wnaethoch chi godi bwganod cyn i'r gyllideb ddechrau hyd yn oed. Clywais bobl o'ch meinciau chi yn dweud sut y byddai tanwydd yn cynyddu ac yn effeithio ar bobl mewn ardaloedd gwledig. Ni ddigwyddodd hynny, naddo? Codi bwganod yw hynna. Felly, rhowch y gorau i godi bwganod, oherwydd, mewn gwirionedd, mae nodiadau'r Trysorlys yn dangos mai cyfran fach iawn o ffermwyr yng Nghymru fydd yn cael eu heffeithio gan y dreth etifeddiaeth honno. A, gyda llaw, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig eich bod chi'n datgan buddiant o ran y materion hyn.
First Minister, no apologies, no sense of distress at what the farming community are going to face. [Interruption.] What I am going to say to you is this is a broken promises budget, that ultimately—[Interruption.]
Prif Weinidog, dim ymddiheuriadau, dim synnwyr o ofid ynglŷn â'r hyn y mae'r gymuned ffermio yn mynd i'w wynebu. [Torri ar draws.] Yr hyn yr wyf i'n mynd i'w ddweud wrthych chi yw bod hon yn cyllideb o addewidion a dorrwyd, yn y pen draw—[Torri ar draws.]
I know you've had a recess and you've had a week off, but I would like you to calm down, so we can hear questions being put by the leader of the opposition. I would like all Members, including opposition Members, to allow that to be heard and allow the answers to be heard. I have heard too many people this afternoon already trying to ensure their voices are heard above everyone else's. Please give the speakers and the answers respect.
Rwy'n gwybod eich bod chi wedi cael toriad a'ch bod chi wedi cael wythnos i ffwrdd, ond hoffwn i chi ymdawelu, fel y gallwn ni glywed cwestiynau yn cael eu gofyn gan arweinydd yr wrthblaid. Hoffwn i bob Aelod, gan gynnwys Aelodau'r gwrthbleidiau, ganiatáu i hynny gael ei glywed a chaniatáu i'r atebion gael eu clywed. Rwyf i wedi clywed gormod o bobl y prynhawn yma eisoes yn ceisio sicrhau bod eu lleisiau yn cael eu clywed uwchben rhai pawb arall. Rhowch barch i'r siaradwyr a'r atebion os gwelwch yn dda.
Thank you, Deputy Presiding Officer. The other broken promise we saw was around national insurance and the uplift in national insurance that will have such a devastating impact—an employment tax, a jobs tax that the Chancellor highlighted in opposition and so did the business Secretary. We know that many businesses will be affected by it, but also, as we've heard in your answer to previous questions, those in the charitable sector, such as hospices, and those who provide many of the primary functions in the health service, such as GPs, optometrists and pharmacists. So, what assessment has the Government made of what support they will be able to bring forward to mitigate that impact on many of the small practices that are the front door in Wales to the NHS? Because without that support, and built on the bed of broken promises from the Chancellor and the Labour Party, many of those businesses and many of those facilities will end up shutting their doors.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Roedd yr addewid arall a dorrwyd a welsom ni yn ymwneud ag yswiriant gwladol a'r cynnydd i yswiriant gwladol a fydd yn cael effaith mor ofnadwy—treth cyflogaeth, treth swyddi y tynodd y Canghellor sylw ati yn yr wrthblaid ac felly hefyd yr Ysgrifennydd busnes. Rydym ni'n gwybod y bydd llawer o fusnesau yn cael eu heffeithio ganddi, ond hefyd, fel yr ydym ni wedi clywed yn eich ateb i gwestiynau blaenorol, y rhai yn y sector elusennol, fel hosbisau, a'r rhai sy'n darparu llawer o'r prif swyddogaethau yn y gwasanaeth iechyd, fel meddygon teulu, optometryddion a fferyllwyr. Felly, pa asesiad mae'r Llywodraeth wedi ei wneud o ba gymorth y bydd yn gallu ei gynnig i liniaru'r effaith honno ar lawer o'r practisau bach sy'n gweithredu fel drws ffrynt yng Nghymru i'r GIG? Oherwydd heb y cymorth hwnnw, ac wedi'i adeiladu ar y gwely o addewidion a dorrwyd gan y Canghellor a'r Blaid Lafur, bydd llawer o'r busnesau hynny a llawer o'r cyfleusterau hynny yn cau eu drysau yn y pen draw.
This is a UK Government budget and they had to make some very tough choices. Those tough choices include the need to fix the foundations of our communities and our society, including the economy, but more importantly public services, after 14 years of Tory neglect. So, I am absolutely delighted that we have seen a significant uplift in the Welsh budget—£1.7 billion—which will make a real difference to the lives of people in our communities. I've talked about national insurance and how there's a balance to be struck there and who is likely to pay that.
But what I do know is that this is a Government who listened when we talked to them about the need for them to help us with the issue in relation to coal tip safety. Twenty-five million pounds is coming into our communities to help—[Interruption.] And when you talk about peanuts, this is money that you—[Interruption.] Your Secretary of State wouldn't even sign a letter to ask for that money to come to Wales. So, this is significant for our communities, as is, in particular, the miners' pension fund, which after years—years—has been addressed. And I'm very pleased that there will be thousands of people across Wales who will benefit from that.
Cyllideb Llywodraeth y DU yw hon ac roedd yn rhaid iddyn nhw wneud rhai dewisiadau anodd iawn. Mae'r dewisiadau anodd hynny yn cynnwys yr angen i drwsio sylfeini ein cymunedau a'n cymdeithas, gan gynnwys yr economi, ond yn bwysicach na hynny gwasanaethau cyhoeddus, ar ôl 14 mlynedd o esgeulustod y Torïaid. Felly, rwyf i wrth fy modd ein bod ni wedi gweld cynnydd sylweddol i gyllideb Cymru—£1.7 biliwn—a fydd yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i fywydau pobl yn ein cymunedau. Rwyf i wedi sôn am yswiriant gwladol a sut mae cydbwysedd i'w sicrhau yn hynny o beth a phwy sy'n debygol o dalu hwnnw.
Ond yr hyn yr wyf i'n ei wybod yw bod hon yn Llywodraeth a wrandawodd pan wnaethom ni siarad â nhw am yr angen iddyn nhw ein helpu ni gyda'r mater o ran diogelwch tomenni glo. Mae 25 miliwn o bunnoedd yn dod i mewn i'n cymunedau i helpu—[Torri ar draws.] A phan fyddwch chi'n sôn am geiniog a dimau, arian yw hwn yr ydych chi—[Torri ar draws.] Nid oedd eich Ysgrifennydd Gwladol chi hyd yn oed yn fodlon llofnodi llythyr i ofyn i'r arian hwnnw ddod i Gymru. Felly, mae hyn yn arwyddocaol i'n cymunedau, ac felly hefyd, yn benodol, cronfa bensiwn y glowyr, sydd, ar ôl blynyddoedd—wedi cael sylw. Ac rwy'n falch iawn y bydd miloedd o bobl ledled Cymru a fydd yn elwa o hynny.
First Minister, as I said to you, it's another broken promise. The Chancellor, when she was the shadow Chancellor, said that raising national insurance was a tax on jobs. The business Secretary, when he was the shadow business Secretary, said exactly the same thing. And you talk about lifting thresholds; what they did was decrease the threshold where people will start paying national insurance to £5,000. That will capture many, many people who work part-time—many, many females and women working in the charitable sector, which ultimately offers such work in the hospice movement and the charitable sector, raising money across the whole of Wales.
But the other point that we have to think on as well is the rise in student loans and tuition fees that was announced by the Government yesterday in Westminster, despite obviously the Prime Minister, when he was racing to be the leader of the opposition at the time, saying that he was not going to raise fees and that he wanted to get rid of them. And also Bridget Phillipson, the Secretary of State for Education, saying exactly the same thing. So, you've dished it out to pensioners by getting rid of the winter fuel allowance, you're dishing it out to the students now. First Minister, can you see why the people of Wales believe that they cannot trust this Government here in Cardiff Bay or the Government in Westminster to stick to one pledge, one commitment that they've made, and they feel so bitterly betrayed by the Labour Party?
Prif Weinidog, fel y dywedais i wrthych chi, mae'n addewid arall a dorrwyd. Dywedodd y Canghellor, pan oedd hi'n Ganghellor yr wrthblaid, fod codi yswiriant gwladol yn dreth ar swyddi. Dywedodd yr Ysgrifennydd busnes, pan oedd yn Ysgrifennydd busnes yr wrthblaid, yr un peth yn union. Ac rydych chi'n sôn am godi trothwyon; yr hyn a wnaethon nhw oedd gostwng y trothwy lle bydd pobl yn dechrau talu yswiriant gwladol i £5,000. Bydd hynny yn cwmpasu llawer iawn o bobl sy'n gweithio'n rhan amser—llawer iawn o fenywod sy'n gweithio yn y sector elusennol, sydd yn y pen draw yn cynnig gwaith o'r fath yn y mudiad hosbisau a'r sector elusennol, gan godi arian ar draws Cymru gyfan.
Ond y pwynt arall y mae'n rhaid i ni feddwl amdano hefyd yw'r cynnydd i fenthyciadau myfyrwyr a ffioedd addysgu a gyhoeddwyd gan y Llywodraeth ddoe yn San Steffan, er i Brif Weinidog y DU ddweud yn amlwg, pan oedd yn brwydro i fod yn arweinydd yr wrthblaid ar y pryd, nad oedd yn mynd i godi ffioedd a'i fod eisiau cael gwared arnyn nhw. A hefyd Bridget Phillipson, yr Ysgrifennydd Gwladol dros Addysg, yn dweud yr un peth yn union. Felly, rydych chi wedi cosbi pensiynwyr trwy gael gwared ar lwfans tanwydd y gaeaf, rydych chi'n cosbi'r myfyrwyr nawr. Prif Weinidog, a allwch chi weld pam mae pobl Cymru yn credu na allan nhw ymddiried yn y Llywodraeth hon yma ym Mae Caerdydd na'r Llywodraeth yn San Steffan i gadw at un addewid, un ymrwymiad y maen nhw wedi ei wneud, a'u bod nhw'n teimlo wedi'u bradychu mor ofnadwy gan y Blaid Lafur?
Well, they felt so betrayed by you that they turfed every one of your MPs out of Wales. There is a very, very small band of Tory MPs now sitting in Westminster. I'd like to take the opportunity to congratulate Mims Davies, the new shadow Secretary of State, who represents the seat of East Grinstead and Uckfield, whose contact with Wales is that she studied in Swansea University. So, she obviously thought that our universities in Wales were great. That's the new shadow Secretary of State for Wales.
But let me tell you about how people are going to benefit in Wales. Pensioners: there's an increase that is bigger than the rate of the cost of living. That is going to help pensioners across Wales. And I think that it is very rich of you to talk about tuition fees, when actually you were in a situation where you did not recognise the fact that, in Wales, we have the best package of support for students across the United Kingdom. And of course we want to recognise that the whole system is under huge strain at the moment. Our support package for living costs is the highest in the UK, but obviously there is a broader question in relation to universities in terms of the financial model and the sustainability. Of course we'll need to discuss, with the UK Government, ideally, how that can be addressed, but this is an issue for us in Wales, and obviously we will be announcing our budget very shortly.
Wel, roedden nhw'n teimlo wedi'u bradychu gymaint gennych chi iddyn nhw daflu pob un o'ch ASau allan o Gymru. Ceir criw bach iawn, iawn o ASau Torïaidd sydd bellach yn eistedd yn San Steffan. Hoffwn fanteisio ar y cyfle i longyfarch Mims Davies, Ysgrifennydd Gwladol newydd yr wrthblaid, sy'n cynrychioli sedd East Grinstead and Uckfield, a'i chysylltiad â Chymru yw ei bod wedi astudio ym Mhrifysgol Abertawe. Felly, roedd hi'n amlwg yn meddwl bod ein prifysgolion yng Nghymru yn wych. Dyna Ysgrifennydd Gwladol Cymru newydd yr wrthblaid.
Ond gadewch i mi ddweud wrthych chi sut mae pobl yn mynd i elwa yng Nghymru. Pensiynwyr: ceir cynnydd sy'n fwy na chyfradd costau byw. Mae hynny'n mynd i helpu pensiynwyr ledled Cymru. Ac rwy'n credu ei bod hi'n un dda iawn i chi siarad am ffioedd dysgu, pan oeddech chi mewn gwirionedd mewn sefyllfa lle na wnaethoch chi gydnabod y ffaith bod gennym ni, yng Nghymru, y pecyn cymorth gorau i fyfyrwyr ar draws y Deyrnas Unedig. Ac wrth gwrs rydym ni eisiau cydnabod bod y system gyfan dan straen enfawr ar hyn o bryd. Ein pecyn cymorth ar gyfer costau byw yw'r uchaf yn y DU, ond yn amlwg ceir cwestiwn ehangach o ran phrifysgolion o safbwynt y model ariannol a'r cynaliadwyedd. Wrth gwrs bydd angen i ni drafod, gyda Llywodraeth y DU, yn ddelfrydol, sut y gellir mynd i'r afael â hynny, ond mae hwn yn fater i ni yng Nghymru, ac yn amlwg byddwn ni'n cyhoeddi ein cyllideb yn fuan iawn.
Ar ran Plaid Cymru, Delyth Jewell.
On behalf of Plaid Cymru, Delyth Jewell.
First Minister, I'll quote some words to you:
'Losing a farm is not like losing any other business. It can't come back.'
That's what Keir Starmer told the NFU conference last year. But despite the promise that Labour wouldn't change the inheritance tax rules on agriculture, that is exactly what's happened. It's little wonder, is it, that farmers are feeling betrayed, because this new policy threatens the future of many Welsh family farms. And it isn't that policy in isolation: there's the huge increase in input costs we've seen in recent years; the disastrous effects of Brexit; the long, dark shadow of bovine TB; and ongoing uncertainty about the SFS. They are all taking their toll financially and emotionally. It's an industry in Wales made up of families, many of whom are struggling.
Will the First Minister undertake an immediate assessment, please, of the effect this decision will have on the sector in Wales, how it will affect efforts to strengthen food security, tackle the nature and climate emergencies? And to those running a family farm in Wales asking themselves whether they have a future in the sector, what does the First Minister say?
Prif Weinidog, fe wnaf i ddyfynnu rhai geiriau i chi:
'Nid yw colli fferm fel colli unrhyw fusnes arall. Ni all ddod yn ôl.'
Dyna ddywedodd Keir Starmer wrth gynhadledd yr NFU y llynedd. Ond er gwaethaf yr addewid na fyddai Llafur yn newid y rheolau treth etifeddiaeth ar amaethyddiaeth, dyna'n union sydd wedi digwydd. Nid yw'n fawr o syndod, ydy hi, bod ffermwyr yn teimlo wedi'u bradychu, oherwydd mae'r polisi newydd hwn yn bygwth dyfodol llawer o ffermydd teuluol Cymru. Ac nid yw'n fater o'r polisi hwnnw ar ei ben ei hun: ceir y cynnydd enfawr i gostau mewnbwn yr ydym ni wedi ei weld dros y blynyddoedd diwethaf; effeithiau trychinebus Brexit; cysgod hir, tywyll TB buchol; ac ansicrwydd parhaus ynghylch y cynllun ffermio cynaliadwy. Mae pob un ohonyn nhw'n cael effaith yn ariannol ac yn emosiynol. Mae'n ddiwydiant yng Nghymru sydd wedi'i gyfansoddi o deuluoedd, y mae llawer ohonyn nhw'n yn ei chael hi'n anodd.
A wnaiff y Prif Weinidog gynnal asesiad ar unwaith, os gwelwch yn dda, o'r effaith y bydd y penderfyniad hwn yn ei chael ar y sector yng Nghymru, sut y bydd yn effeithio ar ymdrechion i gryfhau diogelwch bwyd, a mynd i'r afael â'r argyfyngau natur a hinsawdd? Ac wrth y rhai sy'n rhedeg fferm deuluol yng Nghymru sy'n gofyn i'w hunain a oes ganddyn nhw ddyfodol yn y sector, beth mae'r Prif Weinidog yn ei ddweud?
Thanks very much. I genuinely think that it is important that people look at the detail before scaremongering, because I think there's been a lot of noise around this issue. I must say—and of course we've already been assessing what we think the impact might be—our initial finding is that the vast majority of farms in Wales will not have to pay this tax. I'm sure she's been reading the detail as much as I have. The fact is that the rest of the population have to pay inheritance tax, and there is a huge allowance when it comes to the agricultural community. What we're talking about here is extremely large and wealthy farms. Obviously, we will work through the detail of this. But as a Labour Party, we are very interested also in making sure that the support is there for people who work on farms. That's why things like increasing the living wage are significant. It'll affect not just the agricultural community but people across our nation, and that will be a significant change for many people in our communities.
Diolch yn fawr iawn. Rwyf i wir yn credu ei bod hi'n bwysig bod pobl yn edrych ar y manylion cyn codi bwganod, oherwydd rwy'n credu y bu llawer o sŵn ynghylch y mater hwn. Mae'n rhaid i mi ddweud—ac wrth gwrs rydym ni eisoes wedi bod yn asesu'r hyn yr ydym ni'n meddwl y gallai'r effaith fod—ein canfyddiad cychwynnol yw na fydd yn rhaid i fwyafrif llethol o ffermydd yng Nghymru dalu'r dreth hon. Rwy'n siŵr ei bod hi wedi bod yn darllen y manylion gymaint ag yr wyf i. Y ffaith yw bod yn rhaid i weddill y boblogaeth dalu treth etifeddiant, a cheir lwfans enfawr o ran y gymuned amaethyddol. Yr hyn yr ydym ni'n sôn amdano yma yw ffermydd eithriadol o fawr a chyfoethog. Yn amlwg, byddwn yn gweithio trwy fanylion hyn. Ond fel Plaid Lafur, mae gennym ni ddiddordeb mawr hefyd mewn gwneud yn siŵr bod y cymorth yno i bobl sy'n gweithio ar ffermydd. Dyna pam mae pethau fel cynyddu'r cyflog byw yn arwyddocaol. Bydd yn effeithio nid yn unig ar y gymuned amaethyddol ond ar bobl ar draws ein cenedl, a bydd hwnnw yn newid sylweddol i lawer o bobl yn ein cymunedau.
If you could publish that assessment, I think it could go a long way to assuaging people's concerns. So, I would welcome, please, if you could confirm if that will be published, and very shortly.
'Last week’s Budget was a missed opportunity, including for Cymru, resulting in continued austerity, inequality, poverty, and hardship for millions of people and leaving our public services at breaking point.'
Those aren't my words, but those of Beth Winter, who was, until yesterday, a Labour colleague of the First Minister. And she's right, isn't she? There was no commitment to fair funding, and so Wales's day-to-day spending settlement is less generous than that of Scotland and Northern Ireland. There was complete silence on HS2 consequentials, with Wales's comparability factor for transport shrinking from 80.9 per cent in 2015 to 33.5 per cent in 2024. And calls for the devolution of the Crown Estate were ignored again. Why are we consigned to further austerity, and why did the First Minister fail her first test to fight for what is right for Wales?
Pe gallech chi gyhoeddi'r asesiad hwnnw, rwy'n credu y gallai wneud cryn dipyn i leddfu pryderon pobl. Felly, byddwn yn croesawu, os gwelwch yn dda, pe gallech chi gadarnhau a fydd hwnnw'n cael ei gyhoeddi, ac yn fuan iawn.
'Roedd Cyllideb yr wythnos diwethaf yn gyfle a gollwyd, gan gynnwys i Gymru, gan arwain at gyni cyllidol, anghydraddoldeb, tlodi a chaledi parhaus i filiynau o bobl a gadael ein gwasanaethau cyhoeddus ar dorbwynt.'
Nid fy ngeiriau i yw'r rheina, ond rhai Beth Winter, a oedd, tan ddoe, yn un o gydweithwyr Llafur y Prif Weinidog. Ac mae'n iawn, onid yw? Doedd dim ymrwymiad i gyllid teg, ac felly mae setliad gwariant dydd i ddydd Cymru yn llai hael na rhai yr Alban a Gogledd Iwerddon. Cafwyd tawelwch llwyr o ran symiau canlyniadol HS2, gyda ffactor cymharoldeb Cymru ar gyfer trafnidiaeth yn crebachu o 80.9 y cant yn 2015 i 33.5 y cant yn 2024. Ac anwybyddwyd galwadau i ddatganoli Ystad y Goron eto. Pam ydym ni'n cael ein condemnio i gyni cyllidol pellach, a pham wnaeth y Prif Weinidog fethu ei phrawf cyntaf i frwydro dros yr hyn sy'n iawn i Gymru?
I'll tell you what, we fought and we won. We've won £25 million for our coal communities that these guys wouldn't even ask for, and so we are very pleased with that. And the fact that we're going to get the highest uplift that we've had since devolution began—£1.7 billion that is going to help to rebuild our public services. And it is important, I think, to recognise the difference that that will make to the lives of people across Wales. Austerity has ended. This is why it was really important that that change was made. So, you can't on the one hand say, 'Don't raise national insurance, don't try and put a tax on the wealthiest people in our communities' and then say, 'Oh, what are we going to do about public services?' You have to raise taxes from somewhere, and this fantasy economics that Plaid Cymru keeps on peddling is not something the public swallows.
Fe ddywedaf wrthych chi beth, fe wnaethom ni frwydro ac fe wnaethom ni ennill. Rydym ni wedi ennill £25 miliwn i'n cymunedau glo na fyddai'r bobl hyn hyd yn oed ofyn amdano, ac felly rydym ni'n falch iawn gyda hynny. A'r ffaith ein bod ni'n mynd i gael y cynnydd uchaf yr ydym ni wedi ei gael ers dechrau datganoli—£1.7 biliwn sy'n mynd i helpu i ailadeiladu ein gwasanaethau cyhoeddus. Ac mae'n bwysig, rwy'n credu, cydnabod y gwahaniaeth y bydd hynny yn ei wneud i fywydau pobl ledled Cymru. Mae cyni cyllidol wedi dod i ben. Dyna pam mae'n bwysig iawn bod y newid hwn yn cael ei wneud. Felly, allwch chi ddim dweud ar y naill law, 'Peidiwch â chynyddu yswiriant gwladol, peidiwch â cheisio rhoi treth ar y bobl fwyaf cyfoethog yn ein cymunedau' ac yna dweud, 'O, beth ydym ni'n mynd i'w wneud am wasanaethau cyhoeddus?' Mae'n rhaid i chi godi trethi o rywle, ac nid yw'r economeg ffantasi hon y mae Plaid Cymru yn parhau i'w harddel yn rhywbeth y mae'r cyhoedd yn ei lyncu.
Of course we need to raise taxes, but we need to do that on the people who have the broadest shoulders. Having a better budget than the Tories is a low bar, I would say, First Minister. Austerity is still biting cruelly on pensioners and children living in poverty. I would implore you, please: austerity, I regret, has not ended.
Last week's budget did at last concede money for coal tip safety. I welcome that, but the £25 million set aside is nowhere near what is needed. We know the finance Minister has requested £91 million over three years, but estimates tell us it could cost up to £600 million over 10 to 15 years to address these issues. Now, these coal tips stand as reminders of how Wales was exploited, how we were left with the rubbish after our wealth was taken from us. For as long as those tips exist, the shadow of that betrayal will hang over our valleys. We can't afford delays or half measures, because the risk of history repeating itself is just too awful to contemplate. So, can the First Minister set out, please, what the Welsh Government's plans are for that £25 million, and what guarantees has she had from the Chancellor that Wales will be compensated in full for the neglect our communities have suffered, and that those tips will be cleared at Westminster's expense?
Wrth gwrs mae angen i ni godi trethi, ond mae angen i ni wneud hynny ar y bobl sydd yn y sefyllfa orau i'w hysgwyddo. Mae bod â gwell cyllideb na'r Torïaid yn far isel, byddwn i'n dweud, Prif Weinidog. Mae cyni cyllidol yn dal i frathu yn greulon ar bensiynwyr a phlant sy'n byw mewn tlodi. Byddwn yn erfyn arnoch, os gwelwch yn dda: nid yw cyni cyllidol, rwy'n gresynu, wedi dod i ben.
Fe wnaeth cyllideb yr wythnos diwethaf ildio arian o'r diwedd ar gyfer diogelwch tomenni glo. Rwy'n croesawu hynny, ond nid yw'r £25 miliwn a neilltuwyd yn agos o gwbl at yr hyn sydd ei angen. Rydym ni'n gwybod bod y Gweinidog cyllid wedi gofyn am £91 miliwn dros dair blynedd, ond mae amcangyfrifon yn dweud wrthym ni y gallai gostio hyd at £600 miliwn dros 10 i 15 mlynedd i fynd i'r afael â'r problemau hyn. Nawr, mae'r tomenni glo hyn yn ein hatgoffa o sut y camfanteisiwyd ar Gymru, sut y cawsom ein gadael gyda'r sbwriel ar ôl i'n cyfoeth gael ei gymryd oddi wrthym ni. Cyn belled ag y bo'r tomenni hynny'n bodoli, bydd cysgod y brad hwnnw yn hongian dros ein cymoedd. Ni allwn fforddio oedi na hanner mesurau, oherwydd mae'r perygl o hanes yn ailadrodd ei hun yn rhy ofnadwy i'w ystyried. Felly, a all y Prif Weinidog nodi, os gwelwch yn dda, beth yw cynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer y £25 miliwn hwnnw, a pha sicrwydd y mae wedi ei gael gan y Canghellor y bydd Cymru yn cael ei digolledu'n llawn am yr esgeulustod y mae ein cymunedau wedi'i ddioddef, ac y bydd y tomenni hynny yn cael eu clirio ar draul San Steffan?
Well, thanks very much, and, you're quite right, it is important that those with the broadest shoulders pay the most, which is why, actually, I think it's been very carefully worked out who in the agricultural community is likely to have to pay, whilst the rest of businesses also have to pay, don't forget, quite significant amounts of money when it comes to inheritance tax.
Now, let me talk a little about pensioners, because I think it is important to address that issue. The fact is that the pension will be going up by 4.5 per cent, which is more than the rate of inflation, so that should help them with the cost of living. As I say, the living wage has increased, which will make a huge difference to thousands of people in our communities.
And when it comes to coal tip safety, then we are pleased that this is the beginning, and we are hoping that more will come in the future, and obviously we'll continue those negotiations with the UK Government. But it's not just about that; there are other people who are going to benefit from this budget in Wales. I'm particularly pleased to see that those who suffered as a result of contaminated blood will actually get compensated; so will those who were affected by the Horizon scandal. And, again, the Tories didn't put any of that money into the budget to pay for those, so I'm very pleased that those people will now get the compensation that they deserve.
Wel, diolch yn fawr iawn, ac rydych chi'n gwbl gywir, mae'n bwysig mai'r rhai sydd yn y sefyllfa orau i'w ysgwyddo sy'n talu'r mwyaf, a dyna pam, a dweud y gwir, yr wyf i'n credu ei fod wedi cael ei gyfrifo yn ofalus iawn pwy yn y gymuned amaethyddol sy'n debygol o orfod talu, tra bod yn rhaid i weddill y busnesau dalu hefyd, peidiwch ag anghofio, symiau eithaf sylweddol o arian o ran treth etifeddiant.
Nawr, gadewch i mi siarad ychydig am bensiynwyr, oherwydd rwy'n credu ei bod hi'n bwysig rhoi sylw i'r mater hwnnw. Y gwir yw y bydd y pensiwn yn cynyddu 4.5 y cant, sy'n fwy na chyfradd chwyddiant, felly dylai hynny eu helpu gyda chostau byw. Fel y dywedais, mae'r cyflog byw wedi cynyddu, a fydd yn gwneud gwahaniaeth enfawr i filoedd o bobl yn ein cymunedau.
Ac o ran diogelwch tomenni glo, yna rydym ni'n falch mai dyma'r cychwyn, ac rydym ni'n gobeithio y bydd mwy yn dod yn y dyfodol, ac yn amlwg byddwn yn parhau â'r trafodaethau hynny gyda Llywodraeth y DU. Ond nid yw'n ymwneud â hynny yn unig; ceir pobl eraill sy'n mynd i elwa o'r gyllideb hon yng Nghymru. Rwy'n arbennig o falch o weld y bydd y rhai a ddioddefodd o ganlyniad i waed halogedig yn cael eu digolledu mewn gwirionedd; felly hefyd y rhai yr effeithiodd sgandal Horizon arnyn nhw. Ac eto, ni roddodd y Torïaid ddim o'r arian hwnnw yn y gyllideb i dalu am y rheini, felly rwy'n falch iawn y bydd y bobl hynny bellach yn cael yr iawndal y maen nhw'n ei haeddu.
3. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o effaith cyllideb yr hydref Llywodraeth y DU ar wella canlyniadau economaidd i drigolion Dwyrain De Cymru? OQ61787
3. What assessment has the First Minister made of the impact of the UK Government’s autumn budget on improving economic outcomes for residents in South Wales East? OQ61787
The budget will have a positive impact across Wales. People on the national living wage will see an increase to £12.21, and public services will breathe a sigh of relief at the end of austerity. Funding for our city and growth deal and investment zones will help to drive growth.
Bydd y gyllideb yn cael effaith gadarnhaol ar draws Cymru. Bydd pobl ar y cyflog byw cenedlaethol yn gweld cynnydd i £12.21, a bydd gwasanaethau cyhoeddus yn rhoi ochenaid o ryddhad at ddiwedd cyni cyllidol. Bydd cyllid ar gyfer ein bargeinion dinesig a thwf a'n parthau buddsoddi yn helpu i ysgogi twf.
First Minister, coming from a farming family, I know the strain that these changes to inheritance tax agricultural property relief will have on my region's farmers and Welsh farmers as a whole. We should be here safeguarding our family-run farms that operate on modest incomes. Labour are hitting the working people of the countryside. As my leader said, you promised not to touch it, and farmers feel betrayed. A tax hit on farms worth over £1 million will burden families with crippling costs, risking a generational loss in Welsh agriculture. It will mean food being imported or produced by industrial firms instead of local families. First Minister, today, you and your Welsh Labour colleagues have a choice: will you continue to toe the line of your UK Labour Party and support this budget, a budget that will wreak havoc on Welsh agriculture, or will you stand up and speak out for Wales and its farmers and demonstrate that this Senedd will put the interests of Welsh farmers above the interests of the Westminster Labour Party?
Prif Weinidog, gan fy mod i'n dod o deulu ffermio, rwy'n ymwybodol o'r straen y bydd y newidiadau hyn i ryddhad eiddo amaethyddol treth etifeddiant yn ei gael ar ffermwyr fy rhanbarth a ffermwyr Cymru yn gyffredinol. Dylem ni fod yma yn diogelu ein ffermydd teuluol sy'n gweithredu gydag incwm cymedrol. Mae Llafur yn taro pobl sy'n gweithio yng nghefn gwlad. Fel y dywedodd fy arweinydd, fe wnaethoch chi addo peidio â chyffwrdd ynddo, ac mae ffermwyr yn teimlo wedi'u bradychu. Bydd ergyd treth ar ffermydd gwerth dros £1 filiwn yn rhoi baich costau difrifol ar deuluoedd, gan beri'r risg o golli cenhedlaeth ym myd amaethyddiaeth yng Nghymru. Bydd yn golygu bod bwyd yn cael ei fewnforio neu ei gynhyrchu gan gwmnïau diwydiannol yn hytrach na theuluoedd lleol. Prif Weinidog, heddiw, mae gennych chi a'ch cyd-aelodau Llafur Cymru ddewis: a wnewch chi barhau i ufuddhau eich Plaid Lafur y DU a chefnogi'r gyllideb hon, cyllideb a fydd yn gwneud llanast o fyd amaethyddiaeth Cymru, neu a wnewch chi sefyll yn gadarn a chodi llais dros Gymru a'i ffermwyr a dangos y bydd y Senedd hon yn rhoi buddiannau ffermwyr Cymru uwchlaw buddiannau Plaid Lafur San Steffan?
It's quite remarkable. If you haven't looked at the detail of this, you need to, because I do think that many people in agricultural communities have been misled. So, even after the budget, the first £1 million of combined businesses and agricultural assets will continue to receive 100 per cent relief in most cases. After this, they're going to have to pay inheritance tax at 20 per cent, compared to the rest of us, who have to pay 40 per cent. A married couple owning a farm together can split it in two, so that means they've got £2 million—not £1 million; £2 million—of agricultural property relief, plus another £500,000 for each partner if property's involved. So, you get up to about £3 million. Well, yes, there may be some people in Wales who earn that amount of money and have that kind of wealth within their farms. And, by the way, they are allowed to pay it over a long period of time. So, I do think that the people of Wales are listening and they are hearing you support and protect the very, very rich people, the richest people in our society.
Mae'n gwbl ryfeddol. Os nad ydych chi wedi edrych ar fanylion hyn, mae angen i chi wneud hynny, oherwydd rwy'n credu bod llawer o bobl mewn cymunedau amaethyddol wedi cael eu camarwain. Felly, hyd yn oed ar ôl y gyllideb, bydd yr £1 filiwn gyntaf o asedau busnesau ac amaethyddol cyfunol yn parhau i gael rhyddhad o 100 y cant yn y rhan fwyaf o achosion. Ar ôl hyn, bydd yn rhaid iddyn nhw dalu Treth Etifeddiant ar 20 y cant, o'i gymharu â'r gweddill ohonom ni, sy'n gorfod talu 40 y cant. Gall pâr priod sy'n berchen ar fferm gyda'i gilydd ei rhannu'n ddwy, felly mae hynny'n golygu bod ganddyn nhw £2 filiwn—nid £1 filiwn; £2 filiwn—o ryddhad eiddo amaethyddol, ynghyd â £500,000 arall i bob partner os oes eiddo dan sylw. Felly, rydych chi'n cael hyd at £3 miliwn. Wel, oes, efallai fod rhai pobl yng Nghymru sy'n ennill y swm hwnnw o arian ac sydd â'r math hwnnw o gyfoeth o fewn eu ffermydd. A, gyda llaw, caniateir iddyn nhw ei dalu dros gyfnod hir o amser. Felly, rwy'n credu bod pobl Cymru yn gwrando ac maen nhw'n eich clywed chi'n cefnogi ac yn amddiffyn y bobl gyfoethog iawn, iawn, y bobl fwyaf cyfoethog yn ein cymdeithas.
Alun Davies.
Alun Davies.
I'm grateful, Deputy Presiding Officer. I'm sure the First Minister agrees with me that we don't need lectures from fans of Liz Truss when it comes to debating these matters.
The people of Blaenau Gwent welcomed the budget last week, and welcomed many of the provisions that were contained in it. One of those provisions is, of course, ensuring that future money that we lost through Brexit is delivered back to this place and then delivered to Blaenau Gwent. I'd like to invite the First Minister to Blaenau Gwent to discuss how we can invest that funding in the economic future of the Heads of the Valleys and, in doing so, I'd like to discuss with the First Minister how we can invest in building business units and industrial units across the A465, now dualled by this Government, and ensure that we can create jobs and work in the Heads of the Valleys.
Rwy'n ddiolchgar, Dirprwy Lywydd. Rwy'n siŵr bod y Prif Weinidog yn cytuno â mi nad oes angen pregethau gan gefnogwyr Liz Truss arnom ni wrth drafod y materion hyn.
Croesawodd pobl Blaenau Gwent y gyllideb yr wythnos diwethaf, ac fe wnaethon nhw groesawu llawer o'r darpariaethau a oedd ynddi. Un o'r darpariaethau hynny, wrth gwrs, yw sicrhau bod arian ar gyfer y dyfodol y gwnaethom ni ei golli drwy Brexit yn cael ei ddychwelyd i'r lle hwn ac yna chael ei ddosbarthu i Flaenau Gwent. Hoffwn wahodd y Prif Weinidog i Flaenau Gwent i drafod sut y gallwn ni fuddsoddi'r cyllid hwnnw yn nyfodol economaidd Blaenau'r Cymoedd a, thrwy wneud hynny, hoffwn drafod gyda'r Prif Weinidog sut y gallwn ni fuddsoddi mewn adeiladu unedau busnes ac unedau diwydiannol ar draws yr A465, sydd bellach wedi'i deuoli gan y Llywodraeth hon, a sicrhau y gallwn ni greu swyddi a gweithio ym Mlaenau'r Cymoedd.
Thanks very much, Alun, and what I can tell you is that this was a budget for investment. We have to stabilise the economy. It was important after years of neglect, after years of mismanagement of the economy by Liz Truss and Rishi Sunak and others over a long period of time. What people need is some stability, and the best thing for the people in Blaenau Gwent is to see that stability, to see investment come in, and of course now what we need is to make sure that those people in that area are prepared and are equipped to take advantage of jobs when they come in. Now, what is important, I think, in places like Ebbw Vale, is that we develop the opportunities for businesses to come in, and that includes, for example, a property development plan, and I'm really pleased that there's been a new completed development—50,000 sq ft of industrial units at Rhyd y Blew in Ebbw Vale, and there are advanced discussions with potential tenants. So, real opportunities there, and also, of course, in relation to Tech Valleys.
Diolch yn fawr iawn, Alun, a'r hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi yw bod hon yn gyllideb ar gyfer buddsoddi. Mae'n rhaid i ni sefydlogi'r economi. Roedd hi'n bwysig ar ôl blynyddoedd o esgeulustod, ar ôl blynyddoedd o gamreoli'r economi gan Liz Truss a Rishi Sunak ac eraill dros gyfnod hir. Yr hyn sydd ei angen ar bobl yw rhywfaint o sefydlogrwydd, a'r peth gorau i'r bobl ym Mlaenau Gwent yw gweld y sefydlogrwydd hwnnw, gweld buddsoddiad yn dod i mewn, ac wrth gwrs nawr yr hyn sydd ei angen arnom ni yw gwneud yn siŵr bod y bobl hynny yn yr ardal honno yn barod a'u bod nhw wedi'u paratoi i fanteisio ar swyddi pan fyddan nhw'n dod i mewn. Nawr, yr hyn sy'n bwysig, rwy'n credu, mewn lleoedd fel Glynebwy, yw ein bod ni'n datblygu'r cyfleoedd i fusnesau ddod i mewn, ac mae hynny'n cynnwys, er enghraifft, cynllun datblygu eiddo, ac rwy'n falch iawn bod datblygiad newydd wedi'i gwblhau—50,000 troedfedd sgwâr o unedau diwydiannol yn Rhyd y Blew yng Nglynebwy, a cheir trafodaethau datblygedig gyda darpar denantiaid. Felly, cyfleoedd go iawn yno, a hefyd, wrth gwrs, o ran y Cymoedd Technoleg.
4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gymorth Llywodraeth Cymru i gyn-filwyr? OQ61775
4. Will the First Minister make a statement on Welsh Government support for veterans? OQ61775
The Welsh Government is proud to deliver a range of support for veterans in Wales, including a specific mental health treatment pathway, prosthetics support for veterans affected by limb loss, and funding of armed forces liaison officers, who work with veterans and support organisations in communities across Wales.
Mae Llywodraeth Cymru yn falch o ddarparu amrywiaeth o gymorth i gyn-filwyr yng Nghymru, gan gynnwys llwybr triniaeth iechyd meddwl penodol, cymorth prostheteg i gyn-filwyr sydd wedi'u heffeithio gan golli aelodau o'r corff, ac ariannu swyddogion cyswllt y lluoedd arfog, sy'n gweithio gyda chyn-filwyr a sefydliadau cymorth mewn cymunedau ledled Cymru.
Diolch yn fawr am eich ymateb, Prif Weinidog.
Thank you very much for that response, First Minister.
Obviously, we're in the annual remembrance period now, where we rightly remember, reflect and recognise all who've served and those who've made the ultimate sacrifice as well. Today I'd like to raise support for the LGBT veterans community, in particular those whose lives were absolutely devastated by the so-called 'gay ban'. I'm really privileged to have the opportunity to work with the LGBT veterans charity, Fighting with Pride, not least on the Etherton review, but also to talk to them when they visited Eryri. To hear the impact of that gay ban on people's lives, their livelihoods, and the toll it was still taking was absolutely heartbreaking. The review last year by Lord Etherton had 49 recommendations, one of which was an apology from the British state, and another was compensation to be made. The LGBT veterans compensation scheme is reckoned at £50 million, but that works out at around £2,500 per veteran, which really doesn't go as far as it needs to. The apology has happened under the previous UK Government, but we're still waiting for compensation. I know the UK Labour Party was supportive, and John Healey MP actually said it was unfinished business for Labour. So, Prif Weinidog, can I ask what discussions Welsh Government has had with the now UK Government on this, and if you would raise further this with the UK Government to right these historical wrongs for people that wanted to serve their country, but were badly let down by it?
Yn amlwg, rydym ni yn y cyfnod cofio blynyddol nawr, pan fyddem ni'n cofio, yn myfyrio ac yn cydnabod yn briodol pawb sydd wedi gwasanaethu a'r rhai sydd wedi gwneud yr aberth eithaf hefyd. Heddiw, hoffwn godi cefnogaeth i'r gymuned cyn-filwyr LHDT, ac yn enwedig y rhai y cafodd eu bywydau eu difetha'n llwyr gan y 'gwaharddiad ar hoywon' fel y'i galwyd. Mae'n fraint mawr cael y cyfle i weithio gyda'r elusen cyn-filwyr LHDT, Fighting with Pride, nid leiaf ar adolygiad Etherton, ond hefyd i siarad â nhw pan wnaethon nhw ymweld ag Eryri. Roedd clywed effaith y gwaharddiad ar hoywon hwnnw ar fywydau pobl, eu bywoliaeth, a'r effaith yr oedd yn dal i'w chael yn gwbl dorcalonnus. Roedd yr adolygiad y llynedd gan yr Arglwydd Etherton yn cynnwys 49 o argymhellion, ac un ohonyn nhw oedd ymddiheuriad gan wladwriaeth Prydain, ac un arall oedd talu iawndal. Tybir mai £50 miliwn yw gwerth y cynllun iawndal i gyn-filwyr LHDT, ond mae hynny'n cyfateb i oddeutu £2,500 fesul cyn-filwr, nad yw wir yn mynd mor bell ag y mae angen iddo ei wneud. Mae'r ymddiheuriad wedi cael ei wneud o dan Lywodraeth flaenorol y DU, ond rydym ni'n dal i aros am iawndal. Rwy'n gwybod bod Plaid Lafur y DU yn gefnogol, a dywedodd John Healey AS ei fod yn fusnes anorffenedig i Lafur. Felly, Prif Weinidog, a gaf i ofyn pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi eu cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch hyn, ac a wnewch chi godi hyn ymhellach gyda Llywodraeth y DU i unioni'r camweddau hanesyddol hyn i bobl a oedd eisiau gwasanaethu eu gwlad, ond a gafodd eu siomi'n ofnadwy ganddi?
Thanks very much, and it will be an honour for me to be present, as the First Minister, at the national Remembrance Day service on the weekend to pay my personal tribute to veterans and those who died fighting for our country. Hannah, I know how supportive you've been and how active you've been in this space, in particular I know you've got a really positive relationship with Fighting with Pride, and I know that you're very keen to see this. I think there are good levels of support for the Pride in Veterans Standard. I think there are about 30 organisations signed up in Wales, out of 230 across the United Kingdom. I know that Ruth Birch is a brilliant advocate for LGBTQ veterans and she's working very hard through Wales and Fighting with Pride. The UK Government plans for a redress compensation scheme are due to be published in the new year, and I think that will be an important milestone.
Diolch yn fawr iawn, a bydd yn anrhydedd i mi fod yn bresennol, fel y Prif Weinidog, yng ngwasanaeth cenedlaethol Dydd y Cofio dros y penwythnos i dalu fy nheyrnged bersonol i gyn-filwyr a'r rhai fu farw yn ymladd dros ein gwlad. Hannah, rwy'n gwybod pa mor gefnogol rydych chi wedi bod a pha mor weithgar rydych chi wedi bod yn y maes hwn, ac rwy'n gwybod yn benodol bod gennych chi berthynas gadarnhaol iawn gyda Fighting with Pride, ac rwy'n gwybod eich bod chi'n awyddus iawn i weld hyn. Rwy'n credu bod lefelau da o gefnogaeth i'r Safon Balchder mewn Cyn-filwyr. Rwy'n credu bod tua 30 o sefydliadau wedi ymuno yng Nghymru, o 230 ledled y Deyrnas Unedig. Rwy'n gwybod bod Ruth Birch yn eiriolwr gwych dros gyn-filwyr LHDTC ac mae'n gweithio'n galed iawn trwy Gymru a Fighting with Pride. Disgwylir i gynlluniau Llywodraeth y DU ar gyfer cynllun iawndal gwneud iawn gael eu cyhoeddi yn y flwyddyn newydd, ac rwy'n credu y bydd hwnnw yn garreg filltir bwysig.
Thank you for that answer, First Minister. I would also like to associate myself with the comments and calls made by Hannah Blythyn. Can I return, though, if I may, to Veterans' NHS Wales, a service that we're very proud to have here in Wales? But, as a cross-party group on the armed forces and cadets, we've been looking at the service and whether there's anything that can be done to improve it. One of the improvements that's been suggested to us is the need to embed peer mentors within those services across the whole of Wales. At the moment, there's an inconsistent approach to the use of peer mentors directly by the NHS, and that, I believe, means that some people get a better service than others in some parts of the country, which obviously none of us want to be the case.
From speaking with Dr Neil Kitchener, who of course is responsible for leading that service, he reckons that just £0.5 million would be sufficient to make sure that that gold-standard service, with peer mentors, could be available in every part of Wales. And given the fact that next year marks the eightieth anniversary of the end of the second world war, I feel that it would be an appropriate time to place that investment within this service. Is that something that the Welsh Government will consider?
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Hoffwn innau hefyd gysylltu fy hun â'r sylwadau a'r galwadau a wnaed gan Hannah Blythyn. A gaf i ddychwelyd, fodd bynnag, os caf i, at GIG Cymru i Gyn-filwyr, gwasanaeth yr ydym ni'n falch iawn o'i gael yma yng Nghymru? Ond, fel grŵp trawsbleidiol ar y lluoedd arfog a'r cadetiaid, rydym ni wedi bod yn edrych ar y gwasanaeth a pha un a oes unrhyw beth y gellir ei wneud i'w wella. Un o'r gwelliannau a awgrymwyd i ni yw'r angen i ymwreiddio mentoriaid cymheiriaid o fewn y gwasanaethau hynny ar draws Cymru gyfan. Ar hyn o bryd, ceir dull anghyson o ddefnyddio mentoriaid cymheiriaid yn uniongyrchol gan y GIG, ac mae hynny, rwy'n credu, yn golygu bod rhai pobl yn cael gwasanaeth gwell nag eraill mewn rhai rhannau o'r wlad, yn amlwg nad oes yr un ohonom ni eisiau ei weld.
O siarad â Dr Neil Kitchener, sydd wrth gwrs yn gyfrifol am arwain y gwasanaeth hwnnw, mae'n credu y byddai £0.5 miliwn yn unig yn ddigonol i wneud yn siŵr y gallai'r gwasanaeth safon aur hwnnw, gyda mentoriaid cymheiriaid, fod ar gael ym mhob rhan o Gymru. Ac o gofio'r ffaith ei bod hi'n 80 mlynedd ers diwedd yr ail ryfel byd y flwyddyn nesaf, rwy'n teimlo y byddai'n amser priodol i wneud y buddsoddiad hwnnw yn y gwasanaeth hwn. A yw hynny'n rhywbeth y gwnaiff Llywodraeth Cymru yn ei ystyried?
We're in the process of working out the impact of that additional £1.7 billion, which covers of course two years, not just this year, and let's just be clear that quite a lot of the money that has been earmarked for this year has already been spent giving that uplift to public sector workers. But I'm very proud of the fact that, actually, we give significant support to veterans in Wales, in particular mental health support—£920,000, which is not an insignificant amount of money. I'm not aware of the peer mentoring, so I'll go away and look at that and see how that would work and how effective it is, but what I do know is that the veterans commissioner has written a report and has said that, in terms of an overall assessment of Wales and how we treat veterans, Wales remains a pretty good place to be a veteran and I think that is real praise.
Rydym ni wrthi'n cyfrifo effaith y £1.7 biliwn ychwanegol hwnnw, sy'n cwmpasu dwy flynedd wrth gwrs, nid eleni yn unig, a gadewch i ni fod yn eglur bod cryn dipyn o'r arian a glustnodwyd ar gyfer eleni eisoes wedi cael ei wario yn rhoi'r cynnydd hwnnw i weithwyr sector cyhoeddus. Ond rwy'n falch iawn o'r ffaith ein bod ni, mewn gwirionedd, yn rhoi cymorth sylweddol i gyn-filwyr yng Nghymru, a cymorth iechyd meddwl yn arbennig—£920,000, nad yw'n swm dibwys o arian. Nid wyf i'n ymwybodol o'r mentora cymheiriaid, felly byddaf yn mynd i ffwrdd ac yn edrych ar hynny a gweld sut y byddai hynny'n gweithio a pha mor effeithiol ydyw, ond yr hyn yr wyf i'n ei wybod yw bod y comisiynydd cyn-filwyr wedi ysgrifennu adroddiad ac wedi dweud, o ran asesiad cyffredinol o Gymru a sut rydym ni'n trin cyn-filwyr, bod Cymru dal yn lle eithaf da i fod yn gyn-filwr ac rwy'n credu bod hynny'n ganmoliaeth go iawn.
5. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r argyfwng natur? OQ61801
5. What action is the Welsh Government taking to address the nature crisis? OQ61801
We've invested over £100 million in actions that directly contribute to tackling the nature emergency. This includes our Nature Networks, Local Places for Nature and national peatland action programmes. We're also developing legally binding targets to increase the resilience of habitats and the species dependent upon them.
Rydym ni wedi buddsoddi dros £100 miliwn mewn gweithredoedd sy'n cyfrannu yn uniongyrchol at fynd i'r afael â'r argyfwng natur. Mae hyn yn cynnwys ein Rhwydweithiau Natur, Lleoedd Lleol ar gyfer Natur a rhaglenni gweithredu ar fawndir cenedlaethol. Rydym ni hefyd yn datblygu targedau sy'n rhwymo mewn cyfraith i gynyddu cydnerthedd cynefinoedd a'r rhywogaethau sy'n ddibynnol arnyn nhw.
Thank you for that answer, but last week scientists announced that over a third of the world's trees are facing extinction in the wild. That's truly alarming news, which could have far-reaching consequences in terms of biodiversity loss, not just for the tree species but for all the life that they sustain. According to official extinction red lists, the number of trees at risk of extinction now outweighs all threatened mammals, birds, amphibians and reptiles combined. So, could I ask, First Minister—? I'm keen to know what assessment the Welsh Government have made of that data from scientists, and what role the Welsh Government can play in helping to address this particular crisis.
Diolch am yr ateb yna, ond yr wythnos diwethaf cyhoeddodd gwyddonwyr fod dros draean o goed y byd yn wynebu difodiant yn y gwyllt. Mae hynny'n newyddion gwirioneddol frawychus, a allai arwain at ganlyniadau pellgyrhaeddol o ran colli bioamrywiaeth, nid yn unig i'r rhywogaethau coed ond i'r holl fywyd y maen nhw'n ei gynnal. Yn ôl rhestrau coch difodiant swyddogol, mae nifer y coed sydd mewn perygl o ddiflannu bellach yn fwy na'r holl famaliaid, adar, amffibiaid ac ymlusgiaid sydd dan fygythiad gyda'i gilydd. Felly, a gaf i ofyn, Prif Weinidog—? Rwy'n awyddus i wybod pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud o'r data hynny gan wyddonwyr, a pha ran y gall Llywodraeth Cymru ei chwarae o ran helpu i fynd i'r afael â'r argyfwng penodol hwn.
Well, thanks very much, Joyce, and thanks for your work in championing the world of nature and in bringing my attention to all these wonderful facts that you have at your fingertips and it really is quite fascinating, and in particular in relation to the risk to trees.
Now, you're quite right that that report set out the risks in relation to trees and extinction. My understanding is that whilst globally the biggest risk factor to trees is from logging and deforestation for crops, in the United Kingdom the biggest threat comes from plant diseases, including, for example, larch trees, and we've seen a particular type of disease affecting them. So, we'll shortly be launching our woodland restoration scheme to support landowners to restore woodlands that have been affected by the presence of this disease, but I think it is important that our ‘Woodlands for Wales’ strategy makes sure that trees are managed sustainably and our woodland ecosystems are healthy and are resilient.
Wel, diolch yn fawr iawn, Joyce, a diolch am eich gwaith yn hyrwyddo byd natur ac yn tynnu fy sylw at yr holl ffeithiau gwych hyn sydd gennych chi ar flaenau eich bysedd ac mae wir yn ddiddorol iawn, ac yn enwedig o ran y perygl i goed.
Nawr, rydych chi'n gwbl gywir bod yr adroddiad hwnnw yn nodi'r risgiau o ran coed a difodiant. Fy nealltwriaeth i yw, er mai'r ffactor risg mwyaf i goed yn fyd-eang yw torri a thrin coed a datgoedwigo ar gyfer cnydau, daw'r bygythiad mwyaf yn y Deyrnas Unedig o glefydau planhigion, gan gynnwys, er enghraifft, coed llarwydd, ac rydym ni wedi gweld math penodol o glefyd yn effeithio arnyn nhw. Felly, byddwn yn lansio ein cynllun adfer coetir yn fuan i gynorthwyo tirfeddianwyr i adfer coetiroedd y mae presenoldeb y clefyd hwn wedi effeithio arnyn nhw, ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig bod ein strategaeth 'Coetiroedd i Gymru' yn gwneud yn siŵr bod coed yn cael eu rheoli yn gynaliadwy a bod ein hecosystemau coetir yn iach ac yn gydnerth.
One hundred million pounds is a lot of money and let’s hope that it goes where it should do, to actually stop the nature decline in species that we’re seeing. Wales has seen now that freshwater species populations have declined by 20 per cent, with over 2 per cent of assessed species now extinct, and that’s including 11 bird species.
At lunch time, I was proud to attend and speak at a Friends of the Earth Cymru event to celebrate their fortieth anniversary. They look to us as politicians, and you as a Government, to stop paying lip service to your climate and nature recovery emergency. In the last climate change report, Lord Deben himself raised his concerns about marine conservation. Environmental governance doesn’t even exist in Wales.
The evidence is clear to me and to many others working really hard to look after our nature recovery, and actually bring about actions to protect these species. Given the spend you have allocated to the climate change budget and to this in particular, will you work closely with other Members in this Senedd, so that that £100 million doesn’t just go and is wasted, as we often see with Welsh Government money, but it actually does what it says it’s supposed to do and we stop the nature decline here in Wales? Diolch.
Mae can miliwn o bunnoedd yn llawer o arian a gadewch i ni obeithio y bydd yn mynd lle y dylai fynd, i atal y dirywiad mewn rhywogaethau rydyn ni'n ei weld ym myd natur. Erbyn hyn, mae poblogaethau rhywogaethau dŵr croyw Cymru wedi gostwng 20 y cant, gyda thros 2 y cant o'r rhywogaethau sydd wedi'u hasesu wedi diflannu erbyn hyn, ac mae hynny'n cynnwys 11 o rywogaethau o adar.
Amser cinio, roeddwn i'n falch o fynychu a siarad mewn digwyddiad Cyfeillion y Ddaear Cymru i ddathlu eu pen-blwydd yn ddeugain oed. Maen nhw'n disgwyl i ni fel gwleidyddion, ac i chi fel Llywodraeth, roi'r gorau i esgus cefnogi'ch argyfwng adfer hinsawdd a natur. Yn yr adroddiad newid hinsawdd diwethaf, cododd yr Arglwydd Deben ei hun ei bryderon am gadwraeth forol. Dydy llywodraethu amgylcheddol ddim hyd yn oed yn bodoli yng Nghymru.
Mae'r dystiolaeth yn glir i mi ac i lawer o bobl eraill sy'n gweithio'n galed iawn i ofalu am ein hadferiad o fyd natur, a rhoi camau ar waith i ddiogelu'r rhywogaethau hyn. O ystyried y gwariant rydych chi wedi'i ddyrannu i'r gyllideb newid hinsawdd ac i hyn yn benodol, a wnewch chi weithio'n agos gydag Aelodau eraill yn y Senedd hon i sicrhau nad yw'r £100 miliwn hwnnw yn mynd ac yn cael ei wastraffu, fel rydym yn ei weld yn aml gydag arian Llywodraeth Cymru, ond ei fod wir yn gwneud yr hyn mae i fod i'w wneud a'n bod ni'n atal dirywiad byd natur yma yng Nghymru? Diolch.
Thanks very much. I hope you understand how significant and how important the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 is to this Government. This Government is very serious about it. It is, I think, one of the proudest achievements of this Government to have brought forward an Act that actually understands our responsibility for the next generation, and that includes to the environment and nature. And that’s why I think £100 million is not an insignificant sum, and I’m very pleased that the national peatland action programme has restored 3,000 hectares of peatland and we’ve met our target a year early, so this is how seriously we are taking it, and it's something we should be very, very proud of.
I think that we should be aware of the impact that messing about with nature has on our environment and our society. We’ve all been looking at the scenes in Valencia with horror, and all of that is related to climate change, and I know that many of us will be watching with a lot of anxiety this evening as the results from the United States come in. We’ll all be watching with bated breath the outcome of that election, which will have a profound effect on Wales and the world. There will be an impact on climate change, depending on who wins, and it will impact on all of us. So, the importance of our protecting nature in Wales is well understood. I do hope that the people of the United States understand their responsibilities as well in that space.
Diolch yn fawr. Rwy'n gobeithio eich bod chi'n deall pa mor arwyddocaol a pha mor bwysig yw Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 i'r Llywodraeth hon. Mae'r Llywodraeth hon yn ei chymryd o ddifrif. Rwy'n credu mai un o gyflawniadau mwyaf balch y Llywodraeth hon yw ein bod ni wedi cyflwyno Deddf sydd wir yn deall y cyfrifoldeb sydd gennym ni am y genhedlaeth nesaf, ac mae hynny'n cynnwys yr amgylchedd a natur. A dyna pam nad yw £100 miliwn yn swm dibwys, yn fy marn i, ac rwy'n falch iawn bod y rhaglen gweithredu genedlaethol ar fawndiroedd wedi adfer 3,000 o hectarau o fawndir ac rydyn ni wedi cyrraedd ein targed flwyddyn yn gynnar, felly dyma pa mor ddifrifol rydyn ni'n ei gymryd, ac mae'n rhywbeth y dylen ni fod yn falch iawn ohono.
Rwy'n credu y dylen ni fod yn ymwybodol o'r effaith y mae chwarae o gwmpas gyda natur yn ei chael ar ein hamgylchedd a'n cymdeithas. Rydyn ni i gyd wedi bod yn arswydo wrth wylio'r golygfeydd yn Valencia, ac mae hynny i gyd yn gysylltiedig â newid hinsawdd, ac rwy'n gwybod y bydd llawer ohonon ni'n gwylio'n bryderus iawn heno wrth i'r canlyniadau ddod i mewn o'r Unol Daleithiau. Byddwn ni i gyd yn dal ein hanadl wrth wylio canlyniad yr etholiad hwnnw, a fydd yn cael effaith ddwys ar Gymru a'r byd. Bydd effaith ar newid hinsawdd, yn dibynnu ar bwy fydd yn ennill, a bydd yn effeithio ar bob un ohonon ni. Felly, deellir yn iawn pa mor bwysig ydyw ein bod ni'n gwarchod natur yng Nghymru. Rwy'n gobeithio y bydd pobl yr Unol Daleithiau yn deall eu cyfrifoldebau nhw hefyd yn hynny o beth.
6. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith cyllideb yr hydref Llywodraeth y DU ar wasanaethau cyhoeddus yng Nghymru? OQ61802
6. What assessment has the Welsh Government made of the impact of the UK Government's autumn budget on public services in Wales? OQ61802
The UK budget is a welcome investment in Wales, in its people, in its communities, local businesses and public services. It represents the first steps towards fixing 14 years of austerity and financial mismanagement, which have starved our public services of much-needed investment.
Mae cyllideb y DU yn fuddsoddiad i'w groesawu yng Nghymru, yn ei phobl, yn ei chymunedau, ei busnesau lleol a'i gwasanaethau cyhoeddus. Mae'n cynrychioli'r camau cyntaf tuag at fynd i'r afael â'r 14 mlynedd o gyni a chamreoli ariannol, sydd wedi amddifadu'n gwasanaethau cyhoeddus o fuddsoddiad mawr ei angen.
Diolch. I understand that a huge proportion of Welsh Government's budget is spent on public services, and as a county councillor for over a decade, under the cloud of austerity, watching the budget year upon year, and now as a Member of the Senedd on committees, when we hear about services and organisations at breaking point and the demand for services, it actually feels that now there is hope breaking through, and light breaking through that cloud of austerity. And with public services employing so many people in Wales—it's a huge employer—it's so important that that money comes through. First Minister, do you agree that by investing in the building blocks, so that people can have access to transport, education, health, housing and well-being services, such as arts, culture and all these things that can improve health outcomes, that we are helping to rebuild our Welsh economy and health outcomes for the people of Wales?
Diolch. Rwy'n deall fod cyfran enfawr o gyllideb Llywodraeth Cymru yn cael ei gwario ar wasanaethau cyhoeddus, ac fel cynghorydd sir am dros ddegawd, dan gwmwl cyni, yn gwylio'r gyllideb flwyddyn ar ôl blwyddyn, a nawr fel Aelod o'r Senedd ar bwyllgorau, pan glywn ni am wasanaethau a sefydliadau sy'n cael eu hymestyn i'r eithaf a'r galw am wasanaethau, mae hi wir yn teimlo nawr bod yna obaith, a bod golau yn dechrau ymddangos drwy'r cwmwl hwnnw o gyni. A chyda gwasanaethau cyhoeddus yn cyflogi cynifer o bobl yng Nghymru—mae'n gyflogwr enfawr—mae hi mor bwysig bod yr arian yna'n dod drwodd. Prif Weinidog, ydych chi'n cytuno, drwy fuddsoddi yn y blociau adeiladu, fel y gall pobl gael mynediad at drafnidiaeth, addysg, iechyd, tai a gwasanaethau lles, fel y celfyddydau, diwylliant a'r holl bethau hyn a all wella canlyniadau iechyd, ein bod ni'n helpu i ailadeiladu ein heconomi yng Nghymru a chanlyniadau iechyd i bobl Cymru?
Thanks very much, Carolyn. After 14 years of austerity and poor economic mismanagement, the Chancellor had to make some tough choices. She has decided to make sure that she fixes the foundations. We have seen the greatest increase that we've seen in the Welsh budget in decades: £1.7 billion over two years. We have seen a commitment by the UK Government of £25 million to help clear our coal tips; £80 million to be spent to support the Tata workers; two hydrogen projects supported; miners' pensions supported; the national living wage uplifted; contaminated blood compensation; Horizon scandal compensation; an increase in pension; and fuel duty frozen. That is the difference that a Labour Government makes in the United Kingdom.
Diolch yn fawr iawn, Carolyn. Ar ôl 14 mlynedd o gyni a chamreoli economaidd gwael, roedd yn rhaid i'r Canghellor wneud rhai dewisiadau anodd. Mae hi wedi penderfynu gwneud yn siŵr ei bod hi'n trwsio'r sylfeini. Rydyn ni wedi gweld y cynnydd mwyaf rydyn ni wedi'i weld yng nghyllideb Cymru ers degawdau: £1.7 biliwn dros ddwy flynedd. Rydyn ni wedi gweld ymrwymiad o £25 miliwn gan Lywodraeth y DU i helpu i glirio'n tomenni glo; £80 miliwn i'w wario ar gefnogi gweithwyr Tata; dau brosiect hydrogen yn cael eu cefnogi; pensiynau glowyr yn cael eu cefnogi; cynnydd yn y cyflog byw cenedlaethol; iawndal i'r rhai a gafodd waed halogedig; iawndal sgandal Horizon; cynnydd mewn pensiynau; a'r dreth tanwydd yn cael ei rhewi. Dyna'r gwahaniaeth mae Llywodraeth Lafur yn ei wneud yn y Deyrnas Unedig.
7. A wnaiff y Prif Weinidog roi diweddariad ar ba drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch anghyfiawnder pensiynau Allied Steel and Wire? OQ61794
7. Will the First Minister provide an update on what discussions the Welsh Government is having with the UK Government regarding the Allied Steel and Wire pensions injustice? OQ61794
Mae pensiwn y wladwriaeth a phensiynau personol a galwedigaethol yn faterion i Lywodraeth y Deyrnas Unedig. Er hynny, rŷn ni’n cydnabod nad yw pensiynwyr Allied Steel and Wire yn cael y gwerth pensiwn roedden nhw’n ei ddisgwyl, ac rŷn ni wedi bod yn gyson yn annog Llywodraeth y Deyrnas Unedig i fynd i’r afael â’r mater yma.
State, personal and occupational pensions are a reserved matter to the UK Government. However, we recognise that Allied Steel and Wire pensioners are not receiving the pension value that they had anticipated, and we have consistently urged successive UK Governments to address this issue.
Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Since your appointment as Prif Weinidog, you have often given us lessons on the devolution settlement. This includes encouraging us to write to Westminster regarding reserved matters. Well, following a very constructive meeting with ASW campaigners, Jack Sargeant wrote to the UK pensions Minister on 19 September. At the end of last month, he was yet to receive a reply. I wrote to Keir Starmer regarding this matter in March 2023, and then the shadow pensions Minister in November 2023. I have yet to receive a reply. ASW campaigners, some of which are in the public gallery today, have written several letters to Westminster politicians without a reply. They feel let down by all London-based parties, but they feel especially betrayed by the Labour Party, a party founded to support working people and a party they voted for and supported for decades. The writing of letters clearly isn't working. Can you give them hope today, Prif Weinidog, that their injustice will finally come to an end? Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Ers i chi gael eich penodi'n Brif Weinidog, rydych chi wedi rhoi gwersi i ni'n aml ar y setliad datganoli. Mae hyn yn cynnwys ein hannog ni i ysgrifennu at San Steffan ynghylch materion a gedwir yn ôl. Wel, yn dilyn cyfarfod adeiladol iawn gydag ymgyrchwyr ASW, ysgrifennodd Jack Sargeant at Weinidog pensiynau'r DU ar 19 Medi. Ddiwedd y mis diwethaf, doedd e' dal heb dderbyn ymateb. Fe ysgrifennais i at Keir Starmer ynghylch y mater hwn ym mis Mawrth 2023, ac yna at Weinidog pensiynau'r wrthblaid ym mis Tachwedd 2023. Dydw i ddim wedi cael ymateb eto. Mae ymgyrchwyr ASW, ac mae rhai ohonyn nhw yn yr oriel gyhoeddus heddiw, wedi ysgrifennu sawl llythyr at wleidyddion San Steffan ond dydyn nhw ddim wedi cael ateb. Maen nhw wedi'u siomi gan bob plaid yn Llundain, ond maen nhw'n teimlo'n arbennig eu bod wedi'u bradychu gan y Blaid Lafur, plaid a gafodd ei sefydlu i gefnogi pobl sy'n gweithio a phlaid y gwnaethon nhw bleidleisio drosti a'i chefnogi ers degawdau. Yn amlwg, dydy ysgrifennu llythyrau ddim yn gweithio. Allwch chi roi gobaith iddyn nhw heddiw, Prif Weinidog, y bydd eu hanghyfiawnder yn dod i ben o'r diwedd? Diolch yn fawr.
Can I pay tribute to the workers in Allied Steel and Wire that I know have been fighting this cause for a very long time? Obviously, the last Labour Government introduced a financial assistance scheme that did go some way to correcting a wrong, but it didn't go far enough, and that's why I am very pleased that Jack Sargeant is still making the case and still fighting and making sure that the cause continues and that we speak up for that injustice that was done. It is important, I think, that we continue to make the case for full compensation. I know Jack will continue to do that, and I will support him in that cause.
A allaf dalu teyrnged i'r gweithwyr yn Allied Steel a Wire yr wyf yn gwybod eu bod wedi bod yn ymladd yr achos hwn ers amser maith? Yn amlwg, cyflwynodd y Llywodraeth Lafur ddiwethaf gynllun cymorth ariannol a aeth rhywfaint o'r ffordd i unioni cam, ond aeth e' ddim yn ddigon pell, a dyna pam rwy'n falch iawn bod Jack Sargeant yn dal i ddadlau'r achos ac yn dal i ymladd a sicrhau bod yr achos yn parhau a'n bod ni'n codi llais dros yr anghyfiawnder hwnnw a gafodd ei wneud. Mae'n bwysig, rwy'n credu, ein bod ni'n parhau i gyflwyno'r achos dros iawndal llawn. Rwy'n gwybod y bydd Jack yn parhau i wneud hynny, a byddaf yn ei gefnogi yn yr achos hwnnw.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, Luke Fletcher.
And finally, question 8, Luke Fletcher.
8. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o'r effaith y mae amharu ar gadwyn gyflenwi meddyginiaeth ADHD yn ei chael ar gleifion? OQ61813
8. What assessment has the Welsh Government made of the impact on patients of supply-chain disruptions to ADHD medication? OQ61813
Mae cyflenwi meddyginiaeth yn fater a gedwir yn ôl ac yn gyfrifoldeb i Lywodraeth y Deyrnas Unedig. Rŷn ni’n disgwyl i’r broblem bresennol gyda chyflenwi meddyginiaeth ADHD fod wedi’i datrys erbyn Ionawr 2025.
The supply of medicines is a reserved matter and is the responsibility of the UK Government. We expect the current disruption in the supply of ADHD medicines to be resolved by January 2025.
Diolch am yr ateb, Prif Weinidog.
Thank you for that answer, First Minister.
And it's welcome to hear a rough timeline of when this could be resolved, because a number of constituents in Bridgend have contacted me, raising concerns about these acute shortages of ADHD medication impacting on their ability to get them. This is important, because untreated ADHD carries substantial costs, not only for individuals and their families, but also for the broader economy. Recent European studies highlight ADHD's economic toll at a per capita cost of just over €20,000 per person each year.
Now, this shortage is forcing many to ration, switch or go without medication altogether, placing many of my constituents at risk. Of course, medication supply is a UK responsibility, but managing the disruption falls upon the Welsh Government, so could the First Minister, therefore, update us on how the Welsh Government is actually working with its partners to secure ongoing access to these essential medications until, of course, that is resolved?
Ac mae'n dda clywed amserlen fras o ran pryd y byddai modd datrys hyn, oherwydd mae nifer o etholwyr ym Mhen-y-bont ar Ogwr wedi cysylltu â mi yn codi pryderon am y prinderau acíwt hyn o feddyginiaeth ADHD sy'n effeithio ar eu gallu i'w cael. Mae hyn yn bwysig oherwydd mae yna gostau sylweddol ynghlwm wrth ADHD heb ei drin, nid yn unig i unigolion a'u teuluoedd, ond hefyd i'r economi ehangach. Mae astudiaethau Ewropeaidd diweddar yn tynnu sylw at gost ADHD i'r economi, sef cost y pen o ychydig dros €20,000 y person bob blwyddyn.
Nawr, mae'r prinder hwn yn gorfodi llawer i gyfyngu ar feddyginiaeth, newid meddyginiaeth neu fynd heb feddyginiaeth yn gyfan gwbl, gan roi llawer o fy etholwyr mewn perygl. Wrth gwrs, cyfrifoldeb y DU yw cyflenwi meddyginiaethau, ond Llywodraeth Cymru sy'n gorfod delio â'r tarfu mae'n ei achosi, felly a allai'r Prif Weinidog, felly, roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda'i phartneriaid i sicrhau bod yna fynediad parhaus i'r meddyginiaethau hanfodol hyn nes bod hynny'n cael ei ddatrys, wrth gwrs?
Well, thanks very much. I know that this disruption in the supply of medicines is extremely concerning for those who need them, the people, their families, their carers and the clinicians, also, who are overseeing their care. But there's been a massive increase in demand globally for these medicines. We've tried to keep people in touch regularly; there's been a new website that opened in September to make sure that people are aware of where the shortages are. The Welsh Government is very aware of this. As I explained, it's a reserved issue, medicines, so it's up to the UK Government to fix this problem, and we've been told that that disruption is expected to be resolved in January. I think it's really important to manage expectations around this as well.
I am also pleased to report that there has been a huge increase in demand, but we've managed to increase the money going into the neurodivergent improvement programme. There's a £12 million uplift that we announced, which is going up, which is not an insignificant amount, up until March 2025. So, that is a significant uplift, because we know that the number of people requiring this additional support is increasing rapidly.
Wel, diolch yn fawr iawn. Rwy'n gwybod bod yr amhariad hwn ar gyflenwad meddyginiaethau yn peri pryder mawr i'r rhai sydd eu hangen, y bobl eu hunain, eu teuluoedd nhw, a'u gofalwyr nhw a'r clinigwyr, hefyd, sy'n goruchwylio eu gofal nhw. Ond fe fu cynnydd enfawr yn y galw am y meddyginiaethau hyn yn fyd-eang. Rydym ni wedi ceisio cadw pobl mewn cysylltiad rheolaidd; agorwyd gwefan newydd ym mis Medi i sicrhau bod pobl yn ymwybodol o'r prinderau arbennig sy'n bodoli. Mae Llywodraeth Cymru yn ymwybodol iawn o hyn. Fel roeddwn i'n egluro, mater a gedwir yn ôl yw hwn, sef meddyginiaethau, felly mater i Lywodraeth y DU yw datrys y broblem hon, ac rydym ni wedi cael gwybod bod disgwyl i ddatrysiad i'r amhariad hwn ddod ym mis Ionawr. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn i ni reoli disgwyliadau yn hyn o beth hefyd.
Rwy'n falch o adrodd hefyd fod cynnydd enfawr wedi bod yn y galw, ond ein bod ni wedi llwyddo i gynyddu'r arian sy'n mynd i mewn i'r rhaglen gwella gwasanaethau niwrowahaniaeth. Fel gwnaethom ni gyhoeddi, mae cynnydd o £12 miliwn i fod, a fydd yn codi, ac nid swm bychan mo hwnnw, hyd at fis Mawrth 2025. Felly, mae hwnnw'n gynnydd sylweddol, oherwydd fe wyddom ni fod nifer y bobl sydd ag angen am y cymorth ychwanegol hwn yn cynyddu yn gyflym iawn.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
During the questioning, Alun Davies asked for a point of order to be raised. Alun Davies.
Yn ystod y cwestiynau, fe ofynnodd Alun Davies am godi pwynt o drefn. Alun Davies.
I'm grateful to you, Deputy Presiding Officer. During questions, at least two Conservative Members raised issues with the First Minister, where they clearly have a personal interest. No personal interest was declared, as Standing Orders and the code of conduct demand. I therefore ask for a ruling.
Rwy'n ddiolchgar i chi, Dirprwy Lywydd. Yn ystod cwestiynau, fe godwyd materion gan ddau o leiaf o'r Aelodau Ceidwadol gyda'r Prif Weinidog, pan oedd hi'n amlwg fod ganddyn nhw fuddiant personol. Ni ddatganwyd unrhyw fuddiant personol, fel mae Rheolau Sefydlog a'r cod ymddygiad yn ei orchymyn. Rwy'n gofyn am ddyfarniad, felly.
Well, Members will be aware that the Standing Orders do require a relevant interest to be declared where it might reasonably be thought by others to influence the Member's contribution to the debate or the discussion. It is the responsibility of individual Members to judge whether an interest relates sufficiently to these particular proceedings to require a declaration. It is not my responsibility to rule on these matters, advise or give a conclusive view on whether a declaration is required or not. That's the ruling.
Wel, mae'r Aelodau yn ymwybodol bod y Rheolau Sefydlog yn gorchymyn ei bod hi'n rhaid datgan buddiant perthnasol pryd y gallai eraill ystyried yn rhesymol y byddai hynny'n dylanwadu ar gyfraniad yr Aelod i'r ddadl neu'r drafodaeth. Cyfrifoldeb Aelodau unigol yw barnu a yw buddiant yn ddigon perthnasol yn yr achosion penodol hyn i wneud datganiad yn ofynnol. Nid fy nghyfrifoldeb i yw dyfarnu ar y materion hyn, na chynghori neu fynegi barn bendant ynglŷn â'r angen i wneud datganiad neu beidio. Dyna'r dyfarniad.
Eitem 2 yw cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Cyflawni. Cwestiwn 1, Alun Davies.
Item 2 is questions to the Counsel General and Minister for Delivery. Question 1, Alun Davies.
1. Sut y mae'r Cwnsler Cyffredinol yn bwriadu blaenoriaethu'r gwaith o gyflawni amcanion Llywodraeth Cymru? OQ61791
1. How does the Counsel General intend to prioritise the delivery of the Welsh Government's objectives? OQ61791
Thank you, Alun. The First Minister set out the Government’s priorities in her statement on 17 September. It remains the responsibility of the relevant portfolio Cabinet Secretaries to lead the delivery of these priorities. My role provides my Cabinet colleagues with additional support, brings people together and finds innovative ways to drive that delivery.
Diolch yn fawr, Alun. Roedd y Prif Weinidog y nodi blaenoriaethau'r Llywodraeth yn ei datganiad hi ar 17 o fis Medi. Ar yr ysgrifenyddion Cabinet â'r portffolios perthnasol y mae'r cyfrifoldeb yn aros i arwain y gwaith o ran cyflawni'r blaenoriaethau hyn. Mae fy swyddogaeth i'n cynnwys estyn cymorth ychwanegol i'm cyd-Aelodau yn y Cabinet, a dod â phobl at ei gilydd a chanfod ffyrdd arloesol o ysgogi'r ddarpariaeth honno.
I'm grateful to the Counsel General for that response. I should say how pleased I was to see her appointment as well. The burden of my question was really that a Minister for Delivery, I think, is a very, very good thing, but what does that Minister do and how do they do it, is really what I'm asking here. Since you've clarified in that answer that we will be holding Cabinet Secretaries and Ministers to account for delivering on the objectives that have been set for them by the First Minister, then my question to you is: how then do we hold you to account? And how then do we question how you are delivering your responsibilities as the Minister for Delivery?
For instance, certainly when I served in Carwyn Jones's Cabinet, there was a delivery unit and that worked with all Ministers seeking to help deliver policy objectives. Does that exist today? Is there a machinery within Government within which you will work? Is there a structure within which you will work? And what issues can we question you on in terms of the delivery of Government objectives, if the individual Ministers are accountable for delivering their own objectives?
Rwy'n ddiolchgar i'r Cwnsler Cyffredinol am yr ymateb yna. Fe ddylwn i ddweud pa mor falch yr oeddwn i'w gweld hi'n cael ei phenodi hefyd. Craidd fy nghwestiwn i oedd mai peth da dros ben yw bod â Gweinidog Cyflawni, yn fy marn i, ond beth fydd y Gweinidog yn ei wneud a sut y bydd yn cyflawni hynny, yw'r hyn yr wyf i'n ei ofyn mewn gwirionedd. Gan eich bod chi wedi egluro yn yr ateb yna y byddwn ni'n dal Ysgrifenyddion a Gweinidogion y Cabinet i gyfrif yn ôl cyflawniad yr amcanion a bennwyd ar eu cyfer nhw gan y Prif Weinidog, yna fy nghwestiwn i chi yw: sut y byddwn ni'n eich dwyn chi i gyfrif wedyn? A sut fyddwn ni'n gallu holi wedyn ynglŷn â'r ffordd y byddwch chi'n cyflawni eich cyfrifoldebau chi, y Gweinidog Cyflawni?
Er enghraifft, yn sicr, pan oeddwn i'n Weinidog yng Nghabinet Carwyn Jones, roedd yna uned gyflawni ac roedd honno'n gweithio gyda phob un o'r Gweinidogion a oedd yn ceisio helpu i gyflawni amcanion polisi. A yw honno'n bodoli heddiw? A oes yna beirianwaith yn y Llywodraeth y byddwch chi'n gweithio oddi mewn iddo? A oes yna strwythur y byddwch chi'n gweithio oddi mewn iddo? Ac ynglŷn â pha faterion y byddwn ni'n gallu eich holi chi o ran cyflawni amcanion y Llywodraeth, os mai'r Gweinidogion unigol a fydd yn atebol am gyflawni eu hamcanion ei hunain?
Yes. That's a very good question, Alun. So, there is a Cabinet office inside the Welsh Government and that Cabinet office works to the First Minister, and my role is to assist that Cabinet office in its functions. It is to make sure that the Cabinet office adequately supports other Ministers and to make sure that they're able to prioritise particularly important delivery points. It's to make sure that the programme for government runs smoothly, and it's to make sure that the Welsh Government delivers on its manifesto commitments, as we always seek to do. We’re a Government that recognises the value of working in partnership together to make meaningful progress at pace on the priorities of the people of Wales. And you’ll know from your time in Government that we are a collaborative Government, with collective Cabinet responsibility, and, obviously, I’m a member of the Cabinet, and I have that collective responsibility as well.
We also have to operate in a challenging financial context, and so it’s my role to assist Ministers to come to the right conclusion around how to prioritise the very difficult choices, in conjunction with the First Minister, so that, together, we can make those collaborative, collective decisions that help us deliver for the people of Wales.
Ie. Mae hwnna'n gwestiwn da iawn, Alun. Felly, fe geir swyddfa'r Cabinet oddi mewn i Lywodraeth Cymru ac mae swyddfa'r Cabinet yn gweithio i'r Prif Weinidog, a'm swyddogaeth i yw cynorthwyo swyddfa'r Cabinet gyda'i swyddogaethau hi. Sef sicrhau y bydd swyddfa'r Cabinet yn rhoi cefnogaeth ddigonol i Weinidogion eraill a sicrhau eu bod hi'n gallu blaenoriaethu'r pwyntiau arbennig o bwysig o ran cyflawniad. Mae'n sicrhau bod y rhaglen lywodraethu yn rhedeg yn rhwydd, yn ogystal â sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn cyflawni ei hymrwymiadau maniffesto, fel rydym ni'n ceisio ei wneud bob amser. Llywodraeth ydym ni sy'n cydnabod gwerth gweithio mewn partneriaeth gyda'n gilydd i sicrhau cynnydd ystyrlon mewn byr amser o ran blaenoriaethau pobl Cymru. Ac fe wyddoch chi o'r amser y buoch chi yn y Llywodraeth ein bod ni'n Llywodraeth gydweithredol, gyda chyfrifoldeb cyfunol yn y Cabinet, ac, yn amlwg, rwyf innau'n aelod o'r Cabinet hefyd, ac mae'r cyfrifoldeb cyfunol hwnnw gennyf innau hefyd.
Mae'n rhaid i ni weithredu mewn cyd-destun ariannol heriol hefyd, ac felly fy ngwaith i yw cynorthwyo Gweinidogion wrth ddod i'r casgliad priodol ynghylch sut i flaenoriaethu'r dewisiadau anodd iawn, ar y cyd â'r Prif Weinidog, i ni allu gwneud, gyda'n gilydd, y penderfyniadau cydweithredol, cyfunol hynny sy'n ein helpu ni i gyflawni er mwyn pobl Cymru.
2. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda chydweithwyr yn y Cabinet ynghylch effaith cyllideb Llywodraeth y DU ar gyflawni blaenoriaethau Llywodraeth Cymru? OQ61784
2. What discussions has the Counsel General had with Cabinet colleagues about the impact of the UK Government’s budget on the Welsh Government’s delivery of its priorities? OQ61784
Yes, as a Cabinet, we welcome the significant investment announced in the UK budget and the additional funding this will bring to Wales. The Cabinet Secretary for Finance and Welsh Language will provide more detail later today, and we are working through its impact on delivery of the priorities as part of the preparations for our draft budget.
Ydym, fel Cabinet, rydym ni'n croesawu'r buddsoddiad sylweddol a gyhoeddwyd yng nghyllideb y DU a'r cyllid ychwanegol y bydd hynny'n ei estyn i Gymru. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg yn rhoi mwy o fanylion yn ddiweddarach heddiw, ac rydym ni'n gweithio drwy effaith hyn ar gyflawniad y blaenoriaethau fel rhan o'r paratoadau ar gyfer ein cyllideb ddrafft.
Thank you, Counsel General and Minister for Delivery. One of the four Welsh Government priorities the First Minister committed the Welsh Government to was driving forward progress in green jobs and growth, creating green jobs that tackle the climate crisis and restore nature, while making families better off and accelerating planning decisions to grow the Welsh economy. There is one sector more than any other that provides over 50,000 green jobs, supports families the length and breadth of Wales, and helps sustain and enhance our environment, and that is agriculture. Your colleagues in London have, without doubt, launched an assault on the future of family farms. Jo Stevens MP, Secretary of State for Wales, is wrong when she claims that the new inheritance tax rules will only impact the wealthiest farmers. Ask the National Farmers Union Cymru, the Farmers Union of Wales, Gareth Wyn Jones, if you don’t believe me.
What discussions will you have with UK and Welsh Government colleagues about the detrimental impact that inheritance tax rules are set to have on your ability to deliver on the green jobs and growth priority that you have set yourselves? Diolch.
Diolch i chi, Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog Cyflawni. Un o'r pedair blaenoriaeth i Lywodraeth Cymru yr ymrwymodd y Prif Weinidog y Llywodraeth iddyn nhw oedd sbarduno cynnydd o ran swyddi a thwf gwyrdd, creu swyddi gwyrdd sy'n mynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd ac adfer byd natur, wrth wneud bywyd yn fwy llewyrchus i deuluoedd a chyflymu penderfyniadau cynllunio ar gyfer gwneud i economi Cymru dyfu. Mae yna un sector yn fwy nag unrhyw sector arall sy'n darparu dros 50,000 o swyddi gwyrdd, yn cefnogi teuluoedd ar hyd a lled Cymru, ac yn helpu i gynnal a gwella ein hamgylchedd ni, a'r sector amaethyddiaeth yw hwnnw. Yn ddiamau, mae eich cydweithwyr chi yn Llundain wedi dechrau ymosodiad ar ddyfodol ffermydd teuluol. Mae Jo Stevens AS, Ysgrifennydd Gwladol Cymru, yn camgymryd wrth honni y bydd y rheolau treth etifeddiaeth newydd yn effeithio ar y ffermwyr cyfoethocaf yn unig. Gofynnwch i Undeb Cenedlaethol Amaethwyr Cymru, Undeb Amaethwyr Cymru, Gareth Wyn Jones, os nad ydych chi'n fy nghredu i.
Pa drafodaethau y byddwch chi'n eu cael gyda chydweithwyr yn Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru ynghylch yr effaith ddinistriol y bydd rheolau treth etifeddiaeth yn ei chael ar eich gallu chi i gyflawni'r flaenoriaeth o ran swyddi gwyrdd a thwf y gwnaethoch chi ei phennu i chi eich hunain? Diolch.
Well, I just fundamentally disagree with your characterisation of what’s happened in the UK budget. I don’t think, as the First Minister just said in First Minister’s questions, that it’s helpful at all to do the kind of scaremongering that you’ve just done. It affects very few—very few—farms in Wales, and as it happens, the Cabinet only yesterday had a long and involved discussion about the sustainable farming scheme, which my colleague the Deputy First Minister has been working on across the farming communities of Wales for a very considerable time, over a large number of months. It’s been perfectly possible to work in harmony with that sector, because the sector, as the First Minister just said in her questions, is fundamental to the economy of Wales, to the social and cultural value of Wales and to the fabric of Wales. We absolutely recognise that, and the forthcoming and extremely generous sustainable farming scheme will no doubt underline that commitment.
Wel, rwy'n anghytuno yn gyfan gwbl â'ch portread chi o'r hyn sydd wedi digwydd yng nghyllideb y DU. Nid wyf i o'r farn, fel dywedodd y Prif Weinidog yng nghwestiynau'r Prif Weinidog, ei bod hi o unrhyw les o gwbl i godi bwganod yn y ffordd hon fel rydych chi newydd ei wneud. Mae hyn yn effeithio ar ychydig iawn—ychydig iawn—o ffermydd yng Nghymru, ac fel mae hi'n digwydd, fe gafodd y Cabinet drafodaeth hir a chyfranogol dim ond ddoe ynglŷn â'r cynllun ffermio cynaliadwy, y mae fy nghyd-Weinidog, y Dirprwy Brif Weinidog, wedi bod yn gweithio arno ar draws cymunedau ffermio Cymru ers cryn amser, dros gyfnod o fisoedd lawer. Mae hi wedi bod yn berffaith bosibl i ni weithio mewn cytgord â'r sector hwnnw, oherwydd mae'r sector, fel mae'r Prif Weinidog newydd ei ddweud yn ei chwestiynau hi, yn sylfaenol i economi Cymru, i werth cymdeithasol a diwylliannol Cymru a chyfansoddiad Cymru. Rydym ni'n llwyr gydnabod hynny, ac nid oes unrhyw amheuaeth y bydd y cynllun ffermio cynaliadwy sydd ar ddod ac sy'n hael dros ben yn tanlinellu'r ymrwymiad hwnnw.
Galwaf nawr ar lefarwyr y pleidiau, ac, yn gyntaf, llefarydd y Ceidwadwyr Cymreig, Mark Isherwood.
I now call on the party spokespeople. First of all, the Conservative spokesperson, Mark Isherwood.
Diolch. When I questioned you here last month, I asked what engagement you’re having with the Law Society in Wales regarding their calls for both improved data on the Welsh legal sector and for Wales to match England’s offer of a level 7 legal apprenticeship. In your reply, you stated you would be having these discussions. In England level 7 legal apprenticeships offer an alternative route to becoming a fully qualified solicitor without the need for a traditional university degree. In Wales, however, level 7 legal apprenticeships are currently not available. Welsh firms are having to compete with higher-paying firms across the border in England, which attract a lot of young talent in Wales. Level 7 apprenticeships could help to mitigate our ageing solicitor population, as recommended in the 2019 Jomati review, commissioned by the then Welsh Government. Their introduction in Wales could, then, also help increase the number of solicitors in areas where there are currently advice deserts. So, what discussions have you now had, or will you be having with the Law Society and Cabinet members about introducing level 7 apprenticeships in Wales?
Diolch. Pan wnes i eich holi chi yn y fan hon fis diwethaf, fe ofynnais i chi pa ymgysylltiad a ydych chi'n ei gael gyda Chymdeithas y Gyfraith yng Nghymru ynghylch ei galwadau am well data ar gyfer sector y gyfraith yng Nghymru ac i Gymru fod yn cydweddu â'r cynnig o brentisiaeth gyfreithiol lefel 7 sydd ar gael yn Lloegr. Yn eich ateb chi, roeddech chi'n dweud y byddech chi'n cael y trafodaethau hyn. Yn Lloegr mae prentisiaethau cyfreithiol lefel 7 yn cynnig llwybr arall i fynd yn gyfreithiwr â chymwysterau heb angen ennill gradd prifysgol draddodiadol. Yng Nghymru, serch hynny, nid oes prentisiaethau cyfreithiol lefel 7 ar gael ar hyn o bryd. Mae cwmnïau o Gymru yn gorfod cystadlu gyda chwmnïau sy'n talu rhagor o arian dros y ffin yn Lloegr, sy'n denu llawer o dalent ifanc o Gymru. Fe allai prentisiaethau lefel 7 helpu i liniaru'r mater o ran bod ein poblogaeth ni o gyfreithwyr yn heneiddio, fel roedd adolygiad 2019 Jomati yn ei argymell, a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru ar y pryd. Fe allai eu cyflwyno nhw yng Nghymru, wedyn, helpu i gynyddu nifer y cyfreithwyr mewn ardaloedd lle ceir diffeithwch o ran cyngor ar hyn o bryd. Felly, pa drafodaethau a gawsoch chi erbyn hyn, neu y byddwch chi'n eu cael gyda Chymdeithas y Gyfraith ac aelodau'r Cabinet ynglŷn â chyflwyno prentisiaethau lefel 7 yng Nghymru?
Thank you for the question, Mark—it’s a very important question. I have now met with the Law Society. I actually met with them just very shortly after the last question session. We had a long discussion, a very useful discussion, about level 7 apprenticeships, alongside other training issues for the legal profession in Wales. You may know that the legal profession is just transitioning between the old system and the new solicitors qualifying examination system, for example, and we're not yet sure of the impact of that. I'm awaiting a paper from the Law Society, which they're very happy to share with me, I know, on what they consider to be the best way to look at deploying level 7 apprenticeships. I'm also in conversation with my Cabinet colleague on our skills agenda, to see whether there's anything that can be done to make those two programmes come together in some kind of synergy. So, we're very actively working on it. I do think, though, that the advice desert that you speak of, which is definitely evident, is also a function of the absolutely parlous state of the legal system, and, in particular, legal aid, which was absolutely decimated by the last Conservative Government, and will take many decades to recover.
Diolch i chi am y cwestiwn, Mark—mae hwn yn gwestiwn pwysig iawn. Rwyf i wedi cyfarfod â Chymdeithas y Gyfraith erbyn hyn. Fe gwrddais i â nhw yn fuan iawn ar ôl y sesiwn olaf o gwestiynau. Fe gawsom ni drafodaeth faith, trafodaeth ddefnyddiol iawn, ynglŷn â phrentisiaethau lefel 7, yn gyfochrog â materion eraill o ran hyfforddiant ar gyfer y proffesiwn cyfreithiol yng Nghymru. Efallai eich bod chi'n gwybod bod y proffesiwn cyfreithiol newydd ddechrau trosglwyddo o'r hen system i'r system arholi cymhwyso cyfreithwyr newydd, er enghraifft, ac nid ydym yn siŵr o effaith hynny eto. Rwy'n aros am bapur gan Gymdeithas y Gyfraith, y maent yn hapus iawn i'w rannu gyda mi, rwy'n gwybod, ar yr hyn y maent yn ei ystyried yw'r ffordd orau o ystyried defnyddio prentisiaethau lefel 7. Rwyf i'n trafod â'm cyd-Aelod Cabinet ar ein hagenda sgiliau ni hefyd, i weld a oes unrhyw beth y gellir ei wneud i gyfuno'r ddwy raglen hynny mewn gweithrediad cyffredin o ryw fath. Felly, rydym ni'n gweithio yn ddyfal iawn yn hynny o beth. Rwy'n credu, serch hynny, bod y diffeithwch hwn o ran cyngor yr ydych chi'n sôn amdano, sy'n amlwg i'w weld, yn dod yn sgil cyflwr cwbl enbyd y system gyfreithiol hefyd ac, yn benodol, o ran cymorth cyfreithiol a gafodd ei ddistrywio yn llwyr gan y Llywodraeth Geidwadol ddiwethaf, ac fe fydd hi'n cymryd degawdau lawer i'w gwella hi.
Thank you. I'm here articulating the calls by the Law Society, trying to avoid partisan comments.
But continuing with your discussions with Cabinet Members as Counsel General, Action for Children published the findings to the Jay review of criminally exploited children in March of this year, an extensive UK-wide review of exploitation, led by Alexis Jay CBE. Last month their first follow-up report on the review, 'I don't want to go down that road', examines the extent of the harms caused to exploited children across the UK by using safeguarding incident data from their criminal exploitation services. They've made three recommendations for immediate change at Welsh Government level to ensure criminally exploited young people are effectively safeguarded and supported: investment in targeted exploitation prevention and support services for exploited young people; exploitation recognised as a distinct form of child abuse; and a welfare-first approach in the management of offences committed by exploited children. Given your statements on devolution of youth justice and probation, what discussions are you therefore having with Action for Children and Cabinet colleagues regarding these?
Diolch i chi. Rwyf i yn y fan hon yn mynegi galwadau Cymdeithas y Gyfraith, ac rwy'n ceisio osgoi gwneud sylwadau pleidiol.
Ond gan barhau â'ch trafodaethau chi'r Cwnsler Cyffredinol gydag Aelodau'r Cabinet, fe gyhoeddodd Gweithredu Dros Blant ganfyddiadau adolygiad Jay o gamfanteisio troseddol ar blant ym mis Mawrth eleni, sef adolygiad eang o gamfanteisio ledled y DU, dan arweiniad Alexis Jay CBE. Fis diwethaf roedd eu hadroddiad dilynol cyntaf nhw ar adolygiad, 'I don't want to go down this road', yn archwilio maint y niwed a achosir gan gamfanteisio ar blant ledled y DU drwy ddefnyddio data achosion diogelu o'r gwasanaethau camfanteisio troseddol y maen nhw'n eu cynnal. Fe wnaethon nhw dri argymhelliad ar gyfer newid ar unwaith ar lefel Llywodraeth Cymru i sicrhau y bydd pobl ifanc sy'n dioddef camfanteisio troseddol yn cael eu diogelu a'u cefnogi mewn ffyrdd effeithiol: sef buddsoddi mewn gwasanaethau atal camfanteisio a chefnogaeth a anelir at bobl ifanc sy'n dioddef camfanteisio; cydnabod bod camfanteisio yn ffurf benodol o gam-drin plant; a dull sy'n blaenoriaethu lles o ran rheoli troseddau ac sy'n cael eu cyflawni gan blant sy'n dioddef camfanteisio. O ystyried eich datganiadau chi ar ddatganoli cyfiawnder a phrawf ieuenctid, pa drafodaethau a ydych chi'n eu cael felly gydag Gweithredu Dros Blant a chyd-Aelodau yn y Cabinet ynglŷn â'r materion hyn?
Thank you, Mark. It's a very important point and a very important report as well. So, I have had a very recent discussion with my colleagues the Cabinet Secretary for Social Justice and the Deputy First Minister around the further devolution of youth justice. We do think that the further devolution of youth justice would largely help us address some of the issues you mention, because it does allow for a better alignment of Welsh Government policy, social policy in particular, with regard to children and exploited people more generally than the current system does. And we will be taking that forward, between the three of us, actually, in various aspects, in discussing it with both UK Government Ministers and in considering the outcome of the report. The Welsh Government will consider the report very carefully and see what we can do with our current powers, of course. We are very concerned to make sure that criminally exploited children are safeguarded within the system. But I can assure you that it remains our very firm view that the devolution of youth justice would be a very significant step towards us being able to deal with that.
Diolch i chi, Mark. Mae hwn yn bwynt pwysig iawn ac mae'r adroddiad yn bwysig iawn hefyd. Felly, rwyf i wedi cael trafodaeth yn ddiweddar iawn gyda'm cyd-Aelodau, Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol a'r Dirprwy Brif Weinidog ynghylch datganoli cyfiawnder ieuenctid ymhellach. Rydym ni o'r farn y byddai datganoli cyfiawnder ieuenctid ymhellach yn ein helpu ni i fynd i'r afael â rhai o'r materion yr ydych chi'n sôn amdanyn nhw, gan fod hynny'n caniatáu i bolisïau Llywodraeth Cymru gydweddu â'i gilydd yn well, a pholisi cymdeithasol yn benodol, o ran plant a chamfanteisio ar bobl yn fwy cyffredinol nag y gwna'r system bresennol. Ac fe fyddwn ni'n bwrw ymlaen â hynny, rhwng y tri ohonom ni, mewn gwirionedd, ar wahanol agweddau, wrth ei drafod gyda Gweinidogion yn Llywodraeth y DU ac wrth ystyried canlyniad yr adroddiad. Fe fydd Llywodraeth Cymru yn ystyried yr adroddiad yn ofalus iawn ac yn gweld beth allwn ni ei wneud gyda'n pwerau presennol ni, wrth gwrs. Rydym ni'n bryderus iawn o ran sicrhau y bydd plant sy'n dioddef camfanteisio troseddol yn cael eu diogelu yn y system. Ond fe allaf eich sicrhau chi ein bod ni'n dal i fod o'r farn gadarn iawn y byddai datganoli cyfiawnder ieuenctid yn gam sylweddol iawn at allu ymdrin â hynny.
Well, let's hope so. But, again, continuing with your discussions with Cabinet Members as Counsel General, the Law Commission for England and Wales is currently reviewing the law on social care for disabled children in England, seeking to make the social care system for families with disabled children fairer, simpler and up to date. Disability charities and my own casework confirm that problems, including overlapping assessments, confusion and inefficiency, postcode lottery to access services, and blurring between child protection and need, are clearly replicated in Wales. What engagement are you therefore having with the Law Commission for England and Wales regarding their current review of the law on social care for disabled children in England? And what, if any, discussions are you having with Cabinet colleagues in the context of this?
Wel, gobeithio wir. Ond, unwaith eto, gan barhau â'ch trafodaethau chi gydag Aelodau'r Cabinet yn rhinwedd swydd Cwnsler Cyffredinol, mae Comisiwn y Gyfraith ar gyfer Cymru a Lloegr yn adolygu'r gyfraith ar hyn o bryd ynglŷn â gofal cymdeithasol i blant anabl yn Lloegr, gan geisio gwneud y system gofal cymdeithasol ar gyfer teuluoedd â phlant anabl yn decach, yn symlach ac yn gyfredol. Mae elusennau anabledd a'r gwaith achos a wnaf i'n cadarnhau bod problemau i'w cael, gan gynnwys asesiadau sy'n gorgyffwrdd, dryswch ac aneffeithlonrwydd, loteri cod post o ran mynediad i wasanaethau, a drysu rhwng amddiffyn ac anghenion plant, a bod y materion hyn yn amlwg yng Nghymru hefyd. Pa ymgysylltiad a ydych chi'n ei gael felly gyda Chomisiwn y Gyfraith ar gyfer Cymru a Lloegr ynghylch eu hadolygiad cyfredol o'r gyfraith ynglŷn â gofal cymdeithasol i blant anabl yn Lloegr? A pha drafodaethau a ydych chi'n eu cael gyda chyd-Aelodau yn y Cabinet yn y cyd-destun hwn, os ydych chi'n eu cael nhw o gwbl?
We're not currently having any discussion that I'm aware of with the Law Commission on this point. We have been discussing as a Cabinet the various issues around conflicting policy areas, and that will continue. I will write to you, Mark, about whether we have any specific engagement with the Law Commission on this point, because I'm not aware of it if we do. However, we do have a more general conversation with the Law Commission about the state of the law in Wales and some of the work they're doing in the other jurisdictions, to see if any of it is relevant to Wales. And I can certainly report back to you on that as part of the exchange of correspondence.
Nid ydym ni'n cael unrhyw drafodaeth yr wyf i'n ymwybodol ohoni gyda Chomisiwn y Gyfraith ynglŷn â hyn. Yn y Cabinet, rydym ni wedi bod yn trafod y materion amrywiol sy'n ymwneud â meysydd polisi yn gwrthdaro, ac fe fydd hynny'n parhau. Fe wnaf i ysgrifennu atoch chi, Mark, ynghylch unrhyw ymgysylltiad penodol rhwng Comisiwn y Gyfraith a ninnau ynglŷn â'r mater hwn, oherwydd nid wyf i'n ymwybodol o hynny os yw hynny'n digwydd. Serch hynny, rydym ni'n cael sgwrs yn fwy cyffredinol gyda Chomisiwn y Gyfraith am gyflwr y gyfraith yng Nghymru a rhywfaint o'r gwaith y maen nhw'n ei wneud yn yr awdurdodaethau eraill, i weld a oes unrhyw ran o hynny'n berthnasol i Gymru. Ac yn sicr fe allaf i adrodd yn ôl i chi ar hynny yn rhan o'r ohebiaeth.
Llefarydd Plaid Cymru, Adam Price.
Plaid Cymru spokesperson, Adam Price.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mi fyddwch chi, Gwnsler Cyffredinol, yn ymwybodol o'r adroddiadau yn ystod y dyddiau diwethaf sy'n dangos yr arian sylweddol sy'n cael ei wneud gan y teulu brenhinol trwy ddugiaethau Cernyw a Chaerhirfryn o'r sector cyhoeddus, a hefyd, wrth gwrs, yr arian sylweddol sy'n cael ei wneud yng Nghymru drwy Ystad y Goron ond sydd yn mynd i'r Trysorlys, gwaetha'r modd, ar hyn o bryd. Oherwydd hynny, mae nifer o awdurdodau yng Nghymru un ai wedi, neu yn y broses o benderfynu—Gwynedd, er enghraifft, sir Gaerfyrddin—i agor trafodaethau gydag Ystad y Goron i ryddhau eu hunain o’r cyfrifoldebau i dalu treth er mwyn i bobl Cymru gael mynediad at ein tir ni ein hunain. Mae Llywodraeth Cymru yn talu rhent trwy Cadw at Ystad y Goron ar hyn o bryd. Oes yna unrhyw reswm cyfreithiol pam na all Llywodraeth Cymru efelychu’r hyn mae’r awdurdodau lleol yng Nghymru wedi gwneud a gofyn i Ystad y Goron ryddhau ein hunain o’r gofyniad i dalu rhent er mwyn cael mynediad at ein tir a’n gwlad ein hunain?
Thank you, Dirprwy Lywydd. Counsel General, you will be aware of the reports of the past few days that show the significant money being made by the royal family through the duchies of Cornwall and Lancaster from the public sector, and also, of course, the significant money being generated in Wales through the Crown Estate, which goes to the Treasury, unfortunately, at the moment. Because of that, many authorities in Wales either have or are in the process of deciding—Gwynedd, Carmarthenshire, for example—to open negotiations with the Crown Estate to release themselves from the obligations to pay taxes so that the people of Wales can access their own lands. The Welsh Government pays rent through Cadw to the Crown Estate at the moment. Is there any legal reason why the Welsh Government couldn’t emulate what some local authorities in Wales have done to ask the Crown Estate to release us from the requirement to pay that rent to access our own land and our own country?
Thank you very much for that question, Adam. I’m not aware, I’m afraid, of whether the Welsh Government has had that specific discussion on the Crown Estate. I will make enquiries and come back to you. We are of course still looking to see what aspects of the Crown Estate could be devolved to Wales and are actually seeking a bigger role in the way that the Crown Estate operates in Wales. I have to say, in my previous roles, I’ve found the Crown Estate to be very willing to have a conversation with us about making sure that they are doing a very good job for Wales in Wales and not just the UK as a homogenous whole. I’m not aware, I’m afraid, of any specific discussions around that. Nor am I actually aware of any specific obligations we have to pay such funding to the Crown Estate, so I’ll have to come back to you on that.
Diolch yn fawr iawn i chi am y cwestiwn yna, Adam. Nid wyf i'n ymwybodol, mae arna' i ofn, a yw Llywodraeth Cymru wedi cael y drafodaeth benodol honno ynglŷn ag Ystad y Goron. Fe wnaf i ymholiadau a rhoi ateb i chi eto. Wrth gwrs, rydym ni'n dal i edrych i weld pa agweddau ar Ystad y Goron y gellid eu datganoli i Gymru ac rydym ni'n chwilio mewn gwirionedd am gyfran fwy yn y ffordd y mae Ystad y Goron yn gweithio yng Nghymru. Mae'n rhaid i mi ddweud, yn fy swyddi blaenorol, fy mod i wedi gweld parodrwydd mawr Ystad y Goron i gynnal sgwrs gyda ni ynglŷn â sicrhau eu bod nhw'n gwneud gwaith da iawn ar gyfer Cymru yng Nghymru ac nid ar gyfer y DU gyfan yn unig. Nid wyf i'n ymwybodol, mae arna' i ofn, o unrhyw drafodaethau penodol ynghylch hynny. Nid wyf i'n ymwybodol ychwaith o unrhyw rwymedigaethau penodol o reidrwydd arnom ni i ni dalu arian o'r fath i Ystad y Goron, ac felly fe fydd yn rhaid i mi roi ateb i chi eto ynglŷn â hynny.
Mae Llywodraeth Cymru ar hyn o bryd yn talu rhent i Ystad y Goron, felly a gaf i ymbil arnoch chi i gymryd yr un safiad moesol ac y mae Gwynedd a sir Gaerfyrddin, gobeithio, ar fin gwneud?
O ran yr adroddiad gan The Sunday Times a Dispatches, mi oedden nhw’n dangos bod dugiaethau Cernyw a Chaerhirfryn â nifer fawr o ddaliadau yng Nghymru. Hynny yw—doeddwn i ddim yn gwybod hyn—maen nhw’n berchen ar gastell Ogwr a 4,000 o erwau o’i gwmpas a nifer fawr o hawliadau mwyngloddio yng Nghymru. Mi oedd eich rhagflaenydd chi fel Cwnsler Cyffredinol wedi bod yn dryloyw ynglŷn â’r broses o orfod cael cydsyniad y Brenin i ddeddfwriaeth oedd yn cyffwrdd â buddiannau y Brenin. Mi oedd Channel 4 a The Sunday Times wedi dangos bod llawer iawn o’r daliadau yma yn ddi-dreth. Felly, gaf i ofyn i chi, Gwnsler Cyffredinol, gadarnhau a ydy cydsyniad y Brenin wedi’i roi o ran unrhyw un o’r daliadau yma, sy’n golygu nad ydyn nhw â chyfrifoldeb i dalu trethi wedi’u datganoli yng Nghymru?
The Welsh Government currently is paying rent to the Crown Estate, so I would urge you to take the same moral stance that Gwynedd and hopefully Carmarthenshire will do.
In terms of The Sunday Times and Dispatches report, it did demonstrate that the duchies of Cornwall and Lancaster have a number of holdings in Wales. I didn't know this, but they apparently own Ogmore castle and 4,000 acres around it and they have a number of mining rights in Wales. Your predecessor as Counsel General had been transparent on the process of having to have Crown consent for legislation that touched upon the interests of the Crown. Channel 4 and The Sunday Times have demonstrated that many of these holdings are tax free. So, can I ask you, Counsel General, to confirm whether Crown consent has been given in terms of any of these holdings, which would mean that they don’t have a responsibility to pay devolved taxes here in Wales?
There are several different versions of Crown consent, just to be really clear. We do seek Crown consent where we’re making legislation that impacts on the rights and obligations of the Crown. We’re in communication with them on the other issues, I think. There is a slight difference there. My predecessor is sitting right behind me and is telling me that it was consultation rather than consent in the specific issue that you’re talking about. I am very well aware that the Crown Estate owns quite significant holdings across Wales, actually as do a number of other people—the Church in Wales, for example, and the Church of England in Wales as well. So, we do have occasional need to correspond and get into collaborative discussions with large landowners in Wales because of various interests of the Welsh people. It’s been my experience personally—I’ve not yet had the experience in this role, Adam, but it’s been my previous experience personally that they’ve been very helpful and collaborative in those conversations.
Fe geir sawl gwahanol fath o gydsyniad gan y Goron, dim ond i fod yn eglur iawn. Rydym ni'n gwneud cais am gydsyniad y Goron pan fyddwn ni'n llunio deddfwriaeth sy'n effeithio ar hawliau a rhwymedigaethau'r Goron. Rydym ni'n cyfathrebu â nhw ynglŷn â materion eraill, rwy'n credu. Fe geir ychydig o wahaniaeth yn hynny o beth. Mae fy rhagflaenydd i'n eistedd y tu ôl i mi nawr ac mae ef yn dweud wrthyf i mai ymgynghoriad oedd hwnnw yn hytrach na chydsyniad o ran y mater penodol yr ydych chi'n sôn amdano. Rwy'n ymwybodol iawn fod Ystad y Goron yn berchen ar ddeiliadaethau sylweddol iawn ledled Cymru, fel gwna llawer o bobl eraill, mewn gwirionedd—yr Eglwys yng Nghymru, er enghraifft, ac Eglwys Loegr yng Nghymru hefyd. Felly, mae yna angen i ni ohebu a mynd i drafodaethau cydweithredol gyda thirfeddianwyr mawr yng Nghymru o bryd i'w gilydd oherwydd buddiannau amrywiol pobl Cymru. Bu'n brofiad personol i mi—ni chefais i mo'r profiad yn y swydd hon eto, Adam, ond fy mhrofiad personol i yn y gorffennol oedd iddyn nhw fod o gymorth ac yn barod iawn i gydweithio yn y trafodaethau hynny.
Y cwestiwn yw, wrth gwrs: beth bynnag yw’r broses, ymgynghori neu beidio, ydyn nhw wedi cael eu rhyddhau o’r cyfrifoldeb i dalu trethi Cymreig o ran eu daliadau nhw a’u heiddo nhw yng Nghymru? Os nad ydych chi’n gwybod nawr, efallai y gallwch chi ysgrifennu ataf i a’i rannu gyda’r Senedd.
I droi at Ystad y Goron, a dwi’n gofyn hyn yn rhinwedd eich cyfrifoldeb i gadw gorolwg ar ddeddfwriaeth Brydeinig, mae Mesur Ystad y Goron yn cael ei drafod yn Nhŷ’r Arglwyddi y prynhawn yma. Mae yna un gwelliant i lawr i ddatganoli Ystad y Goron i Gymru. Mae yna welliant arall sydd o leiaf yn creu comisiynydd ar gyfer Cymru a hefyd yn dweud y bydd y person hwnnw ond yn cael ei apwyntio ar ôl ymgynghori gyda Gweinidogion Llywodraeth Cymru. Os ydy'r gwelliant hwnnw yn cael ei basio, ydy'r Llywodraeth yn fodlon gwneud ymrwymiad fan hyn y byddwch chi yn ymgynghori gyda'r Senedd cyn gwneud unrhyw benderfyniad ynglŷn â'r comisiynydd hwnnw?
The question is, of course: whatever the process, consultation or not, have they been relieved of the responsibility to pay Welsh taxes in relation to their holdings and properties in Wales? If you don't know the answer now, perhaps you could write to me and share that with the Senedd.
Turning to the Crown Estate, and I ask you in relation to your responsibility to keep an oversight of UK legislation, the Crown Estate Bill is currently being discussed in the House of Lords this afternoon. There is one amendment tabled to devolve the Crown Estate to Wales. There is another that would at least create a commissioner for Wales and also states that that individual would only be appointed following consultation with Welsh Government Ministers. If that amendment is passed, is the Government willing to make a commitment here that you will consult with the Senedd before making any decision on the appointment of that commissioner?
I'm aware of those amendments going through. I'm very happy to say, of course, that we'll consult with the Senedd. That's a very different thing from Senedd approval. But of course, any Government Minister who is dealing with the appointment of a commissioner for Wales on the Crown Estate—which we'd very much welcome, by the way—would consult with the Senedd about it.
Rwy'n ymwybodol o'r gwelliannau hynny sy'n digwydd. Rwy'n hapus iawn i ddweud, wrth gwrs, y byddwn ni'n ymgynghori â'r Senedd. Mae hynny'n beth gwahanol iawn i gymeradwyaeth y Senedd. Ond wrth gwrs, fe fyddai unrhyw Weinidog yn y Llywodraeth sy'n ymdrin â phenodiad comisiynydd ar Ystad y Goron ar gyfer Cymru—y byddem ni'n croesawu hynny'n fawr, gyda llaw—yn ymgynghori â'r Senedd ynglŷn â'r peth.
3. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol ddatganiad am bolisi'r Llywodraeth ar gynigion cydsyniad deddfwriaethol? OQ61790
3. Will the Counsel General make a statement on the Government's policy on legislative consent motions? OQ61790
Certainly. The Welsh Government lays legislative consent motions in the Senedd in accordance with Standing Order 29, and is guided by the Cabinet principles on UK Bills when deciding whether to recommend consent to UK Bills.
Gwnaf siŵr. Mae Llywodraeth Cymru yn gosod cynigion cydsyniad deddfwriaethol gerbron y Senedd yn unol â Rheol Sefydlog 29, ac fe arweinir hynny gan egwyddorion y Cabinet ar Filiau'r DU wrth benderfynu a ddylid argymell cydsyniad i Filiau'r DU.
I'm grateful to the Counsel General for that response. She and I have had a number of what I think she would call 'spirited conversations' on these matters over the years. It's entirely natural and to be expected that, with a Labour Government now in the United Kingdom, there could be a demand for more legislative consent motions, because there is large-scale agreement in terms of values, approaches and priorities between the two Governments. So, delivering legislation through a legislative consent motion could become an easier option, if you like, for this Government.
But it would, of course, have the impact of bypassing this Parliament and bypassing Welsh democracy, and that is really difficult for all of us. Certainly, I think there are many of us on all sides of the Chamber who, whilst we would agree with the legislation the Government would seek to enact, would want that legislation to go through this Parliament and not through the UK Parliament in Westminster to achieve its objectives.
Would it be possible, therefore, for the Counsel General to give this some consideration, some thought, so that we can avoid clashes and conflicts in this Chamber and in committees, and ensure that we have a process and a structure in place that goes beyond what is in place at present? Where the Government sees an opportunity and believes that they can legislate, there would be goodwill, I believe, on all sides of this Chamber if the Government were to seek to use this Parliament to deliver that legislation, rather than a consent motion to avoid all scrutiny and send it up the M4.
Rwy'n ddiolchgar i'r Cwnsler Cyffredinol am yr ymateb yna. Mae hi a minnau wedi cael sawl un o'r hyn yr wyf i'n credu y byddai hi'n eu galw nhw'n 'sgyrsiau brwdfrydig' am y materion hyn dros y blynyddoedd. Mae hynny'n gwbl naturiol ac i'w ddisgwyl nawr, gyda Llywodraeth Lafur yn y Deyrnas Unedig, y gallai fod galw am ragor o gynigion cydsyniad deddfwriaethol, oherwydd fe geir cytundeb ar raddfa eang o ran gwerthoedd, dulliau a blaenoriaethau rhwng y ddwy Lywodraeth. Felly, fe allai cyflwyno deddfwriaeth drwy gynnig cydsyniad deddfwriaethol ddod yn ddewis sy'n fwy rhwydd, os mynnwch chi, i'r Llywodraeth hon.
Ond fe fyddai hynny, wrth gwrs, ag effaith o fod yn osgoi'r Senedd hon a mynd heibio i ddemocratiaeth Cymru, ac mae hynny'n rhywbeth anodd iawn i bob un ohonom ni. Yn sicr, rwy'n credu y byddai llawer ohonom ni ar bob ochr i'r Siambr, er y byddem ni'n cyd-fynd â'r ddeddfwriaeth y byddai'r Llywodraeth yn ceisio ei gweithredu hi, yn dymuno i'r ddeddfwriaeth honno fynd drwy'r Senedd hon ac nid drwy Senedd y DU yn San Steffan ar gyfer cyflawni ei hamcanion.
A fyddai hi'n bosibl, felly, i'r Cwnsler Cyffredinol roi rhywfaint o ystyriaeth i hyn, rhyw sylw, er mwyn i ni osgoi gwrthdrawiad ac anghydfod yn y Siambr hon ac mewn pwyllgorau, a sicrhau bod proses a strwythur ar waith gennym ni sy'n mynd ymhellach na'r hyn sydd gennym ni ar waith nawr? Pan fo'r Llywodraeth yn gweld cyfle ac yn credu y gellir deddfu, fe fyddai ewyllys da ar bob ochr i'r Siambr hon, yn fy marn i, pe byddai'r Llywodraeth yn ceisio defnyddio'r Senedd hon i gyflawni'r ddeddfwriaeth honno, yn hytrach na chynnig cydsyniad i osgoi pob craffu a'i anfon ar hyd yr M4.
Thank you, Alun. We absolutely do start from the position that legislation in devolved areas should be made in the Senedd, with accessibility of the law being one of the principles underpinning that. You know from previous conversations that we've had that I am very keen to make sure that that does happen. Any decision to agree to provision being made in a UK Bill in line with our principles will involve an analysis of the various factors, including accessibility, but also the potential benefits of bringing forward provision as set out in the principles. There is a capacity issue occasionally. Because of the speed with which the UK legislation is passing, it's not always possible to replicate the provisions in a suitable legislative vehicle here and a decision has to be made about whether the people of Wales would best benefit from something being made in that way.
But we do seek—and I really do hope, and with this current Government, certainly, all the signs are there—to make sure that any such UK Bill is passed with full cognisance of the devolution settlement, with all of the correct processes in place for Welsh Ministers to make decisions, not Secretaries of State, and to make sure that, therefore, any secondary legislation is done with the full scrutiny of the Senedd through one of the processes that we were discussing only yesterday in the committee, in fact. So, I do agree entirely with that. I think it's one of the things that the Future Senedd Committee, which the Deputy Presiding Officer is chairing, is very interested in looking at as well. But, unfortunately, there will always be, because of the speed with which some legislation comes forward, the need to make sure that the people of Wales don't fall further behind in their ability to take advantage of the legislation.
The only other area where I think it's worth considering is that there are, occasionally, Bills that go through the UK Parliament where it's absolutely essential that there's a single market across the UK, because Wales is just simply not big enough to be able to develop a market on its own and we would very seriously lose out if that market wasn't universal. I think, in those circumstances, it's almost always going to be the case that the UK Government will legislate, but, again, with the right devolution-proof settlement in place with Welsh Ministers able to make the regulatory framework that goes with those Bills to make sure that that can be scrutinsed here.
Diolch i chi, Alun. Rydym ni'n dechrau o'r safbwynt y dylid gwneud deddfwriaeth mewn meysydd datganoledig yn y Senedd, gyda hygyrchedd y gyfraith yn un o'r egwyddorion a fydd yn sail i hynny. Fe wyddoch chi o sgyrsiau a gawsom ni'n flaenorol fy modd i'n awyddus iawn i sicrhau bod hynny'n digwydd. Fe fydd unrhyw benderfyniad i gytuno ar wneud darpariaeth mewn Bil yn y DU yn unol â'n hegwyddorion ni'n cynnwys dadansoddiad o'r ffactorau amrywiol, gan gynnwys hygyrchedd, ond y manteision posibl o gyflwyno darpariaeth fel nodir yn yr egwyddorion hefyd. Fe geir mater ynglŷn â gallu weithiau. Oherwydd cyflymder pasio deddfwriaeth y DU, nid yw hi'n bosibl ailadrodd y darpariaethau hynny bob amser drwy gyfrwng deddfwriaethol addas yn y fan hon ac fe fydd yn rhaid gwneud penderfyniad ynghylch a fyddai pobl Cymru yn cael y fantais fwyaf o wneud rhywbeth yn y ffordd honno.
Ond rydym ni'n ceisio—ac rwy'n gobeithio yn fawr, a chyda'r Llywodraeth bresennol hon, yn sicr, mae pob arwydd i'w weld—i wneud yn siŵr bod unrhyw Fil o'r fath ar gyfer y DU yn cael ei basio gyda gwybyddiaeth lawn o'r setliad datganoli, gyda'r holl brosesau priodol ar waith i Weinidogion Cymru allu gwneud penderfyniadau, nid Ysgrifenyddion Gwladol, a sicrhau bod unrhyw is-ddeddfwriaeth sy'n cael ei llunio, felly, yn ddarostyngedig i waith craffu llawn gan y Senedd drwy un o'r prosesau yr oeddem ni'n eu trafod dim ond ddoe yn y pwyllgor, mewn gwirionedd. Felly, rwy'n cytuno yn llwyr â hynny. Rwy'n credu mai dyna un o'r pethau y mae Pwyllgor Senedd y Dyfodol, y mae'r Dirprwy Lywydd yn ei gadeirio, yn awyddus iawn i'w ystyried hefyd. Ond, yn anffodus, fe fydd angen sicrhau pob amser nad yw pobl Cymru ar ei hôl hi o ran eu gallu nhw i fanteisio ar y ddeddfwriaeth.
Yr unig faes arall yr wyf i'n credu ei bod hi'n werth ei ystyried yw pan fo Biliau, o bryd i'w gilydd, yn mynd drwy Senedd y DU lle mae hi'n gwbl hanfodol i fod â marchnad unigol ledled y DU, oherwydd nid yw Cymru yn ddigon mawr i allu datblygu marchnad ar ei phen ei hun ac fe fyddem ni ar ein colled yn wirioneddol pe na fyddai'r farchnad honno'n un gyffredin. Rwy'n credu, o dan yr amgylchiadau hynny, mai'r achos bob amser bron iawn yw mai Llywodraeth y DU a fydd yn deddfu, ond, unwaith eto, ynghyd â setliad cywir sy'n ystyried datganoli yn ei le gyda Gweinidogion Cymru yn gallu llunio'r fframwaith rheoleiddio i gyd-fynd â'r Biliau hynny ar gyfer sicrhau y gellir craffu ar hynny yn y lle hwn.
4. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol ddatganiad ar fynediad at gyfiawnder yng Nghymru? OQ61779
4. Will the Counsel General make a statement on access to justice in Wales? OQ61779
Thank you for that question, Mick. Access to justice is fundamental to the rule of law and it is in real peril in many areas. It is of course largely a reserved area. The previous UK Government left office with multiple urgent issues, all of which need to be addressed.
Diolch i chi am y cwestiwn yna, Mick. Mae mynediad at gyfiawnder yn fater sylfaenol o ran rheolaeth y gyfraith ac mae hynny'n cael ei beryglu yn wirioneddol mewn sawl maes. Wrth gwrs, maes a gedwir yn ôl yw hwn yn bennaf. Ymadawodd Llywodraeth flaenorol y DU â'i gwaith gan adael nifer o faterion dyrys, y mae angen mynd i'r afael â phob un ohonyn nhw.
Counsel General, after 14 years of disastrous Tory Governments, the justice system is on a precipice, close to collapse. Access to justice is as much about the better delivery of justice, particularly in the areas of youth justice and probation, where the overwhelming majority of the functions of that system are already devolved. Can I just ask you: in accordance with the recommendations of the Gordon Brown report, the Thomas commission report, the independent commission and so on, what progress is being made in discussions with the UK Government over the devolution of youth justice and probation?
Cwnsler Cyffredinol, ar ôl 14 mlynedd o Lywodraethau Torïaidd trychinebus, mae'r system gyfiawnder ar ymyl y dibyn, yn agos at chwalu. Mae mynediad at gyfiawnder yn ymwneud â chyflawni cyfiawnder yn well, yn enwedig o ran meysydd cyfiawnder a phrawf ieuenctid lle mae'r mwyafrif llethol o swyddogaethau'r system honno wedi cael eu datganoli eisoes. A gaf i ofyn i chi: yn unol ag argymhellion adroddiad Gordon Brown, adroddiad comisiwn Thomas, y comisiwn annibynnol ac ati, pa gynnydd sy'n cael ei wneud mewn trafodaethau gyda Llywodraeth y DU ynghylch datganoli cyfiawnder a phrawf ieuenctid?
Thank you very much, Mick. I just want to start by saying that, of course, we're not starting from scratch, and I'm very grateful that we're able to build on the work that you started when you were Counsel General and Minister for the Constitution, as well as the wealth of expertise from groups such as the Welsh Centre for Crime and Social Justice. As you'd expect, and as I've already mentioned, my colleague the Cabinet Secretary for Social Justice and the Deputy First Minister have already met, and we're about to have yet another meeting on Thursday, I think, to discuss taking forward those issues. We very much welcome the manifesto commitment on exploring the devolution of youth justice and probation services, and, as you'd expect, we're having a conversation with the UK Government on a range of matters around that area.
I have to say, though, that one of the things that I'm looking forward to is the law officers meeting, which is happening in Edinburgh at the end of this month, where I do plan to raise the parlous position of legal aid and legal aid practices. We know that there is an advice desert. Pretty much nowhere west of Swansea, really, has any kind of access to criminal justice, and the decimation of legal aid services is largely responsible for that. Many of the practices in rural areas of Wales relied on legal aid in order to develop the specialist services that they also provided. They're not able to make enough money off the specialist services without the legal aid provision. So, it has been absolutely catastrophic, the decision to restrict legal aid in the way that it's been done. So, I am looking forward to pushing that agenda, and I know that the current UK Government has that very much at heart.
Diolch yn fawr iawn i chi, Mick. Fe hoffwn i ddechrau drwy ddweud, wrth gwrs, nad ydym ni'n dechrau o'r cychwyn, ac rwy'n ddiolchgar iawn ein bod ni'n gallu adeiladu ar y gwaith a ddechreuwyd gennych chi pan oeddech chi'n Gwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad, yn ogystal â'r cyfoeth o arbenigedd sydd gan grwpiau fel Canolfan Troseddu a Chyfiawnder Cymdeithasol Cymru. Fel y byddech chi'n ei ddisgwyl, ac fel soniais i eisoes, mae fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol a'r Dirprwy Brif Weinidog wedi cyfarfod yn barod, ac rydym ni ar fin cael cyfarfod arall ddydd Iau, rwy'n credu, i drafod bwrw ymlaen â'r materion hynny. Rydym yn croesawu fawr ymrwymiad y maniffesto ar archwilio datganoli gwasanaethau cyfiawnder ieuenctid a phrawf yn fawr iawn ac, fel y byddech chi'n disgwyl, rydym ni'n cynnal sgwrs gyda Llywodraeth y DU ar ystod o faterion yn ymwneud â'r maes hwnnw.
Mae'n rhaid i mi ddweud, serch hynny, mai un o'r pethau yr wyf i'n edrych ymlaen atyn nhw yw cyfarfod swyddogion y gyfraith, a fydd yn digwydd yng Nghaeredin ar ddiwedd y mis hwn, ac rwy'n bwriadu codi sefyllfa enbyd cymorth cyfreithiol ac ymarferion cymorth cyfreithiol. Fe wyddom ni fod yna ddiffeithwch o ran cyngor. Nid oes unman i'r gorllewin o Abertawe i bob pwrpas, mewn gwirionedd, yn cynnig mynediad at gyfiawnder troseddol, ac anrheithio'r gwasanaethau cymorth cyfreithiol yw'r achos pennaf am hynny. Roedd llawer o'r practisau mewn ardaloedd gwledig yng Nghymru yn dibynnu ar gymorth cyfreithiol ar gyfer datblygu'r gwasanaethau arbenigol yr oedden nhw'n eu darparu hefyd. Nid ydyn nhw'n gallu ennill digon o arian o'r gwasanaethau arbenigol heb y ddarpariaeth ar gyfer cymorth cyfreithiol. Felly, mae hi wedi bod yn hollol drychinebus, y penderfyniad i gyfyngu ar gymorth cyfreithiol yn y ffordd y cafodd hynny ei wneud. Felly, rwy'n edrych ymlaen at wthio'r agenda honno yn ei blaen, ac fe wn i fod Llywodraeth bresennol y DU yn gefnogol dros ben i hyn.
5. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda swyddogion y gyfraith eraill y DU ynghylch goblygiadau Rheoliadau Rhwymedigaethau Cyfrifoldeb Cynhyrchwyr (Pecynwaith a Gwastraff Pecynwaith) 2024 i Gymru? OQ61793
5. What discussions has the Counsel General had with other UK law officers regarding the implication for Wales of the Producer Responsibility Obligations (Packaging and Packaging Waste) Regulations 2024? OQ61793
Diolch, Delyth. The most effective way of implementing extended producer responsibility for packaging is on a UK-wide basis due to the flows of packaging and packaging waste across borders. The scheme will enable consistency across the UK while enabling Wales to build on its performance as second in the world for recycling.
Diolch, Delyth. Y ffordd fwyaf effeithiol o roi cyfrifoldeb estynedig ar waith i'r cynhyrchwyr am becynnu yw gwneud hynny ledled y DU gyfan oherwydd mae pecynwaith a gwastraff pecynwaith yn llifo dros ffiniau. Fe fydd y cynllun yn caniatáu cysondeb ledled y DU gan alluogi Cymru i adeiladu ar ei safle o fod yn ail drwy'r byd am ailgylchu.
Diolch am hwnna. Dwi'n siŵr y buasem ni i gyd yn y Siambr yn cytuno gyda'r egwyddor taw'r cwmni sy'n llygru ddylai dalu am y llygredd—fel rydyn ni'n dweud yn Saesneg, the polluter pays principle. Buaswn i'n awyddus i wybod os ydy swyddogion cyfreithiol eraill wedi mynegi unrhyw bryderon am unrhyw gynsail y gellid ei osod gan y ffordd y mae San Steffan yn deddfu mewn meysydd datganoledig gyda hyn. Hoffwn wybod pa asesiad mae'r Llywodraeth wedi ei wneud am sut y gall hyn effeithio ar yr union beth rydych chi newydd sôn amdano, sef perfformiad Cymru yn rhyngwladol, y ffaith ein bod ni'n ail yn y byd o ran ailgylchu. Oes yna berygl yma y gallwn ni gael ein tynnu i lawr yn y tablau o ganlyniad i anhyblygrwydd ac ystyfnigrwydd San Steffan, a beth y gallwn ni ei wneud i osgoi hynny rhag digwydd?
Thank you for that. I'm sure that we would all in the Chamber agree with the principle that the company that pollutes should pay for the pollution—the polluter pays principle, as we say in English. But I'd be eager to know if law officers have expressed any concerns about any precedent that may be set by the way in which Westminster legislates in devolved areas on this issue. I would like to know what assessment the Government has made about how this can affect exactly what you talked about, the performance of Wales internationally, the fact that we're ranked second in the world for recycling. Is there a risk here that we could be dragged down the table as a result of Westminster's inflexibility and stubborness, and what can we do to prevent that from happening?
Diolch, Delyth. That was certainly an issue with the previous Government. In my previous role, I had a very large number of very frustrating discussions with the previous UK Government on this and their inability, really, to see quite how far in advance Wales was and what the effect of that might be. I've had the opportunity to discuss this with the Deputy First Minister, who is now involved in those discussions, and I think it's fair to say that we've got a different attitude, that the scheme administrator will be very cognisant of the different arrangements in each of the different countries. There's recognition that England has a long way to catch up with us, or indeed a large number of other places, and that we will certainly not be able to sign up to something that doesn't make sure that Wales maintains its global lead.
And in all honesty, we don't want to go backwards, so the statutory instruments that come forward will have to be sure that the scheme administrator both collects and distributes the right level of funding in Wales to make sure that we can maintain our current practices, and you'll know we've just had the workplace recycling regulations, for example, which play into this. I know my colleague the Deputy First Minister has also been having conversations on the deposit-return scheme, for example, making sure that Wales has a specific position there.
So, we are very well aware, both with my legal hat on and with our policy hats on—we're working in combination to make sure that the SIs that come forward properly reflect the way that the scheme administrator will be set up and run on a four-nation basis. Although it's going to be hosted, unless this has changed very recently, by the Ministry, it will be separate to the Ministry and run on a four-nation basis, with every one of those nations having a say in how that administrator operates, and the SIs that come forward on a four-nation basis will also reflect that.
Diolch, Delyth. Yn sicr, mater i'r Llywodraeth flaenorol oedd hwnnw. Yn fy swydd flaenorol, fe gefais i nifer fawr iawn o drafodaethau rhwystredig iawn gyda Llywodraeth flaenorol y DU ynglŷn â hyn a'u hanallu nhw, mewn gwirionedd, i weld pa mor bell ar y blaen yr oedd Cymru wedi mynd a beth allai effaith hynny fod. Fe gefais i gyfle i drafod hyn gyda'r Dirprwy Brif Weinidog, sy'n rhan o'r trafodaethau hynny erbyn hyn, ac rwy'n credu ei bod hi'n deg dweud bod ymagwedd wahanol gennym ni, ac y bydd gweinyddwr y cynllun yn ddeallus iawn o ran y trefniadau amrywiol ym mhob un o'r gwledydd ar wahân. Mae'r gydnabyddiaeth fod gan Loegr ffordd bell i ddal i fyny â ni, neu gyda nifer fawr o fannau eraill wir, ac na fyddwn ni'n gallu cyd-fynd ag unrhyw beth nad yw'n sicrhau bod Cymru yn parhau i arwain yn fyd-eang.
A bod yn onest, nid ydym ni'n awyddus i fynd tuag yn ôl, ac felly fe fydd yn rhaid i'r offerynnau statudol sy'n cael eu cyflwyno fod yn sicr bod gweinyddwr y cynllun yn casglu ac yn dosbarthu'r gyfradd gywir o gyllid yng Nghymru i wneud yn siŵr ein bod ni'n gallu cynnal ein harferion presennol, ac rydych chi'n gwybod ein bod ni newydd gael y rheoliadau ailgylchu yn y gweithle, er enghraifft, sy'n mynd i mewn i hyn o beth. Fe wn i fod fy nghyd-Aelod, y Dirprwy Brif Weinidog, wedi bod yn cael sgyrsiau ar y cynllun dychwelyd ernes hefyd, er enghraifft, i sicrhau bod gan Gymru safbwynt penodol o ran hwnnw.
Felly, rydym ni'n ymwybodol iawn, gyda'm het gyfreithiol ar fy mhen a'n hetiau polisi ar ein pennau—ein bod ni'n gweithio ar y cyd i sicrhau bod yr offerynnau statudol sy'n cael eu cyflwyno yn adlewyrchu'r ffordd y caiff gweinyddwr y cynllun ei sefydlu a'i redeg ar sail pedair gwlad. Er mai cael ei lywyddu a fydd hwnnw, oni bai bod hyn wedi cael ei newid yn ddiweddar iawn, gan y Weinyddiaeth, fe fydd yn sefyll ar wahân i'r Weinyddiaeth ac yn cael ei redeg ar sail pedair gwlad, gyda phob un o'r gwledydd hynny yn cael mynegi eu barn am sut mae'r gweinyddwr hwnnw'n gweithio, ac fe fydd yr offerynnau statudol sy'n cael eu cyflwyno ar sail pedair gwlad yn adlewyrchu hynny hefyd.
6. Pa asesiad y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud o'r effaith y mae Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 wedi'i chael ar ddeddfwriaeth Cymru? OQ61792
6. What assessment has the Counsel General made of the impact the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 has had on Welsh legislation? OQ61792
Diolch, Delyth. The Act was specifically designed to strengthen existing governance systems to improve the well-being of Wales. Welsh legislation has drawn from, and supplemented, the Act’s provisions, including, for example, our Social Partnership and Public Procurement (Wales) Act 2023. As you know, Welsh Ministers must set out and publish well-being objectives and review them on an annual basis.
Diolch, Delyth. Cafodd y Ddeddf ei chynllunio yn benodol i rymuso'r systemau llywodraethu presennol ar gyfer gwella llesiant yng Nghymru. Mae deddfwriaeth Cymru wedi tynnu oddi ar ddarpariaethau'r Ddeddf a'u hategu nhw, gan gynnwys, er enghraifft, y Ddeddf Partneriaeth Gymdeithasol a Chaffael Cyhoeddus (Cymru) 2023 sydd gennym ni. Fel gwyddoch chi, mae'n rhaid i Weinidogion Cymru nodi a chyhoeddi amcanion llesiant a'u hadolygu nhw'n flynyddol.
Diolch am hynny. Yn rhyngwladol, mae’r darn yma o ddeddfwriaeth yn destun balchder i Gymru. Ond, mewn gwirionedd, gartref, mae yna ymdeimlad nad oes gan y Ddeddf ddannedd. Rŷn ni wedi derbyn dau adroddiad yn y blynyddoedd diwethaf—o’r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus a’r archwilydd cyffredinol—sydd wedi amlygu cymaint o waith sydd dal i’w wneud er mwyn sicrhau bod y Ddeddf yn fwy na geiriau. Ac rwy'n dweud hynny fel rhywun sydd wir o blaid egwyddor y Ddeddf—mae'n rhywbeth rwy'n teimlo'n falch ohono fe pan fyddaf i'n siarad â phobl o wledydd eraill yn yr ynysoedd hyn. A fydd y Llywodraeth yn sicrhau ein bod yn cael ystyriaeth ôl-ddeddfwriaethol lawn o'r Ddeddf i ystyried pa heriau sydd wedi sefyll yn y ffordd o'i implementeiddio, a, hefyd, sut y gallem ni orchfygu’r heriau hynny?
Thank you for that. Internationally, that piece of legislation is a source of pride for Wales. But, in reality, at home, there is a feeling that the law has no teeth. We've received two reports in recent years—from the Public Accounts and Public Administration Committee and the auditor general—that have highlighted how much work still needs to be done to ensure that the Act is more than just a collection of words. And I say that as someone who genuinely is in favour of the principle of the Act—it's something that I feel very proud of when I speak to people from other countries on these isles. Could the Government ensure that we get full post-legislative consideration of the Act to consider the challenges that have stood in the way of implementing the Act and how we could overcome those challenges?
Diolch, Delyth. I, too, am extremely proud of the Act, and for anyone of us who's attended an international function—I was just discussing this with the Deputy First Minister very recently, actually—it's really striking, isn't it, how people come up to you and talk about how we did that and what effect it's had. It really is a beacon of hope in the world, really—that Governments can do this. I think it's important to remember, in considering that, that it's as much about culture change in the way that decisions are made as the justiciability, if you like, of the Act itself.
It has made a fundamental change inside the Welsh Government: so, the way that we are subject to the requirements of the Act; the way that we set and publish our well-being objectives within six months of the general election; the way we publish the annual report of progress made; the way that the seven ways of working work out the way that people think about it and, actually, mention it when you're looking at ministerial advice from across the Government—the future generations Act is not only mentioned but embedded in the way that the thinking works. I think it is taking slightly longer to do that in other public bodies, but I know that my colleague Jayne Bryant has been working with local government on doing that; I had in that job and I know Rebecca Evans did too. Not unsurprisingly, some of our 22 local government colleagues are further along that line than others, but, you know, we absolutely will get there.
Then, I think once we feel it is properly embedded across the public sector, and it might seem like a long time to us, but it's not a long time, actually, in the way that these things work—it's 10 years, really, so that's not a very long time for cultural change for that kind of public administration—I think a future Senedd might want to see whether you want to give the commissioner a few more teeth, if you like. But I think it has been bedding in very well. I think that just the fact that we've got to think in that way, and publish reports and responses in that way, and actually give it consideration, has made a serious impact on, actually, all of our legislation. Then, there are specific examples where we just would not have been able to do the social partnership and public procurement piece without the well-being of future generations Act.
Diolch, Delyth. Rwyf innau, hefyd, yn hynod falch o'r Ddeddf, ac mae unrhyw un ohonom ni sydd wedi mynychu digwyddiad rhyngwladol—roeddwn i'n trafod hyn gyda'r Dirprwy Brif Weinidog yn ddiweddar iawn, a dweud y gwir—mae hi'n drawiadol iawn, onid ydyw hi, sut mae pobl yn dod wyneb yn wyneb â chi ac yn siarad am sut y gwnaethom ni hynny a pha effaith a gafodd hynny. Mae'n llewyrchu gobaith yn y byd mewn gwirionedd—y gall Llywodraethau wneud rhywbeth fel hyn. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig cofio, wrth ystyried hynny, ac mai ystyr hyn yw newid diwylliant yn y ffordd y gwneir penderfyniadau lawn cymaint â pha mor draddodadwy, os mynnwch chi, yw'r Ddeddf ei hunan.
Mae hi wedi creu newid sylfaenol yn Llywodraeth Cymru: felly, y ffordd yr ydym ni'n ddarostyngedig i ofynion y Ddeddf; y ffordd yr ydym ni'n pennu ac yn cyhoeddi ein hamcanion llesiant o fewn chwe mis i'r etholiad cyffredinol; y ffordd yr ydym ni'n cyhoeddi'r adroddiad blynyddol o'r cynnydd a fu; y ffordd y mae'r saith ffordd o weithio yn trefnu'r ffordd y mae pobl yn meddwl am hyn ac, mewn gwirionedd, cofiwch sôn am hyn pan fyddwch chi'n edrych ar gyngor gweinidogol o bob rhan o'r Llywodraeth—mae Deddf cenedlaethau'r dyfodol nid yn unig yn cael ei chrybwyll ond ei hymgorffori yn y ffordd y mae'r ystyriaeth yn gweithio. Rwy'n credu ei bod hi'n cymryd ychydig rhagor o amser i wneud hynny mewn cyrff cyhoeddus eraill, ond fe wn i fod fy nghyd-Aelod, Jayne Bryant, wedi bod yn gweithio gyda llywodraeth leol ar gyfer gwneud felly; roeddwn i wedi gwneud hynny yn y swydd honno ac rwy'n gwybod y gwnaeth Rebecca Evans hynny hefyd. Nid yw hi'n syndod o gwbl fod rhai o'n cydweithwyr yn y 22 llywodraeth leol wedi mynd ymhellach ar y trywydd hwnnw nag eraill, ond, wyddoch chi, fe fyddwn ni'n cyrraedd y fan, mae hynny'n siŵr i chi.
Ac wedyn, rwy'n credu pan fyddwn ni'n teimlo bod hyn wedi ymwreiddio yn iawn ar draws y sector cyhoeddus, ac efallai y bydd hynny'n ymddangos fel amser maith i ni, ond nid yw'n amser maith, mewn gwirionedd, yn y ffordd y mae'r pethau hyn yn gweithio—10 mlynedd, mewn gwirionedd, felly nid yw hynny'n amser maith iawn ar gyfer newid diwylliannol i weinyddiaeth gyhoeddus o'r fath—ac rwy'n credu y gallai Senedd yn y dyfodol fod yn awyddus i weld a ydych chi'n dymuno rhoi ychydig mwy o bŵer i'r comisiynydd, os hoffech chi. Ond rwy'n credu ei fod wedi ymwreiddio yn dda iawn. Rwy'n credu ei bod hi'n rhaid i ni feddwl yn y ffordd honno, a chyhoeddi adroddiadau ac ymatebion yn y ffordd honno, a rhoi ystyriaeth wirioneddol i hyn, sydd wedi bod ag effaith ddifrifol ar ein deddfwriaeth ni i gyd, mewn gwirionedd. Yna, fe geir enghreifftiau penodol lle na fyddem ni wedi gallu gwneud y bartneriaeth gymdeithasol a'r darn caffael cyhoeddus oni bai am Ddeddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol.
7. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol roi diweddariad ar ddiwygio tribiwnlysoedd Cymru? OQ61795
7. Will the Counsel General provide an update on the reform of Welsh tribunals? OQ61795
Diolch, Rhys. Tribunal reform is very much at the heart of our ambition for the justice system in Wales, and a programme of work to which we remain completely committed. The timing of legislation associated with the programme will be announced in due course.
Diolch, Rhys. Mae diwygio tribiwnlysoedd wrth galon ein huchelgais ni ar gyfer y system gyfiawnder yng Nghymru, ac mae honno'n rhaglen waith yr ydym ni'n parhau i fod yn llwyr ymrwymedig iddi hi. Fe fydd amserlen y ddeddfwriaeth sy'n gysylltiedig â'r rhaglen yn cael ei chyhoeddi maes o law.
Daeth Paul Davies i’r Gadair.
Paul Davies took the Chair.
Diolch yn fawr, Cwnsler Cyffredinol. Os yw Llywodraeth Cymru o ddifrif ynglŷn â datganoli cyfiawnder, yna mae'n rhaid inni redeg yr hyn sydd gennym yn barod yn dda. Dyw hynny ddim wedi bod yn wir ynglŷn â thribiwnlysoedd Cymru. Rŷn ni'n darllen yn un adroddiad blynyddol ar ôl y llall yr un problemau ynglŷn â thribiwnlysoedd Cymru—tâl aelodau, er enghraifft, lleoliadau, diffyg hyfforddiant.
Trwy dribiwnlysoedd Cymru, mae gennym ni'r cyfle i ddatblygu system gyfiawnder gwahanol yng Nghymru—un sy'n deg ac yn hygyrch i bawb. Mae adroddiad arbennig Comisiwn y Gyfraith wedi cael ei gyhoeddi ers 2021, ond, mewn gwirionedd, roedd y canlyniadau'n hysbys cyn hynny, yn 2020. Felly, mae digon o amser wedi bod gyda ni i wybod beth mae'r adroddiad arbennig yna yn ei ddweud. Rŷch chi'n dweud ein bod ni'n mynd i glywed cyn hir pryd mae'r ddeddfwriaeth yn mynd i gael ei gosod o flaen y Senedd. Wel, pryd bydd yr argymhellion yma yn cael eu gwireddu? Diolch.
Thank you very much, Counsel General. If the Welsh Government is serious about the devolution of justice, then we have to run the things that we have already well. That hasn't been true in terms of the Welsh tribunals. We read in one annual report after another about the problems in terms of the Welsh tribunals—payment of members, sites and locations, and the lack of training, for example.
Through Welsh tribunals, we have an opportunity to develop a justice system that is different in Wales—one that is fair and is accessible to all. A special report from the Law Commission has been published since 2021, but, in truth, the results were known before then, in 2020. So, enough time has passed for us to know what that special report does say. You say that we're going to hear before long when the legislation will be laid before the Senedd. Well, when will those recommendations be implemented? Thank you.
Thank you very much, Rhys. We do continue to work on the development of a tribunals Bill through which we will address recommendations of both the Commission on Justice in Wales and the Law Commission report on devolved tribunals in Wales. The recommendations provided a considered road map for us to follow as we develop and implement our proposals for reform. The proposed reforms are aimed at creating a modern, coherent tribunals system focused on meeting the needs of tribunal users, who can be confident the system operates with independence and in a way that adjudicates on the disputes justly and efficiently.
The respondents, as I know you know, to the White Paper last year were generally very positive about the proposed reforms. We're now doing the detailed work that will allow the draft legislation to be produced. It's an important piece of legislation, one that we hope is consensual across parties, and that will govern how our tribunals operate for years to come. We're developing it thoughtfully and consultatively to make sure we get that right. I'm not able to say exactly when, because I'm reliant on the First Minister making a legislative statement about the upcoming legislative programme, but I can assure you that we are working diligently on the Bill.
And then, just to say that the First Minister and I are actually shortly meeting with the president of Welsh Tribunals, and, more generally, I expect to have regular dialogue with him about identifying and securing the right future budgets for the tribunals as well. Part of that will be about ensuring that the service operates as efficiently as possible, and I know that's something that the president of Welsh Tribunals has made clear is very important to him—and, indeed, he did so at a conference I was at just very recently. So, I'm looking forward to that continued dialogue as well. I thought it was important that we met with the First Minister in the first instance, and I do hope we can bring a legislative statement forward early in the next calendar year, so that we can have some certainty about the timetabling for the Bill.
Diolch yn fawr iawn i chi, Rhys. Rydym ni'n parhau i weithio ar ddatblygu Bil tribiwnlysoedd y byddwn ni, drwy gyfrwng hwnnw, yn mynd i'r afael ag argymhellion adroddiad Comisiwn y Gyfraith ar Gyfiawnder yng Nghymru ac adroddiad Comisiwn y Gyfraith ar dribiwnlysoedd datganoledig yng Nghymru. Roedd yr argymhellion yn darparu map ffyrdd ystyriol i ni ei ddefnyddio wrth i ni ddatblygu a gweithredu ein cynigion ar gyfer diwygio. Nod y diwygiadau arfaethedig yw creu system dribiwnlysoedd gydlynol a chyfoes sy'n canolbwyntio ar ddiwallu anghenion defnyddwyr tribiwnlysoedd, a fydd yn gallu bod yn hyderus y bydd y system yn gweithredu mewn ffordd annibynnol ac yn dyfarnu ar yr anghydfodau mewn ffordd gyfiawn ac effeithlon.
Roedd yr ymatebwyr, fel y gwn i y gwyddoch chi, i'r Papur Gwyn y llynedd yn gadarnhaol iawn ar y cyfan ynglŷn â'r diwygiadau arfaethedig. Rydym ni'n gwneud y gwaith manwl erbyn hyn a fydd yn caniatáu i'r ddeddfwriaeth ddrafft gael ei llunio. Mae hwn yn ddarn pwysig o ddeddfwriaeth, ac yn un yr ydym yn gobeithio y bydd pob plaid yn cydsynio ag ef, ac a fydd yn rheoli sut y bydd ein tribiwnlysoedd ni'n gweithio am flynyddoedd i ddod. Rydym ni'n ei ddatblygu gydag ystyriaeth a chan ymgynghori ag eraill i sicrhau ein bod ni'n gwneud hynny'n iawn. Ni allaf i ddweud yn union pa bryd y bydd hyn, oherwydd rwy'n dibynnu ar y Prif Weinidog yn gwneud datganiad deddfwriaethol am y rhaglen ddeddfwriaethol sydd ar ddod, ond fe allaf i eich sicrhau chi ein bod ni'n gweithio yn ddyfal ar y Bil.
Ac yna, dim ond gair i ddweud y bydd y Prif Weinidog a minnau yn cyfarfod yn fuan iawn mewn gwirionedd gyda llywydd Tribiwnlysoedd Cymru, ac, yn fwy cyffredinol, rwy'n disgwyl cynnal trafodaethau rheolaidd gydag ef ynghylch nodi a sicrhau'r cyllidebau cywir ar gyfer y tribiwnlysoedd i'r dyfodol hefyd. Rhan o hynny fydd sicrhau bod y gwasanaeth yn gweithio mor effeithlon â phosibl, ac fe wn i fod hynny'n rhywbeth a eglurodd llywydd Tribiwnlysoedd Cymru ei fod yn bwysig iawn iddo ef—ac, yn wir, fe wnaeth hynny mewn cynhadledd yr oeddwn i ynddi hi'n ddiweddar iawn. Felly, rwy'n edrych ymlaen at y sgwrs barhaus honno hefyd. Roeddwn i'n meddwl ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n cwrdd â'r Prif Weinidog yn y lle cyntaf, ac rwy'n gobeithio y gallwn ni gyflwyno datganiad deddfwriaethol yn gynnar yn y flwyddyn galendr nesaf, er mwyn cael rhywfaint o sicrwydd ynghylch amserlennu'r Bil.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, Rhys ab Owen.
And finally, question 8, Rhys ab Owen.
8. Pa gyngor y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i roi i Lywodraeth Cymru ynglŷn â'r effaith ar wasanaethau datganoledig os yw Senedd y DU yn deddfu i ganiatáu cymorth i farw? OQ61796
8. What advice has the Counsel General provided to the Welsh Government regarding the impact on devolved services if the UK Parliament legislates to allow assisted dying? OQ61796
Diolch, Rhys. Whilst we do not know what the final content of the assisted dying Bill will be, it's likely that it will relate to a reserved matter. We are in regular contact with the UK Government to understand and plan for the implications for the people of Wales.
Diolch, Rhys. Er na wyddom ni beth fydd cynnwys terfynol y Bil cymorth i farw, mae'n debygol y bydd yn ymwneud â mater a gedwir yn ôl. Rydym ni mewn cysylltiad rheolaidd â Llywodraeth y DU i ddeall a chynllunio ar gyfer y goblygiadau i bobl Cymru.
Diolch yn fawr, Cwnsler Cyffredinol. I am concerned, about this important Bill going through Westminster as part of a private Member's Bill, that the impact on Welsh devolution and on the health and social care system here in Wales will not be fully considered and fully reflected. For example, the Bill gives the Secretary of State the power by regulation to specify the medicines, the form, the manner and the conditions under which these assisted dying drugs are prescribed. If this Bill passes, it will radically impact on devolved areas. What discussions, therefore, is the Counsel General having to ensure that the Bill fully respects the devolution settlement here in Wales, and fully engages with Welsh stakeholders? Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Cwnsler Cyffredinol. Rwy'n pryderu, ynglŷn â'r Bil pwysig hwn sy'n mynd drwy San Steffan yn rhan o Fil Aelod preifat, na fydd yr effaith ar ddatganoli i Gymru ac ar y system iechyd a gofal cymdeithasol yma yng Nghymru yn cael ei hystyried yn llawn na'i hadlewyrchu yn ei chyflawnder. Er enghraifft, mae'r Bil yn rhoi'r pŵer i'r Ysgrifennydd Gwladol drwy reoleiddio i nodi'r meddyginiaethau, y ffurf, y modd a'r amodau y rhoddir presgripsiwn am y cyffuriau cymorth i farw hyn. Os caiff y Bil hwn ei basio, fe fydd yn cael effaith sylweddol ar feysydd datganoledig. Pa drafodaethau, felly, y mae'r Cwnsler Cyffredinol yn eu cael i sicrhau y bydd y Bil yn parchu'r setliad datganoli yma yng Nghymru yn llawn, ac yn ymgysylltu yn llawn â rhanddeiliaid Cymru? Diolch yn fawr.
Thank you. I don't want to make this sound insignificant in any way, but we're engaging in the usual engagement that we always have when there's a Bill going through Parliament. So, we have a number of policy officials and lawyers who watch UK Bills to make sure that any implication for the devolved settlement is fully recognised, that if there are powers going to the Secretary of State, as I said in answer to Alun Davies just earlier, that, where appropriate, those equivalent powers come to Welsh Ministers, that we do not have concurrent decision making where that's not appropriate, that we have the decision making devolved here to Wales where that's appropriate, and that we make the correct provision for the devolution settlement. And this Bill, although it has many complex moral and legal considerations, is no different in that respect. We would go through that same process. If a legislative consent memorandum is required then we will make sure that one is brought. That LCM would set out the implications for the devolution settlement and the arrangements in the Bill, which we would hope by then, of course, to have negotiated so that the devolution settlement was fully reflected, so, if, for example, we ultimately end up with a power for the Secretary of State to prescribe particular medicines, that that would be appropriately done by the Welsh Ministers here in Wales, for example, and so on.
So, the same process is gone through despite the moral and legal complexity of any given Bill. I can assure you we are going through that process now and we will give careful consideration to any of those implications. As a Government we've taken a neutral stance, quite rightly, I think, and Members will vote according to their conscience in the UK Parliament, and then we will be in a position to make sure that that is properly devolved.
Diolch i chi. Nid wyf i'n dymuno rhoi'r argraff mewn unrhyw ffordd mai mater dibwys yw hwn, ond rydym ni'n cymryd rhan yn yr ymgysylltiad arferol sydd gennym ni bob amser pan fydd Bil yn mynd drwy Senedd San Steffan. Felly, mae nifer o swyddogion polisi a chyfreithwyr gennym ni sy'n gwylio Biliau'r DU i sicrhau y bydd unrhyw oblygiadau o ran y setliad datganoli yn cael eu cydnabod yn llawn, pe byddai pwerau cael eu rhoi i'r Ysgrifennydd Gwladol, fel dywedais i mewn ateb i Alun Davies gynnau fach, y byddai'r pwerau cyfatebol i hynny, lle byddai hynny'n briodol, yn dod i Weinidogion Cymru, ac nad oes gennym ni benderfyniadau cydamserol pan nad yw hynny'n briodol, a bod y penderfyniad yn cael ei ddatganoli i Gymru pan fo hynny'n briodol, a'n bod ni'n gwneud y ddarpariaeth gywir ar gyfer y setliad datganoli. Ac nid yw'r Bil hwn, er bod llawer iawn o ystyriaethau moesol a chyfreithiol cymhleth ynddo, yn wahanol yn hynny o beth. Fe fyddwn ni'n mynd drwy'r un broses yn union. Os bydd angen memorandwm cydsyniad deddfwriaethol, yna fe fyddwn ni'n sicrhau y bydd un yn cael ei gyflwyno. Fe fyddai'r memorandwm cydsyniad deddfwriaethol hwnnw'n nodi'r goblygiadau i'r setliad datganoli a'r trefniadau yn y Bil, er y byddem ni'n gobeithio erbyn hynny, wrth gwrs, wedi eu trafod nhw fel byddai'r setliad datganoli yn cael ei adlewyrchu yn llawn, ac felly pe byddem ni, er enghraifft, yn y pen draw yn gweld pŵer yn cael ei roi i'r Ysgrifennydd Gwladol ganiatáu presgripsiynau am feddyginiaethau penodol, y byddai hynny'n cael ei wneud yn briodol o ran Gweinidogion Cymru yma yng Nghymru hefyd, er enghraifft, ac ati.
Felly, rydym ni'n mynd drwy'r un broses er gwaethaf cymhlethdod moesol a chyfreithiol unrhyw Fil arbennig. Fe allaf i eich chi sicrhau ein bod yn mynd drwy'r broses honno nawr ac fe fyddwn yn rhoi ystyriaeth ofalus i unrhyw un o'r goblygiadau hynny. Yn y Llywodraeth, rydym ni wedi bod â safbwynt niwtral, a hynny'n gwbl briodol, ac fe fydd yr Aelodau hynny'n pleidleisio yn ôl eu cydwybod yn Senedd y DU, ac yna fe fyddwn ninnau mewn sefyllfa i sicrhau y bydd hynny'n cael ei ddatganoli yn briodol.
Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol.
I thank the Counsel General.
Fe symudwn ni ymlaen nawr at eitem 3 ar ein hagenda, sef y datganiad a chyhoeddiad busnes. Dwi'n galw ar y Trefnydd, Jane Hutt.
We'll move now to item 3 on our agenda, the business statement and announcement. I call on the Trefnydd, Jane Hutt.
Diolch yn fawr. Nid oes unrhyw newidiadau i fusnes yr wythnos hon. Mae busnes drafft y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd ar gael i Aelodau yn electronig.
Thank you very much. There are no changes to this week's business. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which is available to Members electronically.
Trefnydd, can I ask you for a statement from the Minister with responsibility for science on the opportunity that there is to establish a national observatory here in Wales. It is an issue that I've raised in the Chamber in the past, in particular with your predecessor as Trefnydd in her capacity as the then Minister for north Wales, and she was as keen as I was to explore the opportunity for a national observatory for Wales, particularly in the dark skies around north-east Wales in what will be the new national park covering the Clwydian range and Dee valley.
It struck me that there was an article in the news very recently about the quality of the dark skies in Wales. They are amongst the best, the very best, in the world, but unfortunately very few people are aware of them. When it comes to Google searches very few people are searching out Wales and its dark skies opportunities, and that presents an opportunity, I believe, for us. So, can I have an update on the ability of the Welsh Government to look at the feasibility of establishing a new national observatory for Wales in collaboration with our Welsh universities and our national park?
Trefnydd, a gaf i ofyn i chi am ddatganiad gan y Gweinidog sy'n gyfrifol am wyddoniaeth ar y cyfle sydd ar gael i sefydlu arsyllfa genedlaethol yma yng Nghymru. Mae'n fater yr wyf wedi'i godi yn y Siambr yn y gorffennol, yn enwedig gyda'ch rhagflaenydd fel Trefnydd yn rhinwedd ei swydd fel Gweinidog gogledd Cymru ar y pryd, ac roedd hi mor awyddus ag yr oeddwn i i archwilio'r cyfle i gael arsyllfa genedlaethol i Gymru, yn enwedig yn yr awyr dywyll o amgylch gogledd-ddwyrain Cymru yn yr hyn fydd y parc cenedlaethol newydd a fydd yn cynnwys bryniau Clwyd a dyffryn Dyfrdwy.
Roedd yna erthygl yn y newyddion yn ddiweddar iawn am ansawdd yr awyr dywyll yng Nghymru. Mae ymhlith y gorau, y gorau yn y byd, ond yn anffodus ychydig iawn o bobl sy'n ymwybodol ohoni. O ran chwiliadau Google, ychydig iawn o bobl sy'n chwilio am Gymru a'i chyfleoedd awyr dywyll, ac mae hynny'n cynnig cyfle, rwy'n credu, i ni. Felly, a allaf gael y wybodaeth ddiweddaraf am allu Llywodraeth Cymru i edrych ar ddichonoldeb sefydlu arsyllfa genedlaethol newydd i Gymru mewn cydweithrediad â'n prifysgolion yng Nghymru a'n parc cenedlaethol?
Diolch yn fawr. That's a really important question that I need to follow up, obviously, with the relevant Cabinet Secretary, but with the fact that you've linked it as well, and a north Wales perspective, to the national park development, I will raise it with the Cabinet Secretary for Transport and North Wales. But it is a real opportunity as well, as I know that this provides an opportunity for people to visit Wales because of the splendour of our night skies. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr. Mae hwnnw'n gwestiwn pwysig iawn y mae angen i mi ei ddilyn, yn amlwg, gyda'r Ysgrifennydd Cabinet perthnasol, ond gyda'r ffaith eich bod chi wedi ei gysylltu hefyd, a phersbectif gogledd Cymru, â datblygiad y parc cenedlaethol, fe wnaf ei godi gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru. Ond mae'n gyfle gwirioneddol hefyd, gan fy mod i'n gwybod bod hyn yn rhoi cyfle i bobl ymweld â Chymru oherwydd ysblander ein hawyr yn y nos. Diolch yn fawr.
Buaswn i'n hoffi croesawu'r datganiad ysgrifenedig ddoe gan y Gweinidog Diwylliant, Sgiliau a Phartneriaeth Gymdeithasol parthed yr adolygiad Undeb Rygbi Cymru o gytundebau chwarae'r merched. Dwi'n falch iawn o weld ei fod o wedi cyfarfod gydag Undeb Rygbi Cymru ar frys, a hefyd ei fod o wedi ymrwymo i fynd ati i ddeall mwy am y sefyllfa. Buaswn i'n hoffi ategu fy siomedigaeth innau fod Undeb Rygbi Cymru unwaith eto yn y penawdau am y rhesymau anghywir. Mi oeddem ni i gyd, wrth gwrs, yn gobeithio y byddai'r bennod yma drosodd o ran hanes Undeb Rygbi Cymru o ran hyn. Mae'r datganiad yn nodi ymrwymiad i'n diweddaru ni wrth i'r sefyllfa ddatblygu. Gaf i ofyn i'r diweddariad hwnnw fod ar ffurf datganiad llafar pan fo'n briodol, fel bod cyfle i drafod hyn ar lawr y Senedd?
I would like to welcome the written statement released yesterday by the Minister for Culture, Skills and Social Partnership in terms of the Welsh Rugby Union's review of women's playing contracts. I'm pleased to see that he has met with the WRU urgently, and that he is committed to seek to understand more about the situation. I would like to express my disappointment that the WRU is once again in the headlines for the wrong reasons. We were all, of course, hoping that this chapter had been closed in terms of the history of the Welsh Rugby Union in this regard. The statement does set out a commitment to update us as the situation evolves. Can I ask for that update to be as an oral statement at the appropriate time, so we have an opportunity to discuss this on the floor of the Chamber?
Diolch yn fawr, Heledd Fychan, am eich cwestiwn. Mae'n fater pwysig iawn.
Thank you very much, Heledd Fychan, for your question. This is a very important issue.
I was very pleased also that the Minister for Culture, Skills and Social Partnership met, as you say, with the representatives of the WRU yesterday, and also laid a written statement. I think it was important that he arranged that meeting very urgently following that media focus over the weekend about the allegations of sexism faced by the women's national team in their contract negotiations. It’s so disappointing, isn't it, that once again Welsh rugby is in the headlines for the wrong reasons, especially in the context of recent history. So, I think now the Minister is looking to meet with the review's authors. Because you'll know that a review was published by the WRU—it hasn't been published; it was scheduled for the end of November—and he's looking to meet with the review's authors but also the players themselves—and I think that's important, isn't it—over coming days and weeks because we all want Welsh rugby to grow and thrive, and particularly women's rugby and the women's national team.
I know that the Minister has said in his written statement he'd keep Members updated as we make progress over the coming weeks. Can I just say I think this is relevant for myself as Cabinet Secretary for Social Justice? I think an apology is needed. The recognition of the scrutiny here today is important, and I'm sure that the Minister will want to come back and fully report to the Senedd as he takes forward his very welcome action, I would say, and I'm grateful for your support for his action.
Roeddwn i'n falch iawn hefyd fod y Gweinidog Diwylliant, Sgiliau a Phartneriaeth Gymdeithasol wedi cyfarfod, fel y dywedoch, â chynrychiolwyr URC ddoe, ac wedi cyflwyno datganiad ysgrifenedig hefyd. Rwy'n credu ei bod yn bwysig ei fod wedi trefnu'r cyfarfod hwnnw yn ddiymdroi yn dilyn y sylw hwnnw yn y cyfryngau dros y penwythnos am yr honiadau o rywiaeth y mae tîm cenedlaethol y menywod wedi'u hwynebu yn y trafodaethau ynghylch eu contractau. Mae hi mor siomedig, onid ydyw, bod rygbi Cymru unwaith eto yn y penawdau am y rhesymau anghywir, yn enwedig yng nghyd-destun y cyfnod diweddar. Felly, rwy'n credu nawr bod y Gweinidog yn bwriadu cyfarfod ag awduron yr adolygiad. Oherwydd fe fyddwch chi'n gwybod bod adolygiad wedi'i gyhoeddi gan URC—nid yw wedi'i gyhoeddi; roedd wedi'i drefnu ar gyfer diwedd mis Tachwedd—ac mae'n bwriadu cyfarfod ag awduron yr adolygiad ond hefyd â'r chwaraewyr eu hunain—ac rwy'n credu bod hynny'n bwysig, onid ydyw—yn ystod y dyddiau a'r wythnosau nesaf oherwydd rydyn ni i gyd eisiau i rygbi Cymru dyfu a ffynnu, ac yn enwedig rygbi menywod a thîm cenedlaethol y menywod.
Rw'yn gwybod bod y Gweinidog wedi dweud yn ei ddatganiad ysgrifenedig y byddai'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau wrth i ni wneud cynnydd yn ystod yr wythnosau nesaf. A gaf i ddweud fy mod i'n credu bod hyn yn berthnasol i mi fy hun fel Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol? Rwy'n credu bod angen ymddiheuriad. Mae'n bwysig cydnabod y craffu yma heddiw, ac rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog eisiau dod yn ôl ac adrodd yn llawn i'r Senedd wrth iddo fwrw ymlaen â'i gamau gweithredu sydd i'w croesawu, byddwn i'n ei ddweud, ac rwy'n ddiolchgar am eich cefnogaeth i'r camau mae'n eu cymryd.
We've, sadly, lost count of the amount of times in this place that we've talked about our dismay and disgust at bullying, sexism or sexual harassment in the workplace, whether that's high-profile cases in the public sector, such as the fire and rescue service and the police, and, as Heledd Fychan has just referred to, in the last past few days we've once again seen the WRU making the headlines for allegations of sexism and bullying. Can I add to the statement that's already been requested and ask for a further statement on, more broadly, what tools we have in Wales to not just talk but act to stamp out inappropriate and unacceptable workplace behaviours, and how too, potentially, the Welsh Government will be taking into account and acting on the new legal duty on employers to take reasonable steps to prevent sexual harassment of their workforce through the new Worker Protection (Amendment of Equality Act 2010) Act 2023?
Yn anffodus, rydyn ni wedi colli cyfrif o'r nifer o weithiau yn y lle hwn rydyn ni wedi siarad am ein siom a'n ffieidd-dod at fwlio, rhywiaeth neu aflonyddu rhywiol yn y gweithle, p'un a yw hynny'n achosion proffil uchel yn y sector cyhoeddus, fel y gwasanaeth tân ac achub a'r heddlu, ac, fel y mae Heledd Fychan newydd gyfeirio ato, yn ystod yr ychydig ddiwrnodau diwethaf, rydyn ni unwaith eto wedi gweld URC yn creu penawdau gyda honiadau o rywiaeth a bwlio. A gaf i ychwanegu at y datganiad y gofynnwyd amdano eisoes a gofyn am ddatganiad arall, mwy cyffredinol, ynghylch yr adnoddau sydd gennym ni yng Nghymru, nid yn unig i siarad am, ond i weithredu i ddileu ymddygiad amhriodol ac annerbyniol yn y gweithle, a sut hefyd y bydd Llywodraeth Cymru, o bosib, yn ystyried ac yn gweithredu ar y ddyletswydd gyfreithiol newydd ar gyflogwyr i gymryd camau rhesymol i atal aflonyddu rhywiol ar eu gweithlu drwy'r Ddeddf Diogelu Gweithwyr (Diwygio Deddf Cydraddoldeb 2010) 2023 newydd?
Diolch yn fawr am eich cwestiwn, Hannah Blythyn—cwestiwn pwysig iawn hefyd, rwy'n meddwl.
Thank you very much for your question, Hannah Blythyn; it's also a very important question, I think.
I think this is where we have got now a new opportunity, haven't we, with the worker protection Act, which does provide workers with those very important additional and specific protections, which actually do complement the Equality Act 2010. But I think the importance of the worker protection Act is it does aim to better protect employees from sexual harassment in the workplace, and it requires employers to take proactive measures. It came into force only on 26 October and so I'm very grateful that the Member has brought this to our attention today.
Just to say, in terms of the provisions for employers, the Act makes provisions for a proactive duty on employers to take reasonable steps to prevent sexual harassment of employees during their employment, provision for compensation uplifts to be awarded by employment tribunals if an employer is deemed to have failed to take reasonable steps and an employee experiences sexual harassment, and enforcement through the Equality and Human Rights Commission, who are provided with the authority to investigate and enforce compliance with the new duties.
So, we all know that legislation is important but we also know that legislation doesn't necessarily deliver the change without ensuring that policy changes and partnership raising awareness. I also want to thank the Wales Trades Union Congress's Shavanah Taj and, indeed, her co-chair of the sexual harassment at work work stream that we've got as part of the partnership board on tackling violence against women, domestic abuse and sexual violence. They've been holding conferences with employers about tackling sexual violence and sexual harassment of employees as part of our commitment to tackle sexual harassment and sexual violence.
Again, an opportunity to remind colleagues of White Ribbon Day coming up, and I know Joyce Watson will be leading, and I hope across the Chamber all parties engage on that later this month. These issues are crucial for us to bring to the fore, but welcoming and respecting the fact that we have got strong new legislation quickly put on to the statute book by the new UK Government.
Rwy'n credu mai dyma lle mae gennym ni gyfle newydd nawr, onid oes, gyda'r Ddeddf diogelu gweithwyr, sy'n rhoi'r amddiffyniadau ychwanegol a phenodol pwysig iawn hynny i weithwyr, sydd wir yn ategu Deddf Cydraddoldeb 2010. Ond rwy'n credu mai pwysigrwydd y Ddeddf diogelu gweithwyr yw ei fod yn ceisio diogelu gweithwyr yn well rhag aflonyddu rhywiol yn y gweithle, ac mae'n ei gwneud yn ofynnol i gyflogwyr gymryd camau rhagweithiol. Dim ond ar 26 Hydref y daeth i rym ac felly rwy'n ddiolchgar iawn bod yr Aelod wedi tynnu ein sylw at hyn heddiw.
Dim ond i ddweud, o ran y darpariaethau i gyflogwyr, mae'r Ddeddf yn gwneud darpariaethau ar gyfer dyletswydd ragweithiol ar gyflogwyr i gymryd camau rhesymol i atal aflonyddu rhywiol ar gyflogeion yn ystod eu cyflogaeth, darpariaeth i dribiwnlysoedd cyflogaeth ddyfarnu taliadau iawndal uwch os bernir bod cyflogwr wedi methu â chymryd camau rhesymol a bod gweithiwr yn profi aflonyddu rhywiol, a gorfodaeth drwy'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol, y rhoddir yr awdurdod iddo ymchwilio i'r dyletswyddau newydd a gorfodi cydymffurfiaeth â nhw.
Felly, rydyn ni i gyd yn gwybod bod deddfwriaeth yn bwysig ond rydyn ni hefyd yn gwybod nad yw deddfwriaeth o reidrwydd yn cyflawni'r newid heb sicrhau bod polisïau yn newid a chodi ymwybyddiaeth am bartneriaethau. Hoffwn ddiolch hefyd i Shavanah Taj o Gyngres Undebau Llafur Cymru ac, yn wir, i'w chyd-gadeirydd ar y ffrwd waith aflonyddu rhywiol yn y gwaith sydd gennym ni fel rhan o'r bwrdd partneriaeth ar ymdrin â thrais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Maen nhw wedi bod yn cynnal cynadleddau gyda chyflogwyr am ymdrin â thrais rhywiol ac aflonyddu rhywiol ar weithwyr fel rhan o'n hymrwymiad i ymdrin ag aflonyddu rhywiol a thrais rhywiol.
Unwaith eto, cyfle i atgoffa cyd-Aelodau o Ddiwrnod y Rhuban Gwyn sydd ar ddod, ac rwy'n gwybod y bydd Joyce Watson yn arwain, ac rwy'n gobeithio y bydd pob plaid ar draws y Siambr yn cymryd rhan yn hynny yn ddiweddarach y mis hwn. Mae'n hanfodol ein bod ni'n rhoi sylw i'r materion hyn, ond gan groesawu a pharchu'r ffaith bod gennym ni ddeddfwriaeth newydd gref sydd wedi cael ei rhoi'n gyflym ar y llyfr statud gan Lywodraeth newydd y DU.
Business Minister, can I please request a statement from the Cabinet Secretary for Health and Social Care about what steps the Government will be taking to improve ambulance waiting times? An 86-year-old constituent of mine had a nasty fall during a recent shopping trip at Newport retail park with her son. Following her fall, passers-by rushed to her aid and called for an ambulance, only be told that there was an eight-hour wait. My constituent's son was left with the shocking prospect of leaving his frightened mother on a cold, wet concrete floor, in danger of hypothermia, whilst waiting for an ambulance. Instead, members of the public rallied around and made a makeshift stretcher and lifted my constituent into the back of a transit van and drove her to the Grange University Hospital. All of this was caught on camera and the footage I have seen makes very, very distressing viewing. I'm more than happy to share it with you, as well as the Cabinet Secretary for health. This incident was, quite frankly, unacceptable, and had it not been for the public's quick thinking, the outcome could have been very, very different. I am working with the family to help them get answers following this distressing incident, so a statement from the Cabinet Secretary for health, outlining what steps the Government is taking to ensure this appalling situation, and situations like this, do not ever happen again, will be greatly appreciated. Thank you.
Gweinidog busnes, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol ynghylch y camau y bydd y Llywodraeth yn eu cymryd i wella amseroedd aros ambiwlansys? Fe gafodd un o'm hetholwyr, sy'n 86 oed, gwymp cas yn ystod trip siopa gyda'i mab ym mharc manwerthu Casnewydd yn ddiweddar. Ar ôl iddi gwympo, rhuthrodd pobl a oedd yn mynd heibio i'w helpu a galw am ambiwlans, ond rhoddwyd gwybod iddynt fod cyfnod aros o wyth awr. Cafodd mab fy etholwr ei adael gyda'r posibilrwydd brawychus o orfod gadael ei fam ofnus ar lawr concrit oer, gwlyb, mewn perygl o gael hypothermia, wrth aros am ambiwlans. Yn hytrach, fe ddaeth aelodau o'r cyhoedd i'r adwy a gwneud stretsier dros dro a chodi fy etholwr i gefn fan transit a'i gyrru i Ysbyty Athrofaol y Faenor. Cafodd hyn i gyd ei ddal ar gamera ac mae'r ffilm yr ydw i wedi'i gweld yn peri llawer o ofid. Rwy'n fwy na pharod i'w rhannu gyda chi, a chydag Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd. Roedd y digwyddiad hwn, a dweud y gwir, yn gwbl annerbyniol, ac oni bai am ymateb cyflym y cyhoedd, gallai'r canlyniad wedi bod yn wahanol iawn, iawn. Rwy'n gweithio gyda'r teulu i'w helpu i gael atebion yn dilyn y digwyddiad trallodus hwn, felly byddai datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd yn amlinellu'r camau mae'r Llywodraeth yn eu cymryd i sicrhau na fydd y sefyllfa echrydus hon, a sefyllfaoedd tebyg, byth yn digwydd eto, yn cael ei groesawu'n fawr. Diolch.
Well, thank you for drawing that case to the attention of the Senedd and to myself as Trefnydd. Obviously, every case and example of that is very regrettable. I'm sure also that the Cabinet Secretary for Health and Social Care will want to take note of that case that you've explained, and it is also very admirable that—. It shows the community response, doesn't it? And we know also that, so often, paramedics can be on the scene before ambulances. I think we also have, across the Chamber, examples where we are told, 'Oh, someone fell ill and an ambulance came very quickly', so we must make sure that we have consistency. But it is important that you do draw this attention to the Welsh Ambulance Services University NHS Trust. And, indeed, obviously there is a formal complaints process, but also we obviously hope that the constituent who was affected is now receiving, I'm sure, all the care that's required.
Wel, diolch am dynnu'r achos hwnnw i sylw'r Senedd ac i mi fy hun fel Trefnydd. Yn amlwg, mae pob achos ac enghraifft o hynny yn destun gofid mawr. Rwy'n siŵr hefyd y bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol eisiau nodi'r achos hwnnw rydych chi wedi'i egluro, ac mae hefyd yn glodwiw iawn bod—. Mae'n dangos ymateb y gymuned, onid ydyw? Ac rydyn ni'n gwybod hefyd fod parafeddygon yn gallu cyrraedd y fan a'r lle cyn ambiwlansys yn aml iawn. Rwy'n credu bod gennym ni hefyd, ar draws y Siambr, enghreifftiau lle rydyn ni'n clywed, 'O, aeth rhywun yn sâl a daeth ambiwlans yn gyflym iawn', felly mae'n rhaid i ni sicrhau bod gennym ni gysondeb. Ond mae'n bwysig eich bod chi'n tynnu'r sylw hwn at Ymddiriedolaeth GIG Prifysgol Gwasanaethau Ambiwlans Cymru. Ac, yn wir, yn amlwg mae yna broses gwyno ffurfiol, ond hefyd rydyn ni'n amlwg yn gobeithio bod yr etholwr y gwnaeth hyn effeithio arni yn cael, rwy'n siŵr, yr holl ofal sydd ei angen arni nawr.
Trefnydd, in last week's budget, Westminster finally allowed the £1.5 billion mineworkers' pension fund to be handed back to ex-miners. I would call for a statement from the Government congratulating those campaigners on their victory and acknowledging how cruelly long they've had to wait to see this day. Many miners have died waiting, have died in bitter poverty, whilst Westminster Governments, both Tory and Labour, have sat on their savings, pocketing the billions the miners were owed.
Now, this change is a cause for celebration, but thanks should go to the campaigners who fought this injustice, those who stood on wet street corners gathering signatures, who took petitions to Downing Street—the men and women who never gave up. And to the few politicians who fought with them, chiefly amongst them my predecessor Steffan Lewis, who is still so missed by so many of us. So, would the Government release that statement, please, of congratulations, and will it endeavour to ensure that every ex-miner gets what they deserve from this scheme?
Trefnydd, yn y gyllideb yr wythnos diwethaf, gwnaeth San Steffan o'r diwedd ganiatáu i gronfa bensiwn y glowyr gwerth £1.5 biliwn gael ei rhoi yn ôl i gyn-lowyr. Byddwn i'n galw am ddatganiad gan y Llywodraeth yn llongyfarch yr ymgyrchwyr hynny ar eu buddugoliaeth ac yn cydnabod pa mor greulon o hir maen nhw wedi gorfod aros i weld y diwrnod hwn. Mae llawer o lowyr wedi marw wrth aros, wedi marw mewn tlodi enbyd, tra bod Llywodraethau San Steffan, Torïaidd a Llafur, wedi eistedd ar eu cynilion, gan bocedu'r biliynau oedd yn ddyledus i'r glowyr.
Nawr, mae'r newid hwn yn achos i ddathlu, ond dylid diolch i'r ymgyrchwyr a frwydrodd yr anghyfiawnder hwn, y rhai a safodd ar gorneli gwlyb strydoedd yn casglu llofnodion, a gymerodd ddeisebau i Downing Street—y dynion a'r menywod na wnaeth byth rhoi'r gorau iddi. Ac i'r ychydig wleidyddion a wnaeth ymladd gyda nhw, yn bennaf yn eu plith fy rhagflaenydd Steffan Lewis, y mae cynifer ohonon ni dal yn gweld ei eisiau. Felly, a wnaiff y Llywodraeth ryddhau'r datganiad hwnnw, os gwelwch yn dda, yn eu llongyfarch, ac a wnaiff ymdrechu i sicrhau bod pob cyn-löwr yn cael yr hyn y mae'n ei haeddu o'r cynllun hwn?
Well, thank you for that question, Delyth Jewell. Again, following the First Minister, I think this is a moment of celebration, and it is something—. Again, I've already mentioned one piece of legislation that's so important for workers' rights that's been swiftly implemented by our new UK Labour Government, and now we see another example, in the budget last week, of that victory for the miners in terms of the pension schemes and, indeed, for all of those who supported their cause. And just to clarify for colleagues, of course, today, this will transfer £1.5 billion—£1.5 billion—from the mineworkers' investment reserve fund to pension scheme trustees. Now, this is something where, in terms of the detail, I'm sure that the Cabinet Secretary will want to give more explanation of what this will mean, but I think this is something where we can see that this is a new Labour Government that acted on the interests of our miners who served our country, our nation, and who now deserve the justice for that pension scheme, which this new Labour Government is giving.
Wel, diolch am y cwestiwn hwnnw, Delyth Jewell. Unwaith eto, yn dilyn y Prif Weinidog, rwy'n credu bod hon yn foment o ddathlu, ac mae'n rhywbeth—. Unwaith eto, rwyf eisoes wedi sôn am un darn o ddeddfwriaeth sydd mor bwysig i hawliau gweithwyr sydd wedi cael ei weithredu'n gyflym gan ein Llywodraeth Lafur newydd yn y DU, a nawr rydyn ni'n gweld enghraifft arall, yn y gyllideb yr wythnos diwethaf, o'r fuddugoliaeth honno i'r glowyr o ran y cynlluniau pensiwn ac, yn wir, i bawb a gefnogodd eu hachos. A dim ond i egluro wrth gyd-Aelodau, wrth gwrs, heddiw, bydd hyn yn trosglwyddo £1.5 biliwn—£1.5 biliwn—o gronfa fuddsoddi wrth gefn glowyr i ymddiriedolwyr cynllun pensiwn. Nawr, mae hyn yn rhywbeth lle, o ran y manylion, rwy'n siŵr y bydd yr Ysgrifennydd Cabinet eisiau rhoi mwy o esboniad o ran beth fydd hyn yn ei olygu, ond rwy'n credu bod hyn yn rhywbeth lle gallwn ni weld bod hon yn Llywodraeth Lafur newydd a weithredodd ar fuddiannau ein glowyr a wasanaethodd ein gwlad, ein cenedl, ac sydd nawr yn haeddu'r cyfiawnder ar gyfer y cynllun pensiwn hwnnw, y mae'r Llywodraeth Lafur newydd hon yn ei roi.
May I please have a statement from the Cabinet Secretary for Health and Social Care on ambulance waits in north Wales? In June, an 82-year-old lady died at Glan Clwyd Hospital, following more than a 14-hour wait for an ambulance, after she collapsed in her home. Following an inquest, the coroner had issued a prevention of future deaths report on the Welsh ambulance services trust after finding that the patient had spent hours lying on the floor before being treated and admitted to hospital. This is clearly unacceptable and not the kind of service one would expect in a developed nation, and this poor service has led to a woman's death, unfortunately.
The head of Wales's ambulance service has previously mentioned the hours lost to handover delays, which have quadrupled since 2018, but concerns have also been raised regarding the Welsh ambulance service's medical priority dispatch system, and the reports will look into whether the system remains fit for purpose. So, can I receive a statement from the Cabinet Secretary for Health and Social Care on this tragic case, and what the Welsh Government is doing to resolve the issues in the Welsh ambulance services trust, which are leading to unacceptable waiting times, because my constituents deserve a heck of a lot better?
A gaf i ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol ar amseroedd aros ambiwlansys yn y gogledd? Ym mis Mehefin, bu farw menyw 82 oed yn Ysbyty Glan Clwyd, ar ôl iddi aros mwy na 14 awr am ambiwlans, wedi iddi gwympo yn ei chartref. Yn dilyn cwest, roedd y crwner wedi cyhoeddi adroddiad atal marwolaethau yn y dyfodol ar ymddiriedolaeth gwasanaethau ambiwlans Cymru ar ôl canfod bod y claf wedi treulio oriau yn gorwedd ar y llawr cyn cael ei thrin a'i derbyn i'r ysbyty. Mae hyn yn amlwg yn annerbyniol ac nid y math o wasanaeth y byddai rhywun yn ei ddisgwyl mewn gwlad ddatblygedig, ac mae'r gwasanaeth gwael hwn wedi arwain at farwolaeth menyw, yn anffodus.
Mae pennaeth gwasanaeth ambiwlans Cymru wedi sôn yn flaenorol am yr oriau sy'n cael eu colli pan fydd oedi cyn trosglwyddo, sydd wedi cynyddu bedair gwaith ers 2018, ond mae pryderon hefyd wedi'u codi ynglŷn â system anfon ar sail blaenoriaeth feddygol gwasanaeth ambiwlans Cymru, a bydd yr adroddiadau'n ystyried a yw'r system yn parhau i fod yn addas i'r diben. Felly, a gaf i ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol ar yr achos trasig hwn, a'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i ddatrys y materion yn ymddiriedolaeth gwasanaethau ambiwlans Cymru, sy'n arwain at amseroedd aros annerbyniol, oherwydd mae fy etholwyr yn haeddu llawer gwell?
Well, obviously, again, any case like that is regrettable, and it is reported and recorded in the Senedd, and I'm sure that appropriate representations have been made in terms of that particular case.
I mean, just to report on the Wales air ambulance, and of course the emergency medical retrieval and transfer service, just to update Members, we, the Welsh Ministers, understand that permission has been granted for the judicial review claim to proceed, which names them as an interested party to a challenge to the decision of the NHS Wales Joint Commissioning Committee's decision in respect of the consolidation of the EMRTS scheme, currently delivered from bases in mid and north Wales to a new base in north Wales.
So, again, you've raised an example of need in terms of access to ambulance services and linked it to the air ambulance service, and I've given you an update on where they are in terms of that situation, which of course we hope will soon be resolved.
Wel, yn amlwg, unwaith eto, mae unrhyw achos fel yna'n destun gofid, ac mae'n cael ei adrodd arno a'i gofnodi yn y Senedd, ac rwy'n siŵr bod sylwadau priodol wedi'u gwneud o ran yr achos penodol hwnnw.
Dim ond i adrodd ar wasanaeth ambiwlans awyr Cymru, ac wrth gwrs y gwasanaeth casglu a throsglwyddo meddygol brys, dim ond i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau, rydyn ni, Gweinidogion Cymru, yn deall bod caniatâd wedi'i roi i'r cais am adolygiad barnwrol fynd rhagddo, sy'n eu henwi fel parti sydd â buddiant o ran her i benderfyniad Cyd-bwyllgor Comisiynu GIG Cymru i gyfuno cynllun EMRTS, sy'n cael ei ddarparu ar hyn o bryd o ganolfannau yn y canolbarth a'r gogledd, i ganolfan newydd yn y gogledd.
Felly, unwaith eto, rydych chi wedi codi enghraifft o angen o ran mynediad at wasanaethau ambiwlans ac wedi'i gysylltu â'r gwasanaeth ambiwlans awyr, ac rwyf wedi rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi ynglŷn â lle maen nhw arni o ran y sefyllfa honno, a fydd, wrth gwrs, yn cael ei datrys yn fuan.
I'd like to ask for a statement, please, by the Minister for Children and Social Care to update the Senedd on the roll-out of free childcare provision. It was extremely disappointing not to hear the first female UK Chancellor mention childcare once in her budget speech last week. The investment announced for England by the previous Government will continue, but providers, who are already in a precarious financial position, warn that the increase to employers' national insurance contributions will endanger the sector's viability.
So, as the Welsh Government rejected the Equality and Social Justice Committee's recommendation that it should commit to funding affordable childcare through the Barnett consequentials it will receive, and decided last year to redirect £16.1 million away from childcare, followed by an additional cut of £11.2 million in the last budget, I'd like assurances that the Welsh Government will provide the necessary funding for this critical sector, to both mitigate the new national insurance contribution costs and to ensure the expansion of affordable childcare in Wales. Only 60 per cent of two-year-olds will be eligible for the childcare element of Flying Start upon the completion of phase 2 in March 2025, so any decision to delay the implementation of phase 3 will have a significant effect on Welsh families.
Hoffwn i ofyn am ddatganiad, os gwelwch yn dda, gan y Gweinidog Plant a Gofal Cymdeithasol i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd am gyflwyno darpariaeth gofal plant am ddim. Roedd hi'n hynod siomedig peidio â chlywed y fenyw gyntaf i fod yn Ganghellor y DU yn sôn am ofal plant unwaith yn ei haraith ar y gyllideb yr wythnos diwethaf. Bydd y buddsoddiad a gafodd ei gyhoeddi ar gyfer Lloegr gan y Llywodraeth flaenorol yn parhau, ond mae darparwyr, sydd eisoes mewn sefyllfa ariannol ansicr, yn rhybuddio y bydd y cynnydd yng nghyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr yn peryglu hyfywedd y sector.
Felly, gan fod Llywodraeth Cymru wedi gwrthod argymhelliad y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol y dylai ymrwymo i ariannu gofal plant fforddiadwy drwy'r symiau canlyniadol Barnett y bydd yn eu derbyn, ac wedi penderfynu y llynedd i ailgyfeirio £16.1 miliwn i ffwrdd oddi wrth ofal plant, cyn i doriad ychwanegol o £11.2 miliwn gael ei wneud yn y gyllideb ddiwethaf, hoffwn gael sicrwydd y bydd Llywodraeth Cymru yn rhoi'r cyllid angenrheidiol ar gyfer y sector hanfodol hwn, i liniaru'r costau cyfraniadau yswiriant gwladol newydd ac i sicrhau bod gofal plant fforddiadwy yn cael ei ehangu yng Nghymru. Dim ond 60 y cant o blant dwy oed fydd yn gymwys i gael elfen gofal plant Dechrau'n Deg ar ôl cwblhau cam 2 ym mis Mawrth 2025, felly bydd unrhyw benderfyniad i ohirio gweithredu cam 3 yn cael effaith sylweddol ar deuluoedd yng Nghymru.
Thank you very much.
Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr am eich cwestiwn, Sioned Williams.
Thank you for your question, Sioned Williams.
I'm very pleased that you've raised the question of childcare. It is crucial in terms of our ambitions for social justice and also support for our children, and particularly those where we know, for example, that Flying Start has made such a real difference. Just to comment on those points, obviously this was a UK Government budget, and we are now starting to look at our budget, but I assure you that, as you will be well aware, we've expanded the childcare offer to parents in education and training. Flying Start made a real difference to parents and children in so many ways. We're expanding childcare for two-year-olds through Flying Start, so that an additional 9,500 children will benefit.
But also, I would want to add to this that this is something where we need to look at the benefits that have come through not just supporting, but continuing to support our free breakfast scheme, for example. I know and I'm sure that many of us across this Chamber will have children, grandchildren and constituents who benefit from a free breakfast scheme, which also actually provides free childcare from 08:15, 08:30 every morning, increasing the provision of wrap-around care that is provided in our childcare sector. And I know that the Minister is very engaged with the workforce. I think this is absolutely critical, that we expand and we support the childcare workforce.
Rwy'n falch iawn eich bod chi wedi codi cwestiwn gofal plant. Mae'n hanfodol o ran ein huchelgeisiau ar gyfer cyfiawnder cymdeithasol a hefyd o ran cefnogaeth i'n plant, ac yn enwedig y rhai lle rydyn ni'n gwybod, er enghraifft, bod Dechrau'n Deg wedi gwneud cymaint o wahaniaeth. Dim ond i wneud sylwadau ar y pwyntiau hynny, yn amlwg cyllideb Llywodraeth y DU oedd hon, ac rydyn ni nawr yn dechrau edrych ar ein cyllideb ni, ond rwy'n eich sicrhau, fel y gwyddoch chi'n iawn, ein bod ni wedi ehangu'r cynnig gofal plant i rieni mewn addysg a hyfforddiant. Gwnaeth Dechrau'n Deg wahaniaeth gwirioneddol i rieni a phlant mewn cymaint o ffyrdd. Rydyn ni'n ehangu gofal plant i blant dwy oed drwy Dechrau'n Deg, fel y bydd 9,500 o blant ychwanegol yn elwa arno.
Ond hefyd, hoffwn i ychwanegu bod hyn yn rhywbeth lle mae angen i ni edrych ar y manteision sydd wedi dod, nid dim ond drwy gefnogi, ond drwy barhau i gefnogi ein cynllun brecwast am ddim, er enghraifft. Rwy'n gwybod ac rwy'n siŵr bod gan lawer ohonon ni ar draws y Siambr hon blant, wyrion ac wyresau ac etholwyr sy'n elwa ar gynllun brecwast am ddim, sydd hefyd yn darparu gofal plant am ddim o 08:15, 08:30 bob bore, gan gynyddu'r ddarpariaeth gofal cofleidiol sy'n cael ei darparu yn ein sector gofal plant. Ac rwy'n gwybod bod y Gweinidog yn ymgysylltu'n fawr â'r gweithlu. Rwy'n credu bod hyn yn gwbl hanfodol, ein bod ni'n ehangu a'n bod ni'n cefnogi'r gweithlu gofal plant.
Trefnydd, I'd like to call for a statement from the Cabinet Secretary for transport, who I'm really pleased is able to join us here this afternoon, particularly a statement on council funding for road maintenance and potholes. You'll be aware that, last week, the Chancellor made an announcement that there will be £500 million extra being made available for local road maintenance in England. Of course, I expect there to be a consequential of the £500 million through to Wales. Councils, I'm sure, will be expecting to see that money come through to them to enable them to deliver on those road maintenance and pothole issues.
I've been made aware by many residents, in Wrexham in particular, who are suffering significant issues due to the potholes in that part of the world. I know that they would welcome investment by the local authority in those potholes being dealt with. So, I'd like confirmation from the Cabinet Secretary that consequential funding will come through to deal with these issues, and that that money will pass through to local authorities to be able to tackle these issues, and I think a statement on this would be most welcome. Thank you very much.
Trefnydd, hoffwn i alw am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros drafnidiaeth, yr wyf i'n falch iawn ei fod yn gallu ymuno â ni yma y prynhawn yma, yn enwedig datganiad ar gyllid cynghorau ar gyfer cynnal a chadw ffyrdd ac ymdrin â thyllau yn y ffyrdd. Fe fyddwch chi'n ymwybodol, yr wythnos diwethaf, fod y Canghellor wedi cyhoeddi y bydd £500 miliwn ychwanegol ar gael ar gyfer cynnal a chadw ffyrdd lleol yn Lloegr. Wrth gwrs, rwy'n disgwyl y bydd swm canlyniadol o'r £500 miliwn yn dod i Gymru. Bydd cynghorau, rwy'n siŵr, yn disgwyl gweld yr arian hwnnw'n dod iddyn nhw i'w galluogi i gyflawni ar y materion hynny sy'n ymwneud â chynnal a chadw'r ffyrdd ac ymdrin â thyllau yn y ffyrdd.
Rwyf wedi cael gwybod gan lawer o drigolion, yn Wrecsam yn arbennig, sy'n dioddef problemau sylweddol oherwydd tyllau yn y ffyrdd yn y rhan honno o'r byd. Rwy'n gwybod y bydden nhw'n croesawu buddsoddiad gan yr awdurdod lleol i ymdrin â'r tyllau hynny. Felly, hoffwn gael cadarnhad gan yr Ysgrifennydd Cabinet y bydd cyllid canlyniadol yn dod i ymdrin â'r materion hyn, ac y bydd yr arian hwnnw'n cael ei drosglwyddo i awdurdodau lleol i allu mynd i'r afael â'r materion hyn, ac rwy'n credu y byddai datganiad ar hyn i'w groesawu'n fawr. Diolch yn fawr iawn.
Thank you very much, Sam Rowlands. Well, as we've said, and as the First Minister said, we very much welcome the budget last week, and I'm glad you welcome it as well. It was a budget where the overall settlement for 2025-26 is more than £1 billion higher than it would have been under the previous UK Government, and I think it's important that we put that on the record again: £1 billion higher than under the previous Conservative UK Government. But I'm especially pleased with the capital budget of £234 million. And I think now, obviously, it is for us, as is the case, we have our consequentials, but we then decide how we are going to allocate those consequentials, and the draft budget, of course, is being prepared and will then come to all committees for scrutiny.
Diolch yn fawr iawn, Sam Rowlands. Wel, fel y dywedom, ac fel y dywedodd y Prif Weinidog, rydym yn croesawu'r gyllideb yr wythnos diwethaf, ac rwy'n falch eich bod chi'n ei chroesawu hefyd. Roedd yn gyllideb lle mae'r setliad cyffredinol ar gyfer 2025-26 dros £1 biliwn yn uwch nag y byddai wedi bod o dan Lywodraeth flaenorol y DU, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod ni'n rhoi hynny ar y cofnod eto: £1 biliwn yn uwch nag o dan Lywodraeth Geidwadol flaenorol y DU. Ond rwy'n hapus iawn gyda'r gyllideb gyfalaf o £234 miliwn. Ac rwy'n credu nawr, yn amlwg, mae e' i ni, fel ag y mae hi, mae gennym ni ein symiau canlyniadol, ond rydyn ni wedyn yn penderfynu sut rydyn ni'n mynd i ddyrannu'r symiau canlyniadol hynny, ac mae'r gyllideb ddrafft, wrth gwrs, yn cael ei pharatoi ac yna bydd yn dod i bob pwyllgor i graffu arni.
So, I'd like a statement, please, from the Deputy First Minister on the long-term prospects of Fairbourne, if possible. You will be aware that Fairbourne had a report published many years ago from the shoreline management plan, in 2009 I think, which said that it raised significant concerns over the future sustainability of the defence of Fairbourne. That was interpreted as abandoning the village and that they were going to decommission the village. Now, because of that report, and because of the media around it, people living in Fairbourne can't get insurance on their property and can't get mortgages on their property. But since then, of course, a lot of work has been done on the shoreline management, and on the sea defences in Fairbourne. So many things have been carried out, in fact, that Fairbourne is now safe, and the sea levels won't impact on Fairbourne, and it is safe for people to buy houses and live there. So, I'd like a statement from the Deputy First Minister accepting this and saying that Fairbourne is a safe place to live, and confirming that the shoreline management is now improved and safe for people to live in Fairbourne, please.
Felly, hoffwn i gael datganiad, os gwelwch yn dda, gan y Dirprwy Brif Weinidog ar y rhagolygon hirdymor ar gyfer Fairbourne, os yn bosibl. Fe fyddwch chi'n ymwybodol bod adroddiad wedi'i gyhoeddi ar Fairbourne flynyddoedd lawer yn ôl o'r cynllun rheoli traethlin, yn 2009 rwy'n credu, a ddywedodd ei fod yn codi pryderon sylweddol ynghylch cynaliadwyedd amddiffynfeydd Fairbourne yn y dyfodol. Cafodd hyn ei ddehongli fel cefnu ar y pentref a'u bod yn mynd i ddadgomisiynu'r pentref. Nawr, oherwydd yr adroddiad hwnnw, ac oherwydd y sylw y mae hyn wedi'i gael yn y cyfryngau, ni all pobl sy'n byw yn Fairbourne gael yswiriant ar eu heiddo ac ni allan nhw gael morgeisi ar eu heiddo. Ond ers hynny, wrth gwrs, mae llawer o waith wedi'i wneud i reoli'r draethlin, ac ar yr amddiffynfeydd môr yn Fairbourne. Mae cymaint o bethau wedi cael eu gwneud, mewn gwirionedd, fel bod Fairbourne yn ddiogel erbyn hyn, ac ni fydd lefel y môr yn effeithio ar Fairbourne, ac mae'n ddiogel i bobl brynu tai a byw yno. Felly, hoffwn i gael datganiad gan y Dirprwy Brif Weinidog yn derbyn hyn ac yn dweud bod Fairbourne yn lle diogel i fyw, ac yn cadarnhau bod y ffordd y caiff y draethlin ei rheoli yn well erbyn hyn a'i bod yn ddiogel i bobl fyw yn Fairbourne, os gwelwch yn dda.
Diolch yn fawr, Mabon, and this is for the Deputy First Minister, but also, of course, the Cabinet Secretary for north Wales is listening to this question. Again, it’s very much an issue for Gwynedd Council and the community that are affected. So, I will bring this to the attention of the Deputy First Minister for an update and reassurance on those points about Fairbourne, and the support for the community, sustainability, and 'What's next?', really, is what people want to know.
Diolch yn fawr, Mabon, ac mae hyn ar gyfer y Dirprwy Brif Weinidog, ond hefyd, wrth gwrs, mae Ysgrifennydd y Cabinet dros ogledd Cymru yn gwrando ar y cwestiwn hwn. Unwaith eto, mater i Gyngor Gwynedd a'r gymuned sy'n cael ei heffeithio yw hyn i raddau helaeth. Felly, fe wnaf i ddod â hyn i sylw'r Dirprwy Brif Weinidog i gael y wybodaeth ddiweddaraf a sicrwydd ar y pwyntiau hynny am Fairbourne, a'r gefnogaeth i'r gymuned, cynaliadwyedd a 'Beth nesaf?', dyna mae pobl eisiau'i wybod mewn gwirionedd.
Ac yn olaf, Samuel Kurtz.
And finally, Samuel Kurtz.
Diolch, Llywydd dros dro. Trefnydd, could I please request an urgent statement and intervention from the Cabinet Secretary for health on approving two drugs to treat Burkitt lymphoma? Joshua Carter-Hewins, a 25-year-old constituent of mine, is currently battling this rare aggressive cancer. Though often curable in children, Burkitt lymphoma in adults has a much lower survival rate. Josh is currently receiving end-of-life care in Cardiff after chemotherapy was unsuccessful. His family, desperate for alternatives, found that a combination of glofitamab and polatuzumab vedotin has shown success in treating similar patients in Europe. A recent study from Copenhagen also supports the effectiveness of this combination, but it remains unlicensed for Burkitt, and NHS approval is still needed. Josh and his family and friends have already raised over £68,000 of his £100,000 target so that he can get private treatment, yet still need the drugs to be approved. As Josh’s loving wife, Beth, says,
'We’re currently desperately trying to reach out to the NHS and the drug company, Roche, to ask them to grant the use of the drug on compassionate grounds. This has been done before, although it’s very rare.'
So, please, Trefnydd, on behalf of Josh and his family, can the health Secretary urgently look at this and get this done?
Diolch, Llywydd dros dro. Trefnydd, a gaf i ofyn am ddatganiad brys ac ymyriad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd ar gymeradwyo dau gyffur i drin lymffoma Burkitt? Ar hyn o bryd mae Joshua Carter-Hewins, un o'm hetholwr, sy'n 25 oed, yn brwydro yn erbyn y canser ymosodol prin hwn. Er bod modd ei wella mewn plant yn aml, mae gan lymffoma Burkitt mewn oedolion gyfradd oroesi llawer is. Ar hyn o bryd mae Josh yn cael gofal diwedd oes yng Nghaerdydd wedi i gemotherapi fod yn aflwyddiannus. Gwnaeth ei deulu, yr oeddent yn daer angen dod o hyd i ddewisiadau eraill, ganfod bod cyfuniad o glofitamab a polatuzumab vedotin wedi bod yn llwyddiannus wrth drin cleifion tebyg yn Ewrop. Mae astudiaeth ddiweddar o Copenhagen hefyd yn cefnogi effeithiolrwydd y cyfuniad hwn, ond nid yw wedi cael ei drwyddedu ar gyfer Burkitt, ac mae angen cymeradwyaeth y GIG o hyd. Mae Josh a'i deulu a'i ffrindiau eisoes wedi codi dros £68,000 o'i darged o £100,000 er mwyn iddo allu cael triniaeth breifat, ond mae dal angen i'r cyffuriau gael eu cymeradwyo. Fel y dywed gwraig gariadus Josh, Beth,
'Ar hyn o bryd rydyn ni'n ceisio'n daer i estyn allan i'r GIG a'r cwmni cyffuriau, Roche, i ofyn iddyn nhw ganiatáu i'r cyffur gael ei ddefnyddio ar sail dosturiol. Mae hyn wedi'i wneud o'r blaen, er nad yw'n digwydd yn aml iawn.'
Felly, os gwelwch yn dda, Trefnydd, ar ran Josh a'i deulu, a all yr Ysgrifennydd iechyd roi sylw i hyn ar frys a'i gyflawni?
Thank you very much for drawing that to our attention and recognising the very troubling situation that Josh and his family are in. As you’re aware, of course, National Institute for Health and Care Excellence approval is critically important in these situations, but, clearly, an update on those circumstances from the Cabinet Secretary for Health and Social Care will be forthcoming, I’m sure.
Diolch yn fawr iawn am ddwyn hynny i'n sylw ni a chydnabod y sefyllfa ofidus iawn y mae Josh a'i deulu ynddi. Fel y gwyddoch chi, wrth gwrs, mae cymeradwyaeth y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal yn hanfodol bwysig yn y sefyllfaoedd hyn, ond, yn amlwg, bydd diweddariad ar yr amgylchiadau hynny gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol ar ddod, rwy'n siŵr.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Fe symudwn ni ymlaen nawr i eitem 4 ar ein agenda, sef cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Gwasanaethau Rheilffordd i Deithwyr (Perchnogaeth Gyhoeddus). Dwi’n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru i wneud y cynnig. Ken Skates.
We’ll move on now to item 4 on the agenda, namely a legislative consent motion on the Passenger Railway Services (Public Ownership) Bill. I call on the Cabinet Secretary for Transport and North Wales to move the motion. Ken Skates.
Cynnig NDM8706 Ken Skates
Cynnig bod Senedd Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai’r darpariaethau yn y Bil Gwasanaethau Rheilffordd i Deithwyr (Perchnogaeth Gyhoeddus) i’r graddau eu bod yn dod o fewn Cymhwysedd Deddfwriaethol Senedd Cymru, gael eu hystyried gan Senedd y DU.
Motion NDM8706 Ken Skates
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 29.6, agrees that provisions in the Passenger Railway Services (Public Ownership) Bill in so far as they fall within the legislative competence of the Senedd, should be considered by the UK Parliament.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr iawn. Before I begin, I’d like to note that the Rail Accident Investigation Branch has produced today an interim report into the incident on the Cambrian line on 21 October, and I thank them and all involved for their hard work.
The Passenger Railway Services (Public Ownership) Bill was introduced by the UK Government in July, just weeks after the general election, and it’s moved at pace through the UK Parliament so that Labour Governments in Wales and Westminster can get on with delivering for passengers on our railways. This legislative change immediately delivers on one of the Welsh Government’s long-standing priorities for railways—to call time on private sector franchises and bring rail services back into the public realm. We’ve long argued that the railway is a fundamental public service, and that its rightful place is in the public sector rather than in the hands of investors and the private sector.
Through Transport for Wales, we are already demonstrating the benefits of a publicly owned rail operator that is solely focused on delivering for people, businesses and the communities that it serves. This Bill will enable Welsh Ministers to secure the position of Transport for Wales as a public sector operator of our Wales and borders franchise. This will enable us to maximise the benefits of integrating rail with other forms of public transport, particularly buses through the forthcoming bus Bill. Other operators in Wales who provide crucial cross-border services under UK Government contracts will also be affected by the Bill.
We hope to ensure that Great Western Railway, Avanti and CrossCountry will eventually all be returned to the public sector by the Secretary of State for Transport. And given the importance of these services for the Welsh economy and connectivity, we will work with the UK Government to ensure the forthcoming rail reform Bill provides a role for Welsh Government and the Senedd in holding these crucial services to account.
When I met with the new UK rail Minister, Lord Hendy, over the summer, we committed to working in partnership to deliver a better railway for Wales. I also met with the Secretary of State for Transport earlier today to further discussions. In the meantime, the public ownership Bill will mark an important step in the devolution of railways, securing the position of TfW Rail and delivering for passengers. Therefore, I recommend that the Senedd supports the proposals and gives its consent.
Diolch yn fawr iawn. Cyn i mi ddechrau, hoffwn nodi bod y Gangen Ymchwilio i Ddamweiniau Rheilffordd heddiw wedi llunio adroddiad interim i'r digwyddiad ar lein y Cambrian ar 21 Hydref, a hoffwn ddiolch iddyn nhw a phawb a gymerodd ran am eu gwaith caled.
Cyflwynwyd y Bil Gwasanaethau Rheilffordd i Deithwyr (Perchnogaeth Gyhoeddus) gan Lywodraeth y DU ym mis Gorffennaf, wythnosau yn unig ar ôl yr etholiad cyffredinol, ac mae wedi symud yn gyflym drwy Senedd y DU fel y gall Llywodraethau Llafur yng Nghymru a San Steffan fwrw ati i ddarparu ar gyfer teithwyr ar ein rheilffyrdd. Mae'r newid deddfwriaethol hwn yn cyflawni un o flaenoriaethau hirsefydlog Llywodraeth Cymru ar gyfer rheilffyrdd ar unwaith—i ddod â masnachfreintiau yn y sector preifat i ben a dod â gwasanaethau rheilffyrdd yn ôl i mewn i'r sector cyhoeddus. Rydym wedi dadlau ers tro bod y rheilffordd yn wasanaeth cyhoeddus sylfaenol, a bod ei le cyfiawn yn y sector cyhoeddus yn hytrach nag yn nwylo buddsoddwyr a'r sector preifat.
Trwy Trafnidiaeth Cymru, rydym eisoes yn dangos manteision gweithredwr rheilffyrdd sydd ym mherchnogaeth y cyhoedd sy'n canolbwyntio'n llwyr ar gyflawni ar gyfer pobl, busnesau a'r cymunedau y mae'n eu gwasanaethu. Bydd y Bil hwn yn galluogi Gweinidogion Cymru i sicrhau safle Trafnidiaeth Cymru fel gweithredwr sector cyhoeddus yn ein masnachfraint Cymru a'r Gororau. Bydd hyn yn ein galluogi i fanteisio i'r eithaf ar integreiddio rheilffyrdd â mathau eraill o drafnidiaeth gyhoeddus, yn enwedig bysiau drwy'r Bil bysiau sydd ar ddod. Bydd y Bil hefyd yn effeithio ar weithredwyr eraill yng Nghymru sy'n darparu gwasanaethau trawsffiniol hanfodol o dan gontractau Llywodraeth y DU.
Rydym yn gobeithio sicrhau y bydd Rheilffordd y Great Western, Avanti a CrossCountry i gyd yn cael eu dychwelyd i'r sector cyhoeddus yn y pen draw gan yr Ysgrifennydd Gwladol dros Drafnidiaeth. Ac o ystyried pwysigrwydd y gwasanaethau hyn ar gyfer economi a chysylltedd Cymru, byddwn yn gweithio gyda Llywodraeth y DU i sicrhau bod y Bil diwygio rheilffyrdd sydd ar ddod yn darparu rôl i Lywodraeth Cymru a'r Senedd wrth ddwyn y gwasanaethau hanfodol hyn i gyfrif.
Pan gyfarfûm â Gweinidog rheilffyrdd newydd y DU, yr Arglwydd Hendy, dros yr haf, ymrwymom i weithio mewn partneriaeth i ddarparu gwell rheilffordd i Gymru. Cwrddais â'r Ysgrifennydd Gwladol dros Drafnidiaeth hefyd yn gynharach heddiw i drafod ymhellach. Yn y cyfamser, bydd y Bil perchnogaeth gyhoeddus yn nodi cam pwysig wrth ddatganoli rheilffyrdd, gan sicrhau safle Trafnidaeth Cymru Trenau a darparu ar gyfer teithwyr. Felly, rwy'n argymell bod y Senedd yn cefnogi'r cynigion ac yn rhoi ei chydsyniad.
Dwi nawr yn galw ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad, Mike Hedges.
I call now on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mike Hedges.
