Y Cyfarfod Llawn

Plenary

15/10/2024

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Prynhawn da a chroeso, bawb, i’r Cyfarfod Llawn o’r Senedd. Yr eitem gyntaf y prynhawn yma fydd y cwestiynau i’r Prif Weinidog, ac mae’r cwestiwn cyntaf gan Sioned Williams.

Good afternoon and welcome to this Plenary meeting of the Senedd. The first item this afternoon will be questions to the First Minister, and the first question is from Sioned Williams.

Y Diswyddiadau yng Ngwaith Dur Tata
The Redundancies at Tata Steelworks

1. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi trigolion Gorllewin De Cymru sydd wedi cael eu heffeithio gan y diswyddiadau yng ngwaith dur Tata? OQ61696

1. How is the Welsh Government supporting South Wales West residents who have been affected by the redundancies at Tata steelworks? OQ61696

Rydyn ni’n parhau i weithio gyda'r bwrdd pontio, awdurdodau lleol a phartneriaid i gefnogi iechyd a lles meddyliol mewn cymunedau lleol, a hynny trwy’r byrddau iechyd lleol. Rydyn ni hefyd yn defnyddio'r cyllid gwerth £100 miliwn i fuddsoddi mewn sgiliau a gweithgareddau adfywio ar gyfer yr ardal leol.

We continue to work with the transition board, local authorities and stakeholders to support local communities with their health and mental well-being through local health boards. We're also using the £100 million of funding to invest in skills and regeneration activities for the local area.

Diolch. Awdurdodau lleol sy’n darparu’r rhan fwyaf o wasanaethau i gefnogi trigolion sydd angen cymorth, ac fe glywon ni ddoe, onid do, fod yna dwll du o £540 miliwn o leiaf yn eu cyllidebau, a fydd yn cael effaith sylweddol ar eu gallu i wneud hynny. Fe fues i mewn cyfarfod gydag arweinwyr cyngor Castell-nedd Port Talbot yn ddiweddar, a dros y ddwy flynedd diwethaf, maen nhw wedi gorfod gwneud gwerth £45 miliwn o doriadau, ac mae’r cyngor, fel pob un arall dros Gymru, yn cynllunio nawr ar gyfer toriadau cwbl enbyd, gyda’u costau wedi cynyddu o dros £20 miliwn ers y llynedd. Yn wahanol i’r rhelyw, maen nhw hefyd, wrth gwrs, yn mynd i orfod delio gyda’r sioc economaidd seismig yn sgil colli miloedd o swyddi Tata Steel a’r gadwyn gyflenwi. Er bod y cyngor angen gwneud gwaith hanfodol o helpu i ailadeiladu’r economi leol, a chefnogi’r miloedd sy’n cael eu heffeithio gan y diswyddiadau, mae Llywodraeth Cymru wedi’i rybuddio i ddisgwyl na fydd unrhyw gynnydd yn y grant cefnogi refeniw. A wnewch chi, Brif Weinidog, felly, sicrhau bod yna gyllid penodol ar gael i sicrhau bod cyngor Castell-nedd Port Talbot, ac awdurdodau lleol cyfagos, yn cael cymorth i gwrdd â’r galw ychwanegol ar eu gwasanaethau, gan wneud, efallai, yr achos dros hyn gyda’r Canghellor yn San Steffan?

Thank you. Local authorities provide the majority of front-line services to support residents who need assistance. And we heard yesterday, didn’t we, that there is a black hole of £540 million, at least, in their budgets, which will have a significant impact on their ability to provide these services. I attended a meeting with leaders of Neath Port Talbot council recently, and over the past two years, they have had to make £45 million-worth of cuts, and the council, like every other across Wales, is planning, now, for further swingeing cuts, while its costs have increased by over £20 million since last year. And in contrast to the majority of other councils, they’re also, of course, going to have to deal with the seismic economic shock as a result of the loss of thousands of jobs at Tata Steel and the related supply chain. Although the council needs to do essential work to help rebuild the local economy, and support the thousands impacted by the redundancies, the Welsh Government has warned it not to expect any increase in the revenue support grant. So, will you, First Minister, ensure that there is specific funding available to ensure that Neath Port Talbot council, and neighbouring local authorities, receive support to meet the additional demands on their services, perhaps making the case for this to the Chancellor in Westminster?

Wel, diolch yn fawr. Dwi’n siŵr bydd yr Aelod yn ymwybodol bod yna gronfa arbennig ar gyfer helpu pobl sydd wedi dioddef o achos y ffaith bod Tata yn newid. Mae £80 miliwn o gronfa, sydd yn mynd i gael ei ddosbarthu gan gyngor Castell-nedd Port Talbot. Felly, mae’r arian yna'n ring-fenced. Ar ben hynny, wrth gwrs, mae yna bosibilrwydd i’r boblogaeth leol i gael access i beth o’r arian sy’n dod o ganlyniad i ReAct a Communities for Work. Ac, ar ben hynny, wrth gwrs, mae yna personal learning accounts ar gyfer Tata yn uniongyrchol, ac mae'r rheini hefyd wedi helpu 716 o bobl sydd yn gweithio yn Tata yn barod.

Thank you very much. I’m sure that the Member is aware that there is a special fund set aside to assist those people who have suffered because of the changes at Tata. Eighty million pounds is available in that fund, which will be distributed by Neath Port Talbot council. So, that funding is ring-fenced. In addition to that, of course, there is an opportunity for local people to access some of the funding available through ReAct and Communities for Work. And, in addition to that, there are also personal learning accounts for Tata directly, which have already helped 716 Tata employees.

First Minister, the primary way in which people affected by the redundancies at Tata will be supported is through the work of the transition board. Now, we know the last UK Conservative Government put £80 million into that transition board, and Tata put £20 million. I still haven’t got a clear answer from the Welsh Government why the Welsh Government has failed to put a single penny in to support workers in Tata into that transition board. As you’re a new First Minister—the third First Minister, now, who’s sat in post while this transition board has been in place—can you explain why the Welsh Government has failed to support the transition board that supports workers in Port Talbot?

Prif Weinidog, y brif ffordd y bydd pobl yr effeithiwyd arnynt gan y diswyddiadau yn Tata yn cael eu cynorthwyo yw trwy waith y bwrdd pontio. Nawr, rydym ni'n gwybod bod Llywodraeth Geidwadol olaf y DU wedi rhoi £80 miliwn i'r bwrdd pontio hwnnw, a bod Tata wedi rhoi £20 miliwn. Nid wyf i wedi cael ateb eglur o hyd gan Lywodraeth Cymru pam mae Llywodraeth Cymru wedi methu â chyfrannu'r un geiniog at gynorthwyo gweithwyr yn Tata i'r bwrdd pontio hwnnw. Gan eich bod chi'n Brif Weinidog newydd—y trydydd Prif Weinidog, nawr, sydd wedi bod yn y swydd tra bod y bwrdd pontio hwn wedi bod yn weithredol—a allwch chi esbonio pam mae Llywodraeth Cymru wedi methu â chynorthwyo'r bwrdd pontio sy'n cynorthwyo gweithwyr ym Mhort Talbot?

Well, I’ve never heard such nonsense in my life. Let me just say that your Government—your Government—said they’d put that money on the table and then they didn’t spend it. They didn’t spend it. It sat there for months on end. And you know this because you’re a member of the board—you know this, as you’re a member of the board. And I was really pleased that the Secretary of State for Wales was able to unlock that, so that, now, £13.5 million of that money is already being provided to those people. And it’s absolutely wrong to say that the Welsh Government is not doing anything to support. We’re putting a huge amount of support into supporting those Tata workers. The ReAct and the Communities for Work programmes are there—they’re supporting. We have these people already—716 of them—benefiting from the personal learning accounts, reskilling and upskilling themselves. So, all of that is in place, being paid for by the Welsh Government. I think we should be really proud of what we’re doing.

Wel, nid wyf i erioed wedi clywed y fath nonsens yn fy mywyd. Gadewch i mi ddweud bod eich Llywodraeth chi—eich Llywodraeth chi—wedi dweud y bydden nhw'n rhoi'r arian hwnnw ar y bwrdd ac yna ni wnaethon nhw ei wario. Ni wnaethon nhw ei wario. Bu'n eistedd yno am fisoedd ar fisoedd. Ac rydych chi'n gwybod hyn gan eich bod chi'n aelod o'r bwrdd—rydych chi'n gwybod hyn, gan eich bod chi'n aelod o'r bwrdd. Ac roeddwn i'n falch iawn bod Ysgrifennydd Gwladol Cymru wedi gallu datgloi hynny, fel, bellach, bod £13.5 miliwn o'r arian hwnnw eisoes yn cael ei ddarparu i'r bobl hynny. Ac mae'n hollol anghywir dweud nad yw Llywodraeth Cymru yn gwneud unrhyw beth i gynorthwyo. Rydym ni'n rhoi cymorth enfawr i gynorthwyo'r gweithwyr Tata hynny. Mae rhaglenni ReAct a Cymunedau am Waith yno—maen nhw'n cynorthwyo. Mae gennym ni'r bobl hyn eisoes—716 ohonyn nhw—yn elwa ar y cyfrifon dysgu personol, yn ailsgilio ac yn uwchsgilio eu hunain. Felly, mae hynny i gyd ar waith, yn cael ei dalu amdano gan Lywodraeth Cymru. Rwy'n credu y dylem ni fod yn falch iawn o'r hyn yr ydym ni'n ei wneud.

I congratulate my former union Community—I was a member when it was called the Iron and Steel Trades Confederation—for the work it is doing to support steelworkers, contractors and others affected by the heavy-end closure. I am still personally very angry that a new blast furnace is being built in India by Tata at the same time as Port Talbot is being closed. But what is the Welsh Government doing to support the wider community, outside Port Talbot, including Swansea and Pyle, where there are large numbers of former steelworkers? I will again urge the Welsh Government to seek the relocation of Westminster civil service jobs to the area to deal with the loss of employment.

Rwy'n llongyfarch fy hen undeb, Community—roeddwn i'n aelod pan y'i hadnabuwyd fel y Cydffederasiwn Crefftau Haearn a Dur—am y gwaith y mae'n ei wneud i gynorthwyo gweithwyr dur, contractwyr ac eraill a effeithiwyd gan gau'r pen trwm. Rwy'n dal yn ddig iawn yn bersonol bod ffwrnais chwyth newydd yn cael ei hadeiladu yn India gan Tata ar yr un pryd ag y mae un Port Talbot yn cael ei chau. Ond beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi'r gymuned ehangach, y tu allan i Bort Talbot, gan gynnwys Abertawe a'r Pîl, lle mae nifer fawr o gyn-weithwyr dur? Anogaf Lywodraeth Cymru eto i geisio adleoli swyddi gwasanaeth sifil San Steffan i'r ardal i ymdrin â cholli cyflogaeth.

13:35

Thanks very much. Of course, we are absolutely determined to see the opening of the electric arc furnace, which we hope will allow people to work in the steel industry in future in that area. The real problem is that we had this gap between closing the blast furnaces and the opening of the electric arc furnace. You're quite right to refer to the support that Community has put in place, as the trade union. And you'll be aware that the Community support centre was opened in the Aberafan shopping centre to provide the support, guidance and retraining advice to individuals and businesses impacted by that decision by Tata. Of course, people from Swansea and the environment will be able to access that support that is being supplied in that Community support centre.

Diolch yn fawr iawn. Wrth gwrs, rydym ni'n gwbl benderfynol o weld y ffwrnais arc drydan yn cael ei hagor, a fydd, gobeithio, yn caniatáu i bobl weithio yn y diwydiant dur yn y dyfodol yn yr ardal honno. Y broblem wirioneddol yw y bu gennym ni'r bwlch hwn rhwng cau'r ffwrneisi chwyth ac agor y ffwrnais arc drydan. Rydych chi'n gwbl gywir i gyfeirio at y cymorth y mae Community wedi ei roi ar waith, fel yr undeb llafur. A byddwch yn ymwybodol yr agorwyd canolfan gymorth Community yng nghanolfan siopa Aberafan i ddarparu'r cymorth, y cyfarwyddyd a'r cyngor ailhyfforddi i unigolion a busnesau sydd a effeithiwyd gan y penderfyniad hwnnw gan Tata. Wrth gwrs, bydd pobl o Abertawe a'r amgylchedd yn gallu cael gafael ar y cymorth hwnnw sy'n cael ei gyflenwi yn y ganolfan gymorth Community honno.

Adeiladau Cyhoeddus Cynaliadwy
Sustainable Public Buildings

2. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i helpu i ddatblygu adeiladau cyhoeddus cynaliadwy? OQ61717

2. What is the Welsh Government doing to support the development of sustainable public buildings? OQ61717

We are actively supporting the development of sustainable public buildings through several cross-Government initiatives and policies. Apart from small exemptions, all new buildings promoted or supported by the Welsh Government are required to meet our sustainable building policy standards.

Rydym ni'n cefnogi datblygiad adeiladau cyhoeddus cynaliadwy yn weithredol drwy nifer o fentrau a pholisïau trawslywodraethol. Ar wahân i eithriadau bach, mae'n ofynnol i bob adeilad newydd sy'n cael ei hyrwyddo neu ei gefnogi gan Lywodraeth Cymru fodloni ein safonau polisi adeiladu cynaliadwy.

Diolch am yr ateb.

Thank you for that answer.

Would the First Minister take this opportunity to congratulate Welsh Water on their recent Royal Institution of Chartered Surveyors award for the development of Llanishen and Lisvane reservoirs? The reservoirs won land management and sustainable project of the year at the awards, which recognises outstanding business building projects that promote economic growth, social well-being, environmental protection and cultural preservation. The visitor centre is entirely eco-friendly, with features such as heat-reclaiming shower trays, solar panels, and sustainable drainage, which help to protect the local ecosystem. And I understand that the judges particularly praised the project for its community group involvement and also its collaboration with the Welsh Government. So, I would therefore like to ask what other ways the Welsh Government is helping projects such as this, to create community-driven and sustainable buildings for the future.

A wnaiff y Prif Weinidog fanteisio ar y cyfle hwn i longyfarch Dŵr Cymru ar eu gwobr ddiweddar gan Sefydliad Brenhinol y Syrfewyr Siartredig am ddatblygiad cronfeydd dŵr Llanisien a Llysfaen? Enillodd y cronfeydd dŵr brosiect rheoli tir a chynaliadwy'r flwyddyn yn y seremoni wobrwyo, sy'n cydnabod prosiectau adeiladu busnes rhagorol sy'n hybu twf economaidd, llesiant cymdeithasol, diogelu'r amgylchedd a chadwraeth ddiwylliannol. Mae'r ganolfan ymwelwyr yn gwbl ecogyfeillgar, â nodweddion fel gwaelodion cawodydd sy'n adennill gwres, paneli solar, a draenio cynaliadwy, sy'n helpu i ddiogelu'r ecosystem leol. Ac rwy'n deall bod y beirniaid wedi canmol y prosiect yn arbennig am ei gyfranogiad mewn grwpiau cymunedol a hefyd ei gydweithrediad â Llywodraeth Cymru. Felly, hoffwn felly ofyn pa ffyrdd eraill y mae Llywodraeth Cymru yn helpu prosiectau fel hyn, i greu adeiladau cynaliadwy sy'n cael eu hysgogi gan y gymuned ar gyfer y dyfodol.

Diolch yn fawr. I would like to give my congratulations also to Welsh Water for that programme of development. It's got that brand-new visitor centre—I'm very anxious to go and have a bit of tranquillity in the area at some point. It's got a cafe, it's got an activity hub, it's got conference facilities. And I think the key point to remember is that some of this came as a result of the grant programme funded by the Welsh Government. This is just one project out of 61. So, what is great to see is that not only has this been a success, but it's also won an award. We should celebrate that. There was £45 million invested by the time the current rural development programme closed in 2023. So, huge congratulations to them, and I look forward to hearing more about some of the other 61 projects that have received support.

Diolch yn fawr. Hoffwn innau hefyd longyfarch Dŵr Cymru ar y rhaglen ddatblygu honno. Mae ganddo'r ganolfan ymwelwyr newydd sbon honno—rwy'n awyddus iawn i fynd i gael ychydig o dawelwch yn yr ardal ar ryw adeg. Mae ganddi gaffi, mae ganddi hwb gweithgareddau, mae ganddi gyfleusterau cynadledda. Ac rwy'n credu mai'r pwynt allweddol i'w gofio yw bod rhywfaint o hyn wedi dod o ganlyniad i'r rhaglen grant a ariannwyd gan Lywodraeth Cymru. Dim ond un prosiect allan o 61 yw hwn. Felly, yr hyn sy'n wych i'w weld yw nid yn unig bod hyn wedi bod yn llwyddiant, ond mae hefyd wedi ennill gwobr. Dylem ni ddathlu hynny. Buddsoddwyd £45 miliwn erbyn i'r rhaglen datblygu gwledig bresennol gau yn 2023. Felly, llongyfarchiadau mawr iddyn nhw, ac edrychaf ymlaen at glywed mwy am rai o'r 61 o brosiectau eraill sydd wedi derbyn cymorth.

We can't build sustainable public buildings without construction firms. In Wales, these are predominantly small and medium-sized enterprises, or SMEs. A new report by the Chartered Institute of Building has highlighted a rising number of Welsh construction firms facing administration, blaming this on issues including a skills crisis, coupled with overcomplicated tender processes, and a lack of local government support. The managing director of one of these construction SMEs said that a simplified process would allow SMEs to compete for public sector contracts. This could include reducing and simplifying the qualification criteria and introducing proportionate requirements for smaller projects. He went on to say that the Welsh tendering processes, especially for public sector projects, often required adherence to Welsh Government-specific regulations, which can complicate bids. So, how will the Welsh Government work with representatives of SME contractors, including the Chartered Institute of Building, to ensure a thriving sector that can continue building, amongst other things, sustainable public buildings in Wales?

Ni allwn adeiladu adeiladau cyhoeddus cynaliadwy heb gwmnïau adeiladu. Yng Nghymru, mentrau bach a chanolig, neu BBaChau, yw'r rhain yn bennaf. Mae adroddiad newydd gan y Sefydliad Adeiladu Siartredig wedi tynnu sylw at nifer cynyddol o gwmnïau adeiladu yng Nghymru sy'n wynebu mynd i ddwylo'r gweinyddwyr, gan roi'r bai am hyn ar faterion sy'n cynnwys argyfwng sgiliau, ynghyd â phrosesau tendro rhy gymhleth a diffyg cefnogaeth llywodraeth leol. Dywedodd rheolwr gyfarwyddwr un o'r BBaChau adeiladu hyn y byddai proses symlach yn caniatáu i BBaChau gystadlu am gontractau sector cyhoeddus. Gallai hyn gynnwys lleihau a symleiddio'r meini prawf cymhwyso a chyflwyno gofynion cymesur ar gyfer prosiectau llai. Aeth ymlaen i ddweud bod prosesau tendro yng Nghymru, yn enwedig ar gyfer prosiectau sector cyhoeddus, yn aml yn gofyn am gydymffurfiad â rheoliadau penodol i Lywodraeth Cymru, a all gymhlethu ceisiadau. Felly, sut wnaiff Llywodraeth Cymru weithio gyda chynrychiolwyr contractwyr BBaChau, gan gynnwys y Sefydliad Adeiladu Siartredig, i sicrhau sector sy'n ffynnu a all barhau i adeiladu, ymhlith pethau eraill, adeiladau cyhoeddus cynaliadwy yng Nghymru?

Thanks very much. We're all aware of the huge increases in costs that the construction industry has faced, in particular the massive impact that inflation has had on some of the raw materials. That's impacted on every aspect and, in particular, on our ability in Government to make the kind of developments and advances that we hope to see when it comes to capital investment, and, of course, that means that the construction industry has also been challenged. On the SMEs, you're quite right—we have to make sure that there are opportunities for them to compete, and that's why there are examples in procurement where we've broken down the big procurement projects into smaller projects to enable some of those local suppliers and SMEs to be able to tender for that work.

Diolch yn fawr iawn. Rydym ni i gyd yn ymwybodol o'r cynnydd enfawr i gostau y mae'r diwydiant adeiladu wedi ei wynebu, yn enwedig yr effaith enfawr y mae chwyddiant wedi ei chael ar rai o'r deunyddiau crai. Mae hynny wedi effeithio ar bob agwedd ac, yn benodol, ar ein gallu yn y Llywodraeth i wneud y math o ddatblygiadau a chynnydd yr ydym ni'n gobeithio eu gweld o ran buddsoddiad cyfalaf, ac, wrth gwrs, mae hynny'n golygu bod y diwydiant adeiladu wedi cael ei herio hefyd. O ran y BBaChau, rydych chi'n gwbl gywir—mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr bod cyfleoedd iddyn nhw gystadlu, a dyna pam mae enghreifftiau ym maes caffael lle rydym ni wedi rhannu'r prosiectau caffael mawr yn brosiectau llai i alluogi rhai o'r cyflenwyr lleol a'r BBaChau hynny i allu tendro am y gwaith hwnnw.

13:40
Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.  

Questions now from the party leaders. The leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies. 

Thank you, Presiding Officer. First Minister, yesterday, you were at Keir Starmer's investment summit, and the good news coming out of that summit was that there's £60 billion-worth of investment coming into the UK, building on the previous two conferences that the previous Conservative Government put in place. But one thing we learnt today, sadly, with economic numbers here in Wales, is that unemployment has moved upwards and those in employment remain at the lowest level as a percentage of the workforce of any part of the United Kingdom. One thing that would be devastating would be an increase in national insurance contributions, and, indeed, two individuals thought the same some years ago. A certain gentleman called Jonathan Reynolds, who I believe is now the Secretary of State for Business and Trade, said in 2022 that national insurance is 

'a tax on jobs for employers at the worst possible time. Labour will back business to keep British firms competitive'.  

Rachel Reeves, a certain Chancellor of the Exchequer, said, in 2021, higher employment insurance will 

'make each new recruit more expensive and increase the costs to business.' 

They don't like it, do they? They don't like it, because they know that increasing national insurance contributions will increase those unemployment numbers here in Wales. So, will you agree with Jonathan Reynolds and the Chancellor of the Exchequer when they were in opposition that, actually, an increase in employer national insurance payments will increase unemployment here in Wales? 

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, ddoe, roeddech chi yn uwchgynhadledd fuddsoddi Keir Starmer, a'r newyddion da a ddaeth allan o'r uwchgynhadledd honno oedd bod gwerth £60 biliwn o fuddsoddiad yn dod i mewn i'r DU, gan adeiladu ar y ddwy gynhadledd flaenorol a roddwyd ar waith gan y Llywodraeth Geidwadol flaenorol. Ond un peth y gwnaethom ni ei ddarganfod heddiw, yn anffodus, o ran rhifau economaidd yma yng Nghymru, yw bod diweithdra wedi cynyddu a bod y rhai sydd mewn cyflogaeth yn parhau ar y lefel isaf fel canran o'r gweithlu yn unrhyw ran o'r Deyrnas Unedig. Un peth a fyddai'n ofnadwy fyddai cynnydd i gyfraniadau yswiriant gwladol, ac, yn wir, roedd dau unigolyn yn meddwl yr un peth rai blynyddoedd yn ôl. Dywedodd gŵr penodol o'r enw Jonathan Reynolds, yr wyf i'n credu sy'n Ysgrifennydd Gwladol dros Fusnes a Masnach bellach, yn 2022 bod yswiriant gwladol yn 

'dreth ar swyddi i gyflogwyr ar yr amser gwaethaf posibl. Bydd Llafur yn cefnogi byd busnes i gadw cwmnïau Prydain yn gystadleuol'.  

Dywedodd Rachel Reeves, Canghellor y Trysorlys penodol, yn 2021, y bydd yswiriant cyflogaeth uwch yn

'gwneud pob gweithiwr newydd yn ddrytach ac yn cynyddu'r costau i fusnes.'  

Dydyn nhw ddim yn ei hoffi, nac ydyn? Dydyn nhw ddim yn ei hoffi, oherwydd maen nhw'n gwybod y bydd cynyddu cyfraniadau yswiriant gwladol yn cynyddu'r rhifau diweithdra hynny yma yng Nghymru. Felly, a wnewch chi gytuno â Jonathan Reynolds a Changhellor y Trysorlys pan oedden nhw yn yr wrthblaid y bydd cynnydd i daliadau yswiriant gwladol cyflogwyr yn cynyddu diweithdra yma yng Nghymru mewn gwirionedd? 

I'm not going to take lessons from a Tory Government that left office with the highest tax rates in 70 years. I will not take lessons from you. And you talk about building on the summits of the past, I'll tell you what happened in the summits of the past: nobody turned up in the end, because you were in such chaos that they didn't think that the United Kingdom was a place where they could be clear that their money would be safe. Now that has all changed. With a UK Labour Government, 'stability' is the word in order, and I made it very clear to some of those investors yesterday that if they want to see some stability, this is the place to come—Labour in power and winning majorities for 102 years. That's what you call stability, and that's why people should come and invest here.

And you talk about unemployment rates, let me tell you about unemployment rates. There's always work to do on that, but I was pleased to see the Office for National Statistics publication last week that suggested that youth unemployment in Wales had come down 3.2 per cent to 6.2 per cent. The equivalent UK figure is 11 per cent. If there's an area where I want to see progress, it's youth unemployment, and I'm pleased to see that those figures have come down.

Nid wyf i'n mynd i gymryd gwersi gan Lywodraeth Dorïaidd a adawodd bod mewn grym gyda'r cyfraddau treth uchaf ers 70 mlynedd. Ni wnaf i gymryd gwersi gennych chi. Ac rydych chi'n sôn am adeiladu ar uwchgynadleddau'r gorffennol, fe wnaf i ddweud wrthych chi yr hyn a ddigwyddodd yn uwchgynadleddau'r gorffennol: ni ddaeth neb iddyn nhw yn y pen draw gan eich bod chi mewn cymaint o anrhefn nad oedden nhw'n credu bod y Deyrnas Unedig yn fan lle gallen nhw fod yn glir y byddai eu harian yn ddiogel. Mae hynny i gyd wedi newid bellach. Gyda Llywodraeth Lafur y DU, 'sefydlogrwydd' yw'r gair priodol, ac fe'i gwnes hi'n eglur iawn i rai o'r buddsoddwyr hynny ddoe os ydyn nhw eisiau gweld rhywfaint o sefydlogwydd, dyma'r lle i ddod—Llafur mewn grym ac yn ennill mwyafrifoedd ers 102 mlynedd. Dyna beth rydych chi'n ei alw'n sefydlogrwydd, a dyna pam ddylai pobl ddod i fuddsoddi yma.

Ac rydych chi'n sôn am gyfraddau diweithdra, gadewch i mi ddweud wrthych chi am gyfraddau diweithdra. Mae gwaith i'w wneud ar hynny bob amser, ond roeddwn i'n falch o weld cyhoeddiad y Swyddfa Ystadegau Gwladol yr wythnos diwethaf a oedd yn awgrymu bod diweithdra ymhlith pobl ifanc yng Nghymru wedi gostwng 3.2 y cant i 6.2 y cant. 11 y cant yw'r ffigur cyfatebol ar gyfer y DU. Os oes maes lle rwyf i eisiau gweld cynnydd, diweithdra ymhlith pobl ifanc yw hwnnw, ac rwy'n falch o weld bod y ffigurau hynny wedi gostwng.

First Minister, when the Conservatives left office in July, we had the fastest growing G7 economy, we had inflation back to 2 per cent and we had unemployment at record low levels. That is a fact. But the point I am making to you, First Minister, is quite simple: your colleagues, in opposition, said that any increase in national insurance payments by employers would be a tax on employment. I simply asked the question of you: do you agree with Jonathan Reynolds and Rachel Reeves, when they were in opposition, that, actually, an increase in national insurance would see job losses, would be a tax on employment and, actually, deter vital investment that we need here in Wales? 'Yes' or 'no', First Minister? 

Prif Weinidog, pan adawodd y Ceidwadwyr rym ym mis Gorffennaf, roedd gennym ni'r economi G7 a oedd yn tyfu gyflymaf, roedd chwyddiant yn ôl i 2 y cant gennym ni ac roedd gennym ni ddiweithdra ar y lefelau isaf erioed. Mae hynny'n ffaith. Ond mae'r pwynt yr wyf i'n ei wneud i chi, Prif Weinidog, yn eithaf syml: dywedodd eich cydweithwyr, yn yr wrthblaid, y byddai unrhyw gynnydd i daliadau yswiriant gwladol gan gyflogwyr yn dreth ar gyflogaeth. Gofynnais gwestiwn syml i chi: a ydych chi'n cytuno â Jonathan Reynolds a Rachel Reeves, pan oedden nhw yn yr wrthblaid, y byddai cynnydd i yswiriant gwladol mewn gwirionedd yn arwain at golli swyddi, yn dreth ar gyflogaeth ac, mewn gwirionedd, yn atal buddsoddiad hanfodol sydd ei angen arnom ni yma yng Nghymru? 'Ydw' neu 'nac ydw', Prif Weinidog?

It's an absolute joke, isn't it, to talk about the fastest growth. If you're growing from an extremely low base, that's pretty easy, and that's where you were at. What the agenda of the UK Government is and what the agenda of the Welsh Government is is to see economic growth, and that's why that summit yesterday was absolutely crucial. There were people there from around the globe, yearning to invest in a country that now has stability after the chaos of those Tory years. Economic growth is what’s going to make a difference. That’s what’s going to generate the taxes that will then allow us to spend on the public services that we are all very keen to support. So, I’m not going to tell you what’s in the budget—I don’t know what’s in the budget; it’s important that Rachel Reeves is accountable for that—but what I will tell you is that I am absolutely on the same page when it comes to economic growth in this nation.

Mae'n jôc lwyr, onid yw, i sôn am y twf cyflymaf. Os ydych chi'n tyfu o sylfaen isel iawn, mae hynny'n eithaf hawdd, a dyna lle roeddech chi. Agenda Llywodraeth y DU ac agenda Llywodraeth Cymru yw gweld twf economaidd, a dyna pam roedd yr uwchgynhadledd honno ddoe yn gwbl hanfodol. Roedd pobl yno o bedwar ban byd, yn dyheu i gael buddsoddi mewn gwlad sydd â sefydlogrwydd bellach ar ôl anhrefn y blynyddoedd Torïaidd hynny. Twf economaidd yw'r hyn sy'n mynd i wneud gwahaniaeth. Dyna beth sy'n mynd i gynhyrchu'r trethi a fydd wedyn yn caniatáu i ni wario ar y gwasanaethau cyhoeddus yr ydym ni i gyd yn awyddus iawn i'w cefnogi. Felly, nid wyf i'n mynd i ddweud wrthych chi beth sydd yn y gyllideb—dydw i ddim yn gwybod beth sydd yn y gyllideb; mae'n bwysig bod Rachel Reeves yn atebol am hynny—ond yr hyn a wnaf i ei ddweud wrthych chi yw fy mod i'n sicr o'r un meddylfryd o ran twf economaidd yn y genedl hon.

13:45

I appreciate, by your own words, you have greater influence on Donald Trump than you do on Keir Starmer, the Prime Minister, so maybe you don’t know what’s in the budget, but speaker after speaker, speaking on behalf of the Labour Government, from the business Secretary on Sunday to the Prime Minister today and the Chancellor yesterday, all refused to rule out a rise in employer contributions to national insurance. I’ve used their very words that have said that it’ll be a tax on employment. You say that as a party you stand up for Wales, why don’t you stand up for Wales and stop this rise in the budget to tax employment here in Wales, when we have the highest unemployment going forward here in Wales, and some of the lowest employment of any part of the United Kingdom? You could stand up for Wales. You didn’t stand up for Wales when it came to pensioners and winter fuel payments. How’s about standing up for Welsh workers, First Minister? Stand up and be counted.

Rwy'n sylweddoli, yn ôl eich geiriau eich hun, bod gennych chi fwy o ddylanwad ar Donald Trump nag sydd gennych chi ar Keir Starmer, Prif Weinidog y DU, felly efallai nad ydych chi'n gwybod beth sydd yn y gyllideb, ond fe wnaeth llefarydd ar ôl llefarydd, yn siarad ar ran y Llywodraeth Lafur, o'r Ysgrifennydd busnes ddydd Sul i Brif Weinidog y DU heddiw a'r Canghellor ddoe, i gyd wrthod diystyru cynnydd i gyfraniadau cyflogwyr at yswiriant gwladol. Rwyf i wedi defnyddio eu hunion eiriau nhw sydd wedi dweud y bydd yn dreth ar gyflogaeth. Rydych chi'n dweud eich bod chi, fel plaid, yn sefyll yn gadarn dros Gymru, pam na wnewch chi sefyll yn gadarn dros Gymru ac atal y cynnydd hwn yn y gyllideb i dreth gyflogaeth yma yng Nghymru, pan fo gennym ni'r diweithdra uchaf wrth symud ymlaen yma yng Nghymru, a rhywfaint o'r gyflogaeth isaf o unrhyw ran o'r Deyrnas Unedig? Gallech chi sefyll yn gadarn dros Gymru. Ni wnaethoch chi sefyll yn gadarn dros Gymru o ran pensiynwyr a thaliadau tanwydd y gaeaf. Beth am sefyll yn gadarn dros weithwyr Cymru, Prif Weinidog? Safwch dros eich egwyddorion.

I’ll tell you how I’ll stand up for Wales, it’s to make sure that they’re aware of the £22 billion hole that you left in the budget that we now have to fill. [Interruption.] We now have to fill it. [Interruption.] It absolutely does exist. You want to speak to the Institute for Fiscal Studies. You want to speak to all of these other organisations. I’m not making this up. There are other independent bodies talking about this.

My job is to stand up for Wales and that’s precisely what I was doing in the nations and regions—. It’s precisely what I was doing in the Council of the Nations and Regions that was held for the first time in Edinburgh on Friday, bouncing in then to the summit meeting that was held in the Guildhall in London, a real opportunity for us to make the case, because growth is what matters, and that’s absolutely the page that we’re on.

Fe ddywedaf wrthych chi sut y gwnaf i sefyll yn gadarn dros Gymru, mae'n ymwneud â gwneud yn siŵr eu bod nhw'n ymwybodol o'r twll £22 biliwn y gwnaethoch chi ei adael yn y gyllideb y mae'n rhaid i ni ei lenwi bellach. [Torri ar draws.] Mae'n rhaid i ni ei lenwi nawr. [Torri ar draws.] Mae'n sicr yn bodoli. Fe ddylech chi siarad â'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid. Fe ddylech chi siarad â'r holl sefydliadau eraill hyn. Nid wyf i'n dyfeisio hyn. Ceir cyrff annibynnol eraill sy'n siarad am hyn.

Fy swyddogaeth i yw sefyll yn gadarn dros Gymru a dyna'n union yr oeddwn i'n ei wneud yn y gwledydd a'r rhanbarthau—. Dyna'n union yr oeddwn i'n ei wneud yng Nghyngor y Gwledydd a'r Rhanbarthau a gynhaliwyd am y tro cyntaf yng Nghaeredin ddydd Gwener, gan arwain ymlaen wedyn at y cyfarfod uwchgynhadledd a gynhaliwyd yn y Guildhall yn Llundain, cyfle go iawn i ni wneud y ddadl, oherwydd twf yw'r hyn sy'n bwysig, a dyna'n sicr y meddylfryd sydd gennym ni.

Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

The leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Fis diwethaf, mi wnaeth The Guardian redeg stori exclusive yn cynnwys y frawddeg ganlynol:

Thank you very much, Llywydd. Last month, The Guardian ran an exclusive story including the following sentence:

'NHS patients in Wales will be allowed to travel to England for outpatient or elective treatment under plans to be announced by the Welsh secretary'.

'Bydd cleifion GIG yng Nghymru yn cael teithio i Loegr ar gyfer triniaeth cleifion allanol neu ddewisol o dan gynlluniau a fydd yn cael eu cyhoeddi gan ysgrifennydd Cymru'.

Rŵan, o gymryd bod Llywodraeth Cymru wedi bod yn rhan o’r penderfyniadau hynny, beth yn union oedd Jo Stevens yn ei olygu wrth hynny?

Now, assuming that the Welsh Government were involved in those decisions, what exactly did Jo Stevens mean by that?

We’ve been very clear and we’ve checked on this, and I think people have been putting words into our mouth in terms of what the relationship is and what it was that we announced. We did say that we want to see where we can learn from other parts of the United Kingdom that are working successfully, as they are keen to learn from us. What I can tell you is that, since then, there has been an appointment, the health Secretary has announced the appointment of that expert panel, people who have worked in the NHS in England who know what works well, and that is the beginning of that relationship of learning where we can from England. That would not have been possible—that would not have been possible—with a Tory Government in Westminster.

Rydym ni wedi bod yn eglur iawn ac rydym ni wedi gwirio hyn, ac rwy'n credu bod pobl wedi bod yn rhoi geiriau yn ein cegau o ran beth yw'r berthynas a'r hyn a gyhoeddwyd gennym ni. Fe wnaethom ni ddweud ein bod ni eisiau gweld lle y gallwn ni ddysgu gan rannau eraill o'r Deyrnas Unedig sy'n gweithio'n llwyddiannus, fel y maen nhw'n awyddus i ddysgu gennym ni. Yr hyn y gallaf i ei ddweud wrthych chi yw, ers hynny, y gwnaed penodiad, mae'r Ysgrifennydd iechyd wedi cyhoeddi penodiad y panel arbenigol hwnnw, pobl sydd wedi gweithio yn y GIG yn Lloegr sy'n gwybod beth sy'n gweithio'n dda, a dyna ddechrau'r berthynas honno o ddysgu lle y gallwn ni gan Loegr. Ni fyddai hynny wedi bod yn bosibl—ni fyddai hynny wedi bod yn bosibl—gyda Llywodraeth Dorïaidd yn San Steffan.

The First Minister’s reference to putting words in mouths tempts me to make comparisons with the ridiculous notion that Welsh Government’s excellent performance on dentistry is something that we should be learning from. Jo Stevens told The Guardian that, and I quote:

Mae cyfeiriad y Prif Weinidog at roi geiriau mewn cegau yn fy nhemtio i wneud cymariaethau â'r syniad chwerthinllyd bod perfformiad rhagorol Llywodraeth Cymru o ran deintyddiaeth yn rhywbeth y dylem ni fod yn dysgu ohono. Dywedodd Jo Stevens wrth y Guardian, ac rwy'n dyfynnu:

'These practical, commonsense steps could deliver real change on the ground for patients and clinicians.'

'Y gallai'r camau ymarferol, synnwyr cyffredin hyn sicrhau newid gwirioneddol ar lawr gwlad i gleifion a chlinigwyr.'

The problem is that we have absolutely no idea what is actually being proposed. Despite her promise of mutual aid partnerships between NHS trusts in England and health boards in Wales,  Welsh Government’s Cabinet Secretary for health has ruled out giving Welsh patients the option to travel to England for more treatments. Between them, Labour in Wales and in Westminster have come up with a word soup that is just a distraction from their failure and even a lack of a real plan to bring down wating lists.

In light of the supposed new cross-border health partnership, which remains a mystery to all, including the Secretary for health, can the First Minister explain why three key players on the border, Gloucestershire NHS trust, Herefordshire and Worcestershire NHS trust, and Powys Teaching Health Board would confirm to us via freedom of information requests that they have received no correspondence from either Labour Government?

Y broblem yw nad oes gennym ni unrhyw syniad o gwbl beth sy'n cael ei gynnig mewn gwirionedd. Er gwaethaf ei haddewid o bartneriaethau cydgymorth rhwng ymddiriedolaethau'r GIG yn Lloegr a byrddau iechyd yng Nghymru, mae Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd Llywodraeth Cymru wedi diystyru rhoi'r dewis i gleifion o Gymru deithio i Loegr i gael mwy o driniaethau. Rhyngddyn nhw, mae Llafur yng Nghymru ac yn San Steffan wedi creu cawl geiriau sy'n gwneud dim ond tynnu sylw oddi wrth eu methiant a hyd yn oed eu diffyg cynllun go iawn i leihau rhestrau aros.

Yng ngoleuni'r bartneriaeth iechyd drawsffiniol newydd dybiedig sy'n dal i fod yn ddirgelwch i bawb, gan gynnwys yr Ysgrifennydd dros iechyd, a all y Prif Weinidog esbonio pam y byddai tri pharti allweddol ar y ffin, ymddiriedolaeth GIG Swydd Gaerloyw, ymddiriedolaeth GIG Swydd Henffordd a Swydd Gaerwrangon, a Bwrdd Iechyd Addysgu Powys yn cadarnhau i ni trwy geisiadau rhyddid gwybodaeth nad ydyn nhw wedi derbyn unrhyw ohebiaeth gan y naill Lywodraeth Lafur na'r llall?

13:50

Well, I honestly think that you have all, as well as the media, been projecting things onto what this relationship is all about. The fact is that it is all about practical, commonsense steps, and that's what we're doing. We've brought in these experts, who are telling us what works well in the NHS in England, and they'll be working with the experts from Wales on how that will work best. And let's be clear also that, actually, supporting each other is something that already happens. It happened already. That's why people who, for example, have cleft palates living in Bristol, come to Wales for their support, because we have the expertise. The same thing in relation to plastic surgery: we have expertise here and they send them here. That is the way it works and so, of course, if we can help each other out, we will, and we do. 

When we look at capacity, frankly, there's not that much capacity in England either at the moment, when it comes to—[Interruption.] I'll tell you what it's about. It's about learning best practice. [Interruption.] Why aren't you listening to what I'm saying? Why don't you read what we've actually said, rather than making things up? It was the Tories doing that last week and now it's you doing it.

But what I can tell you is that, actually, there is a whole range of areas where they are keen to learn from us as well, and that includes the fact that we have changed the GP contract in Wales, that we have much better performance than they do in England, testified to by the fact that 60 per cent more people from England on the borders are registered in Wales rather than England. They are choosing to register in Wales because they get a better service. 

And you're right, we've got a long way to go, still, on dentistry—a long way to go—but we're a damn sight further ahead than they are in England. Four hundred thousand new patients have gained access to an NHS dentist. Have we got more to do? Of course we do, but they've got much further to go in England, and we've already changed the contract in Wales. 

Wel, rwyf i wir yn credu eich bod chi i gyd, yn ogystal â'r cyfryngau, wedi bod yn alldaflu pethau ar holl ddiben y berthynas hon. Y gwir amdani yw ei bod hi'n golygu camau ymarferol, synnwyr cyffredin, a dyna rydym ni'n ei wneud. Rydym ni wedi dod â'r arbenigwyr hyn i mewn, sy'n dweud wrthym ni beth sy'n gweithio'n dda yn y GIG yn Lloegr, a byddan nhw'n gweithio gyda'r arbenigwyr o Gymru ar sut y bydd hynny yn gweithio orau. A gadewch i ni fod yn eglur hefyd, mewn gwirionedd, bod cynorthwyo ein gilydd yn rhywbeth sydd eisoes yn digwydd. Mae eisoes wedi digwydd. Dyna pam mae pobl sydd, er enghraifft, â thaflodau hollt sy'n byw ym Mryste, yn dod i Gymru i gael eu cymorth, gan fod yr arbenigedd gennym ni. Yr un peth o ran llawdriniaeth blastig: mae gennym ni arbenigedd yma ac maen nhw'n eu hanfon nhw yma. Dyna'r ffordd y mae'n gweithio ac felly, wrth gwrs, os gallwn ni roi help llaw i'n gilydd, byddwn yn gwneud hynny, ac rydym ni'n gwneud hynny. 

Pan edrychwn ni ar gapasiti, a dweud y gwir, does dim cymaint â hynny o gapasiti yn Lloegr chwaith ar hyn o bryd, o ran—[Torri ar draws.] Fe wnaf i ddweud wrthych chi am beth mae e. Mae'n ymwneud â dysgu arferion gorau. [Torri ar draws.] Pam nad ydych chi'n gwrando ar yr hyn yr wyf i'n ddweud? Pam na wnewch chi ddarllen yr hyn yr ydym ni wedi ei ddweud mewn gwirionedd, yn hytrach na dyfeisio pethau? Y Torïaid oedd yn gwneud hynny yr wythnos diwethaf a nawr chi sy'n ei wneud.

Ond yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi, mewn gwirionedd, yw bod amrywiaeth eang o feysydd lle maen nhw'n awyddus i ddysgu gennym ni hefyd, ac mae hynny'n cynnwys y ffaith ein bod ni wedi newid y contract meddygon teulu yng Nghymru, bod gennym ni berfformiad llawer gwell na'r hyn sydd ganddyn nhw yn Lloegr, sy'n cael ei brofi gan y ffaith bod 60 y cant yn fwy o bobl o Loegr yn y gororau wedi'u cofrestru yng Nghymru yn hytrach na Lloegr. Maen nhw'n dewis cofrestru yng Nghymru gan eu bod nhw'n cael gwasanaeth gwell.

Ac rydych chi'n iawn, mae gennym lawer iawn i'w wneud, o hyd, o ran deintyddiaeth—llawer iawn i'w wneud—ond rydym ni'n llawer iawn ymhellach ymlaen nag y maen nhw yn Lloegr. Mae pedwar can mil o gleifion newydd wedi cael mynediad at ddeintydd GIG. A oes gennym ni fwy i'w wneud? Wrth gwrs bod gennym ni, ond mae ganddyn nhw lawer iawn mwy i'w wneud yn Lloegr, ac rydym ni eisoes wedi newid y contract yng Nghymru.

Of course there's co-operation already happening, but on this announcement of new cross-border working, the First Minister is genuinely making it up as she goes along, I think. We know nothing about these plans because there were no plans, were there? We've asked Ministers to publish the relevant terms of reference: nothing. Governance arrangements: nothing. We don't even know what the financial implications are. Let's be honest about what happened here: Labour put out a conference press release to try to take a bit of the pressure off themselves on their health failures, and in doing so they gave patients false hope.

Plaid Cymru looks forward to putting our plans in place to start dealing with that immediate issue of long waiting lists. But at our conference over the weekend, we also focused on that other fundamental shift in policy direction that we need, putting the preventative health agenda front and centre. The truth is that, had successive Labour Welsh Governments invested as they should have in preventing ill health, rather than just managing people's pain, waiting lists would not be out of control to the extent that they are. Over 10 per cent of deaths in Wales are linked to smoking. I'll end with this straightforward question: can the First Minister confirm whether or not the Welsh Government is proposing to cut funding to any organisation involved in furthering the cause of smoking cessation in Wales?

Wrth gwrs bod cydweithrediad eisoes yn digwydd, ond o ran y cyhoeddiad hwn am weithio trawsffiniol newydd, mae'r Prif Weinidog wir yn ei ddyfeisio wrth iddi siarad, rwy'n credu. Dydyn ni'n gwybod dim am y cynlluniau hyn gan nad oedd unrhyw gynlluniau, a oedd yna? Rydym ni wedi gofyn i Weinidogion gyhoeddi'r cylch gorchwyl perthnasol: dim byd. Trefniadau llywodraethu: dim byd. Dydyn ni ddim hyd yn oed yn gwybod beth yw'r goblygiadau ariannol. Gadewch i ni fod yn onest am yr hyn a ddigwyddodd yma: gwnaeth Llafur ddatganiad i'r wasg yn ystod eu cynhadledd i geisio tynnu ychydig o'r pwysau oddi arnyn nhw eu hunain o ran eu methiannau iechyd, ac o wneud hynny fe wnaethon nhw roi gobaith ffug i gleifion.

Mae Plaid Cymru yn edrych ymlaen at roi ein cynlluniau ar waith i ddechrau ymdrin â'r broblem uniongyrchol honno o restrau aros hir. Ond yn ein cynhadledd dros y penwythnos, fe wnaethom ni ganolbwyntio hefyd ar y newid sylfaenol arall hwnnw i gyfeiriad polisi sydd ei angen arnom ni, gan wneud yr agenda iechyd ataliol yn flaenllaw. Y gwir yw, pe bai Llywodraethau Llafur Cymru olynol wedi buddsoddi fel y dylen nhw fod wedi ei wneud mewn atal afiechyd, yn hytrach na rheoli poen pobl yn unig, ni fyddai rhestrau aros allan o reolaeth i'r graddau y maen nhw. Mae dros 10 y cant o farwolaethau yng Nghymru yn gysylltiedig â smygu. Fe wnaf i gloi gyda'r cwestiwn syml hwn: a all y Prif Weinidog gadarnhau pa un a yw Llywodraeth Cymru yn bwriadu torri cyllid i unrhyw sefydliad sy'n ymwneud â hyrwyddo achos rhoi'r gorau i smygu yng Nghymru?

Well, you talk about your conference at the weekend; I went to a conference yesterday where I had the opportunity to speak to Wes Streeting about how we move further along. He was really pleased to make sure that his officials are working and looking at what it is we've done in relation to the dentistry contract, what it is we've done in relation to the GP contract. So, all of those are practical measures of how that co-operation is already moving ahead. 

When you talk about the preventative agenda, I don't think we should apologise, and more than that, in fact, if you haven't read our strategic document, 'A Healthier Wales', then you should, because it's all about the preventative agenda. That's precisely what it's about. It's about early intervention, it's about making sure that we resolve issues in the community. We had a public health Bill. This is a Government that doesn't take public health lightly, we're the—[Interruption.] And this, don't forget, was a situation where Plaid Cymru voted against the public health Bill. And look at you: proud of it. All of a sudden, all of a sudden, public health is important to you after you voted against the Bill.

Let me tell you about the budget, okay? The health budget has increased year on year on year. That is not something that we will apologise for. Also, I think that it is important to note that, actually, when it comes to how it's organised, most of the prevention work is done within the NHS organisations themselves, and it's up to them to make sure that they organise things that are appropriate for their particular communities. So, in some communities, there will be a much higher rate of smoking than others, for example, and it's important that that is reflected in the kind of care and support that is given. But it's really important that that happens at a local level, where you can manipulate and change for the needs of the population. That's why we have health boards. You didn't want health boards. You wanted it all to be organised from a national point of view a few weeks ago. I don't know what your policy is now, but it does seem to be changing by the minute.

Wel, rydych chi'n sôn am eich cynhadledd dros y penwythnos; fe es i i gynhadledd ddoe lle cefais gyfle i siarad â Wes Streeting am sut rydym ni'n symud ymhellach ymlaen. Roedd yn falch iawn o wneud yn siŵr bod ei swyddogion yn gweithio ac yn edrych ar yr hyn yr ydym ni wedi ei wneud o ran y contract deintyddiaeth, yr hyn yr ydym ni wedi ei wneud o ran y contract meddygon teulu. Felly, mae'r rheini i gyd yn fesurau ymarferol o sut mae'r cydweithrediad hwnnw eisoes yn datblygu. 

Pan fyddwch chi'n sôn am yr agenda ataliol, nid wyf i'n credu y dylem ni ymddiheuro, a mwy na hynny, mewn gwirionedd, os nad ydych wedi darllen ein dogfen strategol, 'Cymru Iachach', yna fe ddylech chi, oherwydd mae'n ymwneud yn llwyr â'r agenda ataliol. Dyna'n union y mae'n ei drafod. Mae'n ymwneud ag ymyrraeth gynnar, mae'n ymwneud â gwneud yn siŵr ein bod ni'n datrys problemau yn y gymuned. Roedd gennym ni Fil iechyd y cyhoedd. Mae hon yn Llywodraeth nad yw'n diystyru iechyd y cyhoedd, ni yw'r—[Torri ar draws.] Ac roedd hon, peidiwch ag anghofio, yn sefyllfa lle pleidleisiodd Plaid Cymru yn erbyn bil iechyd y cyhoedd. Ac edrychwch arnoch chi: yn falch ohono. Yn sydyn iawn, yn sydyn iawn, mae iechyd y cyhoedd yn bwysig i chi ar ôl i chi bleidleisio yn erbyn y Bil.

Gadewch i mi ddweud wrthych chi am y gyllideb, iawn? Mae'r gyllideb iechyd wedi cynyddu o un flwyddyn i'r nesaf. Nid yw hyn yn rhywbeth y byddwn ni'n ymddiheuro amdano. Hefyd, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig nodi, mewn gwirionedd, o ran sut y caiff ei drefnu, bod y rhan fwyaf o'r gwaith atal yn cael ei wneud o fewn sefydliadau'r GIG eu hunain, a mater iddyn nhw yw gwneud yn siŵr eu bod nhw'n trefnu pethau sy'n briodol ar gyfer eu cymunedau penodol. Felly, mewn rhai cymunedau, bydd cyfradd smygu llawer uwch nag mewn eraill, er enghraifft, ac mae'n bwysig bod hynny yn cael ei adlewyrchu yn y math o ofal a chymorth a roddir. Ond mae'n bwysig iawn bod hynny yn digwydd ar lefel leol, lle gallwch chi drin a newid ar gyfer anghenion y boblogaeth. Dyna pam mae gennym ni fyrddau iechyd. Doeddech chi ddim eisiau byrddau iechyd. Roeddech chi eisiau i'r cwbl gael ei drefnu o safbwynt cenedlaethol ychydig wythnosau yn ôl. Nid wyf i'n gwybod beth yw eich polisi chi nawr, ond mae'n ymddangos ei fod yn newid fesul munud.

13:55
Diogelwch Tomenni Glo
The Safety of Coal Tips

3. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o ddiogelwch tomenni glo yng Nghymru? OQ61695

3. What assessment has the First Minister made of the safety of coal tips in Wales? OQ61695

The Welsh Government funds a comprehensive inspection and delivery programme for safety critical maintenance works on publicly and privately owned tips. Approximately 2,000 coal tip inspections have been undertaken since 2020. We are also modernising our legislation through the new disused tips Bill, due to be introduced to the Senedd shortly.

Mae Llywodraeth Cymru yn ariannu rhaglen archwilio a chyflawni gynhwysfawr ar gyfer gwaith cynnal a chadw hollbwysig i ddiogelwch ar domenni sy'n eiddo cyhoeddus a phreifat. Cynhaliwyd tua 2,000 o archwiliadau tomenni glo ers 2020. Rydym ni hefyd yn moderneiddio ein deddfwriaeth drwy'r Bil tomenni nas defnyddir newydd, y disgwylir iddi gael ei chyflwyno i'r Senedd yn fuan.

Diolch. First Minister, on 21 September this year, you stated that, and I quote:

'Heavier rainfall could destabilise Wales’ many coal tips. The UK Government has a duty to work with us to address the risk to communities...we need long-term funding to make coal tips safe.'

So, First Minister, do you still believe that coal tips are unsafe, and if so, have you asked the UK Government for specific funding to make them safe? Thank you.

Diolch. Prif Weinidog, ar 21 Medi eleni, fe wnaethoch chi ddweud, ac rwy'n dyfynnu:

'Gallai glaw trymach ansefydlogi tomenni glo niferus Cymru. Mae gan Lywodraeth y DU ddyletswydd i weithio gyda ni i fynd i'r afael â'r risg i gymunedau...mae angen cyllid hirdymor arnom ni i wneud tomenni glo yn ddiogel.'

Felly, Prif Weinidog, a ydych chi'n dal i gredu bod tomenni glo yn beryglus, ac os felly, a ydych chi wedi gofyn i Lywodraeth y DU am gyllid penodol i'w gwneud nhw'n ddiogel? Diolch.

Thanks very much. You are absolutely right. We do have a duty and a responsibility to make sure that the coal tips that we have—and there are a lot of them in Wales; about 4,000, as I understand it—. We have checked 2,000 of them. This is something that we are taking extremely seriously and something that we have already spent £60 million on, in terms of investment, between 2022 and 2025. You ask if I have checked this with the UK Government. It was a specific issue that I raised with Keir Starmer on Friday last week in Scotland, yes.

Diolch yn fawr iawn. Rydych chi'n hollol gywir. Mae gennym ni ddyletswydd a chyfrifoldeb i wneud yn siŵr bod y tomenni glo sydd gennym ni—ac mae llawer ohonyn nhw yng Nghymru; tua 4,000, fel yr wyf i'n ei deall hi—. Rydym ni wedi gwirio 2,000 ohonyn nhw. Mae hyn yn rhywbeth yr ydym ni'n ei gymryd wir o ddifrif ac yn rhywbeth yr ydym ni eisoes wedi gwario £60 miliwn arno, o ran buddsoddiad, rhwng 2022 a 2025. Rydych chi'n gofyn a wyf i wedi gwirio hyn gyda Llywodraeth y DU. Roedd yn fater penodol a godais gyda Keir Starmer ddydd Gwener yr wythnos diwethaf yn yr Alban, do.

The coal tips that litter our landscape are the legacy of exploitation, because they stand as daily reminders of how our Valleys were robbed of our wealth, through coal, and left literally with the rubbish, in the slag heaps that risk becoming, as has been said, evermore unstable at times of heavy rain. 

Now, I know that the Welsh Government is shortly introducing a Bill to deal with how these tips can be kept safe, but our communities shouldn't have to deal with that worry. Westminster owes us the money that it will take to clear the tips. It is the least that they owe us, because those tips represent the lost wealth of coal that was stolen from us.

It is a trifle aggrieving to hear some Tories turn their tune on this when their own Government refused even to co-sign a letter about honouring that debt. But, Prif Weinidog, have you received a guarantee, please, from Keir Starmer that his Government will honour that debt that they owe to the Valleys, and that they will pay towards making these tips safe?  

Etifeddiaeth camfanteiso yw'r tomenni glo sydd ym mhobman ar ein tirlun, gan eu bod nhw'n ein hatgoffa'n ddyddiol o sut y cafodd cyfoeth ein Cymoedd ei ddwyn, trwy lo, gan eu gadael nhw'n llythrennol gyda'r sbwriel, yn y tomenni slag y mae perygl, fel y dywedwyd, y byddan nhw'n dod yn fwyfwy ansefydlog yn ystod cyfnodau o law trwm. 

Nawr, gwn fod Llywodraeth Cymru yn cyflwyno Bil yn fuan i ymdrin â sut y gellir cadw'r tomenni hyn yn ddiogel, ond ni ddylai fod yn rhaid i'n cymunedau ddelio â'r gofid hwnnw. Mae'r arian y bydd ei angen i glirio'r tomenni yn ddyledus i ni gan San Steffan. Dyma'r lleiaf sy'n ddyledus i ni ganddyn nhw, oherwydd mae'r tomenni hynny yn cynrychioli'r cyfoeth coll o lo a gafodd ei ddwyn oddi arnom ni.

Mae'n dristwch mawr clywed rhai Torïaid yn newid eu cân ar hyn pan wrthododd eu Llywodraeth eu hunain hyd yn oed gyd-lofnodi llythyr am anrhydeddu'r ddyled honno. Ond, Prif Weinidog, a ydych chi wedi cael sicrwydd, os gwelwch yn dda, gan Keir Starmer y bydd ei Lywodraeth yn anrhydeddu'r ddyled honno sy'n ddyledus ganddyn nhw i'r Cymoedd, ac y byddan nhw'n talu tuag at wneud y tomenni hyn yn ddiogel?

Well, thanks very much. You are absolutely right. It is important for us to note the legacy of the coal tips on our communities. I think that it is also important to celebrate our history and the way that that has shaped our communities and our cultures. But you are right: we have to deal now with the consequences of what is left. That's why we are taking it extremely seriously. It's why we have made it clear to the UK Government that we think they have a responsibility. This was pre-devolution. That's why this was a key issue that I raised with the Prime Minister, as I say, in my meeting with him last Friday.

Wel, diolch yn fawr iawn. Rydych chi'n hollol gywir. Mae'n bwysig i ni nodi etifeddiaeth y tomenni glo ar ein cymunedau. Rwy'n credu ei bod hi hefyd yn bwysig dathlu ein hanes a'r ffordd y mae hynny wedi llunio ein cymunedau a'n diwylliannau. Ond rydych chi'n iawn: mae'n rhaid i ni ymdrin yn nawr â chanlyniadau'r hyn sydd ar ôl. Dyna pam rydym ni'n cymryd hyn wir o ddifrif. Dyna pam rydym ni wedi ei gwneud yn eglur i Lywodraeth y DU ein bod ni'n credu bod ganddyn nhw gyfrifoldeb. Roedd hyn cyn datganoli. Dyna pam roedd hwn yn fater allweddol a godais gyda Phrif Weinidog y DU, fel y dywedais, yn fy nghyfarfod ag ef ddydd Gwener diwethaf.

Caerphilly County Borough Council has taken proactive action to engage a private company to look at the remediation of the Bedwas tips. It's not without controversy in the community, but one thing I would say is that any work that ERI would do, when it goes through the proper planning procedures, would be very similar to anything that the UK Government would pay for and contract out to do. The process of remediating a tip is not always easy for a community, but, nonetheless, for safety reasons, they need to be done. Would the First Minister agree that the process for agreeing private contractors, in circumstances such as mine in Caerphilly, needs to be approached with an open mind, with a clear view to how it can benefit those communities, and make safe those tips that Laura Anne Jones and Delyth Jewell have already mentioned? And to approach that with an open mind means accepting that there will be some disruption while that process happens. 

Mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili wedi cymryd camau rhagweithiol i gyfarwyddo cwmni preifat i edrych ar adfer tomenni Bedwas. Mae wedi bod yn fater dadleuol yn y gymuned, ond un peth y byddwn i'n ei ddweud yw y byddai unrhyw waith y byddai ERI yn ei wneud, pan fydd yn mynd drwy'r gweithdrefnau cynllunio priodol, yn debyg iawn i unrhyw beth y byddai Llywodraeth y DU yn talu amdano ac yn ei roi ar gontract allanol i'w wneud. Nid yw'r broses o adfer tomen bob amser yn hawdd i gymuned, ond, serch hynny, am resymau diogelwch, mae angen ei wneud. A fyddai'r Prif Weinidog yn cytuno bod angen mynd i'r afael â'r broses o gytuno ar gontractwyr preifat, o dan amgylchiadau fel fy un i yng Nghaerffili, gyda meddwl agored, â golwg eglur ar sut y gall fod o fudd i'r cymunedau hynny, a sicrhau bod y tomenni hynny y mae Laura Anne Jones a Delyth Jewell eisoes wedi eu crybwyll yn ddiogel? Ac mae mynd i'r afael â hynny gyda meddwl agored yn golygu derbyn y bydd rhywfaint o darfu tra bydd y broses honno yn digwydd. 

14:00

Thanks very much. I think the key thing here is safety. We have to make sure that people in those communities are safe. We've got a terrible tragedy that is seared on the minds of the people of Wales, and we absolutely need to make sure that that never happens again. That's why making sure safety is our No. 1 is priority is key. Of course, there will be a need for private contractors to remediate some of the tips, but also there has to be recognition that, during that process, to make sure that it's safe, communities understand there may need to be a degree of disruption in order to support and to ensure the safety of the people who live nearby. So, an open mind absolutely needs to be kept.

Diolch yn fawr iawn. Rwy'n credu mai'r peth allweddol yma yw diogelwch. Mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr bod pobl yn y cymunedau hynny yn ddiogel. Mae gennym ni drasiedi ofnadwy sydd wedi'i serio ym meddyliau pobl Cymru, ac mae gwir angen i ni wneud yn siŵr nad yw hynny byth yn digwydd eto. Dyna pam mae gwneud yn siŵr mai diogelwch yw ein prif flaenoriaeth yn allweddol. Wrth gwrs, bydd angen i gontractwyr preifat adfer rhai o'r tomenni, ond hefyd mae'n rhaid cydnabod, yn ystod y broses honno, i wneud yn siŵr ei bod yn ddiogel, bod cymunedau yn deall efallai y bydd angen rhywfaint o darfu er mwyn cefnogi ac i sicrhau diogelwch y bobl sy'n byw'n gyfagos. Felly, mae angen cadw meddwl agored, yn sicr.

Fel gwnaeth Delyth Jewell ein hatgoffa ni, mae hanes yn bwysig. Un o ddociau prysur Caerdydd oedd ar y lleoliad yma—doc a agorwyd i dderbyn glo a aeth i bedwar ban byd. Fe ddywedodd yr hanesydd Dr John Davies wrthyf taw gwastraff trychineb Aberfan a lenwodd y doc yma, ac felly mae ein Senedd ni, ac, yn hynny o beth, democratiaeth Cymru, wedi cael eu hadeiladu ar y trasiedi ofnadwy hwnnw. Felly, mae'n eironig o greulon, onid yw hi, mai un o fethiannau mwyaf y setliad datganoli, methiannau'r Ceidwadwyr, a nawr methiannau'r Blaid Lafur, yw ein bod ni heb ddod i gytundeb ar bwy sy'n mynd i glirio'r tomenni glo yna.

Fe gafodd Aberfan ei bradychu gan George Thomas, fe gafodd ei bradychu gan Lywodraeth Harold Wilson. Fe gafodd peryglon eu hanwybyddu, ac fe wnaeth iawndal i ddioddefwyr a theuluoedd gael ei ddefnyddio i glirio'r tomenni. Mae pobl ein Cymoedd yn haeddu llawer gwell na hyn, Brif Weinidog. A ydy Llywodraeth Keir Starmer yn mynd i dalu i glirio'r tomenni? Diolch yn fawr.

As Delyth Jewell reminded us, history is important. It was one of Cardiff's busy docks that was on this site—a dock that was opened to take the coal that went to all four corners of the globe. The historian Dr John Davies told me that the waste from the Aberfan disaster filled this dock, and, therefore, our Senedd and Welsh democracy are built on that appalling tragedy. So, it's ironically cruel, isn't it, that one of the greatest failings of the devolution settlement, the failings of the Conservatives, and now the Labour Party too, is that we haven't come to an agreement as to who will clear these coal tips. 

Aberfan was betrayed by George Thomas, it was betrayed by the Harold Wilson Government. Dangers were ignored, and compensation for the victims and their families was used to clear the tips. The people of the Valleys deserve far better than this, Prif Weinidog. Is Keir Starmer's Government going to pay to clear these tips? Thank you.

Diolch yn fawr. Dwi ddim wedi clywed hynny o'r blaen—bod y fan yma wedi'i hadeiladu ar wastraff trychineb Aberfan. Ond os yw hynny'n wir, dwi'n meddwl ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n parchu ein gorffennol ac yn sicrhau nad ydyn ni'n gweld unrhyw beth tebyg yn digwydd yn ein cymunedau ni eto. Unwaith eto, mi wnes i godi'r achos yma gyda Keir Starmer, ac fe gawn ni weld os byddwn ni'n gweld gwahaniaeth yn y gyllideb. Rŷn ni'n gwybod bod yna lot fawr o ofynion ar y gyllideb, ond dwi eisiau ei gwneud hi'n glir fy mod i wedi gwneud achos clir iawn ynglŷn â'u cyfrifoldeb nhw hefyd ynglŷn â chlirio'r tomenni glo yma.

Thank you very much. I hadn't heard that before—that this site was built on the spoils of the Aberfan disaster. But if it is the case, I think it's very important that we respect our past and ensure, in turn, that nothing similar happens in our communities in future. Once again, I did raise this issue with Keir Starmer, and we will see whether a difference will be made in the budget. We know that there are many demands on that budget, but I do want to make it clear that I have made a very clear case with regard to their responsibility too when it comes to clearing these coal tips.

Adfer Cynefinoedd Morol
Restoring Marine Habitats

4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ymdrechion Llywodraeth Cymru i adfer cynefinoedd morol? OQ61723

4. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's efforts to restore marine habitats? OQ61723

Thanks very much. I recognise the importance of the marine environment to the people of Wales. Our restorative programmes for marine habitats include the marine protected areas scheme and the Nature Networks programme. We're also committed to understanding our impacts on the marine environment, so that we can target further interventions effectively.

Diolch yn fawr iawn. Rwy'n cydnabod pwysigrwydd yr amgylchedd morol i bobl Cymru. Mae ein rhaglenni adferol ar gyfer cynefinoedd morol yn cynnwys y cynllun ardaloedd morol gwarchodedig a'r rhaglen Rhwydweithiau Natur. Rydym ni hefyd wedi ymrwymo i ddeall ein heffeithiau ar yr amgylchedd morol, fel y gallwn ni dargedu ymyraethau pellach yn effeithiol.

Thank you, First Minister. As you may already know, as many Members in this Chamber know, I'm the Senedd species champion for seagrass, and I was delighted to have read the national seagrass action plan earlier in the year, which was published by Seagrass Network Cymru. It identifies six key objectives aimed at both retaining and expanding our seagrass meadows, which sadly have declined by 92 per cent over the last 100 years. However, I've recently noticed that the Welsh Government have not endorsed this plan. I know that doing so would help Seagrass Network Cymru to pursue their objectives, in particular attracting outside investment. Whilst I appreciate that you have been busy over the summer, due to the narrow windows for harvesting and planting of seagrass, delays in supporting this plan will have a big impact, because seagrass projects have to wait for another season before they can scale up their plans as per the new objectives. With this in mind, does the First Minister know of any reasons for not endorsing the plan? And if there are, would you be prepared to meet with Seagrass Network Cymru to discuss them? And if not, would you be prepared to endorse the plan, at least in principle, so Seagrass Network Cymru can start actioning their objectives?

Diolch, Prif Weinidog. Fel efallai y byddwch chi'n gwybod eisoes, fel y mae llawer o Aelodau yn y Siambr hon yn gwybod, fi yw hyrwyddwr rhywogaeth y Senedd dros forwellt, ac roeddwn wrth fy modd o gael darllen y cynllun gweithredu cenedlaethol ar gyfer morwellt yn gynharach yn y flwyddyn, a gyhoeddwyd gan Seagrass Network Cymru. Mae'n nodi chwe amcan allweddol sydd â'r nod o gadw ac ehangu ein dolydd morwellt, sydd, yn anffodus, wedi lleihau 92 y cant dros y 100 mlynedd diwethaf. Fodd bynnag, rwyf i wedi sylwi yn ddiweddar nad yw Llywodraeth Cymru wedi cymeradwyo'r cynllun hwn. Gwn y byddai gwneud hynny yn helpu Seagrass Network Cymru i fynd ar drywydd eu hamcanion, ac yn enwedig denu buddsoddiad allanol. Er fy mod i'n sylweddoli eich bod chi wedi bod yn brysur dros yr haf, oherwydd y ffenestri cul ar gyfer cynaeafu a phlannu morwellt, bydd oedi cyn cefnogi'r cynllun hwn yn cael effaith fawr, oherwydd mae'n rhaid i brosiectau morwellt aros am dymor arall cyn y gallan nhw gynyddu eu cynlluniau yn unol â'r amcanion newydd. Gyda hyn mewn golwg, a yw'r Prif Weinidog yn gwybod am unrhyw resymau dros beidio â chymeradwyo'r cynllun? Ac os oes rhai, a fyddech chi'n barod i gyfarfod â Seagrass Network Cymru i'w trafod? Ac os nad oes rhai, a fyddech chi'n barod i gymeradwyo'r cynllun, o leiaf mewn egwyddor, fel y gall Seagrass Network Cymru ddechrau rhoi eu hamcanion ar waith?

14:05

Thanks very much, and thank you for the work you do as a champion for seagrass. I found out a really interesting statistic recently, which is that seagrass has the potential to store up 170 per cent more carbon per square mile compared to forests. I thought that was incredible. And I just think, if that's the case, then we absolutely have a responsibility to do something in this space where actually we've got the right environment for this to happen. So, thank you, Joel, for bringing this up. I know that the suggestions in that report have been given to the Cabinet Secretary who is responsible for climate change, and he has agreed to meet with the organisation to consider. But seagrass—wow, that's a revolutionary concept for me. I only learned this last year. I'm very excited, and I think we should do more in this space.

Diolch yn fawr iawn, a diolch am y gwaith yr ydych chi'n ei wneud fel hyrwyddwr morwellt. Darganfyddais ystadegyn diddorol iawn yn ddiweddar, sef bod gan forwellt y potensial i storio 170 y cant yn fwy o garbon fesul milltir sgwâr o'i gymharu â choedwigoedd. Roeddwn i'n meddwl bod hynny yn anhygoel. Ac rwy'n credu, os yw hynny'n wir, yna'n sicr mae gennym ni gyfrifoldeb i wneud rhywbeth yn y maes hwn lle mae gennym ni'r amgylchedd iawn i hyn ddigwydd. Felly, diolch, Joel, am godi hyn. Gwn fod yr awgrymiadau yn yr adroddiad hwnnw wedi cael eu rhoi i Ysgrifennydd y Cabinet sy'n gyfrifol am newid hinsawdd, ac mae wedi cytuno i gyfarfod â'r sefydliad i'w ystyried. Ond morwellt—waw, mae hwnna yn gysyniad chwyldroadol i mi. Dim ond y llynedd y darganfyddais i hyn. Rwy'n teimlo cyffro mawr, ac rwy'n credu y dylem ni wneud mwy yn y maes hwn.

Mae cwestiwn 5 [OQ61722] wedi'i dynnu nôl. 

Question 5 [OQ61722] has been withdrawn. 

Lleihau Gwastraff Bwyd
Reducing Food Waste

6. Beth yw polisi Llywodraeth Cymru ar leihau gwastraff bwyd? OQ61727

6. What is the Welsh Government's policy on reducing food waste? OQ61727

We are focused on reducing and preventing waste across the food system. Our circular economy strategy 'Beyond Recycling' has an ambition to halve avoidable food waste by 2025 compared to the 2007 baseline, and by 60 per cent by 2030, by taking action to support the reduction of food waste throughout the supply chain.

Rydym ni'n canolbwyntio ar leihau ac atal gwastraff ar draws y system fwyd. Mae gan ein strategaeth economi gylchol 'Mwy nag ailgylchu' uchelgais i haneru gwastraff bwyd y gellir ei osgoi erbyn 2025 o'i gymharu â llinell sylfaen 2007, a 60 y cant erbyn 2030, trwy weithredu i gynorthwyo i leihau gwastraff bwyd drwy'r gadwyn gyflenwi gyfan.

Thank you for that initial answer, which sounds like a very challenging target. Because in the context of one third of all food produced across the world never being eaten, and contributing at the same time to 10 per cent of global carbon emissions, these are really big and important figures. So it's no wonder that the UN sustainable development goal is to halve global food waste at both retail and consumer level.

All of this is about unequal relationships, isn't it? While some people go hungry, other people buy BOGOFs and then throw some of them away. Supermarkets can turn around and say what they asked the farmer to produce was not what they want to buy, and then they dump it on them to get rid of it themselves. Just as we are rightly proud of our record as the second in the world for recycling, what are we actually going to do, with distributors, retailers and the public, to drive down food waste so that what we buy we use, and what we commit to, if we're retailers, we actually do buy?

Diolch am yr ateb cychwynnol yna, sy'n swnio fel targed heriol iawn. Oherwydd yng nghyd-destun y ffaith fod traean o'r holl fwyd a gynhyrchir ledled y byd byth yn cael ei fwyta, ac yn cyfrannu ar yr un pryd at 10 y cant o allyriadau carbon byd-eang, mae'r rhain yn ffigurau mawr a phwysig iawn. Felly nid yw'n syndod mai nod datblygu cynaliadwy'r Cenhedloedd Unedig yw haneru gwastraff bwyd byd-eang ar lefel manwerthu a defnyddwyr.

Mae hyn i gyd yn ymwneud â pherthnasoedd anghyfartal, onid yw? Tra bod rhai pobl yn llwgu, mae pobl eraill yn prynu bargeinion prynu un a chael un arall am ddim ac yna'n taflu rhai ohonyn nhw. Gall archfarchnadoedd ddweud nad yr hyn y gwnaethon nhw ofyn i'r ffermwr ei gynhyrchu oedd yr hyn yr oedden nhw eisiau ei brynu, ac yna maen nhw'n ei ddadlwytho arnyn nhw i gael gwared arno eu hunain. Yn union fel yr ydym ni'n briodol falch o'n record fel yr ail yn y byd ar gyfer ailgylchu, beth ydym ni'n mynd i'w wneud mewn gwirionedd, gyda dosbarthwyr, manwerthwyr a'r cyhoedd, i leihau gwastraff bwyd fel ein bod ni'n defnyddio'r hyn yr ydym ni'n ei brynu, a'n bod ni wir yn prynu'r hyn yr ydym ni'n ymrwymo iddo, os ydym ni'n fanwerthwyr?

Thanks very much. You'll be very interested to learn that our Be Mighty campaign, which is specifically targeted at food waste, launched yesterday. That is all about not throwing away the food you could eat and recycling what can't be eaten. That's a project that started yesterday. I think it probably is worth noting that a quarter of rubbish in bins is still food. That's still quite a lot. We've done a huge amount on recycling in Wales, something we should be really proud of, but I think in this space we can go a bit further.

Eighty per cent of food in rubbish could have been eaten. If you think about that not just in terms of waste, but also in terms of money, especially when you have people in food poverty buying food that they then don't eat, there's a real opportunity here. The average Welsh household throws away £49-worth of food every month. That's quite a high figure, and there's an opportunity for us all to maybe buy only what we need and to make sure that we don't throw out excess.

When it comes to the industry, FareShare Cymru, who you'll be aware of, takes surplus food from the food and drink industry and redistributes it to organisations in Wales that feed people in need.

Diolch yn fawr iawn. Bydd gennych chi ddiddordeb mawr mewn clywed y lansiwyd ein hymgyrch Bydd Wych, sydd wedi'i thargedu yn benodol at wastraff bwyd, ddoe. Mae honno i gyd yn ymwneud â pheidio â thaflu'r bwyd y gallech chi ei fwyta ac ailgylchu'r hyn na ellir ei fwyta. Mae hwnnw'n brosiect a ddechreuodd ddoe. Rwy'n credu ei bod hi'n werth nodi mae'n debyg mai bwyd yw chwarter y sbwriel mewn biniau o hyd. Mae hynny'n dal i fod yn gryn dipyn. Rydym ni wedi gwneud llawer iawn ar ailgylchu yng Nghymru, rhywbeth y dylem ni fod yn falch iawn ohono, ond rwy'n credu yn y maes hwn y gallwn ni fynd ychydig ymhellach.

Gellid bod wedi bwyta 80 y cant o fwyd mewn sbwriel. Os meddyliwch chi am hynny nid yn unig o ran gwastraff, ond hefyd o ran arian, yn enwedig pan fo gennych chi bobl mewn tlodi bwyd yn prynu bwyd nad ydyn nhw ei fwyta wedyn, ceir cyfle go iawn yma. Mae aelwyd gyffredin yng Nghymru yn taflu gwerth £49 o fwyd bob mis. Mae hwnnw yn ffigur eithaf uchel, a cheir cyfle i bob un ohonom ni efallai brynu dim ond yr hyn sydd ei angen arnom ni a gwneud yn siŵr nad ydym ni'n taflu gormodedd.

O ran y diwydiant, mae FareShare Cymru, y byddwch chi'n ymwybodol ohono, yn cymryd bwyd dros ben gan y diwydiant bwyd a diod ac yn ei ailddosbarthu i sefydliadau yng Nghymru sy'n bwydo pobl mewn angen.

14:10

Shwmae. Recent data shows Wales generated over 300 million kg of household food waste, averaging 100 kg per person. Shockingly, 75 per cent of this waste was edible and could have fed those in need. Also, the hospitality sector actually dispose of tonnes of edible fruit, vegetables and meat, often not knowing how they could distribute it. The greenhouse gas emissions from this are immense, accounting for nearly 1 million tonnes of carbon dioxide equivalent each year. Not only this, but wasting this food—you've just pointed this out—has a huge financial cost, estimated to be around £0.75 million each year, about £250 per person. 

Does the First Minister therefore not agree that we are, actually, in a quandary or a real pickle here? What guidance, what advice can you give to the hospitality sector? And how will you promise to ensure that you engage with local authorities, our health authorities and any organisations where you believe this food waste is taking place? How will you, as the First Minister, become involved in this? Let's try and drive those horrific figures down. Diolch. 

Shwmae. Mae data diweddar yn dangos bod Cymru wedi cynhyrchu dros 300 miliwn cilogram o wastraff bwyd aelwyd, ar gyfartaledd o 100 cilogram y pen. Yn syfrdanol, roedd 75 y cant o'r gwastraff hwn yn fwytadwy a gallai fod wedi bwydo'r rhai mewn angen. Hefyd, mae'r sector lletygarwch mewn gwirionedd yn taflu tunelli o ffrwythau, llysiau a chig bwytadwy, yn aml heb wybod sut y gallen nhw eu dosbarthu. Mae'r allyriadau nwyon tŷ gwydr o hyn yn aruthrol, sy'n cyfateb i bron i filiwn tunnell o garbon deuocsid a'i gyfatebol bob blwyddyn. Nid yn unig hyn, ond mae gwastraffu'r bwyd hwn—rydych chi newydd dynnu sylw at hyn—yn arwain at gost ariannol enfawr, yr amcangyfrifir ei fod tua £0.75 miliwn bob blwyddyn, tua £250 y pen. 

Onid yw'r Prif Weinidog yn cytuno felly ein bod ni, mewn gwirionedd, mewn penbleth neu bicil go iawn yma? Pa ganllawiau, pa gyngor allwch chi eu rhoi i'r sector lletygarwch? A sut wnewch chi addo sicrhau eich bod chi'n ymgysylltu ag awdurdodau lleol, ein hawdurdodau iechyd ac unrhyw sefydliadau lle rydych chi'n credu bod y gwastraffu bwyd hwn yn digwydd? Sut wnewch chi, fel y Prif Weinidog, gymryd rhan yn hyn? Gadewch i ni geisio gwthio'r ffigurau erchyll hynny i lawr. Diolch.

Thanks very much. You're quite right that there's more we can do here, and there's more that businesses can do. I do think they have to take some responsibility. But there are surpluses for many reasons. It can be, for example, oversupply, overordering, obsolete seasonal stock, packaging issues or production trials.

What we've got to do, where that happens, is ask why we can't distribute it to the people who actually need it—what is the framework for that to happen, how can we facilitate that as a Government. That's why we have this FareShare Cymru project. They administer the Surplus with Purpose Cymru fund. That aims to overcome the barriers that Welsh food and drink businesses face when they're thinking about redistributing that food surplus, so that at least the surplus then can go to somewhere that needs it, rather than become waste.

I'll give you an example of that in Haverfordwest: Puffin Produce. They've been donating their surplus food to FareShare Cymru since 2020. It equates to about 21,800 meals. So, there's real opportunity here for people to benefit in terms of not seeing that waste going into landfill, or whatever, and then also for us to really give support to people who need it at this difficult and challenging time.

Diolch yn fawr iawn. Rydych chi'n gwbl gywir bod mwy y gallwn ni ei wneud yma, a bod mwy y gall busnesau ei wneud. Rwy'n credu bod yn rhaid iddyn nhw gymryd rhywfaint o gyfrifoldeb. Ond mae bwyd dros ben am lawer o resymau. Gall fod yn fater, er enghraifft, o orgyflenwi, gorarchebu, hen stoc dymhorol, problemau deunydd pacio neu dreialon cynhyrchu.

Yr hyn y mae'n rhaid i ni ei wneud, lle mae hynny'n digwydd, yw gofyn pam na allwn ni ei ddosbarthu i'r bobl sydd wir ei angen—beth yw'r fframwaith i hynny ddigwydd, sut allwn ni hwyluso hynny fel Llywodraeth. Dyna pam mae gennym ni'r prosiect FareShare Cymru hwn. Maen nhw'n gweinyddu cronfa Surplus with Purpose Cymru. Nod honno yw ceisio goresgyn y rhwystrau y mae busnesau bwyd a diod Cymru yn eu hwynebu pan fyddan nhw'n ystyried ailddosbarthu'r bwyd dros ben hwnnw, fel y gall y bwyd dros ben o leiaf fynd i rywle sydd ei angen, yn hytrach na mynd yn wastraff.

Rhoddaf enghraifft o hynny i chi yn Hwlffordd: Puffin Produce. Maen nhw wedi bod yn rhoi eu bwyd dros ben i FareShare Cymru ers 2020. Mae'n cyfateb i tua 21,800 o brydau bwyd. Felly, ceir cyfle gwirioneddol yma i bobl elwa o ran peidio â gweld y gwastraff hwnnw yn mynd i safleoedd tirlenwi, neu beth bynnag, ac yna hefyd i ni wir roi cymorth i bobl sydd ei angen yn ystod y cyfnod anodd a heriol hwn.

Gwasanaethau Iechyd yn Sir Drefaldwyn
Health Services in Montgomeryshire

7. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddarparu gwasanaethau iechyd yn Sir Drefaldwyn? OQ61698

7. Will the First Minister make a statement on the delivery of health services in Montgomeryshire? OQ61698

Health boards are responsible for the planning and delivery of safe, quality healthcare services for their local population. This includes making decisions about the most effective way to provide care. There are established procedures for handling changes to the delivery of local services, including engagement with local communities and Llais.

Byrddau iechyd sy'n gyfrifol am gynllunio a darparu gwasanaethau gofal iechyd diogel o ansawdd ar gyfer eu poblogaeth leol. Mae hyn yn cynnwys gwneud penderfyniadau am y ffordd fwyaf effeithiol o ddarparu gofal. Ceir gweithdrefnau sefydledig ar gyfer ymdrin â newidiadau i'r ddarpariaeth o wasanaethau lleol, gan gynnwys ymgysylltu â chymunedau lleol a Llais.

Thank you for your answer, First Minister. I attended a meeting in Llanidloes in August; hundreds attended from the community. Not only were voices of concern expressed in that meeting from the public and politicians, but also from GPs past and present and other health professionals about Powys Teaching Health Board's proposals to downgrade services at Llanidloes hospital. Last week, the health board approved the proposals for what they refer to as a 'temporary change' for ward-based services at the hospital. First Minister, what is your view on this matter—obviously, as a regional Member as well as the First Minister? You will know I've written to you, the former health Minister, and also the current health Minister, particularly in regard to the consultation, whether that was adequate, because it took place over the August period, and also on the term 'temporary change' and to what degree you accept that this will be a temporary change. But also, of course, the health board pointed out that they carried this out due to budgetary pressures.  

Diolch am eich ateb, Prif Weinidog. Fe es i gyfarfod yn Llanidloes ym mis Awst; aeth cannoedd iddo o'r gymuned. Nid yn unig y mynegwyd lleisiau o bryder yn y cyfarfod hwnnw gan y cyhoedd a gwleidyddion, ond hefyd gan gyn-feddygon a rhai presennol a gweithwyr iechyd proffesiynol eraill ynghylch cynigion Bwrdd Iechyd Addysgu Powys i israddio gwasanaethau yn ysbyty Llanidloes. Yr wythnos diwethaf, cymeradwyodd y bwrdd iechyd y cynigion ar gyfer yr hyn y maen nhw'n cyfeirio ato fel 'newid dros dro' ar gyfer gwasanaethau ar y ward yn yr ysbyty. Prif Weinidog, beth yw eich barn ar y mater hwn—yn amlwg, fel Aelod rhanbarthol yn ogystal â'r Prif Weinidog? Byddwch yn gwybod fy mod i wedi ysgrifennu atoch chi, y cyn-Weinidog iechyd, a hefyd y Gweinidog iechyd presennol, yn enwedig o ran yr ymgynghoriad, pa un a oedd hwnnw yn ddigonol, oherwydd cafodd ei gynnal dros gyfnod mis Awst, a hefyd ar y term 'newid dros dro' ac i ba raddau yr ydych chi'n derbyn y bydd hwn yn newid dros dro. Ond hefyd, wrth gwrs, nododd y bwrdd iechyd eu bod nhw wedi gwneud hyn oherwydd pwysau cyllidebol.

Thanks very much. You will be aware that service changes are not a decision for the Welsh Government and that the Welsh Government's role is to provide strategic direction. It is up to the local health boards to respond to the local needs. It doesn't make sense for us to be managing that from an office in Cardiff.

What I will tell you is that there is a statutory role in terms of how you consult, how you make those changes, and changes, I'm sure, will be—. There'll be continual changes in the health service. It's quite right that we have to change constantly if we want to keep updated. We may see more specialist areas, we may find that it's difficult to recruit people, but, primarily, it's got to be about safety and outcomes, what is the best outcome for the patient. That's what really should be driving what we do here.

What I can tell you is that the end-of-life care will continue to be provided in Bronllys and Llanidloes hospital; set-up care, including rehabilitation and reablement, will continue to be available for GP admissions. So, there is still a facility there.

Diolch yn fawr. Byddwch yn ymwybodol nad yw newidiadau i wasanaethau yn benderfyniad i Lywodraeth Cymru ac mai swyddogaeth Llywodraeth Cymru yw darparu cyfeiriad strategol. Mater i'r byrddau iechyd lleol yw ymateb i'r anghenion lleol. Nid yw'n gwneud synnwyr i ni fod yn rheoli hynny o swyddfa yng Nghaerdydd.

Yr hyn y gwnaf i ei ddweud wrthych chi yw bod swyddogaeth statudol o ran sut rydych chi'n ymgynghori, sut rydych chi'n gwneud y newidiadau hynny, a bydd newidiadau, rwy'n siŵr, yn—. Bydd newidiadau parhaus yn y gwasanaeth iechyd. Mae'n gwbl gywir bod yn rhaid i ni newid yn gyson os ydym ni eisiau cadw'n gyfredol. Efallai y byddwn ni'n gweld meysydd mwy arbenigol, efallai y byddwn ni'n gweld ei bod hi'n anodd recriwtio pobl, ond, yn bennaf, mae'n rhaid iddo ymwneud â diogelwch a chanlyniadau, beth yw'r canlyniad gorau i'r claf. Dyna ddylai fod yn ysgogi'r hyn yr ydym ni'n ei wneud yma mewn gwirionedd.

Yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi yw y bydd y gofal diwedd oes yn parhau i gael ei ddarparu yn ysbyty Bronllys a Llanidloes; bydd gofal sefydlu, gan gynnwys adsefydlu ac ailalluogi, yn parhau i fod ar gael ar gyfer derbyniadau meddygon teulu. Felly, mae cyfleuster yno o hyd.

14:15
Seilwaith Rheilffyrdd
Rail Infrastructure

8. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU, cyn cyllideb nesaf Llywodraeth y DU, ynghylch seilwaith rheilffyrdd yng Nghymru? OQ61728

8. What discussions has the Welsh Government had with the UK Government, prior to the forthcoming UK Government budget, regarding rail infrastructure in Wales? OQ61728

I have regular positive discussions with the UK Government. The Cabinet Secretary for Transport and North Wales is working closely with Ministers in the Department for Transport and the Secretary of State for Wales to deliver improvements to rail infrastructure through the Wales rail board.

Rwy'n cael trafodaethau cadarnhaol rheolaidd gyda Llywodraeth y DU. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru yn gweithio'n agos gyda Gweinidogion yn yr Adran Drafnidiaeth ac Ysgrifennydd Gwladol Cymru i sicrhau gwelliannau i seilwaith rheilffyrdd drwy fwrdd rheilffyrdd Cymru.

Diolch, First Minister. You've stated that Wales is currently being short-changed after being denied funding deriving from the HS2 project from the previous Government, which did not see a single inch of railway track being built in Wales. And, as we await the UK Government's budget later this month, we know, from soundings from the UK transport Secretary, Louise Haigh, that modifications and further decisions concerning HS2 will be made, i.e. whether the line runs to Euston and whether there'll be a modified plan north of Birmingham.

First Minister, we know that the Welsh finance Secretary, Mark Drakeford, has written to the UK Chancellor in advance of her budget, asking for a fair approach to how Barnett consequentials are applied to Wales, and referencing transport directly. In the days that lie ahead of the UK budget on 30 October, then, what further representations have you, First Minister, made, and will the Welsh Government make, both to the Prime Minister and the Chancellor, that the people of Wales expect a Labour UK Government to deliver fairly for the people of Wales?

Diolch, Prif Weinidog. Rydych chi wedi dweud bod Cymru ar ei cholled ar hyn o bryd ar ôl i gyllid sy'n deillio o brosiect HS2 gael ei wrthod gan y Llywodraeth flaenorol, ni fydd un fodfedd o'i drac rheilffordd yn cael ei adeiladu yng Nghymru. Ac, wrth i ni aros am gyllideb Llywodraeth y DU yn ddiweddarach y mis hwn, rydyn ni'n gwybod, o awgrymiadau gan Ysgrifennydd Trafnidiaeth y DU, Louise Haigh, y bydd addasiadau a phenderfyniadau eraill ynghylch HS2 yn cael eu gwneud, h.y. a fydd y llinell yn mynd i Euston ac a fydd cynllun wedi'i addasu i'r gogledd o Birmingham.

Prif Weinidog, gwyddon ni fod Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid, Mark Drakeford, wedi ysgrifennu at Ganghellor y DU o flaen ei chyllideb, yn gofyn am ddull teg o ran sut y mae symiau canlyniadol Barnett yn cael eu cymhwyso i Gymru, gan gyfeirio at drafnidiaeth yn uniongyrchol. Yn y dyddiau cyn cyllideb y DU ar 30 Hydref, yna, pa sylwadau eraill ydych chi, Prif Weinidog, wedi'u gwneud, ac y bydd Llywodraeth Cymru yn eu gwneud, i'r Prif Weinidog ac i'r Canghellor, bod pobl Cymru yn disgwyl i Lywodraeth Lafur y DU gyflawni'n deg i bobl Cymru?

Thanks very much, Rhianon, and our position on HS2 and fairness in relation to rail infrastructure has not changed. We were short-changed in relation to HS2; we will continue to make the case for that to be corrected. I think it's really important for us to manage expectations here. I am making the case constantly, as is the finance Secretary, and also the transport Secretary, for them to really understand that we are not giving up on this. I think it's important to manage expectations. I am not expecting anything to be announced in the forthcoming budget, but what I will say is that I have been making those representations; I've been making them very loudly, very clearly, and made it very clear that we're not backing down from this.

Diolch yn fawr iawn, Rhianon, ac nid yw ein safbwynt ynghylch HS2 a thegwch o ran seilwaith rheilffyrdd wedi newid. Cawson ni gam o ran HS2; fe wnawn ni barhau i ddadlau dros gywiro hynny. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni'n rheoli disgwyliadau yma. Rwy'n cyflwyno'r achos yn gyson, fel y mae'r Ysgrifennydd cyllid, a hefyd yr Ysgrifennydd trafnidiaeth, iddyn nhw ddeall yn iawn nad ydyn ni'n rhoi'r gorau i hyn. Rwy'n credu ei bod yn bwysig rheoli disgwyliadau. Nid wyf i'n disgwyl i unrhyw beth gael ei gyhoeddi yn y gyllideb sydd i ddod, ond yr hyn y byddaf i'n ei ddweud yw fy mod i wedi bod yn gwneud y sylwadau hynny; rwyf i wedi bod yn eu gwneud yn llafar iawn, yn glir iawn, ac wedi'i gwneud yn glir iawn nad ydyn ni'n ildio ar hyn.

Iechyd a Llesiant Diffoddwyr Tân
The Health and Well-being of Firefighters

9. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi iechyd a llesiant diffoddwyr tân? OQ61726

9. How is the Welsh Government supporting the health and well-being of firefighters? OQ61726

Rydyn ni wedi cydweithio â'r gwasanaeth tân ac achub a’r undebau i leihau'r risg i iechyd diffoddwyr tân. Rydyn ni hefyd wedi gweithredu mewn ymateb i adroddiadau lle gallai fod risg i les diffoddwyr tân.

We have worked in partnership with the fire and rescue service and unions to reduce the risks to the health of firefighters. We've also taken action in response to reports where the well-being of firefighters might be at risk.

Diolch am yr ateb, Prif Weinidog.

Thank you for that response, First Minister.

On several occasions, I've highlighted the work of Professor Anna Stec in this Chamber, whose research has found that instances of cancer among firefighters aged 35 to 39 are 323 per cent higher than in the general population. Now, I know that the Welsh Government is familiar with that research and has taken it through the social partnership forum, and I want to seek an update on how this is being acted upon today. Because the Health and Safety Executive are now acting on the overwhelming evidence and have taken the welcome step of setting out plans to start inspecting fire and rescue services to regulate measures taken to protect firefighters. So, will the Welsh Government work with the Health and Safety Executive in Wales, and fire and rescue services, to bring in regulation that mitigates the effects of carcinogens on Welsh firefighters? And would this Government go one step further and bring in health monitoring for Welsh firefighters? This isn't something that we should have to wait on the UK National Screening Committee to provide advice on; the evidence is plain for all to see.

Ar sawl achlysur, rwyf i wedi tynnu sylw at waith yr Athro Anna Stec yn y Siambr hon, y mae ei hymchwil wedi canfod bod achosion o ganser ymhlith diffoddwyr tân rhwng 35 a 39 oed 323 y cant yn uwch nag yn y boblogaeth gyffredinol. Nawr, rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru yn gyfarwydd â'r ymchwil honno a'i bod wedi mynd â hi drwy'r fforwm partneriaeth gymdeithasol, ac rwyf i eisiau gofyn am yr wybodaeth ddiweddaraf ar sut y mae hyn yn cael ei weithredu heddiw. Oherwydd bod yr Awdurdod Gweithredol Iechyd a Diogelwch, erbyn hyn, yn gweithredu ar y dystiolaeth ysgubol ac mae wedi cymryd y cam i'w groesawu o nodi cynlluniau i ddechrau archwilio gwasanaethau tân ac achub i reoleiddio mesurau sydd wedi'u cymryd i amddiffyn diffoddwyr tân. Felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru weithio gyda'r Awdurdod Gweithredol Iechyd a Diogelwch yng Nghymru, a'r gwasanaethau tân ac achub, i gyflwyno rheoleiddio sy'n lliniaru effeithiau carsinogenau ar ddiffoddwyr tân Cymru? Ac a wnaiff y Llywodraeth hon fynd cam ymhellach gan gyflwyno monitro iechyd ar gyfer diffoddwyr tân Cymru? Nid yw hyn yn rhywbeth y dylen ni orfod aros i Bwyllgor Sgrinio Cenedlaethol y DU roi cyngor arno; mae'r dystiolaeth yn glir i bawb ei gweld.

Well, thanks very much. I think we should all give thanks for the incredible risks that our firefighters take on our behalf in supporting us, and so it is important that the service treats firefighter safety as a top priority, and thank you for the work that you've done on this; I know this is of real importance to you. And you're quite right, the research has shown that firefighters face an increased risk of certain cancers, arising as a result of their exposure to smoke-filled environments, and we support the Fire Brigades Union's campaign to reduce those risks. 

Now, what we did was last year we concluded an agreement between employers and unions to reduce the exposure of firefighters in smoke-filled environments, and, under this, all three fire and rescue services in Wales have adopted best practice in the use and maintenance of breathing apparatus, so there were some fundamental things that weren't being done and now need to be done systematically, and I think there's that real focus on that now and that reduces the exposure to carcinogens significantly.

Diolch yn fawr iawn. Rwy'n credu y dylen ni i gyd ddiolch am y risgiau anhygoel y mae ein diffoddwyr tân yn eu cymryd ar ein rhan wrth ein cefnogi ni, ac felly mae'n bwysig bod y gwasanaeth yn trin diogelwch diffoddwyr tân fel prif flaenoriaeth, a diolch i chi am y gwaith yr ydych chi wedi'i wneud ar hyn; rwy'n gwybod bod hyn yn bwysig iawn i chi. Ac rydych chi yn llygad eich lle, mae'r ymchwil wedi dangos bod diffoddwyr tân yn wynebu risg uwch o ganserau penodol, sy'n codi o ganlyniad iddyn nhw ddod i gysylltiad ag amgylcheddau llawn mwg, ac rydyn ni'n cefnogi ymgyrch Undeb y Brigadau Tân i leihau'r risgiau hynny. 

Nawr, yr hyn y gwnaethon ni ei wneud y llynedd oedd dod i gytundeb rhwng cyflogwyr ac undebau i leihau achosion o ddiffoddwyr tân yn dod i gysylltiad â mwg mewn amgylcheddau llawn mwg, ac o dan hyn, mae'r tri gwasanaeth tân ac achub yng Nghymru wedi mabwysiadu arfer gorau wrth ddefnyddio a chynnal cyfarpar anadlu, felly roedd rhai pethau sylfaenol nad oedden nhw'n cael eu gweithredu ac sydd angen eu gwneud yn systematig erbyn hyn, ac rwy'n credu bod yna ganolbwyntio gwirioneddol ar hynny nawr ac mae hynny'n lleihau yn sylweddol y siawns o ddod i gysylltiad â charsinogenau.

14:20
2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n gofyn i'r Trefnydd i wneud y datganiad hwnnw—Jane Hutt.

The next item will be the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make that statement—Jane Hutt.

Member (w)
Jane Hutt 14:21:09
Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol, y Trefnydd a’r Prif Chwip

Diolch yn fawr, Llywydd, a shwmae, bawb. Nid oes unrhyw newidiadau i fusnes yr wythnos hon. Mae busnes drafft y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd ar gael i'r Aelodau'n electronig.

Thank you very much, Llywydd, and shwmae, everyone. There are no changes to this week's business. Draft business for the next three weeks is set out in the business statement and announcement, which is available to Members electronically.

Trefnydd, it is Baby Loss Awareness Week this week, and I've been contacted by a number of constituents, including the author in my constituency, Melanie Gizzi, to hear about their experiences with baby loss. One of the things that they have raised concerns about is the unavailability of baby loss certificates, unfortunately, here in Wales. I know that these have been available in Scotland since last October, and indeed in England since February, and I think it is time that Wales caught up on this front. I can see the Cabinet Secretary for health nodding, which I'm very pleased to hear, so I would be grateful if a formal statement could be made by the Welsh Government on its approach to baby loss certificates to make sure that those who've suffered such painful experiences in Wales can have the opportunity to have a baby loss certificate in recognition of their loss.

Secondly, can I also call for a statement from the Cabinet Secretary with responsibility for rural affairs to provide a written update on the sustainable farming scheme discussions, which have been ongoing for some time now? One of the concerns that has been raised with me by farmers in my own constituency is that they're in the dark as to the progress that's being made in those discussions. I appreciate that the discussions are being held in a closed environment in order that people can be candid with one another about their aims, but I do think that the farming community deserve to know where things are up to, and I think it is an opportune time to do so now in advance of when those discussions conclude towards the end of the year.

Trefnydd, mae'n Wythnos Ymwybyddiaeth Colli Babanod yr wythnos hon, ac mae nifer o etholwyr wedi cysylltu â mi, gan gynnwys, Melanie Gizzi, awdur yn fy etholaeth i, i glywed am eu profiadau o ran colli babi. Un o'r pethau maen nhw wedi mynegi pryderon yn ei gylch yw diffyg tystysgrifau colli babanod, yn anffodus, yma yng Nghymru. Rwy'n gwybod bod y rhain wedi bod ar gael yn yr Alban ers mis Hydref diwethaf, ac yn wir yn Lloegr ers mis Chwefror, ac rwy'n credu ei bod hi'n bryd i Gymru ennill tir o ran hynny. Gallaf i weld yr Ysgrifennydd Cabinet dros iechyd yn nodio, ac rwy'n falch iawn o weld hynny, felly byddwn i'n ddiolchgar os gallai Llywodraeth Cymru wneud datganiad ffurfiol ar ei dull o ymdrin â thystysgrifau colli babanod i sicrhau y gall y rhai sydd wedi dioddef profiadau mor boenus yng Nghymru gael y cyfle i gael tystysgrif colli babi i gydnabod eu colled.

Yn ail, a gaf i hefyd alw am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet sy'n gyfrifol am faterion gwledig i roi'r wybodaeth ddiweddaraf ysgrifenedig am drafodaethau'r cynllun ffermio cynaliadwy, sydd wedi bod yn mynd rhagddynt ers cryn amser erbyn hyn? Un o'r pryderon y mae ffermwyr yn fy etholaeth i wedi'u codi gyda mi yw eu bod yn y tywyllwch o ran y cynnydd sy'n cael ei wneud yn y trafodaethau hynny. Rwy'n gwerthfawrogi bod y trafodaethau'n cael eu cynnal mewn amgylchedd caeedig er mwyn i bobl allu bod yn agored gyda'i gilydd am eu nodau, ond rwy'n credu bod y gymuned ffermio yn haeddu gwybod beth yw'r sefyllfa hyd yma, ac rwy'n credu ei bod yn amser da i wneud hynny nawr, cyn bod y  trafodaethau hynny yn dod i ben tua diwedd y flwyddyn.

Diolch yn fawr, Darren. I think these are two very important questions. The first one on baby loss: in fact, the Cabinet Secretary for Health and Social Care and the Minister for Mental Health and Well-being, Jeremy Miles and Sarah Murphy, are very much aware of this, and I think, just to recognise again and state in terms of acknowledging this important issue, losing a child is so devastating. We want to ensure that we provide families with the care and support they need. We've made improvements to bereavement services; we're developing new pathways for pregnancy and baby loss, and our national bereavement framework sets out the support people should expect to receive if they're facing or have experienced a bereavement. The first psychology-led bereavement service to be funded and recruited to within Wales was launched in Cardiff and Vale University Health Board last week, so I'm sure that's acknowledged now and we will be making a statement on that.

Your second point is important, and I'm very much aware that we've got a major debate on this next week, involving more than one committee, which the Deputy First Minister and Cabinet Secretary will be responding to, and just to reassure Members again that the Welsh Government's listening to farmers, and not just listening, working with them to introduce the new sustainable farming scheme in 2026.

Diolch yn fawr, Darren. Rwy'n credu bod y rhain yn ddau gwestiwn pwysig iawn. Yr un cyntaf ar golli babanod: mewn gwirionedd, mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol a'r Gweinidog Iechyd Meddwl a Llesiant, Jeremy Miles a Sarah Murphy, yn ymwybodol iawn o hyn, ac rwy'n credu, dim ond cydnabod eto a datgan o ran cydnabod y mater pwysig hwn, mae colli plentyn mor ddifaol. Rydyn ni eisiau sicrhau ein bod ni'n rhoi'r gofal a'r cymorth sydd eu hangen ar deuluoedd. Rydyn ni wedi gwneud gwelliannau i wasanaethau profedigaeth; rydyn ni'n datblygu llwybrau newydd ar gyfer beichiogrwydd a cholli babanod, ac mae ein Fframwaith Profedigaeth Cenedlaethol yn nodi'r cymorth y dylai pobl ddisgwyl ei gael os ydyn nhw'n wynebu profedigaeth neu wedi profi profedigaeth. Cafodd y gwasanaeth profedigaeth cyntaf dan arweiniad seicoleg i gael ei ariannu yng Nghymru a'i recriwtio iddo o Gymru ei lansio ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro yr wythnos diwethaf, felly rwy'n siŵr bod hynny'n cael ei gydnabod nawr a byddwn ni'n gwneud datganiad ar hynny.

Mae eich ail bwynt yn bwysig, ac rwy'n ymwybodol iawn bod gennym ni ddadl fawr ar hyn yr wythnos nesaf, sy'n cynnwys mwy nag un pwyllgor, y bydd y Dirprwy Brif Weinidog a'r Ysgrifennydd Cabinet yn ymateb iddi, a dim ond i dawelu meddwl yr Aelodau eto bod Llywodraeth Cymru yn gwrando ar ffermwyr, ac nid gwrando yn unig, ond yn gweithio gyda nhw i gyflwyno'r cynllun ffermio cynaliadwy newydd yn 2026.

Shwmae, Trefnydd. Yn Awst 2023, ac yn deillio o'r cytundeb cydweithio, cyhoeddwyd adolygiad annibynnol o adroddiadau Adran 19 llywodraeth leol a Cyfoeth Naturiol Cymru am lifogydd eithafol yn ystod gaeaf 2020-21 gan yr Athro Elwen Evans KC. Mi dynnodd hi sylw at y newidiadau strategol ac ymarferol a newidiadau i bolisïau a allai gryfhau’r broses o ymchwilio i lifogydd, wrth gydnabod y gwendidau yn y system adran 19. Gaf i ofyn i'r Ysgrifennydd Cabinet dros newid hinsawdd felly am ddatganiad yn rhoi diweddariad o ran y gwaith pwysig yma? Yn amlwg, mae llais y gymuned yn eithriadol o bwysig pan fo'n dod i ddeall llifogydd. Fel rydyn ni'n gwybod, fedrwn ni ddim atal llifogydd rhag digwydd, ond, yn sicr, mae cymunedau ddioddefodd lifogydd yn 2020-21 eisiau diweddariad o ran beth ddaeth o'r gwaith yma gan Elwen Evans a sut rydyn ni'n mynd i weld hynny wedyn yn cael ei adlewyrchu mewn newidiadau polisi.

Shwmae, Trefnydd. In August 2023, and following on from the co-operation agreement, an independent review was published of section 19 reports by local authorities and Natural Resources Wales with regard to extreme flooding during the winter of 2020-21 by Professor Elwen Evans KC. She drew attention the strategic and practical changes and the changes to policies that could strengthen the inquiry process when it comes to flooding, acknowledging the weaknesses in the section 19 system at present. May I ask the Cabinet Secretary for climate change, therefore, for a statement providing an update on this important work? Clearly, the community voice is particularly important when it comes to understanding flooding. As we know, we can't prevent flooding from happening, but the communities that suffered flooding in 2020-21 want an update on what came from this work by Elwen Evans and how we're going to see that then being reflected in policy changes.

14:25

Diolch yn fawr, a shwmae, Heledd, hefyd.

Thank you, and shwmae, Heledd, too.

Well, I really very much acknowledge the inquiry that took place following the terrible floods of 2020-21, and indeed the recommendations from that inquiry. Yes, it was very much part of our co-operation agreement, but Welsh Government wanted to learn the lessons. It is about learning the lessons, and I know that the Cabinet Secretary is following this up.

In terms of the strategic overview of addressing flooding across Wales, of course this is something where our local authorities are key as the responsible bodies and authorities for flooding, and I think many of us in this Chamber will have had this experience, sadly, in our constituencies. But, on the other hand, I think, probably, the Deputy First Minister and Cabinet Secretary would want to also be able to report on the impact of all the investment we've made in flood prevention. It is about prevention, and it is about doing this from a strategic perspective as one of our priorities.

Wel, rydw i wir yn cydnabod yr ymchwiliad a gafodd ei gynnal yn dilyn llifogydd ofnadwy 2020-21, ac yn wir argymhellion yr ymchwiliad hwnnw. Oedd, roedd yn rhan fawr o'n cytundeb cydweithio, ond roedd Llywodraeth Cymru eisiau dysgu'r gwersi. Mae'n ymwneud â dysgu'r gwersi, a gwn i fod yr Ysgrifennydd Cabinet yn mynd ar drywydd hynny.

O ran trosolwg strategol ymdrin â llifogydd ledled Cymru, wrth gwrs, mae hyn yn rhywbeth lle mae ein hawdurdodau lleol yn allweddol fel y cyrff a'r awdurdodau sy'n gyfrifol am lifogydd, ac rwy'n credu y bydd llawer ohonon ni yn y Siambr hon wedi cael y profiad hwn, yn anffodus, yn ein hetholaethau ni. Ond, ar y llaw arall, rwy'n credu, mae'n debyg, y byddai'r Dirprwy Brif Weinidog a'r Ysgrifennydd Cabinet eisiau gallu adrodd hefyd ar effaith yr holl fuddsoddiad yr ydyn ni wedi'i wneud i atal llifogydd. Mae'n ymwneud ag atal, ac mae'n ymwneud â gwneud hyn o safbwynt strategol fel un o'n blaenoriaethau ni.

Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.

The chief executive of Caerphilly County Borough Council has had her severance package agreed, and has left the authority. The payout was, according to the BBC, £209,000. She hadn't been in work since November, following allegations, according to the BBC, about working relationships and trust with senior councillors, which were not proven, and in fact were proven to be spurious and vexatious. The working relationships then would be very difficult to repair and, in fact, a disciplinary investigation might have been appropriate. But the problem in this case is that a disciplinary investigation, involving the appointment of a designated independent person to investigate, the disciplinary investigation itself, and then the risk, in any employment situation, of a tribunal, would have added increasing costs to the council that go way beyond the £209,000 it cost to pay her off. This is a problem in the system. It is not a problem for the leadership of the council. They have acted in the public interest by gaining a dismissal in this way, and they've done the right thing.

Back in 2020, the Welsh Government agreed, through the Oldham review, to review the process by which the designated independent person process is run, and the Oldham review came up with some recommendations that the Welsh Government then consulted on. But, following that, nothing else has happened. I'd like to revisit this, and I think we should do so in Plenary. Would the Trefnydd, therefore, agree for the Cabinet member for local government to make a statement on this so that we can ask further questions about what can happen next and prevent councils being in the situation that Caerphilly has been in, where an errant officer has caused the problems?

Mae pecyn diswyddo prif weithredwr Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili wedi cael ei gytuno ac mae hi wedi gadael yr awdurdod. Yn ôl y BBC, £209,000 oedd y taliad. Nid oedd hi wedi bod yn y gwaith ers mis Tachwedd, yn dilyn honiadau heb eu profi, yn ôl y BBC, am berthnasoedd gwaith ac ymddiriedaeth gydag uwch gynghorwyr, ac mewn gwirionedd a gafodd eu profi i fod yn ffug ac yn annifyr. Yna, byddai'n anodd iawn trwsio'r perthnasoedd gwaith, ac mewn gwirionedd, gallai ymchwiliad disgyblu wedi bod yn briodol. Ond y broblem yn yr achos hwn yw y byddai ymchwiliad disgyblu, sy'n cynnwys penodi person annibynnol dynodedig i ymchwilio, yr ymchwiliad disgyblu ei hun, ac yna'r risg, mewn unrhyw sefyllfa gyflogaeth, o dribiwnlys, wedi ychwanegu costau cynyddol i'r cyngor sy'n mynd ymhell y tu hwnt i'r £209,000 y gwnaeth ei gostio i'w thalu. Mae hyn yn broblem yn y system. Nid yw'n broblem i arweinyddiaeth y cyngor. Maen nhw wedi gweithredu er budd y cyhoedd trwy ennill diswyddiad fel hyn, ac maen nhw wedi gwneud y peth iawn.

Yn ôl yn 2020, cytunodd Llywodraeth Cymru, trwy adolygiad Oldham, i adolygu'r broses o gynnal y broses person annibynnol dynodedig, a gwnaeth adolygiad Oldham rai argymhellion y gwnaeth Llywodraeth Cymru wedyn ymgynghori arnyn nhw. Ond, ar ôl hynny, nid oes dim byd arall wedi digwydd. Hoffwn i ailystyried hyn, ac rwy'n credu y dylen ni wneud hynny yn y Cyfarfod Llawn. A wnaiff y Trefnydd, felly, gytuno i aelod y Cabinet dros lywodraeth leol wneud datganiad ar hyn fel y gallwn ni ofyn cwestiynau eraill am yr hyn a all ddigwydd nesaf ac atal cynghorau rhag bod yn y sefyllfa y mae Caerffili wedi bod ynddi, lle mae swyddog cyfeiliornus wedi achosi'r problemau?

Diolch yn fawr am eich cwestiwn pwysig iawn, a shwmae, Hefin.

Thank you for your very important question, and shwmae, Hefin.

I have to say, this is entirely, as you acknowledge, a matter for Caerphilly County Borough Council, so it's not really appropriate for me, and indeed for the Cabinet Secretary for Housing and Local Government, to be involved in or comment on the internal management matters of Caerphilly council. And, of course, I'd also have to say that a Welsh Government intervention in a council is a serious matter. It would have to follow a sustained period of serious and wide-ranging service and corporate governance failures. But, always, the Cabinet Secretary is prepared to have discussions with councils that they wish to seek support for improvement under the Local Government and Elections (Wales) Act 2021, and your points, of course, now are on the record for the Chamber.

Mae'n rhaid i mi ddweud, mae hwn yn fater, fel y gwyddoch chi, i Gyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili yn llwyr, felly nid yw'n briodol iawn i mi, nac yn wir i Ysgrifennydd y Cabinet dros Dai a Llywodraeth Leol, fod yn rhan o faterion rheoli mewnol cyngor Caerffili neu wneud sylwadau arnyn nhw. Ac, wrth gwrs, byddai'n rhaid i mi ddweud hefyd bod ymyrraeth gan Lywodraeth Cymru mewn cyngor yn fater difrifol. Byddai'n rhaid iddo gael cyfnod parhaus o fethiannau gwasanaeth a llywodraethu corfforaethol difrifol ac eang. Ond, mae'r Ysgrifennydd Cabinet bob amser yn barod i gael trafodaethau gyda chynghorau eu bod yn dymuno ceisio cefnogaeth i wella o dan Ddeddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021, ac mae eich pwyntiau, wrth gwrs, nawr ar y cofnod ar gyfer y Siambr.

Trefnydd, as you know, it's Breast Cancer Awareness Month, and I hope very much that Members have called into the Wear it Pink photocall upstairs, but this afternoon, I’d like to call for a statement on bowel cancer screening from the Cabinet Secretary for Health and Social Care. As we know, bowel cancer is one of the most common types of cancer in Wales, and it’s believed that around 2,400 people are diagnosed annually. Now, the Welsh Government has recently announced that people aged 50 and over will automatically receive at-home bowel screening tests, and whilst that’s a welcome step forward, there’s clearly more that needs to be done for those outside this age range. A constituent of mine who is over the age of 74 has informed me that they asked for a screening kit and were told that, although it’s available in England, it’s not yet available here in Wales. Clearly, the earlier a cancer is detected, the better the outcomes for the patient, and, as someone living with cancer myself, I know just how important early detection is. Therefore, I’d be grateful if time was made for a statement on bowel cancer screening so that the Welsh Government can tell us more about how it’s helping to beat bowel cancer.

Trefnydd, fel y gwyddoch chi, mae'n Fis Ymwybyddiaeth Canser y Fron, a gobeithiaf yn fawr fod yr Aelodau wedi galw heibio i'r sesiwn ffotograffiaeth Wear it Pink i fyny'r grisiau, ond y prynhawn yma, hoffwn i alw am ddatganiad ar sgrinio canser y coluddyn gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol. Fel y gwyddom ni, canser y coluddyn yw un o'r mathau mwyaf cyffredin o ganser yng Nghymru, a'r gred yw bod tua 2,400 o bobl yn cael diagnosis bob blwyddyn. Nawr, mae Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi'n ddiweddar y bydd pobl 50 oed a hŷn yn cael profion sgrinio'r coluddyn gartref yn awtomatig, ac er bod hynny'n gam ymlaen i'w groesawu, mae'n amlwg bod angen gwneud mwy ar gyfer y rhai y tu allan i'r ystod oedran hon. Mae etholwr i mi sydd dros 74 oed wedi rhoi gwybod i mi ei fod wedi gofyn am becyn sgrinio ond cafodd wybod nad yw ar gael yma yng Nghymru, er ei fod ar gael yn Lloegr. Yn amlwg, po gynharaf y mae'r canser yn cael ei ganfod, y gorau yw'r canlyniadau i'r claf, ac, fel rhywun sy'n byw gyda chanser fy hun, gwn i pa mor bwysig yw ei ganfod yn gynnar. Felly, byddwn i'n ddiolchgar pe bai amser yn cael ei neilltuo ar gyfer datganiad ar sgrinio canser y coluddyn fel y gall Llywodraeth Cymru ddweud mwy wrthyn ni am sut mae'n helpu i drechu canser y coluddyn.

14:30

Diolch yn fawr, a shwmae, Paul. A diolch yn fawr am eich cwestiwn pwysig iawn. 

Thank you very much, and shwmae, Paul. And thank you very much for your very important question. 

Thank you, also, for the fact that you have drawn attention to Wear it Pink. I think we all donned a pink hat and we were there to support Breast Cancer Awareness Month. But I think the Cabinet Secretary would be happy to update you on bowel cancer awareness, because it is good news. It’s good news that, last week—I think it was 9 October—we reduced it to 50 years, and I think that needs to be on the record. I think that communication, of course, is of the essence, because people don’t always know and don’t always get the right information, and also there's the fact that, if there is screening—bowel screening—there’s a 90 per cent improved chance of survival with bowel screening. So, I know this is something where we should all be taking responsibility, sharing the information, and also welcoming the fact that it is now reduced to the age of 50 for those who will get engaged and be able to access bowel screening.

Diolch, hefyd, am y ffaith eich bod chi wedi tynnu sylw at Wear it Pink. Rwy'n credu ein bod ni i gyd wedi gwisgo het binc ac roedden ni yno i gefnogi Mis Ymwybyddiaeth Canser y Fron. Ond rwy'n credu y byddai'r Ysgrifennydd Cabinet yn hapus i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi am ymwybyddiaeth canser y coluddyn, oherwydd mae'n newyddion da. Mae'n newyddion da, yr wythnos diwethaf—rwy'n credu mai 9 Hydref oedd hi—fe wnaethon ni ei ostwng i 50 oed, ac rwy'n credu bod angen i hynny fod ar y cofnod. Rwy'n credu bod cyfathrebu, wrth gwrs, yn hanfodol, oherwydd nid yw pobl bob amser yn gwybod ac nid ydyn nhw bob amser yn cael yr wybodaeth gywir, a hefyd mae yna'r ffaith, os oes sgrinio—sgrinio'r coluddyn—mae yna well siawns, sef 90 y cant, o oroesi gyda sgrinio'r coluddyn. Felly, rwy'n gwybod bod hyn yn rhywbeth lle y dylen ni i gyd fod yn cymryd cyfrifoldeb, yn rhannu'r wybodaeth, a hefyd yn croesawu'r ffaith ei fod erbyn hyn wedi'i ostwng i 50 oed ar gyfer y rhai a fydd yn ymgysylltu ac yn gallu cael mynediad at sgrinio'r coluddyn.

Good afternoon, Trefnydd. I would like to request, please, a statement from the Counsel General regarding the progress on the proposed legislation aimed at combating deception in politics. Back in July, following a debate in the Senedd, I was pleased to see the Welsh Government commit to bringing forward legislation on this matter, with a clear deadline to do so before the election in 2026. However, in recent weeks, concerns have been raised about whether the Welsh Government will fully deliver on this pledge. It would be deeply concerning and cruelly ironic if this critical legislation on deception were not brought forward due to the Government wavering on its commitments. Failing to deliver would undermine the agreement made in the Senedd, which would also further erode public trust. Could I, therefore, seek your reassurance, and reassurance from the Counsel General, that the Welsh Government remains fully committed to introducing legislation to disqualify Members found guilty of deliberate deception by 2026 as promised? Diolch yn fawr iawn.

Prynhawn da, Trefnydd. Hoffwn i ofyn, os gwelwch yn dda, am ddatganiad gan y Cwnsler Cyffredinol o ran y cynnydd ar y ddeddfwriaeth arfaethedig â'r nod o ymdrin â dichell mewn gwleidyddiaeth. Nôl ym mis Gorffennaf, yn dilyn dadl yn y Senedd, roeddwn i'n falch o weld Llywodraeth Cymru yn ymrwymo i gyflwyno deddfwriaeth ar y mater hwn, gyda dyddiad cau clir i wneud hynny cyn yr etholiad yn 2026. Fodd bynnag, yn ystod yr wythnosau diwethaf, mae pryderon wedi cael eu mynegi ynghylch a fydd Llywodraeth Cymru yn cyflawni'r addewid hwn yn llawn. Byddai'n peri pryder mawr ac yn eironig o greulon pe na bai'r ddeddfwriaeth allweddol hon ar ddichell yn cael ei chyflwyno oherwydd bod y Llywodraeth yn simsanu ar ei hymrwymiadau. Byddai methu â chyflawni yn tanseilio'r cytundeb a gafodd ei wneud yn y Senedd, a fyddai hefyd yn erydu ymddiriedaeth y cyhoedd ymhellach. A gaf i, felly, ofyn am eich sicrwydd, a sicrwydd gan y Cwnsler Cyffredinol, fod Llywodraeth Cymru yn parhau'n gwbl ymrwymedig i gyflwyno deddfwriaeth i anghymhwyso Aelodau sy'n eu cael yn euog o ddichell fwriadol erbyn 2026 yn ôl yr addewid? Diolch yn fawr iawn.

Diolch yn fawr, Jane Dodds, a diolch yn fawr am eich cwestiwn. A shwmae, Jane, hefyd.

Thank you very much for your question. And shwmae, Jane.

This is an important question, and the Welsh Government is clear that it is important that Members are properly held accountable for deceptive statements that they may make, and the Welsh Government supports measures to strengthen the accountability of individual Members. The Senedd has agreed that the most appropriate way to approach this issue in the first instance is through the inquiry that the Standards of Conduct Committee is undertaking into individual Member accountability. The committee, I know, is progressing this work, and, having recently concluded the public consultation, we look forward to the publication of its recommendations before the end of the year.

Mae hwn yn gwestiwn pwysig, ac mae Llywodraeth Cymru yn glir ei bod yn bwysig bod Aelodau'n atebol yn briodol am ddatganiadau twyllodrus y gallan nhw eu gwneud, ac mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi mesurau i gryfhau atebolrwydd Aelodau unigol. Mae'r Senedd wedi cytuno mai'r ffordd fwyaf priodol o ymdrin â'r mater hwn yn y lle cyntaf yw drwy'r ymchwiliad y mae'r Pwyllgor Safonau Ymddygiad yn ei gynnal i atebolrwydd Aelodau unigol. Mae'r pwyllgor, rwy'n gwybod, yn bwrw ymlaen â'r gwaith hwn, ac, ar ôl cwblhau'r ymgynghoriad cyhoeddus yn ddiweddar, rydyn ni'n edrych ymlaen at gyhoeddi ei argymhellion cyn diwedd y flwyddyn.

Trefnydd, 14 years of Tory austerity have left parts of our justice system at a precipice and close to collapse. One of the reasons we have pressed for youth justice devolution and probation is because it is so well fitted within devolved functions and responsibilities. Commissions have supported this, as have, in fact, Welsh Labour policies, and, in fact, Welsh Government policy. Can we have a statement from the Welsh Government with regard to the discussions that have taken place, or are to take place, with the UK Government about the timetable and when the devolution of youth justice and probation will take place?

Trefnydd, mae 14 mlynedd o gyni Torïaidd wedi gadael rhannau o'n system gyfiawnder ar y dibyn ac yn agos at chwalu. Un o'r rhesymau pam yr ydyn ni wedi pwyso am ddatganoli gwasanaeth cyfiawnder a phrawf ieuenctid yw oherwydd ei fod yn gweddu mor dda o fewn swyddogaethau a chyfrifoldebau datganoledig. Mae comisiynau wedi cefnogi hyn, fel y mae polisïau Llafur Cymru, ac, mewn gwirionedd, polisi Llywodraeth Cymru. A gawn ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ynglŷn â'r trafodaethau sydd wedi digwydd, neu sydd i ddigwydd, gyda Llywodraeth y DU ynglŷn â'r amserlen a phryd y bydd datganoli cyfiawnder ieuenctid a phrawf yn digwydd?

14:35

Thank you very much for that question. If we look at the devolution of youth justice, we need to look at youth justice in the context of the whole of justice devolution. Our ultimate objective as a Welsh Government is to secure the devolution not just of youth justice and probation, but, for example, also of policing. That was advocated by the Thomas commission. But we do need a phased approach, and that was very much reflected in the manifesto commitment of the new UK Government on the devolution of powers over youth justice and probation services. We do welcome the opportunity to work with the new UK Government on, particularly, that phased approach with youth justice and probation. But also, we're looking at how devolution might work in those areas. A lot of work has been done, and I would like to thank the former Counsel General and the role that he formerly took to progress this. We were very fortunate to have the specialist advice and input of Dame Vera Baird, who's continuing to advise us on this matter. I would say that I'm looking forward to working not only with the UK Government, but, of course, with my colleague the Deputy First Minister, who is taking responsibility for progressing these devolution issues.

But just on youth justice, I think we can prove, through the youth justice blueprint, the outcomes of it, how it makes absolute sense to keep young people out of the youth justice system, if there is devolution of youth justice. That's been proven by all those at the front line of youth justice and by the engagement of many in the academic world as well. But I think that our psychology-led children's rights first approach shows that the devolution of youth justice is the way forward, and we hope we can now progress that ambition.

Diolch yn fawr iawn am y cwestiwn yna. Os edrychwn ni ar ddatganoli gwasanaethau cyfiawnder ieuenctid, mae angen i ni edrych ar wasanaethau cyfiawnder ieuenctid yng nghyd-destun datganoli gwasanaethau cyfiawnder yn eu cyfanrwydd. Ein nod ni, yn y pen draw, fel Llywodraeth Cymru, yw sicrhau datganoli nid yn unig gwasanaethau cyfiawnder a phrawf ieuenctid ond hefyd plismona. Cafodd hynny ei argymell gan gomisiwn Thomas. Ond mae angen dull gweithredu graddol arnon ni, ac fe gafodd hyn ei adlewyrchu'n glir yn ymrwymiad maniffesto Llywodraeth newydd y DU ar ddatganoli pwerau dros wasanaethau cyfiawnder ieuenctid a gwasanaethau prawf. Rydyn ni'n croesawu'r cyfle i weithio gyda Llywodraeth newydd y DU ar y dull graddol hwnnw o ymdrin â chyfiawnder ieuenctid a phrawf. Ond hefyd, rydyn ni'n edrych ar sut y gallai datganoli weithio yn y meysydd hynny. Mae llawer o waith wedi'i wneud, a hoffwn i ddiolch i'r cyn-Gwnsler Cyffredinol a'r rôl y cymerodd yn flaenorol i ddatblygu hyn. Roedden ni'n ffodus iawn o gael cyngor arbenigol a mewnbwn y Fonesig Vera Baird, sy'n parhau i'n cynghori ni ar y mater hwn. Byddwn i'n dweud fy mod i'n edrych ymlaen at weithio nid yn unig gyda Llywodraeth y DU, ond, wrth gwrs, gyda fy nghyd-Ysgrifennydd, y Dirprwy Brif Weinidog, sy'n cymryd cyfrifoldeb am ddatblygu'r materion datganoli hyn.

Ond ar wasanaethau cyfiawnder ieuenctid yn benodol, rwy'n credu y gallwn ni brofi, drwy lasbrint gwasanaethau cyfiawnder ieuenctid, eu canlyniadau, sut mae'n gwneud synnwyr llwyr i gadw pobl ifanc allan o'r system cyfiawnder ieuenctid, os ydy gwasanaethau cyfiawnder ieuenctid yn cael eu datganoli. Mae hynny wedi cael ei brofi gan bawb ar reng flaen gwasanaethau cyfiawnder ieuenctid a thrwy ymgysylltiad llawer o bobl yn y byd academaidd hefyd. Ond rwy'n credu bod ein dull o weithredu o roi blaenoriaeth i hawliau plant dan arweiniad seicoleg yn dangos mai datganoli gwasanaethau cyfiawnder ieuenctid yw'r ffordd ymlaen, ac rydyn ni'n gobeithio y gallwn ni nawr fwrw ymlaen â'r uchelgais honno.

I'd like a statement today from the Cabinet Secretary on the current proposals to build a 3,000 acre solar farm on the Isle of Anglesey. Plans for the Maen Hir solar and energy storage site are being drawn up as we speak, despite massive local opposition from local communities and authorities. This proposal will negatively impact local agricultural land. Nobody is complaining about solar; it's a good part of renewable energy. However, the size and mass scale of this is just—. Residents believe it's not suitable. As I've emphasised repeatedly in the Chamber, Wales's food security is at risk due to our over-reliance on greenhouse gas-intensive imports and the lack of a coherent, well-rounded piece of food-focused legislation. During the passing of the legislation for the infrastructure Bill, I asked how local residents and affected communities will be able to input into larger scale projects like that, that can be seen as a blot on the landscape and have detrimental effects, such as affecting our food production. So, can the Cabinet Secretary please provide a statement on how they will address the concerns of the residents? Thank you.

Hoffwn i gael datganiad heddiw gan yr Ysgrifennydd Cabinet ar y cynigion presennol i adeiladu fferm solar 3,000 erw ar Ynys Môn. Mae cynlluniau ar gyfer safle ynni solar a storio ynni Maen Hir yn cael eu llunio wrth i ni siarad, er gwaethaf gwrthwynebiad lleol enfawr gan gymunedau ac awdurdodau lleol. Bydd y cynnig hwn yn cael effaith negyddol ar dir amaethyddol lleol. Nid oes neb yn cwyno am ynni solar; mae'n rhan dda o ynni adnewyddadwy. Fodd bynnag, mae maint a graddfa fawr hyn ond yn—. Mae trigolion yn credu nad yw'n addas. Fel yr wyf i wedi'i bwysleisio dro ar ôl tro yn y Siambr, mae diogeledd bwyd Cymru mewn perygl oherwydd ein gorddibyniaeth ar fewnforio nwyddau sy'n arddwys o ran nwyon tŷ gwydr a diffyg darn cydlynol, cynhwysfawr o ddeddfwriaeth sy'n canolbwyntio ar fwyd. Yn ystod y broses o basio'r ddeddfwriaeth ar gyfer y Bil seilwaith, gofynnais i sut y bydd trigolion lleol a chymunedau yr effeithir arnyn nhw yn gallu cyfrannu at brosiectau ar raddfa fwy fel hwnnw, y gellid eu hystyried yn ddolur llygad ac sy'n cael effeithiau niweidiol, megis effeithio ar gynhyrchu'n bwyd. Felly, a all yr Ysgrifennydd Cabinet roi datganiad ar sut y byddan nhw'n ymdrin â phryderon y trigolion? Diolch.

Of course, these are matters for the local authority, planning, and, indeed, depending on the circumstances, they may come to Welsh Ministers. I think that the case for renewables and for the progress that we need to make on that front is absolutely clear, and I think the Deputy First Minister will be making that clear in terms of our strategic approach. You've put your concerns on behalf of constituents on the record. But let's just recognise, and I certainly feel, that the alternative to fossil fuel is absolutely clear and this is where we should be going. I suspect an awful lot of people in Wales agree with that.

Wrth gwrs, materion i'r awdurdod lleol, cynllunio, yw'r rhain, ac, yn wir, yn dibynnu ar yr amgylchiadau, gallan nhw ddod at Weinidogion Cymru. Rwy'n credu bod yr achos dros ynni adnewyddadwy a'r cynnydd y mae angen i ni ei wneud ar hynny'n gwbl glir, ac rwy'n credu y bydd y Dirprwy Brif Weinidog yn gwneud hynny'n glir o ran ein dull strategol. Rydych chi wedi rhoi eich pryderon ar ran etholwyr ar y cofnod. Ond gadewch i ni gydnabod, ac rwyf i sicr yn teimlo, bod y dewis arall yn lle tanwydd ffosil yn gwbl glir a dyma lle y dylen ni fod yn mynd. Rwy'n tybio bod llawer iawn o bobl yng Nghymru yn cytuno â hynny.

I want to ask for two statements. Firstly, I'm asking for a statement about toilets that are available to the public. It's not about public toilets but about toilets that are available either in public buildings or in businesses that are prepared to make their toilets available. These need to be identified so that members of the public know where they are. Available toilets are important not just to older people, pregnant women and those suffering with Crohn's disease, but also for coeliacs and those suffering from inflammatory bowel disease. Whilst council-run toilets have reduced, the need for toilets has not.

Secondly, I'm asking for a Government statement on GP training and provision. This should include why the number undertaking GP training is capped at 160. The British Medical Association tell me that, for £10 million a year, the number can be increased by 40, to 200. This would then reduce locum costs, improve the service to the public and reduce demand on A&E, which has become, in many places, the default service for those who cannot get a primary care appointment.

Hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad. Yn gyntaf, rwy'n gofyn am ddatganiad am doiledau sydd ar gael i'r cyhoedd. Nid yw'n ymwneud â thoiledau cyhoeddus ond am doiledau sydd ar gael naill ai mewn adeiladau cyhoeddus neu mewn busnesau sy'n barod i sicrhau bod eu toiledau ar gael. Mae angen nodi'r rhain fel bod aelodau'r cyhoedd yn gwybod ble y maen nhw. Mae toiledau sydd ar gael yn bwysig nid yn unig i bobl hŷn, menywod beichiog a'r rhai sy'n dioddef o glefyd Crohn, ond hefyd ar gyfer a'r rhai sy'n dioddef o glefyd seliag a chlefyd llid y coluddyn. Er bod llai o doiledau yn cael eu cynnal gan y cyngor, nid yw'r angen am doiledau wedi gostwng.

Yn ail, rwy'n gofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth ar hyfforddi a darparu meddygon teulu. Dylai hyn gynnwys pam mae cap o 160 ar y nifer sy'n ymgymryd â hyfforddiant meddygon teulu. Mae Cymdeithas Feddygol Prydain yn dweud wrthyf y byddai modd cynyddu'r nifer o 40 i 200 am £10 miliwn y flwyddyn. Byddai hyn wedyn yn lleihau costau gweithwyr locwm, yn gwella'r gwasanaeth i'r cyhoedd ac yn lleihau'r galw ar adrannau damweiniau ac achosion brys, sydd wedi dod, mewn sawl man, yn wasanaeth diofyn i'r rhai sy'n methu â chael apwyntiad gofal sylfaenol.

14:40

Wel, diolch yn fawr am eich cwestiynau pwysig iawn, a shwmae, Mike.

Thank you very much for your very important questions, and shwmae, Mike.

Right, I think these are important questions, and the toilets available to all and the public are crucially important for all generations and in all communities. I think that we now need to have, with local government, a refreshed approach to this in terms of business and public facilities on the streets. So, I will raise that with the relevant Cabinet Secretary.

Also, in terms of GP training, there's no question that this is crucially important to primary care. Prevention, early intervention, as we know, is the way forward, but also, of course, the GP contract enables us to look at this, and I know that's what the Cabinet Secretary is committed to in terms of the way forward.

Iawn, rwy'n credu bod y rhain yn gwestiynau pwysig, ac mae'r toiledau sydd ar gael i bawb a'r cyhoedd yn hanfodol bwysig i bob cenhedlaeth ac ym mhob cymuned. Rwy'n credu bod angen i ni nawr, gyda llywodraeth leol, gael dull newydd o ymdrin â hyn o ran busnesau a chyfleusterau cyhoeddus ar y strydoedd. Felly, byddaf i'n codi hynny gyda'r Ysgrifennydd Cabinet perthnasol.

Hefyd, o ran hyfforddiant meddygon teulu, nid oes unrhyw amheuaeth fod hyn yn hanfodol bwysig i ofal sylfaenol. Atal, ymyrraeth gynnar, fel y gwyddom ni, yw'r ffordd ymlaen, ond hefyd, wrth gwrs, mae contract y meddygon teulu yn ein galluogi ni i ystyried hyn, a gwn i mai dyna'r hyn y mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi ymrwymo iddo o ran y ffordd ymlaen.

As chair of the cross-party group on deaf issues, I call for an oral Welsh Government statement to be scheduled here on the scrapped plans to introduce a British Sign Language, BSL, GCSE in Wales. I know you were asked about this in the business statement last week, and in your response you said it was a decision by Qualifications Wales. But the Welsh Government had previously taken the credit for the promised BSL GCSE on many occasions, and they're directly responsible for the practical challenges identified by Qualifications Wales, including sufficient teaching supply in Wales. Alternative proposals by Qualifications Wales are seen to be a fob-off, causing great offence. The National Deaf Children's Society accuse the Welsh Government of going back on its word. They and the charity Signature wrote to both the education Secretary and you expressing their dismay, despair and disappointment at the devastating news, and the British Deaf Association Cymru said 

'This is a slap in the face for deaf children and their friends and classmates across Wales. 

'We urgently need a BSL Act in Wales'.  

Members must be allowed to question the Welsh Government about this, and I call for an oral statement to be scheduled in a future Plenary session accordingly.

Fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar faterion byddardod, rwy'n galw am drefnu datganiad llafar gan Lywodraeth Cymru yma ar y cynlluniau sydd wedi'u dileu i gyflwyno Iaith Arwyddion Prydain, BSL, TGAU yng Nghymru. Rwy'n gwybod y cawsoch chi gwestiwn am hyn yn y datganiad busnes yr wythnos diwethaf, ac yn eich ymateb fe wnaethoch chi ddweud mai penderfyniad gan Cymwysterau Cymru oedd hwn. Ond roedd Llywodraeth Cymru eisoes wedi cael y clod ar sawl achlysur, am y TGAU BSL a oedd wedi'i addo ac maen nhw'n uniongyrchol gyfrifol am yr heriau ymarferol y gwnaeth Cymwysterau Cymru eu nodi, gan gynnwys cyflenwad addysgu digonol yng Nghymru. Mae cynigion eraill gan Cymwysterau Cymru yn cael eu hystyried yn dda i ddim, gan achosi tramgwydd mawr. Mae'r Gymdeithas Genedlaethol i Blant Byddar yn cyhuddo Llywodraeth Cymru o fynd yn ôl ar ei gair. Fe wnaethon nhw a'r elusen Signature ysgrifennu at yr Ysgrifennydd addysg ac atoch chi i fynegi eu digalondid, eu hanobaith a'u siom am y newyddion dinistriol, a dywedodd Cymdeithas Pobl Fyddar Prydain yng Nghymru

'Dyma ergyd sarhaus i blant byddar a'u ffrindiau a'u cyd-ddisgyblion ledled Cymru. 

'Mae angen Deddf BSL arnon ni yng Nghymru ar frys'.  

Rhaid caniatáu i Aelodau gwestiynu Llywodraeth Cymru am hyn, ac rwy'n galw am drefnu datganiad llafar mewn sesiwn lawn yn y dyfodol yn unol â hynny.

Thank you very much, Mark Isherwood, and I acknowledge your important role in terms of the cross-party group on deaf issues and recognise the work that you undertake in this field, and also the engagement you have with those who have raised this issue, and the disappointment we must acknowledge in terms of the response that we've given. The decision to suspend the development of BSL GCSE is a decision taken by Qualifications Wales in their role as our independent qualifications regulator, and they published their decision to suspend the development of a made-for-Wales GCSE in BSL, but it did state its intention to develop BSL units as part of the new skills suite qualification, and that's going to be available for the first teaching in schools from September 2027. And it is also possible for Qualifications Wales to make available to Welsh schools and learners the BSL GCSE currently being developed in England. It's important that we share this and communicate what this means and how this will be taken forward. And I think it is important that the Cabinet Secretary for Education, clearly, is engaging, as I will do, from a disability rights taskforce perspective, as Cabinet Secretary for Social Justice.  

Diolch yn fawr iawn, Mark Isherwood, ac rwy'n cydnabod eich rôl bwysig o ran y grŵp trawsbleidiol ar faterion byddardod ac yn cydnabod y gwaith yr ydych chi'n ei wneud yn y maes hwn, a hefyd yr ymgysylltiad sydd gennych â'r rhai sydd wedi codi'r mater hwn, a'r siom y mae'n rhaid i ni ei chydnabod o ran yr ymateb yr ydyn ni wedi'i roi. Mae'r penderfyniad i atal datblygiad TGAU BSL yn benderfyniad sydd wedi'i wneud gan Cymwysterau Cymru yn eu rôl fel ein rheoleiddiwr cymwysterau annibynnol, a gwnaethon nhw gyhoeddi eu penderfyniad i atal datblygu TGAU BSL wedi'i greu i Gymru, ond nododd ei fwriad i ddatblygu unedau BSL fel rhan o'r gyfres cymhwysterau sgiliau newydd, ac mae hynny'n mynd i fod ar gael ar gyfer ei haddysgu am y tro cyntaf mewn ysgolion o fis Medi 2027. Ac mae hefyd yn bosibl i Cymwysterau Cymru sicrhau bod modd trefnu bod TGAU BSL sy'n cael ei ddatblygu yn Lloegr ar hyn o bryd ar gael i i ysgolion a dysgwyr Cymru. Mae'n bwysig ein bod ni'n rhannu hyn ac yn cyfleu beth mae hyn yn ei olygu a sut y bydd hyn yn cael ei ddatblygu. Ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, yn amlwg, yn ymgysylltu, fel y byddaf i yn ei wneud, o safbwynt tasglu hawliau anabledd, fel Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol.  

I must declare an interest as a proud member of the Unite union. And shwmae, Trefnydd. I would like to request a statement from the Minister for Social Partnership regarding Unite union's ongoing dispute with Oscar Mayer in Wrexham. Oscar Mayer have entered into a fire-and-rehire process that would see 800 workers losing up to £3,000 a year. Workers are being threatened with fire and rehire, and they are threatened with dismissal if they do not sign up to this fire and rehire, and what they're being offered—the new terms and conditions. It covers the right to paid breaks and also includes the premium bank holiday pay. They are now in their tenth week of dispute, and it's causing a lot of distress. I’m really concerned that Oscar Mayer will not come around the table to talk, despite this being requested, and I believe that a statement from the Welsh Government would send a clear message to that company that this kind of intimidation of workers is not acceptable here in Wales, and that they must get back around the table and talk to the Welsh Government as soon as possible to get a fair resolution for workers. Thank you.

Rhaid i mi ddatgan buddiant fel aelod balch o undeb Unite. A Shwmae, Trefnydd. Hoffwn i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Partneriaeth Gymdeithasol ynghylch anghydfod parhaus undeb Unite gydag Oscar Mayer yn Wrecsam. Mae Oscar Mayer wedi dechrau ar broses o ddiswyddo ac ailapwyntio a fyddai'n golygu bod 800 o weithwyr yn colli hyd at £3,000 y flwyddyn. Mae gweithwyr yn cael eu bygwth gyda diswyddo ac ail-apwyntio, ac maen nhw dan fygythiad diswyddo os nad ydyn nhw'n cytuno i'r broses ddiswyddo ac ailapwyntio yma, a'r hyn sy'n cael ei gynnig iddyn nhw—y telerau ac amodau newydd. Mae'n cynnwys yr hawl i gael seibiant â thâl ac mae hefyd yn cynnwys y tâl gŵyl banc premiwm. Maen nhw erbyn hyn yn eu degfed wythnos o anghydfod, ac mae'n achosi llawer o ofid. Rwy'n bryderus iawn na fydd Oscar Mayer yn dod at y bwrdd i siarad, er gwaethaf y ffaith eu bod wedi cael cais i wneud hyn, ac rwy'n credu y byddai datganiad gan Lywodraeth Cymru yn anfon neges glir at y cwmni hwnnw nad yw bygwth gweithwyr fel hyn yn dderbyniol yma yng Nghymru, a bod yn rhaid iddyn nhw fynd yn ôl o gwmpas y bwrdd a siarad â Llywodraeth Cymru cyn gynted â phosibl er mwyn cael datrysiad teg i weithwyr. Diolch.

14:45

Thank you very much for that question, Carolyn Thomas, on behalf of your constituents and those affected by the Oscar Mayer Rowan Foods Wrexham situation. It is important that representatives from Unite union met with you and the Minister for Culture, Skills and Social Partnership, hearing first-hand their concerns about Oscar Mayer’s action. From the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning and the Minister for Culture, Skills and Social Partnership, a joint letter was sent to the chief executive of Oscar Mayer, and in that letter serious concerns were expressed. A meeting was requested for the company to provide a full account of the current situation. The company has responded to the letter and they’ve declined a meeting and asserted that they’ve complied with employment legislation. But we are clear that imposing inferior terms and conditions on workers through the tactic of fire and rehire has no place in a modern and civilised labour market. Such practices are not consistent with our values of fair work and social partnership. And this is a strong message from the Chamber, from the Senedd, to this company today as a result of your question, Carolyn Thomas: any changes to pay, terms and conditions should be agreed through negotiation with the workforce.

Diolch yn fawr iawn am y cwestiwn yna, Carolyn Thomas, ar ran eich etholwyr a'r rhai y mae sefyllfa Oscar Mayer Rowan Foods Wrecsam wedi effeithio arnyn nhw. Mae'n bwysig bod cynrychiolwyr o undeb Unite yn cyfarfod â chi a'r Gweinidog Diwylliant, Sgiliau a Phartneriaeth Gymdeithasol, i glywed drostyn nhw eu hunain eu pryderon am weithrediad Oscar Mayer. Cafodd llythyr ar y cyd ei anfon at brif weithredwr Oscar Mayer gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio a'r Gweinidog Diwylliant, Sgiliau a Phartneriaeth Gymdeithasol, ac yn y llythyr hwnnw cafodd pryderon mawr eu mynegi. Gofynnwyd am gyfarfod er mwyn i'r cwmni roi disgrifiad llawn o'r sefyllfa bresennol. Mae'r cwmni wedi ymateb i'r llythyr ac maen nhw wedi gwrthod cyfarfod ac wedi honni'u bod wedi cydymffurfio â deddfwriaeth cyflogaeth. Ond rydyn ni'n glir nad oes lle i osod telerau ac amodau israddol ar weithwyr trwy dacteg ddiswyddo ac ailapwyntio mewn marchnad lafur fodern a gwâr. Nid yw arferion o'r fath yn gyson â'n gwerthoedd gwaith teg a phartneriaeth gymdeithasol. Ac mae hon yn neges gref gan y Siambr, o'r Senedd, i'r cwmni hwn heddiw o ganlyniad i'ch cwestiwn, Carolyn Thomas: dylai unrhyw newidiadau i gyflogau, telerau ac amodau gael eu cytuno drwy drafod â'r gweithlu.

Trefnydd, I’d like to call for a statement from the Cabinet Secretary for Health and Social Care, giving details on the British and Welsh Government’s plans for collaboration between the Welsh and English health services. We heard from the leader of Plaid Cymru earlier some of the confusion in relation to this, and I’ve raised it in this Chamber in recent weeks as well. We know the Cabinet Secretary has set up an advisory group primarily looking at waiting lists, but the written statement in relation to this made no reference to this supposed partnership with the British Government and, seemingly, in multiple interviews he has rejected the idea of increasing the number of Welsh patients going to hospitals in England, despite this being an announcement from the Secretary of State for Wales with much fanfare just a few weeks ago at the Labour Party conference. So, to clear the air on this issue, and to get some clarity around the confusion around this new partnership working, we’d welcome a statement on these plans as soon as possible. Thank you very much.

Trefnydd, hoffwn i alw am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol, gan roi manylion am gynlluniau Llywodraeth Prydain a Llywodraeth Cymru ar gyfer cydweithredu rhwng gwasanaethau iechyd Cymru a Lloegr. Gwnaethon ni glywed gan arweinydd Plaid Cymru yn gynharach am rywfaint o'r dryswch o ran hyn, ac rwyf i wedi'i godi yn y Siambr hon yn ystod yr wythnosau diwethaf hefyd. Rydyn ni'n gwybod bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi sefydlu grŵp cynghori sy'n edrych ar restrau aros yn bennaf, ond ni wnaeth y datganiad ysgrifenedig o ran hyn gyfeirio at y bartneriaeth dybiedig hon â Llywodraeth Prydain ac, yn ôl pob tebyg, mewn sawl cyfweliad mae ef wedi ymwrthod â'r syniad o gynyddu nifer y cleifion o Gymru sy'n mynd i ysbytai yn Lloegr, er bod hyn wedi'i gyhoeddi gan Ysgrifennydd Gwladol Cymru gyda thipyn o sbloet ychydig wythnosau'n ôl yng nghynhadledd y Blaid Lafur. Felly, er mwyn clirio'r awyr ar y mater hwn, ac i gael rhywfaint o eglurder ynghylch y dryswch ynghylch y gwaith partneriaeth newydd hwn, bydden ni'n croesawu datganiad ar y cynlluniau hyn cyn gynted â phosibl. Diolch yn fawr iawn.

Well, I don’t think the Cabinet Secretary really has anything more to add to what he has said and indeed what the First Minister has said. But I do think it’s really important, and I’m glad you’ve acknowledged, that the Cabinet Secretary has announced an external ministerial advisory group on NHS performance and productivity—remember those two words: performance and productivity—with experts coming to advise us. I would have thought you’d have welcomed that, Sam Rowlands, that we have reached out to ensure that we can learn from others, and I think they will learn from us as well. Actually, the meetings start next week—the Cabinet Secretary says that the meeting is next week. But can we just also remember that our Welsh NHS treats more than 2 million people every month, has been provided with record levels of funding, and we continue to champion the NHS as a Welsh Government? This is about us now acknowledging the progress that we’re making with performance and productivity.

Wel, nid wyf i'n credu bod gan yr Ysgrifennydd Cabinet unrhyw beth arall i'w ychwanegu at yr hyn y mae wedi'i ddweud, ac yn wir yr hyn y mae'r Prif Weinidog wedi'i ddweud. Ond rwy'n credu ei fod yn bwysig iawn, ac rwy'n falch eich bod chi wedi cydnabod bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi cyhoeddi grŵp cynghori gweinidogol allanol ar berfformiad a chynhyrchiant y GIG—cofiwch y ddau air hynny: perfformiad a chynhyrchiant—gydag arbenigwyr yn dod i'n cynghori ni. Byddwn i wedi tybio y byddech chi wedi croesawu hynny, Sam Rowlands, ein bod ni wedi cysylltu i sicrhau y gallwn ni ddysgu gan eraill, ac rwy'n credu y byddan nhw'n dysgu gennym ni hefyd. A dweud y gwir, mae'r cyfarfodydd yn dechrau'r wythnos nesaf—mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn dweud bod y cyfarfod yr wythnos nesaf. Ond a gawn ni gofio hefyd bod ein GIG yng Nghymru yn trin mwy na 2 filiwn o bobl bob mis, ac wedi cael y lefelau uchaf erioed o gyllid, ac rydyn ni'n parhau, fel Llywodraeth Cymru, i hyrwyddo'r GIG? Mae hyn yn ymwneud â ni nawr yn cydnabod y cynnydd yr ydyn ni'n ei wneud gyda pherfformiad a chynhyrchiant.

I was wondering if I could have an urgent statement from the Government, preferably at the despatch box now, Minister, with regard to the response that you gave to the leader of the Welsh Liberal Democrats, who asked whether the Government remained committed to the undertaking that it gave in this Chamber in relation to proposals around deliberate deception. Just to remind the Siambr, that undertaking was that

'the Welsh Government will bring forward legislation before 2026 for the disqualification of Members and candidates found guilty of deliberate deception through an independent judicial process'. 

Now, the question wasn’t answered by you, Minister, and that does raise a doubt in my mind. If there has been a change in the Government's position, then it's important that the Senedd is informed, particularly because this was an agreement signed by Ministers, repeated in this Chamber, votes happened as a result of that agreement and, indeed, the Senedd would have been misled if the Government has now changed its position. I've also written to you on this matter and I haven't had a response, so I was wondering if you could clarify this for the Senedd and also for the public, who will have a great interest in this matter. 

Roeddwn i'n meddwl tybed a allwn ni gael datganiad brys gan y Llywodraeth, yn ddelfrydol ger y blwch dogfennau nawr, Gweinidog, o ran yr ymateb y gwnaethoch chi ei roi i arweinydd Democratiaid Rhyddfrydol Cymru, a ofynnodd a oedd y Llywodraeth yn parhau i fod wedi'i hymrwymo i'r ymrwymiad y gwnaeth yn y Siambr hon o ran cynigion ynghylch dichell fwriadol. Dim ond i atgoffa'r Siambr, mai'r ymgymeriad hwnnw oedd

'y bydd Llywodraeth Cymru yn cyflwyno deddfwriaeth cyn 2026 ar gyfer gwahardd Aelodau ac ymgeiswyr a gafwyd yn euog o ddichell fwriadol trwy broses farnwrol annibynnol'. 

Nawr, ni chafodd y cwestiwn ei ateb gennych chi, Gweinidog, ac mae hynny'n codi amheuaeth yn fy meddwl i. Os oes newid wedi bod yn safbwynt y Llywodraeth, yna mae'n bwysig bod y Senedd yn cael gwybod hynny, yn enwedig oherwydd bod hwn yn gytundeb wedi'i lofnodi gan Weinidogion, ac wedi'i ailadrodd yn y Siambr hon, digwyddodd pleidleisiau o ganlyniad i'r cytundeb hwnnw ac, yn wir, byddai'r Senedd wedi cael ei chamarwain pe bai'r Llywodraeth erbyn hyn wedi newid ei safbwynt. Rwyf i hefyd wedi ysgrifennu atoch chi ar y mater hwn ac nid wyf i wedi cael ymateb, felly roeddwn i'n meddwl tybed a allech chi egluro hyn ar gyfer y Senedd a hefyd ar gyfer y cyhoedd, a fydd â diddordeb mawr yn y mater hwn. 

14:50

Well, diolch, Adam Price. I think, as I did answer, I sought to reassure Jane Dodds, the leader of the Welsh Liberal Democrats, that the Senedd did agree that the most appropriate way was through the inquiry that the Standards of Conduct Committee is undertaking. It's progressing, that work. They've concluded their public consultation. What was really important—I remember those discussions—was that you and, indeed, Lee Waters, were able to attend those meetings of the standards committee. It was part of our commitment in terms of bringing forward legislation that we would invite the Standards of Conduct Committee to make proposals on that basis. So, I and I'm sure you also, and colleagues, await the publication of the recommendations, which are going to come before the end of the year.

Diolch yn fawr, Adam Price. Rwy'n credu, fel y gwnes i ateb, fe wnes i geisio tawelu meddwl Jane Dodds, arweinydd Democratiaid Rhyddfrydol Cymru, fod y Senedd yn cytuno mai'r ffordd fwyaf priodol oedd trwy'r ymchwiliad y mae'r Pwyllgor Safonau Ymddygiad yn ei gyflawni. Mae'r gwaith hwnnw yn gwneud cynnydd. Maen nhw wedi cwblhau eu hymgynghoriad cyhoeddus. Yr hyn oedd yn bwysig iawn—rwy'n cofio'r trafodaethau hynny—oedd eich bod chi ac, yn wir, Lee Waters, wedi gallu mynychu'r cyfarfodydd hynny gan y pwyllgor safonau. Roedd yn rhan o'n hymrwymiad o ran cyflwyno deddfwriaeth y bydden ni'n gwahodd y Pwyllgor Safonau Ymddygiad i wneud cynigion ar y sail honno. Felly, rwy'n siŵr eich bod chi hefyd, a chyd-Aelodau, yn aros i'r argymhellion gael eu cyhoeddi, sy'n mynd i ddod cyn diwedd y flwyddyn.

Next week, there will be a Member's debate on assisted dying in this house, put forward by Members of three different political parties, and this will be in advance of the private Member's Bill that will be coming up in Westminster, and I'm very pleased that we will have the opportunity to have this debate here in Wales. I wanted to ask the leader of the house: what will be the position of the Cabinet in this debate? Will members of the Cabinet be able to have a free vote on this issue of conscience, rather than abstain, as they normally do, on Members' debates? 

Yr wythnos nesaf, bydd dadl Aelod yn y tŷ hwn ar gymorth i farw, wedi'i chyflwyno gan Aelodau tair plaid wleidyddol wahanol, a bydd hyn cyn Bil yr Aelod preifat sydd ar ddod yn San Steffan, ac rwy'n falch iawn y bydd cyfle gennym ni i gael y ddadl hon yma yng Nghymru. Roeddwn i eisiau gofyn i arweinydd y tŷ: beth fydd safbwynt y Cabinet yn y ddadl hon? A fydd aelodau'r Cabinet yn gallu cael pleidlais rydd ar y mater o gydwybod hwn, yn hytrach na pheidio â phleidleisio, fel y maen nhw fel arfer, ar ddadleuon Aelodau? 

Thank you very much, Julie Morgan. I do think it's really helpful that you've brought forward this question this week, because it can remind people of what's happening next week, which is a really important debate, a Member's debate that you have brought forward, with support, on assisted dying. We know, just for context for colleagues, that Lord Falconer's private Member's Assisted Dying for Terminally Ill Adults Bill received its First Reading in the House of Lords in July of this year. It's at a very early stage in its passage, and we understand that Kim Leadbeater MP will introduce a similar Bill to the House of Commons within the next few weeks. So, it's very topical and current, and a debate and initial vote will take place later this year. We are in regular contact with the UK Government on the issue.

It is a parliamentary tradition that there are free votes on matters of conscience. Indeed, the debate is next Wednesday, and I was looking back and the last time that we debated this was in 2014. So, I think we've got a good opportunity now for Members to prepare, and this is a matter of conscience in terms of this Bill.

Diolch yn fawr iawn, Julie Morgan. Rwy'n credu ei bod yn ddefnyddiol iawn eich bod chi wedi cyflwyno'r cwestiwn hwn yr wythnos hon, oherwydd gall atgoffa pobl o'r hyn sy'n digwydd yr wythnos nesaf, sy'n ddadl bwysig iawn, dadl Aelod yr ydych chi wedi'i chyflwyno, gyda chefnogaeth, ar gymorth i farw. Rydyn ni'n ymwybodol, er mwyn rhoi cyd-destun i gyd-Aelodau, bod Bil Cymorth i Farw i Oedolion sydd â Salwch Terfynol yr Arglwydd Falconer wedi cael ei ddarlleniad cyntaf yn Nhŷ'r Arglwyddi ym mis Gorffennaf eleni. Mae'n gynnar iawn yn ei daith, ac rydyn ni'n deall y bydd Kim Leadbeater AS yn cyflwyno Bil tebyg i Dŷ'r Cyffredin o fewn yr wythnosau nesaf. Felly, mae'n amserol iawn ac yn gyfredol, a bydd dadl a phleidlais gychwynnol yn digwydd yn ddiweddarach eleni. Rydyn ni mewn cysylltiad rheolaidd â Llywodraeth y DU ar y mater.

Mae'n draddodiad seneddol bod pleidleisiau rhydd ar faterion cydwybod. Yn wir, mae'r ddadl ddydd Mercher nesaf, ac roeddwn i'n edrych yn ôl, a'r tro diwethaf i ni drafod hyn oedd yn 2014. Felly, rwy'n credu bod gennym ni gyfle da nawr i'r Aelodau baratoi, ac mae hyn yn fater o gydwybod o ran y Bil hwn.

May I seek a Welsh Government statement, particularly from the Minister for Culture, Skills and Social Partnership, regarding the Welsh Government's view or take on the importance of radio, and particularly community and hospital radio? Yesterday, I visited Radio Glan Clwyd in my constituency, on the Glan Clwyd Hospital estate. Historically, they functioned on 1287 on medium wave or amplitude modulation, as some people may be more familiar with, but they've caught up with modern times, and they now have an online services that patients can, indeed, tune into. So, I'm keen to know—. I forgot to say, sorry, that they are run solely by volunteers and they play a big role in people's experience in hospital and also in terms of patients' mental health and well-being, particularly during and after hospital visits. So, I'm aware that the Government haven't covered this medium of broadcasting substantially during this Senedd term, and following my visit I would be keen to know what the Welsh Government's view is on the importance of and the role that hospital radios play within the healthcare systems, and how they can support health boards in terms of patients' mental health and well-being during their stays in hospital, as they play a vital role in many communities, not just mine, but across Wales as well.

A gaf i ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru, yn enwedig gan y Gweinidog Diwylliant, Sgiliau a Phartneriaeth Gymdeithasol, ynghylch barn neu agwedd Llywodraeth Cymru o ran pwysigrwydd radio, ac yn enwedig radio cymunedol ac ysbytai? Ddoe, ymwelais i â Radio Glan Clwyd yn fy etholaeth i, ar ystad Ysbyty Glan Clwyd. Yn hanesyddol, fe wnaethon nhw weithredu ar 1287 ar don ganolig neu fodyliad osgled, fel y bydd rhai pobl fod yn fwy cyfarwydd ag ef, ond maen nhw'n ennill tir yn yr oes fodern, ac erbyn hyn mae ganddyn nhw wasanaethau ar-lein y gall cleifion, wir, wrando arnyn nhw. Felly, rwy'n awyddus i wybod—. Anghofiais i ddweud, mae'n ddrwg gennyf i, eu bod nhw'n cael eu cynnal gan wirfoddolwyr yn unig ac maen nhw'n chwarae rhan fawr ym mhrofiad pobl yn yr ysbyty a hefyd o ran iechyd meddwl a llesiant cleifion, yn enwedig yn ystod, ac ar ôl, ymweliadau â'r ysbyty. Felly, rwy'n ymwybodol nad yw'r Llywodraeth wedi cynnwys y cyfrwng darlledu hwn i raddau helaeth yn ystod tymor y Senedd hon, ac yn dilyn fy ymweliad byddwn i'n awyddus i wybod beth yw barn Llywodraeth Cymru ar bwysigrwydd a rôl radio ysbyty yn y systemau gofal iechyd, a sut y gallan nhw gefnogi byrddau iechyd o ran iechyd meddwl a llesiant cleifion yn ystod eu hamser yn aros yn yr ysbyty, gan eu bod yn chwarae rhan hanfodol mewn llawer o gymunedau, nid yn fy un i yn unig, ond ledled Cymru hefyd.

14:55

Well, thank you very much for that important question. It's very much a cross-Government question, I would say, because it's not just the Minister for Culture, Skills and Social Partnership, but the Cabinet Secretary for Health and Social Care and the Minister for Mental Health and Well-being. And I have to say, myself, as Cabinet Secretary for Social Justice, that I'm always so impressed with the volunteering effort, not just with hospital radio, but with all of our community radio stations, and can I have the privilege of mentioning Bro Radio, in my constituency, which is completely personned by volunteers? So, I think this is something that is really important in the hospital setting, and I think it would be good for us to look at this in terms of an update on the support that health boards, principally, but also charitable trusts within health boards and volunteers give, particularly to the hospital radio system.

Diolch yn fawr iawn i chi am y cwestiwn pwysig yna. Mae hwn yn gwestiwn trawslywodraethol i raddau helaeth iawn, yn fy marn i, oherwydd nid cwestiwn i'r Gweinidog Diwylliant, Sgiliau a Phartneriaeth Gymdeithasol yw hwn yn unig, ond i Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol a'r Gweinidog Iechyd Meddwl a Llesiant hefyd. Ac mae'n rhaid i mi ddweud, fy hunan, yn Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol, fy mod i wedi cael fy mhlesio yn fawr bob amser gan yr ymdrechion gwirfoddol, nid yn unig y gwasanaethau radio mewn ysbytai, ond gyda'r gorsafoedd radio cymunedol i gyd, ac a gaf i'r fraint o sôn am Bro Radio, yn fy etholaeth i, y mae pawb sy'n gweithio yno'n wirfoddolwyr? Felly, rwy'n credu bod hyn yn rhywbeth sy'n wirioneddol bwysig mewn ysbytai, ac rwy'n credu mai da o beth fyddai i ni ystyried hyn o ran diweddariad ar y gefnogaeth y mae byrddau iechyd, yn bennaf, ond ymddiriedolaethau elusennol o fewn byrddau iechyd a gwirfoddolwyr yn ei roi hefyd, yn enwedig i'r gyfundrefn radio mewn ysbytai.

3. Datganiad gan y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig: Cyfleoedd yr economi gylchol a chanlyniadau Hotspot Economi Gylchol Cymru 2024
3. Statement by the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs: Circular economy opportunities and outcomes of Circular Economy Hotspot Cymru 2024

Eitem 3 heddiw yw'r datganiad gan y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig ar gyfleoedd yr economi gylchol a chanlyniadau Hotspot Economi Gylchol Cymru 2024. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet, Huw Irranca-Davies.

Item 3 today is a statement by the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs on circular economy opportunities and outcomes of Circular Economy Hotspot Cymru 2024. I call on the Cabinet Secretary, Huw Irranca-Davies.

Member (w)
Huw Irranca-Davies 14:56:46
Y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig

Diolch, Dirprwy Lywydd, a shwmae, bawb. Yr wythnos diwethaf, roeddwn yn falch o agor digwyddiad rhyngwladol Hotspot Economi Gylchol Cymru. Dewiswyd Cymru i gynnal y digwyddiad Ewropeaidd, i gydnabod ein harferion da a'n statws fel enghraifft fyd-eang. Daeth dros 400 o bobl i'r gynhadledd, ac roedd llawer ohonynt wedi teithio i Gymru o bob cwr o'r byd i gael craffu ar ein cyflawniadau, cyfnewid gwersi a ddysgwyd, a chreu cyfleoedd i gydweithio.

Thank you, Dirprwy Lywydd, and shwmae, all. Last week, I was proud to open the international Circular Economy Hotspot Cymru event. Wales was selected as the European host in recognition of our good practice and status as a global exemplar. The conference was attended by over 400 people, many of whom had travelled to Wales from across the world to hear insights from our achievements, exchange lessons learned, and create opportunities for collaboration.

Wales indeed has an incredible story to tell on the circular economy, of how our nation has transformed since devolution. Our approach to a circular economy today has evolved from the sustainable development approach we have taken to waste management since the early days of Welsh Government's creation. Back in 1999, we recycled less than 5 per cent of our municipal waste and we sent 95 per cent to landfill. But we have come a long way.

Our municipal landfill rate is now down to 1.6 per cent, and we're aiming to phase it out entirely. And now, Wales has climbed to second in the world for recycling, with our journey taking us from having recycled less than 5 per cent of our waste to now over 65 per cent. This year also sees our statutory minimum target for recycling increasing to 70 per cent.

But while we are rightly proud of our achievements to date, there is much more to do. The title of our circular economy strategy makes our direction of travel very clear: 'Beyond Recycling'. We are determined to shape a truly circular economy. And this means keeping resources and materials in use for as long as possible and avoiding all waste, so, for example, by reusing, repairing and remanufacturing; increasing resource efficiency; and using recycled materials instead of raw materials in the products we make.

I am therefore very pleased that this statement comes alongside the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning's statement on the key role of renewable energy in growing the green economy. The transition to renewable energy and the transition to a circular economy are both essential, together.

And if we succeed, as well as helping us tackle the climate and the nature crises, it will also bring many other benefits to Wales and to the Welsh economy. Resource efficiency makes our economy more productive. More resilient supply chains mean stronger local economies. And in a decarbonising global economy, transitioning early to a circular economy is crucial to making Wales more competitive and resilient.

As we highlighted at the conference, business plays a vital role. This is why we have created a circular economy fund for business to help them innovate; to adapt their processes; to, for example, use recycled content; to adopt circular business models; and to increase resource efficiencies. Many of the businesses that have already benefited from the funding took part in that circular economy hotspot last week and we were able to showcase their work to delegates from right across the world.

We are also working strategically with major companies to create the economic infrastructure we need for that circular economy. Our world-class recycling is a solid foundation and is already bringing investment and jobs into Wales, with our high-quality recycling helping to attract investment, for example in a state-of-the-art plastic recycling facility in Swansea, creating 100 new jobs. Just a few weeks ago we saw the announcement of major investment of over £1 billion in the redevelopment of Shotton Mill in north Wales, safeguarding 147 jobs. Once fully operational, the site will become one of the UK’s largest recycled packaging centres, creating a further 220 jobs. We are also fortunate to already have fine examples like the Royal Mint, who have started production, from their groundbreaking facility, extracting the precious materials and reusable components from electronic waste.

During the hotspot conference, we also shone a spotlight on our partnership working with local government. This approach has not only been pivotal to our success in recycling but is already taking an important next step with the roll-out of infrastructure to support repair and reuse right across Wales. I’m very proud to say that 80 per cent of our local authorities now have a dedicated reuse or repair facility and we are working to expand this further across the country. In partnership with the third sector—many of whom were represented at the hotspot last week—our infrastructure also now includes a network of repair cafes in 119 communities, delivered by Repair Cafe Wales. Benthyg Cymru have established a network of 23 libraries of things. We have also expanded FareShare Cymru, which redistributes surplus edible food from businesses. Last year, that food provided over 2 million meals for vulnerable people across Wales, instead of going to waste. A circular economy can be a fairer economy, too. The conference also highlighted the important role of our academic institutions, bringing the benefits of cutting-edge research and innovation to our businesses and communities.

As you can tell, Dirprwy Lywydd, I am extremely proud of what we have achieved so far and it was, I’ve got to say, wonderful to hear the positive feedback from international guests. They were particularly interested in how we have put sustainable development rights at the heart of our approach since the dawn of devolution and how the well-being of future generations guides our decision-making. The conference was a unique opportunity to build and strengthen partnerships both within Wales and with other nations and regions. The presentations and discussions emphasised not only the crucial importance of the circular economy, but the part it can play in delivering a just transition—growing our green economy and ensuring our communities share in the benefits as we work to achieve our climate goals.

Yn wir, mae gan Gymru stori anhygoel i'w hadrodd am yr economi gylchol, o ran sut mae ein cenedl ni wedi trawsnewid ers datganoli. Mae ein dull ni o ymdrin ag economi gylchol heddiw wedi esblygu o'r dull gweithredu datblygu cynaliadwy o ran rheoli gwastraff y gwnaethom ni ei fabwysiadu yn nyddiau cynnar creu Llywodraeth Cymru. Yn ôl ym 1999, roeddem ni'n ailgylchu llai na 5 y cant o'n gwastraff trefol ac yn anfon 95 y cant i safleoedd tirlenwi. Ond rydym ni wedi teithio'n bell ers hynny.

Mae ein cyfradd tirlenwi trefol wedi gostwng hyd at 1.6 y cant erbyn hyn, ac rydym yn bwriadu ei dileu yn gyfan gwbl. Ac yn awr, mae Cymru wedi dringo i fod yn ail drwy'r byd am ailgylchu, gyda'n taith yn mynd â ni o fod yn ailgylchu llai na 5 y cant o'n gwastraff i dros 65 y cant erbyn hyn. Mae ein nod o isafswm statudol ar gyfer ailgylchu yn cynyddu eleni hyd at 70 y cant hefyd.

Ond er ein bod ni'n iawn i fod yn falch o'n cyflawniadau hyd yn hyn, mae llawer mwy i'w wneud eto. Mae enw ein strategaeth economi gylchol yn gwneud ein cyfeiriad ni'n amlwg iawn: 'Mwy nag Ailgylchu'. Rydym ni'n benderfynol o lunio economi wirioneddol gylchol. Ac mae hyn yn golygu cadw adnoddau a deunyddiau mewn  defnydd cyhyd â phosibl ac osgoi pob gwastraff, felly, er enghraifft, drwy ailddefnyddio, atgyweirio ac ail-gynhyrchu; cynyddu effeithlonrwydd adnoddau; a defnyddio deunyddiau a gafodd eu hailgylchu yn hytrach na deunyddiau crai yn y cynhyrchion yr ydym yn eu gwneud.

Felly, rwy'n falch iawn fod y datganiad hwn yn dod ochr yn ochr â datganiad Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio ar waith allweddol ynni adnewyddadwy o ran meithrin economi werdd. Mae'r pontio at ynni adnewyddadwy a'r newid i economi gylchol yn hanfodol, y ddau gyda'i gilydd.

Ac os byddwn ni'n llwyddo, yn ogystal â mynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd a natur, fe fydd yn dod â llawer o fanteision eraill i Gymru ac i economi Cymru. Mae effeithlonrwydd adnoddau yn gwneud ein heconomi ni'n fwy cynhyrchiol. Mae cadwyni cyflenwi mwy cydnerth yn golygu bydd economïau lleol yn fwy cadarn. Ac mewn economi fyd-eang sy'n datgarboneiddio, mae pontio yn gynnar at economi gylchol yn hanfodol i wneud Cymru yn fwy cystadleuol a chydnerth.

Fel y gwnaethom ni amlygu yn y gynhadledd, mae gan fusnes ran hanfodol. Dyma pam rydym ni wedi creu cronfa economi gylchol ar gyfer busnesau i'w helpu i arloesi; addasu eu prosesau; er enghraifft, defnyddio cynnwys a ailgylchwyd; mabwysiadu modelau busnes cylchol; a chynyddu effeithlonrwydd adnoddau. Roedd llawer o'r busnesau sydd wedi elwa eisoes ar y cyllid yn cymryd rhan yn yr hotspot economi gylchol hwnnw'r wythnos diwethaf ac roeddem ni'n gallu arddangos eu gwaith nhw i gynrychiolwyr o bob cwr o'r byd.

Rydym ni'n gweithio yn strategol gyda chwmnïau mawr i greu'r seilwaith economaidd sydd ei angen arnom ar gyfer yr economi gylchol honno hefyd. Mae ein hailgylchu ni sydd o'r radd flaenaf yn gosod sylfaen gadarn ac mae eisoes yn dod â buddsoddiad a swyddi i Gymru, gyda'n hailgylchu o ansawdd uchel ni'n helpu i ddenu buddsoddiad, er enghraifft mewn cyfleuster ailgylchu plastig o'r radd flaenaf yn Abertawe, sy'n creu 100 o swyddi newydd. Ychydig wythnosau yn ôl fe welsom ni'r cyhoeddiad am fuddsoddiad mawr o dros £1 biliwn yn ailddatblygu Shotton Mill yn y gogledd, sy'n diogelu 147 o swyddi. Ar ôl ei roi ar waith yn llawn, fe fydd y safle yn dod yn un o ganolfannau pecynwaith wedi'i ailgylchu mwyaf y DU, a fydd yn creu 220 o swyddi eraill. Rydym ni'n ffodus hefyd fod gennym ni enghreifftiau gwych eisoes fel y Bathdy Brenhinol, sydd wedi dechrau cynhyrchu, o'r cyfleuster arloesol sydd yno, gan dynnu allan ddeunyddiau gwerthfawr a'r cydrannau y gellir eu hailddefnyddio o wastraff electronig.

Yn ystod y gynhadledd hotspot, fe wnaethom ni dynnu sylw hefyd at ein partneriaeth waith ni gyda llywodraeth leol. Mae'r dull hwn nid yn unig wedi bod yn ganolog i'n llwyddiant mewn ailgylchu ond mae'n cymryd y cam pwysig nesaf hefyd o ran cyflwyno seilwaith i gefnogi gwaith atgyweirio ac ailddefnyddio ledled Cymru. Rwy'n falch iawn o ddweud bod gan 80 y cant o'n hawdurdodau lleol ni gyfleuster pwrpasol ar gyfer ailddefnyddio neu atgyweirio erbyn hyn ac rydym ni'n gweithio i ehangu hynny ymhellach drwy'r wlad. Mewn partneriaeth â'r trydydd sector—roedd llawer ohonyn nhw yn cael eu cynrychioli yn hotspot yr wythnos diwethaf—mae ein seilwaith ni'n yn cynnwys rhwydwaith nawr o gaffis trwsio mewn 119 o gymunedau, a ddarperir gan Caffi Trwsio Cymru. Mae Benthyg Cymru wedi sefydlu rhwydwaith o 23 llyfrgell o declynnau. Rydym ni wedi ehangu FareShare Cymru, sy'n ailddosbarthu bwyd bwytadwy sydd dros ben gan fusnesau. Y llynedd, fe ddarparodd y bwyd hwnnw dros 2 filiwn o brydau bwyd i bobl agored i niwed ledled Cymru, yn hytrach na mynd yn wastraff. Fe all economi gylchol fod yn economi decach hefyd. Roedd y gynhadledd yn tynnu sylw hefyd at swyddogaeth bwysig ein sefydliadau academaidd ni, sy'n dwyn manteision ymchwil ac arloesi blaengar i'n busnesau a'n cymunedau.

Fel rydych chi'n gallu dweud, Dirprwy Lywydd, rwy'n hynod falch o'r hyn y gwnaethom ni ei gyflawni hyd yn hyn ac roedd hi'n wych clywed yr adborth cadarnhaol gan westeion rhyngwladol. Roedd ganddyn nhw ddiddordeb arbennig yn y modd yr ydym wedi rhoi hawliau datblygu cynaliadwy wrth hanfod ein dull ni o weithredu ers dechrau datganoli a sut mae llesiant cenedlaethau'r dyfodol yn llywio ein penderfyniadau. Roedd y gynhadledd yn gyfle unigryw i feithrin a chryfhau partneriaethau yng Nghymru a chyda gwledydd a rhanbarthau eraill. Roedd y cyflwyniadau a'r trafodaethau yn pwysleisio nid yn unig bwysigrwydd hanfodol yr economi gylchol, ond ei chyfranogiad wrth gyflawni pontio teg—tyfu ein heconomi werdd a sicrhau bod ein cymunedau yn rhannu'r manteision wrth i ni weithio at gyflawni ein nodau hinsawdd.

Felly, mae llawer mwy i'w wneud, ond dylem ddathlu bod ailgylchu erbyn hyn yn rhan annatod o bwy ydym ni fel cenedl. Mae hefyd yn sail i’n galluogi i arwain y chwyldro diwydiannol nesaf yn yr un ffordd ag y gwnaethom ni yn ystod y chwyldro cynt, a thyfu swyddi gwyrdd y dyfodol. Diolch, Dirprwy Lywydd.

So, there’s much more to do, but we should be celebrate that recycling is now part of who we are as a nation. It is also a platform upon which we can lead the next industrial revolution in the same way we did in the last, and grow green jobs for the future. Thank you, Dirprwy Lywydd.

15:00

Diolch ichi, Ddirprwy Brif Weinidog, am y datganiad.

Thank you, Deputy First Minister, for your statement.

We on this side of the Chamber recognise and welcome many of the achievements that Wales has made in developing a circular economy, especially our outstanding success in recycling. I think that it is worthy of noting. It has become second nature to most of us, and it’s genuinely impressive that only 1.6 per cent—as you mentioned, Deputy First Minister—of our household waste now goes to landfill. However, as with many of the policies of this Government, good intentions are all too often undermined by poor implementation. Take, for example, the workplace recycling scheme, which came into effect in April of this year. Businesses are more than willing to recycle—they recognise the benefits, as do we—yet the roll-out has left many of them in the dark. There was a lack of consultation, they feel; they feel that the scheme was implemented too hastily. And now, with the threat of unlimited fines hanging over them if they make mistakes, I don’t think that’s really fair.

There’s also been an unfair distinction between care homes and hospitals and GP surgeries, which I have raised previously—possibly not with you, but with a predecessor in this role. So, what support, Cabinet Secretary, are you providing to businesses, particularly small ones, to ensure that they can comply with these new regulations and don't fall foul of those fines? We've heard reports of restaurants and hotels still being issued with the wrong bins, so, clearly, something is amiss here. With more bins comes the practical issue of cluttered streets. Has the Government considered the impact on accessibility and safety, especially in areas where multiple businesses operate side by side? Is too much uncertainty, risk and time being spent on complying with these regulations when even your own survey shows that two thirds of businesses already recycle all that they can?

Turning to household recycling, Wales is already a world leader. We've heard that here this afternoon. But we're seeing more and more Labour-run councils introduce policies that are both unpopular and burdensome. For instance, in Denbighshire, the Labour-led council has scrapped the highly effective and easy-to-use blue wheelie bin service and replaced it with the deeply unpopular Trolibocs system. This has made recycling a real challenge, Deputy First Minister, for local residents. And to add insult to injury, black bin bag collections have been reduced to once every four weeks. Then, in Rhondda Cynon Taf, the Labour council has done away with the popular wheelie bins in favour of black bag bin collections, because the new electric refuse lorries can't even lift them. Is this really how a circular economy is supposed to work? Surely it's about reducing waste, avoiding unnecessary spending and making efficient use of the resources we already have. So, Cabinet Secretary, can I ask what guidance have you given to councils to ensure these changes are both sensible and proportionate?

One topic that was not mentioned in your statement is that of the deposit-return scheme. Once again, we see the Welsh Government pressing ahead here with limited engagement, because, despite a joint UK and Welsh Government consultation concluding in 2022, the Welsh Government seems determined to include glass in the scheme, even though the Institute of Economic Affairs has indicated that excluding glass would reduce costs, as machines handling fewer and lighter materials are cheaper to operate. Cabinet Secretary, will you consider the findings of this report, and ease the burden on small businesses, many of which would find the inclusion of glass costly and time-consuming?

Can we also have an update, please, on the deposit-return scheme and whether you've engaged with a wide range of businesses and stakeholders on whether glass should be included? I've spoken to them, and it's clear that glass shouldn't be included at this time. Take small breweries as an example. Without proper support, they will struggle. They would need to invest in new cleaning equipment and heavier glass bottles, but many simply don't have the funds to do so. So, what financial assistance will be available to support them?

All of this additional pressure on businesses and households could well lead to a rise in fly-tipping, and fly-tipping incidents have increased by 32,000 in the past decade, bringing the total to nearly 40,000. How many of those were fined? Just 55. How does the Welsh Government plan to tackle this growing problem when so few offenders are being held accountable?

To close, Dirprwy Lywydd, while Wales has made significant progress, yes, we must aim higher, beyond just recycling. A circular economy, as the Cabinet Secretary has rightly highlighted, is about reducing waste, but not about creating confusion. So, it's time to stop burdening people and businesses; instead, bring them along on this journey. Wales is doing well, yes, and Wales can achieve so much more, but we must do so in a way that works for everyone. Diolch, Dirprwy Lywydd.

Rydym ni ar yr ochr hon i'r Siambr yn cydnabod ac yn croesawu llawer o gyflawniadau Cymru wrth ddatblygu economi gylchol, yn enwedig ein llwyddiant eithriadol gydag ailgylchu. Rwy'n credu bod hynny'n werth ei nodi. Fe ddaeth hynny'n ail natur i'r rhan fwyaf ohonom ni, ac mae hi'n wirioneddol drawiadol mai dim ond 1.6 y cant—fel roeddech chi'n sôn, Dirprwy Brif Weinidog—o wastraff aelwydydd sy'n mynd i safleoedd tirlenwi erbyn hyn. Serch hynny, fel gyda llawer o bolisïau'r Llywodraeth hon, yn rhy aml, mae bwriadau da yn cael eu tanseilio gan weithredu sâl. Ystyriwch, er enghraifft, y cynllun ailgylchu yn y gweithle, a ddaeth i rym ym mis Ebrill eleni. Mae busnesau yn fwy na pharod i ailgylchu—maen nhw'n cydnabod y manteision, fel gwnawn ninnau—ac eto mae'r broses o'i gyflwyno wedi gadael llawer ohonyn nhw yn y tywyllwch. Roedd diffyg ymgynghoriad, maen nhw'n teimlo; maen nhw'n teimlo bod y cynllun wedi cael ei weithredu yn rhy frysiog. Ac yn awr, gyda'r bygythiad o ddirwyon heb derfyn uwch eu pennau nhw pe bydden nhw'n gwneud camgymeriadau, nid wyf i'n credu bod hynny'n deg iawn.

Mae gwahaniaethu annheg wedi bod hefyd rhwng cartrefi gofal ac ysbytai a meddygfeydd, fe godiais i hyn o'r blaen—nid gyda chi o bosibl, ond gyda'ch rhagflaenydd yn y gwaith hwn. Felly, pa gefnogaeth, Ysgrifennydd Cabinet, ydych chi'n ei rhoi i fusnesau, yn enwedig i rai bach, i sicrhau eu bod nhw'n gallu cydymffurfio â'r rheoliadau newydd hyn ac nad ydyn nhw yn mynd yn destun y dirwyon hynny? Fe glywsom ni adroddiadau fod bwytai a gwestai yn cael biniau amhriodol o hyd, felly, yn amlwg, mae rhywbeth o'i le yma. Gyda mwy o finiau fe ddaw mater ymarferol aflerwch ar y strydoedd. A yw'r Llywodraeth wedi ystyried yr effaith ar hygyrchedd a diogelwch, yn enwedig mewn meysydd lle mae sawl busnes yn gweithredu ochr yn ochr â'i gilydd? A oes gormod o ansicrwydd, risg ac amser yn cael ei dreulio yn cydymffurfio â'r rheoliadau hyn pan fo hyd yn oed eich arolwg chi eich hunain yn dangos bod dwy ran o dair o fusnesau eisoes yn ailgylchu popeth y gallan nhw?

Gan droi at ailgylchu aelwydydd, mae Cymru eisoes yn arwain y byd. Fe glywsom ni hynny'r prynhawn yma. Ond rydym ni'n gweld niferoedd cynyddol o gynghorau Llafur yn cyflwyno polisïau sy'n amhoblogaidd a beichus. Er enghraifft, yn sir Ddinbych, mae'r cyngor dan arweiniad Llafur wedi cael gwared ar y gwasanaeth bin olwyn glas effeithiol a hawdd iawn ei ddefnyddio a'i ddisodli gan y system Trolibocs sy'n hynod amhoblogaidd. Mae hyn wedi gwneud ailgylchu yn her wirioneddol, Dirprwy Brif Weinidog, i drigolion lleol. Ac i rwbio halen yn y briw, mae casgliadau bagiau bin du wedi cael eu cyfyngu i un waith bob pedair wythnos. Wedyn, yn Rhondda Cynon Taf, mae'r cyngor Llafur wedi cael gwared ar y biniau ar olwynion poblogaidd o blaid casgliadau biniau bagiau duon, am na all y lorïau sbwriel newydd trydanol eu codi nhw hyd yn oed. Ai dyna'r ffordd y dylai economi gylchol weithio? Heb os nac oni bai mae'n ymwneud â lleihau gwastraff, osgoi gwario diangen a gwneud defnydd effeithlon o'r adnoddau sydd gennym ni'n barod. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, a gaf i ofyn pa ganllawiau a wnaethoch chi eu rhoi i gynghorau i sicrhau bod y newidiadau hyn yn synhwyrol a chymesur?

Un pwnc na chafodd ei grybwyll yn eich datganiad chi yw'r cynllun dychwelyd blaendal. Unwaith eto, rydym ni'n gweld Llywodraeth Cymru yn bwrw ymlaen gydag ymgysylltiad cyfyngedig yma, oherwydd, er gwaethaf ymgynghoriad ar y cyd rhwng y DU a Llywodraeth Cymru a ddaeth i ben yn 2022, mae hi'n ymddangos bod Llywodraeth Cymru yn benderfynol o gynnwys gwydr yn y cynllun, er bod y Sefydliad Materion Economaidd wedi nodi y byddai eithrio gwydr yn lleihau costau, am fod peiriannau sy'n trin niferoedd llai ac ysgafnach o ddeunyddiau yn rhatach i'w rhedeg. Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi ystyried canfyddiadau'r adroddiad hwn, ac ysgafnu'r baich sydd ar fusnesau bach, y byddai llawer ohonyn nhw'n gweld cynnwys gwydr yn rhywbeth costus ac a fyddai'n llyncu llawer o amser?

A gawn ni'r wybodaeth ddiweddaraf hefyd, os gwelwch chi'n dda, am y cynllun dychwelyd ernes a chael gwybod a ydych chi wedi ymgysylltu ag ystod eang o fusnesau a rhanddeiliaid ynghylch a ddylid cynnwys gwydr? Rwyf i wedi siarad â nhw, ac mae hi'n amlwg na ddylid cynnwys gwydr yn hwnnw ar hyn o bryd. Cymerwch fragdai bychain yn enghraifft. Heb gefnogaeth briodol, fe fyddan nhw'n mynd i drafferthion. Fe fyddai angen iddyn nhw fuddsoddi mewn offer glanhau newydd a photeli gwydr trymach, ond yn syml iawn, nid oes gan lawer ohonyn nhw'r arian i wneud hynny. Pa gymorth ariannol fydd ar gael i'w cefnogi nhw?

Fe allai pob un o'r beichiau ychwanegol hyn ar fusnesau ac aelwydydd arwain at gynnydd o ran tipio anghyfreithlon, ac mae nifer yr achosion o dipio anghyfreithlon wedi cynyddu 32,000 yn ystod y degawd diwethaf, gan ddod â'r cyfanswm i bron i 40,000. Faint o'r rhain a gafodd eu dirwyo? Dim ond 55. Sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu mynd i'r afael â'r broblem gynyddol hon pan fo cyn lleied o droseddwyr yn cael eu dwyn i gyfrif?

I gloi, Dirprwy Lywydd, er bod Cymru wedi gwneud cynnydd sylweddol, oes, mae'n rhaid i ni anelu yn uwch, y tu hwnt i ailgylchu yn unig. Ystyr economi gylchol, fel mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi amlygu, yw lleihau gwastraff, ond nid creu dryswch. Felly, mae hi'n hen bryd rhoi'r gorau i roi baich ar bobl a busnesau; yn hytrach, dewch â nhw gyda chi ar y daith hon. Mae Cymru yn gwneud yn dda, ydy, ac fe all Cymru gyflawni cymaint mwy, ond mae'n rhaid i ni wneud hynny mewn ffordd sy'n gweithio i bawb. Diolch, Dirprwy Lywydd.

15:05

Sam, diolch yn fawr iawn. Can I, first of all, open just by saying thank you for your support for the work that we have done over a long time, now, actually, to drive us up to the genuinely global-leading nation that we are in recycling and reuse? We have more to do, and I note in your closing remarks there you said we must aim higher, but, actually, the three substantive points you raised were all urging me to go slower and not continue on this ambition and this trajectory that we are on that has got to this global-leading position. So, let me just address those three issues directly.

On workplace recycling, we have indeed worked over a sustained period of several years before bringing this in with all the sectors affected. Many of those sectors themselves have provided the examples of how to introduce this, whether that's in hospitality, retail, camping, caravanning or touring, et cetera. They're all available, by the way, online. They're also available with support from local authorities and from Wrap. What I noticed, Dirprwy Lywydd, is even though there are indeed individuals, including within my own constituency, who sought additional advice, that advice is there. I've directed Members previously to the very good advice, including, by the way, in easily understandable formats, such as 'Here are good examples of how it is working in situ with people who are doing it'.

I've also noticed, Dirprwy Lywydd, actually, how many, within those sectors, have not only encouraged us to go in this way, but how little dissent there has been. When we went through this with household recycling and doorstep recycling, every local authority, while there have been a few odd exceptions, has always had difficulty and challenging times, but actually, because of the work of those partners out there, including within the business sector, this has gone incredibly well, although there are individuals, and I would direct them to those sources that we already have in place and urge Members to do it. That's one of the ones where you're urging us to go slower; I would say, actually, what we need to do is work with the sectors, work with businesses on the ground and get on with it. And it's been several years getting to this point, by the way; it hasn't come overnight.

Secondly, in terms of Denbighshire, repeatedly, again, we have Conservative Members standing up and berating Denbighshire. Let me just point out that Denbighshire is going through this transition, and it is difficult. It has transitioned its recycling and waste service from a co-mingled service—which I suspect is where some Members on those benches are urging them to go back to—which does not separate properly the materials that we would then use for reuse and recycling, and a fortnightly residual collection, to a blueprint-compliant source-segregated service with a four-weekly residual collection, and they introduced this on 3 June. It's early days yet, and rather than berate, we are trying to work with the local authority, through the support of our expert advisers, WRAP Cymru, working with Denbighshire County Council to resolve the early issues. We'll continue that support until the situation is resolved.

Just out of interest, recent reports show a high percentage of rounds being completed properly. But there are residents who've experienced problems and expressed their frustrations, with missed collections, et cetera—that does need to be dealt with. But let me just say, it's not uncommon for service changes to result in problems as a new system beds in and the staff who are delivering the service and the householders get used to a new way of working. We've seen this in other local authorities and many Members will be familiar with it. But if you have high ambition, you need to work through these issues and then get to the other side of them, not constantly undermine it by attacking it and saying, 'Let's go backwards'.

On the third issue of the DRS, it is disappointing to hear that, Sam, from you, and the position of the Welsh Conservatives. Yes, Wales is already a very high-performing nation when it comes to recycling—we're second in the world—but in bringing forward a DRS for Wales, we've got to be mindful that it delivers clear benefits to Wales. So, in line with our commitment to the circular economy strategy, 'Beyond Recycling', which you praised a moment ago, a DRS that includes glass bottles is consistent with our collaborative consultation with the UK Government. And I remind you, Sam, that two years ago when the actual UK-wide consultation took place, that consultation was on the basis of glass—[Interruption.]

Sam, diolch yn fawr iawn. A gaf i, yn gyntaf i gyd, agor trwy fynegi fy niolch am eich cefnogaeth chi i'r gwaith a wnaethom ni dros gyfnod maith o amser erbyn hyn, mewn gwirionedd, i'n gyrru ni hyd at fod yn genedl sy'n wirioneddol flaenllaw yn fyd-eang o ran ailgylchu ac ailddefnyddio? Mae gennym ni fwy i'w wneud, ac rwy'n nodi yn eich sylwadau wrth gloi nawr i chi ddweud ei bod hi'n rhaid i ni anelu yn uwch, ond, mewn gwirionedd, roedd y tri phwynt o sylwedd y gwnaethoch chi eu codi i gyd yn fy annog i arafu a pheidio â dal ati gyda'r uchelgais hwn a'r llwybr hwn yr ydym ni arno sydd wedi gwneud i ni gyrraedd y sefyllfa flaenllaw hon yn fyd-eang. Felly, gadewch i mi ymdrin â'r tri mater hyn yn uniongyrchol.

O ran ailgylchu yn y gweithle, rydym ni wedi gweithio dros gyfnod estynedig o sawl blwyddyn cyn cyflwyno hyn gyda'r sectorau i gyd yr effeithir arnyn nhw. Mae llawer o'r sectorau hynny eu hunain wedi darparu'r enghreifftiau o'r ffordd briodol o gyflwyno hyn, boed hynny ynglŷn â lletygarwch, manwerthu, gwersylla, carafanio neu deithio, ac ati. Mae hyn i gyd ar gael, gyda llaw, ar-lein. Maen nhw ar gael hefyd gyda chymorth gan awdurdodau lleol ac oddi wrth WRAP. Yr hyn a sylwais i yw, Dirprwy Lywydd, er bod rhai unigolion, yn wir, gan gynnwys rhai yn fy etholaeth i fy hun, wedi ceisio cael cyngor ychwanegol, bod y cyngor hwnnw ar gael. Rwyf wedi cyfeirio'r Aelodau o'r blaen at y cyngor da iawn, gan gynnwys cyngor, gyda llaw, mewn fformatau hawdd eu deall, megis 'Dyma enghreifftiau da o sut mae hyn yn gweithio yn ei le gwreiddiol gyda phobl sy'n ei gyflawni'.

Fe sylwais i, Dirprwy Lywydd, mewn gwirionedd, yn y sectorau hynny, gymaint sydd wedi ein hannog ni i fynd ar y trywydd hwn, ond ychydig iawn o anghydweld sydd wedi bod hefyd. Pan aethom ni drwy hyn gydag ailgylchu cartrefi ac ailgylchu ar garreg y drws, mae pob awdurdod lleol, er y bu ambell i eithriad annisgwyl, bob amser wedi mynd trwy anhawster ac amseroedd heriol, ond mewn gwirionedd, oherwydd gwaith y partneriaid hynny sydd ar gael, gan gynnwys yn y sector busnes, mae hyn wedi mynd yn arbennig o dda, er bod unigolion, ac fe fyddwn i'n eu cyfeirio at y ffynonellau hynny sydd gennym ni ar waith eisoes ac yn annog Aelodau i wneud hynny. Dyna un o'r materion yr ydych chi'n ein hannog i'w arafu; fe fyddwn innau'n dweud, mewn gwirionedd, yr hyn sydd angen i ni ei wneud yw gweithio gyda'r sectorau, gweithio gyda busnesau ar lawr gwlad a bwrw iddi. Ac mae hi wedi cymryd sawl blwyddyn i gyrraedd y pwynt hwn, gyda llaw; ni ddaeth hynny dros nos.

Yn ail, o ran sir Ddinbych, dro ar ôl tro, fe welwn ni Aelodau Ceidwadol yn codi ar eu traed i ddweud y drefn wrth sir Ddinbych. Gadewch i mi nodi mai mynd drwy'r cyfnod pontio hwn y mae sir Ddinbych, ac mae hi'n anodd. Mae'r cyngor wedi trawsnewid ei wasanaeth ailgylchu a gwastraff o fod yn wasanaeth gwastraff ailgylchadwy cymysg—ac rwy'n amau mai hwnnw yw'r dull y mae rhai Aelodau ar y meinciau hynny yn eu hannog i fynd yn ôl ato—nad yw'n gwahanu'r deunyddiau y byddem ni'n eu defnyddio wedyn ar gyfer ailddefnyddio ac ailgylchu mewn modd priodol, a chasgliad ysbwriel bob pythefnos, at wasanaeth a wahenir yn y ffynhonnell sy'n cydymffurfio â'r glasbrint a chasgliad ysbwriel bob pedair wythnos, ac fe wnaethon nhw gyflwyno hwn ar y 3 o fis Mehefin. Dim ond megis dechrau y maen nhw, ac yn hytrach na dweud y drefn, rydym ni'n ceisio gweithio gyda'r awdurdod lleol, trwy gefnogaeth ein cynghorwyr arbenigol, WRAP Cymru, gan weithio gyda Chyngor Sir Ddinbych i ddatrys y problemau cynnar. Fe fyddwn ni'n parhau â'r gefnogaeth honno hyd nes y bydd y sefyllfa wedi'i datrys.

Dim ond er diddordeb, mae adroddiadau diweddar yn dangos canran uchel o rowndiau yn cael eu cwblhau yn briodol. Ond mae yna drigolion sydd wedi gweld problemau ac wedi mynegi eu rhwystredigaethau, gyda cholli casgliadau, ac ati—mae angen ymdrin â hynny. Ond gadewch i mi ddweud, nid yw hi'n anghyffredin i newidiadau i wasanaethau arwain at broblemau wrth i system newydd ymwreiddio ac wrth i'r staff sy'n darparu'r gwasanaeth a deiliaid tai ddod i arfer â ffordd newydd o weithio. Rydym ni wedi gweld hyn mewn awdurdodau lleol eraill ac mae llawer o Aelodau yn debyg o fod yn gyfarwydd â hynny. Ond os ydych chi'n uchelgeisiol iawn, mae angen i chi weithio drwy'r problemau hyn a chyrraedd y lan ar yr ochr arall iddyn nhw, heb danseilio hyn trwy'r amser wrth ymosod arno a dweud, 'Gadewch i ni fynd yn ein holau'.

O ran y trydydd mater sef y cynllun dychwelyd ernes, roedd hi'n siomedig clywed hynny, Sam, oddi wrthych chi, a safbwynt y Ceidwadwyr Cymreig. Ydy, mae Cymru eisoes yn genedl sy'n gwneud yn dda dros ben o ran ailgylchu—rydym ni'n ail drwy'r byd—ond wrth gyflwyno cynlluniau dychwelyd ernes i Gymru, mae'n rhaid i ni fod yn ymwybodol ei bod ni'n sicrhau buddion amlwg i Gymru. Felly, yn unol â'n hymrwymiad ni i'r strategaeth economi gylchol, 'Mwy nag Ailgylchu', yr oeddech chi'n ei chanmol hi gynnau fach, mae cynllun dychwelyd ernes sy'n cynnwys poteli gwydr yn gyson â'n hymgynghoriad cydweithredol â Llywodraeth y DU. Ac rwy'n eich atgoffa chi, Sam, ddwy flynedd yn ôl pan gynhaliwyd yr ymgynghoriad gwirioneddol ledled y DU, fod ymgynghoriad hwnnw ar sail gwydr—[Torri ar draws.]

15:10

I would expect the Cabinet Secretary to be given the opportunity to give the answer without being interrupted all the time.

Fe fyddwn i wedi disgwyl i'r Ysgrifennydd Cabinet gael cyfle i ateb heb i rywun dorri ar ei draws drwy'r amser.

Thank you, Dirprwy Lywydd. That consultation was on the basis of glass all in. It was the UK Conservative Government at that time that changed their mind. And we have to ask why, because all the evidence, not only in terms of litter and recycling, but zero-carbon transition, says that glass reuse, as well as recycling, must be part of it. Sam, go back and ask where the evidence takes you. But we are working with the UK Government. Just to say, there are many, many successful international examples of DRS, Sam, and the vast majority include glass as standard. In order for DRS to be effective in Wales, it's vital that the scheme we introduce aligns with our ambitions and the lessons learnt from best practice internationally.

So, it's sad to see that, with your opening remarks, you praised where we'd got to and said that we must aim higher, and then chose, on three specific examples, to say, 'Go slower or reverse'. Well, sorry, leadership in Government is about picking the targets that you need to go for for the good of our communities and also for the good of the planet, and then sticking with them. That's what leadership is all about.

Diolch i chi, Dirprwy Lywydd. Roedd yr ymgynghoriad hwnnw ar sail yr holl wydr a ddaw i mewn. Y Llywodraeth Geidwadol yn y DU ar y pryd a newidiodd ei meddwl. Ac mae'n rhaid i ni ofyn pam hynny, oherwydd mae'r holl dystiolaeth, nid yn unig o ran sbwriel ac ailgylchu, ond y pontio at ddi-garbon, yn dangos ei bod hi'n rhaid ailddefnyddio gwydr, yn ogystal ag ailgylchu, fod yn rhan o hyn. Sam, ewch yn eich ôl a gofynnwch i ble y mae'r dystiolaeth yn mynd â chi. Ond rydym ni'n gweithio gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig. Dim ond i ddweud, mae yna lu o enghreifftiau rhyngwladol llwyddiannus o Gynlluniau Dychwelyd Ernes, Sam, ac mae'r mwyafrif helaeth yn cynnwys gwydr yn gyffredinol. Er mwyn i'r Cynllun Dychwelyd Ernes fod yn effeithiol yng Nghymru, fe fydd hi'n hanfodol i'r cynllun a gyflwynwn ni gyd-fynd â'n huchelgeisiau a'r gwersi a ddysgwyd o arfer gorau yn rhyngwladol.

Felly, mae hi'n drist meddwl eich bod chi, yn eich sylwadau agoriadol, wedi canmol ein cynnydd ni hyd yn hyn a dweud ei bod hi'n rhaid i ni anelu yn uwch, a dewis mynegi wedyn, gyda thair enghraifft benodol, 'Fe ddylech chi arafu neu droi yn eich olau'. Wel, mae'n ddrwg gen i ddweud, ystyr arweinyddiaeth mewn Llywodraeth yw dewis y nodau y mae'n rhaid ichi gyflymu tuag atyn nhw er mwyn ein cymunedau ac er mwyn y blaned hefyd, a glynu wrthyn nhw wedyn. Dyna yw hanfod arweinyddiaeth.

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am y datganiad hwn heddiw. Dwi yn ei groesawu fe. Mae Cymru wedi arwain y ffordd yn rhyngwladol gydag ailgylchu, a dwi'n meddwl bod yn rhaid cydnabod hynny. Gallwn ni deimlo balchder yn y ffaith ein bod ni'n ail yn y byd. Mae diolch, felly, i'r cydweithio sydd wedi bod rhwng llywodraeth leol, Llywodraethau cenedlaethol a phobl Cymru am hynny. 

Ond ni ellir anwybyddu’r ffaith, ychwaith, fod y cynnydd hwnnw wedi arafu. Mae cyfraddau ailgylchu wedi aros yn yr unfan, bron, ac mae gwahaniaethau mawr rhwng llywodraethau lleol gwahanol. Tra bo rhai wedi mynd ymhellach na’r targed 70 y cant o flaen amser, mae eraill wedi stryglan i gyrraedd hyd yn oed y targed presennol o 64 y cant. Felly, beth fyddwch chi’n ei wneud i gynorthwyo’r cynghorau hynny sy’n stryglan? Pam mae yna dal rhai cynghorau sydd heb fabwysiadu’r glasbrint casgliadau? Beth all gael ei wneud i’w helpu nhw? Mae dal lot gormod o bethau sy’n gallu cael eu hailgylchu ond sydd, yn lle, yn bennu lan yn y ffrwd wastraff, fel sydd wedi cael ei grybwyll, gan gynnwys chwarter gwastraff bwyd. Sut fyddwch chi’n mynd ati i wella hynny, yn enwedig gyda gwastraff bwyd busnesau?

Ac i droi at yr economi crwn ehangach, os mai dyna yw circular economy, rhaid inni fabwysiadu egwyddorion osgoi gwastraff, trwsio ac ail-ddefnyddio. Mae mentrau fel Repair Cafe Wales a Benthyg Cymru yn esiamplau ardderchog o’r rhain. Maen nhw’n tueddu i ddibynnu ar grantiau tymor byr. Felly, pa gefnogaeth ariannol hirdymor fydd ar gael iddynt i sicrhau bod mentrau pwysig o’r fath yn gynaliadwy?

Rŷn ni wedi clywed yn barod, wrth gwrs, am y DRS. Mae hwn yn fater o gonsérn. Mae oedi wedi bod, sydd wedi arwain, efallai, at 647 miliwn o boteli PET, 332 miliwn o ganiau, a 61 miliwn o foteli gwydr yn cael eu claddu, eu llosgi, neu eu troi’n sbwriel. Mae’n amlwg—mae wedi cael ei grybwyll yn barod—fod Deddf marchnad fewnol wedi chwarae rhan yn yr oedi. Ond, o ystyried y newid Llywodraeth yn San Steffan, a fyddem ni'n gallu disgwyl amserlen fwy uchelgeisiol i gyflwyno’r DRS yma? Rwy’n gwybod—eto, mae hyn wedi cael ei grybwyll—fod gan fusnesau lleol bryderon. Mae hynny’n ddealladwy. Ond dwi’n cytuno gyda chi bod angen inni gefnogi’r newid yma i ddigwydd. Felly, a fyddwch chi’n sicrhau, nid yn unig pan fydd y DRS yn cael ei gyflwyno ond cyn hynny hefyd, ei fod e'n digwydd mewn ffordd sy’n cefnogi busnesau bach i gynllunio o flaen amser?

Ac yn olaf, hoffwn i bwysleisio’r angen i ffocysu nawr mwy a mwy ar leihau gwastraff. Rhaid i’r newid hwn ddigwydd law yn llaw gyda pholisïau megis right to repair, efallai lleihau VAT ar nwyddau ail law, a mwy o gefnogaeth i fusnesau sy’n gweithio gyda’r ethos hwnnw. Felly, beth fyddwch chi’n ei wneud i ddechrau sgwrs genedlaethol am hyn oll—am yr angen i newid ein harferion ni o fyw, ein harferion consumption ni? A fyddwch chi’n cyflwyno targedau clir o ran trwsio ac ail-ddefnyddio? Diolch.

Thank you to the Cabinet Secretary for today's statement. I welcome the statement. Wales has led the way internationally on recycling, and I think that that must be acknowledged. We can take pride in the fact that we are ranked second in the world. The thanks for this are due to the collaboration between local government, national Governments and the people of Wales. 

However, we cannot ignore the fact that this progress has slowed. Recycling rates have broadly remained static, and there are major differences between different local authorities. While some have gone further than the 70 per cent target ahead of schedule, others have struggled to hit even the current target of 64 per cent. So, what will you do to support those councils that are struggling? Why are there still some councils that haven’t adopted the collections blueprint? What can be done to help them? Far too many materials that could be recycled end up in the waste stream, as has been mentioned, including a quarter of food waste. How will you improve this situation, particularly when it comes to food waste from businesses?

Turning to the wider circular economy—I believe that 'economi crwn' is 'circular economy' in Welsh—we must adopt the principles of avoiding waste, and then repair and reuse. Initiatives like Repair Cafe Wales and Benthyg Cymru are excellent examples in this regard. However, they do tend to depend on short-term grants. So, what longer term financial support will be available to ensure that such important initiatives are sustainable?

We've heard already, of course, about the DRS. It is a cause for concern. There has been delay, which has, perhaps, led to 647 million PET bottles, 332 million cans and 61 million glass bottles being sent to landfill, burned or thrown away as litter. It's clear—it's has already been mentioned—that the internal market Act has played a part in this delay. But, bearing in mind the change of Government at Westminster, can we expect a more ambitious timetable for the introduction of DRS here? I realise—again, this has already been mentioned—that local businesses will have concerns. That's understandable. But I agree with you that we need to support this change. So, will you ensure, not just when the DRS is introduced but before it is introduced, that it is done in way that supports small businesses to plan ahead?

And finally, I’d like to emphasise the need to focus now more and more on producing less and less waste. This shift must happen hand in hand with policies such as the right to repair, perhaps reducing VAT on second-hand goods, and greater support for businesses who operate according to this ethos. So, what will you be doing to start a national conversation about all of these issues, and about the need to change our habits, our consumption habits? Will you be introducing clear targets in terms of repair and reuse? Thank you.

15:15

Delyth, diolch yn fawr iawn. A heddiw, shwmae, Delyth.

Delyth, thank you very much. Today, shwmae, Delyth.

Shwmae. Can I first of all join with you in congratulating the people of Wales? We talk about third sector partners, local authorities, the business community as well. But, actually, it’s the people of Wales as well who've done the heavy lifting on this and got us to the good place that we are in, and will take us further as well.

You mentioned the differences between the local authorities. They are there, but what we do is very careful mapping of the progress that individual local authorities have made—including, by the way, Denbighshire as well. But whether it’s Caerphilly, Blaenau Gwent or Bridgend or whoever, we have very close engagement at official and also at ministerial level as well. We put in place the guidance and the support and the incentives and, occasionally, the penalties for not achieving the targets that we are all obliged to achieve—all, collectively, obliged to work towards. But that does mean being supportive. It means working with them. Some of these local authorities came from a very different place from the neighbouring authority. They didn’t have the infrastructure in place to do the recycling and reuse that we're asking them to do. So, Welsh Government grants play a role in that as well, and we do that.

But, even though they're in a different place, and not every local authority is quite at the level that we want, we will keep on. There’s my commitment: we will keep on working with them, incentivising, encouraging, providing the ways in which that this can be done with our small but expert team of people that we have as well, and trying to avoid, where we can, resorting to penalising them for not getting there, and instead pushing them along the way, although there are penalties in place as well if they need to be used.

You mentioned the important aspect of food waste, and I’m really pleased to say that it’s this week—actually, yesterday—that we've launched the Be Mighty campaign. We often say that we may be a small nation, but I say we are mighty in what we can do in leadership on this. Most of us know that food waste goes in the food waste caddy; the fact is now that a quarter of our rubbish bins are still made up of food, which carries environmental and cost impacts for households. They're wasting money, but it's also going to places that it shouldn't be going, because we should be using the food more effectively, and recycling it where we can't. The latest food waste report from WRAP Cymru found the average household throws away nearly £50 a month—£50 a month—in waste, in the middle of a cost-of-living crisis. That's what we're throwing away. Eighty per cent of the food found in the rubbish bin could have been eaten, and the rest—things like inedible banana skins, eggshells and such like—could have been recycled in other ways. Every local authority now, I'm proud to say, provides a food waste service. There are increasing participation rates. It's one the easiest ways to further improve recycling, and we've got direct support with local authorities now, and we're aiming to reach that 70 per cent by tackling this part of the waste as well. And the Be Mighty campaign, the focus of that Be Mighty campaign, launched yesterday, is on changing the way people consume and dispose of food, so it never ends up in the rubbish, by focusing on not throwing away food that can be eaten, and recycling what can't be eaten.

You touched as well on the important issue of reuse and repair. There's a whole circular economy piece here. We know that the repair of items keeps them in use for longer, and that, again, when everybody's faced with the cost-of-living crisis, is important. We're relearning old lessons from the past in a modern environment, so we can provide high quality, low-cost reused furniture and fittings, domestic appliances, sports equipment, cloth nappies, school uniforms. We're seeing so much more now being reused and recycled. Borrowing household tools through Benthyg—I borrowed a jet washer the other day from the Newport Benthyg, because mine is broken. Do I go out and spend—I don't know what it is—£100, £150? I didn't. I went in and paid a couple of quid to actually borrow one of these. We've got these shops now right across communities in Wales. So, these are examples of how we can do it. 

And on DRS, which you mentioned, yes, we will indeed work with small businesses. As we are working with the UK Government on the overall roll-out of a four-nation approach to DRS, we hold fast to our long-held position, based on the evidence, of actually going forward with DRS with glass as well. But, in so doing, we will work very closely—. And we have, by the way, met frequently now with a range of businesses in different parts of the supply chain, including those small businesses, to make sure we don't have unintended consequences, and we will work intensely with them to do it. 

The other part of that, of course, which you mentioned, is about reducing waste at source, and that's where the extended producer responsibility piece comes into it, actually putting the polluter-pays principle into operation, so that those people who produce the waste right at the front end are incentivised to cut down on waste, and, where the waste is produced, we actually pass on the funds to local authorities to do more in that space of collecting it, reusing it, recycling. But thank you for your consistent support as well. Diolch yn fawr iawn.

Shwmae. A gaf i ymuno â chi i longyfarch pobl Cymru, yn gyntaf i gyd? Rydym ni'n siarad am bartneriaid y trydydd sector, yr awdurdodau lleol, a'r gymuned fusnes hefyd. Ond, mewn gwirionedd, pobl Cymru sydd wedi gwneud y gwaith trwm yn hyn o beth hefyd a dyna sydd wedi dod â ni i'r sefyllfa fanteisiol hon yr ydym ni ynddi nawr, ac a fydd yn mynd â ni ymhellach hefyd.

Fe wnaethoch chi sôn am y gwahaniaethau rhwng yr awdurdodau lleol. Maen nhw yno, ond yr hyn yr ydym ni'n ei wneud yw mapio'r cynnydd a wnaeth yr awdurdodau lleol unigol yn ofalus iawn—gan gynnwys, gyda llaw, sir Ddinbych hefyd. Ond os byddwn ni'n sôn am Gaerffili, Blaenau Gwent neu Ben-y-bont ar Ogwr neu rywle arall, rydym ni'n ymgysylltu yn agos iawn ar lefelau swyddogol a gweinidogol hefyd. Fe wnaethom ni roi'r canllawiau a'r gefnogaeth a'r cymhellion ar waith ac, o bryd i'w gilydd, fe wnaethom ni bennu cosbau am beidio â chyflawni'r nodau y mae'n rhaid i bob un ohonom ni eu cyflawni—i gyd, gyda'n gilydd, y mae rheidrwydd arnom ni i weithio tuag atyn nhw. Ond mae hynny'n golygu rhoi cefnogaeth. Mae'n golygu gweithio gyda nhw. Roedd rhai o'r awdurdodau lleol hyn yn dod o sefyllfa wahanol iawn i'r sefyllfa mewn awdurdod cyfagos. Nid oedd y seilwaith ganddyn nhw ar waith i gyflawni'r ailgylchu a'r ailddefnyddio y gwnaethom ni ofyn iddyn nhw ei gyflawni. Felly, mae grantiau Llywodraeth Cymru â rhan yn hyn hefyd, ac rydym ni'n cyflawni hynny.

Ond, er eu bod nhw mewn sefyllfaoedd gwahanol i'w gilydd, ac er nad yw pob awdurdod lleol wedi cyrraedd y gyfradd yr ydym ni'n awyddus i'w chyrraedd, fe fyddwn ni'n dal ati. Dyma fy ymrwymiad i: fe fyddwn ni'n parhau i weithio gyda nhw, gan gymell, annog, a darparu'r ffyrdd y gellir gwneud hyn ynddyn nhw gyda'n tîm bychan ond arbenigol ni o bobl hefyd, a cheisio osgoi, pryd y bo hynny'n bosibl, eu cosbi nhw am beidio â chyrraedd eu nodau ond ceisio eu gwthio nhw ymlaen ar hyd y ffordd, yn hytrach na hynny, er y bydd cosbau ar waith hefyd pe byddai angen eu defnyddio nhw.

Roeddech chi'n sôn am agwedd bwysig gwastraff bwyd, ac rwy'n falch iawn o ddweud mai'r wythnos hon—ddoe, mewn gwirionedd—y gwnaethom ni lansio ymgyrch Bydd Wych. Fe fyddwn ni'n dweud yn aml mai cenedl fechan ydym ni, ond rwyf i'n dweud y gallwn ni fod yn wych o ran yr hyn y gallwn ni ei wneud gydag arweinyddiaeth yn hyn o beth. Mae'r rhan fwyaf ohonom yn gwybod bod gwastraff bwyd i'w roi yn y cadi gwastraff bwyd; y gwir amdani nawr yw bod chwarter ein biniau sbwriel ni'n cynnwys bwyd, sydd ag effeithiau amgylcheddol ac yn costio arian i aelwydydd. Maen nhw'n gwastraffu eu harian, ond mae'r gwastraff yn mynd i leoedd na ddylai fod yn mynd iddyn nhw hefyd, oherwydd fe ddylem ni fod yn defnyddio'r bwyd yn fwy effeithiol, a'i ailgylchu pan na allwn ni wneud felly. Roedd yr adroddiad gwastraff bwyd diweddaraf gan WRAP Cymru yn canfod bod yr aelwyd gyffredin yn taflu bron i £50 y mis—£50 y mis—o wastraff, yng nghanol argyfwng costau byw. Dyna'r swm yr ydym ni'n ei daflu i'r sbwriel. Fe allai 80 y cant o'r bwyd sy'n mynd i'r  bin sbwriel fod wedi cael ei fwyta, ac fe allai'r gweddill—pethau fel crwyn banana anfwytadwy, plisgyn wyau a phethau tebyg—fod wedi cael eu hailgylchu mewn ffyrdd eraill. Mae pob awdurdod lleol nawr, rwy'n falch o ddweud, yn darparu gwasanaeth gwastraff bwyd. Fe geir cyfraddau cynyddol o gyfranogiad. Mae hon yn un o'r ffyrdd rhwyddaf o wella ailgylchu ymhellach, ac mae gennym gefnogaeth uniongyrchol gydag awdurdodau lleol nawr, ac rydym ni'n anelu at gyrraedd 70 y cant drwy fynd i'r afael â'r math hwn o wastraff hefyd. Ac mae'r ymgyrch Bydd Wych, hanfod ymgyrch Bydd Wych, a gafodd ei lansio ddoe, yw newid y ffordd y mae pobl yn bwyta ac yn cael gwared ar fwyd, fel nad yw byth yn cael ei daflu yn y sbwriel, trwy ganolbwyntio ar beidio â thaflu bwyd y gellir ei fwyta ac ailgylchu'r hyn na ellir ei fwyta.

Fe wnaethoch chi sôn am fater pwysig o ailddefnyddio ac atgyweirio hefyd. Fe geir mater cyfan yma ynglŷn â'r economi gylchol. Fe wyddom ni fod atgyweirio eitemau yn eu cadw nhw mewn defnydd am fwy o amser, ac unwaith eto, pan fydd pawb yn wynebu'r argyfwng costau byw, mae hynny'n bwysig. Rydym ni'n ailddysgu hen wersi o'r gorffennol yn yr amgylchedd modern, ar gyfer gallu darparu dodrefn a ffitiadau o ansawdd uchel i'w hailddefnyddio, ar gost isel, offer i'r tŷ, cyfarpar chwaraeon, clytiau brethyn, gwisgoedd ysgol. Fe welwn ni gymaint yn rhagor yn cael eu hailddefnyddio a'u hailgylchu. Fel benthyca offer cartref trwy Benthyg—fe gefais i fenthyg golchwr jet y diwrnod o'r blaen gan Benthyg Casnewydd, am fod fy un i wedi torri. A af i allan a gwario—nid wyf i'n gwybod faint—£100, £150? 'Wnes i ddim. Fe es i mewn yno a thalu cwpl o bunnau i fenthyg un o'r rhain mewn gwirionedd. Mae'r siopau hyn gennym ni ar draws cymunedau yng Nghymru erbyn hyn. Felly, mae'r rhain yn enghreifftiau o sut y gallwn ni wneud hyn.

Ac o ran cynlluniau dychwelyd ernes, y gwnaethoch eu crybwyll, byddwn, fe fyddwn ni'n siŵr o fod yn gweithio gyda busnesau bach. Gan ein bod ni'n gweithio gyda Llywodraeth y DU ar gyflwyno dull pedair gwlad o ymdrin â chynlluniau dychwelyd ernes yn gyffredinol, rydym yn dal yn gadarn at ein safbwynt hirsefydlog, ar sail y dystiolaeth, o symud ymlaen mewn gwirionedd gyda chynllun dychwelyd ernes ar gyfer gwydr hefyd. Ond, wrth wneud hynny, fe fyddwn ni'n gweithio yn agos iawn—. Ac rydym ni, gyda llaw, wedi bod yn cyfarfod yn gyson nawr ag amrywiaeth o fusnesau mewn gwahanol rannau o'r gadwyn gyflenwi, gan gynnwys y busnesau bach hynny, i sicrhau nad ydym ni'n gweld canlyniadau anfwriadol, ac fe fyddwn ni'n gweithio yn ddyfal gyda nhw ar gyfer cyflawni hynny.

Mae'r agwedd arall ar hynny, wrth gwrs, fel roeddech chi'n sôn, yn ymwneud â lleihau gwastraff yn y ffynhonnell, a dyna pryd mae'r mater ynglŷn â chyfrifoldeb estynedig y cynhyrchwyr yn dod i'r golwg, sef rhoi'r egwyddor ar waith mai'r llygrwr sydd i dalu, fel bydd y bobl hynny sy'n cynhyrchu'r gwastraff ar ddechrau'r daith yn cael eu cymell i dorri i lawr ar wastraff, ac yn lle bynnag y mae'r gwastraff yn cael ei gynhyrchu, mewn gwirionedd, rydym ni'n trosglwyddo'r arian i awdurdodau lleol i wneud mwy ynglŷn â'r gwastraff fel ei gasglu, ei ailddefnyddio, ei ailgylchu. Ond diolch i chi am eich cefnogaeth gyson hefyd. Diolch yn fawr iawn.

15:20

This really is a good news story. I think it started with the 5p carrier bag charge, and then moved into kerbside-sorted recycling, and it made us as residents think about the climate and feel that we're all doing our bit as well. I think we need to promote that 80 per cent of material collected is now sorted and reused here in Wales, and the announcement about Eren Holding, the £1 billion investment, and also 400 really good unionised jobs as well—so, it's retaining the existing and creating more jobs—and that they themselves are going to be using anaerobic digestion as part of their energy scheme is really good.

The biggest issue, I think, with getting those figures up for municipal waste is the food. I'm glad there's a campaign coming out this week, Be Mighty. It's not just food waste—mine's full of peelings; peelings, eggshells, tea bags. But part of that, I think, is to actually say that it goes to a regional anaerobic digester and is made into electricity and then liquid fertiliser, and that was a collaboration between Welsh Government and local authorities many years ago as part of this process. So, that's part of the promotion as well.

Mae'r newyddion yn wirioneddol dda yn hyn o beth. Rwy'n credu i hyn ddechrau gyda'r tâl o 5c am fagiau siopa, a mynd ymlaen wedyn at ailgylchu a ddidolwyd ar fin y ffordd, ac fe wnaeth hynny i ni'r trigolion ystyried yr hinsawdd a theimlo ein bod ni i gyd yn gwneud ein rhan hefyd. Rwy'n credu bod angen i ni hyrwyddo'r ffaith fod 80 y cant o'r deunydd a gesglir bellach yn cael ei ddidoli a'i ailddefnyddio yma yng Nghymru, ac mae'r cyhoeddiad am Eren Holding, y buddsoddiad o £1 biliwn, a'r 400 o swyddi da iawn hefyd gydag undebau llafur—felly, ystyr hyn yw cadw swyddi presennol a chreu mwy o swyddi—mae'r ffaith eu bod nhw eu hunain am fod yn defnyddio treulio anaerobig yn rhan o'u cynllun ynni nhw yn beth da iawn.

Y mater mwyaf, yn fy marn i, o ran codi'r cyfraddau hynny o ran gwastraff trefol yw gwastraff bwyd. Rwy'n falch fod ymgyrch yn cael ei lansio'r wythnos hon, Bydd Wych. Nid gwastraff bwyd yn unig mohono—mae fy sbarion i'n llawn crwyn; pilion, plisg wyau, bagiau te. Ond rhan o hynny, rwy'n credu, yw mynegi mewn gwirionedd ei fod yn mynd i'w dreulio yn anaerobig yn y rhanbarth a'i fod yn cynhyrchu trydan a gwrtaith hylifol wedyn, a chydweithio rhwng Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol flynyddoedd lawer yn ôl yn rhan o'r broses hon oedd hwnnw. Felly, mae hynny'n rhan o'r hyrwyddo hefyd.

Carolyn, thank you very much indeed. It's such an important point. We keep on looking—. We have traditionally—we don't anymore in Wales—looked at waste as an unfortunate byproduct that goes somewhere and disappears, but actually it's a valuable commodity if we use it in the right way. So, just to touch on the food waste, which I'm glad to see you've raised there, in ‘Beyond Recycling’ our approach is we are setting targets to reduce avoidable food waste by 50 per cent by 2025, 60 per cent by 2030, compared to the 2007 baseline. This is high ambition again. Despite what we've heard a little bit earlier within this Chamber, from one part of the Chamber, we have high ambition; we'll keep on going on this and working with the public in order to get to that point. WRAP is currently estimating that food waste makes up almost half of the—. WRAP estimates that food waste currently makes up almost half of the total waste in Wales, according to the Wales baseline report. Their road map in 2023, which they published, identified manufacturing and household food waste as the priority areas to reach the target, so that's why we're focusing on reducing household food waste through campaigns like Be Mighty. And please, Members, go on the website and then share it widely so people can see. Because it's got good advice there on how to actually deal with household food waste, but also support for businesses to reduce waste in the supply chain, and that involves then organisations such as Farming Connect, Business Wales, Fair Share Cymru and others. So, it's a really cross-government and cross-sectoral approach to tackling food waste.

Carolyn, diolch yn fawr iawn i chi. Mae hwnnw'n bwynt mor bwysig. Rydym ni'n dal ati i edrych—. Yn draddodiadol rydym—nid ydym ni'n gwneud hynny yng Nghymru mwyach—wedi ystyried gwastraff yn sgil-gynnyrch anffodus sy'n mynd i rywle ac yn diflannu o'r golwg, ond mewn gwirionedd mae'n adnodd gwerthfawr os ydym ni'n ei ddefnyddio yn y ffordd gywir. Felly, i ddweud gair bach am wastraff bwyd, yr wyf i'n falch eich bod wedi chi wedi ei godi nawr, yn 'Mwy nag Ailgylchu' ein dull ni o weithredu yw ein bod ni'n pennu nodau ar gyfer lleihau gwastraff bwyd y gellir ei osgoi 50 y cant erbyn 2025, 60 y cant erbyn 2030, o gymharu â llinell sylfaen 2007. Mae hwn yn uchelgais mawr unwaith eto. Er gwaethaf yr hyn a glywsom ni ychydig yn gynharach yn y Siambr hon, o un rhan o'r Siambr, mae uchelgais mawr gennym ni; fe fyddwn ni'n parhau i wneud hyn a gweithio gyda'r cyhoedd i gyrraedd y pwynt hwnnw. Mae WRAP yn amcangyfrif bod gwastraff bwyd yn cyfrif am bron i hanner y rhain ar hyn o bryd—. Mae WRAP yn amcangyfrif mai gwastraff bwyd yw bron i hanner cyfanswm y gwastraff yng Nghymru ar hyn o bryd, yn ôl adroddiad llinell sylfaen Cymru. Roedd eu map ffordd, a gyhoeddwyd ganddyn nhw yn 2023, yn nodi mai gweithgynhyrchu a gwastraff bwyd cartref yw'r meysydd blaenoriaeth o ran cyrraedd y nod, felly dyna pam rydym ni'n canolbwyntio ar leihau gwastraff bwyd cartref trwy ymgyrchoedd fel Bydd Wych. Ac os gwelwch chi'n dda, Aelodau, ewch ar y wefan a rhannu hynny'n eang wedyn er mwyn i bobl gael gweld. Oherwydd mae cyngor da ar gael yno ynglŷn â sut i drin gwastraff bwyd o'r cartref, ond mae cefnogaeth i fusnesau yno hefyd ar gyfer lleihau gwastraff yn y gadwyn gyflenwi, ac mae hynny'n cynnwys sefydliadau fel Cyswllt Ffermio, Busnes Cymru, Fair Share Cymru ac eraill. Felly, mae hwn yn ddull trawslywodraethol a thraws-sectoraidd iawn o fynd i'r afael â gwastraff bwyd.

15:25

Thank you. I agree with Carolyn Thomas: this really is a good-news story, and I was delighted to have a quick look at what Benthyg Cymru was offering in my area, just being intrigued, and I was really heartened to see that you can rent an eight-person tent for £10 a week and a sleeping bag for £2 a week, which means that people who absolutely can't afford to take a holiday staying in a hotel or a B&B can get the equipment needed to experience the wonders of going camping in the summer.

I just want to come back to something that was raised by Delyth Jewell, which is around these local authorities who are struggling to achieve the 70 per cent recycling rate, because it's a conversation I've had in different parts of the country in the last few months, and I think the most overwhelming argument is that if you don't recycle—separate your waste on the doorstep—you get contaminated mixed waste, which local authorities have to pay to dispose of, and instead you get this wonderful separated waste that you can sell. Now, the difficulty is that, actually explaining that to people, it's difficult. Councils are coy about revealing exactly how much they can get for unadulterated glass, metals—

Diolch i chi. Rwy'n cytuno â Carolyn Thomas: mae'r newyddion yn wirioneddol dda ynglŷn â hyn, ac roeddwn i wrth fy modd pan gefais i gipolwg ar yr hyn yr oedd Benthyg Cymru yn ei gynnig yn fy ardal i, dim ond i fod yn chwilfrydig, ac roeddwn i wedi fy nghalonogi o weld y gallwch chi rentu pabell ar gyfer wyth o unigolion am £10 yr wythnos a sach gysgu am £2 yr wythnos, sy'n golygu y gall pobl sy'n methu â fforddio aros mewn gwesty neu Wely a Brecwast ar eu gwyliau gael gafael ar y cyfarpar angenrheidiol i gael blas ar ryfeddodau gwersylla yn yr haf.

Fe hoffwn i gyfeirio ychydig bach at rywbeth a gafodd ei godi gan Delyth Jewell, ynglŷn â'r awdurdodau lleol hyn sy'n ei chael hi'n anodd cyflawni'r gyfradd ailgylchu o 70 y cant, oherwydd mae honno'n sgwrs a gefais i mewn gwahanol rannau o'r wlad yn ystod y misoedd diwethaf, ac rwy'n credu mai'r ddadl fwyaf ysgubol yw, os nad ydych chi'n ailgylchu—yn gwahanu eich gwastraff wrth garreg y drws—yr hyn a gewch chi yw gwastraff cymysg llygredig, y mae'n rhaid i'r awdurdodau lleol dalu am gael ymwared ag ef, ac yn lle hynny rydych chi'n cael y gwastraff gwych hwn a gafodd ei ddidoli yr ydych chi'n gallu ei werthu. Nawr, mewn gwirionedd, yr anhawster yw bod esbonio hynny i bobl yn beth anodd. Mae'r cynghorau yn swil ynglŷn â datgelu yn union faint y gallan nhw ei gael am wydr heb amhureddau, metelau—

Jenny, you need to ask a question now, please.

Jenny, mae angen i chi ofyn cwestiwn nawr, os gwelwch chi'n dda.

—plastics and paper because of the commercial sensitivities. They want to get the best possible price, they don't want to reveal their hand. So, I feel, in order to really get people to understand why this is so important, perhaps the Government could publish a short paper on what the range of worth of these materials is, so that ordinary people will understand—

—plastigau a phapur oherwydd y sensitifrwydd masnachol. Maen nhw'n dymuno cael y pris gorau posibl, nid ydyn nhw'n dymuno datgelu pa gardiau sydd ganddyn nhw yn eu dwylo. Felly, rwy'n teimlo, er mwyn i bobl ddeall pam mae hyn mor bwysig, efallai y gallai'r Llywodraeth gyhoeddi papur byr ynglŷn â gwerthoedd amrywiol y deunyddiau hyn, fel y bydd pobl gyffredin yn deall—

—that they are making a proper contribution to their own local authority's income.

—a'u bod nhw'n gwneud cyfraniad gwirioneddol at incwm eu hawdurdod lleol nhw.

Yes, absolutely. Jenny makes such a good point. This is all to do with now and futureproofing. It's savings and resilience for local authorities against what we know is coming if we don't do this, and it's also turning that, then, into jobs and green growth and opportunities, literally jobs in our communities—in Port Talbot, in Blaenau Gwent et cetera. This is what we're talking about, and being early to it as well.

But indeed, since devolution now, this is one of the great success stories of devolution. Welsh Government has invested £1 billion in municipal recycling since devolution—£1 billion. We've put our money where our mouth is and we've worked with people and with business and with local authorities to get this right. We've transformed Wales from a nation that recycled less than 5 per cent of waste to now over 65 per cent, and we're going higher, as long as we have support here across the Chamber. But we'll keep on going for it.

The next target is 70 per cent minimum municipal recycle rate in 2024-25, and the overarching aim of reaching zero waste by 2050. We have got several authorities already reaching over 70 per cent. We'll work with the others. We're saving, Dirprwy Lywydd, over 400,000 tonnes of carbon dioxide every single year from being released into the atmosphere. It’s a key contribution to tackling climate change.

And, just finally, Dirprwy Lywydd, 17 of the 22 local authorities, working with us—working with the support we’ve got—are now blueprint compliant, or in the process of transition into a blueprint-compliant collections profile, where they separate the waste and it’s not contaminated and so on. We’ll continue to work with our local authorities, and with the people of Wales, and with the business sector, to get this right, but we have to do it with the ambition of saving local authorities money, and actually creating green jobs and growth right across Wales.

Ie, yn hollol. Mae Jenny yn gwneud pwynt mor dda. Mae hyn i gyd yn ymwneud â'r pethau sy'n digwydd nawr a pharatoi ar gyfer y dyfodol. Mae'n golygu arbedion a chydnerthedd i awdurdodau lleol o gymharu â'r hyn a wyddom ni sy'n dod os na wnawn ni hyn, ac mae'n troi hynny hefyd, wedyn, yn swyddi a thwf a chyfleoedd gwyrdd, swyddi gwirioneddol yn ein cymunedau ni—ym Mhort Talbot, ym Mlaenau Gwent ac ati. Dyma'r hyn yr ydym ni'n sôn amdano, a gwneud hyn rhag blaen hefyd.

Ond yn wir, ers datganoli nawr, dyma un o lwyddiannau mawr datganoli. Mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi £1 biliwn mewn ailgylchu trefol ers datganoli—£1 biliwn. Rydym ni wedi rhoi ein harian ar ein gair a gweithio gyda phobl a busnesau a'r awdurdodau lleol i wneud hyn yn y ffordd gywir. Rydym ni wedi trawsnewid Cymru o fod yn genedl a oedd yn ailgylchu llai na 5 y cant o wastraff i dros 65 y cant erbyn hyn, ac rydym ni'n cynyddu hynny, cyn belled ag y bydd cefnogaeth gennym ni yma ar draws y Siambr. Ond fe fyddwn yn parhau i fynd amdani.

Y nod nesaf yw cyfradd ailgylchu trefol o 70 y cant yn y man lleiaf yn 2024-25, a'r nod cyffredinol o fod â dim gwastraff o gwbl erbyn 2050. Mae gennym ni nifer o awdurdodau wedi cyrraedd dros 70 y cant eisoes. Fe fyddwn ni'n gweithio gyda rhai eraill. Rydym ni'n arbed dros 400,000 tunnell o garbon deuocsid rhag cael ei ollwng i'r awyr bob blwyddyn. Mae hwn yn gyfraniad allweddol at fynd i'r afael â newid hinsawdd.

Ac, yn olaf, Dirprwy Lywydd, mae 17 o'r 22 awdurdod lleol, gan weithio gyda ni—gan weithio gyda'r gefnogaeth sydd gennym ni—erbyn hyn yn cydymffurfio â'r glasbrint, neu yn y broses o drosglwyddo i broffil casgliadau sy'n cydymffurfio â'r glasbrint, lle maen nhw'n gwahanu'r gwastraff ac nid yw'n llygredig ac ati. Fe fyddwn ni'n parhau i weithio gyda'n hawdurdodau lleol, a chyda phobl Cymru, a chyda'r sector busnes, i wneud hyn yn iawn, ond mae'n rhaid i ni ei wneud gyda'r uchelgais o arbed arian i awdurdodau lleol, a chreu swyddi a thwf gwyrdd ledled Cymru.

15:30
4. Datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio: Ynni a’r economi werdd
4. Statement by the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning: Energy and the green economy

Yr eitem nesaf fydd datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio ar ynni a’r economi werdd. A galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet i wneud y datganiad. Rebecca Evans.

The next item will be a statement by the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning on energy and the green economy. And I call on the Cabinet Secretary to make the statement. Rebecca Evans.

Diolch. Last week, I set out this Government’s approach to economic growth, working in partnership to build on the unique strengths and opportunities that we have in Wales. Today, I want to update the Senedd on the actions we are taking to create green jobs in Wales as we tackle the climate and nature emergency in the transition to a net-zero energy system.

As we work to improve productivity in Wales, I want to focus on creating the right economic conditions for businesses and workers to flourish. A critical component of a sustainable, fast-growing economy is having reliable, affordable and clean sources of energy. As global energy markets were thrown into turmoil following Russia’s invasion of Ukraine, all parts of society felt the impact of the UK's over-reliance on fossil fuels and the impact that changes in global energy prices had on households and businesses.

I am very encouraged that the new UK Government has set a new direction for energy policy. We now have a Government in Westminster that is accelerating action to invest in our domestic energy security; a Government that has a new mission for clean power by 2030; and a Government that has a clear strategy for more green jobs and investment across the nation. And Wales has a fundamental part to play in making Britain a clean-energy superpower.

Our policies are explicitly in favour of new renewable energy projects, so we can meet our renewable energy targets to generate enough electricity to meet our own demand. Our targets also underpin our efforts to increase local ownership, so that the benefits of new infrastructure remain in Wales. This model for benefit retention underpins our work to establish Trydan Gwyrdd Cymru and Ynni Cymru. Here, Wales is leading the way in establishing public energy companies that will develop projects, retaining the income and value in Wales.

In my statement last week, I set out the importance of working in partnership to deliver prosperity across Wales, and this is also true for energy. Wales is the first part of the UK to have local area energy plans, which have identified investment opportunities for the green economy.  And I want to work in partnership with our local authorities and regions to bring forward the investment identified in those plans to deliver growth across all parts of Wales.

I also want to work in partnership with the UK Government. The UK industrial strategy, launched yesterday, set out an ambitious vision for our economy. That strategy identified the role that clean, green industries will have in driving the mission for economic growth. Together with our engagement on the industrial strategy, we have already had positive discussions with the UK Government on working in partnership with Great British Energy to deliver more investment into Wales. We are exploring how, through partnership working with Trydan Gwyrdd Cymru and Ynni Cymru, we can bring more investment into Wales to deliver renewable energy projects for our communities.

More widely, we want to accelerate delivery in Wales. I have committed to agreeing a sector deal with the renewable energy industry to ensure that we have the best conditions to support growth. In Wales, we have an onshore development pipeline in excess of 5 GW, and through fixed and floating offshore wind, we have a further pipeline in excess of 18 GW. Through the sector deal, I will be committing to supporting the acceleration of that pipeline, using the levers that we have to overcome barriers. This will include the action that I am leading to accelerate planning decisions to bring greater clarity to the industry, and the action that we are taking to improve the supply of skills through work on the net-zero skills plan.

For their part, I expect the sector to support our ambitions for local ownership and the development of skills and investment in our communities, including the environment. Working with us in making it clear to people how they will benefit is fundamental to communities accepting the changes that we need to see. I am delighted that I will be speaking at Future Energy Wales next month, where I want to continue discussions with the renewable industry on how we agree our sector deal.

I appreciate the challenges that new infrastructure can bring to communities. We have for some years supported a planned approach to the energy system, one that can respond to local needs as well as the climate and nature crises. With the new National Energy System Operator beginning work on a strategic spatial energy plan, it is essential that local views are built into that planning work. I am pleased that the Welsh Government will be on the committee that will oversee the work to develop that plan. Together with our involvement in the development of a regional energy strategic plan announced by the Office of Gas and Electricity Markets in recent weeks, Wales can be at the forefront of a more planned approach to a prosperous low-carbon future.

As we scale up renewable energy to meet the mission for clean power, it is essential that we support the economy through the transition. Wales has a proud industrial base, and we must ensure that we support new investment in industry in Wales to build a decarbonised and sustainable future.

In the coming weeks, I will be consulting on the Welsh Government’s policy position on how we can use carbon capture and storage technologies, and how we expect hydrogen investment to be taken forward in Wales. Our vision for the future of industry and energy generation in Wales is one in which sustainable industries are retained in Wales and continue to generate high-quality jobs and other benefits for the communities in which they operate. We want industry to substantially reduce its reliance on fossil fuels and its generation of greenhouse gases. We see a role for targeted implementation of carbon capture and storage technologies, where it will accelerate emissions reduction during the transition away from fossil fuels. Our policy for hydrogen will recognise its potential to contribute to decarbonisation. If sustainably manufactured and deployed, hydrogen can provide one of the few ways to decarbonise some sectors of our economy.

Wales has its place in history using our natural resources to power the industrial revolution, but we now enter a new era where the power we need across our economy and wider society supports a new industrial transformation for our economy and our communities.

Diolch. Yr wythnos diwethaf, nodais ddull gweithredu'r Llywodraeth hon o ran datblygu economaidd, gan weithio mewn partneriaeth i adeiladu ar y cryfderau a'r cyfleoedd unigryw sydd gennym yng Nghymru. Heddiw, rwyf am roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd am y camau yr ydym yn eu cymryd i greu swyddi gwyrdd yng Nghymru wrth i ni fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd a natur wrth bontio i system ynni sero net.

Wrth i ni weithio i wella cynhyrchiant yng Nghymru, rwyf eisiau canolbwyntio ar greu'r amodau economaidd cywir er mwyn i fusnesau a gweithwyr ffynnu. Un elfen hanfodol o economi gynaliadwy, sy'n tyfu'n gyflym yw cael ffynonellau ynni dibynadwy, fforddiadwy a glân. Wrth i farchnadoedd ynni byd-eang ddioddef cynnwrf yn dilyn ymosodiad Rwsia ar Wcráin, roedd pob rhan o gymdeithas yn teimlo effaith gorddibyniaeth y DU ar danwydd ffosil a'r effaith a gafodd newidiadau ym mhrisiau ynni byd-eang ar aelwydydd a busnesau.

Rwyf wedi fy nghalonogi'n fawr gan y ffaith bod Llywodraeth newydd y DU wedi gosod cyfeiriad newydd ar gyfer polisi ynni. Bellach mae gennym Lywodraeth yn San Steffan sy'n cyflymu camau i fuddsoddi yn ein diogelwch ynni domestig; Llywodraeth sydd â chenhadaeth newydd ar gyfer pŵer glân erbyn 2030; a Llywodraeth sydd â strategaeth glir ar gyfer mwy o swyddi gwyrdd a buddsoddiad ar draws y genedl. Ac mae gan Gymru ran sylfaenol i'w chwarae wrth wneud Prydain yn uwch-bŵer ynni glân.

Mae ein polisïau o blaid prosiectau ynni adnewyddadwy newydd yn benodol, fel y gallwn gyrraedd ein targedau ynni adnewyddadwy i gynhyrchu digon o drydan i ateb ein galw ein hunain. Mae ein targedau hefyd yn sail i'n hymdrechion i gynyddu perchnogaeth leol, fel bod manteision seilwaith newydd yn aros yng Nghymru. Mae'r model hwn ar gyfer cadw buddion yn sail i'n gwaith i sefydlu Trydan Gwyrdd Cymru ac Ynni Cymru. Yma, mae Cymru'n arwain y ffordd o ran sefydlu cwmnïau ynni cyhoeddus a fydd yn datblygu prosiectau, gan gadw'r incwm a'r gwerth yng Nghymru.

Yn fy natganiad yr wythnos diwethaf, nodais bwysigrwydd gweithio mewn partneriaeth i sicrhau ffyniant ledled Cymru, ac mae hyn hefyd yn wir am ynni. Cymru yw'r rhan gyntaf o'r DU i gael cynlluniau ynni ardal leol, sydd wedi nodi cyfleoedd buddsoddi ar gyfer yr economi werdd. Ac rwyf eisiau gweithio mewn partneriaeth â'n hawdurdodau a'n rhanbarthau lleol i gyflwyno'r buddsoddiad a nodwyd yn y cynlluniau hynny i sicrhau twf ar draws pob rhan o Gymru.

Rwyf hefyd eisiau gweithio mewn partneriaeth â Llywodraeth y DU. Mae strategaeth ddiwydiannol y DU, a lansiwyd ddoe, yn nodi gweledigaeth uchelgeisiol ar gyfer ein heconomi. Nododd y strategaeth honno y rôl y bydd diwydiannau glân, gwyrdd yn ei chael wrth sbarduno'r genhadaeth ar gyfer twf economaidd. Ynghyd â'n hymgysylltiad â'r strategaeth ddiwydiannol, rydym eisoes wedi cael trafodaethau cadarnhaol gyda Llywodraeth y DU ar weithio mewn partneriaeth â Great British Energy i ddarparu mwy o fuddsoddiad i Gymru. Rydym yn archwilio sut y gallwn, drwy weithio mewn partneriaeth â Trydan Gwyrdd Cymru ac Ynni Cymru, ddod â mwy o fuddsoddiad i Gymru i gyflawni prosiectau ynni adnewyddadwy ar gyfer ein cymunedau.

Yn ehangach, rydym eisiau cyflymu'r gwaith o gyflawni yng Nghymru. Rwyf wedi ymrwymo i gytuno ar fargen sector gyda'r diwydiant ynni adnewyddadwy i sicrhau bod gennym yr amodau gorau i gefnogi twf. Yng Nghymru, mae gennym lif prosiectau datblygu ar y tir sy'n fwy na 5GW, a thrwy wynt sefydlog ac arnofio ar y môr, mae gennym lif prosiectau sydd bellach dros 18 GW. Trwy'r fargen sector, byddaf yn ymrwymo i gefnogi cyflymu'r llif prosiectau hwnnw, gan ddefnyddio'r ysgogiadau sydd gennym i oresgyn rhwystrau. Bydd hyn yn cynnwys y camau yr wyf yn eu harwain i gyflymu penderfyniadau cynllunio i ddod â mwy o eglurder i'r diwydiant, a'r camau yr ydym yn eu cymryd i wella'r cyflenwad o sgiliau trwy waith ar y cynllun sgiliau sero net.

O'u rhan nhw, rwy'n disgwyl i'r sector gefnogi ein huchelgeisiau ar gyfer perchnogaeth leol a datblygu sgiliau a buddsoddiad yn ein cymunedau, gan gynnwys yr amgylchedd. Mae gweithio gyda ni i'w gwneud hi'n glir i bobl sut y byddant yn elwa yn hanfodol er mwyn i gymunedau dderbyn y newidiadau y mae angen i ni eu gweld. Rwy'n falch iawn y byddaf yn siarad yn  Dyfodol Ynni Cymru fis nesaf, lle rwyf eisiau parhau i gael trafodaethau gyda'r diwydiant adnewyddadwy ar sut rydym yn cytuno ar ein bargen sector.

Rwy'n gwerthfawrogi'r heriau y gall seilwaith newydd eu cyflwyno i gymunedau. Ers rhai blynyddoedd, rydym wedi cefnogi dull wedi'i gynllunio ar gyfer y system ynni, un a all ymateb i anghenion lleol yn ogystal â'r argyfyngau hinsawdd a natur. Gyda'r Gweithredwr System Ynni Cenedlaethol newydd yn dechrau gweithio ar gynllun ynni gofodol strategol, mae'n hanfodol bod safbwyntiau lleol yn cael eu hymgorffori yn y gwaith cynllunio hwnnw. Rwy'n falch y bydd Llywodraeth Cymru ar y pwyllgor a fydd yn goruchwylio'r gwaith i ddatblygu'r cynllun hwnnw. Ynghyd â'n cyfranogiad yn natblygiad cynllun strategol ynni rhanbarthol a gyhoeddwyd gan y Swyddfa Marchnadoedd Nwy a Thrydan yn ystod yr wythnosau diwethaf, gall Cymru fod ar flaen y gad o ran dull mwy cynlluniedig o ymdrin â dyfodol carbon isel ffyniannus.

Wrth i ni gynyddu ynni adnewyddadwy i gyflawni'r genhadaeth ar gyfer pŵer glân, mae'n hanfodol ein bod yn cefnogi'r economi trwy'r cyfnod pontio. Mae gan Gymru sylfaen ddiwydiannol falch, a rhaid i ni sicrhau ein bod yn cefnogi buddsoddiad newydd mewn diwydiant yng Nghymru i adeiladu dyfodol wedi'i ddatgarboneiddio ac sy'n gynaliadwy.

Yn ystod yr wythnosau nesaf, byddaf yn ymgynghori ar safbwynt polisi Llywodraeth Cymru ar sut y gallwn ddefnyddio technolegau dal a storio carbon, a sut rydym yn disgwyl i fuddsoddiad hydrogen gael ei ddatblygu yng Nghymru. Ein gweledigaeth ar gyfer dyfodol diwydiant a chynhyrchu ynni yng Nghymru yw un lle mae diwydiannau cynaliadwy yn cael eu cadw yng Nghymru ac yn parhau i greu swyddi o ansawdd uchel a manteision eraill i'r cymunedau y maent yn gweithredu ynddynt. Rydym eisiau i ddiwydiant leihau ei ddibyniaeth ar danwydd ffosil a'r nwyon tŷ gwydr a gynhyrchir yn ei sgil yn sylweddol. Rydym yn gweld rôl ar gyfer gweithredu technolegau dal a storio carbon wedi'u targedu, lle byddant yn cyflymu'r gwaith o leihau allyriadau yn ystod y cyfnod pontio i ffwrdd o danwydd ffosil. Bydd ein polisi ar gyfer hydrogen yn cydnabod ei botensial i gyfrannu at ddatgarboneiddio. Os caiff ei weithgynhyrchu a'i ddefnyddio'n gynaliadwy, gall hydrogen ddarparu un o'r ychydig ffyrdd o ddatgarboneiddio rhai sectorau o'n heconomi.

Mae gan Gymru ei lle mewn hanes gan ddefnyddio ein hadnoddau naturiol i bweru'r chwyldro diwydiannol, ond rydym bellach yn dechrau cyfnod newydd lle mae'r pŵer sydd ei angen arnom ar draws ein heconomi a'n cymdeithas ehangach yn cefnogi trawsnewidiad diwydiannol newydd i'n heconomi a'n cymunedau.

15:35

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, am eich datganiad.

Thank you, Cabinet Secretary, for your statement.

As I highlighted in my response last week, Wales's economy is broad and diverse, covering a wide range of industries. But as we look to grow our economy and support businesses, we must do so in a way that is both green and responsible. Wales has incredible potential: we are brimming with talent, and we have prime opportunities for renewable energy development, including wind, solar and nuclear. With such vast natural resources at our disposal, we should be seizing these opportunities. We need to say, 'Yes, we welcome investment, and we welcome those who want to build and drive our economy forward for the future.'

Yet when it comes to unlocking this potential, we are far from where we need to be. As I've mentioned previously, let's take planning, for instance. Right now, investors and developers are being held back by countless planning barriers. It is vital that these obstacles, like delays in consenting, planning, grid-capacity issues, skills shortages and supply-chain readiness are addressed swiftly. So, can I ask, Cabinet Secretary, what are the Government's plans to tackle these barriers, and how are you planning on working with the UK Government, which was a theme throughout your statement, on some of the reserved matters, so that investors can have the confidence they need to invest in Wales? Because this is where stakeholder engagement is key. So, I was wondering if you could tell us what engagement you are currently having with investors and businesses, to ensure their voices are heard when critical policy decisions are made.

You mentioned the future of carbon capture. Can I ensure that the shipping of carbon capture is included in any Welsh Government future policy decisions? Given the opportunities for the shipping of carbon dioxide from south-west Wales, for example, and the south Wales industrial cluster, a pipeline of carbon dioxide carbon capture is not the only way that decarbonisation can be achieved.

But even if we remove all these barriers that I've mentioned tomorrow, we'd still need skills. We all want to see more investment in skills, training and apprenticeships, not just to grow the economy, but to create jobs and ensure our young people can build for their futures here in Wales, in industries that truly make a difference and matter. Built environment professionals across Wales are crying out for candidates with sustainability skills, yet they struggle to find trained talent. New research from the University College of Estate Management shows that 90 per cent of businesses report a shortage of these essential skills, which isn’t good enough. And when the Welsh Government chooses to cut funding to training providers by 24 per cent, it doesn’t seem to add up. So, I was just asking, Cabinet Secretary, if you have considered the funding cut to colleges and training providers and skills hubs, so that these skills can be developed and the future workforce can be unleashed.

The potential of renewable energy, coupled with the training of our young people, could be transformative, not just for our green economy but for the wider supply chain too. From local amenities to the provision of parts and services, the knock-on benefits would be substantial, yet there are concerns from the small business sector especially, the backbone of the Welsh economy here, that they could be left behind in this transition. So, how is the Welsh Government ensuring that small businesses can fully participate in the green transition supply chain? You talk about pulling levers, whether through skills and training, research and development or to access finance, again, I urge you, please let’s look at tearing down these barriers to unleash that potential.

Only yesterday, a blackout warning was issued as the wind stopped blowing—ironic in Wales, but the wind stopped blowing in the UK—and the need for baseload capacity in our grid system was highlighted. One area that was omitted from your statement was that around nuclear power. This is essential for providing that much needed stability and baseload for our energy supply. Sites like Wylfa and Trawsfynydd are ripe for development; they’re crying out for development, particularly with the arrival of new technologies such as SMR, small modular reactors. In response to a written question, it was stated that you’d not yet met with the UK Government to specifically discuss nuclear energy. So, do you have any plans to talk to the UK Government on this crucial issue and the opportunities that it brings as well? Wylfa and Trawsfynydd should tick all of the boxes; they offer low-carbon, secure energy and the potential for high-quality, well-paid jobs in construction, engineering and maintenance, and this is an opportunity that needs to be seized.

Wales can and should have a thriving green economy. We can power it through renewable energy and we can staff it with home-grown talent: engineers, electricians, plumbers, welders, apprentices and many, many more. So, in light of your statement, Cabinet Secretary, can I urge you once more? The theme of my response is to tear down the barriers, speed up the planning, invest in training the green workforce for the future, and help unleash Wales’s exciting green future. Diolch, Llywydd.

Fel yr amlygais yn fy ymateb yr wythnos diwethaf, mae economi Cymru yn eang ac yn amrywiol, gan gwmpasu ystod eang o ddiwydiannau. Ond wrth i ni geisio tyfu ein heconomi a chefnogi busnesau, mae'n rhaid i ni wneud hynny mewn ffordd sy'n wyrdd ac yn gyfrifol. Mae gan Gymru botensial anhygoel: mae gennym lwyth o dalent, ac mae gennym gyfleoedd gwych ar gyfer datblygu ynni adnewyddadwy, gan gynnwys gwynt, solar a niwclear. Gydag adnoddau naturiol mor enfawr ar gael inni, dylem fod yn manteisio ar y cyfleoedd hyn. Mae angen i ni ddweud, 'Ydym, rydym yn croesawu buddsoddiad, ac rydym yn croesawu'r rhai sydd eisiau adeiladu ac ysgogi ein heconomi yn ei blaen ar gyfer y dyfodol.'

Ac eto, o ran datgloi'r potensial hwn, rydym yn bell o ble y mae angen i ni fod. Fel yr wyf wedi sôn o'r blaen, gadewch i ni gymryd cynllunio, er enghraifft. Ar hyn o bryd, mae buddsoddwyr a datblygwyr yn cael eu dal yn ôl gan rwystrau cynllunio di-ri. Mae'n hanfodol mynd i'r afael yn gyflym â'r rhwystrau hyn, fel oedi wrth roi caniatâd, cynllunio, materion capasiti'r grid, prinder sgiliau a pharodrwydd cadwyn gyflenwi. Felly, a gaf i ofyn, Ysgrifennydd Cabinet, beth yw cynlluniau'r Llywodraeth i fynd i'r afael â'r rhwystrau hyn, a sut ydych chi'n bwriadu gweithio gyda Llywodraeth y DU, a oedd yn thema drwy gydol eich datganiad, ar rai o'r materion a gedwir yn ôl, fel y gall buddsoddwyr gael yr hyder sydd ei angen arnynt i fuddsoddi yng Nghymru? Oherwydd dyma lle mae ymgysylltu â rhanddeiliaid yn allweddol. Felly, roeddwn i'n meddwl tybed a allech chi ddweud wrthym pa ymgysylltiad rydych chi'n ei gael gyda buddsoddwyr a busnesau ar hyn o bryd, er mwyn sicrhau bod eu lleisiau'n cael eu clywed pan fydd penderfyniadau polisi tyngedfennol yn cael eu gwneud.

Fe wnaethoch chi sôn am ddyfodol dal carbon. A gaf i sicrhau bod cludo dal carbon yn cael ei gynnwys mewn unrhyw benderfyniadau polisi Llywodraeth Cymru yn y dyfodol? O ystyried y cyfleoedd i gludo carbon deuocsid o'r de-orllewin, er enghraifft, a chlwstwr diwydiannol y de, nid piblinell o ddal carbon deuocsid yw'r unig ffordd y gellir cyflawni datgarboneiddio.

Ond hyd yn oed os byddwn yn dileu'r holl rwystrau hyn yr wyf wedi'u crybwyll yfory, byddai angen sgiliau arnom o hyd. Rydym i gyd eisiau gweld mwy o fuddsoddiad mewn sgiliau, hyfforddiant a phrentisiaethau, nid yn unig i dyfu'r economi, ond i greu swyddi a sicrhau y gall ein pobl ifanc adeiladu ar gyfer eu dyfodol yma yng Nghymru, mewn diwydiannau sydd wir yn gwneud gwahaniaeth ac sy'n bwysig. Mae gweithwyr proffesiynol yr amgylchedd adeiledig ledled Cymru yn gweiddi am ymgeiswyr sydd â sgiliau cynaliadwyedd, ac eto maent yn cael trafferth dod o hyd i dalent hyfforddedig. Mae ymchwil newydd gan y Coleg Prifysgol Rheoli Ystadau yn dangos bod 90 y cant o fusnesau yn nodi prinder o'r sgiliau hanfodol hyn, ac nad yw hyn yn ddigon da. A phan fydd Llywodraeth Cymru yn dewis torri cyllid i ddarparwyr hyfforddiant 24 y cant, nid yw'n gwneud synnwyr. Felly, roeddwn i'n gofyn, Ysgrifennydd Cabinet, a ydych chi wedi ystyried y toriad mewn cyllid i golegau a darparwyr hyfforddiant a hybiau sgiliau, fel y gellir datblygu'r sgiliau hyn a bod gweithlu'r dyfodol yn gallu cael ei ryddhau.

Gallai potensial ynni adnewyddadwy, ynghyd â hyfforddiant ein pobl ifanc, fod yn drawsnewidiol, nid yn unig i'n heconomi werdd ond i'r gadwyn gyflenwi ehangach hefyd. O amwynderau lleol i ddarparu rhannau a gwasanaethau, byddai'r buddion canlyniadol yn sylweddol, ond eto mae pryderon gan y sector busnesau bach yn arbennig, asgwrn cefn economi Cymru yma, y gallent gael eu gadael ar ôl yn ystod y cyfnod pontio hwn. Felly, sut mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau y gall busnesau bach gymryd rhan lawn yn y gadwyn gyflenwi bontio werdd? Rydych chi'n siarad am ddefnyddio ysgogiadau, boed hynny trwy sgiliau a hyfforddiant, ymchwil a datblygu neu cael gafael ar gyllid, unwaith eto, rwy'n pwyso arnoch chi, gadewch i ni geisio chwalu'r rhwystrau hyn er mwyn rhyddhau'r potensial hwnnw.

Dim ond ddoe, cyhoeddwyd rhybudd toriad trydan wrth i'r gwynt stopio chwythu—eironig yng Nghymru, ond stopiodd y gwynt chwythu yn y DU—a phwysleisiwyd yr angen am gapasiti llwyth sylfaenol yn ein system grid. Un maes a hepgorwyd yn eich datganiad chi oedd un ynghylch pŵer niwclear. Mae hwn yn hanfodol ar gyfer darparu'r sefydlogrwydd a'r sylfaen angenrheidiol hwnnw ar gyfer ein cyflenwad ynni. Mae safleoedd fel Wylfa a Thrawsfynydd yn barod i'w datblygu; maen nhw'n gweiddi am ddatblygiad, yn enwedig gyda dyfodiad technolegau newydd fel SMR, adweithyddion modiwlaidd bach. Mewn ymateb i gwestiwn ysgrifenedig, dywedwyd nad oeddech eto wedi cwrdd â Llywodraeth y DU i drafod ynni niwclear yn benodol. Felly, a oes gennych unrhyw gynlluniau i siarad â Llywodraeth y DU ar y mater hollbwysig hwn a'r cyfleoedd y mae'n eu cynnig hefyd? Dylai Wylfa a Thrawsfynydd dicio'r blychau i gyd; maent yn cynnig ynni carbon-isel, diogel a'r potensial ar gyfer swyddi o ansawdd uchel sy'n talu'n dda ym maes adeiladu, peirianneg a chynnal a chadw, ac mae hwn yn gyfle y mae angen ei gipio.

Gall Cymru ac fe ddylai fod ag economi werdd ffyniannus. Gallwn ei phweru trwy ynni adnewyddadwy a gallwn ei staffio gyda doniau Cymru: peirianwyr, trydanwyr, plymwyr, weldwyr, prentisiaid a llawer, llawer mwy. Felly, yng ngoleuni eich datganiad, Ysgrifennydd Cabinet, a gaf i bwyso arnoch chi eto? Thema fy ymateb yw chwalu'r rhwystrau, cyflymu'r cynlluniau, buddsoddi mewn hyfforddi'r gweithlu gwyrdd ar gyfer y dyfodol, a helpu i ryddhau dyfodol gwyrdd cyffrous Cymru. Diolch, Llywydd.

15:40

Thank you very much to Sam Kurtz for his contribution this afternoon. If I’m perfectly honest, there’s very little in there that I would disagree with. I think that the positive way in which Sam Kurtz has characterised Wales as being brimming with talent that can contribute to this agenda, and also brimming with opportunity, is definitely the way in which I would also look to characterise this.

I think that we’ve probably identified the same barriers as well, which we will need to look to tear down. Certainly, the grid capacity is one of those areas that I think we share concern about. Although it is the responsibility of the UK Government, we will absolutely be having those discussions. I know the First Minister also managed to have these kinds of discussions with the Prime Minister and others, emphasising the importance of action on the grid. I think the UK Government absolutely does get that. There was a lack of a coherent plan for the grid, I think, until very recently. I think that will need time now to develop.

We of course have our ‘Future Energy Grids for Wales’ report that does show that Wales’s electricity demand might triple by 2050. So, Wales’s grid improvements are going to be absolutely essential if we’re to have an energy system that is fit for the future. And of course we’ve convened the independent advisory group to build on the understanding that we have and to help us identify the approaches to delivering electricity transformation infrastructure for the future as well. So, I think that is a shared priority that we absolutely have.

Then, in terms of planning, speeding up the time it takes for decisions to be made is an absolutely top priority. It’s something the First Minister has identified as one of her key priorities and she’s asked me to look at a range of activities that we could bring forward.

We are aware that one of the real challenges is workforce in this sector. In the times of austerity, we've seen planning departments in local government stripped back, unfortunately, and there's also competition for those skilled people as well. They often are trained and begin their careers in the public sector but then find important jobs in the private sector. Those skills are very valuable. I'm doing a piece of work looking at how we could expand and support the skills base in future, training more people but also keeping them within the public sector. 

The pipeline opportunities will be really important for those small businesses that were referenced. I did have the opportunity to meet with the Federation of Small Businesses just yesterday, and we had the chance to talk about opportunities in the pipeline there. And of course, speaking of pipelines, I met with the Welsh construction forum, and they were saying that visibility of the pipeline of opportunities within the renewables sector but also more widely is also really important to them. Again, that's a piece of work that we're looking at in terms of how we can better improve the visibility of what will be coming down the line. 

In terms of nuclear, of course, the policy does sit with the UK Government, but we do believe that nuclear power should be considered as part of achieving net-zero ambitions to address the climate change emergency, and that regions and local communities that host such low-carbon infrastructure should secure the appropriate benefits as a result of that. We do support the use of the current licensed sites, Trawsfynydd and Wylfa, which you mentioned, to help achieve such ambitions. We do think that any future proposals for nuclear energy generation would be prioritised for those existing sites and, of course, even beyond that they would have to ensure maximum economic benefit for local communities and regions. And, of course, we're committed to maintaining the nuclear skills base as well, which also supports the wider scientific and medical applications of nuclear technologies as well. 

As I said, I'll be bringing forward a policy statement on carbon capture and storage, but I'm very interested in the non-pipeline issues that have been identified as well. I know that's particularly important in Pembrokeshire. I think there's so much, actually, that we can work across parties on on this agenda. We've already, I think, identified what the problems are together, but I'm very keen to work across parties on the solutions as well. 

Diolch yn fawr iawn i Sam Kurtz am ei gyfraniad y prynhawn yma. Os ydw i'n berffaith onest, ychydig iawn sydd yno y byddwn i'n anghytuno ag ef. Rwy'n credu mai'r ffordd gadarnhaol y mae Sam Kurtz wedi nodweddu Cymru fel un sy'n llawn talent a all gyfrannu at yr agenda hon, a hefyd yn llawn cyfleoedd, yw'r ffordd y byddwn i hefyd yn ceisio nodweddu hyn.

Rwy'n credu ein bod ni fwy na thebyg wedi nodi'r un rhwystrau hefyd, a bydd angen i ni geisio eu chwalu. Yn sicr, mae capasiti'r grid yn un o'r meysydd hynny rwy'n credu ein bod yn rhannu pryder amdano. Er mai cyfrifoldeb Llywodraeth y DU ydyw, byddwn yn cael y trafodaethau hynny yn sicr. Rwy'n gwybod bod y Prif Weinidog hefyd wedi llwyddo i gynnal trafodaethau o'r fath gyda Phrif Weinidog y DU ac eraill, gan bwysleisio pwysigrwydd gweithredu ar y grid. Rwy'n credu bod Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn deall hynny'n llwyr. Roedd diffyg cynllun cydlynol ar gyfer y grid, rwy'n credu, tan yn ddiweddar iawn. Rwy'n credu y bydd angen amser i ddatblygu nawr.

Wrth gwrs, mae gennym ein hadroddiad 'Gridiau Ynni'r Dyfodol i Gymru' sy'n dangos y gallai'r galw am drydan yng Nghymru dreblu erbyn 2050. Felly, mae gwelliannau'r grid yng Nghymru yn mynd i fod yn gwbl hanfodol os ydym am gael system ynni sy'n addas ar gyfer y dyfodol. Ac wrth gwrs, rydym wedi cynnull y grŵp cynghori annibynnol i adeiladu ar y ddealltwriaeth sydd gennym a'n helpu i nodi'r dulliau o ddarparu seilwaith trawsnewid trydan ar gyfer y dyfodol hefyd. Felly, rwy'n credu bod honno'n flaenoriaeth a rennir sydd gennym ni yn sicr.

Yna, o ran cynllunio, mae cyflymu'r amser y mae'n ei gymryd i wneud penderfyniadau yn flaenoriaeth o'r pwys mwyaf. Mae'n rhywbeth y mae'r Prif Weinidog wedi'i nodi fel un o'i blaenoriaethau allweddol ac mae hi wedi gofyn i mi edrych ar ystod o weithgareddau y gallem eu cyflwyno.

Rydym yn ymwybodol mai un o'r heriau go iawn yw'r gweithlu yn y sector hwn. Yn y cyfnod o gyni, rydym wedi gweld adrannau cynllunio mewn llywodraeth leol yn cael eu crebachu, yn anffodus, ac mae cystadleuaeth hefyd ar gyfer y bobl fedrus hynny hefyd. Maent yn aml yn cael eu hyfforddi ac yn dechrau eu gyrfaoedd yn y sector cyhoeddus ond yna maent yn dod o hyd i swyddi pwysig yn y sector preifat. Mae'r sgiliau hyn yn werthfawr iawn. Rwy'n gwneud darn o waith yn edrych ar sut y gallem ehangu a chefnogi'r sylfaen sgiliau yn y dyfodol, hyfforddi mwy o bobl ond hefyd eu cadw o fewn y sector cyhoeddus. 

Bydd y cyfleoedd llif prosiectau yn bwysig iawn i'r busnesau bach hynny y cyfeiriwyd atynt. Cefais gyfle i gwrdd â Ffederasiwn y Busnesau Bach ddoe, a chawsom gyfle i siarad am gyfleoedd y llif prosiectau. Ac wrth gwrs, wrth siarad am lif prosiectau, cwrddais â fforwm adeiladu Cymru, ac roeddent yn dweud bod gwelededd y llif o gyfleoedd o fewn y sector ynni adnewyddadwy ond hefyd yn ehangach yn bwysig iawn iddyn nhw. Unwaith eto, mae hwnnw'n ddarn o waith yr ydym yn edrych arno o ran sut y gallwn wella gwelededd yr hyn a fydd yn dod i lawr y ffordd yn y dyfodol yn well.

O ran niwclear, wrth gwrs, mae'r polisi yn eistedd gyda Llywodraeth y DU, ond credwn y dylid ystyried pŵer niwclear fel rhan o gyflawni uchelgeisiau sero net i fynd i'r afael â'r argyfwng newid hinsawdd, ac y dylai rhanbarthau a chymunedau lleol sy'n cynnal seilwaith carbon isel o'r fath sicrhau'r manteision priodol o ganlyniad i hynny. Rydym yn cefnogi'r defnydd o'r safleoedd trwyddedig presennol, Wylfa a Thrawsfynydd, y sonioch amdanynt, i helpu i gyflawni uchelgeisiau o'r fath. Rydym yn credu y byddai unrhyw gynigion ar gyfer cynhyrchu ynni niwclear yn y dyfodol yn cael eu blaenoriaethu ar gyfer y safleoedd sy'n bodoli eisoes ac, wrth gwrs, hyd yn oed y tu hwnt i hynny byddai'n rhaid iddynt sicrhau'r budd economaidd mwyaf posibl i gymunedau a rhanbarthau lleol. Ac, wrth gwrs, rydym wedi ymrwymo i gynnal y sylfaen sgiliau niwclear hefyd, sydd hefyd yn cefnogi cymwysiadau gwyddonol a meddygol ehangach technolegau niwclear hefyd. 

Fel y dywedais, byddaf yn cyflwyno datganiad polisi ar ddal a storio carbon, ond mae gen i ddiddordeb mawr yn y materion nad ydynt yn ymwneud â llif prosiectau sydd wedi'u nodi hefyd. Rwy'n gwybod bod hynny'n arbennig o bwysig yn sir Benfro. Rwy'n credu bod cymaint, mewn gwirionedd, y gallwn weithio ar draws partïon ar yr agenda hon. Rydym eisoes wedi nodi beth yw'r problemau gyda'n gilydd, rwy'n credu, ond rwy'n awyddus iawn i weithio ar draws partïon ar yr atebion hefyd. 

15:45

I welcome the statement, but I know that Plaid Cymru aren't under any illusions that history is at risk of repeating itself here. Wales is, once again, being cast in the role of resource provider. Wind, wave, land and sea bed are exploited while the financial gains and innovation returns are largely captured by external actors. There's no question about the transformative potential of our natural resources and capacity to lead in green economic growth—on this, I think, we are all agreed—but simply the Welsh economy does not retain enough income from renewable energy generation. There's almost no Welsh capital ownership in the sector, resulting in the capture of a large share of the wealth generated from Welsh resources by mobile, non-local actors. And Wales's energy sector sees key facilities owned by French and German multinationals, and equity ownership by European Governments alongside British entities.

The extent to which Wales benefits economically from its renewable energy resources will largely depend on constitutional and regulatory frameworks, ownership structures and the availability of local skills and capacity. This brings me to one of the central challenges facing Wales's green energy ambitions, which is a lack of devolved power over, frankly, those areas of energy policy that would have the biggest impact on shaping our economic fortunes in this area.

The Cabinet Secretary has said that she is encouraged that the UK Government has set a new direction for energy policy, but it's still very much business as usual, isn't it? Wales remains limited by UK Government control over key aspects of energy regulation, large-scale project planning and infrastructure. While the Welsh Government has control over projects up to 350 MW, most larger renewable energy projects remain outside of Welsh control. So, does the Cabinet Secretary agree that, without the further devolution of energy powers, including over planning for major infrastructure and grid connectivity, Wales cannot actually achieve the renewable energy targets it has set itself?

Ownership and control of Wales's natural resources, including offshore wind, is crucial for ensuring that the benefits of renewable energy are reinvested into Welsh communities, and I welcome the Minister's focus on that. The Cabinet Secretary mentioned the importance of working in partnership to deliver prosperity across Wales, but I would resist the notion that energy is an area in which this is evidenced.

The Welsh Government has repeatedly stated its commitment to devolution of the Crown Estate, yet there has been little concrete action, and we have seen, haven't we, this UK Government roundly reject such a proposal. Most recently, Lord Livermore, the Financial Secretary to the Treasury, made it clear that the UK Government has no intention of devolving the Crown Estate to Wales, despite Welsh Labour's support for such a move, and, to be fair, an impassioned speech in the House of Lords from Peter Hain, a former Labour Secretary of State for Wales, no less. So, what steps is the Cabinet Secretary taking to ensure the control of the Crown Estate is devolved to Wales? Did any discussions take place to this end during last week's meeting of the Council of the Nations and Regions?

Finally, I'd like to turn to the work of Ynni Cymru. The recent announcement surrounding the Crown Estate's partnership with Great British Energy has done little to allay concerns around the extractive framework within which energy policy currently operates. The Welsh Government's focus must remain on building a Welsh energy system that not only contributes to national and global energy needs, but ensures that the benefits of wealth and lower energy bills are felt within Welsh communities. Therefore, how will Ynni Cymru's efforts to develop community-owned energy be protected from being overshadowed by larger centrally managed projects?  

Rwy'n croesawu'r datganiad, ond rwy'n gwybod nad yw Plaid Cymru o dan unrhyw gamargraff bod hanes mewn perygl o ailadrodd ei hun yma. Mae Cymru, unwaith eto, yn cael ei chastio yn rôl y darparwr adnoddau. Mae gwynt, tonnau, tir a gwely'r môr yn cael eu hecsbloetio tra bod yr enillion ariannol a'r enillion arloesol yn cael eu dal i raddau helaeth gan actorion allanol. Does dim cwestiwn am botensial trawsnewidiol ein hadnoddau naturiol a'n gallu i arwain mewn twf economaidd gwyrdd—o ran hyn, rwy'n credu ein bod i gyd yn gytûn—ond yn syml, nid yw economi Cymru yn cadw digon o incwm o gynhyrchu ynni adnewyddadwy. Nid oes bron dim perchnogaeth gyfalaf yng Nghymru yn y sector, gan arwain at actorion symudol, nad ydynt yn lleol yn cipio cyfran fawr o'r cyfoeth a gynhyrchir o adnoddau Cymru. Ac mae sector ynni Cymru yn gweld cyfleusterau allweddol sy'n eiddo i gwmnïau rhyngwladol Ffrengig ac Almaenig, a pherchnogaeth ecwiti gan Lywodraethau Ewropeaidd ochr yn ochr ag endidau Prydeinig.

Bydd i ba raddau y mae Cymru'n elwa'n economaidd ar ei hadnoddau ynni adnewyddadwy yn dibynnu i raddau helaeth ar fframweithiau cyfansoddiadol a rheoleiddiol, strwythurau perchnogaeth ac i raddau faint o sgiliau a chapasiti lleol sydd ar gael. Mae hyn yn dod â mi i un o'r heriau canolog sy'n wynebu uchelgeisiau ynni gwyrdd Cymru, sef diffyg pŵer datganoledig dros y meysydd polisi ynni hynny a fyddai'n cael yr effaith fwyaf ar lunio ein ffawd economaidd yn y maes hwn.

Mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi dweud ei bod yn galonogol bod Llywodraeth y DU wedi gosod cyfeiriad newydd ar gyfer polisi ynni, ond mae'n dal i fod yn fusnes fel arfer, onid ydyw? Mae Cymru'n parhau i gael ei chyfyngu gan reolaeth Llywodraeth y DU dros agweddau allweddol ar reoleiddio ynni, cynllunio prosiectau a seilwaith ar raddfa fawr. Er bod gan Lywodraeth Cymru reolaeth dros brosiectau hyd at 350 MW, mae'r rhan fwyaf o brosiectau ynni adnewyddadwy mwy yn parhau y tu hwnt i reolaeth Cymru. Felly, a yw'r Ysgrifennydd Cabinet yn cytuno, heb ddatganoli pwerau ynni ymhellach, gan gynnwys dros gynllunio ar gyfer seilwaith mawr a chysylltedd grid, na all Cymru gyflawni'r targedau ynni adnewyddadwy y mae wedi'u gosod iddi hi ei hun mewn gwirionedd?

Mae perchnogaeth a rheolaeth ar adnoddau naturiol Cymru, gan gynnwys gwynt ar y môr, yn hanfodol ar gyfer sicrhau bod manteision ynni adnewyddadwy yn cael eu hailfuddsoddi mewn cymunedau yng Nghymru, ac rwy'n croesawu ffocws y Gweinidog ar hynny. Soniodd yr Ysgrifennydd Cabinet am bwysigrwydd gweithio mewn partneriaeth i sicrhau ffyniant ledled Cymru, ond byddwn yn gwrthwynebu'r syniad bod ynni'n faes lle mae tystiolaeth o hyn.

Mae Llywodraeth Cymru wedi datgan dro ar ôl tro ei hymrwymiad i ddatganoli Ystad y Goron, ac eto ni fu llawer o weithredu pendant, ac rydym wedi gweld, onid ydym ni, Lywodraeth y DU hon yn gwrthod cynnig o'r fath yn llwyr. Yn fwyaf diweddar, eglurodd yr Arglwydd Livermore, Ysgrifennydd Ariannol y Trysorlys, nad oes gan Lywodraeth y DU unrhyw fwriad i ddatganoli Ystad y Goron i Gymru, er gwaethaf cefnogaeth Llafur Cymru i'r fath gam, ac, i fod yn deg, araith angerddol yn Nhŷ'r Arglwyddi gan Peter Hain, cyn-Ysgrifennydd Gwladol Llafur Cymru, dim llai. Felly, pa gamau y mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn eu cymryd i sicrhau bod rheolaeth dros Ystad y Goron yn cael ei datganoli i Gymru? A fu unrhyw drafodaethau i'r perwyl hwn yn ystod cyfarfod Cyngor y Gwledydd a'r Rhanbarthau yr wythnos diwethaf?

Yn olaf, hoffwn droi at waith Ynni Cymru. Nid yw'r cyhoeddiad diweddar ynghylch partneriaeth Ystad y Goron â Great British Energy wedi gwneud llawer i leddfu pryderon ynghylch y fframwaith alldynnol y mae polisi ynni yn gweithredu ynddo ar hyn o bryd. Rhaid i Lywodraeth Cymru barhau i ganolbwyntio ar adeiladu system ynni yng Nghymru sydd nid yn unig yn cyfrannu at anghenion ynni cenedlaethol a byd-eang, ond sy'n sicrhau bod manteision cyfoeth a biliau ynni is yn cael eu teimlo o fewn cymunedau Cymru. Felly, sut y bydd ymdrechion Ynni Cymru i ddatblygu ynni sy'n eiddo i'r gymuned yn cael eu diogelu rhag cael eu bwrw i'r cysgod gan brosiectau mwy a reolir yn ganolog?  

15:50

I'm very grateful for the contributions there. I think that they do come from a similar starting point in the sense that we need to extract the absolute maximum benefit for Wales and also for the communities that host energy projects.

I think the work that we've been doing to establish Trydan Gwyrdd Cymru is an absolutely key example of the way in which we want to increase the value to Wales of the renewable energy project development system. A key objective is to generate that greater value for Wales, but also to accelerate the realisation of our net-zero ambitions by developing at least 250 MW of renewable energy generation capacity by 2030, and an additional 750 MW of capacity by 2040, making a target of 1 GW of capacity. Of course, that will be onshore wind projects, given the nature of the woodland estate, which is where we are focusing our attentions. 

I can update colleagues that the company was registered with Companies House in October and, to date, 10 of the proposed 13 members of staff are in post. The independent board meets monthly; it's been doing so since May 2024. With this support, the company will respond to the remit letter that they've had with a business plan setting out the next actions. I think that Trydan Gwyrdd Cymru gives us an opportunity to think again and afresh about how we deal with the important issue of community benefits in Wales, and set a benchmark, really, for the industry in that particular sense. 

We do, obviously, have the policy in terms of retaining the economic value contributing to prosperity through our local ownership of energy generation policy, which was established in 2020, and that sits alongside our targets for locally owned generation. But, obviously, that then is given effect through our 'Planning Policy Wales' document, which recognises that there are real opportunities to achieve local benefits through renewable energy across Wales. We do provide guidance to local ownership, along with a toolkit so support communities and developers through the process as well. So, I think that we do have some good examples of things that are taking place, but there's definitely more to do and Trydan Gwyrdd Cymru provides us, I think, with an opportunity to show what could be done. 

In terms of Ynni Cymru, we've been supporting local community energy for 15 years now, but we've been working to see how we could better support and scale community energy in Wales. The work to date on Ynni Cymru is focused on evolving smart local energy systems. On 3 September, we launched a £10 million grant scheme for smart local energy systems across Wales, and that grant scheme will be pivotal in our efforts to decarbonise our energy supply and ensure the benefits are felt within our communities. Through deploying those kinds of projects right across Wales, we will get some really invaluable insights into the scale of the benefits that can be secured for our communities. So, I don't think it's either/or in terms of those large-scale developments and also supporting local projects. I think that we absolutely have to do both, and I think that we are, through both Trydan and Ynni Cymru, providing those opportunities to do both of those things.

On the Crown Estate, the Welsh Government hasn't changed its position. I think the First Minister has been really clear on the areas where the Welsh Government is very focused on the the views that we've expressed previously. We haven't changed those, and we wouldn't change those because there's been a change of UK Government. We are supportive of the powers that are proposed for the Crown Estate that are contained within the Bill that has been laid in the UK Parliament—that was done before recess—and we are hopeful that these additional powers will increase the much-needed growth of offshore wind in Wales. But the current settlement that we have does limit our ability to deliver those energy projects in a way that reflects our policy priorities and the needs of future generations. So, it's been our long-standing position that the Crown Estate should be devolved to Wales, as it is in Scotland, and that position hasn't changed.

Rwy'n ddiolchgar iawn am y cyfraniadau yna. Credaf eu bod yn dod o fan cychwyn tebyg yn yr ystyr bod angen i ni gael y budd mwyaf absoliwt i Gymru a hefyd i'r cymunedau sy'n cynnal prosiectau ynni.

Rwy'n credu bod y gwaith yr ydym wedi bod yn ei wneud i sefydlu Trydan Gwyrdd Cymru yn enghraifft gwbl allweddol o'r ffordd yr ydym eisiau cynyddu gwerth y system datblygu prosiectau ynni adnewyddadwy i Gymru. Amcan allweddol yw cynhyrchu'r gwerth mwy hwnnw i Gymru, ond hefyd cyflymu'r gwaith o wireddu ein huchelgeisiau sero net trwy ddatblygu o leiaf 250 MW o gapasiti cynhyrchu ynni adnewyddadwy erbyn 2030, a 750 MW o gapasiti ychwanegol erbyn 2040, gan greu targed o 1GW o gapasiti. Wrth gwrs, prosiectau gwynt ar y tir fydd hynny, o ystyried natur yr ystad goed, a dyna lle rydyn ni'n canolbwyntio ein sylw.

Gallaf roi'r wybodaeth ddiweddaraf i gyd-Aelodau bod y cwmni wedi'i gofrestru gyda Tŷ'r Cwmnïau ym mis Hydref a hyd yma, mae 10 o'r 13 aelod o staff arfaethedig yn eu swyddi. Mae'r bwrdd annibynnol yn cyfarfod yn fisol; mae wedi bod yn gwneud hyn ers mis Mai 2024. Gyda'r cymorth hwn, bydd y cwmni'n ymateb i'r llythyr cylch gwaith a gawsant gyda chynllun busnes sy'n nodi'r camau nesaf. Rwy'n credu bod Trydan Gwyrdd Cymru yn rhoi cyfle i ni feddwl eto ac o'r newydd am sut rydym yn ymdrin â mater pwysig buddion cymunedol yng Nghymru, a gosod meincnod, mewn gwirionedd, i'r diwydiant yn yr ystyr arbennig hwnnw.

Yn amlwg, mae gennym y polisi o ran cadw'r gwerth economaidd sy'n cyfrannu at ffyniant trwy ein polisi lleol o gynhyrchu ynni, a sefydlwyd yn 2020, ac mae hynny'n cyd-fynd â'n targedau ar gyfer cynhyrchu sy'n eiddo i'r ardal. Ond, yn amlwg, mae hynny'n cael ei weithredu wedyn drwy ein dogfen 'Polisi Cynllunio Cymru', sy'n cydnabod bod cyfleoedd go iawn i sicrhau manteision lleol drwy ynni adnewyddadwy ledled Cymru. Rydym yn darparu arweiniad i berchnogaeth leol, ynghyd â phecyn cymorth er mwyn cefnogi cymunedau a datblygwyr drwy'r broses hefyd. Felly, rwy'n credu bod gennym ni enghreifftiau da o bethau sy'n digwydd, ond yn bendant mae mwy i'w wneud ac mae Trydan Gwyrdd Cymru yn rhoi cyfle i ni, rwy'n credu, ddangos beth y gellid ei wneud. 

O ran Ynni Cymru, rydym wedi bod yn cefnogi ynni cymunedol lleol ers 15 mlynedd bellach, ond rydym wedi bod yn gweithio i weld sut y gallem gefnogi a graddio ynni cymunedol yng Nghymru yn well. Mae'r gwaith hyd yma ar Ynni Cymru yn canolbwyntio ar ddatblygu systemau ynni lleol clyfar. Ar 3 Medi, lansiwyd cynllun grant gwerth £10 miliwn ar gyfer systemau ynni lleol clyfar ledled Cymru, a bydd y cynllun grant hwnnw'n ganolog yn ein hymdrechion i ddatgarboneiddio ein cyflenwad ynni a sicrhau bod y buddion yn cael eu teimlo o fewn ein cymunedau. Drwy ddefnyddio'r mathau hynny o brosiectau ledled Cymru, byddwn yn cael cipolwg gwerthfawr iawn ar raddfa'r manteision y gellir eu sicrhau i'n cymunedau. Felly, nid wyf yn credu ei fod naill ai/neu o ran y datblygiadau mawr hynny a hefyd cefnogi prosiectau lleol. Rwy'n credu bod yn rhaid i ni wneud y ddau beth yn llwyr, ac rwy'n credu ein bod, trwy Trydan Gwyrdd Cymru ac Ynni Cymru, yn darparu'r cyfleoedd hynny i wneud y ddau beth yna.

O ran Ystad y Goron, nid yw Llywodraeth Cymru wedi newid ei safbwynt. Rwy'n credu bod y Prif Weinidog wedi bod yn glir iawn ynghylch y meysydd lle mae Llywodraeth Cymru yn canolbwyntio'n gryf ar y safbwyntiau yr ydym wedi'u mynegi o'r blaen. Dydyn ni ddim wedi newid y rheiny, ac ni fyddem ni yn newid y rheiny oherwydd bod Llywodraeth y DU wedi newid. Rydym yn gefnogol i'r pwerau sy'n cael eu cynnig ar gyfer Ystad y Goron sydd wedi'u cynnwys o fewn y Bil sydd wedi'i osod yn Senedd y DU—a wnaed cyn y toriad—ac rydym yn obeithiol y bydd y pwerau ychwanegol hyn yn cynyddu twf mawr ei angen gwynt ar y môr yng Nghymru. Ond mae'r setliad presennol sydd gennym yn cyfyngu ar ein gallu i gyflawni'r prosiectau ynni hynny mewn ffordd sy'n adlewyrchu ein blaenoriaethau polisi ac anghenion cenedlaethau'r dyfodol. Felly, ein safbwynt hirsefydlog fu y dylid datganoli Ystad y Goron i Gymru, fel y mae yn yr Alban, ac nid yw'r sefyllfa honno wedi newid.

15:55