Y Cyfarfod Llawn
Plenary
02/07/2024Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Jack Sargeant.
Good afternoon and welcome to this Plenary session. The first item is questions to the First Minister, and the first question is from Jack Sargeant.
1. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda phartneriaid i ddiogelu eiddo yn Alun a Glannau Dyfrdwy rhag llifogydd? OQ61368
1. How is the Welsh Government working with partners to protect properties in Alyn and Deeside from flooding? OQ61368
If I may, just before I respond, Llywydd, just welcome Jack Sargeant back from paternity leave, and congratulations on the start of your parenting journey. I hope you have plenty of sleep in the bank.
The Welsh Government works closely with our local authorities across Wales and Natural Resources Wales as lead flood risk management authorities. The 2024-25 flood and coastal erosion risk management programme was published on 19 March, and includes £800,000 for NRW to progress construction work at Sandycroft in Flintshire.
Os caf i, cyn i mi ymateb, Llywydd, groesawu Jack Sargeant yn ôl o absenoldeb tadolaeth, a llongyfarchiadau ar ddechrau eich taith fel rhiant. Gobeithio bod gennych chi ddigon o gwsg yn y banc.
Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio'n agos gyda'n hawdurdodau lleol ledled Cymru a Cyfoeth Naturiol Cymru fel awdurdodau rheoli perygl llifogydd arweiniol. Cyhoeddwyd rhaglen rheoli perygl llifogydd ac erydu arfordirol 2024-25 ar 19 Mawrth, ac mae'n cynnwys £800,000 i Cyfoeth Naturiol Cymru fwrw ymlaen â gwaith adeiladu yn Sandycroft yn sir y Fflint.
Can I thank the First Minister for his warm welcome back to the Senedd Chamber, and extend my thanks, Llywydd, right across the Chamber, to all friends here? My family and I are very grateful for that warm welcome for Noa.
First Minister, I'm delighted that the Welsh Government announced significant funding in Sandycroft, Mancot and Pentre for work that should protect wider communities from flood risk. I've been in regular contact with the local community flood action group there. They've worked hard to keep this issue at the forefront of decision makers' minds. First Minister, I'm really keen to see NRW now ensure the work takes place in a quick and timely manner. As you can imagine, First Minister, every time it rains, residents and I are deeply, deeply concerned. They've been flooded twice in as many years, and their concerns and worries come back to the forefront of their minds. Can I ask you, First Minister, to use your office to encourage NRW to provide regular updates for residents, and to convey a message from residents—from me and them—of their desire for the work to be completed as soon as practically possible? Diolch.
A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am ei groeso cynnes yn ôl i Siambr y Senedd, a diolch yn fawr, Llywydd, ar draws y Siambr, i'r holl ffrindiau yma? Mae fy nheulu a minnau'n ddiolchgar iawn am y croeso cynnes hwnnw i Noa.
Prif Weinidog, rwyf i wrth fy modd bod Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi cyllid sylweddol yn Sandycroft, Mancot a Phentre ar gyfer gwaith a ddylai amddiffyn cymunedau ehangach rhag perygl llifogydd. Rwyf i wedi bod mewn cysylltiad rheolaidd â'r grŵp gweithredu ar lifogydd cymunedol lleol yno. Maen nhw wedi gweithio'n galed i gadw'r mater hwn yn flaenllaw ym meddyliau'r rhai sy'n gwneud penderfyniadau. Prif Weinidog, rwy'n awyddus iawn i weld Cyfoeth Naturiol Cymru yn sicrhau nawr bod y gwaith yn digwydd yn gyflym ac yn brydlon. Fel y gallwch chi ddychmygu, Prif Weinidog, bob tro y bydd hi'n bwrw glaw, mae trigolion a minnau yn bryderus dros ben. Maen nhw wedi dioddef llifogydd ddwywaith yn yr un faint o flynyddoedd, ac mae eu pryderon a'u gofidiau yn dychwelyd i flaen eu meddyliau. A gaf i ofyn i chi, Prif Weinidog, ddefnyddio eich swyddogaeth i annog Cyfoeth Naturiol Cymru i ddarparu diweddariadau rheolaidd i drigolion, ac i gyfleu neges gan drigolion—gennyf i a hwythau—am eu dymuniad i'r gwaith gael ei gwblhau cyn gynted ag sy'n ymarferol bosibl? Diolch.
I thank the Member for his follow-up question, and just note that this has been a regular feature in questions from the Member—I think there are six oral questions and three written questions on this issue— making sure that he continues to press the case for his constituents. And I know that Flintshire was particularly affected by storm Babet last October. That's why we are pleased we've been able to allocate £800,000 for construction work to progress at Sandycroft, Pentre and Mancot. Despite all the pressure in the public purse, this is an area that we have allocated resource for because of the risks that exist. The good news is that our officials in the climate change and rural affairs department met NRW and Flintshire County Council in May to discuss the progress of both projects, and, last week, NRW issued letters to local residents in Sandycroft and Pentre to inform them of planned construction works that are due to commence later this summer.
If there is any delay, or any issue with a lack of communication—I'm confident the Member will, but I want to put it on the record—if there are issues, please contact me and the climate change Secretary, and we'll ensure that proper communication is maintained. But the work should be commencing this summer, and I hope residents will see that physically, because I do recognise the worry residents in any part of Wales would have if they have been subject to regular flooding, and this is a scheme that we're proud to support.
Diolch i'r Aelod am ei gwestiwn dilynol, a dim ond nodi bod hon wedi bod yn nodwedd reolaidd mewn cwestiynau gan yr Aelod—rwy'n credu bod chwe chwestiwn llafar a thri chwestiwn ysgrifenedig ar y mater hwn—gan wneud yn siŵr ei fod yn parhau i bwyso'r achos dros ei etholwyr. Ac rwy'n gwybod bod storm Babet wedi effeithio'n arbennig ar sir y Fflint fis Hydref diwethaf. Dyna pam rydym ni'n falch ein bod ni wedi gallu dyrannu £800,000 i allu bwrw ymlaen â gwaith adeiladu yn Sandycroft, Pentre a Mancot. Er gwaethaf yr holl bwysau ym mhwrs y wlad, mae hwn yn faes yr ydym ni wedi dyrannu adnoddau ar ei gyfer oherwydd y peryglon sy'n bodoli. Y newyddion da yw bod ein swyddogion yn yr adran newid hinsawdd a materion gwledig wedi cyfarfod â Cyfoeth Naturiol Cymru a Chyngor Sir y Fflint ym mis Mai i drafod cynnydd y ddau brosiect, ac yr wythnos diwethaf, anfonodd Cyfoeth Naturiol Cymru lythyrau at drigolion lleol Sandycroft a Phentre i'w hysbysu am waith adeiladu arfaethedig y disgwylir iddo ddechrau yn ddiweddarach yr haf hwn.
Os oes unrhyw oedi, neu unrhyw broblem gyda diffyg cyfathrebu—rwy'n hyderus y bydd yr Aelod, ond hoffwn ei roi ar y cofnod—os oes problemau, cysylltwch â mi a'r Ysgrifennydd newid hinsawdd, a byddwn yn sicrhau bod cyfathrebu priodol yn cael ei gynnal. Ond dylai'r gwaith fod yn dechrau'r haf hwn, ac rwy'n gobeithio y bydd trigolion yn gweld hynny'n ffisegol, oherwydd rwy'n cydnabod y gofid y byddai gan drigolion mewn unrhyw ran o Gymru os ydyn nhw wedi dioddef llifogydd rheolaidd, ac mae hwn yn gynllun yr ydym ni'n falch o'i gefnogi.
There is, I must say, a beautiful symmetry to the fact that Noa's father's first question on his return is on flooding. [Laughter.] Next question, Mark Isherwood.
Mae'n rhaid i mi ddweud bod cymesuredd hyfryd i'r ffaith bod cwestiwn cyntaf tad Noa ar ôl iddo ddychwelyd am lifogydd. [Chwerthin.] Y cwestiwn nesaf, Mark Isherwood.
[Inaudible.]—flooded residents in Broughton, Flintshire in 2021, Flintshire County Council detailed the actions they would take, including that priority would be given to elderly and vulnerable residents in known flooding black spots. After storm Babet last October, a constituent wrote,
'My parents' home in Bretton, Flintshire, near Broughton, was completely destroyed with flood water. My parents are both OAPs'.
They added that despite ringing numerous times, no sandbags were delivered, and they stated,
'although sandbags were delivered to the daughter of a senior Labour county councillor living nearby.'
This case is now with the Public Services Ombudsman for Wales, and I appreciate you cannot, therefore, comment. But, responding to me on this and other cases, the council has now stated that no guarantee can be offered to residents, and that they cannot assist with all flooding incidents. What, therefore, is the Welsh Government policy or guidance on the priority distribution of sandbags to older and vulnerable residents in flooding black spots?
[Anghlywadwy.]—trigolion a ddioddefodd lifogydd ym Mrychdyn, sir y Fflint yn 2021, rhoddodd Cyngor Sir y Fflint fanylion y camau y bydden nhw'n eu cymryd, gan gynnwys y byddai blaenoriaeth yn cael ei rhoi i drigolion oedrannus ac agored i niwed mewn mannau problemus hysbys ar gyfer llifogydd. Ar ôl storm Babet fis Hydref diwethaf, ysgrifennodd etholwr,
'Cafodd cartref fy rhieni yn Bretton, sir y Fflint, ger Brychdyn, ei ddinistrio'n llwyr gan ddŵr llifogydd. Mae fy rhieni ill dau yn bensiynwyr'.
Fe wnaethon nhw ychwanegu na ddanfonwyd bagiau tywod, er iddyn nhw ffonio sawl gwaith, ac fe wnaethon nhw ddweud,
'ond fe wnaeth bagiau tywod gael eu danfon i ferch cynghorydd sir Llafur uwch sy'n byw'n gyfagos.'
Mae'r achos hwn gydag Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus Cymru bellach, ac rwy'n sylweddoli na allwch chi wneud sylw felly. Ond, wrth ymateb i mi ar hwn ac ar achosion eraill, mae'r cyngor bellach wedi datgan na ellir cynnig unrhyw sicrwydd i drigolion, ac na allan nhw gynorthwyo gyda phob achos o lifogydd. Beth, felly, yw polisi neu ganllawiau Llywodraeth Cymru ar ddosbarthu bagiau tywod fel blaenoriaeth i drigolion hŷn ac agored i niwed mewn mannau problemus ar gyfer llifogydd?
Well, these are matters for local authorities to resolve. I'm disturbed about the incident the Member reflects. Obviously, that is not all of the evidence in the issue and the Member stated there's a complaint being raised around it. What we expect is for local authorities to work with NRW on understanding risk alerts and how they can do their best to support residents in the area that they continue to have a responsibility for. This goes, though, to part of our challenge around the realities of climate change, the fact that we can expect to have more extreme weather events—that is both rainfall and, indeed, extreme heat as well. So, what we are looking to do is action across the whole Government, both in what we're doing to try to address issues of flooding, where some of the harder infrastructure works are taking place, as well as the wider work of the Government on addressing the realities of climate change. That is an issue that is on the minds of residents, whether there is an election or not, and we're proud of the fact we've committed to that work. I hope we'll have a partnership in the future that will see a greater priority for this right across the UK and our means to be able to take practical and effective action.
Wel, materion i awdurdodau lleol eu datrys yw'r rhain. Rwy'n bryderus o glywed am y digwyddiad y mae'r Aelod yn ei adlewyrchu. Yn amlwg, nid dyna'r holl dystiolaeth yn y mater a dywedodd yr Aelod bod cwyn yn cael ei chodi yn ei gylch. Yr hyn yr ydym ni'n ei ddisgwyl yw i awdurdodau lleol weithio gyda Cyfoeth Naturiol Cymru ar ddeall rhybuddion risg a sut y gallan nhw wneud eu gorau i gynorthwyo trigolion yn yr ardal y maen nhw'n parhau i fod â chyfrifoldeb amdani. Ond mae hyn yn ymwneud, fodd bynnag, â rhan o'n her ynghylch realiti newid hinsawdd, y ffaith y gallwn ni ddisgwyl cael mwy o ddigwyddiadau tywydd eithafol—mae hynny'n cynnwys glawiad ac, yn wir, gwres eithafol hefyd. Felly, yr hyn yr ydym ni'n bwriadu ei wneud yw gweithredu ar draws y Llywodraeth gyfan, yn yr hyn yr ydym ni'n ei wneud i geisio mynd i'r afael â phroblemau llifogydd, lle mae rhywfaint o'r gwaith seilwaith anoddach yn digwydd, yn ogystal â gwaith ehangach y Llywodraeth ar fynd i'r afael â realiti'r newid yn yr hinsawdd. Mae hwnnw'n fater sydd ar feddyliau trigolion, pa un a oes etholiad ai peidio, ac rydym ni'n falch o'r ffaith ein bod ni wedi ymrwymo i'r gwaith hwnnw. Rwy'n gobeithio y bydd gennym ni bartneriaeth yn y dyfodol a fydd yn arwain at fwy o flaenoriaeth i hyn ledled y DU gyfan a'n dull i allu cymryd camau ymarferol ac effeithiol.
When the funding was announced in March, I received an e-mail from Flintshire County Council. They were so pleased that all the bids they put forward for flood alleviation would be covered by the grant funding, and it would also help with resilience within the drainage department, which has suffered following more than a decade of cuts and austerity. They said it's also important to maintain momentum and continue to work in partnership with Dŵr Cymru and NRW, as Jack Sargeant highlighted. The devastation of flooding can have a huge impact on people's lives, and I was impacted by storm Babet as well. So, I'm really glad that the Welsh Government has made this a priority and has put a lot of funding into this. It's really important. So, would you agree with me, First Minister, this is another positive programme of investment into flood alleviation and public services, which is much needed, being delivered by the Welsh Government, that will help thousands of people with the impact of flooding? Thank you.
Pan gyhoeddwyd y cyllid ym mis Mawrth, cefais e-bost gan Gyngor Sir y Fflint. Roedden nhw mor falch y byddai'r holl geisiadau a gyflwynwyd ganddyn nhw ar gyfer lliniaru llifogydd yn cael eu cwmpasu gan y cyllid grant, ac y byddai hefyd yn helpu gyda chydnerthedd yn yr adran ddraenio, sydd wedi dioddef yn dilyn mwy na degawd o doriadau a chyni cyllidol. Fe wnaethon nhw ddweud ei bod hefyd yn bwysig cynnal momentwm a pharhau i weithio mewn partneriaeth â Dŵr Cymru a Cyfoeth Naturiol Cymru, fel y dywedodd Jack Sargeant. Gall dinistr llifogydd gael effaith enfawr ar fywydau pobl, a chefais fy effeithio gan storm Babet hefyd. Felly, rwy'n falch iawn bod Llywodraeth Cymru wedi gwneud hyn yn flaenoriaeth ac wedi cyfrannu llawer o gyllid at hyn. Mae'n bwysig iawn. Felly, a fyddech chi'n cytuno â mi, Prif Weinidog, bod hon yn rhaglen gadarnhaol arall o fuddsoddiad mewn lliniaru llifogydd a gwasanaethau cyhoeddus, y mae mawr ei hangen, sy'n cael ei darparu gan Lywodraeth Cymru, a fydd yn helpu miloedd o bobl gydag effaith llifogydd? Diolch.
The Member's right—there's got to be a partnership, a partnership between the Government, local authorities and residents, and for NRW to play their role within this. We've had real challenges on our capital budgets. Despite that, though, we have been able to provide support for five schemes in the programme this year, to develop the case to make sure that that's available. We've also got two small-scale schemes—one in Broughton, one in Liverpool Road—to try and address some of the issues that the Member mentions around drainage and culvert issues, to make sure those are unblocked and appropriately looked after. So, this is about small-scale improvements, as well as larger work, and it's all being done as a partnership to take account of the real risk to residents where flooding has occurred and is likely to occur in the future without this sort of action being taken. And I thank the Member for pointing out the thanks from Flintshire council for the partnership work with this Government.
Mae'r Aelod yn iawn—mae'n rhaid cael partneriaeth, partneriaeth rhwng y Llywodraeth, awdurdodau lleol a thrigolion, ac i Cyfoeth Naturiol Cymru chwarae eu rhan yn hyn. Rydym ni wedi cael heriau gwirioneddol o ran ein cyllidebau cyfalaf. Er gwaethaf hynny, fodd bynnag, rydym ni wedi gallu darparu cymorth ar gyfer pum cynllun yn y rhaglen eleni, i ddatblygu'r achos i wneud yn siŵr bod hynny ar gael. Mae gennym ni ddau gynllun graddfa fach hefyd—un ym Mrychdyn, un yn Ffordd Lerpwl—i geisio mynd i'r afael â rhai o'r problemau y mae'r Aelod yn sôn amdanyn nhw o ran problemau draenio a chwlfertau, i wneud yn siŵr bod y rheini'n cael eu clirio ac y gofalir amdanyn nhw'n briodol. Felly, mae hyn yn ymwneud â gwelliannau graddfa fach, yn ogystal â gwaith mwy, ac mae'r cwbl yn cael ei wneud fel partneriaeth i gymryd i ystyriaeth y risg wirioneddol i drigolion lle mae llifogydd wedi digwydd ac yn debygol o ddigwydd yn y dyfodol heb i'r mathau hyn o gamau gael eu cymryd. A diolchaf i'r Aelod am dynnu sylw at y diolch gan Gyngor Sir y Fflint am y gwaith partneriaeth gyda'r Llywodraeth hon.
2. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wella'r economi yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OQ61374
2. What is the Welsh Government doing to improve the economy in Mid and West Wales? OQ61374
Thank you. Our plan for improving the economy across Wales is set out in our economic mission: ensuring a just transition to a green and productive economy, a platform for young people, fair work, skills and success, with stronger partnerships for stronger regions, and, of course, the everyday economy and how we invest for growth.
Diolch. Mae ein cynllun ar gyfer gwella'r economi ledled Cymru wedi'i nodi yn ein cenhadaeth economaidd: sicrhau trosglwyddiad cyfiawn i economi werdd a chynhyrchiol, llwyfan i bobl ifanc, gwaith teg, sgiliau a llwyddiant, gyda phartneriaethau cryfach ar gyfer rhanbarthau cryfach, ac, wrth gwrs, yr economi bob dydd a sut rydym ni'n buddsoddi ar gyfer twf.
I thank you for that answer, First Minister. The Welsh Government has, of course, got a proven track record of helping the economy in Mid and West Wales, through its support for micro, small and medium-sized businesses in the region, businesses like LEB Construction Limited in Aberystwyth, which received a grant of £537,000 to help grow its business, and Airflo in Powys, which received £566,000 of funding from the Welsh Government's economy futures fund. These are hugely important investments that help secure jobs in the most rural areas. And help for business, through Business Wales, which has helped countless businesses throughout Wales, and the newly launched futureproofing fund, which will help businesses reduce their running costs and invest in apprenticeships, are further examples of the Welsh Government's commitment to helping the economy in Mid and West Wales. First Minister, do you agree with me that these investments demonstrate the Welsh Government's commitment to helping the economy grow in rural Wales, and that, should we have a UK Government in three days' time, the Welsh Government, in partnership with a Labour UK Government, will be able to provide the much-needed stability that they've all been looking for?
Diolch i chi am yr ateb yna, Prif Weinidog. Mae gan Lywodraeth Cymru, wrth gwrs, hanes profedig o helpu'r economi yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru, drwy ei chefnogaeth i ficro-fusnesau, a busnesau bach a chanolig eu maint yn y rhanbarth, busnesau fel LEB Construction Limited yn Aberystwyth, a dderbyniodd grant o £537,000 i helpu i dyfu ei fusnes, ac Airflo ym Mhowys, a dderbyniodd £566,000 o gyllid gan gronfa dyfodol yr economi Llywodraeth Cymru. Mae'r rhain yn fuddsoddiadau eithriadol o bwysig sy'n helpu i sicrhau swyddi yn yr ardaloedd mwyaf gwledig. Ac mae cymorth i fusnesau, drwy Busnes Cymru, sydd wedi helpu busnesau di-rif ledled Cymru, a'r gronfa paratoi at y dyfodol sydd newydd gael ei lansio, a fydd yn helpu busnesau i leihau eu costau rhedeg a buddsoddi mewn prentisiaethau, yn enghreifftiau pellach o ymrwymiad Llywodraeth Cymru i helpu'r economi yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru. Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno â mi bod y buddsoddiadau hyn yn dangos ymrwymiad Llywodraeth Cymru i helpu'r economi i dyfu yng nghefn gwlad Cymru, ac os bydd gennym ni Lywodraeth y DU ymhen tridiau, y bydd Llywodraeth Cymru, mewn partneriaeth â Llywodraeth Lafur y DU, yn gallu darparu'r sefydlogrwydd y mae wir ei angen y maen nhw i gyd wedi bod yn chwilio amdano?
It's a really important point about stability in the economy. It's one of the things that businesses on all sides look for. Whether in the rural economy, the coastal or the urban economy, stability has been lacking not just in the last 14 years, but in particular in the last four to five years. Although there have been some global factors, much of it has been driven by the extraordinary chaos and instability at the UK level. I look forward to a different and a better partnership, depending on how the people of Wales and Britain vote on Thursday. But, more than that, it goes alongside our ambition to make practical investments in the rural economy, and not just the examples the Member has mentioned, but the Marrill Group, the auto parts group in Powys, Atherton Bikes—a real success story, and we've been part of supporting them as well. And, of course, Aber Instruments, if we're talking about rural Wales—really proud of that as they are part of the employee ownership within our economy that we've doubled, meeting a manifesto pledge ahead of time, and it shows values in practical action.
We could do so much more if we had partners in stability—for example, the investment in the high skills that we know we'll need in the rural economy too—and if we could move away from the damaging competition that existed where our current UK Government is more obsessed with taking powers and money away from Wales as opposed to a genuine, stable partner where we work together for Wales and Britain. That's the partnership I look for, and I believe that is what we can persuade the people of Wales to vote for on Thursday.
Mae'n bwynt pwysig iawn am sefydlogrwydd yn yr economi. Mae'n un o'r pethau y mae busnesau ar bob ochr yn chwilio amdano. Pa un a yn yr economi wledig, economi'r arfordir neu'r economi drefol, bu diffyg sefydlogrwydd nid yn unig yn ystod y 14 mlynedd diwethaf, ond yn yn ystod y pedair i bum mlynedd diwethaf yn arbennig. Er y bu rhai ffactorau byd-eang, ysgogwyd llawer ohono gan yr anhrefn a'r ansefydlogrwydd eithriadol ar lefel y DU. Rwy'n edrych ymlaen at bartneriaeth wahanol a gwell, yn dibynnu ar sut mae pobl Cymru a Phrydain yn pleidleisio ddydd Iau. Ond, yn fwy na hynny, mae'n mynd ochr yn ochr â'n huchelgais i wneud buddsoddiadau ymarferol yn yr economi wledig, ac nid yr enghreifftiau y mae'r Aelod wedi eu crybwyll yn unig, ond Grŵp Marrill, y grŵp cydrannau modur ym Mhowys, Atherton Bikes—stori lwyddiant go iawn, ac rydym ni wedi bod yn rhan o'u cynorthwyo hwythau hefyd. Ac, wrth gwrs, Aber Instruments, os ydym ni'n sôn am gefn gwlad Cymru—yn falch iawn o hynny gan eu bod nhw'n rhan o'r perchnogaeth gweithwyr o fewn ein heconomi yr ydym ni wedi ei ddyblu, gan gyflawni addewid maniffesto o flaen amser, ac mae'n dangos gwerthoedd ar waith yn ymarferol.
Gallem ni wneud cymaint mwy pe bai gennym bartneriaid mewn sefydlogrwydd—er enghraifft, y buddsoddiad yn y sgiliau uchel yr ydym ni'n gwybod y bydd eu hangen arnom ni yn yr economi wledig hefyd—a phe gallem ni symud oddi wrth y gystadleuaeth niweidiol a oedd yn bodoli lle mae gan ein Llywodraeth bresennol yn y DU fwy o obsesiwn â chymryd pwerau ac arian oddi wrth Gymru yn hytrach na phartner sefydlog gwirioneddol lle'r ydym ni'n gweithio gyda'n gilydd dros Gymru a Phrydain. Dyna'r bartneriaeth yr wyf i'n chwilio amdani, ac rwy'n credu mai dyna allwn ni berswadio pobl Cymru i bleidleisio drosti ddydd Iau.
First Minister, I recently had the pleasure of joining Stephen Crabb in meeting the Tenby chamber of trade, the newly re-established chamber of trade, in the fantastic Qube restaurant in the town. While they shared with us some of their concerns, one of the key takeaways was the Welsh Government's decision to cut business rate relief and the impact that that is having on our economies in our coastal towns, as you've just mentioned. So, that is putting Pembrokeshire and Wales at a competitive disadvantage to other areas across the border in England. So, when will this Welsh Government finally back businesses and reinstate business rate relief, not so our businesses can thrive and survive together, but we can have some economic success in parts of Wales that have not seen it under this Labour Government?
Prif Weinidog, cefais y pleser o ymuno â Stephen Crabb yn ddiweddar i gwrdd â siambr fasnach Dinbych-y-pysgod, y siambr fasnach sydd newydd gael ei hailsefydlu, ym mwyty ardderchog Qube yn y dref. Er iddyn nhw rannu rhai o'u pryderon gyda ni, un pethau allweddol a ddaeth i'r amlwg oedd penderfyniad Llywodraeth Cymru i dorri rhyddhad ardrethi busnes a'r effaith y mae hynny'n ei chael ar ein heconomïau yn ein trefi arfordirol, fel yr ydych chi newydd sôn. Felly, mae hynny'n rhoi sir Benfro a Chymru dan anfantais gystadleuol ag ardaloedd eraill dros y ffin yn Lloegr. Felly, pryd wnaiff y Llywodraeth hon gefnogi busnesau o'r diwedd ac ailgyflwyno rhyddhad ardrethi busnes, nid fel y gall ein busnesau ffynnu a goroesi gyda'i gilydd, ond fel y gallwn ni gael rhywfaint o lwyddiant economaidd mewn rhannau o Gymru nad ydyn nhw wedi ei weld o dan y Llywodraeth Lafur hon?
When you met the Tenby chamber of trade—and it's great to know they've been re-established—I hope you were honest with them about the fact that Stephen Crabb has voted for budgets that mean that this Welsh Government has seen its budgets reduced by £700 million in real terms over the last three years. I hope you reminded them of Stephen Crabb proudly voting for austerity for the last 14 years. I hope you pointed out the number of Chief Secretaries to the Treasury that Rebecca Evans has had to contend with—a record number in a relatively small amount of time. They know, as we do, that when our budgets have been reduced, we have to make choices. When we finally have a different partnership available, there is a different vision for Wales and Britain that is possible. I believe those things should happen.
We already back Welsh businesses, with Business Wales, as Joyce Watson has mentioned, and with the Development Bank of Wales, a true Welsh success story. More than that, of course, there's the direct contrast between Haven Waterway, where the UK Government refused to back investment in the Haven Waterway, decided not to back those plans, and the promise that you will see in the Labour manifestos—the Welsh Labour one and the UK Labour one—to quadruple investment in our ports to unlock investment in our economy. That's the contrast. That is what is on the ballot paper on 4 July. I look forward to the voters of Tenby and, indeed, the wider Welsh picture, to see what they have decided and who they are prepared to put their trust in.
Pan wnaethoch chi gyfarfod â siambr fasnach Dinbych-y-pysgod—ac mae'n wych gwybod eu bod nhw wedi cael eu hailsefydlu—rwy'n gobeithio eich bod chi'n onest â nhw am y ffaith bod Stephen Crabb wedi pleidleisio dros gyllidebau sy'n golygu bod cyllidebau'r Llywodraeth hon yng Nghymru wedi gostwng £700 miliwn mewn termau real dros y tair blynedd diwethaf. Rwy'n gobeithio eich bod chi wedi eu hatgoffa nhw am Stephen Crabb yn pleidleisio gyda balchder dros gyni cyllidol yn ystod y 14 mlynedd diwethaf. Rwy'n gobeithio eich bod chi wedi tynnu sylw at nifer y Prif Ysgrifenyddion i'r Trysorlys y bu'n rhaid i Rebecca Evans eu brwydro—y nifer fwyaf erioed mewn cyfnod cymharol fach. Maen nhw'n gwybod, fel yr ydym ni, pan fydd ein cyllidebau wedi cael eu lleihau, bod yn rhaid i ni wneud dewisiadau. Pan fydd gennym ni wahanol bartneriaeth ar gael o'r diwedd, mae gwahanol weledigaeth ar gyfer Cymru a Phrydain sy'n bosibl. Rwy'n credu y dylai'r pethau hynny ddigwydd.
Rydym ni eisoes yn cefnogi busnesau Cymru, gyda Busnes Cymru, fel y soniodd Joyce Watson, a chyda Banc Datblygu Cymru, stori lwyddiant Gymreig go iawn. Yn fwy na hynny, wrth gwrs, ceir y cyferbyniad uniongyrchol rhwng Dyfrffordd y Ddau Gleddau, lle gwrthododd Llywodraeth y DU gefnogi buddsoddiad yn Nyfrffordd y Ddau Gleddau, penderfynu peidio â chefnogi'r cynlluniau hynny, a'r addewid y byddwch chi'n ei weld ym maniffestos Llafur—un Llafur Cymru ac un Llafur y DU—i fuddsoddi bedair gwaith yn fwy yn ein porthladdoedd i ddatgloi buddsoddiad yn ein heconomi. Dyna'r cyferbyniad. Dyna sydd ar y papur pleidleisio ar 4 Gorffennaf. Rwy'n edrych ymlaen at bleidleiswyr Dinbych-y-pysgod ac, yn wir, y darlun ehangach yng Nghymru, i weld yr hyn y maen nhw wedi ei benderfynu a phwy maen nhw'n barod i ymddiried ynddyn nhw.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Torïaid, y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. The leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. As you were highlighting there, First Minister, there is something happening on Thursday—it's an election, and it'll offer the people of Wales the choice. But, what we have heard from the leader of the Labour Party is complete embarrassment about the Welsh Labour Government's record. He used to go on the record and say, 'For what we would do in Westminster, look to the Welsh Government—this is our blueprint', highlighting the fact that there are record waiting times here in Wales, with one in four people on a waiting list. There's a record number of people waiting for two years or more to have an operation—21,600, which has gone up by 1,600 people. We have seen the decline in education standards as marked by PISA, and we have a stagnant economy that pays the lowest wages in any part of the United Kingdom. Is it any wonder Keir Starmer will not highlight what the Welsh Government are doing, and that's why he's so embarrassed now in this current campaign about what Welsh Labour have delivered for Wales over the last 25 years?
Diolch, Llywydd. Fel yr oeddech chi'n ei amlygu yn y fan yna, Prif Weinidog, mae rhywbeth yn digwydd ddydd Iau—etholiad yw ef, a bydd yn cynnig y dewis i bobl Cymru. Ond, yr hyn yr ydym ni wedi ei glywed gan arweinydd y Blaid Lafur yw embaras llwyr am hanes Llywodraeth Lafur Cymru. Roedd yn arfer mynd ar y cofnod a dweud, 'Ar gyfer yr hyn y byddem ni'n ei wneud yn San Steffan, edrychwch ar Lywodraeth Cymru—dyma'n glasbrint', gan dynnu sylw at y ffaith bod amseroedd aros mwyaf erioed yma yng Nghymru, gydag un o bob pedwar o bobl ar restr aros. Mae nifer uwch nag erioed o bobl yn aros am ddwy flynedd neu fwy i gael llawdriniaeth—21,600, sydd wedi cynyddu 1,600 o bobl. Rydym ni wedi gweld y dirywiad i safonau addysg fel y nodwyd gan PISA, ac mae gennym ni economi ddisymud sy'n talu'r cyflogau isaf yn unrhyw ran o'r Deyrnas Unedig. A oes unrhyw syndod na wnaiff Keir Starmer dynnu sylw at yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud, a dyna pam y mae ganddo gymaint o gywilydd nawr yn yr ymgyrch bresennol hon o'r hyn y mae Llafur Cymru wedi ei gyflawni dros Gymru dros y 25 mlynedd diwethaf?
People in Wales have chosen to support Welsh Labour in devolved elections over that period of time because we've never taken them for granted. We now find a situation, after 14 years of the Conservatives, where there is an election. You can have more of the same from the Tories, or you can have change with a UK Labour Party, working in partnership with the Welsh Government that I am proud to lead. Think back to my first few days in office and the three groups of people that I met. With the doctors, we've now resolved the strike action. There are days of strike action taking place in England. There are the farmers, who understood and understand now that, because of a betrayal of manifesto pledges, £250 million, or £0.25 billion, if you like, that should have been invested in the rural economy has not because that money stopped in Westminster—a Tory choice to break their clear manifesto pledges. And think again about where we are with steelworkers. You'll hear a statement later today from the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Welsh Language about the work that we have practically done to make sure there is a possible better deal for steel if we get past Thursday with a Labour Government prepared to invest. That is what partnership looks like, that is what this Government wants to see in the future. The way we have worked with colleagues in our shadow Labour team to make sure we can have real conversations about the future for steel is what is on the ballot paper on 4 July. I'm proud of what we've done and I look forward to working with Keir Starmer if people across Wales and Britain choose to elect a UK Labour Government.
Mae pobl yng Nghymru wedi dewis cefnogi Llafur Cymru mewn etholiadau datganoledig dros y cyfnod hwnnw gan nad ydym erioed wedi eu cymryd yn ganiataol. Rydym ni bellach yn canfod sefyllfa, ar ôl 14 mlynedd o'r Ceidwadwyr, lle ceir etholiad. Gallwch gael mwy o'r un peth gan y Torïaid, neu gallwch gael newid gyda Phlaid Lafur y DU, yn gweithio mewn partneriaeth â Llywodraeth Cymru yr wyf i'n falch o'i harwain. Meddyliwch yn ôl i'm ychydig ddiwrnodau cyntaf yn y swydd a'r tri grŵp o bobl y gwnes i eu cyfarfod. Gyda'r meddygon, rydym ni bellach wedi datrys y streic. Mae dyddiau o streicio yn digwydd yn Lloegr. Ceir y ffermwyr, a oedd yn deall ac sy'n deall nawr, oherwydd bradychiad addewidion maniffesto, nad yw £250 miliwn, neu £0.25 biliwn, os mynnwch, a ddylai fod wedi cael ei fuddsoddi yn yr economi wledig wedi cael ei fuddsoddi oherwydd bod yr arian hwnnw wedi aros yn San Steffan—dewis Torïaidd i dorri eu haddewidion maniffesto eglur. A meddyliwch eto am le'r ydym ni gyda gweithwyr dur. Byddwch yn clywed datganiad yn ddiweddarach heddiw gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a'r Gymraeg am y gwaith yr ydym ni wedi ei wneud yn ymarferol i wneud yn siŵr bod bargen well bosibl ar gyfer dur os awn ni y tu hwnt i ddydd Iau gyda Llywodraeth Lafur sy'n barod i fuddsoddi. Dyna sut mae partneriaeth yn edrych, dyna beth mae'r Llywodraeth hon eisiau ei weld yn y dyfodol. Y ffordd yr ydym ni wedi gweithio gyda chydweithwyr yn ein tîm Llafur fel gwrthblaid i wneud yn siŵr y gallwn ni gael sgyrsiau go iawn am y dyfodol ar gyfer dur yw'r hyn sydd ar y papur pleidleisio ar 4 Gorffennaf. Rwy'n falch o'r hyn yr ydym ni wedi ei wneud ac edrychaf ymlaen at weithio gyda Keir Starmer os bydd pobl ledled Cymru a Phrydain yn dewis ethol Llywodraeth Lafur i'r DU.
Well, he's not very proud of you, First Minister, because he can't even mention your record here in Wales. You've highlighted things that you believe are positive here in Wales; they are but mirages, at the end of the day, built on sand that will disappear at the first gust of wind. What we know is that change is on the ballot paper on Thursday. You can move away from the economic success that the Conservatives are delivering, which has got real-terms wage growth and cutting inflation from 11 per cent to 2 per cent. We can see the fastest economic growth of any G7 country, or we can move to the uncertainty and the desperation that Labour bring, where every time they have left office, unemployment has been up, the money has gone and taxes are rising. What we want to see is making sure that the people of Wales know what that change is, and that change is moving away from the economic opportunities that are delivering for people the length and breadth of Wales with the failure of Welsh Labour here in Wales to deliver on any of its key pledges, whether that be the economy, whether that be health or whether that be education.
Wel, nid yw e'n falch iawn ohonoch chi, Prif Weinidog, oherwydd ni all hyd yn oed sôn am eich hanes chi yma yng Nghymru. Rydych chi wedi tynnu sylw at bethau yr ydych chi'n credu sy'n gadarnhaol yma yng Nghymru; dim ond lledrithiau ydyn nhw, ar ddiwedd y dydd, wedi'u hadeiladu ar dywod a fydd yn diflannu gyda'r hwrdd cyntaf o wynt. Yr hyn yr ydym ni'n ei wybod yw bod newid ar y papur pleidleisio ddydd Iau. Gallwch symud oddi wrth y llwyddiant economaidd y mae'r Ceidwadwyr yn ei gyflawni, sydd wedi sicrhau twf termau real i gyflogau a thorri chwyddiant o 11 y cant i 2 y cant. Gallwn weld y twf economaidd cyflymaf o unrhyw wlad G7, neu gallwn symud at yr ansicrwydd a'r anobaith y mae Llafur yn eu cynnig, lle mae diweithdra wedi cynyddu, y mae'r arian wedi diflannu a'r trethi yn codi bob tro y maen nhw wedi gadael grym. Yr hyn yr ydym ni eisiau ei weld yw gwneud yn siŵr bod pobl Cymru yn gwybod beth yw'r newid hwnnw, a bod y newid hwnnw yn symud oddi wrth y cyfleoedd economaidd sy'n cyflawni dros bobl ar hyd a lled Cymru gyda methiant Llafur Cymru yma yng Nghymru i gyflawni unrhyw un o'i phrif addewidion, pa un a yw hynny'n golygu'r economi, iechyd neu addysg.
I do admire his wonderful stand-up comic timing in talking about Conservative successes in the economy. The No. 1 issue on doorsteps up and down the country has been the cost-of-living crisis. And it's been actually not just a reiteration of what we thought and what we knew—not just the figures of 31 per cent food inflation in three years, or 58 per cent inflation in energy bills in the last three years—but actually it's been really quite distressing listening to those stories directly on the doorstep from people who are genuinely making choices between feeding their children and putting the heating on. And people are still skipping meals. If you went and spoke to those people and tried to tell them that there was an unalloyed record of success from the Conservatives and that the biggest risk is changing course, I think that you'd get a very robust response.
What we are interested in is not the desperation the Member speaks of—it was a desperate speech. We are looking for a chance to turn the page on the last 14 years, a chance to invest in the economy and public services to have real stability, a chance to turn the page on the shocking incompetence of the last four or five years. Think back to the news from last week: £1.4 billion of PPE that has been wasted and had to be incinerated. That's after the test and trace programme in England—£22 billion—that a former Permanent Secretary in the Treasury described as the biggest waste and the most incompetent public spending programme in the UK's history. That's the record of the Government that he has supported. That's what Andrew R.T. Davies asks people to vote for. I ask people to vote for something better. I ask people to vote for change, a different UK Government that believes in devolution, believes in partnership, to have two Labour Governments working together.
And I have enjoyed all of my campaigning alongside Keir Starmer. I've enjoyed not just appearing on the front of the Welsh manifesto but what we could do together as partners for the future. That is what is on the ballot paper on 4 July, and I look forward to the verdict of voters here in Wales.
Rwy'n edmygu ei amseriad gwych fel digrifwr yn siarad am lwyddiannau'r Ceidwadwyr yn yr economi. Yr argyfwng costau byw fu'r brif broblem ar garreg y drws ar hyd a lled y wlad. Ac mewn gwirionedd nid ailadrodd yr hyn yr oeddem ni'n ei feddwl a'r hyn yr oeddem ni'n ei wybod yn unig fu hyn—nid dim ond y ffigurau chwyddiant bwyd 31 y cant mewn tair blynedd, neu chwyddiant o 58 y cant mewn biliau ynni yn y tair blynedd diwethaf—ond mewn gwirionedd bu'n destun gofid mawr gwrando ar y straeon hynny yn uniongyrchol ar garreg y drws gan bobl sydd dal wir yn gwneud dewisiadau rhwng bwydo eu plant a rhoi'r gwres ymlaen. Ac mae pobl yn dal i fethu prydau bwyd. Pe baech chi'n mynd i siarad â'r bobl hynny ac yn ceisio dweud wrthyn nhw bod hanes pur o lwyddiant gan y Ceidwadwyr ac mai'r risg fwyaf yw newid trywydd, rwy'n credu y byddech chi'n cael ymateb pendant iawn.
Nid yr anobaith y mae'r Aelod yn siarad amdano yw'r hyn y mae gennym ni ddiddordeb ynddo—roedd yn araith anobeithiol. Rydym ni'n chwilio am gyfle i droi'r dudalen ar y 14 mlynedd diwethaf, cyfle i fuddsoddi yn yr economi a gwasanaethau cyhoeddus i gael sefydlogrwydd go iawn, cyfle i droi'r dudalen ar anghymhwysedd ofnadwy y pedair neu bum mlynedd diwethaf. Meddyliwch yn ôl i'r newyddion o'r wythnos diwethaf: £1.4 biliwn o gyfarpar diogelu personol sydd wedi cael ei wastraffu ac y bu'n rhaid ei losgi.Mae hynny ar ôl y rhaglen profi ac olrhain yn Lloegr—£22 biliwn—a ddisgrifiwyd gan gyn-Ysgrifennydd Parhaol yn y Trysorlys fel y gwastraff mwyaf a'r rhaglen gwariant cyhoeddus mwyaf anghymwys yn hanes y DU. Dyna hanes y Llywodraeth y mae ef wedi ei chefnogi. Dyna mae Andrew R.T. Davies yn gofyn i bobl bleidleisio drosto. Rwy'n gofyn i bobl bleidleisio dros rywbeth gwell. Rwy'n gofyn i bobl bleidleisio dros newid, gwahanol Lywodraeth yn y DU sy'n credu mewn datganoli, sy'n credu mewn partneriaeth, i gael dwy Lywodraeth Lafur yn cydweithio.
Ac rwyf i wedi mwynhau fy holl ymgyrchu ochr yn ochr â Keir Starmer. Rwyf i wedi mwynhau nid yn unig ymddangos ar flaen maniffesto Cymru ond yr hyn y gallem ni ei wneud gyda'n gilydd fel partneriaid ar gyfer y dyfodol. Dyna sydd ar y papur pleidleisio ar 4 Gorffennaf, ac edrychaf ymlaen at ddyfarniad pleidleiswyr yma yng Nghymru.
It's interesting to note that you weren't on the campaign bus that went to Paul Davies's constituency the other day. I wonder why. Withyhedge, perhaps. But your condescending tone of talking to people about the cost-of-living crisis—. There has been a cost-of-living crisis. We all as elected Members have seen our constituents and looked them in the eye and felt their pain. But you point out to me a western democracy that hasn't had similar economic pressures. Ultimately, what I'm saying to you, First Minister, is that we are coming out of that. We have built an economic model that has delivered record rates of employment, record rates of pay settlements now over inflation up to 6 per cent as opposed to 2 per cent inflation. And what we are seeing from the Labour Party is the threat of higher taxation, slower economic growth and a following of the Welsh Labour record here in Wales that has delivered record waiting times, falling educational standards and an economy that’s stagnant. That’s the change that’s on the voting paper on Thursday: that you can go backwards with Labour, or forwards with the Conservatives. If you change the narrative economically, every man, woman and child in this country will be worse off, and that’s where I think the good sense of the people of Wales will shine through and ultimately reject Welsh Labour’s record here in Wales and the record of failure to deliver improvements that people deserve here in Wales.
Mae'n ddiddorol nodi nad oeddech chi ar y bws ymgyrchu a aeth i etholaeth Paul Davies y diwrnod o'r blaen. Tybed pam. Withyhedge, efallai. Ond mae eich tôn nawddoglyd o siarad â phobl am yr argyfwng costau byw—. Cafwyd argyfwng costau byw. Rydym ni i gyd fel Aelodau etholedig wedi gweld ein hetholwyr ac wedi edrych i fyw eu llygaid ac wedi teimlo eu poen. Ond dangoswch i mi ddemocratiaeth orllewinol nad yw wedi cael pwysau economaidd tebyg. Yn y pen draw, yr hyn yr wyf i'n ei ddweud wrthych chi, Prif Weinidog, yw ein bod ni'n dod allan o hynny. Rydym ni wedi adeiladu model economaidd sydd wedi sicrhau'r cyfraddau uchaf erioed o gyflogaeth, y cyfraddau uchaf erioed o setliadau cyflog sydd bellach dros chwyddiant i fyny i 6 y cant o'i gymharu â chwyddiant o 2 y cant. A'r hyn yr ydym ni'n ei weld gan y Blaid Lafur yw'r bygythiad o drethiant uwch, twf economaidd arafach a dilyn hanes Llafur Cymru yma yng Nghymru sydd wedi cyflawni'r amseroedd aros hiraf erioed, safonau addysgol sy'n gostwng ac economi sy'n ddisymud. Dyna'r newid sydd ar y papur pleidleisio ddydd Iau: y gallwch chi fynd yn ôl gyda Llafur, neu ymlaen gyda'r Ceidwadwyr. Os byddwch chi'n newid y naratif yn economaidd, bydd pob gŵr, gwraig a phlentyn yn y wlad hon yn waeth eu byd, a dyna lle'r wyf i'n credu y bydd synnwyr da pobl Cymru yn disgleirio ac yn y pen draw yn gwrthod hanes Llafur Cymru yma yng Nghymru a'r hanes o fethu â chyflawni gwelliannau y mae pobl yn eu haeddu yma yng Nghymru.
I’ve enjoyed campaigning in Mid and South Pembrokeshire and I look forward to doing so in the coming few days. I also look forward to what the people of Wales do choose. As those ballots are counted through the evening of 4 July and into the morning of 5 July, we’ll see whether people will believe Andrew R.T. Davies’s rosy view on how successful the last four to five years and the last 14 years have been across the UK. There’s nothing condescending about the cost-of-living crisis. It is very real and unavoidable for far too many of our families. I just wish the Member could show a bit more understanding for what far too many Welsh families are going through and recognise the responsibility of the current UK Government in the choices that they have made. No amount of factually challenged claims about what is not in the Labour manifesto is going to change that; people understand how their lives have changed. The figures show that most people are not better off compared to 14 years ago. The figures show this is the only Parliament in history where records have been taken where living standards are lower at the end of the UK Parliament than at the start. The figures show that working people are paying higher taxes now than in the last 70 years, all on the Conservatives’ watch. I admire his bravery in trying to claim that none of these things are true, but I look forward to the verdict of the people. A real change across the UK, two Labour Governments working together for Wales and Britain—that is what is on the ballot paper, and as I say, I look forward to the verdict of the people of Wales at the ballot box.
Rydw i wedi mwynhau ymgyrchu yng Nghanolbarth a De Sir Benfro ac rwy'n edrych ymlaen at wneud hynny yn ystod y dyddiau nesaf. Rwyf i hefyd yn edrych ymlaen at yr hyn y mae pobl Cymru yn ei ddewis. Wrth i'r pleidleisiau hynny gael eu cyfrif drwy noson 4 Gorffennaf ac i mewn i fore 5 Gorffennaf, byddwn yn gweld a fydd pobl yn credu darlun gobeithiol Andrew R.T. Davies o ba mor llwyddiannus fu'r pedair i bum mlynedd diwethaf a'r 14 mlynedd diwethaf ar draws y DU. Does dim byd nawddoglyd am yr argyfwng costau byw. Mae'n real iawn ac yn anochel i lawer gormod o'n teuluoedd. Hoffwn pe gallai'r Aelod ddangos ychydig yn fwy o ddealltwriaeth o'r hyn y mae llawer gormod o deuluoedd Cymru yn mynd drwyddo a chydnabod cyfrifoldeb Llywodraeth bresennol y DU yn y dewisiadau y maen nhw wedi eu gwneud. Nid oes unrhyw nifer o honiadau ffeithiol diffygiol am yr hyn sydd ddim ym maniffesto'r Blaid Lafur yn mynd i newid hynny; mae pobl yn deall sut mae eu bywydau wedi newid. Mae'r ffigurau'n dangos nad yw'r rhan fwyaf o bobl yn well eu byd o gymharu â 14 mlynedd yn ôl. Mae'r ffigurau'n dangos mai hon yw'r unig Senedd mewn hanes pan gymerwyd cofnodion lle mae safonau byw yn is ar ddiwedd Senedd y DU nag ar y cychwyn. Mae'r ffigurau'n dangos bod pobl sy'n gweithio yn talu trethi uwch nawr nag yn y 70 mlynedd diwethaf, y cwbl o dan oruchwyliaeth y Ceidwadwyr. Rwy'n edmygu ei ddewrder yn ceisio honni nad oes yr un o'r pethau hyn yn wir, ond edrychaf ymlaen at ddyfarniad y bobl. Newid gwirioneddol ar draws y DU, dwy Lywodraeth Lafur yn cydweithio dros Gymru a Phrydain—dyna sydd ar y papur pleidleisio, ac fel y dywedais i, edrychaf ymlaen at ddyfarniad pobl Cymru yn y blwch pleidleisio.
Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Plaid Cymru leader, Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Llywydd. Dwi'n wleidydd sydd yn licio pwysleisio’r positif o ran dyfodol Cymru. Dwi'n dweud ‘ie’ i ddyfodol tecach a mwy llewyrchus ac rydym ni wedi dweud ‘ie’ ers degawdau bellach fel cenedl.
Thank you, Llywydd. I’m a politician who likes to emphasise the positives in terms of the future of Wales. I say ‘yes’ to a fairer, more prosperous future and we have said ‘yes’ for decades now as a nation.
The political history of Wales for nearly 30 years is one of saying ‘yes’: ‘yes’ to having our own Parliament in 1997, a big ‘yes’ to giving it some proper teeth in 2011. ‘Yes’ because we saw that we can achieve so much more given the tools to do the job. Ahead of Thursday’s general election, Plaid Cymru says ‘yes’ to HS2 consequentials that could transform transport infrastructure in Wales. We say ‘yes’ to devolving policing and justice to give Wales a more effective justice system. It’s ‘yes’ from us on devolving the Crown Estate to make the most of our natural resources. It’s ‘yes’ on all of these, because we have a can-do attitude, a belief that this is not as good as it gets for Wales. But despite, on all of those issues, even Labour Members in Wales in this Parliament agreeing with us, why is Sir Keir Starmer so determined to say ‘no’ to all of them and ‘no’ to Wales in 2024?
Mae hanes gwleidyddol Cymru ers bron i 30 mlynedd yn un o ddweud 'ie': 'ie' i gael ein Senedd ein hunain ym 1997, 'ie' mawr i roi dannedd go iawn iddo yn 2011. 'Ie' gan ein bod ni wedi gweld y gallwn ni gyflawni cymaint mwy o gael yr arfau i wneud y gwaith. Cyn yr etholiad cyffredinol ddydd Iau, mae Plaid Cymru yn dweud 'ie' i gyllid canlyniadol HS2 a allai drawsnewid seilwaith trafnidiaeth yng Nghymru. Rydym ni'n dweud 'ie' i ddatganoli plismona a chyfiawnder i roi system gyfiawnder fwy effeithiol i Gymru. Mae'n 'ie' gennym ni ar ddatganoli Ystad y Goron i wneud y gorau o'n hadnoddau naturiol. Mae'n 'ie' ar bob un o'r rhain, oherwydd mae gennym ni agwedd o allu gwneud, cred nad dyma'r gorau y gall pethau fod i Gymru. Ond er gwaethaf y ffaith, ar yr holl faterion hynny, bod hyd yn oed Aelodau Llafur yng Nghymru yn y Senedd hon yn cytuno â ni, pam mae Syr Keir Starmer mor benderfynol o ddweud 'na' wrth bob un ohonyn nhw a 'na' i Gymru yn 2024?
I believe we will have a transformed relationship across the UK if there is a UK Labour Government, with clear commitments to ensure that the Prime Minister doesn’t ignore First Ministers across the country, and a council of nations and regions. And not just that; there's the statement you’ll hear from the economy Secretary Jeremy Miles later today on the extraordinary seriousness of what took place last week, the very real anxiety in steel-making communities, not just in Port Talbot. Previously, the Prime Minister, Rishi Sunak, would not pick up the phone to speak to Mark Drakeford. Within a matter of hours, Jeremy Miles, Jo Stevens and I had a conversation with Keir Starmer and Jonathan Reynolds about what we would do to try to move all of us into a better position. That’s real partnership, and it happened. And we believe it’s part of making a difference, of trying to see a different level of ambition for the country and a different partnership. That’s what we could have on 4 July if people vote the right way. I believe that’s what we will have. That’s what I’m working for.
It will also see a manifesto to take devolution forward: fairness on Barnett, properly reviewing and updating the fiscal framework, seeing devolution taken forward with the return of our powers and money from former EU funds, and the devolution of employment support funding. And, I believe, we will make progress on the devolution of youth justice and probation. All of those things are on the ballot paper on 4 July, and I look forward to seeing what the people of Wales vote for. If they do vote for a UK Labour Government on the manifesto we have put forward, we will take that forward, and I believe we can go back to the people and be clear sighted about the promises we have made and that we have kept, in direct contrast to the last 14 years of Tory chaos. It is not inevitable that we will win on Thursday. If people want change, they need to vote for it.
Rwy'n credu y bydd gennym ni berthynas sydd wedi'i thrawsnewid ar draws y DU os bydd Llywodraeth Lafur y DU, ag ymrwymiadau eglur i sicrhau nad yw Prif Weinidog y DU yn anwybyddu Prif Weinidogion ar draws y wlad, a chyngor o genhedloedd a rhanbarthau. Ac nid yn unig hynny; ceir y datganiad y byddwch chi'n ei glywed gan Ysgrifennydd yr economi Jeremy Miles yn ddiweddarach heddiw ar ddifrifoldeb eithriadol yr hyn a ddigwyddodd yr wythnos diwethaf, y pryder gwirioneddol iawn mewn cymunedau gwneud dur, nid yn unig ym Mhort Talbot. Yn flaenorol, ni fyddai Prif Weinidog y DU, Rishi Sunak, yn codi'r ffôn i siarad â Mark Drakeford. O fewn ychydig oriau, cafodd Jeremy Miles, Jo Stevens a minnau sgwrs gyda Keir Starmer a Jonathan Reynolds am yr hyn y byddem ni'n ei wneud i geisio symud pob un ohonom ni i sefyllfa well. Dyna bartneriaeth go iawn, a dyna ddigwyddodd. Ac rydym ni'n credu ei fod yn rhan o wneud gwahaniaeth, o geisio gweld gwahanol lefel o uchelgais i'r wlad a gwahanol bartneriaeth. Dyna'r hyn y gallem ni ei gael ar 4 Gorffennaf os bydd pobl yn pleidleisio'r ffordd iawn. Rwy'n credu mai dyna'r hyn y byddwn ni'n ei gael. Dyna'r hyn yr wyf i'n gweithio i'w gael.
Bydd hefyd yn gweld maniffesto i fwrw ymlaen â datganoli: tegwch o ran Barnett, adolygu a diweddaru'r fframwaith cyllidol yn iawn, gweld datganoli yn cael ei symud ymlaen gan ddychwelyd ein pwerau a'n harian o hen gronfeydd yr UE, a datganoli cyllid cymorth cyflogaeth. Ac, yn fy marn i, byddwn yn gwneud cynnydd ar ddatganoli cyfiawnder a phrawf ieuenctid. Mae'r holl bethau hynny ar y papur pleidleisio ar 4 Gorffennaf, ac rwy'n edrych ymlaen at weld beth mae pobl Cymru yn pleidleisio drosto. Os byddan nhw'n pleidleisio dros Lywodraeth Lafur y DU ar sail y maniffesto yr ydym ni wedi ei gyflwyno, byddwn yn bwrw ymlaen â hwnnw, ac rwy'n credu y gallwn ni ddychwelyd at y bobl a bod yn eglur am yr addewidion yr ydym ni wedi eu gwneud ac yr ydym ni wedi eu cadw, mewn cyferbyniad uniongyrchol â'r 14 mlynedd diwethaf o anhrefn Torïaidd. Nid yw'n anochel y byddwn ni'n ennill ddydd Iau. Os yw pobl eisiau newid, mae angen iddyn nhw bleidleisio drosto.
Indeed, the First Minister has spoken many times of his hopes for a more constructive relationship between the Welsh and UK Governments should Labour enter Downing Street on Friday. I'm sure the First Minister would be making an early call to Sir Keir, the Prime Minister, to congratulate him, should that be the case. But Wales is expecting much more than warm words from that conversation. The First Minister will have the luxury of not having to go through the No. 10 switchboard. I'm sure he'll have a direct line. I'm sure he could even text him, though I'd recommend he keeps a record of it. But can the First Minister confirm what Wales could hope for from that initial exchange? After a general election campaign in which UK Labour have said 'no' to HS2 consequentials, 'no' to fair funding, 'no' to scrapping the two-child benefit cap, 'no' to the devolution of justice and policing, as even Labour in Wales have agreed with us on, is the First Minister confident that he can persuade a Labour Prime Minister to change his mind on any of these issues, or will Sir Keir, like his Tory predecessor, be hanging up on Wales's hopes?
Yn wir, mae'r Prif Weinidog wedi siarad droeon am ei obeithion am berthynas fwy adeiladol rhwng Llywodraethau Cymru a'r DU pe bai Llafur yn mynd i Downing Street ddydd Gwener. Rwy'n siŵr y byddai'r Prif Weinidog yn gwneud galwad gynnar i Syr Keir, Prif Weinidog y DU, i'w longyfarch, pe bai hynny'n digwydd. Ond mae Cymru'n disgwyl llawer mwy na geiriau gwresog o'r sgwrs honno. Bydd gan y Prif Weinidog y moethusrwydd o beidio â gorfod mynd drwy switsfwrdd Rhif 10. Rwy'n siŵr y bydd ganddo linell uniongyrchol. Rwy'n siŵr y gallai hyd yn oed anfon neges destun ato, er y byddwn yn argymell ei fod yn cadw cofnod ohoni. Ond a all y Prif Weinidog gadarnhau'r hyn y gallai Cymru obeithio amdano o'r sgwrs gychwynnol honno? Ar ôl ymgyrch etholiad cyffredinol lle mae Llafur y DU wedi dweud 'na' i gyllid canlyniadol HS2, 'na' i gyllid teg, 'na' i gael gwared ar y cap budd-daliadau dau blentyn, 'na' i ddatganoli cyfiawnder a phlismona, fel y mae hyd yn oed Llafur yng Nghymru wedi cytuno â ni yn ei gylch, a yw'r Prif Weinidog yn hyderus y gall berswadio Prif Weinidog Llafur yn y DU i newid ei feddwl ar unrhyw un o'r materion hyn, neu a fydd Syr Keir, fel ei ragflaenydd Torïaidd, yn rhoi'r ffôn i lawr ar obeithion Cymru?
Yet again, we don't have the election result yet, but Rhun ap Iorwerth is already disappointed about a Government that has not had a single day in office. We need to win the election first. I can tell him we are absolutely not complacent about the result. That is why we have been going out and working with, listening to and talking to the people of Wales for months and months. It's why this campaign matters so much to us. Because I do remember the last Labour Government. At the start of that, I was a genuinely young man in 1997. I remember how bad the country was then and the loss of hope that had taken place. I remember the fact that that Government saw hundreds of thousands of children lifted out of poverty. I have been part of a Government here in the last 11 years that has done our very best to try to take the heat out of what the Tories have done to us. And yet we know there are more children living in poverty now, because of direct choices made in Downing Street. It shows that the choices at these elections do matter.
I'm proud that Welsh Labour candidates are standing on a manifesto that wants to take action on child poverty and review our benefits system to make sure work pays, to make sure people are supported, to improve the investment we make in the earliest of years, to support people in work, to say 'yes' to taking devolution forward, to say 'yes' to economic stability, to say 'yes' to righting some of the injustices of our past, whether it's the Windrush commissioner, whether it's the action that we're going to take on justice in the miners' pension fund surplus, whether it's the truth on Orgreave. All of those things are on the ballot paper—a positive vision and a positive partnership. I look forward to a constructive relationship with a UK Labour Prime Minister if that is how the country votes. I won't take that for granted. If we do, though, I expect to have a UK Labour Government that meets our manifesto commitments, that keeps our promises, and I look forward to seeing how people in Wales choose to vote.
Unwaith eto, nid yw canlyniad yr etholiad gennym ni eto, ond mae Rhun ap Iorwerth eisoes yn siomedig am Lywodraeth nad yw wedi cael yr un diwrnod mewn grym. Mae angen i ni ennill yr etholiad yn gyntaf. Gallaf ddweud wrtho yn sicr nad ydym yn hunanfodlon ynghylch y canlyniad. Dyna pam rydym ni wedi bod yn mynd allan ac yn gweithio gyda phobl Cymru, yn gwrando arnyn nhw ac yn siarad â nhw ers misoedd ar fisoedd. Dyna pam mae'r ymgyrch hon mor bwysig iawn i ni. Oherwydd rwy'n cofio'r Llywodraeth Lafur ddiwethaf. Ar ddechrau honno, roeddwn i'n ŵr gwirioneddol ifanc yn 1997. Rwy'n cofio pa mor wael oedd y wlad bryd hynny a'r golled o obaith a oedd wedi digwydd. Rwy'n cofio'r ffaith bod y Llywodraeth honno wedi arwain at godi cannoedd o filoedd o blant allan o dlodi. Rwyf i wedi bod yn rhan o Lywodraeth yma yn ystod yr 11 mlynedd diwethaf sydd wedi gwneud ein gorau glas i geisio tynnu'r gwres allan o'r hyn y mae'r Torïaid wedi ei wneud i ni. Ac eto rydym ni'n gwybod bod mwy o blant yn byw mewn tlodi nawr, oherwydd dewisiadau uniongyrchol a wnaed yn Downing Street. Mae'n dangos bod y dewisiadau yn yr etholiadau hyn yn bwysig.
Rwy'n falch bod ymgeiswyr Llafur Cymru yn sefyll ar sail maniffesto sydd eisiau gweithredu ar dlodi plant ac adolygu ein system fudd-daliadau i wneud yn siŵr bod gwaith yn talu, i wneud yn siŵr bod pobl yn cael eu cynorthwyo, i wella'r buddsoddiad yr ydym ni'n ei wneud yn y blynyddoedd cynharaf, i gynorthwyo pobl mewn gwaith, i ddweud 'ie' i fwrw ymlaen â datganoli, i ddweud 'ie' i sefydlogrwydd economaidd, i ddweud 'ie' i unioni rhai o anghyfiawnderau ein gorffennol, boed yn gomisiynydd Windrush, boed y camau yr ydym ni'n mynd i'w cymryd ar gyfiawnder yng ngwarged cronfa bensiwn y glowyr, boed y gwir am Orgreave. Mae'r holl bethau hynny ar y papur pleidleisio—gweledigaeth gadarnhaol a phartneriaeth gadarnhaol. Edrychaf ymlaen at berthynas adeiladol gyda Phrif Weinidog Llafur y DU os mai dyna sut mae'r wlad yn pleidleisio. Ni fyddaf yn cymryd hynny'n ganiataol. Fodd bynnag, os gwnawn ni hynny, rwy'n disgwyl cael Llywodraeth Lafur y DU sy'n cyflawni ein hymrwymiadau maniffesto, sy'n cadw ein haddewidion, ac edrychaf ymlaen at weld sut mae pobl yng Nghymru yn dewis pleidleisio.
It's the lack of promises for Wales that stands out so much in this election, if I might say. We know that the failure to deliver on any one of those issues that I mentioned that the First Minister ignored, let alone ignoring all of them, would represent a betrayal of Wales's interests. We can't allow Labour in Government to take Wales for granted.
From the contemptuous attitude, frankly, of the shadow Secretary of State for Wales, Jo Stevens, to the conspiracy of silence on the billions more cuts to come that will affect a Welsh Government here, let's be honest that, on the issues of more powers and fair funding, Labour offers no real change to the Tories. We're all looking forward to throwing the Conservatives out of power, and Plaid Cymru is in the driving seat to do so, from Ynys Môn to Caerfyrddin, but making the case for Wales, whether it's scrapping the two-child cap to lift children out of poverty or transforming our transport network with HS2 money, has been the work of Plaid Cymru alone in this election. We want the best for Wales, no ifs and no buts.
It was Rhodri Morgan who once said that the Tories' relationship with Wales is based on trust and understanding: we don't trust them and they don't understand us. Well, I'm afraid Sir Keir has also shown a distinct lack of understanding. I and Plaid Cymru MPs will stand up to him and hold him to account; why are Jo Stevens and the First Minister so determined not to do so?
Y diffyg addewidion i Gymru sydd mor amlwg yn yr etholiad hwn, os caf i ddweud. Rydym ni'n gwybod y byddai'r methiant i gyflawni o ran unrhyw un o'r materion hynny y soniais amdanyn nhw a anwybyddwyd gan y Prif Weinidog, heb sôn am anwybyddu pob un ohonyn nhw, yn gyfystyr â bradychu buddiannau Cymru. Ni allwn ganiatáu i Lafur mewn Llywodraeth gymryd Cymru yn ganiataol.
O agwedd ddirmygus, a bod yn onest, Ysgrifennydd Gwladol Cymru yr wrthblaid, Jo Stevens, i'r cynllwyn o dawelwch ar y biliynau ychwanegol o doriadau i ddod a fydd yn effeithio ar Lywodraeth Cymru yma, gadewch i ni fod yn onest, ar faterion mwy o bwerau a chyllid teg, nid yw Llafur yn cynnig unrhyw newid gwirioneddol i'r Torïaid. Rydym ni i gyd yn edrych ymlaen at daflu'r Ceidwadwyr allan o rym, ac mae Plaid Cymru ar flaen y gad i wneud hynny, o Ynys Môn i Gaerfyrddin, ond gwaith Plaid Cymru yn unig fu gwneud y ddadl dros Gymru, pa un a yw'n gael gwared ar y cap dau blentyn i godi plant allan o dlodi neu drawsnewid ein rhwydwaith trafnidiaeth gydag arian HS2, yn yr etholiad hwn. Rydym ni eisiau'r gorau i Gymru, heb os nac oni bai.
Rhodri Morgan a ddywedodd unwaith fod perthynas y Torïaid â Chymru yn seiliedig ar ymddiriedaeth a dealltwriaeth: dydyn ni ddim yn ymddiried ynddyn nhw a dydyn nhw ddim yn ein deall ni. Wel, rwy'n ofni bod Syr Keir hefyd wedi dangos diffyg dealltwriaeth amlwg. Byddaf i ac ASau Plaid Cymru yn ei wrthwynebu ac yn ei ddwyn i gyfrif; pam mae Jo Stevens a'r Prif Weinidog mor benderfynol o beidio â gwneud hynny?
Well, I go back again to the fact that people in this election have a choice about what to do: after 14 years of the Tories, is it more of the same, or is it change? I'm proud to say that my party represents change across the UK. That means that we need to ask people to vote for that change; that means not sending from Wales a minor voice of protest, but sending a government to Wales, to send Welsh Labour champions who will stand up for their communities and our country in wanting to change our country for the better. That is what is on the ballot paper. And if you look at taking things for granted, we take nothing for granted in this election, nothing for granted in our relationship with the electorate. We have a manifesto that looks to provide more powers for Wales, more funding for Wales and an improved partnership, one of respect, built on respect for devolution and the different nations that make up the UK. That is what is on offer on 4 July, and I look forward to seeing how the people of Wales vote. And if they do choose to invest their trust in our party again, I hope the Member will have the good grace to recognise that verdict, and actually to work with other people who want to see progress for Wales. I'm proud to lead a Government that will continue to stand up for Wales, and not be afraid to have the conversations we need to, and equally not be afraid to be proud advocates for the partnership that I believe we could have, with two Labour Governments working for Wales and Britain; not a voice of protest but a voice of government and change. That is what is on the ballot paper on 4 July.
Wel, rwy'n dychwelyd eto at y ffaith bod gan bobl yn yr etholiad hwn ddewis ynglŷn â'r hyn i'w wneud: ar ôl 14 mlynedd o'r Torïaid, ai mwy o'r un peth ydyw, neu ai newid ydyw? Rwy'n falch o ddweud bod fy mhlaid i yn cynrychioli newid ledled y DU. Mae hynny'n golygu bod angen i ni ofyn i bobl bleidleisio dros y newid hwnnw; mae hynny'n golygu peidio ag anfon llais gwan o brotest o Gymru, ond anfon llywodraeth i Gymru, i anfon hyrwyddwyr Llafur Cymru a fydd yn sefyll dros eu cymunedau a'n gwlad o ran bod eisiau newid ein gwlad er gwell. Dyna sydd ar y papur pleidleisio. Ac os edrychwch chi ar gymryd pethau'n ganiataol, nid ydym ni'n cymryd dim yn ganiataol yn yr etholiad hwn, dim byd yn ganiataol yn ein perthynas â'r etholwyr. Mae gennym ni faniffesto sydd â'r nod o ddarparu mwy o bwerau i Gymru, mwy o gyllid i Gymru a phartneriaeth well, un o barch, wedi'i hadeiladu ar barch at ddatganoli a'r gwahanol genhedloedd sy'n rhan o'r DU. Dyna sydd ar gynnig ar 4 Gorffennaf, ac rwy'n edrych ymlaen at weld sut mae pobl Cymru yn pleidleisio. Ac os ydyn nhw'n dewis rhoi eu hymddiriedaeth yn ein plaid ni eto, rwy'n gobeithio y bydd gan yr Aelod yr ewyllys da i gydnabod y dyfarniad hwnnw, ac i weithio mewn gwirionedd gyda phobl eraill sydd eisiau gweld cynnydd i Gymru. Rwy'n falch o arwain Llywodraeth a fydd yn parhau i sefyll dros Gymru, a pheidio â bod ofn cael y sgyrsiau y mae angen i ni eu cael, ac yn yr un modd peidio ag ofni bod yn eiriolwyr balch dros y bartneriaeth yr wyf i'n credu y gallem ni ei chael, gyda dwy Lywodraeth Lafur yn gweithio dros Gymru a Phrydain; nid llais o brotest ond llais o lywodraeth a newid. Dyna sydd ar y papur pleidleisio ar 4 Gorffennaf.
3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gyfraniad pobl o'r tu allan i Brydain Fawr sy'n gweithio yn y GIG a'r sector gofal cymdeithasol yng Nghymru? OQ61358
3. Will the First Minister make a statement on the contribution of people from outside Great Britain working in the NHS and social care sector in Wales? OQ61358
Yes. I'm very proud to recognise that we greatly value the contribution of our international workforce in Wales today, but also from the very history, from the start of our national health service, which celebrates yet another birthday on 5 July, and I hope it has an early birthday present with a change in Government at a UK level. The vital work that our workforce do in health and social care, whilst recognising any recruitment from overseas, must be ethical and not to the detriment of services in the countries from which we are recruiting.
Gwnaf. Rwy'n falch iawn o gydnabod ein bod ni'n gwerthfawrogi'n fawr cyfraniad ein gweithlu rhyngwladol yng Nghymru heddiw, ond hefyd o'r union hanes, o ddechrau ein gwasanaeth iechyd gwladol, sy'n dathlu pen-blwydd arall eto ar 5 Gorffennaf, ac rwy'n gobeithio y bydd yn cael anrheg pen-blwydd cynnar gyda newid i'r Llywodraeth ar lefel y DU. Mae'n rhaid i'r gwaith hanfodol y mae ein gweithlu yn ei wneud ym maes iechyd a gofal cymdeithasol, tra'n cydnabod unrhyw recriwtio o dramor, fod yn foesegol a pheidio â bod yn niweidiol i wasanaethau yn y gwledydd yr ydym ni'n recriwtio ohonyn nhw.
Diolch. Last week I visited two care homes in Swansea East, where I met carers from Guyana and Trinidad and Tobago. I've also visited schools and met with children of health workers in Morriston Hospital. I want to stress the importance of overseas workers to health and social care. On leaving the EU, we had a large number of southern and eastern European dentists here, but they left. Whilst welcoming the work being done to train more dentists, what can the Welsh Government do to increase the number of EU dentists practicing in the NHS in Wales back to the number we had before we voted to leave?
Diolch. Ymwelais â dau gartref gofal yn Nwyrain Abertawe yr wythnos diwethaf, lle cwrddais â gofalwyr o Guyana a Trinidad a Tobago. Rwyf hefyd wedi ymweld ag ysgolion ac wedi cyfarfod â phlant gweithwyr iechyd yn Ysbyty Treforys. Hoffwn bwysleisio pwysigrwydd gweithwyr tramor i iechyd a gofal cymdeithasol. Ar adeg gadael yr UE, roedd gennym ni nifer fawr o ddeintyddion o dde a dwyrain Ewrop yma, ond fe wnaethon nhw adael. Er fy mod i'n croesawu'r gwaith sy'n cael ei wneud i hyfforddi mwy o ddeintyddion, beth all Llywodraeth Cymru ei wneud i gynyddu nifer deintyddion yr UE sy'n ymarfer yn y GIG yng Nghymru yn ôl i'r nifer a oedd gennym ni cyn i ni bleidleisio i adael?
Well, I'm not sure, entirely, of all of the numbers on European dentists who continue to work in NHS Wales. The positive news in dentistry, though, is that we still recognise the same qualifications. There are other parts of our health and care system where that is not the case and it makes recruitment much more difficult.
I regret the fact that some people did leave after 2016, and I recognise that one of the things we can do to actually encourage people to stay or to come to work in Wales is actually the way in which we talk about the rest of the world, the nature of our relationships. We can't say to people that we regret the fact that we have to talk with and work with their country and then expect people from those countries to come and work and to feel welcomed and included in our country and our society. So, the change in the tone of our conversations with the rest of the world really does matter, as well as, of course, the direct details on how people can come into the country to work in health and social care services, including dentistry. That goes alongside our plans to increase our ability to train people from Wales. And if you think about what we already have done and the statement last week from the health Secretary about the extra investment we're making in health and care professionals, the extra investment we'll make in the future of doctors here in Wales when we open a brand-new medical school in Bangor this autumn—all things that we are doing, all from budgets that Welsh Labour Members have voted for. And if we have a different UK-wide relationship, I believe we'll be in a much better position to recruit and retain people from around the world in a fair and ethical way, just as the Member suggests.
Wel, nid wyf i'n siŵr, yn gyfan gwbl, o'r holl rifau ar ddeintyddion Ewropeaidd sy'n parhau i weithio yn GIG Cymru. Y newyddion cadarnhaol ym maes deintyddiaeth, fodd bynnag, yw ein bod ni'n dal i gydnabod yr un cymwysterau. Ceir rhannau eraill o'n system iechyd a gofal lle nad yw hynny'n wir ac mae'n gwneud recriwtio yn llawer anoddach.
Rwy'n gresynu'r ffaith bod rhai pobl wedi gadael ar ôl 2016, ac rwy'n cydnabod mai un o'r pethau y gallwn ni ei wneud i annog pobl i aros neu ddod i weithio yng Nghymru yw'r ffordd yr ydym ni'n siarad am weddill y byd, natur ein perthnasoedd. Ni allwn ddweud wrth bobl ein bod ni'n difaru'r ffaith bod yn rhaid i ni siarad â'u gwlad a gweithio gyda nhw ac yna disgwyl i bobl o'r gwledydd hynny ddod i weithio a theimlo eu bod yn cael eu croesawu a'u cynnwys yn ein gwlad a'n cymdeithas. Felly, mae'r newid i dôn ein sgyrsiau gyda gweddill y byd wir yn bwysig, yn ogystal, wrth gwrs, â'r manylion uniongyrchol ar sut y gall pobl ddod i mewn i'r wlad i weithio mewn gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol, gan gynnwys deintyddiaeth. Mae hynny'n mynd law yn llaw â'n cynlluniau i gynyddu ein gallu i hyfforddi pobl o Gymru. Ac os meddyliwch chi am yr hyn yr ydym ni eisoes wedi ei wneud a'r datganiad yr wythnos diwethaf gan yr Ysgrifennydd iechyd ynglŷn â'r buddsoddiad ychwanegol yr ydym ni'n ei wneud mewn gweithwyr iechyd a gofal proffesiynol, y buddsoddiad ychwanegol y byddwn ni'n ei wneud yn nyfodol meddygon yma yng Nghymru pan fyddwn ni'n agor ysgol feddygol newydd sbon ym Mangor yr hydref hwn—sydd i gyd yn bethau yr ydym ni'n eu gwneud, i gyd o gyllidebau y mae Aelodau Llafur Cymru wedi pleidleisio drostyn nhw. Ac os oes gennym ni wahanol berthynas yn y DU gyfan, rwy'n credu y byddwn ni mewn sefyllfa well o lawer i recriwtio a chadw pobl o bob cwr o'r byd mewn ffordd deg a moesegol, yn union fel y mae'r Aelod yn ei awgrymu.
Coming to the ethical issue, First Minister, as someone born outside Great Britain, who spent their career working in the NHS, I can personally attest to the contributions that overseas doctors, nurses, healthcare professionals and carers make to our health and care system. But I'm also acutely aware of the downsides of our reliance on overseas workers, namely we are denying their country of origin of their talent. As a doctor from Kashmir, one of my biggest regrets is the fact that healthcare in my country of birth has continued to decline, with nowhere near enough medics. It is the same across the Indian sub-continent, the Philippines and large parts of Africa. Their best and brightest come here for better wages and working conditions, while healthcare at home struggles to find staff. First Minister, do you agree that our reliance on overseas staff is doing a disservice to many poorer nations? Will you outline the concrete steps you're taking to train and retain British citizens as doctors and nurses?
I ddod at y mater moesegol, Prif Weinidog, fel rhywun a anwyd y tu allan i Brydain Fawr, a dreuliodd ei yrfa yn gweithio yn y GIG, gallaf dystio'n bersonol i'r cyfraniadau y mae meddygon, nyrsys, gweithwyr gofal iechyd proffesiynol a gofalwyr tramor yn eu gwneud at ein system iechyd a gofal. Ond rwyf i hefyd yn ymwybodol iawn o anfanteision ein dibyniaeth ar weithwyr tramor, sef ein bod ni'n amddifadu eu gwlad wreiddiol o'u doniau. Fel meddyg o Kashmir, un o'r pethau rwy'n eu hedifarhau fwyaf yw'r ffaith bod gofal iechyd yn fy ngwlad enedigol wedi parhau i ddirywio, heb fod yn agos at ddigon o feddygon. Mae'r un peth ar draws is-gyfandir India, Ynysoedd Philippines a rhannau helaeth o Affrica. Mae eu goreuon a'u mwyaf disglair yn dod yma i gael gwell cyflogau ac amodau gwaith, tra bod gofal iechyd gartref yn ei chael hi'n anodd dod o hyd i staff. Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno bod ein dibyniaeth ar staff tramor yn gwneud anghymwynas â llawer o genhedloedd tlotach? A wnewch chi amlinellu'r camau pendant yr ydych chi'n eu cymryd i hyfforddi a chadw dinasyddion Prydain fel meddygon a nyrsys?
I thank the Member for his question. I do want to just recognise that I don't welcome his views on politics—we disagree and we're in different parties—but I do recognise and welcome his public service contribution in our health service. It's part of the success story of our NHS. If anyone goes into an operating theatre in any NHS hospital in Wales or across the UK, they'll see that international success story in front of them. It's part of how our health service was created and how it's sustained. In addition, of course, we do continue to invest even more in training record numbers of staff here in Wales. If you look at nursing numbers, midwifery numbers, physiotherapists—a whole range of areas where we've deliberately increased our investment in training, and the health Secretary set that out last week—. That's in addition to what we're doing in the new medical school that will open in Bangor, and in addition to what we've successfully done in the last five-to-six years in sustainably increasing general practitioner trainee numbers as well.
In addition to that, we do recruit people from other parts of the world, and we do so in a way that is sustainable and ethical. A good example of that is in Kerala, an Indian state where they deliberately overtrain and oversupply health and care professionals. We have an agreement to recruit 250 nurses and doctors from Kerala because we have an ethical partnership with them, and this is a deliberate choice where people want to work in other parts of the world, where they still have family links to go back, and we're proud of the duality in that. I'm someone who was born in a different country as well. I'm here and I'm perfectly capable and able to celebrate my mother's heritage—the place of my birth—and my father's birth in Ogmore-by-Sea. That's who I am and part of the story of our country, and the success of our country, moving forward. So, we'll continue to train and recruit within Wales and the UK. We'll also continue to undertake ethical recruitment from other parts of the world, and the Kerala agreement that the health Secretary signed with the Chief Minister of Kerala is a good example of that.
Diolch i'r Aelod am ei gwestiwn. Hoffwn gydnabod nad wyf i'n croesawu ei safbwyntiau ar wleidyddiaeth—rydym ni'n anghytuno ac rydym ni mewn gwahanol bleidiau—ond rwy'n cydnabod ac yn croesawu ei gyfraniad at wasanaeth cyhoeddus yn ein gwasanaeth iechyd. Mae'n rhan o lwyddiant ein GIG. Os bydd unrhyw un yn mynd i theatr lawdriniaeth mewn unrhyw ysbyty GIG yng Nghymru neu ledled y DU, byddan nhw'n gweld yr hanes o lwyddiant rhyngwladol hwnnw o'u blaenau. Mae'n rhan o sut y cafodd ein gwasanaeth iechyd ei greu a sut mae'n cael ei gynnal. Hefyd, wrth gwrs, rydym ni'n parhau i fuddsoddi hyd yn oed mwy mewn hyfforddi nifer fwyaf erioed o staff yma yng Nghymru. Os edrychwch chi ar niferoedd nyrsio, niferoedd bydwreigiaeth, ffisiotherapyddion—amrywiaeth eang o feysydd lle'r ydym ni wedi cynyddu ein buddsoddiad mewn hyfforddiant yn fwriadol, a nodwyd hynny gan yr Ysgrifennydd iechyd yr wythnos diwethaf—. Mae hynny'n ogystal a'r hyn yr ydym ni'n ei wneud yn yr ysgol feddygol newydd a fydd yn agor ym Mangor, ac yn ogystal â'r hyn yr ydym ni wedi ei wneud yn llwyddiannus yn ystod y pum i chwe blynedd diwethaf wrth gynyddu nifer yr ymarferwyr cyffredinol dan hyfforddiant yn gynaliadwy hefyd.
Yn ogystal â hynny, rydym ni'n recriwtio pobl o rannau eraill o'r byd, ac rydym ni'n gwneud hynny mewn ffordd sy'n gynaliadwy ac yn foesegol. Enghraifft dda o hynny yw yn Kerala, talaith yn India lle maen nhw'n gorhyfforddi ac yn gorgyflenwi gweithwyr iechyd a gofal proffesiynol yn fwriadol. Mae gennym ni gytundeb i recriwtio 250 o nyrsys a meddygon o Kerala gan fod gennym ni bartneriaeth foesegol â nhw, ac mae hwn yn ddewis bwriadol lle mae pobl eisiau gweithio mewn rhannau eraill o'r byd, lle mae ganddyn nhw gysylltiadau teuluol o hyd i fynd yn ôl, ac rydym ni'n falch o'r ddeuoliaeth yn hynny. Rwy'n rhywun a anwyd mewn gwahanol wlad hefyd. Rwyf i yma ac rwy'n sicr yn gallu dathlu treftadaeth fy mam—man fy ngeni—a man geni fy nhad yn Aberogwr. Dyna pwy wyf i a rhan o stori ein gwlad, a llwyddiant ein gwlad, wrth symud ymlaen. Felly, byddwn yn parhau i hyfforddi a recriwtio yng Nghymru a'r DU. Byddwn hefyd yn parhau i recriwtio'n foesegol o rannau eraill o'r byd, ac mae cytundeb Kerala a lofnododd yr Ysgrifennydd iechyd gyda Phrif Weinidog Kerala yn enghraifft dda o hynny.
Mae Mike Hedges yn berffaith iawn i bwyntio allan bwysigrwydd gweithwyr o dramor yn y sector gofal. Ddaru Mike gyfeirio at bobl o Guyana a Thrinidad, er enghraifft; dwi'n ymwybodol o nifer o Nigeria sydd yn gweithio yng ngogledd Cymru ar hyn o bryd ac yn gwerthfawrogi'r gwaith y maen nhw'n ei wneud. Ond, wrth gwrs, ddaru'r Llywodraeth Geidwadol bresennol ddod mewn â ban ar fisas i bartneriaid a theuluoedd nifer o'r gweithlu yma sydd yn dod i'r sector gofal, sydd, yn ei dro, yn achosi trafferth, nid yn unig yn y sector gofal ond hefyd yn y sector iechyd. Rŵan, yn ddiweddar iawn—tua mis yn ôl, dwi'n meddwl—ddaru Wes Streeting o'r Blaid Lafur, sydd yn mynd i fod yn Weinidog iechyd yn San Steffan, ddweud nad oedd gan Lafur unrhyw fwriad i sgrapio'r cynllun yna o roi ban ar fisas i deuluoedd gweithwyr sector gofal. Ydy Wes Streeting yn iawn i ddweud hynny? Ydych chi'n cytuno efo fo?
Mike Hedges is quite right to point out the importance of foreign workers in the care sector. Mike referred to people from Guyana and Trinidad, for example; I am aware of a number of people from Nigeria working in north Wales at the moment and appreciate the work that they do. But, of course, the current Conservative Government brought in a ban on visas for partners and families of many of these people who come to work in our care sector, which, in turn, causes difficulties, not only in the care sector but also in the health sector. Now, very recently—around a month ago, I believe—Wes Streeting from the Labour Party, who is going to be health Minister in Westminster, said that Labour didn't have any intention to scrap that proposal to ban visas for the families of workers in the care sector. Is Wes Streeting right in saying that and do you agree with him?
I think we need to look at how we recruit people sustainably from other parts of the world, and what that means for them to be recruited here. We also have a wider issue about, actually, having a rational conversation around immigration, which has not taken place in the last 14 years. I believe we need to look at the whole picture when doing that successfully and sustainably. We also need to balance our ability not just to recruit from other parts of the world for the care sector in particular—. If I may, Llywydd, it's worth pointing out that the care sector isn't just there to help the NHS—it's a crucial part of how flow takes place in our NHS and getting people out of an NHS bed when they don't need to be there, but it's also a place of real value of and for itself; I know that in my own family, and other Members here will do as well.
So, what we also need to do, alongside recruiting people from other parts of the world, is to raise the aspirations and the image of people in the care sector. It is too often seen as work that does not count for the same value as others, and it should not be the case. That's why I'm really proud that in the manifesto that is going before people on 4 July, there is a commitment to look at social care, to look at how we fund it properly, and as the first area within the new deal for working people to have a fair pay agreement, it's social care that is being targeted. Having proper pay within the social care sector would make a really big difference for people to go into it, as well as the qualifications alongside it, and that's part of the rational debate around the future to ensure we have the people we need in all aspects—the people that we need—whether that's international recruitment, or, indeed, how we train and sustain a workforce here for ourselves.
Rwy'n credu bod angen i ni edrych ar sut rydym ni'n recriwtio pobl yn gynaliadwy o rannau eraill o'r byd, a beth mae hynny'n ei olygu iddyn nhw gael eu recriwtio yma. Mae gennym ni broblem ehangach hefyd, mewn gwirionedd, am gael sgwrs resymol ynghylch mewnfudo, nad yw wedi digwydd yn ystod y 14 mlynedd diwethaf. Rwy'n credu bod angen i ni edrych ar y darlun cyfan wrth wneud hynny'n llwyddiannus ac yn gynaliadwy. Mae angen i ni hefyd gydbwyso ein gallu nid yn unig i recriwtio o rannau eraill o'r byd ar gyfer y sector gofal yn benodol—. Os caf i, Llywydd, mae'n werth nodi nad yw'r sector gofal yno i helpu'r GIG yn unig—mae'n rhan hanfodol o sut mae llif yn digwydd yn ein GIG a chael pobl allan o wely GIG pan nad oes angen iddyn nhw fod yno, ond mae hefyd yn lle o werth gwirioneddol ynddo'i hun ac iddo'i hun; rwy'n gwybod hynny yn fy nheulu fy hun, a bydd Aelodau eraill yma yn gwybod hynny hefyd.
Felly, yr hyn y mae angen i ni ei wneud hefyd, ochr yn ochr â recriwtio pobl o rannau eraill o'r byd, yw codi dyheadau a'r ddelwedd o bobl yn y sector gofal. Mae'n cael ei weld yn rhy aml fel gwaith nad yw'n cyfrif am yr un gwerth ag eraill, ac ni ddylai fod yn wir. Dyna pam rwy'n falch iawn, yn y maniffesto sy'n mynd gerbron pobl ar 4 Gorffennaf, bod ymrwymiad i edrych ar ofal cymdeithasol, i edrych ar sut rydym ni'n ei ariannu'n iawn, ac fel y maes cyntaf yn y fargen newydd i bobl sy'n gweithio gael cytundeb cyflog teg, gofal cymdeithasol sy'n cael ei dargedu. Byddai cael cyflog priodol o fewn y sector gofal cymdeithasol yn gwneud gwahaniaeth mawr iawn i bobl fynd i mewn iddo, yn ogystal â'r cymwysterau ochr yn ochr ag ef, ac mae hynny'n rhan o'r ddadl resymegol ynghylch y dyfodol i sicrhau bod gennym ni'r bobl sydd eu hangen arnom ni ym mhob agwedd—y bobl sydd eu hangen arnom ni—boed hynny'n recriwtio rhyngwladol, neu, yn wir, sut rydym ni'n hyfforddi ac yn cynnal gweithlu yma i ni'n hunain.
Diolch, Prif Weinidog. I'm sure we've all seen here today the contribution at first-hand that people born outside the UK make to social and healthcare here in Wales. As Mike Hedges indicated, over the past few years, I saw a decrease of workers in care homes from eastern Europe and an increase of workers from the Indian sub-continent—from India and Bangladesh, in particular. And I'll be eternally grateful for the care they have given, often, as Mabon indicated, leaving their own family members, their loved ones, behind. I remember speaking to one individual who was in her tears—an individual from Bangladesh—who couldn't go to her mother's funeral because she was working in a care home here in Cardiff Bay. As you said in your first answer, a change of tone in the conversation is needed, and you'll be more than aware that comments said last week by the leader of the Labour Party were very hurtful indeed to members of the Bangladeshi community—a large section live in your constituency. Will the Prif Weinidog take this opportunity to say that the Bangladeshi community in Cardiff and throughout Wales is valued, and to thank them for their incredible contribution to Wales, to our nation? Diolch yn fawr.
Diolch, Prif Weinidog. Rwy'n siŵr ein bod ni i gyd wedi gweld yma heddiw y cyfraniad uniongyrchol y mae pobl a anwyd y tu allan i'r DU yn ei wneud at ofal cymdeithasol a gofal iechyd yma yng Nghymru. Fel y nododd Mike Hedges, dros y blynyddoedd diwethaf, gwelais ostyngiad yn nifer y gweithwyr mewn cartrefi gofal o ddwyrain Ewrop a chynnydd i nifer y gweithwyr o is-gyfandir India—o India a Bangladesh, yn benodol. A byddaf yn fythol ddiolchgar am y gofal y maen nhw wedi ei roi, yn aml, fel y dywedodd Mabon, gan adael aelodau eu teuluoedd eu hunain, eu hanwyliaid, ar ôl. Rwy'n cofio siarad ag un unigolyn a oedd yn ei dagrau—unigolyn o Bangladesh—na allai fynd i angladd ei mam gan ei bod yn gweithio mewn cartref gofal yma ym Mae Caerdydd. Fel y gwnaethoch chi ei ddweud yn eich ateb cyntaf, mae angen newid tôn yn y sgwrs, a byddwch yn fwy nag ymwybodol bod sylwadau a ddywedwyd yr wythnos diwethaf gan arweinydd y Blaid Lafur yn greulon iawn i aelodau'r gymuned Bangladeshaidd—y mae rhan fawr ohoni'n byw yn eich etholaeth chi. A wnaiff y Prif Weinidog fanteisio ar y cyfle hwn i ddweud bod y gymuned Bangladeshaidd yng Nghaerdydd a ledled Cymru yn cael ei gwerthfawrogi, ac i ddiolch iddyn nhw am eu cyfraniad anhygoel at Gymru, at ein cenedl? Diolch yn fawr.
I think it's important to reflect that, following the on-stage question and answer that took place, the leader of the Labour Party quickly reflected on some of the phrasing used in responses, recognising he'd misspoken at one point, and actually reiterating the long-standing relationship we have with Bangladesh and its people, around a whole range of areas of activity, not just in health and social care, but in the economy, too, as well.
I'm very proud to represent Cardiff and Penarth Bangladeshis in this Parliament. I'm very proud of what they have brought to the story of Wales. And if you think about what Wales is today, there are many parts of Wales that just wouldn't be Wales without that international story, from food to art to culture, and how we see ourselves and our place in the world. I'm really keen that Wales continues to be an outward-looking, positive international partner. We've done a great deal more of that in the last decade, and I'm very proud of the fact we've done that. I hope that Britain too can be a much better member of the family of nations in the future, standing up for our interests, but being a genuine partner that wants friendship and partnership with the rest of the world, rather than conflict and deflecting of our own challenges here. I believe we could see that after 4 July.
Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig myfyrio, yn dilyn y sesiwn cwestiwn ac ateb ar lwyfan a gynhaliwyd, bod arweinydd y Blaid Lafur wedi myfyrio'n gyflym ar rywfaint o'r geiriad a ddefnyddiwyd mewn ymatebion, gan gydnabod ei fod wedi cam-siarad ar un adeg, ac ail-bwysleisio’r berthynas hirsefydlog sydd gennym ni gyda Bangladesh a'i phobl, o ran amrywiaeth eang o feysydd gweithgarwch, nid yn unig ym maes iechyd a gofal cymdeithasol, ond yn yr economi hefyd.
Rwy'n falch iawn o gynrychioli trigolion Caerdydd a Phenarth sy'n dod o Bangladesh yn y Senedd hon. Rwy'n falch iawn o'r hyn y maen nhw wedi ei gyfrannu at hanes Cymru. Ac os meddyliwch chi am beth yw Cymru heddiw, ceir sawl rhan o Gymru na fyddai'n Gymru heb y stori ryngwladol honno, o fwyd i gelf i ddiwylliant, a sut rydym ni'n gweld ein hunain a'n lle yn y byd. Rwy'n awyddus iawn bod Cymru'n parhau i fod yn bartner rhyngwladol cadarnhaol sy'n edrych tuag allan. Rydym ni wedi gwneud llawer mwy o hynny yn ystod y degawd diwethaf, ac rwy'n falch iawn o'r ffaith ein bod ni wedi gwneud hynny. Rwy'n gobeithio y gall Prydain hefyd fod yn aelod llawer gwell o deulu'r cenhedloedd yn y dyfodol, gan sefyll dros ein buddiannau, ond gan fod yn bartner gwirioneddol sydd eisiau cyfeillgarwch a phartneriaeth gyda gweddill y byd, yn hytrach na gwrthdaro ac arallgyfeirio ein heriau ein hunain yma. Rwy'n credu y gallem ni weld hynny ar ôl 4 Gorffennaf.
4. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi gwasanaethau bysiau? OQ61397
4. What is the Welsh Government doing to support bus services? OQ61397
Thank you for the question. In addition to investing in excess of £115 million to protect bus services this financial year, we work in close partnership with local authorities, and continue to work at pace to bring forward new legislation to transform the way bus services are delivered right across Wales.
Diolch am y cwestiwn. Yn ogystal â buddsoddi dros £115 miliwn i ddiogelu gwasanaethau bysiau yn ystod y flwyddyn ariannol hon, rydym ni'n gweithio mewn partneriaeth agos ag awdurdodau lleol, ac yn parhau i weithio'n gyflym i gyflwyno deddfwriaeth newydd i drawsnewid y ffordd y caiff gwasanaethau bysiau eu darparu ar draws Cymru gyfan.
Diolch am yr ateb.
Thank you for the response.
I was recently very pleased to learn that the 86 bus route, which runs through Heath, Lisvane, Thornhill and Llanishen in my constituency, and also runs in the Caerphilly constituency of my neighbour Hefin David, has been saved, thanks to a successful bid to the Welsh Government's bus network grant. This service was very important to members of my constituency, particularly people who are older and vulnerable. There's been a huge lobby to all the elected Members in Cardiff North, and I know that my colleague Hefin David had a surgery where this was raised very strongly with him, so it's fantastic it's been saved. The money from the Welsh Government will keep the service running until March next year, and I very much hope it will continue after that. So, would the First Minister agree that this is a good example of the Welsh Government supporting vital public transport in Wales, and what more can be done to improve and spread the bus services?
Roeddwn i'n falch iawn o ddarganfod yn ddiweddar bod y llwybr bws 86, sy'n teithio drwy'r Mynydd Bychan, Llys-faen, Thornhill a Llanisien yn fy etholaeth i, ac sydd hefyd yn teithio drwy etholaeth Caerffili fy nghymydog Hefin David, wedi cael ei achub, diolch i gais llwyddiannus i grant rhwydwaith bysiau Llywodraeth Cymru. Roedd y gwasanaeth hwn yn bwysig iawn i aelodau fy etholaeth, yn enwedig pobl sy'n hŷn ac yn agored i niwed. Bu lobi enfawr i'r holl Aelodau etholedig yng Ngogledd Caerdydd, a gwn fod fy nghyd-Aelod Hefin David wedi cynnal cymhorthfa lle codwyd hyn yn gryf iawn gydag ef, felly mae'n wych ei fod wedi cael ei achub. Bydd yr arian gan Lywodraeth Cymru yn cadw'r gwasanaeth yn rhedeg tan fis Mawrth y flwyddyn nesaf, ac rwy'n mawr obeithio y bydd yn parhau ar ôl hynny. Felly, a fyddai'r Prif Weinidog yn cytuno bod hon yn enghraifft dda o Lywodraeth Cymru yn cefnogi trafnidiaeth gyhoeddus hanfodol yng Nghymru, a beth arall ellir ei wneud i wella a lledaenu'r gwasanaethau bysiau?
Thank you. It's very good to hear a genuine success story and partnership between Julie Morgan and one of her constituency neighbours, Hefin David, and, of course, the 86 service is due to restart from Lisvane, the Heath and Thornhill in early September. Good news. The £39 million bus network grant has been part of how that's been helped, again with work with the local authority. It's a good example of what we can do within our current powers now. And of course it's also an example of a service that will go to the opened Cardiff bus interchange next to Cardiff Central rail station. There's a good story to be told here about how that deliberate investment is bringing together interconnected transport.
More than that, though, this is about how we have reform and a revision of the regulations we currently have. It's why the bus Bill is going to be so important, to make sure there's a much more rational way to spend money to support the bus industry, to make sure it's a real choice for people in different communities across the country, exactly as it is in this example that the Member gave us from Cardiff North. I think all Members can be proud of what we are going to choose to do in introducing that Bill. I hope people will scrutinise it and then ultimately support it, and then the investment we will continue to make will be in a rational way of joining up public transport and making sure we get better value for the public money we invest, and a better service for the people we're here to represent.
Diolch. Mae'n braf iawn clywed stori a phartneriaeth wirioneddol lwyddiannus rhwng Julie Morgan ac un o'i chymdogion etholaethol, Hefin David, ac, wrth gwrs, disgwylir i'r gwasanaeth 86 ailgychwyn o Lys-faen, y Mynydd Bychan a Thornhill ddechrau mis Medi. Newyddion da. Mae'r grant rhwydwaith bysiau gwerth £39 miliwn wedi bod yn rhan o sut y cynorthwywyd hynny, eto gyda gwaith gyda'r awdurdod lleol. Mae'n enghraifft dda o'r hyn y gallwn ni ei wneud o fewn ein pwerau presennol nawr. Ac wrth gwrs mae hefyd yn enghraifft o wasanaeth a fydd yn mynd i gyfnewidfa fysiau Caerdydd sydd wedi agor nesaf at orsaf reilffordd Caerdydd Canolog. Mae stori dda i'w hadrodd yma am sut mae'r buddsoddiad bwriadol hwnnw yn dod â thrafnidiaeth rhyng-gysylltiedig at ei gilydd.
Yn fwy na hynny, fodd bynnag, mae hyn yn ymwneud â sut rydym yn diwygio ac adolygu'r rheoliadau sydd gennym ni ar hyn o bryd. Dyna pam mae'r Bil bysiau yn mynd i fod mor bwysig, i wneud yn siŵr bod ffordd lawer mwy rhesymegol o wario arian i gefnogi'r diwydiant bysiau, i wneud yn siŵr ei fod yn ddewis go iawn i bobl mewn gwahanol gymunedau ledled y wlad, yn union fel y mae yn yr enghraifft hon a roddwyd i ni gan yr Aelod o Ogledd Caerdydd. Rwy'n credu y gall pob Aelod fod yn falch o'r hyn yr ydym ni'n mynd i ddewis ei wneud wrth gyflwyno'r Bil hwnnw. Rwy'n gobeithio y bydd pobl yn craffu arno ac yna'n ei gefnogi yn y pen draw, ac yna bydd y buddsoddiad y byddwn ni'n parhau i'w wneud mewn ffordd resymegol o gydgysylltu trafnidiaeth gyhoeddus a gwneud yn siŵr ein bod ni'n cael gwell gwerth am yr arian cyhoeddus yr ydym ni'n ei fuddsoddi, a gwell gwasanaeth i'r bobl yr ydym ni yma i'w cynrychioli.
5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am berfformiad Ysbyty Glan Clwyd? OQ61373
5. Will the First Minister make a statement on the performance of Glan Clwyd Hospital? OQ61373
Thank you. Current performance at Ysbyty Glan Clwyd in a number of areas is not where I, the public or the staff would expect it to be. The Welsh Government continues to work closely with the health board to drive sustainable improvement that enables patients to access safe and timely health and care services, and we have set clear expectations for improvement.
Diolch. Nid yw'r perfformiad presennol yn Ysbyty Glan Clwyd, mewn nifer o feysydd, yr hyn yr ydw i, y cyhoedd na'r staff yn disgwyl iddo fod. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio'n agos gyda'r bwrdd iechyd i ysgogi gwelliant cynaliadwy sy'n galluogi cleifion i fanteisio ar wasanaethau iechyd a gofal diogel ac amserol, ac rydyn ni wedi gosod disgwyliadau clir ar gyfer gwella.
First Minister, you'll be aware that Glan Clwyd Hospital unfortunately has one of the worst-performing emergency departments in the whole of the United Kingdom, with one in four people at the moment waiting more than 12 hours in accident and emergency. Recently I've been contacted by constituents whose family members have spent as long as 48 and even 72 hours waiting for a bed in the hospital. These sorts of times are completely unacceptable, and it seems to be very plain to me that, no matter how hard the staff at that hospital work, Glan Clwyd simply does not have the capacity to be able to cope with the needs of the local population.
So, I'm going to ask you again, First Minister: where's the new hospital in Rhyl? We were promised one more than 11 years ago. It was designed to alleviate some of these problems at our emergency department and at Glan Clwyd. You've been building new hospitals in south Wales, yet we in north Wales are the health board with the biggest problem when it comes to our emergency department. We need our fair share of investment in the north in order to cut these issues down and address them. Don't tell us that you haven't got the money. You've got money to burn on more politicians, more speed limit changes, and you’ve sent £155 million back to the Treasury in recent years. So, can we, for once, have a clear answer from you on the timetable for the delivery of this important piece of infrastructure in north Wales in the town of Rhyl?
Prif Weinidog, byddwch chi'n ymwybodol bod gan Ysbyty Glan Clwyd un o'r adrannau brys sy'n perfformio waethaf yn y Deyrnas Unedig, yn anffodus, gydag un o bob pedwar ar hyn o bryd yn aros mwy na 12 awr yn yr adran damweiniau ac achosion brys. Yn ddiweddar, mae etholwyr wedi cysylltu â mi y mae aelod o'u teulu wedi treulio hyd at 48 awr a hyd yn oed 72 awr yn aros am wely yn yr ysbyty. Mae'r mathau hyn o amserau'n gwbl annerbyniol, ac mae'n ymddangos yn amlwg iawn i mi, ni waeth pa mor galed y mae'r staff yn y gwaith ysbyty hwnnw'n gweithio nid yw Glan Clwyd yn gallu ymdopi ag anghenion y boblogaeth leol.
Felly, rwy'n mynd i ofyn i chi eto, Prif Weinidog: ble mae'r ysbyty newydd yn Y Rhyl? Addawyd un i ni dros 11 mlynedd yn ôl. Cafodd ei gynllunio i leddfu rhai o'r problemau hyn yn ein hadran frys ac yng Nglan Clwyd. Rydych chi wedi bod yn adeiladu ysbytai newydd yn y de, ac eto ni yn y gogledd yw'r bwrdd iechyd sydd â'r broblem fwyaf o ran ein hadran achosion brys. Mae angen ein cyfran deg o fuddsoddiad arnom ni yn y gogledd er mwyn lleihau'r materion hyn ac ymdrin â nhw. Peidiwch â dweud wrthym ni nad oes gennych chi'r arian. Mae gennych chi arian i losgi ar fwy o wleidyddion, mwy o newidiadau i derfynau cyflymder, ac rydych chi wedi anfon £155 miliwn yn ôl i'r Trysorlys yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Felly, a allwn ni, am unwaith, gael ateb clir gennych chi ar yr amserlen ar gyfer darparu'r darn pwysig hwn o seilwaith yn y gogledd yn nhref y Rhyl?
There are a couple of things to respond to. The first is that, as the Member knows, the investment for the Alex has been prioritised. It's a partnership looking not just with the health board, but with others too, and different sources of funding. We need to see the revised business case to come back to us for us to approve it.
It's also the case, and let's just make this point clear, that the reason why we could not spend all the money we had during the pandemic was because the Conservative Chief Secretary to the Treasury, at a time of extraordinary crisis with dealing with the pandemic, chose to take money back in a way that was quite extraordinary. And it was because of what UK Government departments were not able to do at the time. Because we had been prudent with the way we had managed our money, it meant that we could not roll over money in a way that was entirely normal for UK Government departments. If he's angry about this, he should take it out on Steve Barclay for the choices he made as Chief Secretary to the Treasury. It's another example where fairness in the way money works across the UK will mean a much better deal for us here in Wales.
And the final point, just to go back to the conversation we're having about social care, social care is a profession of choice for a number of people. We need more people who want to work in that sector of and for itself. There is a relationship with the health service, and part of the reason why Ysbyty Glan Clwyd has such a challenge in its front door performance for emergency admissions is not just the really good work that's taking—. The average triage time in Glan Clwyd is actually 20 minutes, so you're seen and triaged really quite quickly. The challenge is, for people who aren't urgent, they need to wait a long time; the biggest reason for that is there are far too many people in an NHS bed when it's no longer the right place for their care. That is a risk for the person who is in an NHS bed to get deconditioned. There's also the potential for healthcare-acquired infections, and, actually, they need to be in a different part of our health and care system for their almost always ongoing care, treatment and support. If we can unlock that with partners across social care, it'll make a big difference for people in the wrong place for their care, in a hospital bed when they shouldn't be, as well as those people at the front door of a hospital and, much more importantly, people in the community who we can't get to because we don't have enough flow going through our hospitals. It's part of what we need, it's part of what investment and reform for the future mean. That's why I'm very proud we're standing on a manifesto to not just put more money into the health service, but to continue on the never-ending journey of reform and improvement right across our health and care system.
Mae yna gwpl o bethau i ymateb iddyn nhw. Y cyntaf, fel y mae'r Aelod yn ei wybod, yw bod y buddsoddiad ar gyfer yr Alex wedi'i flaenoriaethu. Mae'n bartneriaeth gydag nid yn unig y bwrdd iechyd, ond gydag eraill hefyd, a ffynonellau cyllid gwahanol. Mae angen i'r achos busnes diwygiedig ddod yn ôl atom ni er mwyn i ni ei gymeradwyo.
Mae'n wir hefyd, a gadewch i ni wneud y pwynt hwn yn glir, y rheswm nad oedd yn bosibl i ni wario'r holl arian a gawsom yn ystod y pandemig oedd oherwydd bod Prif Ysgrifennydd Ceidwadol y Trysorlys, ar adeg o argyfwng eithriadol wrth ymdrin â'r pandemig, wedi dewis cymryd arian yn ôl mewn ffordd a oedd yn eithaf rhyfeddol. Ac roedd oherwydd yr hyn nad oedd adrannau Llywodraeth y DU yn gallu'i wneud ar y pryd. Oherwydd ein bod ni wedi bod yn ddoeth gyda'r ffordd yr oeddem ni wedi rheoli ein harian ni, roedd yn golygu na allen ni drosglwyddo arian mewn ffordd a oedd yn gwbl arferol i adrannau Llywodraeth y DU. Os yw'n ddig am hyn, dylai herio Steve Barclay am y dewisiadau a wnaeth fel Prif Ysgrifennydd y Trysorlys. Mae'n enghraifft arall lle y bydd tegwch yn y ffordd y mae arian yn gweithredu ledled y DU yn golygu cytundeb llawer gwell i ni yma yng Nghymru.
A'r pwynt olaf, dim ond i fynd yn ôl i'r sgwrs yr ydyn ni'n ei chael am ofal cymdeithasol, mae gofal cymdeithasol yn broffesiwn o ddewis i nifer o bobl. Mae angen mwy o bobl arnom ni sydd eisiau gweithio yn y sector hwnnw er ei fwyn ei hun. Mae yna berthynas â'r gwasanaeth iechyd, a rhan o'r rheswm bod Ysbyty Glan Clwyd yn wynebu cymaint o her yn ei berfformiad drws ffrynt ar gyfer derbyniadau brys yw nid yn unig y gwaith da iawn sy'n cymryd—. Mae'r amser brysbennu cyfartalog yng Nglan Clwyd mewn gwirionedd yn 20 munud, felly rydych chi'n cael eich gweld a'ch brysbennu yn eithaf cyflym. Yr her yw, i bobl nad oes ganddyn nhw angen brys, mae angen iddyn nhw aros am amser hir; y rheswm pennaf am hynny yw bod gormod o lawer o bobl mewn gwely'r GIG pan nad dyma'r lle cywir ar gyfer eu gofal bellach. Mae hynny'n peri risg y bydd cyflwr y person sydd mewn gwely GIG yn dirywio. Mae potensial hefyd ar gyfer heintiau a ddelir wrth gael gofal iechyd, ac mewn gwirionedd, mae angen iddyn nhw fod mewn rhan wahanol o'n system iechyd a gofal ar gyfer eu gofal, triniaeth a chymorth sydd bron bob amser yn barhaus. Os gallwn ni ddatgloi hynny gyda phartneriaid ar draws gofal cymdeithasol, bydd yn gwneud gwahaniaeth mawr i bobl yn y lle anghywir ar gyfer eu gofal, mewn gwely ysbyty pan na ddylen nhw fod yno, yn ogystal â'r bobl hynny wrth ddrws ffrynt ysbyty ac, yn bwysicach byth pobl yn y gymuned na allwn ni eu cyrraedd oherwydd nad oes gennym ni ddigon o lif yn mynd trwy ein hysbytai. Mae'n rhan o'r hyn sydd ei angen arnom, mae'n rhan o'r hyn y mae buddsoddi a diwygio ar gyfer y dyfodol yn ei olygu. Dyna pam rwy'n falch iawn ein bod ni'n sefyll ar faniffesto nid yn unig i roi mwy o arian i'r gwasanaeth iechyd, ond i barhau ar y daith ddiddiwedd o ddiwygio a gwella ar draws ein system iechyd a gofal.
6. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch trwyddedu arfau tanio yng Nghymru? OQ61356
6. What discussions has the Welsh Government had with the UK Government regarding firearm licensing in Wales? OQ61356
Whilst we work closely with the police on matters relating to policing in Wales, firearms licensing is a reserved matter. The police are the licensing authority for firearms and use both local information and Home Office guidance to inform their judgment.
Er ein bod ni'n gweithio'n agos gyda'r heddlu ar faterion yn ymwneud â phlismona yng Nghymru, mae trwyddedu arfau tanio yn fater a gedwir yn ôl. Yr heddlu yw'r awdurdod trwyddedu ar gyfer arfau tanio ac maen nhw'n defnyddio gwybodaeth leol a chanllawiau'r Swyddfa Gartref i lywio eu dyfarniad.
First Minister, as you will know, when people renew or apply for a new licence, it is now a legal requirement for them to attain a mental health record from their general practitioner to submit their application; for the record, I'm a licence holder. In England, GP and police records are now linked, so, if a licence holder experiences a mental health crisis or a terminal diagnosis, for example, outside of the renewal process, the police are automatically notified when this is added to the licensee's medical file, and the relevant pastoral checks can be made. This is part of ongoing activity by the police to prevent gun-related suicide and murder.
However, this is not the case in Wales. GP and police records are not linked, because of the limitations of the Welsh NHS information technology system. This not only means that police aren't notified if there is a change in the health of the licensee, but it also means that the four chief constables in Wales cannot comply with the statutory firearms guidance. Therefore, First Minister, what commitment will the Welsh Government make to ensure that police forces in Wales will be properly monitored if a firearm or a shotgun licence holder suffers from a mental or health crisis in the five years in between the licence renewals, and what commitment will you make to upgrade Welsh NHS IT systems to allow for medical markers? Thank you.
Prif Weinidog, fel y gwyddoch chi, pan fydd pobl yn adnewyddu neu'n gwneud cais am drwydded newydd, mae bellach yn ofyniad cyfreithiol iddyn nhw gael cofnod iechyd meddwl gan eu meddyg teulu i gyflwyno'u cais; ar gyfer y cofnod, rwy'n ddeiliad trwydded. Yn Lloegr, mae cofnodion meddygon teulu a'r heddlu bellach yn gysylltiedig, felly, os bydd deiliad trwydded yn wynebu argyfwng iechyd meddwl neu ddiagnosis terfynol, er enghraifft, y tu allan i'r broses adnewyddu, caiff yr heddlu eu hysbysu'n awtomatig pan gaiff hyn ei ychwanegu at ffeil feddygol y trwyddedai, ac mae modd gwneud y gwiriadau bugeiliol perthnasol. Mae hyn yn rhan o weithgaredd parhaus gan yr heddlu i atal hunanladdiad a llofruddiaeth sy'n gysylltiedig â dryll.
Fodd bynnag, nid yw hyn yn wir yng Nghymru. Nid yw cofnodion meddygon teulu na'r heddlu wedi'u cysylltu, oherwydd cyfyngiadau system technoleg gwybodaeth GIG Cymru. Mae hyn nid yn unig yn golygu nad yw'r heddlu'n cael eu hysbysu os oes newid yn iechyd y trwyddedai, ond mae hefyd yn golygu na all y pedwar prif gwnstabl yng Nghymru gydymffurfio â'r canllawiau arfau tanio statudol. Felly, Prif Weinidog, pa ymrwymiad y gwnaiff Llywodraeth Cymru i sicrhau y bydd heddluoedd yng Nghymru yn cael eu monitro'n briodol os bydd deiliad arf tanio neu ddryll yn dioddef o argyfwng iechyd neu feddyliol yn y cyfnod pum mlynedd rhwng adnewyddu'r drwydded, a pha ymrwymiad y byddwch chi'n ei wneud i uwchraddio systemau TG GIG Cymru i ganiatáu ar gyfer marcwyr meddygol? Diolch.
Look, I think there's a couple of different points here. One is about making sure that appropriate healthcare information is available. It's also, if that means extra work for the health service, that that's recognised. And there's a funding flow issue there, because if healthcare staff are undertaking that they're not doing something else, but it's an important marker for how licensing should work. In fact, before the election, the UK Government were looking at full-cost recovery for licensing, and this could be part of that. There's a manifesto commitment in the UK Labour manifesto to take that forward, and I think that's a positive step.
How you link up IT systems is rather more complicated than that. I'm interested in how we do this practically, but if it means there's extra NHS investment required we're going to need to understand how that's done and how that's prioritised as well. There is, though, already—. Work has been done on a very simple pro forma that police forces across Wales use to have a mental health report from local health services when there are licensing applications that are made. So, there is work that's already being done practically. There is legislative reform that I'd like to place around the licensing, and, of course, we'll retain an interest in how we meet our obligations and, at the same time, that costs aren't deliberately shifted from one part of the Government to another. It's in all of our interests that the system works and works well in what is, fundamentally, a reserved area of responsibility.
Edrychwch, rwy'n credu bod cwpl o wahanol bwyntiau yma. Mae un yn ymwneud â sicrhau bod gwybodaeth gofal iechyd priodol ar gael. Hefyd, os yw hynny'n golygu gwaith ychwanegol i'r gwasanaeth iechyd, mae hynny'n cael ei gydnabod. Ac mae problem llif cyllid yno, oherwydd os yw staff gofal iechyd yn ymgymryd â hynny, dydyn nhw ddim yn gwneud rhywbeth arall, ond mae'n arwydd pwysig o sut y dylai trwyddedu weithio. Mewn gwirionedd, cyn yr etholiad, roedd Llywodraeth y DU yn edrych ar adfer y gost lawn ar gyfer trwyddedu, a gallai hyn fod yn rhan o hynny. Mae ymrwymiad maniffesto ym maniffesto Llafur y DU i fwrw ymlaen â hynny, ac rwy'n credu bod hynny'n gam cadarnhaol.
Mae'r ffordd yr ydych chi'n cysylltu systemau TG yn llawer mwy cymhleth na hynny. Mae gennyf i ddiddordeb o ran sut yr ydyn ni'n gwneud hyn yn ymarferol, ond os yw'n golygu bod angen buddsoddiad ychwanegol gan y GIG, bydd angen i ni ddeall sut mae hynny'n cael ei wneud a sut mae hynny'n cael ei flaenoriaethu hefyd. Mae yna, er hynny, eisoes—. Mae gwaith wedi'i wneud ar ffurflen pro forma syml iawn y mae heddluoedd ledled Cymru yn ei defnyddio i gael adroddiad iechyd meddwl gan wasanaethau iechyd lleol pan fo ceisiadau trwyddedu yn cael eu gwneud. Felly, mae yna waith sydd eisoes yn cael ei wneud yn ymarferol. Mae yna ddiwygiad deddfwriaethol yr hoffwn ei osod o amgylch y trwyddedu, ac, wrth gwrs, byddwn ni'n cadw diddordeb yn y ffordd yr ydyn ni'n cyflawni ein rhwymedigaethau ac, ar yr un pryd, nad yw costau'n cael eu symud yn fwriadol o un rhan o'r Llywodraeth i'r llall. Mae o fudd i bawb ohonom ni fod y system yn gweithio ac yn gweithio'n dda yn yr hyn sydd, yn sylfaenol, yn faes cyfrifoldeb a gedwir yn ôl.
Cwestiwn 7, Hefin David.
Question 7, Hefin David.
To pick up where Julie Morgan left off—
I ddechrau lle y gwnaeth Julie Morgan orffen—
No, you'll need to—
Na, bydd angen i chi—
7. A wnaiff y Prif Weinidog roi diweddariad ar gymorth Llywodraeth Cymru ar gyfer gwasanaethau bysiau? OQ61394
7. Will the First Minister provide an update on Welsh Government support for bus services? OQ61394
During this financial year alone, we are proud of the investment of in excess of £115 million that we have made to support bus services through schemes such as concessionary fares and the bus network grant.
Yn ystod y flwyddyn ariannol hon yn unig, rydyn ni'n falch o'r buddsoddiad o fwy na £115 miliwn yr ydyn ni wedi'i wneud i gefnogi gwasanaethau bysiau trwy gynlluniau fel tocynnau consesiynol a'r grant rhwydwaith bysiau.
Diolch, Prif Weinidog. The 86X that Julie Morgan mentioned is also being supplemented with the 26, which will now travel south-westerly out of my constituency into Mick Antoniw's constituency, covering Taff's Well and Nantgarw too. Now, where this came from was a bus surgery that we held on 1 March in Bedwas Workmen's Hall, and I've got to say my community support officer, Laura Green, was instrumental in setting this up, and she's watching in the gallery today. But what happened was we had a huge number of residents attend that bus surgery, to the extent that we were standing room only, and they told us about these services. And there were people who worked at the Heath hospital who wanted that restored, and people who wanted a restored service to the Velindre cancer centre. It is Welsh Government funding that has enabled that to happen through Caerphilly County Borough Council interacting with Stagecoach.
I think the model of interaction is one, I think, that needs to be included and considered in the way the bus Bill will operate in practice. We have to have community voices, bus users' voices and those who would otherwise travel by car, their voices, in the operation of the bus Bill. So, how will the First Minister achieve that?
Diolch, Prif Weinidog. Mae'r 86X y gwnaeth Julie Morgan sôn amdano hefyd yn cael ei ychwanegu ato gan y 26, a fydd nawr yn teithio i'r de-orllewin allan o fy etholaeth i etholaeth Mick Antoniw, gan gynnwys Ffynnon Taf a Nantgarw hefyd. Nawr, fe ddaeth hyn o gymhorthfa bysiau a gafodd ei chynnal gennym ar 1 Mawrth yn Neuadd y Gweithwyr Bedwas, ac mae'n rhaid i mi ddweud bod fy swyddog cymorth cymunedol, Laura Green, yn allweddol yn sefydlu hyn, ac mae hi'n gwylio yn yr oriel heddiw. Ond yr hyn a ddigwyddodd oedd bod gennym ni nifer enfawr o drigolion yn mynychu'r gymhorthfa bysiau honno, i'r fath raddau fel bod ond lle i sefyll, ac fe wnaethon nhw ddweud wrthyn ni am y gwasanaethau hyn. Ac roedd yna bobl a oedd yn gweithio yn Ysbyty Athrofaol Cymru a oedd eisiau i hynny gael ei adfer, a phobl oedd eisiau adfer y gwasanaeth i ganolfan ganser Felindre. Cyllid Llywodraeth Cymru sydd wedi galluogi hynny i ddigwydd drwy Gyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili yn rhyngweithio â Stagecoach.
Rwy'n credu bod model rhyngweithio yn un y mae angen ei gynnwys a'i ystyried yn y ffordd y bydd y Bil bysiau'n gweithredu'n ymarferol. Mae'n rhaid i ni gael lleisiau cymunedol, lleisiau defnyddwyr bysiau a'r rhai a fyddai fel arall yn teithio mewn car, eu lleisiau nhw, wrth weithredu'r Bil bysiau. Felly, sut fydd y Prif Weinidog yn cyflawni hynny?
Well, the Member sets out part of what we're trying to do with the bus Bill that we'll bring forward. It is both a rational way to invest in the future of the service to achieve the aims that he is setting out—people who work in different locations, people need to access the locations, either as visitors or patients or otherwise—and how to give people a real choice not to have to get into their car.
There's also, of course, the point that lots of our constituencies have large communities where car ownership is not common. I have it in my own constituency as well in east Cardiff; car ownership is very low as a proportion. So, it's to make it a real choice, and, actually, to do that, we've got to look again at the way that we currently don't regulate buses—we're allowing people to compete on profitable routes, not on socially viable routes—to have a much better way of franchising and to understand how a whole block of travel can make the biggest possible difference. That's the work I am delighted that the Cabinet Secretary for North Wales and Transport is leading on, and I look forward to the scrutiny of Members, as we bring that Bill forward, to achieve the aims that the Member rightly sets out. I expect he'll continue to have busy surgeries on this issue until our reform is delivered, and then we can actually have a framework to properly invest in for the future. I'm sure there'll be lots of interest in what we might promise to people in future manifestos.
Wel, mae'r Aelod yn nodi rhan o'r hyn yr ydyn ni'n ceisio'i wneud gyda'r Bil bysiau y byddwn ni'n ei gyflwyno. Mae'n ffordd resymol o fuddsoddi yn nyfodol y gwasanaeth i gyflawni'r nodau y mae e'n eu nodi—pobl sy'n gweithio mewn gwahanol leoliadau, mae angen i bobl gael mynediad i'r lleoliadau, naill ai fel ymwelwyr neu fel cleifion neu fel arall—a sut i roi dewis gwirioneddol i bobl beidio gorfod mynd i mewn i'w car.
Mae yna hefyd, wrth gwrs, y pwynt bod gan lawer o'n hetholaethau gymunedau mawr lle nad yw perchnogaeth ar gar yn gyffredin. Mae gennyf i hyn yn fy etholaeth i fy hun hefyd yn nwyrain Caerdydd; mae perchnogaeth ar gar yn isel iawn fel cyfran. Felly, mae'n ymwneud a'i wneud yn ddewis gwirioneddol, ac, mewn gwirionedd, i wneud hynny, mae'n rhaid i ni edrych eto ar y ffordd nad ydyn ni'n rheoleiddio bysiau ar hyn o bryd—rydyn ni'n caniatáu i bobl gystadlu ar lwybrau proffidiol, nid ar lwybrau sy'n hyfyw'n gymdeithasol—i gael ffordd llawer gwell o fasnachfreinio a deall sut y gall bloc cyfan o deithio wneud y gwahaniaeth mwyaf posibl. Dyna'r gwaith yr wyf i'n falch iawn bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Ogledd Cymru a Thrafnidiaeth yn ei arwain, ac rwy'n edrych ymlaen at y craffu gan Aelodau, wrth i ni gyflwyno'r Bil hwnnw, i gyflawni'r nodau y mae'r Aelod yn eu nodi'n briodol. Rwy'n disgwyl y bydd e'n parhau i gael cymorthfeydd prysur ar y mater hwn hyd nes y bydd ein diwygiad yn cael ei gyflawni, ac yna gallwn ni gael fframwaith i fuddsoddi'n briodol ynddo ar gyfer y dyfodol. Rwy'n siŵr y bydd llawer o ddiddordeb yn yr hyn y gallen ni ei addo i bobl ym maniffestos y dyfodol.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Yr eitem nesaf fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hwnnw. Jane Hutt.
The next item will be the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make that statement. Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Llywydd. Mae un newid i fusnes y Cyfarfod Llawn yr wythnos yma. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Economi, Ynni a'r Gymraeg yn gwneud datganiad ar Tata Steel yn syth ar ôl y datganiad busnes. Mae busnes drafft ar gyfer gweddill tymor yr haf ac wythnos gyntaf tymor yr hydref wedi'i nodi yn y datganiad a chyhoeddiad busnes sydd ar gael i Aelodau yn electronig.
Thank you, Llywydd. There is one change to this week's Plenary business. The Cabinet Secretary for Economy, Energy and Welsh Language will make a statement on Tata Steel immediately after this business statement. Draft business for the remainder of the summer term and the first week of the autumn term is set out on the business statement and announcement, which can be found among meeting papers available to Members electronically.
Darren Millar.
Darren Millar.
Diolch, Llywydd, and thank you, Trefnydd. Can I call for a statement from the Cabinet Secretary with responsibility for the armed forces? We all marked, of course, Armed Forces Day across the UK, over the weekend, and many of us took a keen interest in activities in our own constituencies. We've been very pleased, of course, to work on a collaborative basis across the Senedd Chamber over the years on supporting our veterans and support for our armed forces families, and one of the initiatives that we have been delighted to see blossoming in Wales is the armed forces friendly schools programme. But the cross-party group on the armed forces and cadets recently undertook a visit to the Royal British Legion's Battle Back Centre in Lilleshall, and we heard there first-hand how important it is that sports clubs are also armed forces friendly. So, I wonder what discussions the Cabinet Secretary might be able to have with the different sporting bodies, in addition to members of the cross-party group, in trying to develop an armed forces friendly sports club programme here in Wales, in order that we once again can take a lead across the UK in providing the very best support for our armed forces families and veterans across this great nation.
Diolch, Llywydd, a diolch yn fawr, Trefnydd. A gaf i alw am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet sy'n gyfrifol am y lluoedd arfog? Fe wnaethon ni i gyd nodi, wrth gwrs, Diwrnod y Lluoedd Arfog ledled y DU, dros y penwythnos, ac roedd gan lawer ohonon ni ddiddordeb brwd mewn gweithgareddau yn ein hetholaethau ein hunain. Rydyn ni wedi bod yn falch iawn, wrth gwrs, o weithio ar y cyd ar draws Siambr y Senedd yn ystod y blynyddoedd ar gefnogi ein cyn-filwyr a chefnogaeth i deuluoedd ein lluoedd arfog, ac un o'r mentrau yr ydyn ni wedi bod yn falch iawn o'i gweld yn blodeuo yng Nghymru yw rhaglen ysgolion cyfeillgar y lluoedd arfog. Ond yn ddiweddar fe wnaeth y grŵp trawsbleidiol ar y lluoedd arfog a'r cadetiaid ymweld â Chanolfan Battle Back y Lleng Brydeinig Frenhinol yn Lilleshall, a chlywson ni yno'n uniongyrchol pa mor bwysig yw hi fod clybiau chwaraeon hefyd yn gyfeillgar i'r lluoedd arfog. Felly, tybed pa drafodaethau y gallai'r Ysgrifennydd Cabinet eu cael gyda'r gwahanol gyrff chwaraeon, yn ogystal ag aelodau'r grŵp trawsbleidiol, wrth geisio datblygu rhaglen clwb chwaraeon cyfeillgar i'r lluoedd arfog yma yng Nghymru, fel y gallwn ni unwaith eto arwain ar draws y DU o ran darparu'r gefnogaeth orau un i'n teuluoedd a'n cyn-filwyr lluoedd arfog ar draws y genedl wych hon.
Diolch yn fawr, Darren Millar, and thank you for drawing attention again to the all-important occasion and remembrance that we all brought together last week on Armed Forces Day. And I'm sure, like yourself, many of us were involved in events in our constituencies. The Cabinet Secretary who has responsibility for the armed forces, of course, also was very active, not just in north Wales, with the initiatives he was taking in terms of support for veterans, but I'm sure will be very willing to come to the cross-party group in due course, and I understand that he would be very happy to discuss this opportunity to develop armed forces friendly sports clubs. Thank you for raising it.
Diolch yn fawr, Darren Millar, a diolch i chi am dynnu sylw eto at yr achlysur a'r cofio hollbwysig a ddaeth â ni at ein gilydd yr wythnos diwethaf ar Ddiwrnod y Lluoedd Arfog. Ac rwy'n siŵr, fel chi, fod llawer ohonon ni wedi cymryd rhan mewn digwyddiadau yn ein hetholaethau. Roedd yr Ysgrifennydd Cabinet sy'n gyfrifol am y lluoedd arfog, wrth gwrs, hefyd yn weithgar iawn, nid yn unig yn y gogledd, gyda'r mentrau yr oedd e'n eu cymryd o ran cefnogi cyn-filwyr, ond rwy'n siŵr y bydd yn barod iawn i ddod i'r grŵp trawsbleidiol maes o law, ac rwy'n deall y byddai'n hapus iawn i drafod y cyfle hwn i ddatblygu clybiau chwaraeon cyfeillgar i'r lluoedd arfog. Diolch am ei godi.
Trefnydd, I'd like to request a statement, please, from the Cabinet Secretary for Culture and Social Justice. Now, I know, in terms of Royal Mail, that that is not devolved, but the Cabinet Secretary does have the lead responsibility for monitoring the Post Office and Royal Mail matters in Wales.
I've been contacted by a number of constituents regarding fake stamps and the fact that they're being charged £5 to receive a letter, if someone has used a fake stamp. I'm told that some of these stamps aren't actually fake, from what I—. Some people have sent letters from the same book of stamps and some of the intended receivers had to pay, but others didn't. Speaking to postmen—we've all been out and about recently, so we've seen a number of our postmen and postwomen—they've been saying that they think that there's an issue with how the barcode is scanned, and if something isn't quite straight, or there's an issue, that people are being charged and they're not actually fake.
I'd like to establish, if possible, how this is impacting people, because, obviously, there could be really crucial mail that they're missing. So, please, can we actually have a discussion with the Cabinet Secretary to establish what's being done? Because there was a period of purdah on this, where they weren't charging, but that's not the case anymore. Royal Mail is supposed to be introducing a new fake stamp scanner on their apps. They haven't done so. So, this is of concern to residents who are being charged £5 and they don't know what they're being charged for, because they don't know which letter, obviously, hasn't reached them.
Trefnydd, hoffwn i ofyn am ddatganiad, os gwelwch yn dda, gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Ddiwylliant a Chyfiawnder Cymdeithasol. Nawr, rwy'n gwybod, o ran y Post Brenhinol, nad yw hynny wedi'i ddatganoli, ond mae gan yr Ysgrifennydd Cabinet y prif gyfrifoldeb dros fonitro materion Swyddfa'r Post a'r Post Brenhinol yng Nghymru.
Mae nifer o etholwyr wedi cysylltu â mi ynglŷn â stampiau ffug a'r ffaith eu bod yn gorfod talu £5 i dderbyn llythyr, os yw rhywun wedi defnyddio stamp ffug. Mae rhai wedi dweud wrthyf i nad ffug yw rhai o'r stampiau hyn mewn gwirionedd, o'r hyn yr ydw i—. Mae rhai pobl wedi anfon llythyrau o'r un llyfr stampiau ac mae rhai o'r derbynwyr a fwriadwyd wedi gorfod talu, ond nid eraill. Wrth siarad â dynion post—rydyn ni i gyd wedi bod allan yn ddiweddar, felly rydyn ni wedi gweld nifer o'n dynion post a'n menywod post—maen nhw wedi bod yn dweud eu bod nhw'n meddwl bod problem gyda sut mae'r cod bar yn cael ei sganio, ac os nad yw rhywbeth yn hollol syth, neu os oes problem, bod tâl yn cael ei godi ar bobl ac nad ydyn nhw mewn gwirionedd yn ffug.
Hoffwn i sefydlu, os yn bosibl, sut mae hyn yn effeithio ar bobl, oherwydd, yn amlwg, gallai fod yn bost hanfodol iawn yr ydyn ni'n ei golli. Felly, a gawn ni drafodaeth gyda'r Ysgrifennydd Cabinet i weld beth sy'n cael ei wneud? Oherwydd roedd cyfnod o burdah ar hyn, lle nad oedden nhw'n codi tâl, ond nid yw hynny'n wir bellach. Mae'r Post Brenhinol i fod i gyflwyno sganiwr stampiau ffug newydd ar eu hapiau. Nid ydyn nhw wedi gwneud hynny. Felly, mae hyn yn peri pryder i breswylwyr y mae £5 yn cael ei godi arnyn nhw ac nad ydyn nhw'n gwybod am beth y mae'r tâl yn cael ei godi arnyn nhw, oherwydd nid ydyn nhw'n gwybod pa lythyr, yn amlwg, sydd heb eu cyrraedd.
Diolch yn fawr, Heledd Fychan, a diolch am eich cwestiwn pwysig iawn. Diolch am dynnu sylw at hyn.
Thank you, Heledd Fychan, and thank you for your very important question. And thank you for highlighting the issue.
I think we're fortunate again that the Cabinet Secretary for Culture and Social Justice is sitting here and heard that important question, which, of course, is something that we would be very concerned about in terms of our constituents and the impact it has, and our postal workers, as you say, as well. So, could I request that the Member, Heledd Fychan, actually writes now to the Cabinet Secretary, so that we can ensure that this is taken forward, and there will be a response forthcoming?
Rwy'n credu ein bod ni'n ffodus eto bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Ddiwylliant a Chyfiawnder Cymdeithasol yn eistedd yma ac wedi clywed y cwestiwn pwysig hwnnw, sydd, wrth gwrs, yn rhywbeth y bydden ni'n bryderus iawn amdano o ran ein hetholwyr ni a'r effaith y mae'n ei chael, a'n gweithwyr post, fel y dywedwch chi, hefyd. Felly, a gaf i ofyn i'r Aelod, Heledd Fychan, ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Cabinet, fel y gallwn ni sicrhau bod hyn yn cael ei ddatblygu, a bydd ymateb ar y gweill?
As the swift species champion, I'm delighted to highlight that this week is Swift Awareness Week, and I know there's a lot of events taking place across Wales to celebrate these incredible birds. But, nevertheless, there is cause for concern, as the UK has lost more than half of its population of breeding swifts, and, unfortunately, that's because when older buildings are renovated or destroyed, obviously the traditional nests that swifts use disappear with them.
I was very grateful last year that Julie James made it mandatory for new buildings over a certain size to include swift bricks in their eaves, but it's unclear by whom or how this compliance is being tracked. So, I wondered if we could have a statement from the housing and local government Cabinet Secretary to identify how this new building regulation is going to make a difference in improving the future for swifts in our country.
Fel pencampwr rhywogaeth y gwenoliaid du, rwy'n falch iawn o dynnu sylw at Wythnos Ymwybyddiaeth y Gwenoliaid Du yr wythnos hon, ac rwy'n gwybod bod llawer o ddigwyddiadau'n cael eu cynnal ledled Cymru i ddathlu'r adar anhygoel hyn. Ond, er hynny, mae achos pryder, gan fod y DU wedi colli mwy na hanner poblogaeth y gwenoliaid du sy'n magu ac, yn anffodus, mae hynny'n digwydd oherwydd pan fydd adeiladau hŷn yn cael eu hadnewyddu neu'u dinistrio, yn amlwg mae'r nythod traddodiadol y mae gwenoliaid yn eu defnyddio yn diflannu gyda nhw.
Roeddwn i'n ddiolchgar iawn y llynedd bod Julie James wedi'i gwneud hi'n orfodol i adeiladau newydd dros faint penodol gynnwys briciau gwenoliaid du yn y bondo, ond nid yw'n glir gan bwy na sut mae'r gydymffurfiaeth hon yn cael ei thracio. Felly, tybed a allen ni gael datganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet tai a llywodraeth leol i nodi sut y bydd y rheoliad adeiladu newydd hwn yn gwneud gwahaniaeth o ran gwella'r dyfodol i wenoliaid du yn ein gwlad.
Thank you very much, Jenny Rathbone, our species champion—the swift species champion. It's really important that you've raised this during Swift Awareness Week, as you said, and, of course, there are lots of events going on, talks, raising awareness, particularly with swift experts and enthusiasts like yourself. But, also, just to recognise that we have to protect and support the swift, and the loss—the figures you gave—is so distressing in terms of the loss of the swift.
I think the Cabinet Secretary for Housing, Local Government and Planning, as you know, last October, importantly updated 'Planning Policy Wales' on distinctive and natural places—in chapter 6 of 'Planning Policy Wales'. And that was about the green infrastructure. I will check with her as well, obviously, in terms of where this fits in with the particular important development in terms of building safety and responsibilities in relation to the nesting of swifts, and ask her to update you on this point.
But I think it's also really important to recognise that this is important as part of the global biodiversity framework, which was agreed at COP15, and also Welsh Government's own biodiversity deep-dive recommendations. And the planning system is key, as you say, in securing positive diversity outcomes.
Diolch yn fawr iawn, Jenny Rathbone, ein pencampwr rhywogaeth—pencampwr rhywogaeth y gwenoliaid du. Mae'n bwysig iawn eich bod chi wedi codi hyn yn ystod Wythnos Ymwybyddiaeth y Gwenoliaid Du, fel y dywedoch chi ac, wrth gwrs, mae llawer o ddigwyddiadau'n cael eu cynnal, sgyrsiau, codi ymwybyddiaeth, yn enwedig gydag arbenigwyr gwenoliaid du a selogion fel chi eich hun. Ond, hefyd, dim ond i gydnabod bod rhaid i ni ddiogelu a chefnogi'r gwenoliaid du, a'r golled—y ffigyrau y gwnaethoch chi eu rhoi—mor ofidus o ran colli'r gwenoliaid du.
Rwy'n credu bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Dai, Llywodraeth Leol a Chynllunio, fel y gwyddoch chi, fis Hydref diwethaf, yn bwysig, wedi diweddaru 'Polisi Cynllunio Cymru' ar leoedd unigryw a naturiol—ym mhennod 6 'Polisi Cynllunio Cymru'. Ac roedd hynny'n ymwneud â'r seilwaith gwyrdd. Fe wnaf i gadarnhau gyda hi hefyd, yn amlwg, o ran lle mae hyn yn cyd-fynd â'r datblygiad pwysig penodol o ran diogelwch a chyfrifoldebau adeiladu o ran nythu'r gwenoliaid du, a gofyn iddi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi ar y pwynt hwn.
Ond rwy'n credu ei bod hefyd yn bwysig iawn cydnabod bod hyn yn bwysig fel rhan o'r fframwaith bioamrywiaeth byd-eang, y cytunwyd arno yn COP15, a hefyd argymhellion Llywodraeth Cymru ei hun i archwiliad dwfn bioamrywiaeth. Ac mae'r system gynllunio yn allweddol, fel y dywedwch chi, wrth sicrhau canlyniadau amrywiaeth cadarnhaol.
For the fifth time, I'd like to call for a statement from the Cabinet Secretary with responsibility for local government regarding the ongoing non-collection of recycling since the new waste model was introduced a month ago by the Labour-led Denbighshire County Council. Despite the numerous times I've raised this matter with you, Trefnydd, in five consecutive business statements, I'm yet to receive an informed and comprehensive response from you or the Cabinet Secretary.
People in my constituency are seeing waste piling up in the streets, aggressive seagulls, more rodents and more jeopardy to public health and the environment. This is very much starting to look like the scenes from the late 1970s during the three-day week under Harold Wilson, and later, Jim Callaghan. I don't know if these past figures are role models for the current leadership of Denbighshire, but if they were trying to follow their lead on purpose they couldn't have done much worse than they currently are, unfortunately. So, can you tell me what discussions the Welsh Government are having with Denbighshire regarding this ongoing matter, to make sure that they can sort this out once and for all and get to the 70 per cent recycling target, which you require of them?
Am y pumed tro, hoffwn i alw am ddatganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet sy'n gyfrifol am lywodraeth leol ynghylch y diffyg ailgylchu parhaus ers i'r model gwastraff newydd gael ei gyflwyno fis yn ôl gan Gyngor Sir Ddinbych dan arweiniad Llafur. Er gwaethaf y nifer o weithiau yr wyf i wedi codi'r mater hwn gyda chi, Trefnydd, mewn pum datganiad busnes yn olynol, nid wyf eto wedi derbyn ymateb gwybodus a chynhwysfawr gennych chi na'r Ysgrifennydd Cabinet.
Mae pobl yn fy etholaeth i'n gweld gwastraff yn pentyrru ar y strydoedd, gwylanod ymosodol, mwy o gnofilod a mwy o berygl i iechyd y cyhoedd a'r amgylchedd. Mae hyn yn dechrau edrych yn debyg iawn i'r golygfeydd o ddiwedd y 1970au yn ystod yr wythnos dridiau o dan Harold Wilson, ac yn ddiweddarach, Jim Callaghan. Nid wyf i'n gwybod a yw'r ffigurau hyn yn y gorffennol yn enghraifft ar gyfer arweinyddiaeth bresennol sir Ddinbych, ond pe baen nhw'n ceisio dilyn eu harweiniad ar bwrpas, ni allen nhw fod wedi gwneud llawer yn waeth nag y maen nhw ar hyn o bryd, yn anffodus. Felly, a allwch chi ddweud wrthyf i pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cael gyda sir Ddinbych ynghylch y mater parhaus hwn, i sicrhau y gallan nhw ddatrys hyn unwaith ac am byth a chyrraedd y targed ailgylchu o 70 y cant, sydd ei angen arnoch chi ganddyn nhw?
Diolch yn fawr, Gareth Davies. And we are, again, fortunate that the Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs is here in the Chamber today, as you will see. And I think it is important. I understand that you bring this back to the business statement each week, and it does provide an opportunity for us to reassure you, as a Government, that we are addressing this effectively, in partnership, of course, with Denbighshire County Council. So, again, I can reassure you that Welsh Government has expert advisers who are actively working with Denbighshire to help deal with those early problems since the service change was implemented.
Also, just to reassure you and, of course, the people of Denbighshire, there is action to deal with that backlog of collections. It's being resolved by Denbighshire on a daily basis, in terms of resolving that, and we also understand that there was an improvement in the amount and quality of materials collected for recycling. And, of course, this will move to Denbighshire, actually, aligning with the collections blueprint, the best practice recommended by the Welsh Government. It's that expert support and, indeed, working with local authorities—and I've mentioned this before—on the north Wales coast who are already implementing this. And I hope that we can, actually, see that these problems are short-lived and it's a successful transition as already delivered by other local authorities.
Diolch yn fawr, Gareth Davies. Ac rydyn ni, unwaith eto, yn ffodus bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig yma yn y Siambr heddiw, fel y gwelwch chi. Ac rwy'n credu ei fod yn bwysig. Rwy'n deall eich bod chi'n dod â hyn yn ôl i'r datganiad busnes bob wythnos, ac mae'n gyfle i ni eich sicrhau chi, fel Llywodraeth, ein bod ni'n ymdrin â hyn yn effeithiol, mewn partneriaeth, wrth gwrs, gyda Chyngor Sir Ddinbych. Felly, unwaith eto, gallaf i eich sicrhau chi bod gan Lywodraeth Cymru gynghorwyr arbenigol sy'n gweithio'n weithredol gyda sir Ddinbych i helpu i ymdrin â'r problemau cynnar hynny ers i'r newid yn y gwasanaeth gael ei weithredu.
Hefyd, dim ond er mwyn eich sicrhau chi ac, wrth gwrs, pobl sir Ddinbych, bod camau ar waith i ymdrin â'r ôl-groniad hwnnw o gasgliadau. Mae'n cael ei ddatrys gan sir Ddinbych yn ddyddiol, o ran datrys hynny, ac rydyn ni hefyd yn deall bod gwelliant yn nifer ac ansawdd y deunyddiau sy'n cael eu casglu ar gyfer ailgylchu. Ac, wrth gwrs, bydd hyn yn symud i sir Ddinbych, mewn gwirionedd, gan gyd-fynd â glasbrint y casgliadau, yr arfer gorau y mae Lywodraeth Cymru yn ei argymell. Y gefnogaeth arbenigol honno ac, yn wir, gweithio gydag awdurdodau lleol—ac rwyf i wedi sôn am hyn o'r blaen—ar arfordir y gogledd sydd eisoes yn gweithredu hyn. Ac rwy'n gobeithio y gallwn ni, mewn gwirionedd, weld bod y problemau hyn yn fyrhoedlog a'i fod yn drawsnewidiad llwyddiannus fel y mae awdurdodau lleol eraill eisoes wedi'i gyflawni.
Could I request a statement, again, from the Cabinet Secretary for climate change, but this time regarding industrial pollution from the Kronospan site in Chirk in my region? Now, in recent months, long-standing problems with emissions from the site have intensified. Clouds of microfibres from the plant blight hundreds of homes on a regular basis, and that, in turn, clearly raises concerns amongst local people about any impact that's having on their health. Now, a recent public meeting in the town heard that, despite acknowledging that the problem existed, the company's management was unable to pinpoint the source of the pollution. Clearly that should be a further cause of concern, particularly for the public body charged with monitoring the plant, Natural Resources Wales, but they don't appear to be responding effectively either to local concerns, in particular in terms, again, of the impact on health.
I'm asking for a statement from the Government, outlining what steps you will take to help resolve this situation and how you will step in and protect the health of those living near the site. In fact, I'd call for a health assessment maybe to measure the long-term impact of this ongoing pollution on people's well-being. The long-suffering citizens of Chirk need to know what practical steps this Government is now going to take to make sure that industrial pollution at Chirk is minimised, and that public health and public safety are maximised.
A gaf i ofyn am ddatganiad, unwaith eto, gan Ysgrifennydd y Cabinet dros newid hinsawdd, ond y tro hwn ynglŷn â llygredd diwydiannol o safle Kronospan yn y Waun yn fy rhanbarth i? Nawr, yn ystod y misoedd diwethaf, mae problemau hirsefydlog gydag allyriadau o'r safle wedi dwysáu. Mae cymylau o ficroffibrau o'r ffatri yn amharu ar gannoedd o gartrefi yn rheolaidd, ac mae hynny, yn ei dro, yn amlwg yn codi pryderon ymhlith pobl leol am unrhyw effaith y mae hynny'n ei chael ar eu hiechyd. Nawr, clywodd cyfarfod cyhoeddus diweddar yn y dref nad oedd rheolwyr y cwmni, er gwaethaf cydnabod bod y broblem yn bodoli, yn gallu nodi tarddiad y llygredd. Yn amlwg, dylai hynny fod yn achos pryder pellach, yn enwedig i'r corff cyhoeddus sy'n gyfrifol am fonitro'r gwaith, Cyfoeth Naturiol Cymru, ond nid yw i weld eu bod yn ymateb yn effeithiol naill ai i bryderon lleol, yn benodol, neu eto o ran yr effaith ar iechyd.
Rwy'n gofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth, yn amlinellu pa gamau y byddwch chi'n eu cymryd i helpu i ddatrys y sefyllfa hon a sut y byddwch chi'n gweithredu gan ddiogelu iechyd y rhai sy'n byw ger y safle. Mewn gwirionedd, byddwn i'n galw am asesiad iechyd efallai i fesur effaith hirdymor y llygredd parhaus hwn ar lesiant pobl. Mae angen i ddinasyddion hirymaros y Waun wybod pa gamau ymarferol y bydd y Llywodraeth hon yn eu cymryd nawr i sicrhau bod llygredd diwydiannol yn y Waun yn cael ei leihau, a bod iechyd y cyhoedd a diogelwch y cyhoedd yn cael eu blaenoriaethu.
Well, thank you to the Member for raising this issue, and thank you very much, because this is something—again, we have the Cabinet Secretary here—where we need to know about these concerns from local residents, particularly in terms of industrial pollution and the impact this site is having in Chirk. So, again, it would be helpful if you could write to the Cabinet Secretary, but he's already here to note and to follow it up, not just with his officials, but clearly with the regulator, NRW.
Wel, diolch i'r Aelod am godi'r mater hwn, a diolch yn fawr iawn, oherwydd mae hyn yn rhywbeth—eto, mae gennym ni'r Ysgrifennydd Cabinet yma—lle mae angen i ni wybod am y pryderon hyn gan drigolion lleol, yn enwedig o ran llygredd diwydiannol a'r effaith y mae'r safle hwn yn ei chael yn Y Waun. Felly, unwaith eto, byddai'n ddefnyddiol os gallech chi ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Cabinet, ond mae ef eisoes yma i'w nodi a mynd ar ei ôl, nid yn unig gyda'i swyddogion, ond yn amlwg gyda'r rheoleiddiwr, Cyfoeth Naturiol Cymru.
Trefnydd, can I, please, ask for a statement on what the Welsh Government is doing to support and promote Welsh fair-trade businesses? Ultimately, Trefnydd, you are well aware of the fair-trade movement in Wales, but recent conversations that I have had have highlighted to me the need for the Welsh Government to improve consumer understanding of purchasing sustainable products and the support that Welsh fair-trade businesses can receive. One of the major issues that exists is the confusion about which products come from sustainable sources and how spending more on fair-trade products has such a positive impact on farmers around the world. I believe wholeheartedly that we are still at the beginning of this journey, and awareness of why fair trade is important is needed now more than ever. With this in mind, can we have a statement, oral or otherwise? Thank you.
Trefnydd, a gaf i, os gwelwch yn dda, ofyn am ddatganiad am yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi a hyrwyddo busnesau masnach deg Cymru? Yn y pen draw, Trefnydd, rydych chi'n ymwybodol iawn o'r mudiad masnach deg yng Nghymru, ond mae sgyrsiau diweddar yr wyf i wedi'u cael wedi tynnu fy sylw at yr angen i Lywodraeth Cymru wella dealltwriaeth defnyddwyr o brynu cynhyrchion cynaliadwy a'r gefnogaeth y gall busnesau masnach deg Cymru ei gael. Un o'r prif faterion sy'n bodoli yw'r dryswch ynghylch pa gynhyrchion sy'n dod o ffynonellau cynaliadwy a sut mae gwario mwy ar gynhyrchion masnach deg yn cael effaith mor gadarnhaol ar ffermwyr ledled y byd. Rwy'n credu'n llwyr ein bod yn dal i fod ar ddechrau'r daith hon, ac mae angen ymwybyddiaeth o pam mae angen masnach deg nawr yn fwy nag erioed. Gyda hyn mewn golwg, a gawn ni datganiad, llafar neu fel arall? Diolch.
Diolch yn fawr, Joel James. This is very much a cross-Government issue in terms of responsibility, but I'm very glad that the Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs actually did make a statement relating to this last week. We've been very proud this year, and around Easter we had a celebration here in the Senedd of the fact that we were the first Fairtrade Nation. We want to make that a reality. Many of us are involved with fair-trade groups, towns, cities and counties across Wales because it is crucial that we enable those businesses to thrive. I would also always draw attention to the pioneering work of Jenipher's Coffi. We know that we can source that, not just from the business in Porthcawl, but also online. Jenipher's Coffi is a fair-trade coffee woman grower who has taken us forward in terms of learning about the supply chain and the importance of the supply chain and the support we've given in terms of getting the most effective roasting for those coffee beans. But, yes, thank you for raising that today.
Diolch yn fawr, Joel James. Mae hwn yn fater trawslywodraethol o ran cyfrifoldeb, ond rwy'n falch iawn bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig wedi gwneud datganiad yn ymwneud â hyn yr wythnos diwethaf. Rydyn ni wedi bod yn falch iawn eleni, ac adeg y Pasg cawson ni ddathliad yma yn y Senedd o'r ffaith mai ni oedd y Genedl Masnach Deg gyntaf. Rydyn ni eisiau gwireddu hynny. Mae llawer ohonon ni'n ymwneud â grwpiau masnach deg, trefi, dinasoedd a siroedd ledled Cymru oherwydd mae'n hanfodol ein bod ni'n galluogi'r busnesau hynny i ffynnu. Byddwn ni hefyd bob amser yn tynnu sylw at waith arloesol Jenipher's Coffi. Rydyn ni'n gwybod y gallwn ni ddod o hyd iddo, nid yn unig gan y busnes ym Mhorthcawl, ond hefyd ar-lein. Mae Jenipher's Coffi yn fenyw sy'n dyfwr coffi masnach deg, sydd wedi'n symud ni ymlaen o ran dysgu am y gadwyn gyflenwi a phwysigrwydd y gadwyn gyflenwi a'r gefnogaeth yr ydyn wedi'i rhoi o ran cael y rhostio mwyaf effeithiol ar gyfer y ffa coffi hynny. Ond, ie, diolch am godi hynny heddiw.
Dwi eisiau codi mater difrifol iawn efo chi y prynhawn yma. Mae Neil Foden wedi ei ddedfrydu i 17 mlynedd yn y carchar ar ôl ei gael yn euog o droseddau erchyll yn erbyn plant oedd yn ei ofal yn Ysgol Friars Bangor, yn fy etholaeth i. Mae'r plant a'r teuluoedd yn ein meddyliau. Rhaid i ni rŵan roi blaenoriaeth i sicrhau nad oes yna unrhyw blentyn—unrhyw blentyn—yn dioddef fel hyn byth eto. Dwi yn gobeithio y bydd yr adolygiad ymarfer plant sy'n cael ei gynnal gan fwrdd diogelu'r gogledd yn mynd peth o'r ffordd at gyrraedd y sefyllfa honno, ond mae yna alwadau cynyddol am ymchwiliad statudol. Yn fy marn i, dyna'r unig ffordd i ddysgu'r holl wersi er mwyn atal troseddau dychrynllyd rhag digwydd i'r dyfodol. Felly, a wnewch chi sicrhau datganiad gan y Llywodraeth cyn toriad yr haf yn amlinellu ymateb y Llywodraeth i'r alwad am ymchwiliad statudol? Dyma'r ail waith rŵan i fi godi'r mater yma yn y Siambr.
I'd like to raise a very serious issue with you this afternoon. Neil Foden has been sentenced to 17 years of imprisonment after being found guilty of terrible crimes against children in his care at Friars School in Bangor, in my constituency. The children and their families are in our thoughts. We have to now give priority to ensuring that no child—no child—suffers like this ever again. I do hope that the child practice review that is being undertaken by the north Wales safeguarding board will go some of the way towards reaching that aim, but there are increasing calls for a statutory inquiry. In my opinion, that is the only way to learn all of the lessons in order to prevent these terrible crimes from happening in future. So, will you ensure a statement by the Government before the summer recess, outlining the response by the Government to these calls for a statutory inquiry? This is the second time now for me to raise this in the Chamber.
Diolch yn fawr, Siân Gwenllian. Hoffwn ddiolch i'r Aelod am godi'r mater hwn, un pwysig iawn.
Thank you very much, Siân Gwenllian. I'd like to thank the Member for raising this very important issue.
It is a shocking and concerning case, and you have raised this with me, as you said, before in the Chamber. Our thoughts have to go to everyone who has been impacted by Neil Foden's criminal, controlling and abusive behaviour. As you say, the impact upon children and young people and those who gave evidence in this case—the courage they showed to help bring this abusive person who had that position of trust and power to justice. We want to pay tribute to their bravery. I'm glad that the Cabinet Secretary for Education is here as well this afternoon.
The criminal process has ended. The regional safeguarding board is undertaking a child practice review. This is an independent review, so it'll consider the involvement of relevant agencies, identify learning, and make recommendations to improve future safeguarding practice. We need to make sure that, as you would respect, I know, the process can run its course and listen to what people giving evidence have to say before making any decisions about what other actions may need to be taken.
Mae'n achos brawychus a phryderus, ac rydych chi wedi codi hyn gyda mi o'r blaen yn y Siambr, fel y dywedoch chi. Mae'n rhaid i'n meddyliau fynd at bawb a effeithiwyd gan ymddygiad troseddol, rheolaethol a sarhaus Neil Foden. Fel y dywedwch chi, yr effaith ar blant a phobl ifanc a'r rhai a roddodd dystiolaeth yn yr achos hwn—y dewrder y gwnaethon nhw ei ddangos i helpu i ddod â'r person camdriniol hwn yr oedd eraill yn ymddiried ynddo ac yr oedd ganddo bŵer yn rhinwedd ei rôl, o flaen eu gwell. Rydyn ni eisiau talu teyrnged i'w dewrder. Rwy'n falch bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg yma hefyd y prynhawn yma.
Mae'r broses droseddol wedi dod i ben. Mae'r bwrdd diogelu rhanbarthol yn cynnal adolygiad ymarfer plant. Adolygiad annibynnol yw hwn, felly bydd yn ystyried cyfranogiad asiantaethau perthnasol, yn nodi dysgu ac yn gwneud argymhellion i wella arferion diogelu yn y dyfodol. Mae angen i ni sicrhau, fel y byddech chi'n parchu, rwy'n gwybod, y gall y broses fynd rhagddi gan wrando ar yr hyn sydd gan bobl sy'n rhoi tystiolaeth i'w ddweud cyn gwneud unrhyw benderfyniadau ynghylch pa gamau eraill y gallai fod angen eu cymryd.
I ask for an urgent statement from the health and social care Secretary on care home fees. On 6 June, Betsi Cadwaladr University Health Board wrote to care providers in north Wales, setting out a care home fee uplift of just 3.71 per cent for 2024-25, failing to match local authority increases and lower even than Flintishire's average fee increase of 5.33 per cent, which was the lowest in Wales until then. It means that providers would receive less for providing continuing healthcare than funded nursing care, despite the continuing healthcare cases being higher in complexity and having additional nursing requirements.
Last Friday, Gareth Davies MS and I met Care Forum Wales to discuss their concerns about this. We heard that north Wales now has the lowest care home fees in Wales, putting pressure on providers to stop accepting new continuing healthcare patients and to give notice to their current continuing healthcare-funded residents, a distressing outcome that nobody wants to see at the very time when need has never been greater and health boards so desperately need these care home beds. Urgent intervention is therefore required to ensure both a sustainable settlement and a national approach to fee setting to provide a baseline figure. I call for an urgent statement accordingly.
Rwy'n gofyn am ddatganiad brys gan yr Ysgrifennydd iechyd a gofal cymdeithasol ar ffioedd cartrefi gofal. Ar 6 Mehefin, ysgrifennodd Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr at ddarparwyr gofal yn y gogledd, gan nodi cynnydd o 3.71 y cant yn unig yn ffioedd cartrefi gofal ar gyfer 2024-25, gan fethu â chyfateb â chynnydd awdurdodau lleol ac yn is hyd yn oed na chynnydd cyfartalog ffioedd sir y Fflint o 5.33 y cant, sef yr isaf yng Nghymru tan hynny. Mae'n golygu y byddai darparwyr yn derbyn llai am ddarparu gofal iechyd parhaus na gofal nyrsio wedi'i ariannu, er bod yr achosion gofal iechyd parhaus yn fwy cymhleth a bod ganddyn nhw ofynion nyrsio ychwanegol.
Ddydd Gwener diwethaf, fe wnaeth Gareth Davies AS a minnau gyfarfod â Fforwm Gofal Cymru i drafod eu pryderon am hyn. Fe wnaethon ni glywed bod gan y gogledd erbyn hyn, y ffioedd cartrefi gofal isaf yng Nghymru, gan roi pwysau ar ddarparwyr i roi'r gorau i dderbyn cleifion gofal iechyd parhaus newydd ac i roi rhybudd i'w preswylwyr presennol sy'n cael eu hariannu gan gynllun gofal iechyd parhaus, canlyniad gofidus nad oes neb eisiau'i weld ar yr union adeg pan nad yw'r angen erioed wedi bod yn fwy a bod taer angen y gwelyau cartrefi gofal hyn ar fyrddau iechyd. Felly, mae angen ymyrraeth frys i sicrhau setliad cynaliadwy a dull cenedlaethol o osod ffioedd i ddarparu ffigur sylfaenol. Rwy'n galw am ddatganiad brys yn unol â hynny.
Thank you very much, Mark Isherwood, for that very important question, and I know that's something that the Cabinet Secretary for Health and Social Care is actively addressing, but it's also not a question for just the Cabinet Secretary for Health and Social Care; obviously, it's a question for the Minister for Social Care and it is a question for the Cabinet Secretary for Housing, Local Government and Planning. All of these cross-Government responsibilities, Cabinet responsibilities, are key to addressing this issue. And, indeed, the Minister for Social Care, Dawn Bowden, recently made a statement on social care. So, thank you for putting this again on the record in terms of giving me the opportunity to respond on the Government taking this responsibility very seriously.
Diolch yn fawr iawn, Mark Isherwood, am y cwestiwn pwysig iawn, ac rwy'n gwybod bod hynny'n rhywbeth y mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn ymdrin ag ef yn weithredol, ond nid yw ychwaith yn gwestiwn i Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn unig; yn amlwg, mae'n gwestiwn i'r Gweinidog Gofal Cymdeithasol ac mae'n gwestiwn i Ysgrifennydd y Cabinet dros Dai, Llywodraeth Leol a Chynllunio. Mae'r holl gyfrifoldebau trawslywodraethol hyn, cyfrifoldebau'r Cabinet, yn allweddol i ymdrin â'r mater hwn. Ac, yn wir, gwnaeth y Gweinidog Gofal Cymdeithasol, Dawn Bowden, ddatganiad am ofal cymdeithasol yn ddiweddar. Felly, diolch i chi am roi hyn eto ar y cofnod o ran rhoi'r cyfle i mi ymateb i'r Llywodraeth gan gymryd y cyfrifoldeb hwn o ddifrif.
Business Minister, over the weekend, I was travelling on a train from Whitland in Carmarthenshire to Newport, a journey that I've been informed should take less than two and a half hours. Instead, it took just short of four hours. The train stopped at Carmarthen for around two hours because a driver due to take over the train was stuck in traffic. Passengers, including wheelchair users, elderly people, those with children in prams were told that they could get a different train from platform 1. They all rushed over there, only to be sent back to the original train. Now, it was a particularly hot day, and despite being reassured after my rant on Twitter, also known as X, that water would be available to passengers on the train in Swansea, sadly, nothing materialised and, quite frankly, it was beyond a joke. Now, there were people on this train with serious health conditions, so I'd like to know who would have taken responsibility for this if, indeed, something had happened to one of those passengers. Improvements must be made by Transport for Wales, and other operators should take note, to ensure that the well-being of passengers is at the absolute forefront of their priority list, firstly by ensuring that trains are stocked with water bottles that can be handed to passengers who are caught up in unforeseeable circumstances. That's why I've actually written to all rail providers across Wales to get provisions in place if none are in place at present. A statement from the Cabinet Secretary for transport outlining what steps the Welsh Government will be taking to ensure that this is achieved would be greatly appreciated. Thank you.
Gweinidog Busnes, dros y penwythnos, roeddwn i'n teithio ar drên o Hendy-gwyn ar Daf yn sir Gaerfyrddin i Gasnewydd, taith, yr wyf i wedi cael gwybod, y dylai gymryd llai na dwy awr a hanner. Yn hytrach, cymerodd ychydig yn llai na phedair awr. Fe stopiodd y trên yng Nghaerfyrddin am tua dwy awr oherwydd bod gyrrwr a oedd i fod i gymryd cyfrifoldeb am y trên yn sownd mewn traffig. Cafodd teithwyr wybod, gan gynnwys defnyddwyr cadeiriau olwyn, pobl oedrannus, y rhai â phlant mewn pramiau y gallen nhw gael trên gwahanol o blatfform 1. Gwnaeth pawb ruthro yno, dim ond i gael eu hanfon yn ôl at y trên gwreiddiol. Nawr, roedd hi'n ddiwrnod arbennig o boeth, ac er gwaethaf cael fy sicrhau ar ôl i mi gwyno ar Twitter, sy'n cael ei alw'n X hefyd, y byddai dŵr ar gael i deithwyr ar y trên yn Abertawe, yn anffodus, ni ddigwyddodd hynny, ac a dweud y gwir, roedd y sefyllfa y tu hwnt i jôc. Nawr, roedd pobl ar y trên hwn â chyflyrau iechyd difrifol, felly hoffwn i wybod pwy fyddai wedi cymryd cyfrifoldeb am hyn, petai rhywbeth wir wedi digwydd i un o'r teithwyr hynny. Rhaid i Trafnidiaeth Cymru wneud gwelliannau, a dylai gweithredwyr eraill nodi, er mwyn sicrhau bod llesiant teithwyr ar frig eu rhestr o flaenoriaethau, yn gyntaf drwy sicrhau bod trenau'n cael eu stocio â photeli dŵr y mae modd eu rhoi i deithwyr sydd wedi'u dal mewn amgylchiadau nad oes modd eu rhagweld. Dyna pam yr wyf i wedi ysgrifennu at ddarparwr pob rheilffordd ledled Cymru i sefydlu darpariaethau os nad oes un ohonyn nhw ar waith ar hyn o bryd. Byddai datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros drafnidiaeth yn amlinellu pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod hyn yn cael ei gyflawni'n cael ei groesawu'n fawr. Diolch.
Thank you very much, Natasha Asghar. Of course you recounted an experience on a very hot day, and I think we could all recognise the difficulty for passengers at that time and, indeed, the staff supporting those passengers. So, that particular point in that request, obviously, we'll draw to the attention of the Cabinet Secretary for transport. I do think it's important, though, to recognise that Transport for Wales had the biggest improvement in punctuality across every single franchise in Great Britain in the first three months of this year, 2024, compared to last year—the second biggest improvement in reliability. We hope that that was a one-off for reasons I can't account for myself, but I think we've shown that those statistics show that we have turned the corner with our Transport for Wales, which we're very proud of. We're consistently seeing improvements for passengers, carrying more passengers, running more services and performing at significantly higher levels. So, your particular experience we will take back. But I think also, just in terms of Pembrokeshire, passengers on the Pembroke Dock line are now benefiting from brand-new class 197 trains, which started running from Monday 10 June. So, yes, incidents like that are regrettable and unfortunate, but we will look at it in terms of access to those all-important refreshments, but also recognise the good developments in the provision of our rail services.
Diolch yn fawr iawn, Natasha Asghar. Wrth gwrs, fe wnaethoch chi adrodd profiad ar ddiwrnod poeth iawn, ac rwy'n credu y gallen ni i gyd gydnabod yr anhawster i deithwyr bryd hynny ac, yn wir, y staff sy'n cefnogi'r teithwyr hynny. Felly, o ran y pwynt penodol hwnnw yn y cais hwnnw, yn amlwg, fe wnawn ni dynnu sylw Ysgrifennydd y Cabinet dros drafnidiaeth ato. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig, er hynny, gydnabod mai Trafnidiaeth Cymru a welodd y gwelliant mwyaf mewn prydlondeb ar draws pob un masnachfraint ym Mhrydain Fawr yn ystod tri mis cyntaf eleni, 2024, o'i gymharu â'r llynedd—yr ail welliant mwyaf mewn dibynadwyedd. Rydyn ni'n gobeithio bod hynny'n digwyddiad un tro am resymau na allaf i gyfrif amdanyn nhw fy hun, ond rwy'n credu ein bod ni wedi dangos bod yr ystadegau hynny'n dangos ein bod ni wedi troi'r gornel gyda'n Trafnidiaeth Cymru, ac rydyn ni'n falch iawn o hynny. Rydyn ni'n gweld gwelliannau i deithwyr yn gyson, gan gludo mwy o deithwyr, yn cynnal mwy o wasanaethau ac yn perfformio ar lefelau sylweddol uwch. Felly, byddwn yn mynd â'ch profiad penodol chi yn ôl. Ond rwy'n credu hefyd, o ran sir Benfro, fod teithwyr ar reilffordd Doc Penfro bellach yn elwa ar drenau dosbarth 197 newydd sbon, a ddechreuodd redeg o ddydd Llun 10 Mehefin. Felly, oes, mae digwyddiadau fel yna yn resynus ac yn anffodus, ond byddwn ni'n edrych arno o ran cael cyfle i fanteisio ar y lluniaeth holl bwysig hwnnw, ond hefyd yn cydnabod y datblygiadau da o ran darparu ein gwasanaethau rheilffyrdd.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a’r Gymraeg ar Tata Steel. Dwi'n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet i wneud ei ddatganiad, felly.
The next item is a statement by the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Welsh Language on Tata Steel. I call on the Cabinet Secretary to make that statement.
Diolch, Llywydd. Fel y gŵyr Aelodau, gwnaeth y newyddion a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf y gallai Tata ddiffodd ffwrneisiau chwyth 4 a 5 ym Mhort Talbot yr wythnos hon yn sgil gweithredu diwydiannol achosi cryn ofid i bawb, yn enwedig y gweithwyr a'r gymuned ehangach. Rwy'n falch iawn fod pawb perthnasol wedi cytuno ar y ffordd ymlaen er mwyn osgoi'r sefyllfa hon, ac y bydd y trafodaethau rhwng yr undebau a'r cwmni yn parhau.
Allwn ni ddim gorbwysleisio pwysigrwydd hyn, a hoffwn ddiolch yn fawr i bawb sydd wedi gweithio'n ddiflino i sicrhau ffordd ymlaen. Rydw i a'r Prif Weinidog wedi bod yn trafod yn rheolaidd gyda phartneriaid ers i'r newyddion gael ei gyhoeddi'r wythnos diwethaf, yn cynnwys gyda phrif swyddog gweithredol Tata Steel, Unite, Community a GMB. Rydyn ni'n falch iawn y bydd pawb yn dod ynghyd nawr i ailddechrau'r trafodaethau, a byddwn yn parhau i bwyso am gydweithredu a chyfathrebu cyson dros y dyddiau a'r wythnosau nesaf.
Ers i Tata gyhoeddi eu cynigion gwreiddiol y llynedd, mae Gweinidogion wedi mynegi pryderon ynghylch amserlen dynn y broses bontio arfaethedig. Rydyn ni wedi pwysleisio o'r dechrau'n deg ein bod yn credu y gallai'r ymgynghori rhwng y cwmni a'r undebau fod wedi sicrhau proses bontio hirach a thecach, gan olygu bod cyn lleied â phosib o swyddi'n cael eu colli.
Thank you, Llywydd. As Members will be aware, the news last week that Tata Steel could switch off both blast furnaces 4 and 5 at Port Talbot this week due to industrial action caused considerable anxiety for all parties, especially workers and the wider community. I am very pleased that all involved have now found a way forward to de-escalate the situation and that talks between the unions and the company will now continue.
The importance of this cannot be overestimated, and I would like to thank all those who have worked tirelessly to find this way forward. The First Minister and I have been in regular dialogue with partners since the news was announced last week, including with the CEO of Tata Steel UK, Unite, Community and GMB. We are relieved that everyone will now come together to continue discussions, and we will continue to make the case for close co-operation and communication over the coming days and weeks.
Since Tata's proposals were originally announced last year, Ministers have raised concerns about the speed of the proposed transition. All along, we have said that we believe that the consultation between the company and unions could have secured a longer, fairer transition that would have minimised job losses.
Formal consultation between Tata Steel UK and the UK steel committee, which, as Members know, is made up of the three steel unions, Community, Unite and GMB, concluded in April. Discussions have since been ongoing between the company and the UK steel committee over voluntary redundancy packages, which Tata state are the best severance terms that they have offered to employees.
The company confirmed in April its timeline to decommission blast furnace 5 at the end of June, followed by decommissioning of blast furnace 4 by the end of September. Tata reiterated publicly in June that it intends to continue with the announced closure of the heavy-end assets and restructuring programme at Port Talbot in the coming months. They've also said that the current heavy-end assets are nearing their end of life, are operationally unstable and are resulting in what they describe as unsustainable financial losses. The coke ovens, a critical facility for primary steel making, were closed in March, as operations became infeasible and unsafe. Our understanding is that Tata will continue with its plans to decommission blast furnace 5 this week, by 7 July. We believe the prospect of the election of a new UK Government later this week changes completely the context for steel production in the UK, with specific funding for steel and broader commitments to invest in infrastructure.
Tata has already said that, as part of the £1.25 billion plan, to be able to meet its customer needs during the three-year transition to electric arc furnace steel making, and continue production at their downstream sites, it will be reliant on imports from overseas. The transition's full impact on volumes across all Tata sites in Wales, not only at Port Talbot, but the downstream plants based at Llanwern, Trostre, Shotton and Caerphilly, are still unclear, and clarity must be given as soon as possible. Going forward, we need to see a clear vision from the company that will involve significant investment in all sites, and one that continues to harness the innovation within our universities. Tata has previously announced that up to 2,800 jobs are expected to be lost as part of its transition plan, with the first redundancies expected in September. We will continue our work with the Tata transition board to swiftly put in place the mechanisms that will allow Tata employees and businesses within its supply chain, families and communities to access all available support. I am committing to doing all I can to ensure that the work of the transition board is as flexible as possible and fit for purpose to support the needs of workers, the supply chain and the wider community at this time.
The transition board has agreed five priority areas for support. These cover job matching, skills and employability, the establishment of a supply chain transition fund, as well as a business growth and start-up fund, and, crucially, support for mental health and well-being, and for regeneration projects. The Welsh Government is already making available support through its employability and upskilling programmes, ReAct+ and Communities for Work+, which can provide support for training and mentoring to Tata and its supply chain for employees who wish to remain in the labour market. Business Wales and the Development Bank of Wales can provide support for individuals facing redundancy should they wish to consider self-employment or to start their own business, and can provide information, advice and guidance on starting a business, as well as accessing business finance. Drop-in sessions take place in Port Talbot twice a week, with advisers from the Department for Work and Pensions, Careers Wales, Business Wales, Citizens Advice, Neath Port Talbot Council and NPTC Group of Colleges on hand to answer concerns and questions. Job fairs are under way, with the latest held on 12 June, and workshops are planned for Tata workers throughout July. In addition, a webpage is now available on the Neath Port Talbot Council website, which provides a one-stop shop, single point of contact for everyone seeking help and advice. The webpage signposts links for both individuals and businesses to all available support. It is important that those who need to access the support can do so swiftly, and I will work in earnest with any new, incoming UK Government and all local stakeholders to ensure that support is accessible to those who need it.
We want to see a viable future for a green steel industry in south Wales, and the tensions over the last few days have highlighted the high stakes that are at play. I am grateful that all involved have chosen to de-escalate matters to avert an immediate crisis. Our aim as a Welsh Government is now to continue to work together with the unions, with Tata and with a new UK Government to fight for and achieve the very best for our steel communities.
Daeth ymgynghoriad ffurfiol rhwng Tata Steel UK a phwyllgor dur y DU, sydd, fel gŵyr yr Aelodau, yn cynnwys y tri undeb dur, Community, Unite a GMB, i ben ym mis Ebrill. Ers hynny, mae trafodaethau wedi bod yn parhau rhwng y cwmni a phwyllgor dur y DU dros becynnau diswyddo gwirfoddol, y mae Tata yn datgan eu bod y telerau diswyddo gorau erioed iddyn nhw eu cynnig i weithwyr.
Ym mis Ebrill, fe wnaeth y cwmni gadarnhau ei amserlen ar gyfer datgomisiynu ffwrnais chwyth 5 ar ddiwedd mis Mehefin, a datgomisiynu ffwrnais chwyth 4 wedyn erbyn diwedd mis Medi. Dywedodd Tata ar goedd gwlad unwaith eto ym mis Mehefin ei fod yn bwriadu parhau gyda'r gwaith o gau'r asedau pen trwm a'r rhaglen ailstrwythuro ym Mhort Talbot yn ystod y misoedd nesaf. Maen nhw wedi dweud hefyd fod yr asedau pen trwm presennol yn nesáu at ddiwedd eu rhawd, a'u bod yn weithredol ansefydlog a bod hynny'n arwain at yr hyn y maen nhw'n ei ddisgrifio fel colledion ariannol anghynaliadwy. Cafodd y ffyrnau golosg, sy'n gyfleuster hanfodol ar gyfer cynhyrchu sylfaenol, eu cau ym mis Mawrth, wrth i'w cadw nhw ar waith fynd yn anymarferol ac anniogel. Ein dealltwriaeth ni yw y bydd Tata yn parhau gyda'i gynlluniau i ddatgomisiynu ffwrnais chwyth 5 yr wythnos hon, erbyn 7 Gorffennaf. Rydym ni o'r farn fod y posibilrwydd y bydd Llywodraeth newydd yn cael ei hethol yn y DU yn ddiweddarach yr wythnos hon yn gweddnewid cyd-destun cynhyrchu dur yn y DU yn gyfan gwbl, gyda chyllid penodol i'w roi ar gyfer dur ac ymrwymiadau ehangach i fuddsoddi mewn seilwaith.
Mae Tata wedi dweud eisoes, yn rhan o'r cynllun gwerth £1.25 biliwn, y bydd yn gallu cwrdd ag anghenion ei gwsmeriaid yn ystod y cyfnod pontio o dair blynedd i gynhyrchu dur gyda ffwrnais arc drydan, a pharhau â'r cynhyrchu yn eu safleoedd eilaidd, a fydd yn dibynnu ar fewnforion o dramor. Mae effaith lawn y pontio ar symiau ar draws holl safleoedd Tata yng Nghymru, nid yn unig ym Mhort Talbot, ond y gweithfeydd eilaidd a leolir yn Llanwern, Trostre, Shotton a Chaerffili, yn dal i fod yn aneglur, ac mae'n rhaid rhoi eglurder cyn gynted â phosibl. Wrth symud ymlaen, mae angen i ni fod â gweledigaeth glir oddi wrth y cwmni sy'n cynnwys buddsoddiad sylweddol ym mhob safle, ac un sy'n parhau i ddefnyddio arloesedd yn ein prifysgolion ni. Mae Tata wedi cyhoeddi eisoes y bydd disgwyl i hyd at 2,800 o swyddi gael eu colli yn rhan o'i gynllun pontio, gyda disgwyl i'r diswyddiadau cyntaf ddigwydd ym mis Medi. Fe fyddwn ni'n parhau â'n gwaith gyda bwrdd pontio Tata i roi'r mecanweithiau ar waith ar gyflymder a fydd yn caniatáu i weithwyr Tata a'r busnesau sydd yn ei gadwyn gyflenwi, a theuluoedd a chymunedau allu cael gafael ar unrhyw gymorth a allai fod ar gael. Rwy'n ymrwymo i wneud popeth yn fy ngallu i sicrhau y bydd gwaith y bwrdd pontio mor hyblyg â phosibl ac yn addas i'r diben er mwyn cefnogi anghenion y gweithwyr, y gadwyn gyflenwi a'r gymuned yn fwy eang yn y cyfnod hwn.
Mae'r bwrdd pontio wedi cytuno ar bum maes i'w blaenoriaethu ar gyfer cefnogaeth. Mae'r rhain yn cynnwys paru swyddi, sgiliau a chyflogadwyedd, sefydlu cronfa bontio cadwyn gyflenwi, yn ogystal â chronfa twf busnes a dechrau busnes, ac, yn hollbwysig, cefnogaeth ar gyfer iechyd meddwl a llesiant, ac ar gyfer prosiectau adfywio. Mae Llywodraeth Cymru eisoes yn sicrhau bod cymorth ar gael drwy ei rhaglenni cyflogadwyedd ac uwchsgilio, sef ReAct+ a Cymunedau am Waith a Mwy, sy'n gallu rhoi cymorth ar gyfer hyfforddiant a mentora i Tata a'i gadwyn gyflenwi ar gyfer gweithwyr sy'n dymuno aros yn y farchnad lafur. Fe all Busnes Cymru a Banc Datblygu Cymru roi cymorth i unigolion sy'n wynebu colli eu swyddi os ydyn nhw'n awyddus i ystyried hunangyflogaeth neu ddechrau eu busnes eu hunain, ac fe allan nhw ddarparu gwybodaeth, cyngor ac arweiniad ar ddechrau busnes, yn ogystal â chael gafael ar gyllid busnes. Bydd sesiynau galw heibio yn cael eu cynnal ym Mhort Talbot ddwywaith yr wythnos, gydag ymgynghorwyr o'r Adran Gwaith a Phensiynau, Gyrfa Cymru, Busnes Cymru, Cyngor ar Bopeth, Cyngor Castell-nedd Port Talbot a Grŵp Colegau Cyngor Castell-nedd Port Talbot wrth law i ymateb i bryderon a chwestiynau. Mae ffeiriau swyddi yn yr arfaeth, a chynhaliwyd rhai ar 12 Mehefin yn fwyaf diweddar, a chynllunir gweithdai ar gyfer gweithwyr Tata drwy gydol mis Gorffennaf. Yn ogystal â hynny, mae tudalen we ar gael erbyn hyn ar wefan Cyngor Castell-nedd Port Talbot, sy'n cynnig siop un stop, un pwynt cyswllt i bawb sy'n ymofyn cymorth a chyngor. Mae'r dudalen we yn cyfeirio at ddolenni ar gyfer unigolion a busnesau i'r gefnogaeth gyfan sydd ar gael. Mae hi'n bwysig bod y rhai sydd ag angen am y cymorth yn gallu cael hwnnw'n gyflym, ac fe fyddaf i'n gweithio yn wirioneddol galed gydag unrhyw Lywodraeth newydd, sydd ar ddod yn y DU a'r rhanddeiliaid lleol i gyd ar gyfer sicrhau bod cymorth ar gael i'r rhai sydd ag angen amdano.
Rydym ni'n eiddgar i weld dyfodol hyfyw i ddiwydiant dur gwyrdd yn y de, ac mae'r tyndra dros y dyddiau diwethaf wedi dod â'r hyn sydd yn y fantol i'r amlwg. Rwy'n ddiolchgar bod pawb dan sylw wedi dewis peidio â mynd â materion ymhellach er mwyn osgoi argyfwng yn syth. Ein nod yn Llywodraeth Cymru nawr yw parhau i gydweithio gyda'r undebau, gyda Tata a gyda Llywodraeth newydd yn y DU i frwydro dros ein cymunedau dur a gwneud ein gorau un er eu mwyn nhw.
Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, am y datganiad.
Thank you, Cabinet Secretary, for your statement.
We certainly welcome the de-escalation and the goodwill shown by both Tata Steel and the steelworkers' unions over the last few days, and we are thankful that Tata have decided not to close the second blast furnace early, following the news that Unite have called off their strike action. An early closure would clearly have been bad news for Welsh steel production, for the workers and for the communities. We also, naturally, welcome any discussions that bring both the steelworkers and Tata to the table to safeguard how jobs can be supported in the short and medium terms, as early closure of the blast furnaces would bring additional distress to families already dealing with increased anxiety. The impact that this turbulence in Port Talbot will have had on individuals, families and the wider communities cannot be underestimated. Our position remains clear: we wish to see Tata continue to operate a blast furnace as they justly transition to an electric arc furnace, allowing for skills to be retained in the area and for jobs to be kept. So, while blast furnace 5 will be producing its last steel by the end of this week, we can hope that these most recent talks can lead to strengthened transitionary arrangements.
With one furnace closing, we need to focus now on what's next for Welsh steelworkers. Cabinet Secretary, you've confirmed to me via a written question that the total value of the Tata Steel skills support programme 2016-19 was £11.7 million—very welcome. But can you offer any clarity on whether the skills acquired via training paid for via this fund are skills that have wider accreditation, or are these skills that are nontransferable and can only be used at Tata's facilities? We can have some hope that the transition to an electric arc furnace, alongside the developments of the Celtic free port, can provide much-needed employment for those who may lose their jobs at Tata, whether it be in construction, in operations or in maintenance. You mentioned in your statement the voluntary redundancy offers given to workers, but I'd ask you, Cabinet Secretary, if you have any idea on the numbers of people that will, or potentially, accept this offer?
A common theme brought forward during the discussion around the future of steel making in Port Talbot is, 'Let's wait for a UK Labour Government. Let's rely on a, potentially, incoming UK Labour Government to help save the day.' You say in your statement that you believe the prospect of the election and a new UK Government later this week changes the context for steel production in the UK, with specific funding for steel and broader commitments to invest in infrastructure. We already know that UK Labour are already counting the UK Conservatives' £500 million investment in Tata in their £3 billion green steel plan. So, from the remaining £2.5 billion, can you confirm how much more is going to go to Port Talbot, should Labour win on Thursday? Otherwise, aren't you just giving false hope to these workers, their families and these communities?
And, talking of the transition board, as you did in your statement. You mentioned that you are willing to work with it to give all necessary support to workers, and this is great news. And while the transition board is operated at a UK level, and with the potential of having a new Secretary of State for Wales by the end of this week, can I ask you, Cabinet Secretary, what guarantees you have had for the continued smooth running of the transition board after the general election? The continuation of the board is clearly a vitally important cog in the offer of necessary support to Tata workers and the wider supply chain going forward. I'll reiterate our warm welcome for the pausing of the strikes, the de-escalation of tensions and the recommencement of discussions, but question marks do remain over what actually is going to change here, given Tata's previous indication of its preferred direction of travel. Diolch, Llywydd.
Yn sicr, rydym ni'n croesawu'r gostegu a'r ewyllys da a ddangoswyd gan Tata Steel ac undebau'r gweithwyr dur fel ei gilydd dros y dyddiau diwethaf, ac rydym ni'n ddiolchgar am fod Tata wedi penderfynu peidio â chau'r ail ffwrnais chwyth yn gynnar, yn dilyn y newyddion fod Unite wedi gohirio ei streic. Fe fyddai cau yn gynnar wedi bod yn newyddion drwg i gynhyrchiant dur yng Nghymru, ac i'r gweithwyr a'r cymunedau, yn amlwg. Rydym ni'n naturiol, hefyd, yn croesawu unrhyw drafodaethau sy'n dod â'r gweithwyr dur a Tata at y bwrdd i sicrhau moddion i gefnogi swyddi yn y tymhorau byr a chanolig, oherwydd fe fyddai cau'r ffwrneisi chwyth yn gynnar yn pentyrru gofid ychwanegol ar deuluoedd sydd eisoes yn ymdrin â phryderon lawer. Ni ellir bychanu'r effaith a achosodd y cynnwrf hwn ym Mhort Talbot i unigolion, teuluoedd a'r cymunedau yn fwy eang. Mae ein safbwynt ni'n eglur o hyd: rydym ni'n dymuno gweld Tata yn parhau i gadw ffwrnais chwyth i fynd wrth iddyn nhw sicrhau pontio teg i ffwrnais arc drydan, a fyddai'n caniatáu cadw sgiliau yn yr ardal a chadw swyddi Felly, er y bydd ffwrnais chwyth 5 yn cynhyrchu dur am y tro olaf erbyn diwedd yr wythnos hon, fe allwn ni obeithio y gall y sgyrsiau diweddaraf hyn arwain at drefniadau pontio sy'n fwy cadarn.
Am fod un ffwrnais yn cau, mae angen i ni ganolbwyntio nawr ar yr hyn sy'n digwydd nesaf i weithwyr dur Cymru. Ysgrifennydd Cabinet, fe wnaethoch chi gadarnhau i mi drwy gyfrwng cwestiwn ysgrifenedig fod cyfanswm gwerth rhaglen gymorth sgiliau Tata Steel 2016-19 yn £11.7 miliwn—croeso mawr i hynny. Ond a wnewch chi gynnig unrhyw eglurder ynghylch a yw'r sgiliau a enillwyd drwy hyfforddiant a dalwyd amdano drwy'r gronfa hon yn sgiliau sydd ag achrediad ehangach, neu a yw'r sgiliau hyn yn rhai na ellir eu trosglwyddo ac na ellir eu defnyddio nhw dim ond yng nghyfleusterau Tata? Fe allwn ni fod â chyfran o obaith y gall y pontio i ffwrnais arc drydan, ochr yn ochr â datblygiadau'r porthladd rhydd Celtaidd, gynnig cyflogaeth y mae taer angen amdani i'r rhai a allai fod yn colli eu swyddi yn Tata, boed hynny mewn adeiladu, mewn gweithrediadau neu o ran gwaith cynnal a chadw. Roeddech chi'n sôn yn eich datganiad am y cynigion diswyddo gwirfoddol a roddwyd i weithwyr, ond rwy'n dymuno gofyn i chi, Ysgrifennydd Cabinet, a oes gennych chi unrhyw syniad am niferoedd y bobl a fydd, neu a allai fod, yn derbyn y cynnig hwn?
Thema gyffredin a fynegwyd yn ystod y drafodaeth ynghylch dyfodol cynhyrchu dur ym Mhort Talbot yw, 'Gadewch i ni aros am Lywodraeth Lafur yn y DU. Gadewch i ni ddibynnu ar Lywodraeth Lafur y DU sydd ar ddod o bosibl i helpu i gario'r dydd.' Rydych chi'n dweud yn eich datganiad eich bod chi o'r farn fod gobaith yr etholiad a Llywodraeth newydd yn y DU yn ddiweddarach yr wythnos hon yn newid y cyd-destun ar gyfer cynhyrchu dur yn y DU, gyda chyllid penodol ar gyfer ymrwymiadau dur ac o ran buddsoddiad mewn seilwaith yn fwy eang. Fe wyddom ni eisoes fod Llafur y DU eisoes yn cyfrif buddsoddiad £500 miliwn Ceidwadwyr y DU yn Tata yn eu cynllun dur gwyrdd gwerth £3 biliwn nhw. Felly, o'r £2.5 biliwn sy'n weddill, a allwch chi gadarnhau faint mwy a aiff i Bort Talbot, pe byddai Llafur yn ennill ar ddydd Iau? Fel arall, onid ydych chi'n gwneud dim ond cynnig gobaith gwag i'r gweithwyr hyn, eu teuluoedd nhw a'r cymunedau hyn?
Ac wrth siarad am y bwrdd pontio, fel gwnaethoch chi yn eich datganiad, roeddech chi'n sôn eich bod chi'n barod i weithio gydag ef i roi'r holl gefnogaeth angenrheidiol i weithwyr, ac mae hyn yn newyddion ardderchog. Ac er bod y bwrdd pontio yn cael ei redeg ar lefel y DU, a chyda'r potensial o fod ag Ysgrifennydd Gwladol newydd i Gymru erbyn diwedd yr wythnos hon, a gaf i ofyn i chi, Ysgrifennydd Cabinet, pa warantau a gawsoch chi o ran rhediad llyfn y bwrdd pontio wedi'r etholiad cyffredinol? Mae hi'n amlwg fod parhad y bwrdd yn elfen hanfodol bwysig o'r cynnig o gefnogaeth a fydd yn angenrheidiol i weithwyr Tata a'r gadwyn gyflenwi yn fwy eang wrth symud ymlaen. Rwy'n awyddus i ailadrodd ein bod ni'n rhoi croeso cynnes i ohiriad y streiciau, tawelu'r tyndra ac ailddechrau'r trafodaethau, ond mae rhai cwestiynau yn aros ynghylch yr hyn a fydd yn newid yma mewn gwirionedd, o ystyried mynegiant blaenorol Tata o'i gyfeiriad ei daith ddewisol. Diolch, Llywydd.
I thank Sam Kurtz for the welcome that he has given to the developments in the last few days. I just would say I don't think it's helpful to talk at this point in terms of false hope. It's a very difficult situation for many thousands of people. I know this will not have been his intention, but I just think we need to have that very much in the centre of our thoughts as we all grapple with what is a very complex and difficult situation, not least from the human perspective.
On the specific questions that he put to me, in relation to skills support, over the years when we have been approached to support skills development at Tata we've been able to work with Tata to make available the sorts of figures that he has talked about, and indeed other sums in addition to that. They have been a mix of skills support in a more general sense, but also ones that have led to specific accredited qualifications. One of the really important tasks under way at the moment—and I alluded to the five priority areas the transition board has designated as categories for support—is that process of ensuring that those who have developed often very high-level skills within the workplace but don't have a specific accreditation that makes them portable in other contexts are in fact accredited. There is work already under way with further education colleges across south Wales to do that work. So, that process is already in hand, and I think it's a very important part of that process.
In relation to the voluntary redundancy, I don't have that information. That is information that is being worked through, obviously, with the company. Obviously there have been discussions in relation to the terms of voluntary redundancy, but those discussions haven't been concluded. It's part of the discussions that Tata have said they will continue to have with the unions as a consequence of the announcements in the last few days.
He makes the point about the funds available. I do think it is important to say that of that £500 million, of course none of that has actually been spent yet, and so it is important to bear that in mind. The nature of the overall commitment that the Labour Party has made, which, taking that sum into account, is a £3 billion commitment, is a matter for negotiation with steel companies. It's not a matter for the Government to dictate how that is spent. We're in a very changed landscape, with the election of a new Labour Government—if that's what we see at the end of the week—with new levels of commitment to infrastructure investment, and so that will need to be a matter for discussion between an incoming Government and Tata and others. The Member shakes his head. I don't think I'm in a position to be lectured about the terms and conditions attached to funding from a Government. I think we are seeing very clearly that more could have been done by the outgoing—I hope—Government in relation the the funding that it has been talking about so loudly for a number of months.
Just to say, finally, Llywydd, if I may, in relation to the transition board, I'm not so sure that any of us who have been participating would regard it particularly as smooth running, but I take the point that the Member makes. I do think there is an opportunity at this point to look at how we can improve the way it is working, so that the sums of money that people have pledged are able to be deployed in the most effective way, in the most responsive way. I think there is an opportunity to look again together—I hope rapidly—at how that can be configured differently to do that work in a way that brings all the partners together, but with that focus on making sure that the support is available as quickly and as usefully as possible.
Rwy'n diolch i Sam Kurtz am y croeso a roddodd i'r datblygiadau yn ystod y dyddiau diwethaf. Rwy'n dymuno dweud nad wyf i'n credu ei bod hi'n fuddiol i ni siarad am obeithion gwag ar hyn o bryd. Mae hon yn sefyllfa anodd iawn i filoedd o bobl. Rwy'n gwybod nad dyna oedd ei fwriad ef, ond rwy'n credu bod angen i ni fod â honno'n ystyriaeth ganolog i ni wrth i bawb ohonom ni geisio mynd i'r afael â'r sefyllfa gymhleth ac anodd iawn hon, yn enwedig o safbwynt pobl.
O ran y cwestiynau penodol a ofynnodd ef i mi, o ran cymorth sgiliau, dros y blynyddoedd, pan ofynnwyd i ni gefnogi datblygiad sgiliau yn Tata, fe wnaethom ni allu gweithio gyda Tata i sicrhau bod y mathau o ffigurau y mae ef wedi siarad amdanyn nhw, a symiau eraill yn ogystal â hynny ar gael mewn gwirionedd. Maen nhw wedi bod yn gymysgedd o gymorth sgiliau mewn ystyr fwy cyffredinol, ond yn rhai sydd wedi arwain at gymwysterau achrededig penodol hefyd. Un o'r tasgau pwysig iawn sydd ar y gweill ar hyn o bryd—ac roeddwn i'n cyfeirio at y pum maes a ddynododd y bwrdd pontio yn gategorïau sydd i'w blaenoriaethu ar gyfer cymorth—yw'r broses honno o sicrhau y bydd y rhai sydd wedi datblygu sgiliau medrus iawn yn aml iawn yn y gweithle ond heb fod ag achrediad penodol sy'n caniatáu eu trosglwyddo i gyd-destunau eraill yn cael eu hachredu yn wirioneddol. Mae gwaith eisoes ar y gweill gyda cholegau addysg bellach ar draws y de i gyflawni'r gwaith hwnnw. Felly, mae'r broses honno ar y gweill eisoes, ac rwy'n credu bod honno'n rhan bwysig iawn o'r broses.
O ran y diswyddiadau gwirfoddol, nid yw'r wybodaeth honno gennyf i. Dyna'r hyn sy'n cael ei weithio drwodd, yn amlwg, gyda'r cwmni. Yn amlwg, mae trafodaethau wedi cael eu cynnal ynghylch telerau diswyddo gwirfoddol, ond nid yw'r trafodaethau hynny wedi dod i ben. Mae honno'n rhan o'r trafodaethau y mae Tata wedi dweud y byddan nhw'n parhau i'w cael gyda'r undebau o ganlyniad i'r cyhoeddiadau yn ystod y dyddiau diwethaf.
Mae ef yn gwneud y pwynt ynglŷn â'r arian sydd ar gael. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig dweud nad oes dim o'r arian hwnnw o £500 miliwn wedi cael ei wario hyd yn hyn, ac felly mae hi'n bwysig cofio hynny. Mae natur yr ymrwymiad cyffredinol a wnaeth y Blaid Lafur, sydd, o ystyried y swm hwnnw, yn ymrwymiad o £3 biliwn, yn fater i'w drafod gyda'r cwmnïau dur. Nid mater i'r Llywodraeth yw penderfynu sut y caiff ei wario. Fe fyddwn ni mewn tirwedd sydd wedi ei thrawsnewid yn llwyr, wrth ethol Llywodraeth Lafur newydd—os dyna'r hyn a welwn ni ar ddiwedd yr wythnos—gyda chyfraddau newydd o ymrwymiad i fuddsoddiad mewn seilwaith, ac felly fe fydd angen i hwnnw fod yn bwnc i'w drafod rhwng y Llywodraeth sydd ar ddod i mewn a Tata ac eraill hefyd. Mae'r Aelod yn ysgwyd ei ben. Nid wyf i'n credu fy mod i mewn sefyllfa i wrando ar ddarlith am y telerau a'r amodau sy'n gysylltiedig â chyllid oddi wrth Lywodraeth Cymru. Rwy'n credu ein bod ni'n gweld yn eglur iawn y gallai mwy fod wedi cael ei wneud gan y Llywodraeth ymadawol—rwy'n gobeithio—o ran y cyllid yr oedd ef yn siarad mor uchel amdano ers nifer o fisoedd.
Dim ond gair, yn olaf, Llywydd, os caf i, o ran y bwrdd pontio, nid wyf i mor siŵr y byddai unrhyw un ohonom ni sydd wedi bod â rhan yn hyn yn credu i'w rediad fod yn arbennig o lyfn, ond rwy'n derbyn y pwynt a wnaeth yr Aelod. Rwy'n credu bod cyfle ar hyn o bryd i ystyried sut y gallwn ni wella'r ffordd y mae'n gweithio, er mwyn i'r symiau o arian a addawodd pobl eu rhoi allu cael eu defnyddio yn y ffordd fwyaf effeithiol, yn y ffordd fwyaf ymatebol. Rwy'n credu bod cyfle i edrych eto gyda'n gilydd—yn gyflym, rwy'n gobeithio—ar sut y gellir cyflunio hynny'n wahanol i wneud y gwaith hwnnw mewn ffordd sy'n dod â'r partneriaid i gyd at ei gilydd, ond gyda'r canolbwyntio hwnnw ar sicrhau bod y gefnogaeth ar gael mor gyflym ac mewn ffordd mor fuddiol â phosibl.
I welcome the news that Tata is stepping back from its threat to close those blast furnaces early. Had the decision gone ahead, it would have been disastrous. I also would refer to something that the Cabinet Secretary for the economy said in the economy committee last week about making the reinstatement of the transition board and its work a priority once this new UK Labour Government get into place. I have to say I am quite concerned about the progress of the work of the transition board. We've lost time. It's important now that we get back onto that as soon as possible. I do think it's important to remember that the negotiations offered by Tata now going forward are not renegotiations of the proposals on the table. It’s a negotiation on future investment, so the fight to retain those blast furnaces is still ongoing.
Looking at what the Government has said in response, there’s a very valid question here, I think, and that is whether the Government has given up on keeping blast furnace capability at Port Talbot. This statement seems to indicate that that is the case, because there remains this line from Government about the need for negotiation, the need to wait for the UK Labour Government with specific funding for steel. I think Sam Kurtz was right to raise the lack of detail around that £3 billion. I wouldn’t have gone down the route of saying that it’s providing false hope, but what I would say is that giving some security and some indication of what portion of the £3 billion would be allocated to Tata in Port Talbot would provide more hope and provide more security, so some detail on that would be very welcome.
But Tata have made it clear they won’t renegotiate. The Government talk about the need for good-faith negotiations; well, you can’t have good-faith negotiations if one of the partners isn’t acting in good faith and doesn't meet you in the middle to negotiate, evident by Tata’s statement and how they have treated workers throughout this industrial dispute. Is that why the Cabinet Secretary was unable to answer my question in the economy committee about what the backstop is if negotiations didn’t succeed? Is it because the Government had already given up on renegotiating the proposals on the table for the blast furnaces at Port Talbot?
And let’s remember how Tata treated their workers during this dispute. First, they threatened to pull redundancy packages for those who went on strike. They threatened to accelerate closures because workers have stood up for themselves. Unite have told us that the company had called workers into a room for a briefing, only then to attempt to stop them from leaving the room unless they indicated if they were going on strike. That’s not a good-faith actor, and neither it is the actions of a responsible company. I would go as far as to ask the question is that the sort of company we want operating in Wales. Where does Tata fit into the Welsh Government’s fair work and social partnership agenda? Because I’m struggling to see how Tata fits into the Government’s vision on this.
It’ll be of no surprise to anyone that we remain of the view that if we genuinely want to resolve this crisis—because that’s what this is, it’s a crisis—then nationalisation has to be on the table. And let’s be clear about what we mean. This isn’t about ideology, this is about securing a strategic resource and safeguarding it for the future. It’s about nationalisation as a tool to buy time so that we can make the investment on our own terms, meet the strategic aims of this Government, and not be dictated to by a multinational corporation that doesn’t care about the communities it affects. Once we make that investment, we then have a pathway for a range of possible futures that would otherwise be closed off to us.
We’ve been clear that a co-operative ownership of the kind that has been very successful in the Basque Country is our preferred option. We’re not talking about Government ownership in perpetuity, but we are clear the Government has a key role in safeguarding and maintaining a stake in this industry. And I have to say, I do find it incredible that as we suggest this as a possible route, the Government does nothing to explore the idea. In fact, it does nothing to explore any idea, and sticks rigidly to the orders that come down from head office in London. Where is the curiosity of the self-styled Welsh Labour Party; where is the ambition? What is the reluctance to explore these ideas? We talk about this Welsh way of doing things, that we think and do things differently in Wales; well, on this issue, I have yet to see that happen.
So, I return to my original question, asking for honesty from the Government here: have they given up on changing Tata’s proposals? Are they now focused on potential future investment only? Because if the answer is ‘yes’, then it is both Labour and Tory Governments that have presided over the biggest industrial policy failure since the closure of the mines in the 1980s, and further evidence that this country is for sale to the highest bidder.
Rwy'n croesawu'r newyddion am Tata yn tynnu ei fygythiad yn ôl i gau'r ffwrneisi chwyth hyn yn gynnar. Pe byddai'r penderfyniad wedi mynd rhagddo, fe fyddai hi wedi bod yn drychinebus. Rwy'n dymuno cyfeirio hefyd at rywbeth a ddywedodd Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi ym mhwyllgor yr economi'r wythnos diwethaf sef y bydd adferiad y bwrdd pontio a gwaith hwnnw'n flaenoriaeth pan ddaw'r Llywodraeth Lafur newydd hon yn y DU i rym. Mae'n rhaid i mi ddweud fy mod yn bryderus iawn am gynnydd gwaith y bwrdd pontio. Rydym ni wedi colli amser. Mae hi'n bwysig nawr ein bod yn dychwelyd at hynny cyn gynted â phosibl. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig cofio nad yw'r trafodaethau a gynigir nawr gan Tata wrth symud ymlaen yn trafod o'r newydd y cynigion sydd ar y bwrdd eisoes. Trafodaeth ydyw hi ar fuddsoddiad yn y dyfodol, felly mae'r frwydr i gadw'r ffwrneisi chwyth hynny'n parhau.
O edrych ar yr hyn a ddywedodd y Llywodraeth i ymateb, mae yna gwestiwn dilys iawn yn hyn, rwy'n credu, a hwnnw yw a yw'r Llywodraeth wedi rhoi'r gorau i'w hymgais gadw ffwrneisi chwyth ym Mhort Talbot. Mae hi'n ymddangos fod y datganiad hwn yn nodi bod hynny'n wir, am fod y mynegiant hwn yn parhau gan y Llywodraeth am yr angen i drafod, yr angen i aros am Lywodraeth Lafur yn y DU gyda chyllid penodol ar gyfer dur. Rwy'n credu bod Sam Kurtz yn iawn i godi pa mor brin yw'r manylion ynghylch y £3 biliwn hwnnw. Ni fyddwn i wedi ymhél â dweud mai cynnig gobaith gwag yw hyn, ond yr hyn a fyddwn i'n ei ddweud yw ei fod yn rhoi peth sicrwydd a rhyw arwydd o ba gyfran o'r £3 biliwn a fyddai'n cael ei ddyrannu i Tata ym Mhort Talbot ar gyfer cynnig mwy o obaith a rhoi mwy o ddiogelwch, ac felly fe fyddai croeso mawr i rywfaint o fanylion ynglŷn â hynny.
Ond mae Tata wedi ei gwneud hi'n glir na fyddan nhw'n ailnegodi. Mae'r Llywodraeth yn siarad am yr angen am drafodaethau diffuant; wel, ni allwch chi gael trafodaethau diffuant os nad yw un o'r partneriaid yn ymddwyn yn ddiffuant ac nad yw'n eich cyfarfod chi yn y canol ar gyfer trafod, ac mae hynny'n amlwg o ddatganiad Tata a sut maen nhw wedi trin gweithwyr drwy gydol yr anghydfod diwydiannol hwn. Ai dyna pam nad oedd yr Ysgrifennydd Cabinet yn gallu ateb fy nghwestiwn i ym mhwyllgor yr economi ynglŷn â beth yw'r ôl-stop os na fydd y trafodaethau yn llwyddiannus? Ai oherwydd bod y Llywodraeth wedi rhoi'r ffidil yn y to eisoes o ran aildrafod y cynigion sydd ar y bwrdd ar gyfer y ffwrneisi chwyth ym Mhort Talbot?
A gadewch i ni gofio sut y gwnaeth Tata drin eu gweithwyr yn ystod yr anghydfod hwn. Yn gyntaf, fe wnaethon nhw fygwth tynnu'r pecynnau diswyddo oddi ar unrhyw un fyddai'n mynd ar streic. Fe wnaethon nhw fygwth cyflymu'r broses gau am fod gweithwyr wedi sefyll i fyny drostyn nhw eu hunain. Mae Unite wedi dweud wrthym ni fod y cwmni wedi galw gweithwyr i mewn i ystafell ar gyfer sesiwn friffio, dim ond i geisio eu hatal nhw rhag gadael yr ystafell wedyn oni bai eu bod yn dweud eu bod am streicio. Nid ymddwyn yn ddidwyll mo hynny, ac nid gweithredoedd cwmni cyfrifol mohonyn nhw chwaith. Fe fyddwn i'n mynd cyn belled â gofyn y cwestiwn ai dyna'r fath o gwmni yr ydym ni dymuno iddo fod yn weithredol yng Nghymru. Ym mha ffyrdd y mae Tata yn cyd-fynd ag agenda gwaith teg a phartneriaeth gymdeithasol Llywodraeth Cymru? Oherwydd rwy'n ei chael hi'n anodd gweld sut mae Tata yn cyd-fynd â gweledigaeth y Llywodraeth yn hyn o beth.
Ni fydd unrhyw un yn synnu ein bod ni'n parhau i fod o'r farn, os ydym ni eisio datrys yr argyfwng hwn mewn gwirionoedd—oherwydd dyna'r hyn ydyw, argyfwng—yna mae'n rhaid i wladoli fod yn ddewis sydd ar gael. Gadewch i ni fod yn eglur ynghylch yr hyn yr ydym ni'n ei olygu. Nid ymwneud ag ideoleg yw hyn, mae hyn yn ymwneud â diogelu adnodd strategol a gwneud hynny i'r dyfodol. Mae'n ymwneud â defnyddio gwladoli fel offeryn i brynu amser er mwyn gwneud y buddsoddiad ar ein telerau ein hunain, a bodloni nodau strategol y Llywodraeth hon, a pheidio â chael ein gorchymyn gan gorfforaeth ryngwladol nad yw'n malio dim am y cymunedau y mae'n effeithio arnyn nhw. Pan wnawn ni'r buddsoddiad hwnnw, bydd gennym ni lwybr ar gyfer dyfodol amgen posibl a fyddai'n gaeëdig i ni fel arall.
Rydym wedi bod yn eglur mai perchnogaeth gydweithredol o'r fath sydd wedi bod yn llwyddiannus iawn yng Ngwlad y Basg yw ein hopsiwn dewisol ni. Nid ydym ni'n sôn am fod ym mherchnogaeth y Llywodraeth am byth, ond rydym ni'n eglur o ran bod gan y Llywodraeth swyddogaeth allweddol i ddiogelu a chynnal cyfran yn y diwydiant hwn. Ac mae'n rhaid i mi ddweud, rwy'n ei chael hi'n rhyfeddol, wrth i ni awgrymu hwnnw fel llwybr posibl, nad yw'r Llywodraeth yn gwneud dim i archwilio'r syniad. Mewn gwirionedd, nid yw'n gwneud dim i archwilio unrhyw syniad, ac mae'n glynu yn agos wrth y gorchmynion a ddaw o'r pencadlys yn Llundain. Ble mae chwilfrydedd Plaid Lafur Cymru, fel mae hi'n ei galw ei hun; ble mae'r uchelgais? Pam mae cymaint o amharodrwydd i archwilio'r syniadau hyn? Rydym ni'n sôn am ddull Cymru o wneud pethau yma, ein bod ni'n meddwl ac yn gwneud pethau yn wahanol yng Nghymru; wel, ynglŷn â'r mater hwn, nid wyf i wedi gweld hynny'n digwydd eto.
Felly, rwy'n dychwelyd at fy nghwestiwn cyntaf, sef gofyn am onestrwydd oddi wrth y Llywodraeth hon: a ydyn nhw wedi rhoi'r ffidil yn y to o ran ceisio newid cynigion Tata? A ydyn nhw'n canolbwyntio nawr ar ddim ond buddsoddiad posibl yn y dyfodol? Oherwydd os yw'r ateb yn un cadarnhaol, yna mae llywodraethau Llafur a Thorïaidd fel ei gilydd wedi goruchwylio'r methiant mwyaf o ran polisi diwydiannol ers cau'r pyllau glo yn y 1980au, a dyna dystiolaeth eto fod y wlad hon ar gael i'r cynigydd uchaf mewn arwerthiant.
I take the rhetorical force of the Member’s argument, but I think in reality we’ve got to engage with the situation that workers are facing on the ground. I get the point that he makes a number of times about alternatives, but they are at the level of political statements, and not real plans. What we are bringing forward as part of a UK Labour manifesto is a concrete commitment to investment in the economy and specifically in steel making. I do think people expect ambition and they don’t expect, in this particular context, the kind of party political attacks that the Member was making in his statement.
Let’s try and look at what’s happening on the ground. We have an incoming Government with a significant commitment of £3 billion to the sector. That is a transformative level of commitment. It will make a difference to the context in which steel is being produced in the UK. It is clear to me that there are very fundamentally different expectations that an incoming Labour Government will have in relation to that funding, and it's clear to me that that is understood much more widely in the sector as well. I think that is a good basis for having the kind of conversations that need to be had, and that, frankly, ought to have been had by the UK Government before now in order to put that sustainable basis for steel production. We've been very clear as a Government: we think that a better future and a better deal have been available for steel for some time, and I'm confident that a UK Labour Government will be able to bring that to bear in discussions with Tata and with the sector more broadly.
He makes a point about social partnership and fair work. It is important that large employers apply those principles in dealing with their workforce—absolutely critical. That's why I'm pleased to say that in the last few days we've been able to—working together with unions, working together with Tata—de-escalate the tensions that had arisen in relation to the plans. I think it's really important now that that space is used to have those discussions, to have the kind of continued discussions that are going to be so important, and that have, in the short term, enabled this immediate crisis to be resolved.
Rwy'n amgyffred grym rhethregol dadl yr Aelod, ond rwy'n credu mewn gwirionedd fod rhaid i ni ymgysylltu â'r sefyllfa y mae gweithwyr yn ei hwynebu ar lawr gwlad. Rwy'n deall y pwynt a wnaeth sawl gwaith ynglŷn â dewisiadau amgen, ond ar lefel datganiadau gwleidyddol y maen nhw, ac nid cynlluniau gwirioneddol mohonyn nhw. Yr hyn yr ydym ni'n ei gyflwyno yn rhan o faniffesto Llafur y DU yw ymrwymiad pendant i fuddsoddi yn yr economi ac mewn cynhyrchu dur yn benodol. Rwy'n credu bod pobl yn disgwyl uchelgais ac nid ydyn nhw'n disgwyl, yn y cyd-destun arbennig, ymosodiadau gwleidyddol o'r fath y mae'r Aelod yn eu gwneud yn ei ddatganiad ef.
Gadewch i ni geisio gweld yr hyn sy'n digwydd ar lawr gwlad. Mae Llywodraeth gennym ni sydd ar ddod i mewn gydag ymrwymiad sylweddol o £3 biliwn i'r sector. Mae hon yn gyfradd drawsnewidiol o ymrwymiad. Fe fydd yn gwneud gwahaniaeth i gyd-destun cynhyrchu dur yn y DU. Mae hi'n amlwg i mi y bydd disgwyliadau sylfaenol gwahanol iawn gan y Llywodraeth Lafur sy'n dod i mewn o ran y cyllid hwnnw, ac mae hi'n amlwg i mi fod hynny'n cael ei ddeall yn llawer ehangach yn y sector hefyd. Rwy'n credu bod honno'n sail dda ar gyfer cynnal y math o sgyrsiau y mae angen eu cael, ac fe ddylai hynny, a dweud y gwir, fod wedi digwydd cyn hyn gan Lywodraeth y DU i roi'r sail gynaliadwy honno ar gyfer cynhyrchu dur. Rydym ni wedi bod yn eglur iawn yn y Llywodraeth hon: rydym ni o'r farn fod dyfodol gwell a bargen well wedi bod ar gael o ran dur ers cryn amser, ac rwy'n hyderus y bydd Llywodraeth Lafur yn y DU yn gallu defnyddio hynny wrth gynnal trafodaethau gyda Tata a gyda'r sector yn fwy eang.
Mae ef yn gwneud pwynt am bartneriaeth gymdeithasol a gwaith teg. Mae hi'n bwysig fod cyflogwyr mawr yn cymhwyso'r egwyddorion hynny wrth ymdrin â'u gweithluoedd—mae'n gwbl dyngedfennol. Dyna pam rwy'n falch o ddweud ein bod ni wedi gallu gweithio gyda'n gilydd gyda'r undebau yn ystod y dyddiau diwethaf, gan gydweithio â Tata—gan liniaru'r tyndra a gododd oherwydd y cynlluniau. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn nawr fod y cyfle hwn yn cael ei ddefnyddio i gynnal y trafodaethau hynny, i gynnal trafodaethau parhaus fel hyn a fydd mor bwysig ac, yn y byrdymor, sydd wedi galluogi datrysiad i'r argyfwng hwn nawr.
Thank you, Cabinet Secretary, for your statement. Before I start, can I reassure the spokesperson for Plaid Cymru I have not given up on primary steel making in Port Talbot?
The news last Thursday, let's be honest about it, was devastating to families, steelworkers and communities in Port Talbot and around the wider area. They were left shattered by that news. They didn't know whether they'd have a wage coming in next week and what would be their incomes for the years ahead, even the weeks ahead and the days ahead. What would their lifestyles be? That was fearful for them. I think, to be honest, whilst I recognise the safety arguments, it was reprehensible behaviour by Tata in doing that on the eve of a weekend when when people didn't have an opportunity to actually go about, 'How do we get to talk to the unions or talk to people?' It was disgraceful behaviour, to be honest. As I say, we can only imagine the stress those people went through. We know the difficulties those families face, and the impact it might have had on these people's mental health, at a time when they're already facing uncertainty, to be told that, in fact, it's not October, it's next week. That's frightening for them.
I want to thank you and the First Minister for the efforts I know you put in over the weekend to try and resolve this. I'm very pleased that all parties are now coming back to the table to actually have those discussions. It's critical. I'm conscious that I haven't got as much time to talk about some of the issues as others. So, two quick questions. The transition board, you mentioned it. In my view, it's been eight months and not a penny has been spent. This week actually highlighted how that money needs to be spent to get people in place and supported. So, will you ensure that the transition board not only meets urgently, but we actually get some action out of it and get some money out of it so we can get things going? People can't wait until next year, another six months, for things to happen; they need them happening now. Secondly, I welcome the possible investment of a steel income from the UK Government coming in, and I do hope it's a Labour Government coming in, because they have a commitment to steel. But will you and the First Minister please ensure you have an urgent meeting in the first few days with the next Government to talk about steel's future, and make sure that Port Talbot and steel in Wales are at the top of that agenda in steel's future?
Diolch i chi, Ysgrifennydd Cabinet, am eich datganiad. Cyn i mi ddechrau, a gaf i dawelu meddwl llefarydd Plaid Cymru gan ddweud nad wyf i wedi rhoi'r ffidil yn y to o ran cynhyrchu dur sylfaenol ym Mhort Talbot?
Roedd y newyddion ddydd Iau diwethaf, gadewch i ni fod yn onest am y peth, yn ddinistriol i deuluoedd, gweithwyr dur a chymunedau ym Mhort Talbot ac yn yr ardal ehangach. Fe'u torrwyd yn deilchion gan y newyddion hynny. Nid oedden nhw'n gwybod a fyddai ganddyn nhw gyflog yn dod i mewn yr wythnos nesaf na beth fyddai eu hincwm am y blynyddoedd i ddod, am yr wythnosau i ddod a'r dyddiau i ddod, hyd yn oed. Beth fyddai eu ffordd nhw o fyw? Roedd hwnnw'n arswyd iddyn nhw. Rwy'n credu, a bod yn onest, er fy mod i'n cydnabod y dadleuon o ran diogelwch, mai ymddygiad gresynus oedd hwn gan Tata a gwneud hynny ar ddechrau penwythnos heb roi cyfle i bobl fynd o amgylch mewn gwirionedd i ofyn, 'Sut gallwn ni siarad â'r undebau neu siarad â phobl?' Roedd hwnnw'n ymddygiad gwarthus, a bod yn onest. Fel dywedais i, ni allwn ond dychmygu'r gofid yr aeth pobl drwyddo. Fe wyddom ni am yr anawsterau y mae'r teuluoedd hynny'n eu hwynebu, a'r effaith y gallai hyn ei chael ar iechyd meddwl y bobl hyn, mewn amser o orfod wynebu ansicrwydd eisoes, wrth gael gwybod nad mis Hydref fyddai hi, mewn gwirionedd, ond yr wythnos nesaf. Mae hynny wedi codi dychryn mawr arnyn nhw.
Fe hoffwn i ddiolch i chi a'r Prif Weinidog am yr ymdrechion yr wyf i'n gwybod a wnaethoch chi dros y penwythnos i geisio datrys hyn. Rwy'n falch iawn fod pob plaid wedi dod yn ôl at y bwrdd erbyn hyn ar gyfer cynnal y trafodaethau hynny. Mae hynny'n hanfodol. Rwy'n ymwybodol nad oes gennyf i gymaint o amser i siarad am rai o'r materion ag sydd gan eraill. Felly, mae gennyf i ddau gwestiwn yn gyflym. Y bwrdd pontio, roeddech chi'n sôn am hwnnw. Yn fy marn i, mae wyth mis wedi bod ac nid oes ceiniog wedi cael ei gwario fyth. Roedd digwyddiadau'r wythnos hon mewn gwirionedd yn tynnu sylw at yr angen i wario'r arian hwnnw ar gyfer rhoi pobl yn eu lle a'u cefnogi nhw. Felly, a wnewch chi sicrhau bod y bwrdd pontio nid yn unig yn cwrdd ar fyrder, ond ein bod ni mewn gwirionedd yn gweld rhywfaint o weithredu yn ei sgil ac yn cael rhywfaint o arian oddi arno i wthio'r cwch i'r dŵr? Ni all pobl aros tan y flwyddyn nesaf, chwe mis arall, i bethau ddigwydd; mae angen iddyn nhw ddigwydd nawr. Yn ail, rwy'n croesawu'r posibilrwydd o fuddsoddi incwm dur gan Lywodraeth y DU sydd ar ddod, ac rwy'n gobeithio mai Llywodraeth Lafur fydd honno, am eu bod yn ymrwymo i ddur. Ond a wnewch chi a'r Prif Weinidog sicrhau eich bod chi'n cael cyfarfod brys yn ystod y dyddiau cyntaf gyda'r Llywodraeth nesaf i siarad am ddyfodol dur, a sicrhau bod Port Talbot a dur yng Nghymru ar frig yr agenda honno o ran dyfodol dur?
I thank David Rees for the points he's made. I absolutely agree with him. Primary steel-making capacity is at the heart of what we want to see as investment right across the UK economy with a new Government—in steel specifically, but also in our infrastructure, in our renewables infrastructure. Having that primary steel-making capacity is absolutely critical for that.
On the points he makes the around the transition board, I agree with him. What we need to see is the transition board able to actually make use of the funds that people have earmarked. Welsh Government programmes are already being used by workers, and that is what we want to see. We want to see people being able to draw on those funds to develop different skills, for them to have options. But, actually, what we have not seen is the transition board being able to operate in a way that has moved that forward quickly enough. I completely agree with him that that is what we must see. I'm confident that if, as I hope, we have a new Government in place at the end of this week, we will have a shared vision with the UK Government about that, and I can assure him that the First Minister and I will be seeking to put in place that meeting at the very, very earliest opportunity with counterparts in the UK Government. The experience in the last few days—. The First Minister mentioned in First Minister's questions earlier the meeting that we had with Keir Starmer, but also with Jonathan Reynolds and Jo Stevens, which I think showed a level of joint working, collaborative working, which is exactly what we need in order to be able to put in place a future for steel making in Wales and in the UK.
Rwy'n diolch i David Rees am y pwyntiau a wnaeth ef. Rwy'n cytuno yn llwyr ag ef. Mae gallu cynhyrchu dur sylfaenol wrth wraidd yr hyn yr ydym ni'n awyddus i'w ystyried fel buddsoddiad ledled economi'r DU gyda Llywodraeth newydd—o ran dur yn benodol, ond yn ein seilwaith hefyd, ein seilwaith adnewyddadwy. Mae bod â'r gallu hwnnw i gynhyrchu'r dur sylfaenol hwnnw yn gwbl hanfodol yn hynny o beth.
O ran y pwyntiau a wnaeth ynglŷn â'r bwrdd pontio, rwy'n cytuno ag ef. Yr hyn y mae angen i ni ei weld yw bwrdd pontio sy'n gallu defnyddio'r arian a glustnodwyd gan bobl mewn gwirionedd. Mae rhaglenni Llywodraeth Cymru yn cael eu defnyddio gan weithwyr eisoes, a dyna'r hyn yr ydym ni'n dymuno ei weld. Rydym ni'n dymuno gweld pobl yn gallu manteisio ar yr arian hwnnw i ddatblygu gwahanol sgiliau, ar gyfer bod â dewisiadau. Ond, mewn gwirionedd, yr hyn na welsom ni yw'r bwrdd pontio yn gallu gweithredu mewn ffordd sy'n symud ymlaen yn ddigon cyflym yn hynny o beth. Rwy'n cytuno yn llwyr ag ef mai dyna'r hyn y mae'n rhaid i ni ei weld. Rwy'n hyderus, ac yn gobeithio, y bydd gennym ni Lywodraeth newydd ar waith ar ddiwedd yr wythnos hon, y bydd gennym weledigaeth gyffredin â Llywodraeth y DU ynghylch hynny, ac fe allaf ei sicrhau ef y bydd y Prif Weinidog a minnau yn ceisio sicrhau'r cyfarfod hwnnw ar ein cyfle cyntaf gyda'n haelodau cyfatebol yn Llywodraeth y DU. Y profiad yn ystod y dyddiau diwethaf—. Roedd y Prif Weinidog yn sôn yng nghwestiynau'r Prif Weinidog yn gynharach am y cyfarfod a gawsom ni gyda Keir Starmer, ond gyda Jonathan Reynolds a Jo Stevens hefyd, a oedd yn arddangos lefel o gydweithio sef, yn fy marn i, yr union beth sydd ei angen arnom ni ar gyfer gallu rhoi dyfodol amgen ar waith ar gyfer cynhyrchu dur yng Nghymru ac yn y DU.
You said in your statement that the tensions over the last days have highlighted the high stakes that are at play. What it highlighted for me was a shocking attitude to the legitimate and hard-won rights of workers. I suppose we shouldn't be surprised, given Tata's despicable threats over the last month, so rightly highlighted by my colleague Luke Fletcher. There always seems to be plenty of money with these companies when it comes to trying to undermine the right to strike. Do you agree that the workforce, the skilled, loyal workforce that have served the steel industry in Port Talbot for generations, deserve better from their employer? And given that the talks with the unions are now resuming and we know that there will almost certainly be a change of Government in Westminster, how will the Welsh Government play its part, with the new UK Government, in ensuring that the voices of workers and the wider community are heard and that they are treated justly, and also that their futures are not held to ransom by a company that seemingly cares so little for the well-being of the people that have served it so well?
Roeddech chi'n dweud yn eich datganiad fod y tyndra dros y dyddiau diwethaf wedi tynnu sylw at y ffaith fod cymaint yn y fantol ar hyn o bryd. Yr hyn a ddaeth i'r golwg i mi oedd agwedd resynus tuag at hawliau dilys gweithwyr, yr ymladdwyd mor galed i'w hennill. Mae'n debyg na ddylai hi fod o syndod i ni, o ystyried bygythiadau ffiaidd Tata dros y mis diwethaf, y tynnodd fy nghyd-Aelod, Luke Fletcher, sylw atyn nhw mewn ffordd mor briodol. Mae hi'n ymddangos bob amser fod digon o arian gan y cwmnïau hyn ar gyfer ymgais i danseilio'r hawl i streicio. A ydych chi'n cytuno bod y gweithlu, y gweithlu galluog a theyrngar sydd wedi gwasanaethu'r diwydiant dur ym Mhort Talbot ers cenedlaethau, yn haeddu gwell oddi wrth eu cyflogwr? Ac o gofio y bydd y trafodaethau gyda'r undebau yn ailddechrau nawr ac fe wyddom ni bron yn gyfan gwbl sicr y bydd newid yn y Llywodraeth yn San Steffan, sut mae Llywodraeth Cymru am wneud ei rhan hi, ar y cyd â Llywodraeth newydd y DU, i sicrhau y bydd lleisiau gweithwyr a'r gymuned yn fwy eang yn cael eu clywed a'u bod yn cael eu trin yn deg, ac nad yw eu dyfodol nhw'n cael ei ddal yn bridwerth gwaith gan gwmni y mae hi'n ymddangos ei fod yn malio cyn lleied am lesiant y bobl sydd wedi rhoi cymaint o wasanaeth iddo?
I thank Sioned Williams for those questions. Yes, what we want to see now is proper engagement and discussions between Tata and the three trade unions. That is what we have the prospect of happening now, with the consequence of the decisions taken on Sunday and Monday of this week. I think having discussions under way between Tata and the UK steel committee to work through the future investment and to work through the terms—. You know, you talked about the best possible commitment from Tata—we want to see that as part of the discussions, the redundancy process, the voluntary terms; we want to see the best possible terms put on the table for the workforce, but also that broader support, and critically, investment for the future. We know that there is a sustainable future for steel production in Wales and in the UK. We want to see that investment in place that makes that a reality, so that we can—. You talked about the loyal and the skilled workforce and I could not agree with you more; it's an incredibly skilled and incredibly loyal workforce that have contributed hugely to the Welsh economy and to the UK economy for decades and we want to see a future in which they have a critical part to play contributing to the economy and contributing to the communities of south Wales and the rest of Wales so wonderfully, as they have for decades.
Rwy'n diolch i Sioned Williams am y cwestiynau yna. Ie, yr hyn yr ydym ni'n dymuno ei weld nawr yw ymgysylltiad a thrafodaethau priodol rhwng Tata a'r tri undeb llafur. Dyna'r hyn yr ydym ni'n ei obeithio y bydd yn digwydd nawr, gyda chanlyniad y penderfyniadau a gafodd eu gwneud ar ddydd Sul a dydd Llun yr wythnos hon. Rwyf i o'r farn y bydd cael trafodaethau ar y gweill rhwng Tata a phwyllgor dur y DU i weithio drwy'r buddsoddiad yn y dyfodol a gweithio drwy'r telerau—. Wyddoch chi, roeddech chi'n sôn am yr ymrwymiad gorau posibl oddi wrth Tata—rydym ni'n dymuno gweld hynny'n rhan o'r trafodaethau, y broses ymddiswyddo, y telerau gwirfoddol; rydym ni'n dymuno gweld y telerau gorau posibl ar gael i'r gweithlu, ond y gefnogaeth yn fyw eang hefyd, ac yn hollbwysig, y buddsoddiad i'r dyfodol. Fe wyddom ni fod dyfodol cynaliadwy ar gyfer cynhyrchu dur yng Nghymru ac yn y DU. Rydym ni'n dymuno gweld y buddsoddiad hwnnw yn ei le ar gyfer gwireddu hynny, fel ein bod ni'n gallu—. Roeddech chi'n sôn am y gweithlu teyrngar a galluog ac ni allwn gytuno mwy â chi; mae hwn yn weithlu hynod alluog ac anhygoel o deyrngar sydd wedi gwneud cyfraniad enfawr at economi Cymru ac economi'r DU ers degawdau ac rydym ni'n awyddus i weld dyfodol lle bydd swyddogaeth allweddol ganddyn nhw sy'n cyfrannu cymaint at yr economi ac yn cyfrannu at gymunedau'r de a Chymru gyfan, fel bu hi ers degau o flynyddoedd.
I'm grateful to the Cabinet Secretary for his statement today and his work on this issue and the Welsh Government's work, not only over the previous days but over the years in supporting the Welsh steel industry. I'm proud to represent a steel community in Shotton; the links between my community there and Port Talbot are strong and I echo the comments of David Rees. The ability to produce virgin steel in Port Talbot is crucial to the industry, it's crucial to our country and having a long-term supply of good-quality steel is crucial to the Shotton site in Alyn and Deeside.
Cabinet Secretary, can I ask you: will you continue to work with partners, which will include, I hope, a Labour Westminster Government after Thursday's election, to stress that very need to make joined-up decisions to protect the industry and protect well-paid unionised jobs in Cymru? Diolch.
Rwy'n ddiolchgar i'r Ysgrifennydd Cabinet am ei ddatganiad heddiw a'i waith ynghylch y mater hwn a gwaith Llywodraeth Cymru, nid yn unig dros y dyddiau diwethaf ond dros y blynyddoedd wrth gefnogi diwydiant dur Cymru. Rwy'n falch o gynrychioli cymuned gynhyrchu dur yn Shotton; mae'r cysylltiadau rhwng fy nghymuned i yno a Phort Talbot yn gryf ac rwy'n adleisio sylwadau David Rees. Mae'r gallu i gynhyrchu dur crai ym Mhort Talbot yn hanfodol i'r diwydiant, mae hynny'n hanfodol i'n cenedl ac mae bod â chyflenwad hirdymor o ddur o ansawdd da yn hanfodol i safle Shotton yn Alun a Glannau Dyfrdwy.
Ysgrifennydd Cabinet, a gaf i ofyn i chi: a wnewch chi barhau i weithio gyda phartneriaid, a fydd yn cynnwys, rwy'n gobeithio, Llywodraeth Lafur yn San Steffan wedi'r etholiad ddydd Iau, i bwysleisio bod angen gwneud penderfyniadau cydgysylltiedig i ddiogelu'r diwydiant a diogelu swyddi sy'n galluogi perthyn i undeb ac sy'n talu yn dda yng Nghymru? Diolch.
I thank Jack Sargeant for that question. He's right: the primary steel-making capacity is absolutely critical for that ambitious future that we all have. And I think he is right to say as well that it's that kind of partnership working, clear channels of communication and engaged discussions that are going to get us to that sustainable future for steel. He has my assurance that we as a Government will play our full part in that, working, as we hope, with a new Labour Government at the end of this week, but also with Tata and unions to make sure that that long-term, sustainable future for steel production in Wales is a reality.
Rwy'n diolch i Jack Sargeant am y cwestiwn yna. Mae ef yn gywir: mae'r gallu i gynhyrchu dur sylfaenol yn gwbl hanfodol i'r dyfodol uchelgeisiol hwnnw i bawb ohonom ni. Ac rwy'n credu ei fod ef yn iawn hefyd i ddweud mai gweithio fel hyn mewn partneriaeth, gyda sianeli eglur o gyfathrebu a thrafodaethau ymgysylltiedig a fydd yn arwain at y dyfodol cynaliadwy hwnnw gyda dur. Rwy'n gallu ei sicrhau ef y byddwn ni yn y Llywodraeth yn gwneud ein rhan gyflawn yn hynny o beth, gan weithio, fel rydym ni'n gobeithio, gyda Llywodraeth Lafur newydd ar ddiwedd yr wythnos hon, ond gyda Tata hefyd a'r undebau i sicrhau y bydd y dyfodol hirdymor a chynaliadwy hwnnw ar gyfer cynhyrchu dur yng Nghymru yn cael ei wireddu.
Cabinet Secretary, it seems clear to me that people readily understand the case for primary steel making and for steel as a strategic industry for defence and manufacturing in general, and for the infrastructure that we're going to need, and they understand that need to transition to green steel because of the challenge of climate change. So, I very much hope that with a new UK Labour Government working with our Welsh Government here, the unions—the steel unions—and Tata, I would hope, that recognition that we're then in a different situation, with a new Government with that sort of commitment, and an industrial strategy that, you know, actually looks at how we make that transition and how to achieve it—that we're then in a very different situation. That will be transformative for the prospects of our steel communities, for Llanwern and other downstream operations, Cabinet Secretary—that we see that investment that's needed for decarbonisation and a transition to green steel also being available at that downstream level, which, obviously, is so important for Llanwern and many other of our steel communities here in Wales.
Ysgrifennydd Cabinet, mae hi'n ymddangos yn eglur i mi fod pobl yn gallu deall yr achos dros gynhyrchu dur sylfaenol a dur fel diwydiant strategol ar gyfer amddiffyn a gweithgynhyrchu yn gyffredinol, a thros y seilwaith y bydd ei angen arnom ni, ac maen nhw'n deall bod angen pontio at ddur gwyrdd oherwydd her newid hinsawdd. Felly, rwy'n mawr obeithio, gyda Llywodraeth Lafur newydd y DU yn gweithio gyda'n Llywodraeth ni yma yng Nghymru, yr undebau—yr undebau dur—a Tata, fe fyddwn i'n gobeithio, y bydd y gydnabyddiaeth honno y byddwn ni mewn sefyllfa wahanol wedyn, gyda Llywodraeth newydd gydag ymrwymiad o'r fath, a strategaeth ddiwydiannol sydd, wyddoch chi, yn edrych yn wirioneddol ar sut y byddwn ni'n pontio a sut byddwn yn ei gyflawni—y byddwn ni mewn sefyllfa wahanol iawn wedyn. Fe fydd hynny'n gweddnewid y rhagolygon ar gyfer ein cymunedau cynhyrchu dur, ar gyfer Llanwern a gweithfeydd eilaidd eraill, Ysgrifennydd Cabinet—y byddwn ni'n gweld y buddsoddiad angenrheidiol ar gyfer datgarboneiddio a phontio at ddur gwyrdd ar gael ar y lefel eilaidd hefyd, sydd, yn amlwg, mor bwysig i Lanwern a llawer o'n cymunedau dur eraill yma yng Nghymru.
I agree with John Griffiths on that. I think the point he makes about the contribution that steel makes in the industrial strategy is absolutely fundamental. We know of the opportunities there are in Wales around decarbonising our energy supply and making sure we invest in our renewables—the floating offshore wind opportunity. Those are only opportunities that we can take full advantage of if we have that capacity to create steel that works for those construction projects. That's why it's so critical to be able to join up, if you like, the various elements of that industrial strategy in the way that John Griffiths is describing.
Secondly, it is important to see investment in all sites for steel making in Wales, downstream as well as the primary capacity. I touched in my statement on the importance of understanding the supply of product for downstream sites, and we are working to identify and to get a clearer picture than we have today of that position. But he's right to say that we want to see investment in all sites in Wales so that all sites can play their part in that green steel future.
Rwy'n cytuno â John Griffiths yn hynny o beth. Rwyf i o'r farn fod y pwynt y mae ef yn ei wneud am gyfraniad dur i'r strategaeth ddiwydiannol yn gwbl sylfaenol Fe wyddom ni am y cyfleoedd sydd yng Nghymru o ran datgarboneiddio ein cyflenwad ynni a sicrhau ein bod ni'n buddsoddi mewn ynni adnewyddadwy yma—y cyfle o ran gwynt arnofiol ar y môr. Cyfleoedd yw'r rhain y gallwn ni fanteisio'n llawn arnyn nhw dim ond i ni fod â'r gallu hwnnw i gynhyrchu dur a fydd o ddefnydd i'r prosiectau adeiladu hynny. Dyna pam mae hi mor hanfodol i ni allu cydgysylltu, os hoffech chi, elfennau amrywiol y strategaeth ddiwydiannol honno yn y ffordd y mae John Griffiths yn ei disgrifio.
Yn ail, mae hi'n bwysig gweld buddsoddiad ym mhob safle sy'n cynhyrchu dur yng Nghymru, cwmnïau eilaidd yn ogystal â'r capasiti sylfaenol. Roeddwn i'n sôn ychydig bach yn fy natganiad i am bwysigrwydd deall y cyflenwad o gynnyrch ar gyfer safleoedd eilaidd, ac rydym ni'n gweithio i nodi a chael darlun mwy eglur nag sydd gennym ni o'r sefyllfa honno ar hyn o bryd. Ond mae hi'n iawn dweud ein bod ni'n dymuno gweld buddsoddiad ym mhob safle yng Nghymru er mwyn i bob safle fod â rhan briodol yn y dyfodol hwnnw o ddur gwyrdd.
Cabinet Secretary, thank you for your statement today updating the Senedd on the latest de-escalating situation regarding Tata Steel. As a Gwent Member of the Senedd, I welcome that you have emphasised that these decisions impact downstream on plants, including those at Llanwern, and the secondary supply chains. But the situation for the workforce, as you've stated, has been and remains very difficult, and they have been treated appallingly. Unite, the trade union, and Tata are to be recognised for the flexibility shown during these difficult days.
Cabinet Secretary, the people of the UK will be going to the polls on Thursday, with a new UK Government forming by Friday morning. Therefore, what actions will the Welsh Government take later this week, if a new party of Government and Prime Minister are elected, to call on the new UK Government to look again at this, and to look again at energy security for Wales and, indeed, the entire United Kingdom? Can you assure me that the Welsh Government will reiterate that all must be done to save skilled jobs and our country's critical ability to be a primary steel-making producer?
Ysgrifennydd Cabinet, diolch i chi am eich datganiad heddiw i ddiweddaru'r Senedd ar y sefyllfa ddiweddaraf o ran lliniaru'r anghydfod ynghylch Tata Steel. Yn un o Aelodau'r Senedd dros Went rwy'n croesawu eich bod chi wedi pwysleisio y bydd y penderfyniadau hyn yn effeithio ar weithfeydd eilaidd, gan gynnwys y rhai yn Llanwern, a'r cadwyni cyflenwi eilaidd. Ond mae'r sefyllfa o ran y gweithlu, fel roeddech chi'n dweud, wedi bod yn un anodd iawn ac mae hi'n parhau i fod felly, ac maen nhw wedi cael eu trin yn ddifrifol. Dylid cydnabod Unite, yr undeb llafur, a Tata am yr hyblygrwydd a ddangoswyd yn ystod y dyddiau cythryblus hyn.
Ysgrifennydd Cabinet, bydd pobl y DU yn bwrw eu pleidleisiau ar ddydd Iau, gyda Llywodraeth newydd yn cael ei ffurfio yn y DU erbyn bore Gwener. Felly, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru am eu cymryd nhw'n ddiweddarach yn ystod yr wythnos hon, pe etholid Llywodraeth a Phrif Weinidog o blaid newydd, i alw ar Lywodraeth newydd y DU i ystyried hyn unwaith eto, ac ystyried diogeledd ynni i Gymru ac, yn wir, i'r Deyrnas Unedig gyfan? A wnewch chi roi unrhyw sicrwydd i mi y bydd Llywodraeth Cymru yn mynegi unwaith eto fod yn rhaid gwneud popeth a ellir i achub swyddi medrus a gallu allweddol ein cenedl i fod yn gynhyrchydd dur sylfaenol?
I thank Rhianon Passmore for those questions. I know, in the discussions the First Minister and I have had with colleagues in the shadow Cabinet, which we very much hope will be the Cabinet at the end of this week, that the commitments that she is seeking are ones that will readily be given. That shared vision for high-skilled, high-investment, sustainable green steel production is one that the Welsh Government shares with the UK Labour Party, and I think there is a real opportunity to work hand in hand in partnership to bring that about. That is what we want to see; I know that is what colleagues in the UK Labour Party want to see. That will only come about if people make choices on Thursday that bring that about. That investment isn't going to be there whatever the outcome on Thursday. That investment is there where there's a Government that has a vision that commits not just to the broader industrial strategy we're talking about now, but specifically as well to supporting steel production.
Rwy'n diolch i Rhianon Passmore am y cwestiynau yna. Fe wn i, yn y trafodaethau a gafodd y Prif Weinidog a minnau gyda gweinidogion cyfatebol yng Nghabinet yr Wrthblaid yr ydym ni'n mawr hyderu y bydd y Cabinet gwirioneddol ar ddiwedd yr wythnos hon, y bydd yr ymrwymiadau y mae hi'n eu ceisio yn rhai a fydd yn cael eu rhoi yn barod iawn. Mae'r weledigaeth gyffredin honno ar gyfer cynhyrchu dur gwyrdd, gyda swyddi medrus, buddsoddiad mawr, ac mewn ffordd gynaliadwy yn un y mae Llywodraeth Cymru yn ei rhannu â Phlaid Lafur y DU, ac rwy'n credu bod cyfle gwirioneddol i weithio law yn llaw mewn partneriaeth i gyflawni hynny. Dyna'r hyn yr ydym ni'n awyddus i'w weld; fe wn i mai dyna'r hyn y mae Aelodau cyfatebol ym Mhlaid Lafur y DU yn awyddus i'w weld. Dim ond os bydd pobl yn gwneud eu dewisiadau nhw ar ddydd Iau y daw hynny i fod. Nid yw'r buddsoddiad hwnnw am fod ar gael beth bynnag fydd y canlyniad ar ddydd Iau. Fe fydd y buddsoddiad hwnnw ar gael lle ceir Llywodraeth â gweledigaeth sy'n ymrwymedig nid yn unig i'r strategaeth ddiwydiannol ehangach yr ydym ni'n sôn amdani nawr, ond yn benodol i gefnogi cynhyrchiant dur, yn ogystal â hynny.
I thank you very much for all of the work that you and others are doing to bring people together at this incredibly difficult time, because it cannot be overemphasised how important steel is to our economy and to the whole of the future decarbonisation of our economy. We need to secure supplies of steel to build the green energy solutions to the climate emergency that we want to be leading on. I note in your statement that Tata says it will be reliant on imports from overseas for the next three years until it's built this new electric arc furnace. However, Celsa, in a letter to the Chair of the Economy, Trade and Rural Affairs Committee, was arguing—they, obviously, have an electric arc furnace reproducing steel from recycled old cars and other machinery that have reached the end of their life—for regulations to restrict the export of scrap steel to countries with lower environmental standards in order to retain high-quality scrap within the UK, and I wondered what discussions you might be thinking of having in order to secure our ability to source the steel that we desperately need to build all these wind turbines that we need to build across Wales.
Rwy'n diolch yn fawr iawn i chi am yr holl waith a wnaethoch chi ac eraill i ddod â phobl at ei gilydd ar yr adeg hynod anodd hon, oherwydd ni ellir gorbwysleisio pa mor bwysig yw dur i'n heconomi ni ac o ran datgarboneiddio ein heconomi ni i'r dyfodol. Mae angen i ni sicrhau cyflenwadau o ddur i adeiladu'r datrysiadau ynni gwyrdd i'r argyfwng hinsawdd yr ydym ni'n dymuno arwain arnyn nhw. Rwy'n nodi yn eich datganiad fod Tata yn dweud y bydd yn dibynnu ar fewnforion o dramor am y tair blynedd nesaf nes adeiladu'r ffwrnais arc drydan newydd hon. Serch hynny, roedd Celsa, mewn llythyr at Gadeirydd Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig, yn dadlau—mae ganddyn nhw, yn amlwg, ffwrnais arc drydan sy'n atgynhyrchu dur o hen geir a ailgylchwyd a pheirianwaith arall a ddaeth i ddiwedd ei oes—dros reoliadau i gyfyngu ar allforio dur sgrap i wledydd sydd â safonau amgylcheddol is ar gyfer cadw dur sgrap o ansawdd uchel yn y DU, ac roeddwn i'n meddwl tybed pa drafodaethau y gallech fod yn eu hystyried ar gyfer sicrhau y byddwn ni'n gallu dod o hyd i'r dur y mae cymaint o'i angen arnom ni i adeiladu'r holl dyrbinau gwynt hyn y bydd angen i ni eu hadeiladu ledled Cymru.
Those discussions are under way and the Member Jenny Rathbone is right to say that we want to make sure, for environmental reasons, that we are able to use scrap steel from within the UK, as far as that is possible, in production in other parts of the UK. I think the point she makes highlights, doesn't it, the risk of exporting carbon to other parts of the UK by some of the choices that lie ahead. What we want to see, obviously, is a green steel future for Wales and for the rest of the UK, and part of that will mean changing how the scrap market operates in order for that to be more readily available within the UK. Critically, I think there's a real opportunity for us now, with the new level of investment that we'll see coming into the sector, to make some of those better choices for green steel.
Mae'r trafodaethau hynny ar y gweill ac mae'r Aelod Jenny Rathbone yn iawn i ddweud ein bod am sicrhau, am resymau amgylcheddol, ein bod yn gallu defnyddio dur sgrap o fewn y DU, cyn belled ag y bo hynny'n bosibl, mewn cynhyrchu mewn rhannau eraill o'r DU. Rwy'n credu bod y pwynt y mae hi'n ei wneud yn amlygu, onid ydyw, y risg o allforio carbon i rannau eraill o'r DU gan rai o'r dewisiadau sydd o'n blaenau. Yr hyn yr ydyn ni eisiau ei weld, yn amlwg, yw dyfodol dur gwyrdd i Gymru ac i weddill y DU, a bydd rhan o hynny yn golygu newid sut mae'r farchnad sgrap yn gweithredu er mwyn i hynny fod ar gael yn haws yn y DU. Yn hollbwysig, rwy'n credu bod cyfle gwirioneddol i ni nawr, gyda'r lefel newydd o fuddsoddiad y byddwn yn ei weld yn dod i mewn i'r sector, i wneud rhai o'r dewisiadau gwell hynny ar gyfer dur gwyrdd.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
Thank you, Cabinet Secretary.
Yr eitem nesaf fydd y datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg ar y cynnydd o ran diwygio'r cwricwlwm a'r camau nesaf. Ac felly Lynne Neagle i gyflwyno'r datganiad yma.
The next item is a statement by the Cabinet Secretary for Education on the progress on the roll-out of curriculum reform and next steps. I call on Lynne Neagle to make that statement.
Diolch, Llywydd. Since becoming Cabinet Secretary for Education, I have been privileged to visit a number of schools and see the Curriculum for Wales in action. More and more of our leaders and teachers are seizing this generational opportunity to develop learning with clear purpose, which engages and challenges every child and young person. And by putting their well-being at the heart of learning, we are ensuring that every child is ready to learn. Not only through our whole-school approach to mental health, not only by making health and well-being a mandatory area of learning, or through our guidance on enabling learning for all, but by putting the needs of every child first.
We want children to reach their full potential. We want them to thrive as learners, citizens, confident individuals and contributors to society, not just during their time in school, but for the rest of their lives. We achieve that through learning that is challenging, but also inspiring; academically rigorous, but with clear practical application in the real world; responsive to learners, while setting high, stretching expectations.
Overwhelmingly, headteachers tell me they are supportive of the Curriculum for Wales. They see these opportunities, and they want to get it right. But it is clear to me, following the impact of the pandemic and the continued challenges facing the sector, that leaders and practitioners need additional detail and support to help them make the most of those opportunities, particularly in areas like progression and assessment. I want to be clear: I have listened to this and I will provide that support.
We continue to make significant progress. I want to praise the leaders, teachers and other practitioners whose personal commitment to their learners is driving this change. Every day, I see more and more outstanding examples of schools and settings using the curriculum to inspire and challenge their children. In our Curriculum for Wales annual report, published later this week, we set out that funded non-maintained nursery settings, special schools and most primary schools are continuing to make good progress enacting Curriculum for Wales. We also know there is more variability in secondary schools and pupil referral units. However, these are long-term reforms, and we know there is still a way to go as we move towards roll-out for all year groups in September 2026, and the first awarding of our new, made-for-Wales GCSEs in summer 2027.
This year I published draft guidance for learning between 14 and 16, and my officials continue to work closely with partners as we develop these new qualifications.
Diolch, Llywydd. Ers dod yn Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, cefais y fraint o ymweld â nifer o ysgolion a gweld y Cwricwlwm i Gymru ar waith. Mae mwy a mwy o'n harweinwyr a'n hathrawon yn manteisio ar y cyfle hwn i ddatblygu dysgu gyda phwrpas clir, sy'n denu sylw ac yn herio pob plentyn a pherson ifanc. A thrwy roi eu llesiant wrth wraidd dysgu, rydym yn sicrhau bod pob plentyn yn barod i ddysgu. Nid yn unig drwy ein dull ysgol gyfan o ymdrin ag iechyd meddwl, nid yn unig drwy wneud iechyd a llesiant yn faes dysgu gorfodol, neu drwy ein canllawiau ar alluogi dysgu i bawb, ond drwy roi anghenion pob plentyn yn gyntaf.
Rydyn ni eisiau i blant gyrraedd eu potensial llawn. Rydyn ni am iddyn nhw ffynnu fel dysgwyr, dinasyddion, unigolion hyderus a chyfranwyr i gymdeithas, nid yn unig yn ystod eu hamser yn yr ysgol, ond am weddill eu hoes. Rydyn ni'n cyflawni hynny drwy ddysgu sy'n heriol, ond hefyd yn ysbrydoledig; yn drylwyr yn academaidd, ond gyda defnydd ymarferol clir yn y byd go iawn; sy'n ymateb i ddysgwyr, gan bennu disgwyliadau uchel, ymestynnol.
Gan mwyaf, mae penaethiaid yn dweud wrthyf eu bod yn cefnogi'r Cwricwlwm i Gymru. Maen nhw'n gweld y cyfleoedd hyn, ac maen nhw eisiau gwneud pethau'n iawn. Ond mae'n amlwg i mi, yn dilyn effaith y pandemig a'r heriau parhaus sy'n wynebu'r sector, bod angen manylion a chefnogaeth ychwanegol ar arweinwyr ac ymarferwyr i'w helpu i wneud y mwyaf o'r cyfleoedd hynny, yn enwedig mewn meysydd fel dilyniant ac asesu. Rwyf eisiau bod yn glir: rwyf wedi gwrando ar hyn a byddaf yn darparu'r gefnogaeth honno.
Rydym yn parhau i wneud cynnydd sylweddol. Hoffwn ganmol yr arweinwyr, yr athrawon ac ymarferwyr eraill y mae eu hymrwymiad personol i'w dysgwyr yn ysgogi'r newid hwn. Bob dydd, rwy'n gweld mwy a mwy o enghreifftiau rhagorol o ysgolion a lleoliadau yn defnyddio'r cwricwlwm i ysbrydoli a herio eu plant. Yn ein hadroddiad blynyddol Cwricwlwm i Gymru, a gyhoeddir yn ddiweddarach yr wythnos hon, aethom ati i nodi bod lleoliadau meithrin a ariennir nas cynhelir, ysgolion arbennig a'r rhan fwyaf o ysgolion cynradd yn parhau i wneud cynnydd da wrth weithredu'r Cwricwlwm i Gymru. Rydym hefyd yn gwybod bod mwy o amrywioldeb mewn ysgolion uwchradd ac unedau cyfeirio disgyblion. Fodd bynnag, mae'r rhain yn ddiwygiadau hirdymor, ac rydym yn gwybod bod ffordd i fynd o hyd wrth i ni symud tuag at ei gyflwyno i bob grŵp blwyddyn ym mis Medi 2026, a dyfarnu ein TGAU, gwneud-i-Gymru, newydd yn haf 2027 am y tro cyntaf.
Eleni, cyhoeddais ganllawiau drafft ar gyfer dysgu rhwng 14 ac 16, ac mae fy swyddogion yn parhau i weithio'n agos gyda phartneriaid wrth i ni ddatblygu'r cymwysterau newydd hyn.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
I am determined that every child benefits from the vast opportunities offered by this curriculum. Across the remainder of the Senedd term, this Government, in collaboration with partners and the sector, will put in place a national package of support for the Curriculum for Wales. We will ensure a common foundation of expectations and support, allowing every school to seize the opportunities of the curriculum for their learners.
First, we will provide clear detail and approaches for curriculum design, progression and assessment, where leaders have most consistently voiced the need for further clarity. We will work with partners to develop intensive, nationally-available collaborative support for curriculum design, progression and assessment. This programme will build on the lessons from the curriculum design pilot programme, the huge strides made by teachers, and existing effective support in the system. This will start this autumn, and expand over the academic year and into 2025-26.
We will publish specific tools and templates to give schools a clear process for developing and enhancing their curriculum, regardless of their starting point. This includes further detail on approaches to progression and assessment, including evaluating and communicating the progress learners are making. We will publish the first of these next spring and build on these into the following academic year. We will also help schools see examples of curriculum design, progression and assessment, by promoting and sharing effective practice developed through school-to-school collaboration.
I have spoken before about my commitment to literacy and numeracy. These are fundamental gateways to learning, alongside digital competence, and are mandatory cross-curricular skills. A school’s curriculum is at its best when it allows learners to use, develop and hone these skills, transferring and using them in new, meaningful contexts. This is key to raising standards, so, secondly, we will focus on developing these skills. We will work with partners to develop intensive, nationally-available collaborative support to help embed literacy and numeracy across all areas of the Curriculum for Wales. Again, this will be developed with leaders and teachers, building on what is working well. This will be trialled next academic year and expanded in the following year. We will strengthen our national expectations for these skills by updating the literacy, numeracy and digital competence frameworks and publishing them as statutory guidance. That statutory guidance status will help to support more consistent approaches across Wales.
We will consult on a revised and strengthened literacy and numeracy framework next year, to be finalised in early 2026, followed later that year by the digital competence framework. We will provide clear national principles about teaching and learning in literacy, numeracy and digital competence, being clear about the building blocks for stronger learning and the high-quality resources that support this. This must follow the evidence. On literacy, for example, that means a clear recognition of the critical importance of phonics, as well as the other essential building blocks of reading.
Finally, we will support practitioners to plan learning within and across the areas of learning and experience. This area-specific support will help professionals plan progression in each area. It will support them to select stretching content and plan the development of relevant knowledge and skills. We will begin to trial this in the next academic year. This support will not materialise overnight, and that’s for good reason. It is critical that we get this additional detail and support right. We know from the experience of other nations that simply providing more and more guidance just overloads teachers without improving standards. It has to be the right type of detail. And it has to be clear and simple. That is why we will work with practitioners, leaders, delivery partners and stakeholders to co-construct the detail of this support.
I want to be clear—none of this takes anything away from those schools who are already realising the curriculum for their children. This is about putting a solid foundation in place for those that need it, not putting a ceiling on the innovation we are already seeing across the country. The Curriculum for Wales is a curriculum of opportunities for all, and I will make sure schools have the tools and confidence they need to make the most of them. Diolch.
Rwy'n benderfynol y bydd pob plentyn yn elwa ar y cyfleoedd helaeth a gynigir gan y cwricwlwm hwn. Dros weddill tymor y Senedd, bydd y Llywodraeth hon, mewn cydweithrediad â phartneriaid a'r sector, yn rhoi pecyn cymorth cenedlaethol ar waith ar gyfer y Cwricwlwm i Gymru. Byddwn yn sicrhau sylfaen gyffredin o ddisgwyliadau a chymorth, gan ganiatáu i bob ysgol fanteisio ar gyfleoedd y cwricwlwm i'w dysgwyr.
Yn gyntaf, byddwn yn darparu manylion a dulliau clir ar gyfer dylunio, datblygu ac asesu'r cwricwlwm, lle mae arweinwyr wedi lleisio'r angen am eglurder pellach yn fwyaf cyson. Byddwn yn gweithio gyda phartneriaid i ddatblygu cefnogaeth gydweithredol ddwys sydd ar gael yn genedlaethol ar gyfer dylunio, creu cynnydd ac asesu'r cwricwlwm. Bydd y rhaglen hon yn ategu'r gwersi o raglen dreialu dylunio'r cwricwlwm, y camau enfawr a wnaed gan athrawon, a'r gefnogaeth effeithiol bresennol yn y system. Bydd hyn yn dechrau yn yr hydref, ac yn ehangu dros y flwyddyn academaidd ac i mewn i 2025-26.
Byddwn yn cyhoeddi adnoddau a thempledi penodol i roi proses glir i ysgolion ar gyfer datblygu a gwella eu cwricwlwm, ni waeth beth fo'u man cychwyn. Mae hyn yn cynnwys rhagor o fanylion ar ddulliau o fynd ati i ddatblygu ac asesu, gan gynnwys gwerthuso a chyfleu'r cynnydd y mae dysgwyr yn ei wneud. Byddwn yn cyhoeddi'r cyntaf o'r gwanwyn nesaf ac yn adeiladu ar y rhain yn y flwyddyn academaidd ganlynol. Byddwn hefyd yn helpu ysgolion i weld enghreifftiau o ddylunio, creu cynnydd ac asesu'r cwricwlwm, drwy hyrwyddo a rhannu arfer effeithiol a ddatblygwyd drwy gydweithio rhwng ysgolion.
Rwyf wedi sôn o'r blaen am fy ymrwymiad i lythrennedd a rhifedd. Mae'r rhain yn byrth sylfaenol i ddysgu, ochr yn ochr â chymhwysedd digidol, ac maen nhw'n sgiliau trawsgwricwlaidd gorfodol. Mae cwricwlwm ysgol ar ei orau pan fydd yn caniatáu i ddysgwyr ddefnyddio, datblygu a mireinio'r sgiliau hyn, eu trosglwyddo a'u defnyddio mewn cyd-destunau newydd, ystyrlon. Mae hyn yn allweddol i godi safonau, felly, yn ail, byddwn yn canolbwyntio ar ddatblygu'r sgiliau hyn. Byddwn yn gweithio gyda phartneriaid i ddatblygu cymorth cydweithredol dwys sydd ar gael yn genedlaethol i helpu i wreiddio llythrennedd a rhifedd ar draws pob maes o'r Cwricwlwm i Gymru. Unwaith eto, bydd hyn yn cael ei ddatblygu gydag arweinwyr ac athrawon, gan adeiladu ar yr hyn sy'n gweithio'n dda. Bydd hyn yn cael ei dreialu yn y flwyddyn academaidd nesaf a'i ehangu yn y flwyddyn ganlynol. Byddwn yn cryfhau ein disgwyliadau cenedlaethol ar gyfer y sgiliau hyn trwy ddiweddaru'r fframweithiau llythrennedd, rhifedd a chymhwysedd digidol a'u cyhoeddi fel canllawiau statudol. Bydd y statws arweiniad statudol hwnnw yn helpu i gefnogi dulliau mwy cyson ledled Cymru.
Byddwn yn ymgynghori ar fframwaith llythrennedd a rhifedd diwygiedig a chryf y flwyddyn nesaf, i'w gwblhau yn gynnar yn 2026, ac yna'r fframwaith cymhwysedd digidol yn ddiweddarach y flwyddyn honno. Byddwn yn darparu egwyddorion cenedlaethol clir ynghylch addysgu a dysgu mewn llythrennedd, rhifedd a chymhwysedd digidol, gan fod yn glir am y blociau adeiladu ar gyfer dysgu cryfach a'r adnoddau o ansawdd uchel sy'n cefnogi hyn. Rhaid i hyn ddilyn y dystiolaeth. O ran llythrennedd, er enghraifft, mae hynny'n golygu cydnabyddiaeth glir o bwysigrwydd allweddol ffoneg, yn ogystal â'r blociau adeiladu hanfodol eraill o ddarllen.
Yn olaf, byddwn yn cefnogi ymarferwyr i gynllunio dysgu o fewn ac ar draws y meysydd dysgu a phrofiad. Bydd y cymorth maes penodol hwn yn helpu gweithwyr proffesiynol i gynllunio cynnydd ym mhob maes. Bydd yn eu cefnogi i ddewis cynnwys ymestynnol a chynllunio datblygiad gwybodaeth a sgiliau perthnasol. Byddwn yn dechrau treialu hyn yn y flwyddyn academaidd nesaf. Ni fydd y gefnogaeth hon yn cael ei gwireddu dros nos, ac mae hynny am reswm da. Mae'n hanfodol ein bod yn cael y manylion a'r gefnogaeth ychwanegol hon yn gywir. Gwyddom o brofiad gwledydd eraill bod darparu mwy a mwy o arweiniad yn unig yn gorlwytho athrawon heb wella safonau. Mae'n rhaid iddo fod y math cywir o fanylder. Rhaid iddo fod yn glir ac yn syml. Dyna pam y byddwn yn gweithio gydag ymarferwyr, arweinwyr, partneriaid cyflawni a rhanddeiliaid i gyd-greu manylion y gefnogaeth hon.
Rwyf eisiau bod yn glir—does dim o hyn yn tynnu unrhyw beth oddi ar yr ysgolion hynny sydd eisoes yn gwireddu'r cwricwlwm ar gyfer eu plant. Mae hyn yn ymwneud â rhoi sylfaen gadarn ar waith ar gyfer y rhai sydd ei angen, peidio â rhoi nenfwd ar yr arloesedd yr ydym eisoes yn ei weld ledled y wlad. Mae'r Cwricwlwm i Gymru yn gwricwlwm o gyfleoedd i bawb, a byddaf yn sicrhau bod gan ysgolion yr adnoddau a'r hyder sydd eu hangen arnynt i wneud y mwyaf ohonynt. Diolch.
Thank you, Cabinet Secretary for your statement today. There have been many worrying reports recently about teachers in Wales experiencing high levels of violence and verbal abuse in schools from their pupils and subsequent feelings of abandonment from local authorities when this is raised. The NASUWT's 'Behaviour in Schools' survey has revealed that in the last 12 months nearly 40 per cent of teachers in Wales reported experiencing violence or physical abuse in the classroom; 95 per cent have experienced verbal abuse in the classroom; and 91 per cent claimed that they've been sworn at by pupils. Teachers have also made allegations that they have been shoved or barged, hit or punched, kicked, spat at and headbutted, and some have reported having chairs thrown at them. Firstly, Cabinet Secretary, why do you think this is happening? What, in your mind, has changed so significantly that pupils are acting in this way?
Curriculum reform is all very well, but it's pointless if teachers are experiencing violence from students that is not being dealt with. Anecdotal evidence I have received from several constituents, who work in schools across my region, suggests that one of the major problems secondary schools are facing is the high number of children vaping, and that some children are consuming a whole disposable device a day, which, as you will be aware, can contain up to 20 mg of nicotine, roughly the same amount of nicotine as seen in a packet of strong cigarettes. These constituents have told me how they've observed children becoming very aggressive if the vapes are confiscated, most probably from withdrawal symptoms of nicotine. But, with this in mind, what is being done to investigate this as a problem? The Welsh Government has said that there is a duty on local authorities and schools to ensure schools are a safe environment for all. But, clearly, they are failing. I understand that this problem is not going to go away overnight, but what are your plans for dealing with this?
You are tinkering with the curriculum, when there are other massive issues that seem to be ignored. You will be aware, Cabinet Secretary, that, in the year ending 2022, 1,175 teachers left the profession in Wales, where only 125 of these were of retirement age. The highest numbers leaving were in science and English, two areas that Wales is really struggling in. Sadly, the number of teachers in Wales has declined by around 2,000 since 2014, the equivalent of around 5 per cent, and we're seeing a decline in the number of teachers teaching subjects that they're actually trained in. For instance, in 2023, only 35 per cent of science teachers were trained in science. And this means, Cabinet Secretary, however you look at it, and despite the best efforts by teachers, that there are many who will lack the fundamental understanding of the subjects that they teach. However, how are you going to account for this in your curriculum reform, when schools are clearly already struggling to teach core subjects now?
You say about your commitment to literacy and numeracy; well, frankly, this is not being translated into reality. It will also, of course, come as no surprise to you that Programme for International Student Assessment scores declined more in Wales than in any other country— than in most other countries—in 2022, with scores declining by around 20 points, bringing scores in Wales to the lowest ever level, significantly below the average across Organisation for Economic Co-operation and Development countries, and significantly below those seen across the rest of the United Kingdom. Lower scores in Wales, as you will, no doubt, fully appreciate, Cabinet Secretary, cannot be explained by higher levels of poverty. Disadvantaged children in England score around 30 points higher on average than disadvantaged children in Wales. Even more remarkably, the performance of disadvantaged children in England is either above or similar to the average for all children in Wales. The differences in educational performance between England and Wales are unlikely to be explained by differences in resources and spending, because spending per pupil is similar in both nations in terms of current levels and recent trends over time.
Wales also has a higher share of young people not in education, employment or training than the rest of the UK: 11 per cent, compared with the 5 per cent to 9 per cent of other nations. And Wales has the lowest levels of participation in higher education, especially among boys. I'm not going to labour this point any further. I think we all understand what I'm saying here, and, Cabinet Secretary, it's not my intention to score any political points from highlighting this. I take no pleasure in pointing out these findings, and it's saddening to stand here and point out how bad the situation is. I believe this Government owes the people of Wales a proper explanation as to why these PISA scores in Wales are declining at this rate. We know that teachers are working harder than ever. We know that it is not the levels of deprivation or the impact of immigration causing these results. The impact of COVID has affected all UK nations but yet, after 25 years of Welsh Labour, we have seen the worst performances of students in reading, science and mathematics in Wales's history. Without any political waffle, Cabinet Secretary, this is nobody else's fault but yours. Can you explain to me why pupils in Wales are struggling so much, compared to every other UK nation? Evidence suggests that it's the general skills based curriculum the Welsh Government is pushing that might be the cause of declining educational performance in Wales. Therefore, the new made-for-Wales GCSEs that are due to be taught in Wales are not actually going to help pupils develop those skills they need to compete against others educated in the UK. You've said in your statement that you want children to reach their full potential, but this is nonsense; you are removing—
Diolch, Ysgrifennydd Cabinet am eich datganiad heddiw. Bu llawer o adroddiadau pryderus yn ddiweddar am athrawon yng Nghymru yn profi lefelau uchel o drais a cham-drin geiriol mewn ysgolion gan eu disgyblion ac yn sgil hynny yn teimlo bod awdurdodau lleol yn cefnu arnyn nhw pan godir hyn. Mae arolwg 'Ymddygiad mewn Ysgolion' NASUWT wedi datgelu bod bron i 40 y cant o athrawon yng Nghymru yn y 12 mis diwethaf wedi dweud eu bod wedi profi trais neu gam-drin corfforol yn yr ystafell ddosbarth; 95 y cant wedi profi cam-drin geiriol yn yr ystafell ddosbarth; ac roedd 91 y cant yn honni bod disgyblion wedi rhegi arnynt. Mae athrawon hefyd wedi gwneud honiadau eu bod wedi cael eu gwthio neu eu hyrddio, eu taro neu eu pwnio, eu cicio, poeri atynt a'u penio, ac mae rhai wedi dweud bod cadeiriau wedi'u taflu atynt. Yn gyntaf, Ysgrifennydd Cabinet, pam ydych chi'n meddwl bod hyn yn digwydd? Beth, yn eich meddwl chi, sydd wedi newid mor sylweddol fel bod disgyblion yn gwneud hyn?
Mae diwygio'r cwricwlwm yn rhywbeth i'w gefnogi, ond mae'n ddibwrpas os yw athrawon yn profi trais gan fyfyrwyr ac nad oes dim yn cael ei wneud am y peth. Mae tystiolaeth anecdotaidd a gefais gan nifer o etholwyr, sy'n gweithio mewn ysgolion ar draws fy rhanbarth, yn awgrymu mai un o'r prif broblemau y mae ysgolion uwchradd yn eu hwynebu yw'r nifer uchel o blant yn fepio, a bod rhai plant yn defnyddio dyfais untro gyfan y dydd, a all, fel y gwyddoch chi, gynnwys hyd at 20 mg o nicotin, tua'r un faint o nicotin ag a welir mewn pecyn o sigaréts cryf. Mae'r etholwyr hyn wedi dweud wrthyf sut maen nhw wedi gweld plant yn mynd yn ymosodol iawn os yw'r fêps yn cael eu hatafaelu, yn fwyaf tebygol oherwydd symptomau tynnu'n ôl o nicotin. Ond, gyda hyn mewn golwg, beth sy'n cael ei wneud i ymchwilio i hyn fel problem? Mae Llywodraeth Cymru wedi dweud bod dyletswydd ar awdurdodau lleol ac ysgolion i sicrhau bod ysgolion yn amgylchedd diogel i bawb. Ond, yn amlwg, maen nhw'n methu. Rwy'n deall nad yw'r broblem hon yn mynd i ddiflannu dros nos, ond beth yw eich cynlluniau ar gyfer ymdrin â hyn?
Rydych chi'n potsian gyda'r cwricwlwm, pan fo materion enfawr eraill sy'n ymddangos fel pe baen nhw'n cael eu hanwybyddu. Byddwch chi'n ymwybodol, Ysgrifennydd Cabinet, yn y flwyddyn a ddaeth i ben yn 2022, fod 1,175 o athrawon wedi gadael y proffesiwn yng Nghymru, a dim ond 125 o'r rhain oedd o oedran ymddeol. Roedd y niferoedd uchaf a adawodd mewn gwyddoniaeth a Saesneg, dau faes y mae Cymru yn ei chael hi'n anodd iawn ynddynt. Yn anffodus, mae nifer yr athrawon yng Nghymru wedi gostwng tua 2,000 ers 2014, sy'n cyfateb i tua 5 y cant, ac rydym yn gweld gostyngiad yn nifer yr athrawon sy'n addysgu pynciau y maent wedi'u hyfforddi ynddynt mewn gwirionedd. Er enghraifft, yn 2023, dim ond 35 y cant o athrawon gwyddoniaeth oedd wedi'u hyfforddi mewn gwyddoniaeth. Ac mae hyn yn golygu, Ysgrifennydd Cabinet, sut bynnag rydych chi'n edrych arno, ac er gwaethaf ymdrechion gorau athrawon, y bydd yna lawer a fydd yn brin o'r ddealltwriaeth sylfaenol o'r pynciau maen nhw'n eu haddysgu. Fodd bynnag, sut ydych chi'n mynd i gyfrif am hyn wrth ddiwygio'r cwricwlwm, pan fo'n amlwg bod ysgolion eisoes yn ei chael hi'n anodd dysgu pynciau craidd ar hyn o bryd?
Rydych chi'n sôn am eich ymrwymiad i lythrennedd a rhifedd; a dweud y gwir, nid yw hyn yn cael ei drosi i realiti. Ni fydd ychwaith, wrth gwrs, yn syndod i chi fod sgoriau Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr wedi gostwng mwy yng Nghymru nag mewn unrhyw wlad arall—mwy nag yn y rhan fwyaf o wledydd eraill—yn 2022, gyda sgoriau yn gostwng o tua 20 pwynt, gan ddod â sgoriau yng Nghymru i'r lefel isaf erioed, yn sylweddol is na'r cyfartaledd ar draws gwledydd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, ac yn sylweddol is na'r rhai a welir ar draws gweddill y Deyrnas Unedig. Ni ellir egluro sgoriau is yng Nghymru, fel y byddwch, heb os, yn ei werthfawrogi'n llawn, Ysgrifennydd Cabinet, oherwydd lefelau uwch o dlodi. Mae plant difreintiedig yn Lloegr yn sgorio tua 30 pwynt yn uwch ar gyfartaledd na phlant difreintiedig yng Nghymru. Hyd yn oed yn fwy rhyfeddol, mae perfformiad plant difreintiedig yn Lloegr naill ai'n uwch na'r cyfartaledd neu'n debyg i'r cyfartaledd i bob plentyn yng Nghymru. Mae'n annhebygol y bydd y gwahaniaethau mewn perfformiad addysgol rhwng Cymru a Lloegr yn cael eu hesbonio gan wahaniaethau mewn adnoddau a gwariant, gan fod gwariant fesul disgybl yn debyg yn y ddwy wlad o ran lefelau cyfredol a thueddiadau diweddar dros amser.
Mae gan Gymru hefyd gyfran uwch o bobl ifanc nad ydynt mewn addysg, cyflogaeth na hyfforddiant na gweddill y DU: 11 y cant, o'i gymharu â 5 y cant i 9 y cant mewn gwledydd eraill. A Chymru sydd â'r lefelau isaf o gyfranogiad mewn addysg uwch, yn enwedig ymhlith bechgyn. Nid wyf am ailadrodd y pwynt hwn ymhellach. Rwy'n credu ein bod ni i gyd yn deall yr hyn rwy'n ei ddweud yma, ac, Ysgrifennydd Cabinet, nid fy mwriad i yw sgorio unrhyw bwyntiau gwleidyddol o dynnu sylw at hyn. Nid yw'n rhoi unrhyw bleser i mi dynnu sylw at y canfyddiadau hyn, ac mae'n drist sefyll yma a nodi pa mor wael yw'r sefyllfa. Rwy'n credu bod angen i'r Llywodraeth hon esbonio'n iawn i bobl Cymru pam mae'r sgoriau PISA hyn yng Nghymru yn gostwng ar y gyfradd hon. Gwyddom fod athrawon yn gweithio'n galetach nag erioed. Gwyddom nad lefelau amddifadedd nac effaith mewnfudo sy'n achosi'r canlyniadau hyn. Mae effaith COVID wedi effeithio ar holl wledydd y DU ond eto, ar ôl 25 mlynedd o Lafur Cymru, rydym wedi gweld perfformiadau gwaethaf myfyrwyr mewn darllen, gwyddoniaeth a mathemateg yn hanes Cymru. Heb unrhyw siarad gwag gwleidyddol, Ysgrifennydd Cabinet, eich bai chi a neb arall yw hyn. Allwch chi egluro i mi pam mae disgyblion yng Nghymru yn cael cymaint yn fwy o drafferthion, o'i gymharu â phob gwlad arall yn y DU? Mae tystiolaeth yn awgrymu mai'r cwricwlwm cyffredinol sy'n seiliedig ar sgiliau y mae Llywodraeth Cymru yn ei wthio a allai fod yn achos dirywiad mewn perfformiad addysgol yng Nghymru. Felly, nid yw'r TGAU gwneud-i-Gymru newydd sydd i fod i gael eu haddysgu yng Nghymru yn mynd i helpu disgyblion i ddatblygu'r sgiliau sydd eu hangen arnynt i gystadlu yn erbyn eraill a addysgir yn y DU. Rydych chi wedi dweud yn eich datganiad eich bod chi eisiau i blant gyrraedd eu llawn botensial, ond mae hyn yn nonsens; rydych chi'n dileu—
You need to conclude now, Joel, please.
Mae angen i chi orffen nawr, Joel, os gwelwch yn dda.
Thank you, Dirprwy Lywydd. You are removing triple science as an option from schools and this will more than likely compound the educational inequality for Welsh pupils in STEM, compared to the rest of the UK. It seems that everyone can see this curriculum reform is a mistake. Cabinet Secretary, why is the Welsh Government so determined to put Welsh children at such a disadvantage compared to others in the UK? Thank you.
Diolch yn fawr, Llywydd. Rydych yn dileu gwyddoniaeth driphlyg fel opsiwn mewn ysgolion a bydd hyn, yn fwy na thebyg, yn cyfuno'r anghydraddoldeb addysgol ar gyfer disgyblion Cymru mewn STEM, o'i gymharu â gweddill y DU. Mae'n ymddangos bod pawb yn gallu gweld bod diwygio'r cwricwlwm yn gamgymeriad. Ysgrifennydd Cabinet, pam mae Llywodraeth Cymru mor benderfynol o roi plant Cymru dan gymaint o anfantais o'i gymharu ag eraill yn y DU? Diolch.
Thank you very much, Joel, for those comments. I'll do my best to answer what was quite a wide range of remarks. If I can start by saying that, obviously, we want all our schools to be safe, welcoming places for all children and young people and our staff. Local authorities and schools have a responsibility to ensure that schools are safe places for people to work. I'm aware of the NASUWT research that you've referred to, and indeed I discussed school behaviour with them recently, and have also discussed it with other trade unions. It is an area of concern, in terms of—. You're asking me why this is happening. I think that's a really complex question. What is clear to me as Cabinet Secretary is a whole range of societal problems are now playing out in our schools, and that has become worse since the pandemic. I certainly don't think that the curriculum is any cause of that, and indeed I believe that a purpose-driven, engaging curriculum is something that will actually help engage children and young people and improve behaviour in schools.
You referred specifically to vaping. Obviously, that's a problem that's very much on Welsh Government's radar and we were, prior to the election, working with the UK Government on UK-wide legislation on tobacco and vaping. Unfortunately, that legislation was lost due to the election, although we are committed to banning single-use vapes in Wales. If I can also add that part of our curriculum includes a mandatory area of learning on health and well-being, and we would expect that to cover areas like vaping. We've developed, through Public Health Wales, a vaping toolkit for schools, which has been used in our schools, which I hope is helping with that. I definitely don't think that you can put things like that at the door of tinkering with the curriculum, because what we are doing is certainly not tinkering; it's a very radical reform that develops a purposeful curriculum that helps young people to understand why what they're learning is important and gives them the transferrable skills to apply in other settings and for the rest of their lives.
In terms of the retention of teachers issue that you raised, clearly, that's a challenge across the UK. That's why we're working so hard on teacher recruitment and retention, why we've got such a strong focus on mental health support for our education workforce, why we have a series of incentives in shortage subjects to attract people to the profession. But I also believe that our new Curriculum for Wales is making teaching in Wales a much more attractive profession for educators. It is next-level teaching and learning. It was teachers who were keen to have that agency in developing the new curriculum that their learners needed, and we are delivering that for them in Wales, along with the support required to do that.
You referred at some length to the PISA results. If I can remind you that the children and young people who sat the PISA tests were not taught under the new curriculum; they were taught under the current curriculum. Ahead of the pandemic, Wales was the only country in the UK improving standards in literacy, numeracy and science in PISA tests. And it's important to note that most schools and learners opted not to take part in 2022 and that none of the countries in the UK reached the required participation threshold. So, there does need to be some caution when looking at the PISA scores, but, notwithstanding that, I have said that the scores were disappointing, and that is why both I and the First Minister have said that raising attainment is a top priority for this Government.
Just to assure you that we are working hard already on support for literacy and numeracy. Last year, we published our oracy and reading toolkit, co-developed with practitioners, providing a package of support for schools to develop and embed a whole-school approach to achieving high standards of oracy and reading in English and in Welsh. Through annual grant funding, we provide high-quality resources to all children from as young as six months, and their families, aimed at encouraging positive language and literacy interactions through books, stories and games. We've got a number of projects that are designed to promote a love of reading, because all the evidence suggests that enjoying reading is incredibly important for children and young people to learn. And, in terms of numeracy, we've got our maths and numeracy plan, which is already under way in Wales. And that support is being developed in co-construction with practitioners. We've also got the mathematics support programme, delivered through Swansea University, which we are funding and which we are expanding. So, we have a really strong focus on numeracy and literacy already, but we are looking to strengthen that further.
If I can just conclude by saying that it is a myth to say that our curriculum is just a skills-based curriculum. It is also a knowledge-based curriculum. It is very clear, if you look at the curriculum framework, that the knowledge expected from our learners is very clearly set out through the areas of learning, through the 'what matters' statements, through the descriptions of learning and through the progression framework. Thank you.
Diolch yn fawr iawn, Joel, am y sylwadau yna. Fe wnaf fy ngorau i ateb yr hyn a oedd yn ystod eithaf eang o sylwadau. Os caf ddechrau drwy ddweud ein bod ni i gyd, yn amlwg, eisiau i'n holl ysgolion fod yn fannau diogel a chroesawgar i bob plentyn a pherson ifanc a'n staff. Mae gan awdurdodau lleol ac ysgolion gyfrifoldeb i sicrhau bod ysgolion yn llefydd diogel i bobl weithio ynddyn nhw. Rwy'n ymwybodol o'r ymchwil gan NASUWT yr ydych chi wedi cyfeirio ato, ac yn wir fe drafodais ymddygiad mewn ysgolion gyda nhw yn ddiweddar, ac rwyf hefyd wedi trafod hyn gydag undebau llafur eraill. Mae'n faes sy'n peri pryder, o ran —. Rydych chi'n gofyn i mi pam mae hyn yn digwydd. Rwy'n credu bod hwnnw'n gwestiwn cymhleth iawn. Yr hyn sy'n amlwg i mi fel Ysgrifennydd Cabinet yw bod ystod eang o broblemau cymdeithasol bellach yn ymddangos yn ein hysgolion, ac mae hynny wedi gwaethygu ers y pandemig. Yn sicr, dydw i ddim yn credu bod y cwricwlwm yn unrhyw achos o hynny, ac yn wir rwy'n credu bod cwricwlwm pwrpasol a gafaelgar yn rhywbeth a fydd mewn gwirionedd yn helpu i ymgysylltu â phlant a phobl ifanc a gwella ymddygiad mewn ysgolion.
Fe wnaethoch chi gyfeirio'n benodol at fepio. Yn amlwg, mae honno'n broblem sy'n amlwg iawn ar radar Llywodraeth Cymru ac roeddem ni, cyn yr etholiad, yn gweithio gyda Llywodraeth y DU ar ddeddfwriaeth ledled y DU ar dybaco a fepio. Yn anffodus, collwyd y ddeddfwriaeth honno oherwydd yr etholiad, ond rydym yn ymrwymo i wahardd fêps untro yng Nghymru. Os gallaf ychwanegu hefyd bod rhan o'n cwricwlwm yn cynnwys maes dysgu gorfodol ar iechyd a llesiant, a byddem yn disgwyl i hynny gwmpasu meysydd fel fepio. Rydym wedi datblygu, drwy Iechyd Cyhoeddus Cymru, becyn cymorth fepio ar gyfer ysgolion, sydd wedi cael ei ddefnyddio yn ein hysgolion, ac rwy'n gobeithio y bydd yn helpu gyda hynny. Yn bendant, dydw i ddim yn meddwl y gallwch chi alw pethau fel yna yn botsian gyda'r cwricwlwm, oherwydd yn sicr nid potsian yw'r hyn rydyn ni'n ei wneud; mae'n ddiwygiad radical iawn sy'n datblygu cwricwlwm pwrpasol sy'n helpu pobl ifanc i ddeall pam mae'r hyn maen nhw'n ei ddysgu yn bwysig ac yn rhoi'r sgiliau trosglwyddadwy iddyn nhw eu cymhwyso mewn lleoliadau eraill ac am weddill eu bywydau.
O ran y mater cadw athrawon y gwnaethoch chi ei godi, yn amlwg, mae hynny'n her ar draws y DU. Dyna pam rydym yn gweithio mor galed ar recriwtio a chadw athrawon, pam mae gennym bwyslais mor gryf ar gymorth iechyd meddwl i'n gweithlu addysg, pam mae gennym gyfres o gymhellion mewn pynciau prinder i ddenu pobl i'r proffesiwn. Ond rwyf hefyd yn credu bod ein Cwricwlwm i Gymru newydd yn gwneud addysgu yng Nghymru yn broffesiwn llawer mwy deniadol i addysgwyr. Dysgu ac addysgu ar y lefel nesaf. Athrawon oedd yn awyddus i fod â'r effaith honno wrth ddatblygu'r cwricwlwm newydd yr oedd eu dysgwyr ei angen, ac rydym yn cyflawni hynny ar eu cyfer yng Nghymru, ynghyd â'r cymorth sydd ei angen i wneud hynny.
Fe wnaethoch chi gyfeirio am gryn amser at ganlyniadau PISA. Os caf i eich atgoffa na chafodd y plant a'r bobl ifanc a safodd y profion PISA eu dysgu o dan y cwricwlwm newydd; cawson nhw eu haddysgu o dan y cwricwlwm presennol. Cyn y pandemig, Cymru oedd yr unig wlad yn y DU i wella safonau mewn llythrennedd, rhifedd a gwyddoniaeth yn y profion PISA. Ac mae'n bwysig nodi bod y rhan fwyaf o ysgolion a dysgwyr wedi dewis peidio â chymryd rhan yn 2022 ac nad oedd yr un o wledydd y DU wedi cyrraedd y trothwy cyfranogi gofynnol. Felly, mae angen bod yn ofalus wrth edrych ar y sgorau PISA, ond, er gwaethaf hynny, rwyf wedi dweud bod y sgorau yn siomedig, a dyna pam rwyf i a'r Prif Weinidog wedi dweud bod codi cyrhaeddiad yn brif flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon.
Dim ond i'ch sicrhau chi ein bod yn gweithio'n galed eisoes ar gefnogaeth ar gyfer llythrennedd a rhifedd. Y llynedd, cyhoeddom ein pecyn cymorth llafaredd a darllen, a ddatblygwyd ar y cyd ag ymarferwyr, gan ddarparu pecyn o gymorth i ysgolion ddatblygu a gwreiddio dull ysgol gyfan o gyflawni safonau uchel o lafaredd a darllen yn Saesneg ac yn Gymraeg. Trwy gyllid grant blynyddol, rydym yn darparu adnoddau o ansawdd uchel i bob plentyn o mor ifanc â chwe mis, a'u teuluoedd, gyda'r nod o annog rhyngweithio ieithyddol a llythrennedd cadarnhaol trwy lyfrau, straeon a gemau. Mae gennym nifer o brosiectau sydd wedi'u cynllunio i hyrwyddo cariad at ddarllen, oherwydd mae'r holl dystiolaeth yn awgrymu bod mwynhau darllen yn hynod o bwysig i blant a phobl ifanc ar gyfer dysgu. Ac, o ran rhifedd, mae gennym ein cynllun mathemateg a rhifedd, sydd eisoes ar y gweill yng Nghymru. Ac mae'r cymorth hwnnw'n cael ei ddatblygu ar y cyd gydag ymarferwyr. Mae gennym hefyd y rhaglen cymorth mathemateg, a gyflwynir trwy Brifysgol Abertawe, yr ydym yn ei hariannu ac yr ydym yn ei hehangu. Felly, mae gennym bwyslais cryf iawn ar rifedd a llythrennedd eisoes, ond rydym yn bwriadu cryfhau hynny ymhellach.
Os gallaf orffen drwy ddweud mai myth yw dweud mai cwricwlwm seiliedig ar sgiliau yn unig yw ein cwricwlwm. Mae hefyd yn gwricwlwm sy'n seiliedig ar wybodaeth. Mae'n glir iawn, os edrychwch chi ar fframwaith y cwricwlwm, bod yr wybodaeth a ddisgwylir gan ein dysgwyr wedi'i nodi'n glir iawn drwy'r meysydd dysgu, drwy'r datganiadau 'beth sy'n bwysig', trwy'r disgrifiadau o ddysgu a thrwy'r fframwaith dilyniant. Diolch.
Diolch, Ysgrifennydd Cabinet, am y datganiad heddiw. Yn sicr, mae yna gefnogaeth gyffredinol ymhlith y sector addysg i brif egwyddorion y cwricwlwm cenedlaethol newydd, ac mae hynny'n cynnwys cefnogaeth glir gan Blaid Cymru. Rŷn ni yn hynny o beth, wrth gwrs, yn awyddus iawn i weithio'n drawsbleidiol yn y Siambr hon i sicrhau bod y cwricwlwm yn effeithiol ac yn gweithio i blant a phobl ifanc Cymru, achos does yna ddim byd pwysicach na'u dyfodol nhw a'u haddysg nhw.
Dwi'n croesawu'r cyhoeddiad heddiw hefyd am fwy o gefnogaeth i’n hathrawon wrth iddyn nhw gyflwyno’r cwricwlwm newydd a dwi'n edrych ymlaen, wrth gwrs, at dderbyn mwy o fanylion am hyn, ac mae'r undebau hefyd, wrth gwrs, yn edrych ymlaen at dderbyn mwy o wybodaeth. Ond mae'n rhaid i fi ddweud bod rhai cwestiynau yn aros o hyd gyda fi am y cwricwlwm, ynghylch y gweithlu a chynnwys y cwricwlwm yn benodol.
Thank you, Cabinet Secretary, for your statement today. Certainly, there is widespread support in the education sector for the main principles of the new curriculum, and that includes clear support from Plaid Cymru. And, in that sense, we're very eager to work cross-party in this Chamber to ensure that the curriculum is effective and works for children and young people across Wales, because there is nothing more important than their future and their education.
I do welcome today's announcement about more support for our teachers in rolling out the curriculum, and I look forward to receiving more details about that, and I know that the unions also are looking forward to receiving more information. But I must also say that I still have some questions about the curriculum, about the workforce and the content of the curriculum specifically.
On the workforce, can I ask where and how what you are outlining today overlaps with your strategy on recruitment and retention? The teaching unions have stressed to me the impact of the new curriculum roll-out on an already overstretched and under-resourced workforce. Now, one of your party's key election pledges, of course, is the recruitment of more teachers. It's something the Welsh Government is already responsible for, and I must be honest, you do have quite a poor track record on this. The measures outlined today don't address this critical issue, so I'd like to ask, please, for more details on how you propose to do this.
O ran y gweithlu, a gaf i ofyn ble a sut mae'r hyn rydych chi'n ei amlinellu heddiw yn gorgyffwrdd â'ch strategaeth ar recriwtio a chadw? Mae'r undebau athrawon wedi pwysleisio i mi effaith cyflwyno'r cwricwlwm newydd ar weithlu sydd eisoes dan bwysau ac sydd heb ddigon o adnoddau. Nawr, un o addewidion allweddol eich plaid yn yr etholiad, wrth gwrs, yw recriwtio mwy o athrawon. Mae'n rhywbeth y mae Llywodraeth Cymru eisoes yn gyfrifol amdano, ac mae'n rhaid i mi fod yn onest, mae gennych hanes eithaf gwael ar hyn. Nid yw'r mesurau a amlinellir heddiw yn mynd i'r afael â'r mater hollbwysig hwn, felly hoffwn ofyn, os gwelwch yn dda, am fwy o fanylion ar sut rydych chi'n bwriadu gwneud hyn.
O ran y cynnwys, byddwn yn tynnu sylw at adroddiad diweddar gan yr Institute for Fiscal Studies, gan Luke Sibieta, ac rwy’n siŵr y byddwch chi’n cytuno ei fod yn achosi cryn dipyn o bryder. Yn benodol, byddwn i’n tynnu sylw at adran yn yr adroddiad sydd yn amlygu y dylai Cymru fod yn dysgu gwersi pwysig o’r broses o gyflwyno Cwricwlwm Rhagoriaeth yr Alban. Nawr, mae Sibieta wedi codi yn benodol y risg a’r posibilrwydd na allai cwricwlwm sydd wedi’i seilio ar sgiliau cyffredinol fod yn effeithiol o ran datblygu’r sgiliau penodol hynny. Allaf i ofyn, felly, sut mae’r Llywodraeth yn bwriadu dysgu gwersi o’r camgymeriadau a wnaed yn yr Alban ac osgoi eu hailadrodd nhw yma yng Nghymru?
In terms of content, I would like to highlight a recent report by the Institute for Fiscal Studies, by Luke Sibieta, and I'm sure that you'll agree that it is a cause for concern. In particular, I'd like to draw attention to a section in the report that highlights the fact that Wales should be learning important lessons from the process of rolling out the Scottish Curriculum for Excellence. Now, Sibieta has raised in particular the risk and the possibility that a skills-based curriculum may not, in fact, be effective in developing those key skills. Could I ask you, therefore, how is the Government expecting to learn lessons from the errors made in Scotland and avoid repeating them here in Wales?
And finally, also on the issue of the curriculum's content, can I also ask for a more specific update on how the Welsh Government is working to deliver the commitment that all pupils in Wales will learn Welsh history as a compulsory part of this curriculum? Because it is a commitment that I'm proud that Plaid Cymru was able to deliver through the co-operation agreement, and I would like an update from you on this most welcome development. Diolch yn fawr.
Ac yn olaf, hefyd ar fater cynnwys y cwricwlwm, a gaf i hefyd ofyn am ddiweddariad mwy penodol ar sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i gyflawni'r ymrwymiad y bydd pob disgybl yng Nghymru yn dysgu am hanes Cymru fel rhan orfodol o'r cwricwlwm hwn? Oherwydd ei fod yn ymrwymiad yr wyf yn falch bod Plaid Cymru wedi gallu ei gyflawni drwy'r cytundeb cydweithio, a hoffwn gael yr wybodaeth ddiweddaraf gennych am y datblygiad hwn sydd i'w groesawu'n fawr. Diolch yn fawr.
Thank you very much, Cefin, and thank you in particular for your welcome and your support for the new curriculum, and for your statement of Plaid Cymru's support. There's nothing more important than working together to advance children and young people in Wales, so I do really appreciate that.
I've set out some of the things that we're planning to do in terms of additional support. I've talked about the nationally available collaborative support, building on existing programmes and the commitments made in the maths and numeracy plan last year. Literacy and numeracy are top priorities for me, and I want to ensure that those are consistent across the country. We're also looking at support and tools to help teachers, and I should be clear about this, that some schools are absolutely flying with the curriculum, and this isn't about clipping the wings of those schools. We want those schools to get on with the wonderful work that they're doing. This is about providing additional support to those schools who feel that they need it.
So, some of the things we're looking at are: schools have said they'd like more examples of what the curriculum can and should look like in practice, so this support will provide clear, simple examples and approaches to guide schools through the curriculum design process. I already mentioned putting the literacy and numeracy framework on a statutory footing. We also know that some schools would welcome more detail to help their understanding of progression in different areas of the curriculum, so we'll be looking to help with that too, but of course it is important that we do this work in partnership with practitioners.
You referred to the unions, and obviously I meet the unions regularly. We also have a schools partnership council. I do recognise the concerns that trade unions have raised about workload in schools. That's why I took the difficult decision to postpone the actual implementation of reform of the school year into the next Senedd, because I wanted to listen to those concerns and recognise that not only are they grappling with curriculum reform, ALN, but they're also still recovering from the pandemic. And we are working really hard to minimise workload strain on the workforce. We've got a strategic workload group that some of the unions are involved in chairing and we're developing a digital workload tool for heads, so that is very much a high priority for us in the Government.
You referred to the IFS report, and I've been clear several times in the Chamber that I am concerned about some of the messages in the IFS report, particularly around the attainment gap between England and Wales. I do think it is important, though, to emphasise again that the children who did the PISA tests were not subject to the new curriculum, and also to repeat what I said to Joel. I think it is a misunderstanding to say that this is just a skills-based curriculum, because it is also a curriculum that is rich in knowledge. But what we want to do is make sure that young people can take that knowledge and apply it to different settings.
In terms of your queries about the Scottish Curriculum for Excellence, just to assure you that we're looking at examples of curricula anywhere that we can, really, and we're also really keen to learn from their experience in Scotland. One of the things that they probably did wrong in Scotland was that they responded to the concerns about their curriculum by putting too much detail into what they were asking schools to do, and that doesn't seem to have helped the problem. I met with Graham Donaldson last week to check in on how we were going. I know that he attended a large network event with practitioners, and he feels that we are very much on the right track. Obviously, there's more work to do, and I would never suggest otherwise.
Just finally on the teaching of Welsh history or histories, just to assure you, obviously, that was a commitment as part of the co-operation agreement with Plaid Cymru. I came in at the tail end of that piece of work, but that work is continuing. We are committed to that piece of work and making sure that all our children and young people can understand all the histories that have grown up around them in Wales.
Diolch yn fawr iawn, Cefin, a diolch yn arbennig am eich croeso a'ch cefnogaeth i'r cwricwlwm newydd, ac am eich datganiad o gefnogaeth Plaid Cymru. Does dim byd pwysicach na gweithio gyda'n gilydd i hybu plant a phobl ifanc yng Nghymru, felly rwy'n gwerthfawrogi hynny'n fawr.
Rwyf wedi nodi rhai o'r pethau yr ydym yn bwriadu eu gwneud o ran cefnogaeth ychwanegol. Rwyf wedi siarad am y gefnogaeth gydweithredol sydd ar gael yn genedlaethol, gan adeiladu ar y rhaglenni presennol a'r ymrwymiadau a wnaed yn y cynllun mathemateg a rhifedd y llynedd. Llythrennedd a rhifedd yw'r prif flaenoriaethau i mi, ac rwyf eisiau sicrhau bod y rheini'n gyson ar draws y wlad. Rydym hefyd yn edrych ar gymorth ac offer i helpu athrawon, a dylwn fod yn glir am hyn, bod rhai ysgolion yn hedfan yn llwyr gyda'r cwricwlwm, ac nid yw hyn yn ymwneud â chlipio adenydd yr ysgolion hynny. Rydym eisiau i'r ysgolion hynny fwrw ymlaen â'r gwaith gwych y maent yn ei wneud. Mae hyn yn ymwneud â darparu cymorth ychwanegol i'r ysgolion hynny sy'n teimlo bod ei angen arnynt.
Felly, rhai o'r pethau yr ydym yn edrych arnynt yw: mae ysgolion wedi dweud y byddent yn hoffi mwy o enghreifftiau o sut y gall ac y dylai'r cwricwlwm edrych yn ymarferol, felly bydd y gefnogaeth hon yn darparu enghreifftiau a dulliau clir