Cynulliad Cenedlaethol Cymru

Good afternoon and welcome to this Plenary meeting. The first item this afternoon is questions to the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Welsh Language, and the first question is from Siân Gwenllian.

Companies that operate private car parks do not come under any legal duties in terms of using the Welsh language.

Elysteg Llwyd Thomas and Toni Schiavone have been brought before the courts as part of a pan-Wales campaign to require private parking companies to respect the Welsh language. You decided not to proceed with using powers that would have placed duties on private parking companies, and you have refused to instruct the Welsh Language Commissioner's office. You said at the time that you would instead respond to the UK Government's consultation so that they would include guidance on the use of the Welsh language by parking firms in the British parking code of practice. But we've now received confirmation that the UK Government— the current UK Government certainly—has no intention of including Welsh language requirements within the parking code of practice. Can I ask if you, as Minister, responded to the consultation on the code and what will be your next steps now to ensure that private parking companies do make use of the Welsh language?

I thank Siân Gwenllian for that important question. As she knows, there has been an agreement between us and Plaid Cymru on a programme of reform in terms of the standards, which is a comprehensive programme, and, even though the agreement has come to an end, it's still our intention to continue to realise those commitments—they do extend the standards very significantly from where they are today—but legislating in relation to car parks is not part of the programme of work for this Senedd term. We are considering which sectors we should prioritise after this Senedd term, and we're working with the commissioner's office on that to ensure that we do receive advice from them as well. 

If we do decide to priortise extending these standards to private parking companies—as the Member knows, many of those who do provide public car parks already come under these standards, but if we decide to prioritise extending that to private companies, we will need to amend the Welsh language Measure. 

Just on a point that the Member made in terms of the correspondence that I had with the previous commissioner about 18 months ago, there was a specific reason why we didn't use the powers that the commissioner recommended—they were partly technical reasons; they didn't work in the way that we'd want them to work in order to meet those needs. So, we will need to legislate to extend those duties.

In terms of the consultation, there has been no consultation published by the UK Government at present, so we'll consider this as part of a broader work programme. I'll just say, in keeping a watching brief on what was said in court in the case of Toni Schiavone specifically, I do agree with the judge's comments that he made an ethical case and an honest case, and we saw the company spending thousands on legal costs rather than the tens of pounds that it would have cost to translate the notice. So, there's a broader message in that, one would hope.

Cabinet Secretary, the use of the Welsh language by private companies has been discussed in this Chamber recently, and quite appropriately. I think we all share our disappointment with the way that HSBC has scrapped its Welsh language helpline, and how OVO Energy also scrapped Welsh language bills. Some people choose to use the Welsh language at different times in different scenarios, but I do think that you should always have that choice. Given the development of AI and real-time translation, does the Welsh Government see this as a possible solution to the issues that we have faced?

I agree with the Member. I was disappointed, as we've already discussed in the Chamber, to hear about the decisions made by HSBC and OVO specifically to terminate their Welsh-language services. I've mentioned our viewpoint in terms of what we can do as a Government in that context. But in terms of the role of technology, I do think that AI, and other technologies, do offer solutions that I'd hope would be much easier solutions, perhaps, than these companies anticipate, which would allow people to receive a bilingual service, or a service in the language of their choice. So, it's important that we continue to work, as we already are doing, with some of these companies, and with our universities, who are innovating in this area, to ensure that that technology is available in Welsh as well as in English, and that that provides opportunities then for commercial companies to provide Welsh language services.

I'm committed to bringing more bodies under the standards regime. As I mentioned just now, the priority for the remaining period of this Senedd is to prepare standards regulations for public bodies that are currently outside the regime at present, and then housing associations and public transport providers.

You've already mentioned this afternoon that you're disappointed at the decision by HSBC to terminate its Welsh language helpline service. Now, at the time, they received 22 calls a day to that Welsh language helpline. Since moving to a model where people can ask for a callback, they've only received 17 requests in a period of three months. So, it's clear that that new system isn't working, and it's also clear that the banking sector, generally, doesn't meet the needs of Welsh speakers, and neither, indeed, does it provide fundamental services through the medium of our language. Now, can I ask you, therefore—? You've already said that you're not happy about that, and you accept that it's unacceptable. The question therefore is: what are you doing about it? You could bring the banks under the Welsh language standards, so why don't you do that?

Well, we agreed a programme in order to extend the standards with Plaid Cymru as part of the co-operation agreement. That means the two parties prioritising the things that we thought would have the greatest impact, and then ensuring that we delivered on that. That's what we have done, and I'm committed to continuing to do that for the rest of this Senedd term, despite the fact that the agreement, of course, has come to an end. That's a matter of goodwill. But, I think that what this discussion shows us is that it's not just public bodies who meet the everyday needs of people. So, we do have powers under the Act to extend standards to certain parts of the private sector, but we'll need further reforms in order to reach all the parts that we've discussed today. I think that there is a case to look at this, but, unfortunately, that will be for the next Senedd, in practice.

Wrth gwrs, Weinidog, byddwn yn awgrymu mai rhan bwysig o safonau’r Gymraeg yw nid yn unig gwasanaethu pobl a chefnogi pobl sy’n siarad Cymraeg ar hyn o bryd, ond annog mwy o bobl i siarad Cymraeg yn rheolaidd hefyd. Fel y saif pethau, nid yw'n edrych yn debyg y bydd targed 'Cymraeg 2050' o filiwn o siaradwyr Cymraeg yn cael ei gyflawni, sy'n amlwg yn achos pryder. Dangosodd canlyniadau cyfrifiad 2021 y ganran isaf erioed o siaradwyr Cymraeg i gael eu cofnodi mewn cyfrifiad. Felly, ar sail hynny, tybed pa asesiad rydych wedi'i wneud o'r rôl y gall safonau'r Gymraeg ei chwarae i gynyddu nifer y siaradwyr Cymraeg i helpu i gyflawni'r nod o filiwn o siaradwyr erbyn 2050?

I wouldn't agree that the aim that we have is one that we can't meet. It will be certainly challenging, as we all know. And we've discussed in this Chamber several times the challenge in terms of data gathering that allows us to have a trajectory that will ensure that we're on track in terms of reaching that goal. And there are questions that arise in terms of the data and how that's consistent with other surveys that show a much more positive picture in terms of where we are in terms of the Welsh language. I would say that the standards have a role. My personal opinion is that that's not the main way of ensuring that we will have more people speaking and learning Welsh. Ensuring that we are teaching people Welsh and giving them opportunities to use Welsh in all manner of ways is the best way, in my opinion, to reach that aim. But, certainly, I do recognise that allowing people to have access to Welsh-medium services is an important part of normalising the use of the Welsh language in every aspect of life. So, it does have an important role to play.

Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Samuel Kurtz.

Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n siŵr fod pob un ohonom am i Gymru gael economi gref a ffyniannus. Mae economi ffyniannus yn golygu mwy o bobl â swyddi, gan eu galluogi i gynnal eu hunain a'u teuluoedd. Mae hefyd yn sicrhau bod ein gwasanaethau cyhoeddus yn cael eu hariannu’n briodol. Er mwyn i'n heconomi dyfu, mae arnom angen mwy o bobl mewn gwaith. Mae cyflogaeth yn rhoi sefydlogrwydd ac yn galluogi unigolion i gynllunio ar gyfer eu dyfodol. Yn anffodus, mae record Llafur yma yng Nghymru yn druenus. Ar hyn o bryd, mae ein cyfradd anweithgarwch economaidd yn 28 y cant. Nid yw mwy na chwarter ein poblogaeth yn gyflogedig nac yn chwilio am waith. Dyma’r gyfradd uchaf ymhlith y pedair gwlad, ac mae’n gwbl annerbyniol. Felly, er imi gychwyn drwy ddweud fy mod yn siŵr fod pob un ohonom am i Gymru gael economi gref a ffyniannus, pam fod Llywodraethau Llafur olynol wedi bod yn fodlon â lefelau mor uchel o anweithgarwch economaidd?

Wel, nid wyf yn derbyn bod Llywodraethau Llafur olynol wedi bod yn fodlon â hynny, ac fel y gŵyr, o ystyried ei sylw manwl i'r ystadegau, y patrwm a welwyd dros gyfnod datganoli oedd gostyngiad mewn anweithgarwch economaidd, a chau'r bwlch rhwng Cymru a rhannau eraill o’r DU. Fe fydd hefyd yn gwybod bod nifer o’r rhaglenni rydym ni yng Nghymru wedi’u defnyddio i gefnogi cyflogadwyedd dros y blynyddoedd, gyda’r math o lwyddiant rwyf newydd sôn amdano, wedi cael eu hariannu gan arian yr Undeb Ewropeaidd, rhywbeth yr oedd ei blaid yn fodlon inni beidio â'i gael yn y dyfodol. Felly, bydd hynny’n rhwystr sylweddol i ni wrth fynd i’r afael ag anweithgarwch economaidd, ac mae hynny’n rhywbeth rydym am ei wneud. Rydym yn awyddus i sicrhau bod potensial pob unigolyn yng Nghymru i weithio yn cael ei wireddu. Dyna pam ein bod yn ei ystyried mor bwysig. Credaf mai ffigurau diweddar y Swyddfa Ystadegau Gwladol yw’r ffigurau y cyfeiria atynt, ac fe fydd yn gwybod o drafodaethau blaenorol yn y Siambr hon fod gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol ei hun bryderon ynghylch dibynadwyedd y data a gasglwyd ar wahân i ffynonellau data eraill. Felly, mae’n ddarlun mwy cymhleth. Rwy'n derbyn ei bwynt sylfaenol. Nid wyf yn derbyn nad oes gennym record dda o gau’r bwlch.

Wel, rydym yn sôn am ystadegau. Y gyfradd ddiweithdra ymhlith pobl ifanc yng Nghymru yn y flwyddyn a ddaeth i ben ym mis Rhagfyr 2023 oedd 9.4 y cant—cynnydd o 1.5 pwynt canran. Mae sicrhau bod pobl yn cael gwaith yn hanfodol bwysig, ond mae’r math o waith a wnânt yr un mor allweddol. Credaf yn gryf y dylem fod yn anelu at economi sy’n galw am weithlu medrus ac addysgedig, ac un sy’n rhoi cyfle i bawb. Fodd bynnag, Ysgrifennydd y Cabinet, beth mae’r record yn ei ddangos ar ôl 25 mlynedd o reolaeth Lafur? Gweithwyr Cymru sydd â'r pecyn cyflog lleiaf ymhlith pedair gwlad y DU. Felly, mae'r Llywodraeth Lafur hon nid yn unig yn fodlon â'r lefelau uchaf o anweithgarwch economaidd, Lywydd, mae hi hefyd yn barod i gadw gweithlu Cymru yn dlotach. Pam?

Wel, mae hynny braidd yn haerllug gan rywun sy’n cynrychioli plaid a welsom yn dinistrio economi’r DU o dan eu goruchwyliaeth fel rhan o Lywodraeth y DU. Yr hyn sydd ei angen arnom yng Nghymru—yr hyn sydd ei angen ar bob rhan o’r DU, mewn gwirionedd—yw Llywodraeth Lafur yn San Steffan sy’n barod i fuddsoddi yn yr economi ledled y DU, a bydd ganddynt bartner ynom ni yma yng Nghymru i wneud hynny. A dweud y gwir, mae'r darlun mewn perthynas â chyflogaeth ieuenctid yn fwy cadarnhaol nag y mae'r Aelod yn ei ddisgrifio. Bydd yn gwybod am y llwyddiant a gawsom drwy'r warant i bobl ifanc, a byddai ei blaid ef wedi gwneud yn dda i efelychu rhaglen o'r fath ledled y DU.

Wel, fe glywsom yn gwbl glir gan arweinydd y Blaid Lafur ddoe y bydd trethi’n codi o dan Lywodraeth Lafur. Ac mae’n amlwg fod mynd i’r afael â lefelau cyflogaeth ac ansawdd swyddi yn hanfodol ar gyfer twf economaidd Cymru. Fodd bynnag, er ein bod wedi cael chwarter canrif o Lywodraethau Llafur, mae Cymru yn dal i wynebu’r gyfradd uchaf o anweithgarwch economaidd a’r cyfraddau cyflog isaf ymhlith pedair gwlad y DU. Yn ogystal, mae gennym y gyfradd oroesi isaf i fusnesau ymhlith pob un o wledydd y DU, problem sy'n cael ei dwysáu gan benderfyniad Llywodraeth Cymru i dorri rhyddhad ardrethi busnes o 75 y cant i 40 y cant, gan effeithio ar fusnesau ledled Cymru. Rydym ni y Ceidwadwyr Cymreig yn gweld dyfodol cyffrous i’n heconomi, a fydd yn arwain at ffyniant ledled Cymru, drwy fentrau fel parth buddsoddi Caerdydd a Chasnewydd a pharth buddsoddi Wrecsam a sir y Fflint, y porthladd rhydd Celtaidd a phorthladd rhydd Ynys Môn, a’r cyfle trawsnewidiol a ddaw gyda'r môr Celtaidd drwy ffermydd gwynt arnofiol ar y môr, a phrosiectau ynni eraill, megis ynni niwclear newydd yn Wylfa a Thrawsfynydd. Ac eto, ymddengys bod Llafur yn dal Cymru yn ôl. Felly, o ystyried y problemau parhaus hyn ynghylch anweithgarwch economaidd, y cyfraddau cyflog isaf a'r cyfraddau goroesi isaf i fusnesau, pa gamau pendant y byddwch yn eu cymryd, fel Gweinidog yr economi, i wella economi Cymru?

Mae gennym y lefelau uchaf erioed o chwyddiant, y lefelau llog uchaf erioed, a'r lefelau uchaf erioed o fusnesau'n mynd i'r wal ledled y DU o dan oruchwyliaeth Llywodraeth Geidwadol sydd wedi esgeuluso economi’r DU, a chredaf y byddai mwy o rym i ddadleuon yr Aelod pe baent yn glynu wrth y ffeithiau. Nid yw'n wir o gwbl fod Keir Starmer wedi dweud y bydd y baich treth yn cynyddu. Y rheswm pam na fydd hynny’n digwydd yw am fod aelwydydd o dan y Ceidwadwyr yn wynebu’r lefelau treth uchaf ers degawdau. Dyna’r record y bydd pobl Cymru yn pleidleisio arni ymhen pum wythnos.

The Plaid Cymru spokesperson, Luke Fletcher. 

Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, hoffwn ymateb i ddadl y Llywodraeth ddoe ar ddur a mynegi fy siom fod gwelliannau Plaid Cymru i’r cynnig wedi eu gwrthod. Ni chredaf y gall y Llywodraeth, na’r Torïaid o ran hynny, honni gydag unrhyw hygrededd eu bod yn dymuno gwneud rhywbeth ynglŷn â hyn os nad ydynt hyd yn oed yn fodlon ymrwymo i archwilio'r opsiynau eraill a gynigiwyd. Mae’r hyn y mae Plaid Cymru wedi’i awgrymu yn rhywbeth y gallai Llywodraeth Cymru ei wneud yn hawdd. Ac fel y gwnaeth Adam Price ein hatgoffa neithiwr, y Senedd yw’r cyfan sydd ar ôl o ganlyniad i’r etholiad cyffredinol. Y lle hwn yw'r amddiffynfa olaf. Ac er fy mod yn gwerthfawrogi ei gydnabyddiaeth mai Plaid Cymru sydd wedi bod yn cynnig yr atebion hyn, ei Lywodraeth ef sydd â'r adnoddau i wneud y gwaith a darparu atebion i weld a yw'r atebion posibl hyn yn ymarferol. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet gydnabod hynny o leiaf?

Nid wyf yn dymuno bod yn anghwrtais—rwy’n deall grym rhethregol dadl yr Aelod, ond credaf ei bod yn bwysig iawn, wrth ymdrin â’r sefyllfa sy’n datblygu yn Tata, ein bod yn ymdrin â’r hyn sy’n digwydd ar lawr gwlad a’r hyn y dywed y gweithlu wrthym sy'n realistig yn eu barn nhw. Nid yw’r dadleuon a wnaed yn y ddadl ddoe ynghylch diogelwch cynllunio i un ased mewn cyfleuster dur integredig—wedi’i gymryd i feddiant corff nad oedd ganddo weithlu i’w gynnal, gellid tybio, ymhlith heriau eraill—yn teimlo i mi fel ateb ymarferol i'r her a wynebir gan y gweithlu yn Tata. Felly, dyna pam ein bod wedi bod yn dweud—. Gwyddom fod cynllun gwahanol i'w gael, a gwn fod ei blaid ef, fel ninnau, yn cefnogi’r cynllun amgen hwnnw. Y ddadl yr oeddwn yn ei gwneud ddoe yw bod gennym y posibilrwydd nawr o lywodraeth newydd gydag ymrwymiad gwirioneddol, wedi’i hategu gan gyllid, i weledigaeth wahanol ar gyfer dur. Ymddengys i mi mai dyna’r ddadl y mae angen inni barhau i’w datblygu, gan fod y dirwedd ar fin newid.

Fel roeddwn yn ei ddweud ar ddiwedd fy araith ddoe, mae'r Llywodraeth wedi ymrwymo i strategaeth ddiwydiannol a fydd yn cynyddu’r galw am ddur ledled y DU, buddsoddiad yn y sector ynni adnewyddadwy, a fydd yn creu galw pellach, buddsoddiad yn y grid, ac ymrwymiad penodol, yn hollbwysig, i gynhyrchu dur. Ymddengys i mi mai dyna'r dirwedd well ar gyfer dadlau dros set wahanol o benderfyniadau gan Tata.

Mae'n rhaid imi ddweud, cefais fy synnu ddoe gan sylw Ysgrifennydd y Cabinet pan ddywedodd nad yw'r atebion yr wyf i ac Adam Price wedi'u hyrwyddo wedi'u gwreiddio mewn realiti. Mae wedi ailadrodd hynny yma nawr. Ond y realiti fel y'i gwelaf yw bod y cau ar fin digwydd, mae Tata yn gwrthod newid eu trywydd, a hyd yn oed yn ystyried cyflymu'r broses o bosibl mewn ymateb i weithwyr yn sefyll dros eu hawliau, ac mae mwy a mwy o alw am berchnogaeth gyhoeddus gan bob rhan o gymdeithas—gan gynnwys y Gynghrair Cymunedau Diwydiannol. Hynny yw, os yw'r hyn a ddywedir ynglŷn â gwasanaeth sifil y DU yn ystyried gwladoli yn opsiwn posibl yn wir, yna byddai hynny'n arwyddocaol. Nawr, gadewch inni ystyried yr ateb sydd wedi'i wreiddio mewn realiti yn ôl Ysgrifennydd y Cabinet: aros am Lywodraeth Lafur y DU. Ai dyna mae’r Llywodraeth wedi bancio popeth arno? Oherwydd mae honno'n strategaeth beryglus. Ac yn y realiti rwyf newydd ei disgrifio, nid yw hynny'n argoeli'n dda ar gyfer y strategaeth honno.

Gŵyr yr Aelod yn iawn nad wyf yn cwestiynu unrhyw benderfyniad i gymryd y mathau o gamau y mae’n eu hargymell yn ei gwestiynau, fel y gwnaeth ddoe, gyda grym neu ewyllys da—nid yw'r penderfyniadau hynny yn benderfyniadau y gall Llywodraeth Cymru eu gwneud oherwydd maint y buddsoddiad sydd ei angen i wireddu hynny fel canlyniad. Dyna’r realiti o ran cydbwysedd pŵer a chyllid rhwng Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru. O ystyried y gwnaed ymrwymiad ar gyfer cyllid ychwanegol sylweddol yn uniongyrchol i gynhyrchiant dur, yr hyn a wnawn ni yw dadlau dros archwilio model gwahanol yn erbyn y cefndir hwnnw. Mae’n gwneud y pwynt ynglŷn â dull gweithredu gwahanol ar ran Llywodraeth y DU. Mater i Lywodraeth y DU fyddai hynny. Mae ganddi’r pwerau i wneud hynny, nid yw’r pwerau hynny gennym ni yng Nghymru.

Rwyf wedi derbyn o'r cychwyn fod Llywodraeth Cymru yn gyfyngedig o ran yr hyn y gall ei wneud, ond nid yw hynny'n eich atal rhag galw ar Lywodraeth y DU i wneud y penderfyniadau hyn ynglŷn â gwladoli, neu hyd yn oed cadwraeth. Nawr, mae'r Llywodraeth wedi bod yn gyndyn i wneud hynny hyd yn hyn. Ymddengys ei bod yn dal yn y sefyllfa honno. Yr hyn sy'n peri pryder mawr yw'r diffyg manylion ynghylch sut mae'r fargen £3 biliwn a gyflwynwyd gan Lafur—sut y caiff ei defnyddio mewn gwirionedd. Mae'r diffyg manylion—. Gyda phob parch, fe wnaethom alw am fanylion—a gellir dweud yr un peth am y polisi hwn. Ymddengys nad oes unrhyw un yn gallu rhoi atebion manwl i'r hyn y mae'n ei olygu. A chyda Tata yn bygwth cyflymu'r amserlen ar gyfer cau, mae'r manylion yn hollbwysig. Pa drafodaethau a gafwyd gyda Llywodraeth Lafur newydd bosibl yn y DU ynghylch y fargen honno? Rwy’n gofyn cwestiynau tebyg i'r rhai a ofynnwyd i ni. Sut y bydd yn gweithio'n ymarferol? Pa warantau sydd ar waith? Sut y byddai unrhyw fuddsoddiad sy'n arwain at linell gynhyrchu newydd, er enghraifft, yn gweithio, ac a fyddai'n ymarferol. Fe fyddaf yn onest, rwyf eisiau credu y bydd newid Llywodraeth yn arwain at bontio teg ac at ddiogelu ein diwydiant dur, ond hyd yn hyn, fe ofynnir i mi, fel llawer o rai eraill, gynnig fy ffydd yn ddall.

Wel, credaf y byddai’n ddefnyddiol pe bai'r Aelod yn cydnabod y ffaith bod lefel yr ymrwymiad y mae Llywodraeth Lafur newydd yn ei haddo yn newid sylweddol o’r hyn sydd ar y bwrdd ar hyn o bryd. [Torri ar draws.] Ac rwy'n ddiolchgar i'r Aelod am wneud hynny a'i ailadrodd eto yma heddiw. Mae’r cyllid—ac mae trafodaethau wedi bod, yn amlwg—ynghylch sut y caiff ei ddefnyddio yn fater y bydd angen gweithio arno ar y cyd â chwmnïau cynhyrchu dur yn y DU, ond nid yw hynny’n rhywbeth y gall gwrthblaid ei wneud. Y pwynt rwy'n ei wneud i chi, a chredaf fy mod wedi gwneud y pwynt yn y drafodaeth hon, os caf ddweud, yw bod hynny'n newid sylweddol o’r dirwedd bresennol, ac felly fod angen edrych eto ar benderfyniadau sy’n cael eu gwneud heddiw yng nghyd-destun yr hyn a fyddai’n Llywodraeth y DU lawer mwy cefnogol, un sydd wedi ymrwymo go iawn i gynhyrchu dur, ond hefyd i greu’r galw yn yr economi am gynhyrchu mwy o ddur.

Diolch. Rydym yn darparu £125 miliwn o gyllid dros dair blynedd i awdurdodau lleol Cymru drwy ein rhaglen Trawsnewid Trefi. Mae ein datganiad sefyllfa ar ganol trefi, a gyhoeddwyd y llynedd, yn nodi’r heriau sy’n wynebu trefi Cymru a chyfres o gamau gweithredu cydgysylltiedig, traws-bolisi i fynd i’r afael â’r heriau hynny.

Diolch. Cyfarfûm yn ddiweddar â’r Ffederasiwn Busnesau Bach i drafod yr heriau presennol sy’n wynebu canol trefi yn fy rhanbarth. Mae cau banciau a siopau angor fel Marks and Spencer yng Nghastell-nedd yn ddiweddar, ar ôl bron i ganrif, wedi peri cryn bryder i fusnesau a thrigolion. Cynhaliais arolwg yn ddiweddar ar sut y gellir cefnogi canol tref Castell-nedd i ffynnu, a rhannodd bron i 400 o bobl eu barn â mi, er i'r rhan fwyaf ddweud, yn anffodus, fod ganddynt farn negyddol ynglŷn â'r dref ar hyn o bryd. Ysgrifennodd bron bob un restrau hir o’r pethau y maent yn eu hoffi ac yn eu caru am Gastell-nedd, o’r farchnad hanesyddol i’r camlesi i’r amrywiaeth o siopau annibynnol i lefydd fel Gerddi Victoria a chae rygbi’r Gnoll, wrth gwrs. Nid yw ein trefi'n brin o dalent a brwdfrydedd, ond mae angen cymorth arnynt.

Mae ardrethi busnes wedi codi yr un pryd ag y mae costau eraill yn cynyddu, ac mae gan bobl lai o arian yn eu pocedi i’w wario. Mae pethau fel yr hyn a fydd yn digwydd ym Mhort Talbot yn mynd i gael effaith ddifrifol ar faint o arian y bydd gan bobl Castell-nedd yn eu pocedi i'w wario. Felly, beth arall y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i weithio ochr yn ochr ag awdurdodau lleol, busnesau a thrigolion i wireddu potensial canol ein trefi a chefnogi’r busnesau hollbwysig yng nghanol y dref?

Diolch am eich cwestiwn, Sioned Williams, a hefyd am gynnal yr arolwg gyda thrigolion Castell-nedd a'i rhannu gyda ni. Ynglŷn â chau Marks and Spencer, rwyf am ddweud hefyd ei bod bob amser yn siomedig pan fyddwn yn colli un o'r manwerthwyr mawr hyn yng nghanol tref. Mae'n ymwneud â mwy na'r effaith ariannol yn unig, neu hyd yn oed y cyfleoedd manwerthu, ond teimlaf fod diffyg hyder yn taro'r gymuned yn sgil hynny. Maent yn teimlo’r effaith honno'n ddwfn iawn, ac mae hwn yn gyfnod hynod heriol i’r sector manwerthu a chanol trefi, fel y gwyddom. Mae materion cymhleth, oherwydd fel y dywedoch chi, mae llawer o leoliadau ar gyfer ystod o wasanaethau, mentrau economaidd, cyflogaeth a chymuned oll yn rhan o hyn, ac mae arnom angen hyn, yn ei dro, er mwyn inni allu cynyddu nifer yr ymwelwyr â’r siopau.

Rydym wedi buddsoddi’n sylweddol mewn adfywio trefi, gan gynnwys ein buddsoddiad presennol o £125 miliwn mewn grantiau a benthyciadau drwy raglen Trawsnewid Trefi, y soniais amdani. Gwn, er enghraifft, yng Nghastell-nedd, fod yr awdurdod lleol wedi cael bron i £29 miliwn, a bod hynny wedi mynd tuag at y ganolfan hamdden, y llyfrgell, y caffi a'r unedau manwerthu. Ceir hefyd y weledigaeth strategol a rennir ar gyfer y sector manwerthu, sydd wedi'i datblygu mewn partneriaeth gymdeithasol â'r fforwm manwerthu, ac rwyf wedi cyfarfod â nhw—yr undebau llafur a chyrff cynrychiadol y sector manwerthu.

Mae'n rhaid i fuddsoddiad drwy Trawsnewid Trefi gael ei ategu gan waith creu lleoedd o'r radd flaenaf. Credaf mai dyma lle mae’n ymwneud â'r hyn roeddech chi'n ei ddweud, a pham fod yr arolwg mor hollbwysig. Mae'n rhaid i greu lleoedd fod yn ganolog, a rhaid iddo fod yn fwy nag ymarfer ticio blychau, a rhaid iddo fod yn fwy na siop siarad. Credaf mai fel hyn y mae hi ym mhob man. Mae’n rhaid i’r gymuned ddod at ei gilydd a dweud beth maent am ei weld, ond hefyd, a dweud y gwir, mae'n ymwneud hefyd â’r gymuned yn derbyn y ffaith bod yn rhaid iddynt wedyn fynd i ganol eu trefi a gwario eu harian yno.

Felly, byddwn yn croesawu sgwrs bellach am hyn, oherwydd yn amlwg, byddai'n dda clywed eich barn ar y buddsoddiad yng Nghastell-nedd, a gweld sut mae'n mynd ac yn datblygu, ac yn cael ei groesawu gan y gymuned, ond hefyd, a dweud y gwir, i gael golwg well ar rai o'r ymatebion i'r arolwg, sy'n swnio'n wych ac yn gadarnhaol ac yn obeithiol, a dyna sut rydym am i bawb deimlo am ganol eu tref.

Mae'n braf eich gweld fel Gweinidog. Weinidog, roedd canol ein trefi yn arfer bod yn asgwrn cefn i’n cymunedau, ond maent wedi cael eu dinistrio gan benderfyniadau cynllunio gwael a chystadleuaeth gan ddatblygiadau mawr ar gyrion y dref gyda pharcio am ddim. Mae angen inni annog mwy o bobl i siopa’n lleol a chefnogi manwerthwyr annibynnol rhagorol. I wneud hynny, mae angen inni ailgyflwyno parcio am ddim mewn lleoedd fel Pen-y-bont ar Ogwr a Phorthcawl, yn ogystal â sicrhau chwarae teg o ran rhenti ac ardrethi. Weinidog, pa drafodaethau rydych chi wedi’u cael gyda chydweithwyr mewn llywodraeth leol am y camau y gallant eu cymryd i adfywio canol ein trefi a denu mwy o fanwerthwyr annibynnol i’r mannau hyn a fu unwaith yn ganolfannau cymunedol?

Diolch yn fawr iawn i’r Aelod am ei gwestiwn. Yn amlwg, mae gennym rai o'r ardaloedd y gwnaethoch chi sôn amdanynt yn gyffredin, yn fy etholaeth innau hefyd, felly rwyf am ddweud hynny. Ond fel y dywedoch chi, rwy'n credu bod hyn yn ymwneud â sicrhau ein bod yn ymgysylltu â’r awdurdodau lleol sydd wedi cael y buddsoddiad hwn gan Lywodraeth Cymru i weld sut mae’n cael ei wario, a hefyd i sicrhau ei fod yn cyflawni’r amcanion y mae’r gymuned gyfan yn dymuno eu gweld. Dywedaf, serch hynny, fy mod yn gwybod bod llawer iawn o awdurdodau lleol yn defnyddio’u harian i ddarparu parcio am ddim yng nghanol trefi, ac mae hyn yn aml yn dod gan y masnachwyr eu hunain sy’n gofyn am hynny, a chredaf fod hynny’n fuddiol iawn.

Credaf hefyd ei bod yn anodd iddynt ar hyn o bryd gyda’r cyllidebau sydd ganddynt, ond credaf fod llawer o bobl yn ystyried hynny'n rhywbeth cadarnhaol. A hefyd, mae canol llawer o drefi ar hyn o bryd—ac mae hyn yn ymwneud â nifer o bortffolios eraill—yn rhan o gynlluniau adfywio gwirioneddol ystyrlon. Mae'n ymwneud â'r hyn a ddywedais wrth Sioned Williams. Fel y gwyddom, mae’n wirioneddol bwysig felly fod y cymunedau a’r masnachwyr oll yn cael dweud eu barn yn hynny o beth. Nid wyf am i bobl deimlo fel pe bai pethau'n cael eu gwneud iddynt; mae'n rhaid inni ddod â phawb gyda ni. Ac mae cymaint o bethau ynghlwm wrth wneud canol tref yn fendigedig ac yn rhagorol, a chredaf fod llawer o'r nodau llesiant a osodwyd gennym hefyd fel Llywodraeth Cymru yn cyfrannu at hynny, a hoffwn weld hyn oll yn dwyn ffrwyth gyda chanol ein trefi.

Fe sonioch chi am ardrethi busnes. Mae hyn yn rhywbeth sy'n codi. Mewn ymateb i'ch cwestiwn am gyfarfod ag awdurdodau lleol, nid wyf wedi cael cyfle i gyfarfod â nhw fel grŵp eto, ond byddaf yn gwneud hynny, ac mae hyn yn rhywbeth y gwn y byddant yn ei drafod ymhellach gyda mi. Byddwn bob amser yn ymdrechu i wneud popeth a allwn i gefnogi canol ein trefi a’n sector manwerthu. Diolch.

Gan edrych ar draws yr ystod o ystadegau diweddaraf y farchnad lafur, mae’r ffynonellau data yn dangos sefyllfa gymysg, ond yn gyffredinol, mae Cymru a’r DU yn parhau i ddilyn tueddiadau tebyg gyda rhai arwyddion o dueddiadau sydd wedi bod yn gwella’n ddiweddar o ran gweithwyr cyflogedig yn arafu.

Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Yn yr ystadegau hynny, nodwyd bod 28 y cant o Gymru yn economaidd anweithgar. Nawr, mae hwnnw'n ffigwr enfawr ac yn nifer enfawr o bobl heb fod yn gweithio. Ysgrifennydd y Cabinet, nid oes gennyf ddiddordeb mewn cael gêm o ping-pong gwleidyddol gyda chi heddiw, oherwydd y tu ôl i unrhyw un o'r ffigurau hynny, mae pobl go iawn â phrofiadau go iawn y mae angen inni eu cael yn ôl mewn gwaith cyn gynted â phosibl. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, a allwch chi amlinellu heddiw beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i annog pobl yn ôl i waith, pa raglenni sydd gennych i'w cael yn ôl i waith, oherwydd ar hyn o bryd, nid yw'n ymddangos bod y rhaglenni sydd gennych yn gweithio? Hoffwn wybod beth yw eich gweledigaeth ar gyfer gwella’r ffigurau hyn.

Wel, mewn gwirionedd, fel y soniais yn fy ateb i Sam Kurtz yn gynharach, credaf fod yr Aelod yn llygad ei le yn ei roi yn y termau hyn. Dyma unigolion nad yw eu bywydau mor gyflawn ag y gallent fod efallai o ran cyflogaeth oherwydd anweithgarwch economaidd, sef y pwynt a wneuthum i Sam Kurtz yn gynharach. Mae'n bwysig iawn ein bod yn cefnogi pob unigolyn i ffynnu yn y gwaith ac i gael mynediad at waith sy'n addas ar gyfer eu hanghenion a'u dyheadau.

Y pwynt roeddwn yn ei wneud yn gynharach iddo hefyd oedd yr effaith sylweddol ar raglenni cyflogadwyedd Llywodraeth Cymru a achoswyd yn sgil colli cyllid yr Undeb Ewropeaidd. Nid chwarae gemau gwleidyddol yw hynny, mae'n ffaith. Yn syml, dyna'r realiti ar lawr gwlad. Ond mae rhaglenni pwysig yr ydym yn eu defnyddio i gefnogi pobl yn ôl i waith, boed yn ReAct+, Cymunedau am Waith a Mwy i'r rheini sydd wedi bod yn ddi-waith hiraf ac sydd efallai’n wynebu heriau parhaus o ran dod o hyd i waith, ond hefyd, yn bwysig, gweithio gyda’r Adran Gwaith a Phensiynau, er enghraifft. Rydym yn aml yn gweld gwaith yn ymwneud â chymorth y Ganolfan Byd Gwaith yn rhan o'r cymysgedd, gydag Ailgychwyn yn rhan o'r cymysgedd hwn hefyd, a gwyddom mai cyfres o ymyriadau sy'n gweithio'n fwyaf effeithiol.

Credaf ei bod yn bwysig sicrhau, serch hynny, ein bod yn parhau i edrych ar ein rhaglenni cyflogadwyedd, ac rwy’n cynnal rhaglen adolygu ar hyn o bryd i weld sut y gellir eu haddasu yng ngoleuni amodau economaidd newidiol, i sicrhau eu bod yn parhau i gefnogi unigolion. Felly, byddaf yn dweud mwy am hynny yn nes ymlaen eleni, ac rwy'n gobeithio y cawn gyfle bryd hynny i gael dadl ehangach am hynny.

The work on finishing the preparations for the Welsh language and education Bill, and the supporting documents, continues. I very much hope to introduce the Bill before the summer recess.

Thank you very much, Minister. I'm very pleased to hear that. And we've already heard this afternoon about the aim of reaching a million Welsh speakers. I'm sure we could all agree that this Bill is a crucial step towards achieving that goal, to ensure that Welsh-medium education and the Welsh language are available to all the children of Wales. I was also very pleased to hear your commitment to Siân Gwenllian that the Welsh language policy set out in the co-operation agreement continues. That agreement was a pledge to the people of Wales that we would work to ensure that the Welsh language was available to everyone and belonged to everyone.

However, once again this year we've heard about a number of difficulties that parents are having in securing Welsh-medium education for their children, and a lack of planning by local authorities. What is the Minister and Government doing to ensure that local authorities do ensure that Welsh-medium education is accessible to all the children of Wales? Thank you.

I thank Rhys ab Owen for that. And could I just mention the fact that I'm very grateful to Plaid Cymru and Cefin Campbell for the work that we've done on developing the Bill? And our intention is to continue with that work and to keep in contact on how we can proceed with that in a co-operative way, in terms of the Bill and the Act, ultimately.

The Member makes an important point in terms of planning for Welsh-medium places. The Bill deals in a broader way than just with Welsh-medium schools. We have seen, I think, progress in terms of the ambition in the Welsh in education strategic plans, and also ensuring, through the changes and reforms that we've made to the grants that go to the schools and the consortia historically—. We are combining those to ensure that they can be used in a more flexible way, in order to mitigate some of the challenges that authorities experience in terms of planning. But the Member is right to say that we need to ensure that we are providing Welsh-medium education to any child who wishes to receive that education, and that that is accessible in all parts of Wales.

Mid and West Wales is playing a key part in the progress we make towards our renewable energy targets, with 18 MW commissioned in 2022. The majority of this is delivered through small, locally owned installations. Our collaborative approach will ensure we maximise community benefits for communities in Mid and West Wales.

Thank you very much, Minister. You'll be very well aware of the strong feelings throughout the region that I represent about renewable energy projects, and specifically wind energy. Nant Mithil in Radnor, Bryn Cadwgan in Carmarthenshire, Waun Maenllwyd in Ceredigion and Esgair Galed in Montgomeryshire—beautiful names in rural areas. But all of these schemes, and others that I haven't named, are owned by developers outside Wales. Now, Plaid Cymru of course is supportive of renewable projects in order to tackle the climate emergency, but the need for more green energy doesn't mean that we should accept this green rush unconditionally. And, as you know, what concerns us in terms of our history is that the profits from our natural resources have flown out of our communities into the pockets of capitalists who contribute nothing to the Welsh economy. In consideration of this, could I ask you what's your vision to ensure that communities across Wales can secure real profits and benefits from the huge potential that we have in the renewable energy sector?

The point that the Member makes is an important one, and there is a resonance to it in terms of Wales's contribution to the energy needs of the world, and the point that he makes that the profits and benefits are often enjoyed outside of Wales. I think that fundamental point is an important one. We do have targets that we've changed to be more ambitious in order to ensure that there is an element of local ownership in terms of developments in renewable energy, and I also accept the point that making that work is an important part of the way we can make the case to communities to accept investment in the renewable energy sector in their localities. That's an important part of that picture.

We do have work ongoing with Ynni Cymru, of course, but I also think that we need to look more ambitiously again at how we can ensure not just financial benefit for the community but an element of ownership so that communities literally have a stake in those developments. I think that is the economic aim, but it's also going to be something that will allow us to expand the sector in a more practical way too.

Cyn imi alw ar John Griffiths i ofyn cwestiwn 7, mae angen imi atgoffa’r Aelodau, os oes gennych gwestiwn a gyflwynwyd neu gwestiwn atodol rydych eisiau ei ofyn, fod angen ichi fod yn y Siambr drwy gydol y sesiwn gwestiynau i wrando ar atebion y gweinidogion ac unrhyw gwestiynau a ofynnwyd ymlaen llaw. Mae sawl un yn euog o hyn yn y Siambr heddiw, felly rwyf am alw ar bawb am heddiw, ond nid wyf yn disgwyl i hyn ddigwydd eto o heddiw ymlaen. Felly, cwestiwn 7—John Griffiths.

Rydym yn parhau i ymgysylltu’n agos â’r undebau llafur a’r cwmni i wneud popeth yn ein gallu i leihau colledion swyddi a sicrhau dyfodol cynaliadwy i gynhyrchu dur yng Nghymru.

Ysgrifennydd y Cabinet, ni fyddai cynlluniau presennol Tata a Llywodraeth bresennol y DU yn gweld y DU a Chymru yn cadw ei diwydiant dur strategol, sydd mor bwysig, fel y gwyddom, ar gyfer cymaint o agweddau eraill ar ddiogelwch ac iechyd economaidd yng Nghymru a thu hwnt. Gwyddom ei bod yn bosibl y bydd gennym Lywodraeth newydd yn y DU ymhen tua phedair wythnos—Llywodraeth Lafur y DU—gyda £3 biliwn ar y bwrdd ar gyfer dur yn y DU. Gallai hynny fod yn drawsnewidiol o ran y darlun y mae Tata yn edrych arno mewn perthynas â’r hyn sy'n bosibl a'r cymorth sydd ar gael ar gyfer dur. Felly, sut ydych chi fel Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi yn Llywodraeth Cymru yn edrych ar y posibiliadau a gyflwynir gan hyn o beth o ran eich trafodaethau gyda Tata, o ystyried hefyd fod yr undebau llafur wedi cymryd camau diwydiannol a'i bod yn gwbl amlwg eu bod yn benderfynol, a bod cymunedau lleol yn benderfynol o wneud popeth yn eu gallu i wrthsefyll y cynlluniau presennol?

Mae hwnnw'n gwestiwn pwysig iawn, ac rwy'n teimlo'n gryf mai un o'r rhesymau pam fod yr undebau mor ymrwymedig i'r camau gweithredu yw oherwydd bod ganddynt gynllun amgen sy'n gredadwy ac sydd wedi'i ddatblygu gan arbenigwyr ym maes cynhyrchu dur. Byddem wedi hoffi gweld Tata yn mabwysiadu’r cynlluniau hynny yr oedd pawb, gan gynnwys Tata, rwy’n credu, yn derbyn eu bod yn gynlluniau credadwy. Rwy’n credu, fel roedd John Griffiths yn ei ddweud, fod y gobaith o gael Llywodraeth newydd, Llywodraeth Lafur, gobeithio, sydd wedi ymrwymo i £3 biliwn—. Clywaf Aelodau’n dweud nad yw hwnnw’n ymrwymiad; mae’n ymrwymiad, a bydd yn newid y cyd-destun yn sylfaenol, rwy’n credu, mewn perthynas â’r penderfyniadau sydd wedi’u gwneud, a bydd hynny’n galluogi penderfyniadau i arwain at bontio tecach i sector dur cynaliadwy yn y dyfodol, a gwn ei fod yn teimlo’n angerddol iawn ynglŷn â hynny, ac yn osgoi’r colledion swyddi ar y raddfa yr ydym yn ei hystyried ar hyn o bryd. Felly, byddwn ni fel Llywodraeth yn parhau i annog Tata Steel ar bob cyfle i osgoi gwneud penderfyniadau na ellir eu gwrthdroi yng nghyd-destun tirlun sy’n newid yn gyflym.

Ysgrifennydd y Cabinet, rydym yn aml yn clywed y Llywodraeth Lafur hon yn dweud pa mor falch yw hi fod gwreiddiau eich plaid yn ddwfn yn y gymuned Gymreig ei hun, gyda gweithwyr dur yn ganolog iddi, ochr yn ochr â'ch perthynas agos ag undebau llafur, gyda'r ddau ffactor wedi'u cysylltu'n annatod. Ac eto, er gwaethaf sylfaen hynod ddwfn y blaid, a'r berthynas waith agos gyda'r undebau, rywsut nid oes gennych unrhyw beth i'w gynnig i Tata Steel, na'r gweithwyr dur ledled Cymru, ar ffurf cefnogaeth gadarn. Rwy'n siŵr eich bod wedi clywed hyn eisoes, ond rwyf am atgoffa pawb—roedd Llywodraeth Geidwadol y DU wedi rhoi £100 miliwn ar y bwrdd tuag at greu bwrdd pontio ac oddeutu £500 miliwn tuag at y ffwrnais arc drydan ei hun, gan sicrhau miloedd o swyddi a sicrhau bod dur yn parhau i gael ei wneud yng Nghymru yn y dyfodol.

Maent bob amser yn dweud y dylech chi wylio sut mae pobl yn ymddwyn pan fo amseroedd yn anodd. Wel, rydym i gyd wedi gweld nad yw Llywodraeth Lafur Cymru yn cefnogi'r gymuned ddur mewn gwirionedd, gan gynnwys y rhai yn fy rhanbarth i yn ne-ddwyrain Cymru. Ysgrifennydd y Cabinet, rydych chi'n honni eich bod yn eu cefnogi, ac eto nid yw'r Llywodraeth Lafur hon wedi cynnig un geiniog o gefnogaeth yn ystod eu cyfnod o angen. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, sut ydych chi'n bwriadu cefnogi'r cymunedau dur os nad ydych chi'n cynnig unrhyw gymorth ariannol, oherwydd y cyfan a welsom hyd yma, ers ffurfio'r Llywodraeth hon, yw trafodaethau yn Mumbai heb fawr ddim i'w ddangos amdanynt?

Pe bai'r Aelod wedi cymryd rhan yn y ddadl ddoe ar y mater hwn, byddai wedi fy nghlywed yn cywiro'r cofnod, ac rwy'n teimlo bod angen imi wneud hynny eto, mae arnaf ofn. Nid yw Llywodraeth y DU wedi rhoi £100 miliwn ar y bwrdd. Nid yw Llywodraeth y DU yn dweud hynny hyd yn oed. Mewn gwirionedd, maent wedi rhoi £80 miliwn ar y bwrdd, ac os oes gan unrhyw Aelod ddiddordeb mewn gwybod faint o hwnnw sydd wedi cael ei wario, yr ateb yw 'dim ceiniog'. Cymerais y cyfle ddoe hefyd i esbonio—. Mae hi'n ysgwyd ei phen; rwy'n cywiro'r cofnod ar ei rhan.

O ran yr hyn y mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo iddo, soniais ddoe wrth Sam Kurtz, mewn ymateb i gwestiynau tebyg ganddo, fod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo ei rhaglenni cyflogadwyedd a sgiliau, wedi addasu ei rhaglenni cyfrifon dysgu personol. Mae'n debyg fod y rhaglen gyntaf yn werth tua £25 miliwn, mae'n debyg, ledled Cymru, a'r ail tua £21 miliwn ledled Cymru, ac mae'r arian hwnnw eisoes yn cael ei wario. Felly, nid wyf yn credu bod gan unrhyw un ddiddordeb mewn chwarae gemau gwleidyddol pan fo 9,000 a mwy o swyddi yn y fantol, a hoffwn annog yr Aelod gyferbyn i wrthsefyll y demtasiwn i sgorio pwyntiau gwleidyddol. Mae dadl i'w chael—[Torri ar draws.] Mae dadl i'w chael, ond rwy'n credu ei bod yn bwysig, ac yn fater o barch, fod y ddadl honno'n seiliedig ar ffeithiau.

Question 8 [OQ61200] is withdrawn. Question 9, Adam Price.

The independent advisory group for the future electricity grid for Wales is currently being convened. This involves defining the membership and supporting the members to agree the work plan of the group. As key activities are completed, information concerning the group will be published.

I hope the Cabinet Secretary can tell us a little more as to when we will get that further information. The reason I ask, of course, is because of constituency interest, in terms of proposed developments in the Tywi and Teifi valleys, and the fact that the Government has assembled this group has been welcomed. I think it is an opportunity to update the Government's understanding of the innovation that there has been, particularly in terms of cable ploughing and so on. But will the outputs of this group be available in good time to influence decisions that will impact the developments that I've alluded to? And also can we have further information about the remit and membership in order to ensure that the public can have trust in the outcomes being objective and having an influence in a constructive way on Government decisions?

My intention is to make an announcement, before the summer recess, in terms of the membership and the terms of reference, the—. Excuse me. Work programme. [Interruption.] The work programme of the group; thank you. Partly because the group is independent, the group itself will be appointing the programme of work, and we would all, I think, approve of that kind of approach. So, the aim is to make an announcement before the summer recess, certainly, on that, including the membership of the group. And in terms of the output of the discussions, I would hope to have advice from them by the end of the year, or the start of the next year, so that we'll have a set of principles then, for ensuring that what we are supporting in the future is consistent with those principles. So, that's a rough picture of the timeline, but certainly I would hope, and certainly intend, to give you an update before the end of the term.

I thank the Cabinet Secretary.

The next questions will be to the Cabinet Secretary for Health and Social Care, and the first question is from Mark Isherwood and is to be answered by the Minister for Mental Health and Early Years. Mark Isherwood.

Fel rhan o'r broses o uwchgyfeirio i fesurau arbennig, cytunwyd ar raglen waith gynhwysfawr i sicrhau bod y bwrdd iechyd yn gallu gwneud y gwelliannau parhaus sydd eu hangen gan ei wasanaethau iechyd meddwl. Mae’r bwrdd iechyd yn canolbwyntio’n fawr ar gyflawni hyn.

Dilyswyd a datgelwyd cam-drin sefydliadol yn uned iechyd meddwl Hergest a ward dementia Tawel Fan mewn adroddiadau olynol. Mae teuluoedd Tawel Fan wedi dweud bod yr ysgrifennydd iechyd ar y pryd, y Prif Weinidog bellach, Vaughan Gething, wedi dweud wrthynt ym mis Hydref 2018 nad oedd yr hyn roeddent wedi’i weld yn gam-drin sefydliadol, a'i fod wedi cerdded allan pan holwyd cwestiynau iddo. Wrth siarad yma ym mis Tachwedd 2018, dywedodd Vaughan Gething ei fod yn fodlon fod y cynlluniau roedd y bwrdd iechyd wedi’u rhoi ar waith i weithredu argymhellion yr adroddiad yn gynhwysfawr ac yn gadarn.

Mae adroddiad newydd gan Goleg Brenhinol y Seiciatryddion, sy’n edrych ar argymhellion mewn pedwar adroddiad blaenorol, bellach wedi canfod bod llai na hanner y rhain wedi’u gweithredu’n llawn. Ymhellach, mae'r Cyngor Nyrsio a Bydwreigiaeth bellach wedi tynnu nyrs staff seiciatrig oddi ar y gofrestr oherwydd bod ei hymddygiad camdriniol wedi achosi niwed i gleifion a thystion bregus ar ward Tawel Fan. Felly, a fydd Llywodraeth Cymru yn dangos atebolrwydd ac yn ymddiheuro i'r teuluoedd nawr, o ystyried bod hyn wedi datgelu'r un diwylliant o guddio, beio dioddefwyr, a bwlio chwythwyr chwiban ag a welwyd gyda Swyddfa'r Post a’r sgandal gwaed heintiedig?

Diolch am y cwestiwn hwnnw, Mark. Fel rhan o'r ymyrraeth mesurau arbennig, comisiynodd Llywodraeth Cymru Goleg Brenhinol y Seiciatryddion i gynnal adolygiad i asesu i ba raddau y mae argymhellion o'r adolygiadau iechyd meddwl blaenorol wedi'u cyflawni. Mae'r adroddiad wedi'i rannu gyda theuluoedd ac fe'i trafodwyd yng nghyfarfod y bwrdd ddydd Iau diwethaf, mewn gwirionedd, ar 30 Mai. Mae'n dangos nad yw'r cynnydd yn erbyn nifer o'r argymhellion wedi cael ei gynnal. Mae hyn yn siomedig iawn, a byddwn yn gweithio'n agos gyda'r bwrdd iechyd i sicrhau eu bod yn cymryd ac yn gwreiddio'r camau priodol. Byddaf yn cyfarfod ag is-gadeirydd y bwrdd iechyd ac arweinwyr gweithredol iechyd meddwl ar sail chwarterol i drafod camau gweithredu mewn perthynas â gwasanaethau iechyd meddwl a pha gymorth a fyddai o fudd i gyflawni gwelliannau. A byddaf yn sicr yn trafod yr hyn sydd wedi'i wneud ac yn edrych yn fanylach ar yr hyn sydd angen ei wneud.

Edrychwch, dro ar ôl tro, mae Gweinidogion wedi codi yn y Siambr hon a dweud wrthym fod pethau'n cael eu datrys. Comisiynwyd adroddiad ar ôl adroddiad, fel y clywsom, fe wnaed argymhellion, ac rydym i gyd wedi cael ein harwain i gredu y byddai pethau'n newid. Nawr, mae'r adroddiad damniol diweddaraf hwn i'r bwrdd iechyd, yn datgelu nad yw'r mwyafrif o argymhellion mewn adroddiadau olynol i sgandalau iechyd meddwl yn y gogledd wedi cael eu gweithredu. A ydych chi fel Llywodraeth felly wedi cael eich camarwain—neu efallai wedi cael eich twyllo, byddai rhai yn dweud—gan rywun? Ac os ydych chi, mae hynny ynddo'i hun yn sgandal arall i'w hychwanegu at restr hir iawn o sgandalau, rhaid imi ddweud. Nawr, o ystyried yr holl fethiannau hyn, onid yw'n bryd rhoi cynnig ar dacteg wahanol? Oni ddylech sefydlu pwyllgor goruchwylio annibynnol nawr, sy'n cynnwys Llais—llais y claf—teuluoedd yr effeithir arnynt, y trydydd sector ac eraill, i weithio gyda'r bwrdd iechyd i wneud yn siŵr fod yr argymhellion hyn yn cael eu cyflawni, unwaith ac am byth?

Diolch, Llyr. Mae'r bwrdd iechyd wedi dweud y bydd yn cymryd cyfnod o amser a myfyrio i ystyried canfyddiadau'r adroddiad a barn teuluoedd ac eraill, gan gynnwys Llais, fel y sonioch chi, cyn llunio ei ymateb ffurfiol. Hoffwn ddweud, mae Gweithrediaeth GIG Cymru yn cyfarfod â'r holl fyrddau iechyd bob mis i fonitro perfformiad fel rhan o gyfarfodydd gwella, ansawdd, perfformiad a chyflawni. O ran Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, gallaf gadarnhau eu bod yn parhau i wella perfformiad gyda cherrig milltir ychwanegol yn cael eu gosod i gefnogi'r bwrdd iechyd i gynnal cynnydd. Byddwn yn datblygu datganiadau ansawdd iechyd meddwl a fydd yn cefnogi byrddau iechyd i ddarparu gwasanaethau sy'n gyson ledled Cymru. Ac fel y dywedais mewn ymateb i Mark, gallaf eich sicrhau y byddaf yn cyfarfod ag is-gadeirydd y bwrdd iechyd yn fuan, ynghyd ag arweinwyr iechyd meddwl, ar sail chwarterol hefyd, ers imi ddod i'r swydd yn ddiweddar, a byddaf yn gwneud hynny a byddaf yn parhau i wneud hynny.

'A Healthier Wales' sets out our vision and our priorities, namely a comprehensive health and social care system with seamless services, which focuses on prevention and community-based care, and going to hospital only when needed.

Ysgrifennydd y Cabinet, un o flaenoriaethau iechyd cyhoeddus Llywodraeth Cymru yw diogelu iechyd pobl, ac eto mae'r gymuned o amgylch safle tirlenwi Withyhedge yn fy etholaeth yn parhau i ddioddef o ddrewdod ffiaidd ac allyriadau a all fod yn wenwynig. Mae preswylwyr yn parhau i brofi symptomau iechyd difrifol, fel amrannau poenus a chwyddedig, cur pen a chyfog. Mae'r rhain yn bobl go iawn, yn dioddef yn ein cymunedau o dan oruchwyliaeth eich Llywodraeth, a digon yw digon. Pa gamau y byddwch chi nawr yn eu cymryd fel Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd i ddiogelu ein hetholwyr a sicrhau nad ydynt yn parhau i ddioddef oherwydd gweithredoedd gwarthus gweithredwr safle tirlenwi Withyhedge?

Diolch yn fawr. Wel, rwy'n amlwg wedi bod yn cadw llygad barcud ar y sefyllfa, ac yfory, mae gennyf gyfarfod, ynghyd ag Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig, i geisio sicrwydd a chael y wybodaeth ddiweddaraf am y camau sy'n cael eu cymryd mewn perthynas â safle tirlenwi Withyhedge. Wrth gwrs, mae safle tirlenwi Withyhedge yn cael ei reoli gan drwydded amgylcheddol, sy'n cynnwys amodau y mae'n rhaid i'r gweithredwr gydymffurfio â nhw i atal niwed i'r amgylchedd neu iechyd pobl. Cyfoeth Naturiol Cymru, fel y rheoleiddiwr gwastraff yng Nghymru, sy'n gyfrifol am reoleiddio'r safle a sicrhau cydymffurfiaeth ag amodau'r drwydded. Nid oes gan Iechyd Cyhoeddus Cymru unrhyw gyfrifoldebau rheoleiddiol na phwerau'n gysylltiedig â rheoli'r safle na gorfodi, ond maent wedi mabwysiadu ymagwedd ragofalus mewn ymateb i'r mater hwn. 

Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Altaf Hussain.

Weinidog, yr wythnos hon cefais y pleser o ymweld â Llais yn eu pencadlys yn Abercynon, ac yn ystod sgyrsiau am eu gwaith ymgysylltu cymunedol gwych, daeth yn amlwg nad yw llawer o aelodau'r cyhoedd yn ymwybodol o rôl Llais fel llais y cyhoedd mewn perthynas â gofal cymdeithasol. Pa gamau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i hyrwyddo'r ffaith bod Llais yn gorff annibynnol a sefydlwyd i roi llais i bobl Cymru ynghylch eu gwasanaethau gofal cymdeithasol, ac nid ynghylch rhyngweithiadau'r GIG yn unig?

Diolch am eich cwestiwn, Altaf. Rydych chi'n llygad eich lle, mae rôl Llais bellach wedi ymestyn i gynnwys gofal cymdeithasol. Wrth gwrs, rydym yn eu cydnabod yn eu hymgnawdoliad blaenorol fel cynghorau iechyd cymunedol, a phan gawsant eu sefydlu o dan y ddeddfwriaeth ddiweddar i ddod yn Llais, fe wnaethant gymryd cyfrifoldeb dros lais y claf a'r cleient mewn gofal cymdeithasol. Ac un o'u prif amcanion pan gawsant eu sefydlu oedd hyrwyddo'r rôl honno fel llais y cleient, ymdrin â chwynion a gweithredu fel eiriolwyr a chynghorwyr arbenigol i bobl mewn gofal cymdeithasol. Felly, mae cylch gwaith Llais yn cwmpasu ymgysylltiad a chynrychiolaeth ar draws gofal cymdeithasol. 

Rwy'n credu ei bod yn briodol dweud y dylem fod yn gwneud mwy i hyrwyddo gwaith Llais mewn gofal cymdeithasol, oherwydd yn flaenorol nid oedd llais i bobl mewn gofal cymdeithasol, ac rwy'n credu mai'r hyn a welsom oedd cwynion uniongyrchol i'r awdurdod lleol. Ac mae Llais wedi gallu bod yn eiriolwr a chyfryngwr rhwng yr awdurdod lleol a'r cleient. Felly, rwy'n hapus i basio'r neges honno ymlaen, Altaf, a gweld a oes mwy y gallwn ei wneud o safbwynt Llywodraeth Cymru i hyrwyddo rôl Llais, ond mae hwnnw'n sicr yn rhywbeth y mae angen i ni siarad â Llais yn ei gylch, a sicrhau eu bod nhw'n gwneud hynny hefyd.

Diolch yn fawr, Weinidog. Wrth gwrs, un o'r cwynion mwyaf yn ymwneud â phrofiad pobl o ofal cymdeithasol yn ystod y cyfnod diweddar oedd y ffordd y cefnwyd bron â bod yn gyfan gwbl ar y sector yn ystod y pandemig. Mae'n debyg na fyddwn byth yn gwybod gwir nifer y bobl a fu farw'n ddiangen yn ein cartrefi gofal yn ystod COVID-19. Mae'r ffaith bod modiwl 6 o ymchwiliad COVID y DU wedi'i ohirio, a'n bod yn annhebygol o gael yr adroddiad yn ystod tymor y Senedd hon, yn peri pryder mawr. Rhaid inni wneud mwy na gobeithio na chawn bandemig arall na salwch tymhorol difrifol cyn inni roi'r gwersi a ddysgwyd o COVID ar waith. Weinidog, pa gamau rydych chi'n eu cymryd yn y cyfamser i sicrhau bod gan bob cartref gofal fesurau atal a rheoli heintiau cadarn ar waith, yn ogystal â sicrhau bod pob aelod o staff yn cael hyfforddiant atal a rheoli heintiau a chyfarpar diogelu personol digonol?

Diolch am y cwestiwn pwysig hwnnw, Altaf, ac wrth gwrs, fel y dywedwch, ni fyddwn yn gweld canlyniad yr ymchwiliad COVID am gryn dipyn o amser eto, nac yn gweld a fydd unrhyw argymhellion penodol ynghylch hynny, ond yr hyn y gallaf eich sicrhau yw bod mesurau rheoli heintiau cadarn ar waith. Mae pob un o'n cartrefi gofal yn destun arolygiadau annibynnol gan Arolygiaeth Gofal Cymru ac nid ydym wedi cael unrhyw adroddiadau am unrhyw bryderon cyfredol ynghylch cartrefi gofal sydd wedi bod yn destun arolygiadau ers COVID-19, felly nid wyf yn credu bod gennym unrhyw reswm dros ymyrryd nac achos pryder difrifol ar hyn o bryd o ran y ffordd y mae ein cartrefi gofal yn gweithredu. Ond rwy'n cyfarfod bob mis â phrif arolygydd Arolygiaeth Gofal Cymru, a byddaf yn sicr yn codi hyn gyda hi pan fyddaf yn cyfarfod â hi fis nesaf, i sicrhau nad oes unrhyw faterion y mae angen i mi fod yn ymwybodol ohonynt.

Rwy'n ddiolchgar i chi, Weinidog. Fodd bynnag, credaf fod angen strategaeth genedlaethol a set unffurf o safonau ar gyfer atal a rheoli heintiau yn y sector gofal. A ydych chi'n cytuno na allwn ganiatáu dull tameidiog o ymdrin â hyn, ac ni waeth pa awdurdod lleol y mae'r cartref gofal ynddo, neu pa fwrdd partneriaeth rhanbarthol sy'n arwain, a ydych chi'n cytuno bod angen safon gofal cenedlaethol? A wnewch chi ymrwymo heddiw felly i weithio gydag Iechyd Cyhoeddus Cymru, Addysg a Gwella Iechyd Cymru, a'r sector, ynghyd â minnau a grwpiau cleifion, i sefydlu dull cyffredinol o ymdrin ag atal a rheoli heintiau mewn cartrefi gofal a gofyniad i hyfforddi'r holl staff mewn gweithdrefnau atal a rheoli heintiau cyn gynted â phosibl?

Unwaith eto, diolch am y pwynt pwysig hwnnw, Altaf, ac wrth gwrs rydym yn rhychwantu ystod eang o faterion ym maes gofal cymdeithasol i reoleiddio a safoni arferion ar draws gwasanaethau cymdeithasol, ac mae hynny'n cynnwys ein cartrefi gofal a chomisiynu gwasanaethau mewn cartrefi gofal, a byddwn yn cyhoeddi fframwaith cenedlaethol ar hynny erbyn diwedd y flwyddyn. Rwy'n hapus i ystyried y pwyntiau y gwnaethoch eu codi a gweld a allwn eu hymgorffori yn y fframwaith cenedlaethol, ac a ellir safoni'r gwaith yr ydym eisoes yn ei wneud yn y maes hwnnw yn y ffordd a nodwyd gennych, oherwydd mae'n gwbl amlwg i mi mai'r ffordd orau o sicrhau canlyniadau rheolaidd yw rhoi ymarfer rheolaidd ar waith ar draws gofal cymdeithasol ac ar draws y gwasanaethau cymdeithasol. Fel y dywedais, dyna'n union y mae ein fframwaith cenedlaethol wedi ceisio ei wneud, a byddaf yn bendant yn sicrhau ein bod yn edrych ar hynny mewn perthynas â hyfforddiant atal a rheoli heintiau hefyd.

Plaid Cymru spokesperson, Mabon ap Gwynfor.

Thank you. Llywydd, I was pleased to see the Twitter messages of the Cabinet Secretary recently showing that she had visited the historic town of Harlech. That’s no surprise, because Harlech is a glorious town that has a great deal to offer visitors. But what was surprising was to see the Cabinet Secretary holding a campaign placard calling for the modernisation of the health service. Labour have been running the health service in Wales and have been doing so for 25 years, but it appears that that fact was lost on the Cabinet Secretary for health. The Cabinet Secretary agreed with me a fortnight ago, when I asked about the Langstaff report, that being open, transparent and honest were important principles. So, given this, does the Cabinet Secretary accept that what was suggested in holding that placard, namely that the state of the health service isn't her responsibility, is misleading, and will she apologise for that? And finally, does the Cabinet Secretary agree that it is her and the Welsh Government's responsibility to modernise our health service?

I'm not going to apologise for wanting to modernise the health service. I am modernising the health service but I want to go further, and if there was a Labour Government in Westminster, there would be an opportunity to go even further. So, I'm not going to apologise for that. We have invested a lot already in digital developments in the health service in Wales, but we could go much further if we had a Government that takes the health service seriously in Westminster.

Diolch am yr ateb hwnnw. Dros y misoedd diwethaf, mae canlyniadau diffyg parodrwydd Gweinidogion iechyd olynol i gymryd cyfrifoldeb am y problemau systemig yn ein gwasanaeth iechyd, fel y gwelsom eisoes heddiw, wedi bod yn glir iawn. Yr wythnos diwethaf, gwelsom y canlyniadau hynny yng nghasgliadau damniol adroddiad Coleg Brenhinol y Seiciatryddion i wasanaethau iechyd meddwl ac anabledd dysgu ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, a ganfu fod argymhellion o adroddiadau blaenorol, sy'n dyddio'n ôl cyn belled â 2014, yn parhau heb eu gweithredu ar draul bywydau cleifion.

Gwelwn y canlyniadau hyn hefyd yn y problemau systemig yng ngwasanaethau mamolaeth Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe, lle datgelodd arolygiad dirybudd pellach yn ddiweddar gan Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru nad yw argymhellion sy'n deillio o adolygiad mamolaeth cenedlaethol 2020 wedi'u rhoi ar waith. Roedd 22 o gamau gweithredu yn dal i fod heb gael sylw, yn ogystal â phryderon eraill a godwyd gan arolygwyr. Mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe wedi bod dan fesurau monitro estynedig ar gyfer gwasanaethau mamolaeth ers mis Rhagfyr 2023. Mae'r ffaith bod AGIC yn mynd i mewn ac yn dal i ddod o hyd i broblemau diogelwch mawr i gleifion yn peri pryder mawr.

Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych chi'n cytuno bod yr hanes hwn o argymhellion heb eu gweithredu, camau gweithredu heb eu rhoi ar waith a phryderon diogelwch parhaus i gleifion yn dangos bod Llywodraeth Cymru yn methu cyflawni ei chyfrifoldeb dros ddarparu gwasanaethau iechyd diogel ac effeithiol?

Rwy'n credu bod fy nghyd-Aelod, Jayne Bryant, newydd roi ateb cynhwysfawr i'r cwestiynau'n ymwneud â'r ymchwiliadau yng ngogledd Cymru—ymchwiliadau, gadewch inni beidio ag anghofio, a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru, felly ein cyfrifoldeb ni yw gwneud yn siŵr ein bod yn gwybod beth sy'n digwydd yno. Rydym wedi gwneud hynny, ac rwy'n credu bod y cwestiwn hwnnw wedi'i ateb yn gynhwysfawr iawn.

Mewn perthynas â gwasanaethau mamolaeth ym Mae Abertawe, roedd yna broblemau'n ymwneud yn benodol â recriwtio. Rwy'n falch o ddweud bod ymgyrch recriwtio enfawr wedi bod a bydd niferoedd ychwanegol sylweddol yn dechrau mewn bydwreigiaeth o fis Medi ymlaen. Felly, mae'n edrych yn debyg fod y mater penodol hwnnw—sef y mater pwysicaf yr oedd angen iddynt ei ddatrys—yn cael ei ddatrys. Rwy'n gwybod bod y bwrdd iechyd yn cyfarfod yr wythnos hon gyda fy swyddogion i sicrhau cynnydd mewn perthynas â phroblemau mamolaeth ym Mae Abertawe.

Mae nifer o deuluoedd wedi cysylltu â mi ac eraill ar y meinciau hyn i ddweud bod methiannau allweddol i ddarparu gofal mamolaeth diogel ym Mae Abertawe wedi effeithio ar eu bywydau. Mae'r teuluoedd hyn wedi ei gwneud hi'n boenus o glir eu bod wedi cael cam, gan gynnwys gan eich rhagflaenydd yn y rôl, y Prif Weinidog presennol. Fel Gweinidog iechyd rhwng 2016 a 2021, goruchwyliodd dros gamau i ychwanegu pedair risg allweddol mewn perthynas â mamolaeth at gofrestr risg y bwrdd iechyd, ac roeddent yn dal i fod yno adeg adroddiad damniol AGIC yn 2023. Yn 2019-20, byddai'r Gweinidog iechyd wedi cael 33 o hysbysiadau yn ymwneud â digwyddiadau difrifol yn gysylltiedig â genedigaethau ym Mae Abertawe. Methwyd yr holl faneri coch, yr holl gyfleoedd i ymyrryd.

Mae'r teuluoedd hefyd wedi ei gwneud yn glir nad oes ganddynt hyder yn y broses adolygu gyfredol a hynny am reswm da yn fy marn i. Gellid dehongli e-byst gan gadeirydd yr adolygiad, a gafwyd o dan Ddeddf Rhyddid Gwybodaeth 2000, fel rhai sy'n awgrymu awydd i gyfyngu ar gyfranogiad teuluoedd ynddo. Hyd yn hyn, nid oes digon o sensitifrwydd yn y broses, ac mae pryderon wedi'u codi hefyd am gylch gorchwyl yr adolygiad. Mae'r pryderon hyn yn cynnwys na ddatblygwyd y cylch gorchwyl mewn ymgynghoriad â'r teuluoedd, nad ydynt yn adlewyrchu'r effaith benodol ar gleifion du a lleiafrifol ethnig, ac nad oes unrhyw ran gan gleifion i'w chwarae yn y panel goruchwylio. Mae'r teuluoedd hyn wedi galw am ymchwiliad cyhoeddus llawn ac rwy'n adleisio eu galwad. Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi ymrwymo i gynnal ymchwiliad o'r fath?

Nid yw'r trothwy ar gyfer ymchwiliad cyhoeddus yn isel, ond yn amlwg, byddwn bob amser yn cadw'r materion hyn dan ystyriaeth. Cyfarfu Llywodraeth Cymru â'r bwrdd iechyd ar 3 Mehefin ar gyfer y cyfarfod monitro estynedig mewn perthynas â gwasanaethau mamolaeth a newydd-anedig. Ac yn y cyfarfod hwnnw, fel y dywedaf, cawsom sicrwydd fod yna 17 o fyfyrwyr bydwreigiaeth newydd, ond hefyd, y bydd yna gyfarwyddwr bydwreigiaeth newydd, a fydd yn dechrau y mis hwn. Mae arweinyddiaeth yn gwbl hanfodol mewn unrhyw adran, ac felly rwy'n credu bod hwnnw'n benodiad allweddol. Mae'r bwrdd iechyd hefyd wedi rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf am ailagor y ganolfan geni gartref a gwasanaethau cymunedol. Yn dilyn adolygiad porth llwyddiannus, mae'r bwrdd iechyd mewn trafodaethau gyda'r undebau ynghylch ambell i fater, ac rwy'n gobeithio y bydd hyn yn cael ei ddatrys. Bydd penderfyniad a wneir gan y bwrdd yn eu galluogi wedyn i ailddechrau'r gwasanaethau hyn o fis Awst ymlaen.

Er gwaethaf yr hinsawdd ariannol, rydym yn parhau i fuddsoddi yng nghynaladwyedd ein gweithlu GIG, gan gynnal y lefelau sylweddol o gyllid ar gyfer hyfforddi gweithlu newydd yn 2024-25. Rydym hefyd yn darparu rhaglenni sy'n cael eu rhedeg yn genedlaethol i gefnogi recriwtio rhyngwladol moesegol i gau'r bwlch swyddi gwag a buddsoddi mewn cynlluniau cadw staff.

Ysgrifennydd y Cabinet, nid wyf am ailadrodd y problemau y mae pobl yn eu cael yn ceisio gweld meddyg teulu neu ddeintydd. Rydym i gyd yn gwybod am yr effaith y mae diffyg cynllunio gweithlu strategol yn ei chael ar fynediad at ofal. Fodd bynnag, rwyf am ganolbwyntio ar yr effaith y mae prinder staff yn ei chael ar allu'r GIG i ymateb i argyfyngau. Yr wythnos diwethaf, rhybuddiodd Ymddiriedolaeth Brifysgol GIG Gwasanaethau Ambiwlans Cymru y bydd oedi cyn trosglwyddo, sydd, fel y nodoch chi eich hun, yn deillio'n rhannol o brinder staff gofal cymdeithasol, yn effeithio ar allu'r gwasanaeth i ymateb i ddigwyddiadau mawr, gan gynnwys ymosodiadau gan derfysgwyr. Beth bynnag yw'r broblem gyda'n GIG, gallem bob amser ddibynnu arno mewn argyfwng cenedlaethol, ond nawr, nid yw hynny hyd yn oed yn sicr. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, pa gamau ydych chi'n eu cymryd i ddileu oedi cyn trosglwyddo a chaniatáu i griwiau ambiwlans ymateb i ddigwyddiadau mawr?

Diolch yn fawr. Fe fyddwch yn gwybod bod gennym fwy o bobl yn gweithio yn GIG Cymru nag erioed o'r blaen—110,000 o weithwyr. Mae hynny 12 y cant yn fwy na thair blynedd yn ôl. Ac o ran staff meddygol a deintyddol, mae gennym 12 y cant yn fwy ohonynt. Dyna 892 yn fwy na thair blynedd yn ôl. Felly, mae'r niferoedd yn cynyddu, ond mae'r galw hefyd yn cynyddu. A dyna'r broblem go iawn yma: fod y galw'n parhau i godi. Ac fe fyddwch yn gwybod, fel clinigydd eich hun, gyda phoblogaeth sy'n heneiddio, fod y galw'n debygol o barhau i gynyddu. Mae yna bob amser derfyn ar y gyllideb, ac rydym i gyd yn ymwybodol fod 65 y cant o'r arian a wariwn ar y GIG yn cael ei wario'n uniongyrchol ar staff.

Ar y gwasanaeth ambiwlans, mae gennym 13 y cant yn fwy o bobl nag a oedd gennym dair blynedd yn ôl, felly niferoedd ychwanegol sylweddol. Rydych chi'n hollol iawn, ar oedi cyn trosglwyddo, fod yna broblem wirioneddol, ac mae'n broblem yr ydym yn gweithio arni'n gyson. Mae'n ymwneud â'r berthynas, ynglŷn â ble mae'r cyfrifoldebau o fewn y byrddau iechyd hynny, pwy sydd angen symud pobl ymlaen, ond hefyd llywodraeth leol. Mae'r deialogau cyson hynny, y sgwrs gyson a gawn gyda nhw, gallu gweld yn iawn ble mae'r broblem, beth yw'r rhwystr, a chyfrifoldeb pwy yw'r rhwystr, yn gwbl hanfodol. Rydym wedi gwneud llawer iawn o waith ar hynny. Mae gennym bethau fel aseswyr dibynadwy nawr, felly nid oes raid i chi aros i rywun o'r cyngor ddod i wirio—mae gan awdurdodau lleol hyder mewn pobl eraill i wneud rhywfaint o'r gwaith hwnnw i symud pethau ymlaen. Mae gennym ffordd bell i fynd. Y broblem allweddol, unwaith eto, yw sut ydych chi'n recriwtio digon o weithwyr gofal. Rydym yn talu'r cyflog byw go iawn, yn wahanol i lefydd yn Lloegr; nid oedd hwnnw'n fuddsoddiad bach. Ond mae'n dal yn anodd iawn recriwtio pobl i'r rolau hynny, a dyna lle mae'r her go iawn.

O ran ymosodiad gan derfysgwyr, rydych chi'n hollol gywir, mae yna asesiad ar hyn o bryd o beth oedd yr argymhellion o ganlyniad i ymosodiad. Felly, mae hynny'n cael ei asesu ar hyn o bryd, ac yn amlwg, rwyf am aros i gael cyngor o ganlyniad i hynny.

We are determined to reduce long waiting times across Wales. The number of people waiting for two years has fallen every month since we published our planned care recovery plan. In March 2024, the number waiting two years was 71 per cent less than in March 2022, the lowest since July 2021.

Thank you, Minister. It's good to hear that the two-year waiting lists are reducing, but figures published at the end of last month by Digital Health and Care Wales show the challenge facing the health service—almost 600,000 on the waiting lists, 18 per cent on the strategic pathway for over a year, compared to 4 per cent in England. 

The waiting lists for cancer treatments are terrifying for individuals and their families. Constituents have contacted me worried for their lives and for the lives of their relatives. Forty per cent of patients in Wales are waiting more than 62 days to start treatment after cancer is first suspected. This is a time of great anxiety for people, and, as you know, Minister, behind every bare statistic, there are individuals and their families. So, what is the Minister doing to respond to the lack of progress on the target that 75 per cent of cancer patients should start their treatment within 62 days? Thank you. 

Thank you. I think, first of all, that we need to say that, on average, people in Wales wait 22 weeks to get treatment. But you're quite right, when it comes to cancer, we need to move more swiftly, and that's why I think that the situation at present is not acceptable. One of the problems that we have is in the area of diagnostics. You have to remember, in terms of diagnostics, a lot of different areas use diagnostic capacity, not just cancer. The number of people who are sent to receive diagnostic tests—people on the suspected cancer pathway—has increased 50 per cent over the last three years. So, they hit a bottleneck, and that's part of the problem. That's why we have a diagnostic plan. We are investing in diagnostic capacity at present, and I do hope that that will make a difference, and will mean that more patients will be seen more quickly. 

Ysgrifennydd y Cabinet, lansiodd yr hyb diagnostig a thriniaeth yn Llantrisant, a ddatblygwyd gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg, gan gydweithio â byrddau iechyd Aneurin Bevan a Chaerdydd a'r Fro, y cyntaf o'i wasanaethau ym mis Ebrill eleni, ac mae eisoes wedi gwneud cynnydd mewn perthynas â rhestrau aros drwy roi dros 200 o gleifion ar y trywydd cyflym drwy ei sganwyr MRI. Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych chi'n cytuno bod gan yr hyb hwn botensial sylweddol i leihau rhestrau aros ymhellach wrth i'w wasanaethau ddatblygu, ac a allwch chi ailddatgan eich ymrwymiad i gefnogi'r model newydd arloesol hwn?

Diolch yn fawr iawn, Vikki. Onid yw'n hollol wir, yn syth ar ôl y cwestiwn canser, ein bod yn dod yn syth at gwestiwn diagnostig? Dyna lle mae'r tagfeydd, fel y dywedaf, ac mae hon yn enghraifft ohonom yn buddsoddi yn y gallu diagnostig. Yr hyn sydd gennym yno ar hyn o bryd yw gwasanaeth diagnostig symudol. Rwy'n credu bod hynny'n dda wrth i ni fwrw ymlaen, ond rydym yn edrych ar ddatblygu system ddiagnostig ranbarthol gynhwysfawr iawn sy'n cwmpasu tri bwrdd iechyd yn Llantrisant. Dyna lle rydym ni'n anelu. Mae'r adborth cychwynnol gan y bobl sy'n defnyddio'r system ddiagnostig symudol wedi bod yn gadarnhaol iawn, yn enwedig ynghylch mynediad da at y safle a'r sganiwr, ond fel y dywedais, yr hyn y ceisiwn ei wneud yw datblygu capasiti rhanbarthol a'i gynyddu. Felly, dyma'r cam cyntaf mewn cynllun llawer mwy cynhwysfawr. 

Question 5 [OQ61201] has been withdrawn. 

Caiff pob galwad i wasanaeth ambiwlans Cymru ei blaenoriaethu yn seiliedig ar ddifrifoldeb clinigol cymharol y symptomau fel y'u disgrifir gan y sawl sy'n ffonio, er mwyn sicrhau bod y rhai sydd â'r angen clinigol mwyaf yn cael eu blaenoriaethu i gael yr ymateb gorau posibl i sicrhau'r gobaith mwyaf o ganlyniad cadarnhaol.

Diolch. Yn ddiweddar, cyfarfûm â merch i etholwr, ei thad, a fu farw yn aros am ambiwlans yn 2022. Yn dilyn hynny, fe wnaeth y ferch gŵyn i Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus Cymru ynghylch y ffordd y cafodd yr alwad ei thrin. Canfu'r ombwdsmon fod yr alwad 999 wreiddiol wedi'i chategoreiddio'n gywir fel oren 1, ond fe wnaethant hefyd ganfod na ddilynwyd y gweithdrefnau cywir ar gyfer yr alwad les a gallai hyn fod wedi newid categori yr alwad wreiddiol a derbyniodd y rhan honno o'r gŵyn. Cafodd ei thad ataliad ar y galon 20 munud ar ôl yr alwad les ac mae ei ferch yn credu bod arwyddion hanfodol o ddirywiad wedi eu methu. Mae hi'n teimlo'n gryf y dylai'r alwad fod wedi cael ei thrin yn fwy difrifol a'i chyflawni gan staff cymwys priodol. Mae merch fy etholwr hefyd yn credu y dylai galwadau oren 1, sy'n cynnwys cyflyrau sydd ag amseroedd ymateb therapiwtig, gael targed amser ymateb, a gallai cael y driniaeth feddygol briodol o fewn yr amserau hyn olygu'r gwahaniaeth rhwng bywyd a marwolaeth. Mae hi'n awyddus iawn i sicrhau, gyda'r mathau hyn o alwadau, fod yw'r alwad les yn cael ei deall yn llawn o ran yr hyn y mae'n ei golygu i'r bobl sy'n derbyn y gofal. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ofyn i ymddiriedolaeth gwasanaethau ambiwlans Cymru adolygu'r ffordd y mae'n blaenoriaethu galwadau oren 1 a galwadau lles, i sicrhau bod galwadau lles yn cael eu gwneud yn briodol a sicrhau na allai digwyddiad o'r fath ddigwydd eto?

Diolch yn fawr iawn, ac mae'n ddrwg iawn gennyf glywed am yr enghraifft honno, Hefin. Rwy'n gobeithio y gwnewch chi anfon fy nghydymdeimlad at y teulu. Yn amlwg, ni allaf wneud sylw ar achos unigol, ond rwy'n credu bod egwyddor yr alwad les yn rhywbeth y byddaf yn ymchwilio iddo a darganfod yn union sut mae hynny'n cyd-fynd â'r blaenoriaethu sydd eisoes yn digwydd.

Hoffwn ddiolch i Hefin David am ofyn y cwestiwn pwysig hwn, a hoffwn innau hefyd gydymdeimlo'n ddiffuant â'ch etholwr yn eu colled.

Ysgrifennydd y Cabinet, cafodd etholwr i mi drawiad ar y galon gartref yn ddiweddar a phan ffoniodd ei wraig am ambiwlans, dywedwyd wrthi fod rhaid aros tair i bump awr. O ganlyniad, ac yn dilyn sgwrs â thriniwr galwadau 999, gyrrodd ei wraig ef i ysbyty'r Faenor, ac ar ôl cael ataliad ar y galon yn ysbyty'r Faenor, trosglwyddwyd fy etholwr wedyn i Ysbyty Athrofaol Cymru yng Nghaerdydd lle cliriwyd rhwystr rhydwelïol a gosodwyd dau stent. Diolch byth, mae fy etholwr yn gwneud yn dda yn dilyn ei episod feddygol ac mae ganddo lawer o ganmoliaeth i staff y GIG a helpodd i'w drin. Nawr, ar ôl iddo gysylltu â mi am help, roeddwn i'n meddwl tybed pam y byddai triniwr galwadau ambiwlans, fel yr eglurodd fy etholwr, yn cyfeirio cleifion yr amheuir eu bod yn dioddef trawiad ar y galon i'r Faenor pan nad oes arbenigwyr cardiaidd yn yr ysbyty hwnnw mewn gwirionedd? Ers hynny deallais mai dim ond rhwng 9 a.m. a 5 p.m. y caiff labordy cathetreiddio yn ysbyty'r Faenor ei ariannu, o ddydd Llun i ddydd Gwener, a boreau Sadwrn. Felly a wnewch chi ymrwymo i ystyried darparu cyllid ychwanegol i ehangu oriau agor y labordy?

Mewn ymateb i lythyr ar y mater hwn, Ysgrifennydd y Cabinet, eglurodd eich swyddfa fod byrddau iechyd wedi datblygu cynlluniau gwella gwasanaethau ambiwlansys, felly a wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i mi yn ogystal ag Aelodau eraill yma yn y Siambr am lwyddiant y cynlluniau hyn hyd yma ac amlinellu unrhyw gamau ychwanegol y bydd y Llywodraeth yn eu cymryd i wella canlyniadau i gleifion? Diolch.

Diolch yn fawr. Rwy'n ofni eich bod chi'n hollol iawn, mae amser aros hirach ar gyfer achosion nad ydynt yn rhai brys. Mae'r cyfan wedi'i gategoreiddio yn ôl materion meddygol a thechnegol iawn. Mae amser ymateb cyfartalog ar gyfer galwad goch tua 15 munud, ond yn amlwg, roedd hwn mewn categori gwahanol. Fe edrychaf i weld pam y cafodd rhywun ei anfon i'r lle anghywir. Rwy'n credu bod hon yn broblem eithaf sylfaenol. Nid yw hynny'n swnio'n iawn i mi. Felly, yn amlwg, mae angen hyfforddiant mewn perthynas â hynny os yw hynny'n digwydd. Fe edrychaf ar hynny. Yr hyn na allaf ymrwymo iddo, yn amlwg, yw ymestyn oriau labordy. Mae hynny i gyd yn golygu cyllid ychwanegol enfawr, cyllid nad ydym yn meddu arno ar hyn o bryd. Yn syml, nid oes gennym yr arian ychwanegol. Mae unrhyw beth sy'n galw am fwy o adnoddau mewn maes penodol yn anodd iawn i ni ar hyn o bryd. Ond yn sicr fe edrychaf i weld pam y cawsant eu hanfon i'r lle anghywir.

Question 7, Rhianon Passmore.

Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, dywedodd Robert Holcombe, pennaeth cyllid Bwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan—

Mae angen ichi ofyn y cwestiwn ar y papur trefn yn gyntaf, os gwelwch yn dda.

Collais y rhan gyntaf. Mae'n ddrwg gennyf, rwy'n ymddiheuro.

Mae pob sefydliad GIG yn cyflwyno ei gynllun ariannol yn rhan o broses y cynllun tymor canolig integredig. Yna cynhelir monitro misol ffurfiol gan fy swyddogion drwy gydol y flwyddyn, gyda chefnogaeth ychwanegol gan weithrediaeth y GIG. Cefnogir hyn ymhellach drwy gyfarfodydd rheolaidd rhwng fy swyddogion ac uwch staff cyllid o'r bwrdd iechyd.

Diolch. Ac fe ailadroddaf, Ysgrifennydd y Cabinet, fod Robert Holcombe, pennaeth cyllid Bwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan, wedi dweud wrth brif gyfarfod y bwrdd fod ganddo senario waethaf o ddiffyg o £60 miliwn a senario orau o ddiffyg o £48.9 miliwn. Yna aeth ymlaen i fanylu ar adroddiad mis un y bwrdd o ychydig o dan £5 miliwn, sy'n cyfateb i'r sefyllfa waethaf bosibl. Ysgrifennydd y Cabinet, bydd cyflwr ariannol bwrdd iechyd Gwent, gyda'i holl waddol diwydiannol a'i ddemograffeg poblogaeth acíwt, yn peri pryder i fy etholwyr yn Islwyn. Un agwedd a amlygwyd gan y bwrdd iechyd yw nifer y cleifion sy'n gaeth mewn gwelyau ysbyty am nad oes cynlluniau gofal ar waith iddynt ddychwelyd adref. Mae hwn yn fater endemig hirsefydlog ledled y DU, a achosir gan ddiffyg ffocws y DU ar ofal cymdeithasol, ond ar draws Gwent, roedd 289 o gleifion ddiwedd mis Ebrill, gan gostio mwy na £1 filiwn y mis a thua £15 miliwn dros y flwyddyn. Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n gwybod bod hyn yn ffocws cryf i Lywodraeth Cymru, ond pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu eu cymryd nawr i leddfu problem ddybryd oedi cyn trosglwyddo gofal? Pa welliannau brys i ofal cymdeithasol y gellir eu cyflawni nawr mewn cyd-destun datganoledig i leddfu'r pwysau ar ysbytai, ac a wnaiff hi ymrwymo i archwilio model gofal adsefydlu canolraddol Sgandinafaidd nawr?

Diolch yn fawr iawn. Rydych chi'n llygad eich lle o ran lle mae'r broblem. Yn sicr, mae oedi cyn trosglwyddo gofal yn rhywbeth rwy'n ei ystyried yn gyson, fel y mae i Dawn fel y Gweinidog sy'n gyfrifol am ofal cymdeithasol. Felly, rydym yn cydweithio llawer ar hynny, ac rydym hefyd yn siarad â'r Gweinidog sy'n gyfrifol am lywodraeth leol. Nid oedi cyn rhyddhau cleifion o'r ysbyty yw'r unig ffactor sy'n effeithio ar fynediad at wasanaethau, ond mae'n sicr yn un o'r materion allweddol. Asesiadau gofal cymdeithasol yw un o'r rhesymau mwyaf am oedi cyn i gleifion adael ysbytai. Mae gennym gronfa ddata gynhwysfawr iawn nawr sy'n dweud wrthym yn union pam mae pobl yn yr ysbyty, pam eu bod yn dal i fod yno, pwy sy'n ymdrin â nhw, pwy sy'n gyfrifol am hynny, fel y gallwn ddwyn pobl i gyfrif am hynny.

Y gwir amdani yw ein bod wedi gweld gostyngiad sylweddol yn y ffigurau hyn dros y flwyddyn ddiwethaf, ond mae'n rhaid inni fynd ymhellach. Felly, yr hyn sydd ei angen arnom yw dull o weithredu ar y cyd ar hyn, ac rydych chi'n gwybod bod llywodraeth leol hefyd yn teimlo'r wasgfa, yn ogystal â'r GIG, ond mae'n bwysig, rwy'n credu, nad ydym yn tynnu ein llygad oddi ar y broblem hon. Gallaf eich sicrhau bod hyn ymhlith ein pedair prif flaenoriaeth, ac yn sicr nid yw perfformiad gofal brys ac argyfwng yn ysbyty'r Faenor lle dylai fod. Mae rhywfaint o hynny'n deillio o oedi wrth drosglwyddo gofal.

Ar y model canolraddol, nid wyf yn gwybod beth yw'r model Sgandinafaidd, ond gallaf eich sicrhau bod gennym lawer iawn o enghreifftiau o ofal canolraddol. Mae gennym gronfa gwerth £144 miliwn y gellir ond ei defnyddio os yw'r byrddau iechyd yn cydweithredu ac yn gweithio nid yn unig gydag awdurdodau lleol, ond y trydydd sector hefyd. Felly, rydym yn sicr yn y gofod hwnnw eisoes.

Cwestiwn gwych gan fy nghyd-Aelod ar draws y llawr, a dweud y gwir—rwy'n falch eich bod wedi gofyn hynny. Hoffwn ofyn cwestiwn mwy cyffredinol i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, os yw hynny'n iawn. Yn amlwg, ni allwn gael dull un maint i bawb o fonitro a chynorthwyo byrddau iechyd. Hoffwn ofyn i chi: sut ydych chi a Llywodraeth Cymru yn cydnabod anghenion penodol byrddau iechyd unigol sy'n aml yn amrywio ac yn wahanol iawn i'w gilydd?

Rydym yn monitro pob bwrdd iechyd drwy'r amser. Felly, mae gennym dîm o arbenigwyr, mae gennym weithrediaeth y GIG, ac rydym yn gwneud hynny'n rheolaidd. Rydym yn meincnodi, rydym yn gwneud cymariaethau ar ystod eang o feysydd. Rwy'n cael cyfarfodydd misol gyda chadeiryddion y byrddau iechyd bellach i'w dwyn i gyfrif am ystod eang o bethau, lle gallant weld sut maent yn perfformio mewn perthynas â'r lleill ledled Cymru. Nid dim ond fi sy'n gwneud hynny, wrth gwrs; mae prif weithredwr y GIG yng Nghymru yn gwneud yr un peth gyda phrif weithredwyr y byrddau iechyd eu hunain. Ac yna, mae swyddogion yn gwneud hynny ar lefel weithredol hefyd. Felly, mae llawer o fonitro'n digwydd ac rydym yn gweld rhywfaint o symud. Mae angen inni weld ychydig o foderneiddio, a dweud y gwir, mewn rhai amgylchiadau. Mae angen i bobl ddilyn y llwybrau clinigol gorau posibl a pheidio â chadw at yr un hen ffordd â'r arfer o wneud pethau; mae pethau'n symud ymlaen mewn meddygaeth ac mae angen iddynt symud gyda'r amseroedd. Felly, mae'n golygu monitro a sicrhau bod hynny'n digwydd. A'r hyn sy'n amlwg yw ein bod ni'n gweld amrywio go iawn ar draws Cymru, ac nid yw hynny'n dderbyniol. Nid yw'n dderbyniol i'r cleifion ac ni ddylai fod yn fater o god post, yn ôl ble rydych chi'n byw, a dyna pam mae cyfrifoldeb arnom ni, yn y canol, i sicrhau bod pob un o'r byrddau iechyd hynny'n perfformio hyd eithaf eu gallu.

Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio'n agos gyda'r bwrdd iechyd i wella mynediad at wasanaethau iechyd a gofal diogel ac amserol. Mae hyn yn cynnwys £2.74 miliwn ychwanegol i gefnogi gwelliannau mewn gofal brys ac argyfwng eleni.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Ym mis Ionawr 2022, cyhoeddodd Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda amserlen ar gyfer adeiladu ysbyty newydd gorllewin Cymru. Roedd yn awgrymu amserlen o saith mlynedd o nodi'r safle terfynol i agor yr ysbyty, gyda'r nod o agor ar ddiwedd 2029. Yn dilyn cwestiwn ysgrifenedig i chi a chwestiynau a ofynnwyd i'r bwrdd iechyd gan bapur newydd The Pembrokeshire Herald, daeth yn amlwg nad oes dyddiad pendant yn bodoli ar gyfer gwneud penderfyniad terfynol ar leoliad yr ysbyty, heb sôn am unrhyw arwydd diwygiedig o ba bryd y bydd yr ysbyty'n agor, os o gwbl. Mae bwyell wedi hongian dros ddyfodol ysbytai Glangwili a Llwynhelyg ers dros 17 mlynedd bellach, gan arwain at ansicrwydd i staff a chleifion fel ei gilydd. Felly, rhowch rywfaint o eglurder: beth ar y ddaear sy'n digwydd?

Fe wnaf, ond gadewch imi eich atgoffa mai'r Ceidwadwyr a ataliodd y cynnig i godi ysbyty newydd yng ngorllewin Cymru sawl blwyddyn yn ôl. A phe bai wedi ei wireddu bryd hynny a phe na baech chi wedi arwain ymgyrch—chi, y Torïaid, wedi arwain ymgyrch yn erbyn ysbyty gorllewin Cymru—fe fyddai'n weithredol bellach. Mae'n rhaid i'r Ceidwadwyr gymryd eu cyfran o gyfrifoldeb am y ffaith nad oes ysbyty gorllewin Cymru'n bodoli eisoes. Ni fu bwyell yn hongian dros Lwynhelyg na Glangwili erioed. A gadewch imi fod yn hollol glir—[Torri ar draws.] Gadewch imi fod yn glir fod y Blaid Geidwadol yn rhannol gyfrifol am y ffaith nad oes ysbyty gorllewin Cymru yn bodoli eisoes.

The drug tariff is published monthly by the Department of Health and Social Care and covers both England and Wales. It specifies remuneration to pharmacies for NHS prescription medicines and services. The reimbursement values are reviewed and updated regularly.

I thank the Cabinet Secretary for that response. As she has explained, this drug tariff is an England-and-Wales tariff, but, from my understanding, it is set according to the average sales from pharmaceutical companies representing the sector. But, none of these companies are based in Wales; they're large companies in England. So, it doesn't reflect usage or sales in Wales, and the result of that is that pharmacies in Wales are losing out. What discussions have you had, therefore, with the UK authority in order to have a tariff that reflects Wales, or even to devolve this to Wales?

Felly, mae'n annhebygol y bydd prisiau cyflenwyr a chyfanwerthwyr am feddyginiaethau yn amrywio rhwng Cymru a Lloegr, felly nid yw fferyllfeydd Cymru dan anfantais. Mae fferyllfeydd yng Nghymru yn gwneud tua £55 miliwn bob blwyddyn o elw argadwedig o bryniannau. Felly, er y gallant golli cyfle i brynu cynhyrchion penodol weithiau, yn gyffredinol mae mwy o achlysuron pan nad ydynt yn gwneud hynny. Ac rwy'n credu ei bod yn werth pwysleisio, rhwng 2017 a 2025, fod cyllid wedi cynyddu £21 miliwn, o £144 miliwn i £165 miliwn. Os edrychwch chi ar y cyllid fesul fferyllfa, mae'n sylweddol fwy yng Nghymru nag ydyw yn Lloegr: £317,000 ar gyfartaledd, o'i gymharu â £240,000 ar gyfartaledd.

Julie Morgan isn't in the Chamber to ask question 10 [OQ61186]. So, finally, question 11, Luke Fletcher.

Nid wyf wedi cael unrhyw drafodaethau penodol gydag Ysgrifennydd y Cabinet ynghylch polisi iechyd y gwasanaeth tân ac achub. Fodd bynnag, rwy'n gwbl ymwybodol o'i hymrwymiad i fynd i'r afael â risgiau i iechyd a diogelwch diffoddwyr tân drwy'r fforwm partneriaeth gymdeithasol ar gyfer gwasanaethau tân ac achub.

Diolch am yr ateb hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet. Wrth gwrs, rwy'n siŵr eich bod hefyd yn ymwybodol o'r ymchwil a wnaed gan Brifysgol Canol Swydd Gaerhirfryn ac Undeb y Brigadau Tân i iechyd diffoddwyr tân yn y gweithle. Fel y soniais o'r blaen, mae achosion o ganser ymhlith diffoddwyr tân rhwng 35 a 39 oed 323 y cant yn uwch nag yn y boblogaeth gyffredinol. Mae hwnnw'n ffigur syfrdanol, felly, beth fydd hi'n ei gymryd i gael y Llywodraeth i weithredu rhaglen fonitro ataliol, fan lleiaf, ar gyfer diffoddwyr tân? Mae diffoddwyr tân yn marw nawr—dyna realiti'r canserau y maent yn eu cael yn y gweithle. Mae angen inni gyrraedd yr un lefel â gweddill Ewrop, fan lleiaf, o ran sicrhau ein bod yn monitro iechyd diffoddwyr tân fel y gallwn fynd i'r afael â'r mater hwn.

Diolch yn fawr. Ystyriodd ein fforwm partneriaeth gymdeithasol ar gyfer gwasanaethau tân ac achub astudiaethau Prifysgol Canol Swydd Gaerhirfryn, gan arwain at argymhelliad ar gyfer gweithredu yn 2023. Mae'r awdurdodau tân ac achub yng Nghymru yn cymryd camau cadarnhaol sylweddol i weithredu argymhellion Undeb y Brigadau Tân, ac mae Undeb y Brigadau Tân a chyrff eraill sy'n cynrychioli diffoddwyr tân wedi'u cymeradwyo. Nawr, gwn fod y Prif Weinidog wedi nodi yn y Cyfarfod Llawn ar 23 Ebrill y byddwn yn parhau i fonitro'r argymhellion ar gyfer sgrinio canser galwedigaethol gan Bwyllgor Sgrinio Cenedlaethol y DU, ac mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol, Tai a Chynllunio yn parhau i drafod hyn drwy'r fforwm partneriaeth gymdeithasol ar gyfer gwasanaethau tân ac achub.

I thank the Cabinet Secretary.

We'll move on now to the topical question, to be answered by the Cabinet Secretary for Culture and Social Justice and to be asked by Sioned Williams.

Mae gweithredu CEF y Parc wedi'i gadw'n ôl i Lywodraeth y DU. Rwy'n bryderus iawn am y digwyddiadau diweddar ac wedi gofyn am gyfarfodydd rheolaidd gyda'r uwch dimau arweinyddiaeth perthnasol.

Diolch. Mae'r sefyllfa drasig ac annerbyniol y caniatawyd iddi ddatblygu yn CEF y Parc ym Mhen-y-bont ar Ogwr yn sgandal lwyr. Ddydd Mercher diwethaf, bu farw carcharor 38 oed yn y carchar, gan ddod â nifer y marwolaethau yn y carchar i 10 mewn ychydig dros dri mis. Mae naw carcharor arall wedi marw ers 27 Chwefror, gan gynnwys pedwar y credir eu bod yn gysylltiedig â chyffuriau, tra bod un aelod o staff y carchar wedi cael ei arestio mewn cysylltiad â delio cyffuriau yno. Ddydd Gwener diwethaf, roedd tua 20 o garcharorion yn rhan o derfysg yn ôl y sôn; bu'n rhaid i dri charcharor gael eu rhuthro i'r ysbyty yn dilyn yr aflonyddwch. Ac er bod rhedeg carchardai yn gyfrifoldeb Llywodraeth San Steffan, dinasyddion Cymreig yw'r rhain, teuluoedd Cymreig, sy'n talu pris ofnadwy am y ffaith nad yw iechyd a diogelwch carcharorion wedi cael eu sicrhau.

Mae carchar y Parc yn cael ei redeg gan y cawr ym maes diogelwch preifat G4S a dyma'r unig garchar a weithredir yn breifat yng Nghymru. Neithiwr, fe ymddiswyddodd y cyfarwyddwr a oedd yn gyfrifol am redeg y carchar, Heather Whitehead. Pan gododd Plaid Cymru y mater hwn gyda chi ynghanol mis Mai, fe ddywedoch chi fod Llywodraeth Cymru

'yn cysylltu â Llywodraeth y DU a phartneriaid eraill i sicrhau bod camau'n cael eu cymryd yn dilyn y marwolaethau.'

Felly, pa gamau sydd wedi'u cymryd, Ysgrifennydd y Cabinet? Fe ddywedoch eich bod wedi cyfarfod â'r Gweinidog Gwladol dros Garchardai, Parôl a'r Gwasanaeth Prawf, ac wedi ysgrifennu atynt, felly, a allech chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni ynglŷn â sut aeth y trafodaethau hynny? A wnaethoch chi bwyso am gael dychwelyd carchar y Parc i reolaeth gyhoeddus? A ydych chi'n cefnogi galwadau a wnaed gan Blaid Cymru na ddylai cwmnïau preifat fod yn rhedeg carchardai yng Nghymru a bod y model preifat wedi methu'n llwyr yn y Parc? 

Mae Plaid Cymru yn credu pe bai gan Gymru ei system gyfiawnder ei hun, y gallem ganolbwyntio'n fwyaf effeithiol ar fynd i'r afael ag achosion sylfaenol troseddu ac aildroseddu, a phwysleisio atal yn hytrach na pharhau cylch o drais diddiwedd. A ydych chi'n cytuno y byddai rheolaeth ddatganoledig ar wasanaethau ym mhob carchar yng Nghymru yn caniatáu i bolisïau iechyd a chymdeithasol Llywodraeth Cymru gyd-fynd â chyfiawnder yn well? Yn eich ateb, pan godasom y mater hwn gyda chi fis diwethaf, ac mae cymaint wedi digwydd ers hynny, fe ddywedoch chi eich bod yn cefnogi datganoli cyfiawnder i Gymru. Felly, heddiw a wnewch chi addo cyflwyno'r achos hwnnw i Keir Starmer, os yw'n mynd i arwain Llywodraeth newydd y DU ym mis Gorffennaf?

Diolch. Wel, byddaf yn sicr yn cyflwyno'r achos hwnnw, fel y dywedwch, i Lywodraeth Lafur y DU gobeithio, ond byddaf yn gwneud hynny i Lywodraeth o ba liw bynnag, oherwydd credaf yn bendant fod safbwynt Llywodraeth Cymru yn glir iawn: rydym yn credu y dylai cyfiawnder a phlismona yng Nghymru gael ei redeg gan bobl Cymru er budd Cymru. Rwy'n cytuno â llawer iawn o'r hyn a ddywedoch chi. Rwy'n pryderu'n fawr fod cymaint o ddigwyddiadau yng ngharchar y Parc dros gyfnod byr, ac mae'n fy nychryn. Fel y dywedais yn fy ateb gwreiddiol i chi, rwyf wedi gofyn am gyfarfodydd rheolaidd gydag amrywiaeth o bobl mewn perthynas â'r carchar. Cyfarfûm â'r Gweinidog carchardai unwaith; rwyf wedi gofyn am gyfarfod gydag ef eto. Rwy'n deall ein bod yng nghanol cyfnod etholiad, ond rwy'n pryderu cymaint fel y byddwn yn awyddus iawn i gyfarfod ag ef eto. Rwyf newydd gyfarfod â chyfarwyddwr gweithredol Gwasanaeth Carchardai a Phrawf EF yng Nghymru eto heddiw i ofyn am sicrwydd. Ni chafodd yr hysbysiad i'r wasg a gyhoeddwyd ar gyfer G4S ddoe am y cyfarwyddwr ei rannu gyda mi. Nid wyf yn credu iddo gael ei rannu gyda fy swyddogion, ond yn sicr ni chafodd ei rannu gyda mi cyn i hynny ddigwydd. Rwyf wedi gofyn i'r cynllun gweithredu y mae G4S wedi'i gyflwyno, yn dilyn eu hysbysiad gwella, i gael ei rannu gyda mi ar frys. Nid wyf yn credu y dylai elw fod yn rhan o redeg carchardai yn unrhyw le yn y DU.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae'r digwyddiadau diweddar yn CEF y Parc wedi bod yn destun pryder mawr ac rwy'n croesawu ymddiswyddiad cyfarwyddwr y carchar. Wrth inni aros am ganlyniad y cwestau i'r marwolaethau trasig yn y carchar, mae'n rhaid inni sicrhau bod poblogaeth bresennol y carchar a'u teuluoedd yn cael eu cefnogi'n llawn. Mae'r cyfrifoldeb am garchardai yn parhau i fod yn fater i Lywodraeth y DU, ond Llywodraeth Cymru sy'n gyfrifol am y gwasanaethau iechyd a ddarperir i'r ystad carchardai yng Nghymru. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, pa drafodaethau a gawsoch chi gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol ynghylch y camau a gymerwyd i gynorthwyo iechyd meddwl y carcharorion, a'u teuluoedd, sydd wedi cael eu heffeithio gan ddigwyddiadau diweddar?

Wel, fel y dywedaf, cyfrifoldeb Llywodraeth y DU yw gweithredu'r carchar, ac mae'n hanfodol nad yw'r staff a'r carcharorion yn cael eu heffeithio eto yn y ffordd y maent wedi cael eu heffeithio. Rwy'n sicr yn meddwl am y staff a'r carcharorion. Roedd fy nghyfarfod diwethaf gyda dirprwy gyfarwyddwyr CEF y Parc yn gyfarfod ar y cyd gyda fy nghyd-Aelod, Jayne Bryant, y Gweinidog Iechyd Meddwl a'r Blynyddoedd Cynnar, i drafod hynny. Felly, o safbwynt iechyd, fel y dywedwch, Llywodraeth Cymru sy'n gyfrifol am wasanaethau iechyd yn y carchar, ac roedd y cyfarfod a gynhaliais gyda Jayne Bryant a minnau, ynghyd â swyddogion o Wasanaeth Carchardai a Phrawf EF, a hefyd y dirprwy gyfarwyddwr, fel y dywedaf, yng ngharchar y Parc yn un defnyddiol iawn, ac yn amlwg, bydd y sgyrsiau hynny'n parhau. Rwyf wedi bod yn y swydd ers tua 10 neu 11 wythnos, a bob wythnos, mae'n ymddangos i mi fod rhywbeth sy'n fy mhryderu, ac mae gwir angen i Lywodraeth y DU fynd i'r afael â hyn.

Nid yw delio cyffuriau a defnydd anghyfreithlon o gyffuriau yn gyfyngedig i garchar y Parc, ond heb os, mae'n cael ei waethygu gan y gorlenwi dybryd yn y rhan fwyaf o'n carchardai, yn ogystal â phrinder staff. Felly, mae pobl yn treulio gormod o amser dan glo yn eu celloedd, yn hytrach na chymryd rhan mewn gweithgareddau i'w hadsefydlu. O ystyried niferoedd y bobl fregus mewn carchardai—pobl â phroblemau iechyd meddwl ac anawsterau dysgu—pa sgyrsiau y gallech fod wedi'u cael gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd, o gofio bod y gwasanaethau sy'n cael eu darparu i helpu pobl gyda'u caethiwed i gyffuriau a'u hanawsterau iechyd meddwl yn cael eu rhedeg gan GIG Cymru? Roeddwn yn meddwl tybed a yw hyn yn rhywbeth y gallech ei ddwyn i sylw Will Styles, sydd wedi'i benodi'n llywodraethwr yn ddiweddar, i sicrhau bod y staff yn gallu cyrraedd yr holl garcharorion bregus, yn ogystal â gweithio'n ddiogel a pheidio â bod yn agored i drais eu hunain? 

Diolch. Byddaf yn sicr yn ceisio cyfarfod gyda Will Styles, sef, fel y dywedwch, yn gyfarwyddwr newydd CEF y Parc. Soniais yn fy ateb i Altaf Hussain fy mod wedi cael cyfarfod ar y cyd â'r Gweinidog iechyd meddwl oherwydd roeddwn yn meddwl ei bod yn bwysig iawn fod y ddwy ohonom yn mynegi ein pryder ynghylch digwyddiadau diweddar. Nid wyf am ddyfalu mewn perthynas â'r deg carcharor sydd wedi marw. Yn amlwg, mater i'r ombwdsmon yw hynny bellach. Ond mae'n amlwg fod yna fater y credaf ei fod wedi cael sylw gan y staff yn CEF y Parc. Mae'n bwysig iawn fod y gwaith hwnnw'n parhau, ac yn sicr, byddaf yn parhau i gael trafodaethau gyda'r Gweinidog.

Wrth gwrs, mae popeth sydd wedi digwydd yn y Parc nawr wedi achosi pryder difrifol i nifer o bobl. Mae G4S yn profi nad ydynt yn gallu rhedeg y carchar, yn union fel y gwnaethant brofi nad oeddent yn gallu rhedeg Birmingham, ac yn union fel Birmingham, dylid ei ddychwelyd i ddwylo'r gwasanaeth carchardai, ac allan o ddwylo preifat.

Roeddech yn sôn eich bod wedi cael cyfarfodydd gyda phartneriaid. A allwch ddweud wrthym beth a drafodwyd yn y cyfarfodydd hynny a beth y gofynnoch chi iddynt ei wneud? Ac yn olaf, rwyf am bwysleisio hefyd y cymorth sy'n cael ei roi i'r carcharorion, i'r staff yn y carchar, ond hefyd i'r teuluoedd, oherwydd rhwng popeth sydd wedi digwydd nawr, mae'n siŵr fod hyn yn cael effaith ddifrifol ar eu hiechyd meddwl.

Yn hollol. Soniais fy mod wedi cael cyfarfodydd gyda'r uwch dîm arweinyddiaeth, felly, yn amlwg, y swyddogion yn y gwasanaeth prawf, cynrychiolwyr Cymru, a chyfarfûm â'r dirprwy gyfarwyddwyr—gwnes hynny ar un achlysur—o garchar y Parc. Ac fe wnaethom drafod y pwynt a wnaethoch ynghylch yr effaith ar deuluoedd—wel, cymaint o bobl, cymunedau a theuluoedd. Maent yn gwneud gwaith, ond mae angen i'r gwaith hwnnw barhau ar frys. Ond fel y dywedais, mater i Lywodraeth y DU yw rhedeg y carchar yn weithredol. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn fy mod yn cyfarfod eto â'r Gweinidog prawf, plismona a charchardai. Rwy'n sylweddoli ein bod yng nghanol cyfnod etholiad, ond ni ellir tynnu llygad neb oddi ar y bêl mewn perthynas â hyn, oherwydd fel y dywedais, mae amlder y problemau sy'n destun pryder i mi yn frawychus.

I thank the Cabinet Secretary.

Item 4 today is the 90-second statements, and first, Peter Fox.

Fe wnes i eich dychryn, Peter.

Do. Diolch, Ddirprwy Lywydd. Heddiw, hoffwn dalu teyrnged i'r arwr rygbi'r gynghrair Rob Burrow CBE, dyn anhygoel a fu farw yn gynharach yr wythnos hon yn 41 oed. Roedd yn ddyn anhunanol a roddodd flynyddoedd olaf ei fywyd i godi ymwybyddiaeth o glefyd niwronau motor, cyflwr creulon a dinistriol a gymerodd ei fywyd. Cafodd Rob Burrow ddiagnosis yn 2019, ddwy flynedd yn unig ar ôl iddo ymddeol o'i yrfa 17 mlynedd yn chwarae gyda'r Rhinos a Phrydain.

Er y bydd ei gyflawniadau anhygoel mewn chwaraeon yn cael sylw am amser maith, hoffwn ddiolch iddo a thalu teyrnged i'w ysgogiad a'i benderfyniad wrth eirioli dros bobl â chlefyd niwronau motor a'r gwaith o chwilio am iachâd. Roedd yn ysbrydoliaeth i bob un ohonom, ac yn sicr i'r nifer fawr o bobl sy'n dioddef o glefyd niwronau motor, lawer ohonynt ar draws Cymru. Yn dilyn ei ddiagnosis, bu Rob Burrow yn rhan o'r ymdrech i godi'r swm rhyfeddol o £15 miliwn mewn pum mlynedd yn unig tuag at fynd i'r afael â'r cyflwr.

Y dyn hwn a wnaeth fyw bywyd i'r eithaf gydag angerdd, ysgogiad a dewrder anfesuradwy—rwyf am orffen gyda neges bwerus gan y dyn ei hun:

'Fy neges olaf i chi yw beth bynnag fydd eich brwydr bersonol, byddwch yn ddewr a'i hwynebu. Mae pob diwrnod yn werthfawr. Peidiwch â gwastraffu eiliad.'

Geiriau doeth a phwerus gan ddyn ysbrydoledig a chryf. Rydym yn diolch iddo am bopeth a wnaeth. Mae ein meddyliau a'n gweddïau gyda'i deulu.

Wyth deg mlynedd yn ôl, ar 6 Mehefin 1944, yn ystod D-day, digwyddodd yr ymosodiad mwyaf o'r môr a welwyd erioed mewn hanes milwrol. Chwaraeodd milwyr o Gymru ran hanfodol yn y gwaith o ryddhau Ewrop rhag gormes y Natsïaid. Glaniodd dros 150,000 o filwyr, gan gynnwys milwyr dirifedi o Gymru, ar draethau Normandi mewn ymgyrchoedd o'r enw Utah, Omaha, Gold, Juno a Sword. Roedd y milwyr dewr hyn yn wynebu safleoedd Almaenig cadarn iawn, ac yn drychinebus, cafodd dros 10,000 o filwyr y Cynghreiriaid eu lladd ar D-Day yn unig.

Roedd dewrder milwyr Cymru ar draethau Normandi, fel 2il Fataliwn y Cyffinwyr Cymreig, yn gwbl ryfeddol. Daeth Cymru ei hun yn faes hyfforddi i'r Cynghreiriaid. Roedd lleoliadau fel y Mwmbwls yn safle ymarfer i filwyr yr Unol Daleithiau, gan efelychu popeth o ddadlwytho llongau wrth i'r gelyn saethu atynt, trin anafusion ac ymdrin â charcharorion. Cafodd ysbytai ffug eu hadeiladu hyd yn oed, fel yr un ger Caerfyrddin, ar safle Ysbyty Cyffredinol Glangwili heddiw. Roedd ymroddiad Cymru i ymdrech y rhyfel yn ddwfn. Mae'r ysbryd a'r aberth diwyro ar y traethau ac yn y ffatrïoedd a gyflenwodd yr ymosodiad yn dyst i'w rôl hanfodol yn sicrhau buddugoliaeth ar D-Day a rhyddhau Ewrop yn y pen draw, a'r rhyddid yr ydym i gyd yn ei fwynhau heddiw. Diolch, Ddirprwy Lywydd.

Diolch yn fawr i'r ddau ohonoch. 

Item 5 is a debate on the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee Report, 'Annual scrutiny of the National Infrastructure Commission for Wales: 2023', and I call on the committee Chair to move the motion—Llyr Gruffydd. 

Thank you very much, Dirprwy Lywydd. I’m pleased to be able to contribute to today’s debate on the committee’s annual report on the National Infrastructure Commission for Wales. Our report, which was published in April, looks back at the commission’s work in 2022-23 and considers progress towards its wider work programme. It also considers, of course, the commission's future in the context of the Welsh Government’s commitment to reviewing the status, remit and objectives of the body. We have made nine recommendations as a committee. Three of these are to the commission, to which it has responded positively, and six are to the Welsh Government. The Welsh Government has accepted four of our recommendations fully and it has accepted the other two in principle. 

2022-23 was the second year of the commission’s three-year term. When the commission’s new remit was set in 2022, it was tasked with investigating and making recommendations to the Welsh Government on renewable energy policy for the future. The commission began work on renewable energy in early 2022, and it published its report to the Welsh Government in October 2023. We were encouraged to see that several of the commission’s recommendations accorded with those the committee had already made in its reports on renewable energy and marine management policies.

Now, at the time of writing our report on the commission’s work, the Welsh Government’s response to the commission’s renewable energy report was overdue, having been promised by the end of January. We recommended that the Welsh Government prioritise its response to the commission, and at long last a response was issued last month. Although the committee hasn’t had an opportunity to collectively consider the Welsh Government’s response, I do hope that committee members won’t mind me taking this opportunity, if I may, to make a few general observations that are relevant to our role of scrutinising the commission.   

As a committee, we’re keen to understand the impact of the commission’s work, looking at how it’s influencing Welsh Government thinking and decision making. The obvious way of doing this, of course, is by considering how many of the commission’s recommendations the Welsh Government has adopted and then subsequently implemented. Cabinet Secretary, the commission’s terms of reference commit the Welsh Government to, and I quote, stating clearly whether it accepts or rejects the commission’s recommendations. I’m afraid that you have failed to meet that commitment in the response to the commission’s report on renewable energy. In fact, it’s difficult to determine from the response which of the recommendations the Welsh Government will be taking forward, if any at all. I would therefore like to ask the Cabinet Secretary and her cabinet colleagues to reflect on this when responding to reports by the commission in the future.  

By and large, the response sets out the steps that the Welsh Government is already taking to accelerate the deployment of renewable energy. There is no sense of whether the commission’s recommendations will help deliver change, or how they will do so. This leaves us questioning what impact the commission’s report has had, or whether it has had any impact at all. Of course, I’m sure the commission will have its own views on this, and I know that the committee will be keen to explore those views during our next scrutiny session with the commissioners.  

Before moving on, it’s worth mentioning that the recent reconfiguration of cabinet portfolios means that, although the Cabinet Secretary has responsibility for the commission, it is her cabinet colleagues who will be responsible for responding to recommendations made by the commission on policy-specific matters such as renewable energy, flooding and climate resilience and so forth. So, perhaps the Cabinet Secretary could, in responding, say a few words about how she’ll work with her cabinet colleagues to ensure that the commission’s work is afforded appropriate priority.

Turning to the wider matter of what comes next for the commission, the commission performs an important function, providing the Welsh Government with an outside perspective on Wales’s infrastructure needs. The current commission comprises experts who demonstrate dedication to their work, and a passion for that work as well. However, the commission is small and has limited resources, particularly compared to bodies with similar functions, such as the UK National Infrastructure Commission.

The commission was established almost six years ago, so, particularly in looking at this recent period, you could argue that it's still in a nascent phase. That said, the committee does believe that now is a good time to take stock and consider whether it is delivering on expectations. I want to state clearly that this isn’t a criticism of the commissioners; rather, it’s a matter of ensuring that the current model will allow the commission to achieve its full potential over the coming years.

Recommendation 1 in our report has done what we intended it to do, namely to provide a nudge to ensure that the Welsh Government delivers on its commitment to undertake a comprehensive review of the commission before the end of this year. We’re pleased to hear from the Cabinet Secretary that scoping work for that review has started. I’d like to ask the Cabinet Secretary to share the terms of reference, the time frame, and any further details of that review's process with the committee as soon as they’re available.  

Our other recommendations in the report call on the Welsh Government to consider various matters in the review. First, there is the term of appointment for commissioners. Currently, it is three years, which is short given the commission’s role and remit and compared with those of other public appointees, such as the Future Generations Commissioner for Wales, for example. Secondly, there is the time frame for the Welsh Government to respond to the commission’s reports. The current time frame of between six to 12 months is excessive, in our view. We have recommended a response time of between six weeks and three months, in line, of course, with that for reports by Senedd committees and, by the way, the Interim Environmental Protection Assessor for Wales.

Finally, we’ve recommended that, as part of the review, the Welsh Government should consider whether there is merit in asking the commission to undertake a national infrastructure assessment, comparable to the five-year assessments undertaken by the UK National Infrastructure Commission. Given the constraints that the current commission operates within, it would be unreasonable to expect it to do this, but, as the commission evolves, it’s certainly something that we think, as a committee, could be a worthwhile exercise.

I’m pleased that the Cabinet Secretary has agreed to consider all the matters that I’ve referred to as part of the review. I’d like to ask the Cabinet Secretary to report back to the committee on the outcome of the review as soon as it’s available. I see today’s debate as something of a listening exercise, which will help inform the committee’s scrutiny of the commission in future. But, without doubt, it will also give the Cabinet Secretary food for thought in taking forward the review, and I look forward to hearing Members’ contributions. Thank you.

Delyth Jewell.

Thank you, Dirprwy Lywydd, and thank you also to the committee team and our Chair for their work on this issue. I'd like to start by acknowledging the important work that the infrastructure commission has done in Wales. In assessing our infrastructure needs from an environmental and economic point of view, it is work that will benefit our nation for years to come, and their focus on renewable energy and the flood resilience of our nation is so vitally important, and that is true, yes, in response to the climate emergency, but also for our future.

We must, of course, acknowledge the unease that has arisen regarding a commissioner's links with a public affairs agency that counts renewable energy developers among its clients. Transparency is central to maintaining public trust, and we as a committee have called for measures to manage any conflict of interests within the commission. Now, the commission must, of course, be seen to be entirely independent. That's something that Dr David Clubb has said, and we know that that is something the commission is very much aware of.

I would like to emphasise that Plaid Cymru played an important role in demanding that the national infrastructure commission be established. Its establishment was agreed through a fiscal negotiation. Now, there have been some problems with how it was set up, with a cap imposed on its resources and independence. This stands in stark contrast to the infrastructure commission in Denmark, which enjoys cross-party trust and has such an influence on policy. This is no reflection on the members of the commission or the chair; they do extremely important work in difficult circumstances. The problem remains the lack of resources available to the commission and the lack of powers.

Nawr, yr hyn a ragwelodd Plaid Cymru fyddai corff a fyddai'n ganolbwynt ar gyfer ymgysylltu ledled y wlad, gan sicrhau bod dadleuon ar benderfyniadau dadleuol yn digwydd yn gynnar yn y broses. Byddai hefyd yn sicrhau sefydlogrwydd hirdymor y tu hwnt i gylchoedd etholiadol, ar draws gwahanol Lywodraethau.

Nawr, nid yw'n gyfrinach fod Plaid Cymru bob amser wedi hyrwyddo achos datganoli. Credwn y byddai datganoli pwerau dros seilwaith a'n hadnoddau naturiol i Gymru'n llawn yn caniatáu i benderfyniadau gael eu gwneud yn llawer mwy lleol ac effeithiol. Felly, rydym yn falch fod y comisiwn wedi cefnogi ein galwadau am ddatganoli Ystad y Goron yn llawn, ac y dylai fod yn nod i'r corff ailfuddsoddi pob cronfa yng Nghymru er budd hirdymor pobl Cymru mewn cronfa gyfoeth sofran. Byddai hynny'n ein galluogi i fynd i'r afael â heriau a chyfleoedd unigryw Cymru a sicrhau bod datblygiad ein seilwaith wedi'i deilwra i'n hanghenion penodol, gan elwa ar fanteision ariannol ein hadnoddau naturiol ein hunain ar yr un pryd wrth gwrs.

Now, I recognise that there is work to be done, and, as the Chair has already said, perhaps it's too early for us to set out exactly what we would expect. Certainly, our committee will continue to look at how the infrastructure commission works. I have my own hopes that further resources could be available to it in order to enable it to do so much more work. 

Felly, rydym yn croesawu adroddiad 2023 a gwaith y comisiwn. Rydym yn galw am dryloywder, am reoli gwrthdaro buddiannau cadarn a datganoli pwerau ymhellach, ac rydym yn ailddatgan ein hymrwymiad i fuddsoddi mewn seilwaith a gweithio tuag at ddyfodol cynaliadwy i Gymru. Diolch yn fawr iawn.

I call on the Cabinet Secretary for Housing, Local Government and Planning, Julie James.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch yn fawr iawn am y cyfle i ymateb ar ran Llywodraeth Cymru i'r ddadl hon heddiw i dynnu sylw at waith pwysig Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru. Hoffwn ddiolch yn fawr i'r Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith am eu hadroddiad ar y comisiwn a'u gwaith craffu parhaus ar y prosiectau y mae'n eu cyflawni. Mae'r comisiwn, fel y dywedodd y ddau siaradwr, wedi sefydlu ei hun yn gadarn fel llais awdurdodol yn y sector sy'n cael ei barchu ac y mae rhanddeiliaid yn mynd ati'n weithredol i geisio ei farn, ac rwy'n credu bod hyn yn arwydd o aeddfedrwydd i'r sefydliad ac rydym yn gweld gwahaniaeth gwirioneddol yn sgil ei waith. 

Mae adroddiad blynyddol diweddaraf y comisiwn yn tynnu sylw at yr amrywiaeth o weithgareddau y mae Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru wedi'i chyflawni yn ei flwyddyn lawn gyntaf o waith, ac maent i'w llongyfarch ar ehangder y materion y mae'r tîm cymharol fach hwn wedi ymdrin â nhw. Arweiniodd blwyddyn gyntaf y comisiwn at adroddiad manwl ar ynni adnewyddadwy, a gyhoeddwyd y llynedd. Roedd hwn yn ymdrin ag amrywiaeth o agweddau'n ymwneud â strategaeth ynni, y grid, cynllunio, buddion cymunedol ac Ystad y Goron. Ddirprwy Lywydd, roeddwn yn disgwyl i'r argymhellion fod yn feiddgar, yn arloesol ac i helpu Cymru i symud ymlaen tuag at gyrraedd ein targedau ynni adnewyddadwy a thargedau lleihau carbon ehangach, ac rwy'n credu ei bod yn deg dweud eu bod yn sicr wedi gwireddu'r disgwyliad hwnnw. 

Yn ein hymateb, er na allem gytuno â'r holl awgrymiadau a gyflwynwyd, a'r rheini'n awgrymiadau radical weithiau, maent yn helpu i roi siâp i'n rhaglenni gwaith yn y dyfodol yn y maes hwn. Mae fy nghyd-Aelod—. Fel y nododd Cadeirydd y pwyllgor, mae fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a'r Gymraeg bellach yn gyfrifol am ynni adnewyddadwy yn Llywodraeth Cymru, a bydd yn cyfarfod â Chomisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru i drafod sut y gallwn integreiddio eu hargymhellion yn ein rhaglenni gwaith yn y dyfodol. Mae hefyd yn destun trafod yn y cyfarfodydd rheolaidd rhyngddo ef a minnau fel rhan o'n gwaith parhaus.

Rwy'n falch iawn o ddweud bod gwaith y comisiwn seilwaith ar lifogydd hefyd yn dod i derfyn. Cam ymchwil y prosiect yw edrych ar leihau'r risg o lifogydd erbyn 2050, ac mae hwnnw bellach wedi'i gwblhau. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig a minnau'n edrych ymlaen at gael yr adroddiad gan Gomisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru tuag at ddiwedd y flwyddyn hon, ac rydym yn disgwyl y bydd eu hargymhellion yn gwneud inni gnoi cil ar ffyrdd newydd o feddwl am ein hymateb i reoli llifogydd—

A gaf i—? Mae'n ddrwg gennyf, Ysgrifennydd y Cabinet, ond mae ychydig o sŵn yn y Siambr ac ni all y Cadeirydd glywed yr hyn rydych chi'n ei ddweud, felly, a wnewch chi ailadrodd y frawddeg ddiwethaf efallai, ac a all Aelodau yn y Siambr sicrhau eu bod yn dawel fel y gellir clywed yr ymateb?

Gallaf. Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Roeddwn yn dweud bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig a minnau'n edrych ymlaen at gael yr adroddiad gan Gomisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru ar lifogydd tuag at ddiwedd y flwyddyn hon, ac rydym yn disgwyl y bydd eu hargymhellion yn gwneud inni gnoi cil ar ffyrdd newydd o feddwl am ein hymateb i reoli llifogydd ledled Cymru. Ac er bod yr adroddiadau arwyddocaol hynny'n bwysig iawn, ac y byddant yn ein cynorthwyo i fapio ffyrdd ymlaen ar faterion polisi mawr, rwy'n credu mai un o gryfderau mawr Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru yw creu dadl a thrafodaeth ar faterion cymhleth iawn. Er enghraifft, ddiwedd y llynedd, ar y cyd â'r Sefydliad Cynllunio Trefol Brenhinol, cynhaliodd y comisiwn ddigwyddiad ar y Bil Seilwaith (Cymru), a arweiniodd at drafodaethau sylweddol ar gynnwys y ddeddfwriaeth ddrafft. Yn ei dro, fe wnaeth hyn helpu i lywio tystiolaeth i'r pwyllgor ar gyfer eu gwaith craffu ar y Bil.

Ac enghraifft arall o'r ffyrdd newydd y mae'r comisiwn seilwaith yn creu dadl yw trwy'r cyfryngau cymdeithasol yn gysylltiedig â blogiau i ysgogi'r meddwl y maent yn eu gwneud. Mae nifer cynyddol o'r rhain yn ymddangos ar wefan y comisiwn, a byddwn yn annog yr Aelodau i ddarllen yr erthyglau hyn sy'n ysgogi'r meddwl. Ac unwaith eto, rwy'n credu bod hyn yn brawf go iawn nad yw'r comisiwn seilwaith yn ofni gofyn cwestiynau anodd a hyrwyddo trafodaeth a dadl weithredol.

Ddirprwy Lywydd, rwy'n falch iawn o ddweud nad yng Nghaerdydd yn unig y mae'r comisiwn yn cyfarfod, mae wedi bod i fyny yng nghanolbarth a gorllewin Cymru hefyd i edrych ar seilwaith ein porthladdoedd a'n heconomi wledig, gan siarad â rhanddeiliaid lleol a chael barn amrywiol ar y materion hyn. Mae gwir angen y cyfraniadau defnyddiol hyn arnom i dorri drwy'r holl gymhlethdod ac i ganiatáu argymhellion ac awgrymiadau synhwyrol a phragmataidd i Lywodraeth Cymru ar rai o'r materion amgylcheddol anoddaf sy'n effeithio arnom heddiw.

Mae adroddiad y pwyllgor a'r ddadl heddiw wedi bod o gymorth wrth asesu cynnydd y comisiwn newydd hyd yma. Mae argymhellion y pwyllgor yn cyfeirio'n aml at adolygiad Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru, sydd i'w gynnal eleni, ac yn wir, mae'r cadeirydd newydd ofyn i mi'n benodol amdano, felly rwy'n falch o allu dweud bod fy swyddogion yn gweithio gyda gwasanaeth archwilio mewnol Llywodraeth Cymru i gynnal yr adolygiad hwnnw, a fydd wedi ei gwblhau erbyn diwedd 2024.

Bydd yr adolygiad yn cynnwys asesiad o gadernid trefniadau'r Llywodraeth, gwerthusiad o ystyriaethau mewnol a wneir gan y comisiynwyr, ymgysylltiad allanol â rhanddeiliaid ac ymarfer meincnodi ar draws sefydliadau tebyg. Bydd yr adolygiad hefyd yn edrych ar gylch gwaith, ffurf a swyddogaeth Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru, a bydd yn gymesur o ran maint i faint y comisiwn, gan geisio amrywiaeth o safbwyntiau cyn gwneud sylwadau. Bydd y comisiwn, wrth gwrs, yn cymryd rhan lawn trwy gydol y broses hon. Ac rwyf am fod yn eglur iawn wrth ddweud y bydd hynny, wrth gwrs, yn cynnwys tymor y swydd i'r comisiynwyr, fel y soniodd y ddau Aelod a gyfrannodd.

Pan dderbyniodd y comisiwn seilwaith ei gylch gwaith newydd yn 2022, roedd yn cynnwys rhoi gorwel 80 mlynedd iddo, ymgorffori'r argyfyngau hinsawdd a natur o fewn ystyriaethau seilwaith a gwneud nodau Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 yn egwyddor ysgogol i'r gwaith. Roeddem am iddo fod yn feiddgar, i fynd â'r ddadl yn rhan o feddwl arloesol a chreadigol, a gofyn cwestiynau lletchwith i'r Llywodraeth a rhanddeiliaid eraill. Rwy'n credu ei bod yn deg dweud, Ddirprwy Lywydd, fod y comisiwn wedi cofleidio'r cylch gwaith hwn gyda brwdfrydedd. Maent wedi mynd ar ei drywydd yn egnïol ac yn arloesol yn eu syniadau. Ac rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda'r pwyllgor yn ei rôl o graffu ar waith y comisiwn ac yn rhoi croeso cynnes i adroddiad y pwyllgor y buom yn ei drafod yma heddiw. Diolch. 

I call on Llyr Gruffydd to reply to the debate.

Thank you, Dirprwy Lywydd. I'm not sure if I'm disappointed that only one Member has contributed to this debate, but perhaps we could take that as a vote of confidence in the commission, rather than a lack of interest.

Thank you to Delyth for highlighting transparency. That is something that we as a committee did emphasise, because we were given an assurance by the chair that there were processes in place, but that is something that we do have to be watchful of.

We will look forward as a committee to seeing the outcomes of the review of the work and role of the commission, particularly the governance element, and the external engagement that the Cabinet Secretary mentioned. I do think perhaps that there is room for improvement there. That is something that the commission itself would recognise and we would be very eager to understand how that might be strengthened in moving forward.

The Minister said a great deal about how the work of the commission engenders debate. The question for us, as a committee, is: how do the work and recommendations of the commission lead to change in Government policy? That is something that we will continue to keep a close eye on. Thank you.

The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? No, there are no objections, and therefore the motion is agreed.

Item 6 is the next item. It's the Welsh Conservatives' debate on confidence in the First Minister, and I call on Andrew R.T. Davies to move the motion.

Diolch, Lywydd, ac rwy'n gwneud y cynnig ar y papur trefn yn enw Darren Millar, ynghylch y bleidlais o hyder yn y Prif Weinidog. A hoffwn nodi nad yw'r ddadl hon yn ymwneud â Llywodraeth Cymru yn ei chyfanrwydd; nid yw'n ymwneud â grŵp Llafur, nid yw'n ymwneud â'r Blaid Lafur; mae'n ymwneud â'r hyn y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud yn ystod ei gyfnod fel Prif Weinidog ac yn yr ymgyrch a arweiniodd at ei enwebiad a'r bleidlais i ddod yn Brif Weinidog. Mae'n ymwneud â chrebwyll, mae'n ymwneud â thryloywder, ac mae'n ymwneud â gonestrwydd—y tri chafeat allweddol hynny yr ydym wedi'u trafod a dadlau yn eu cylch dro ar ôl tro yn y Siambr hon yn ystod cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac wedi ceisio atebion i'r cwestiynau y mae etholwyr yn eu gofyn i ni.

Y pwynt cyntaf ynghylch crebwyll yw’r penderfyniad a wnaeth y Prif Weinidog i dderbyn y rhodd mwyaf erioed o £200,000 i’w ymgyrch arweinyddiaeth gan unigolyn a chwmni sydd â dwy euogfarn amgylcheddol yn eu herbyn, ac sydd, fel y clywsom ddydd Llun, yn destun ymchwiliad troseddol ar hyn o bryd. A yw hynny'n dangos crebwyll, derbyn rhodd o'r fath gan rywun â hanes o'r fath? Mae rhai ar feinciau Llafur wedi nodi na fyddent wedi derbyn yr arian hwnnw. Mae rhai y tu allan i'r Siambr hon, yn y mudiad Llafur, sydd wedi nodi na fyddent wedi derbyn yr arian hwnnw. Crebwyll y Prif Weinidog wrth dderbyn yr arian hwnnw sydd wedi achosi i bobl bryderu ynglŷn â'r ffordd y mae’r Prif Weinidog wedi gweithredu. Ac yng nghyfrifon Dauson, y cwmni a wnaeth y rhodd, mae'n werth nodi eu bod yn datgan, ynghylch cyfleoedd yn y dyfodol:

'Felly, mae'r cyfleoedd allanol a grëwyd i Grŵp Dauson lwyddo yn parhau i fod wedi'u hysgogi yn bennaf gan ddeddfwriaeth'.

Mae’r arena ddeddfwriaethol y mae’r cwmni hwn yn gweithredu ynddi yn cael ei llywodraethu’n bennaf gan Lywodraeth Cymru yn unig, gan ei fod ym maes rheoli gwastraff amgylcheddol a rheoli amgylcheddol yn fwy cyffredinol. Mae hwnnw’n ddatganiad o’r cyfrifon a gyflwynwyd i Dŷ’r Cwmnïau gan y cwmni, eu bod yn gweld bod y cyfleoedd am dwf wedi'u llywodraethu gan yr amgylchedd deddfwriaethol y maent yn gweithredu oddi tano.

Mae cod y gweinidogion hefyd yn nodi, yn 1.3:

'Ni ddylai'r Gweinidogion dderbyn unrhyw rodd neu letygarwch a allai godi amheuon am ddoethineb eu barn neu a allai eu rhoi o dan rwymedigaeth amhriodol neu a allai, yn rhesymol, roi’r argraff honno'.

Mae’n mynd rhagddo, ym mharagraff 5.1, yn y cod gweinidogol, i ddatgan{

'Rhaid i'r Gweinidogion sicrhau na fydd gwrthdaro, nac y gellid yn rhesymol gael yr argraff bod gwrthdaro, rhwng eu dyletswyddau cyhoeddus a'u buddiannau preifat—yn ariannol neu fel arall. Cyfrifoldeb personol pob un Gweinidog yw penderfynu a oes angen gweithredu a pha gamau y mae angen eu cymryd er mwyn osgoi gwrthdaro neu argraff o wrthdaro, gan ystyried cyngor a gafwyd gan yr Ysgrifennydd Parhaol.'

Dyna sy’n llywodraethu yng nghod y gweinidogion.

Hefyd, mae yna ganfyddiad eto o’r cwmni hwn a wnaeth y rhodd o £200,000 yn cael benthyciad o £400,000 gan Fanc Datblygu Cymru. Banc pan fetho popeth arall yw Banc Datblygu Cymru. Mae'n rhaid eich bod wedi mynd drwy'r holl gyfleoedd masnachol eraill cyn ichi ofyn am fenthyciad gan y banc hwnnw. Felly, mewn cyfnod byr—sawl mis—cafodd y cwmni hwnnw fenthyciad o £400,000 yr oedd Gweinidog yr economi yn atebol amdano fel y Gweinidog a oedd yn gyfrifol am Fanc Datblygu Cymru. Ac eto, yn yr un flwyddyn, gwnaethant gyfraniad o £200,000 i'w ymgyrch arweinyddiaeth. Byddai'r rhan fwyaf o bobl resymol yn cwestiynu beth oedd yn cael ei sicrhau gan y rhodd o £200,000 i'r ymgyrch arweinyddiaeth. Byddai unrhyw unigolyn rhesymol yn ffurfio'r farn honno, ac rwy'n awgrymu i'r Senedd heddiw nad yw’r Prif Weinidog wedi gallu rhoi atebion boddhaol i hynny.

Yna, symudwn at dryloywder. Clywsom drwy’r wasg, ym mis Awst 2020, fod llawer o negeseuon iMessage mewn grŵp negeseua gweinidogol, fod llawer o sgwrsio ar y grŵp negeseua gweinidogol hwnnw, ac ar ddiwedd y grŵp negeseua hwnnw, fod neges gan y Prif Weinidog, a oedd yn Weinidog iechyd ar y pryd, yn dweud y gellir cael gafael ar y negeseuon o dan Ddeddf Rhyddid Gwybodaeth 2000, ac y byddai, o'r herwydd, yn dileu’r negeseuon hynny. Mae hynny’n dangos ei feddylfryd ar y pryd, ei fod yn ceisio osgoi'r Ddeddf Rhyddid Gwybodaeth. Mae hefyd yn diystyru'r cyngor a roddwyd gan brif swyddog moeseg Llywodraeth Cymru yn 2019 y dylai unrhyw gyfathrebu electronig gael ei nodi a’i gadw er mwyn cyfeirio ato yn y dyfodol, pe bai unrhyw ymholiadau’n galw am y wybodaeth honno.

Nawr, gwyddom fod yr ymchwiliad COVID wedi gofyn am lawer o negeseuon gan Lywodraethau ledled y Deyrnas Unedig, nid yn unig Llywodraeth Cymru, ond Llywodraeth y DU, Llywodraeth yr Alban a Gweithrediaeth Gogledd Iwerddon, a dyma enghraifft, yng ngeiriau’r Prif Weinidog ei hun, o ddileu negeseuon gan y gellid cael gafael arnynt o dan y Ddeddf Rhyddid Gwybodaeth. Nid fy ngeiriau i; geiriau'r Prif Weinidog. Dyna'r pwynt ynghylch tryloywder.

Y pwynt olaf yw’r pwynt ynghylch gonestrwydd—gonestrwydd ynglŷn â phwy sy’n dweud y gwir o ran y Prif Weinidog yn diswyddo ei Weinidog Cyfiawnder Cymdeithasol rai wythnosau'n ôl. Nawr, ni allwch gael pethau'n cael eu datgelu'n answyddogol mewn Llywodraeth; mae gennych gyfrifoldeb cyfunol. Ni allwch gael pethau'n cael eu datgelu'n answyddogol o blaid wleidyddol. Os yw’r dystiolaeth yn ddigon cryf, rwy'n derbyn bod yn rhaid i rywun adael y sefydliad hwnnw neu adael y Llywodraeth honno. Nid oes gennyf unrhyw amheuaeth ynglŷn â hynny. Nid wyf yn dadlau y gallwch barhau i fod yn rhan o Lywodraeth os ydych chi'n datgelu gwybodaeth yn answyddogol ohoni. Ond mae'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn mynnu na ddatgelodd hi'r wybodaeth honno. Dyna ei sylw cyhoeddus, ac mae’n cloi’r sylw cyhoeddus hwnnw drwy ddweud mai uniondeb yw popeth mewn bywyd cyhoeddus a bod ei huniondeb hi'n gyfan.

Felly, beth ydym i'w gredu yma? Mae gennym un Gweinidog yn dweud na ddatgelodd unrhyw beth a bod ei huniondeb yn gyfan; mae gennym y Prif Weinidog yn dweud bod ganddo dystiolaeth i ddangos ei bod wedi datgelu'r wybodaeth. Cyhoeddwch y dystiolaeth honno, Brif Weinidog. Clywais gadeirydd y grŵp Llafur ar Radio Wales y bore yma, yn dweud ei bod wedi gweld y dystiolaeth a’i bod wedi’i bodloni ar ôl gweld y dystiolaeth honno. Mae'n rhaid imi ddweud fy mod yn synnu at hynny. Gallaf ddeall pam y byddai’r Prif Weinidog yn rhannu’r dystiolaeth â chyd-Aelodau o'r Cabinet, oherwydd eu cyfrifoldeb cyfunol, ond mae clywed bod Aelod o feinciau cefn Llafur wedi gweld y wybodaeth honno, ac eto nid yw pobl Cymru na chyd-Aelodau eraill o'r Senedd hon wedi gallu gweld y dystiolaeth honno, i gadarnhau'r gwirionedd, yn dangos diffyg parch enfawr yn fy marn i.

Nid gimig mo hyn. Mae'n gynnig a wneir yn amser y gwrthbleidiau, ac efallai nad yw'n rhwymol, ond bydd yn anfon neges arwyddocaol ar dryloywder, gonestrwydd a chrebwyll y Prif Weinidog ers iddo ddechrau yn ei swydd.

Etholiad—

Nid gimig mo hynny. Soniwyd am hyn cyn yr etholiad cyffredinol, a chlywais yr hyn a ddywedodd yr Aelod dros Ddwyrain Abertawe. Un peth a welsom ar y negeseuon iMessage hynny oedd y sylwadau dirmygus a wnaed am yr Aelod dros Ddwyrain Abertawe, a defnyddio’r algorithm i ethol yr Aelod dros Ddwyrain Abertawe. Rwy'n synnu ei fod yn siarad yn y fath gywair yma heddiw. [Torri ar draws.]

Rwyf wedi nodi'r pwyntiau gerbron y Senedd heddiw. Mater i fy nghyd-Aelodau fydd penderfynu sut y dymunant bleidleisio. Ond mae a wnelo â chrebwyll, tryloywder a gonestrwydd. Dyna’r tri phwynt ger ein bron. Nid ymgyrchu etholiad cyffredinol mohono. Nid yw’n bleidlais o hyder yn y Llywodraeth. Nid yw’n bleidlais o hyder yn y grŵp Llafur na’r Blaid Lafur. Mae a wnelo â’r hyn y mae’r Prif Weinidog wedi’i wneud a’r penderfyniadau y mae wedi’u gwneud. Ac rwy'n gobeithio y gallwn ennill hyder y Senedd a chefnogaeth fwyafrifol i'r cynnig hwn, ac y bydd y cynnig o ddiffyg hyder yn llwyddo, ac rwy'n annog yr Aelodau i’w gefnogi.

In 25 years of devolution, we have been relatively fortunate that we've had few financial scandals infecting the politics here in the Senedd. We're fortunate that opposition parties have been able to scrutinise, disagree, yes, and co-operate, of course, but also provide alternative answers and solutions to the Government of the day, without having to ask only once before whether the leaders of those Governments, our First Ministers, through their actions, were deserving of the trust of the Senedd.

Today, therefore, is a very grave day in the history of the Senedd, because we are of the view that the First Minister has lost not only our confidence, but, far more importantly, the confidence of the people he is accountable to: the citizens of Wales. 

Nid oes unrhyw un yma y tu hwnt i waradwydd. Rwyf wedi rhoi llawer o feddwl i'r cyd-destun rwy'n siarad ynddo gerbron y Senedd heddiw. Beth yw'r safonau a ddefnyddiwn i fesur ein harweinwyr gwleidyddol? Gallem ystyried saith egwyddor bywyd cyhoeddus Nolan. Gadewch inni edrych ar y cyntaf, anhunanoldeb. Dylai deiliaid swyddi cyhoeddus weithredu er budd y cyhoedd yn unig. A oedd penderfyniad y Prif Weinidog i dderbyn rhodd o £200,000 i'w ymgyrch gan rywun a gafwyd yn euog o lygru yn un a wnaed er budd y cyhoedd?

Gadewch inni edrych ar ail egwyddor Nolan, uniondeb. A chofiwch, ar y cyntaf, mae’r Prif Weinidog yn gwadu gwneud unrhyw beth o’i le. Yr ail egwyddor yw:

'Ni ddylai deiliaid swyddi cyhoeddus eu rhoi eu hunain o dan unrhyw rwymedigaeth i bobl neu sefydliadau a allai geisio dylanwadu'n amhriodol arnynt wrth iddynt wneud eu gwaith.'

Unwaith eto, rwy'n ailadrodd honiad y Prif Weinidog na ddigwyddodd unrhyw beth amhriodol. Ond os ceir canfyddiad fod yr arian wedi'i dderbyn, mae hynny ynddo’i hun yn tanseilio uniondeb swydd y Prif Weinidog. Ac wrth gwrs, mae canllaw arall ar sut y gallwn ddwyn ein harweinwyr i gyfrif, cod y gweinidogion, yn nodi’n glir mai:

'Cyfrifoldeb personol pob un Gweinidog yw penderfynu a oes angen gweithredu a pha gamau y mae angen eu cymryd er mwyn osgoi gwrthdaro neu argraff o wrthdaro, gan ystyried cyngor a gafwyd gan yr Ysgrifennydd Parhaol.'

Nid yw amddiffyniad y Prif Weinidog na thorrwyd unrhyw reolau yn amddiffyniad os yw'r cyhuddiad yn ymwneud â chanfyddiad. Nesaf, atebolrwydd:

'Mae deiliaid swyddi cyhoeddus yn atebol i’r cyhoedd am eu penderfyniadau ac am yr hyn y maent yn ei wneud a rhaid iddynt ganiatáu i eraill graffu arnynt yn y modd sydd ei angen er mwyn sicrhau hynny.'

Nid oes angen imi atgoffa’r Senedd hon fod y Prif Weinidog wedi cwestiynu gweithredoedd Aelodau’r gwrthbleidiau a newyddiadurwyr yn gyson wrth iddynt geisio ei ddwyn i gyfrif. Yn yr un modd, mae’r egwyddor o fod yn agored wedi’i thanseilio gan y Prif Weinidog dros yr wythnosau diwethaf. Mae’n datgan:

'Dylai deiliaid swyddi cyhoeddus weithredu a gwneud penderfyniadau mewn modd agored a thryloyw. Ni ddylai gwybodaeth gael ei chadw rhag y cyhoedd oni bai bod rhesymau clir a chyfreithlon dros wneud hynny.'

Yn yr achos hwn, mae'n rhaid inni ofyn pam y gwnaeth y Prif Weinidog ddileu ei negeseuon WhatsApp a dewis peidio â rhoi gwybod i ymchwiliad COVID y DU, a pham fod y Prif Weinidog mor gyndyn o gyhoeddi manylion yr ymchwiliad i'r achos o ddatgelu gwybodaeth yn answyddogol a arweiniodd at ddiswyddo Hannah Blythyn. Ac yn hollbwysig, wrth gwrs, mae gennym egwyddor arweinyddiaeth. At ei gilydd, ni chredaf fod diffyg crebwyll ac edifeirwch y Prif Weinidog, ynghyd â'i amharodrwydd i ymateb wrth wynebu dicter o bob ochr i’r Siambr a’r cyhoedd yng Nghymru, yn dangos y set sgiliau ofynnol ar gyfer deiliad swydd y Prif Weinidog.

Fel y dywedais, mae heddiw'n ddiwrnod difrifol yma yn y Senedd mewn sawl ffordd. Nid yw hyn yn ymwneud â gwleidyddiaeth bleidiol lwythol, mae a wnelo ag enw da’r Llywodraeth, ac yn bwysicach fyth, yr unigolyn yn y swydd uchaf yn y Llywodraeth honno, y mae disgwyl iddynt, yn gywir ddigon, osod esiampl ar gyfer y Llywodraeth honno. Mae'n rhaid inni fod yn wahanol i San Steffan, nid yn unig mewn geiriau, ond mewn gweithredoedd hefyd, ac yn hynny o beth, mae’r bleidlais heddiw yn nwylo’r Blaid Lafur. Heddiw, rydym ni ar y meinciau hyn yn credu’n gryf ein bod yn gweithredu er budd pobl Cymru. Nid oes unrhyw amheuaeth gennyf eu bod, fel ninnau, wedi colli hyder yn ein Prif Weinidog.

Mewn 29 diwrnod, bydd pobl Cymru a’r DU yn cael pleidleisio mewn etholiad cyffredinol—yr etholiad cyffredinol pwysicaf ers 1997, gellid dadlau, cyfle i gael gwared ar Lywodraeth Dorïaidd drychinebus o'r wlad hon. Mae’n Llywodraeth sydd wedi bod yn gyfrifol am ddirywiad mewn safonau byw am y tro cyntaf ers yr ail ryfel byd, Llywodraeth sydd wedi chwalu’r economi gyda mini-gyllideb drychinebus Liz Truss, a arweiniodd at gost morgeisi a rhenti’n codi’n aruthrol, Llywodraeth sydd, hyd yn oed cyn COVID, wedi bod yn gyfrifol am gwymp mewn disgwyliad oes am y tro cyntaf ers yr ail ryfel byd, Llywodraeth sydd wedi torri cannoedd o filiynau o bunnoedd mewn termau real o gyllid Llywodraethau Llafur olynol yma yng Nghymru, gan osod rhwystr ar ein gallu i ddarparu’r gwasanaethau cyhoeddus y mae ein cenedl yn dibynnu arnynt. Gyda’r Blaid Dorïaidd yn gwneud yn wael iawn mewn arolygon barn ac yn wynebu’r posibilrwydd o gael ei dileu oddi ar y map etholiadol yng Nghymru ar 4 Gorffennaf, fel a ddigwyddodd ym 1997, nid yw’n syndod y byddant yn gwneud unrhyw beth, unrhyw beth o gwbl, i geisio tynnu'r sylw oddi ar eu record eu hunain o fethiant enbyd, methiant sy'n effeithio'n uniongyrchol ar fywydau a chyfleoedd bywyd pob unigolyn yma yng Nghymru.

Ac felly, down at y cynnig hwn ger ein bron heddiw. Gwleidyddiaeth ar ei gwaethaf. Gimig Torïaidd sinigaidd i dynnu'r sylw oddi ar drafferthion Rishi Sunak a'i gyfeillion hynod gyfoethog. Vaughan Gething yw arweinydd Llafur Cymru, ac fe'i hetholwyd yn ddemocrataidd. Llafur Cymru yw plaid y Llywodraeth, a etholwyd yn ddemocrataidd, ac yn yr 11 wythnos ers dod yn Brif Weinidog, mae Llywodraeth flaengar Vaughan Gething wedi bod yn gweithio’n galed, yn gwrando ar bobl Cymru ac yn cyflawni ar eu rhan: yn gwrando ar ffermwyr am y cynllun ffermio cynaliadwy ac yn cymryd amser i oedi i sicrhau bod y cynllun yn addas; yn gwrando ar ddefnyddwyr ffyrdd a cherddwyr mewn perthynas â'r terfyn cyflymder diofyn o 20 mya, yn gweithio gyda nhw a chydag awdurdodau lleol i sicrhau bod y canllawiau’n addas i’r diben ac y gellir mynd i’r afael ag unrhyw anawsterau; yn gwrando ar ddisgyblion, rhieni ac athrawon mewn perthynas â'r newidiadau arfaethedig i’r flwyddyn ysgol, yn gwrando ar ganlyniadau’r ymgynghoriad ac yn oedi i roi'r amser sydd ei angen ar ein hysgolion i roi'r llu o newidiadau yr ydym eisoes wedi gofyn iddynt eu gwneud ar waith; yn gwrando ar feddygon ymgynghorol ac yn gwneud pob ymdrech i geisio dod i gytundeb er mwyn osgoi streiciau pellach yn y GIG.

Lywydd, rwyf bob amser wedi bod yn falch o fod yn Aelod o'r Senedd hon, rwyf bob amser wedi bod yn falch o fod yn Aelod o'r grŵp Llafur hwn, ac am y saith mlynedd diwethaf, rwyf wedi bod yn falch o gadeirio grŵp Llafur y Senedd. Ond nid wyf erioed wedi bod yn fwy balch o gyfeiriad teithio polisïau Llywodraeth Lafur Cymru nag ar hyn o bryd. Credaf y byddai’n drychineb pe bai’r gimig hwn o gynnig Torïaidd, nad yw’n rhwymol, yn cael ei ddefnyddio i wyrdroi democratiaeth ac atal ein harweinydd, a etholwyd yn ddemocrataidd gan aelodau’r blaid ac undebau llafur cysylltiedig, a Llywodraeth Lafur Cymru, a etholwyd yn ddemocrataidd gan ddinasyddion Cymru, rhag cyflawni addewidion ein maniffesto. Pan fyddaf yn curo ar ddrysau yng Nghwm Cynon ac yn siarad â phobl yno, fel y gwnaf bob penwythnos, ac yn gynyddol, bellach, ar nosweithiau'r wythnos hefyd, mae'r materion y maent am sôn amdanynt yn glir: yr argyfwng costau byw; Llywodraeth Dorïaidd sydd wedi newynu ein gwasanaethau cyhoeddus ac wedi dod â’r wlad i’w gliniau; eu gobeithion am Lywodraeth Lafur yn y DU, dan arweiniad Keir Starmer, a all gydweithio â Llywodraeth Lafur Cymru i wella safonau byw ac adfywio ein gwasanaethau cyhoeddus. Ac felly, byddaf i, ynghyd â fy nghyd-Aelodau Llafur yng Nghymru, yn pleidleisio yn erbyn y cynnig Torïaidd sinigaidd a disylwedd hwn heddiw, sydd, yn anffodus, yn cael ei gynorthwyo a’i gefnogi gan Blaid Cymru, wrth inni barhau â’n hymrwymiad i sicrhau Cymru gryfach, decach, wyrddach, gryfach a mwy llewyrchus.

Mae hon yn foment ddigynsail yn hanes datganoli yng Nghymru. Gadewch inni beidio ag anghofio pam fod y ddadl hon yn cael ei chynnal yma heddiw: derbyniodd y Prif Weinidog rodd o £200,000 ar gyfer ei ymgyrch arweinyddiaeth gan gwmni sy’n eiddo i rywun â dwy euogfarn droseddol amgylcheddol yn eu herbyn; rhannodd y Prif Weinidog yn breifat ei fod yn bwriadu dileu negeseuon o’i gyfnod fel Gweinidog iechyd yn ystod pandemig, cyn dweud wrth ymchwiliad COVID y DU na ddileodd unrhyw negeseuon; a diswyddodd y Prif Weinidog Weinidog o’i Lywodraeth, ond mae’n gwrthod cyhoeddi unrhyw dystiolaeth i gefnogi ei diswyddiad er gwaethaf protestiadau a gwadiadau’r Gweinidog.

Mae'r ddadl hon heddiw yn ymwneud â mwy na gwahaniaeth barn wleidyddol. I mi, mae'n ymwneud â thri pheth sy’n hollbwysig i’r rôl sydd gennym yn y Siambr hon, yn enwedig rôl y Prif Weinidog, sef uniondeb, cyfrifoldeb ac atebolrwydd. Uniondeb yw ymlyniad at egwyddorion moesol a moesegol, y safon uchel y disgwylir i bob un ohonom gadw ati, ac fe’i heglurir ymhellach gan egwyddorion Nolan, y soniodd Rhun ap Iorwerth amdanynt yn gynharach, fel bod yn rhaid i ddeiliaid swyddi cyhoeddus osgoi bod o dan unrhyw rwymedigaeth i bobl neu sefydliadau a allai geisio, yn amhriodol, ddylanwadu arnynt yn eu gwaith. Ac mewn swyddi cyhoeddus, nid yn unig ein bod yn glynu'n agos at reol a llythyren yr hyn a ddisgwylir—mae disgwyl inni ddwyn ein hunain a'n gilydd i safon uwch o ganfyddiad a chrebwyll. Y patrwm hwn o ganfyddiad a chrebwyll a ddangoswyd gan y Prif Weinidog sy'n peri pryder mawr, ac mae'n amlwg yn rhywbeth sy'n peri pryder i lawer iawn o bobl ledled Cymru.

Mae'r mater wedi'i waethygu, oherwydd ers i’r cynnig hwn gael ei gyflwyno gyntaf, mae ymchwiliad gan BBC Wales wedi datgelu bod y cwmni a wnaeth y rhodd yn gysylltiedig ag ymchwiliad troseddol ar y pryd. Er yr ymchwiliad troseddol hwnnw, barnwyd ei bod yn dderbyniol derbyn symiau sylweddol o arian. Yn yr un modd, mae dileu negeseuon WhatsApp a'r cyhuddiad posibl o gamarwain ymchwiliad cyhoeddus yn peri cryn bryder, a dweud y lleiaf. Mae Covid-19 Bereaved Families Cymru yn grŵp sydd wedi cael eu siomi'n arw gan hyn. Mewn datganiad, roeddent yn dweud:

'Sut y gallwn fod ag unrhyw hyder nawr y cawn ddarganfod beth a ddigwyddodd i'n hanwyliaid? Mae’n ergyd dorcalonnus i deuluoedd sydd wedi dioddef profedigaeth yn sgil Covid yng Nghymru’.

Wedi’r cyfan, pobl sy’n dioddef a phobl sy’n ddioddefwyr yw’r rhai rydym yma i’w cynrychioli, y rhai rydym yn ceisio gwneud ein gorau drostynt. Nid yw'n dderbyniol cael eich gweld yn eu camarwain nhw a'r wlad ar fater o arwyddocâd cenedlaethol.

Dyma lle deuaf at fy ail bwynt ynghylch cyfrifoldeb, gan fod y ffaith bod y negeseuon hynny wedi’u datgelu wedi caniatáu i’r cyhoedd weld nad oedd geiriau’r Prif Weinidog yn cyd-fynd â'i weithredoedd, a’i ymateb i’r datgeliad hwnnw oedd diswyddo Gweinidog sydd wedi gwadu ei bod wedi gwneud unrhyw beth o'i le, ac eto, ni chyhoeddwyd unrhyw dystiolaeth i gefnogi’r penderfyniad. Gallai ddechrau peintio darlun o rywun nad ydynt yn fodlon cymryd cyfrifoldeb am eu gweithredoedd gwleidyddol eu hunain ond sy'n beio eraill yn lle hynny. Ac yn y lle hwn, rydym yn aml yn clywed yr ymadrodd, 'Rydym yn gwneud pethau'n wahanol yma yng Nghymru.' Rwyf i'n bersonol yn gobeithio bod hyn yn wir, gan yr hoffwn weld math o arweinyddiaeth sy’n llawn uniondeb, sy'n cymryd cyfrifoldeb am ei gweithredoedd, ac sy’n atebol amdanynt wedyn.

Dechreuais gyda diffiniad o uniondeb yn fy nghyfraniad. Rwyf am gloi gyda diffiniad o atebolrwydd, sef cydnabod a derbyn cyfrifoldeb am weithredoedd a phenderfyniadau. Mae’n amlwg i mi fod camau wedi’u cymryd a phenderfyniadau wedi’u gwneud nad ydynt yn ddim byd i fod yn falch ohonynt, ac mae pobl Cymru yn haeddu gwell. Gobeithio y bydd yr Aelodau heddiw'n cefnogi safonau uwch na’r hyn a glywsom yma heddiw mewn swyddi cyhoeddus, ac yn cefnogi’r cynnig hwn o ddiffyg hyder.

Credaf fod uniondeb, parch, crebwyll ac amseru yn bopeth. A beth rydych chi wedi'i wneud heddiw? Roedd fy nhad yn rhan o laniad D-day. Cyn hynny, bu'n garcharor rhyfel am bedair blynedd. Yr hyn rydych chi wedi'i wneud heddiw yw dod â'r ffocws yma. Rydych chi wedi atal pobl fel fi rhag cael eu cynrychioli gan y Prif Weinidog i lawr yn Portsmouth. Treuliais y bore yma yn gwylio'r cyn-filwyr hynny. Pe bai fy nhad wedi goroesi a byw'n ddigon hir, byddai wedi bod yn un ohonynt. Gallaf ddweud wrthych nawr beth fyddai meddwl o'ch gweithredoedd. Byddai wedi meddwl eu bod yn gwbl amharchus i bob cyn-filwr, i holl bersonél y lluoedd arfog yr ydych chi'n honni ar y meinciau hynny dro ar ôl tro eich bod yn malio amdanynt. Wel, nid ydych. Rydych chi wedi dewis y diwrnod hwn. Gallech fod wedi dewis unrhyw ddiwrnod arall. Ni fu prinder cyfleoedd i chi wneud y stỳnt hon a wnewch heddiw, ond fe ddewisoch chi'r diwrnod hwn.

Yr hyn a ddywedaf wrthych yw hyn: ni fyddaf byth yn maddau i chi am wneud yr hyn a wnaethoch heddiw o bob diwrnod. Dylai fod cywilydd arnoch am atal Cymru rhag cael ei chynrychioli gan eu Prif Weinidog yn Portsmouth. Dyna sydd angen i chi—[Torri ar draws.] Nid wyf yn derbyn ymyriad. Cawsoch ddigon o amser i feddwl am yr hyn roeddech chi'n ei wneud pan oeddech chi'n ei wneud, pam oeddech chi'n ei wneud, ac ar bwy y gallai effeithio. Gŵyr pawb yn y Siambr hon, gan fy mod wedi sôn sawl tro, fod fy nhad yn y rhyfel. Gŵyr pawb fod tadau pobl eraill yn Siambr hon hefyd wedi ymladd yn y rhyfel. Dylai'r Prif Weinidog o leiaf fod wedi cael y cyfle. Pam nad yw wedi cael y cyfle hwnnw? Gan i chi ei amddifadu ohono. Fe wnaethoch chi ei amddifadu o'r cyfle, ac fe wnaethoch chi amddifadu pobl Cymru rhag rhoi eu dymuniadau gorau yn Portsmouth heddiw. Mae fy merch yn byw heb fod ymhell oddi yno, a gallaf ddweud wrthych, os ydych chi'n credu mai dim ond yma yng Nghymru y mae hyn i'w deimlo, rydych chi'n anghywir. Mae'r wlad gyfan yn edrych arnom heddiw, ac maent yn gwybod bod eich gweithredoedd chi—eich gweithredoedd chi—gan wybod pa ddiwrnod oedd hi, wedi atal hynny rhag digwydd. Ni chewch faddeuant am hynny.

Heledd Fychan. [Torri ar draws.] Rwyf wedi bod yn oddefgar iawn o aelodau yn yr oriel gyhoeddus yn cymeradwyo cyfraniadau. Os gallwn ganiatáu i'r drafodaeth ddemocrataidd yn y Siambr hon barhau heb gymeradwyaeth. Rydych chi wedi cael eich dau gyfle, mae hynny'n wych, ac rwy'n ddiolchgar eich bod wedi dod yma y prynhawn yma, ond os gallwn ganiatáu i'r ddadl barhau nawr heb unrhyw gymeradwyaeth bellach, os gwelwch yn dda. Heledd Fychan.

Thank you, Llywydd. Some politicians like to attack people from other parties at any opportunity and see politics as a game. I'm not one of those. Since being elected to this Senedd, I have tried to be fair and constructive always, challenging when necessary and questioning robustly when necessary, but also supporting and collaborating with Members from other parties where there is agreement among us. That's why I prefer this Senedd to Westminster and the type of democracy that we have in Wales. It's not for nothing, therefore, that I stand up today to declare that I have no confidence in our First Minister, and that I believe, for the sake of the Senedd’s reputation, that Vaughan Gething can't continue in this important role—the most important role in our nation.

Regardless of how often the First Minister says that people don't care about where the £200,000 came from or how much was spent on his campaign, that's just not true. Ask people the question in my region—in Pontypridd market, on the streets of the Rhondda, Cynon valley, the Vale of Glamorgan and in our capital—and the answer is clear: the First Minister should not have accepted the money and he should not have spent so much of it either.

The First Minister says time and again that he did not break any rules. But, certainly, you breached the spirit of your own party's rules on leadership campaign spending by using a loophole in the rules, as spending on staff was not included in the maximum amount. You bent the rules, or found a way around them, and you did so thoughtlessly. And then, of course, there are questions regarding the potential conflict of interest relating to the donation in question and why the First Minister believes it is appropriate and right to accept money from a company that was run by someone who has been found guilty of breaking the law for environmental pollution, and that he knew that that was the case.

Yn sicr, Brif Weinidog, pan ydych chi'n parhau i amddiffyn y penderfyniad i dderbyn yr arian, rhaid eich bod yn deall pam fod pobl yn cwestiynu eich crebwyll a'ch ymagwedd ddi-hid tuag at roddion. Naill ai ni ddigwyddodd diwydrwydd dyladwy neu nid oedd ots gennych o ble y daeth yr arian. Ennill oedd popeth ac nid oedd unrhyw beth arall yn bwysig. Ac er ein bod wedi arfer gweld hyn yn digwydd yn San Steffan, nid yw'n iawn ac nid dyna sut rydym am i wleidyddiaeth gael ei wneud yma yng Nghymru. Mewn gwirionedd, mae hyd yn oed eich meistri yn Llundain yn deall pa mor faeddedig yw'r arian, fel sy'n amlwg o'r ffaith nad ydynt eisiau'r £31,600 a oedd dros ben. Plaid wleidyddol nad yw eisiau arian yn ystod ymgyrch etholiad cyffredinol—rhyfeddol.

Nid oedd angen inni gyrraedd y pwynt hwn o bleidlais o ddiffyg hyder, ac rwy'n drist ei bod hi wedi dod i hyn. Pan ddaeth y rhodd gan Dauson i'r amlwg yn ystod yr ymgyrch arweinyddiaeth a phan gafwyd gwrthwynebiad cyhoeddus, gan gynnwys gan aelodau Llafur, gallai fod wedi cael ei dalu'n ôl cyn cael ei wario. Gallai'r Prif Weinidog fod wedi cydnabod ei fod wedi gwneud camgymeriad. Rydym i gyd yn ddynol, mae camgymeriadau'n digwydd, a byddai ymddiheuriad ar y pryd, yn ogystal â thalu'r rhodd yn ôl, wedi golygu y gallai fod wedi treulio ei wythnosau cyntaf fel Prif Weinidog yn cyflawni ar ran pobl Cymru. Mae digon o gyfle wedi bod ers hynny hefyd i'r Prif Weinidog gyfaddef ei fod yn deall pam fod pobl yn ddig a thalu'r arian yn ôl, ond na, mae wedi mynd yn fwyfwy penderfynol, wedi diystyru pryderon, a chaniatáu i'r naratif redeg i ffwrdd oddi wrtho.

Felly, Brif Weinidog, a ydych chi'n barod heddiw i roi'r gorau i wneud esgusodion dros dderbyn y rhodd ac am wario cymaint i ddod yn Brif Weinidog? Mae'n rhaid eich bod chi'n gwybod yn y bôn fod hyn yn anghywir, a rhaid eich bod chi'n difaru derbyn yr arian. Nid yw'n rhy hwyr i roi'r gorau i guddio y tu ôl i'r rheolau a'r bylchau ynddynt; nid yw'n rhy hwyr i ymddiheuro. Hyn, ynghyd â'r llithriadau difrifol eraill yn eich dyletswyddau yn sgil dileu negeseuon allweddol rhwng Gweinidogion yn ystod y pandemig COVID a'r cwestiynau parhaus ynghylch diswyddo'r cyn Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol, sydd wedi arwain at y foment hon a'r bleidlais hon. Rwy'n gresynu'n ddiffuant ei bod hi wedi dod i hyn, ac rwy'n gobeithio heddiw fod y Prif Weinidog yn deall pam nad oes gennym ddewis ond cefnogi'r bleidlais hon o ddiffyg hyder ynddo.

Roeddwn yn falch o beidio â chefnogi'r bleidlais o ddiffyg hyder yn Lee Waters pan oedd yn Ddirprwy Weinidog trafnidiaeth. Roeddwn yn falch o bleidleisio yn erbyn pleidlais o ddiffyg hyder yn ein Gweinidog iechyd, Eluned Morgan, sydd wedi gwneud gwaith anhygoel yn y gwasanaeth iechyd yng Nghymru. Ac rwy'n falch heddiw o gefnogi Vaughan Gething yn erbyn y cynnig sinigaidd hwn sydd wedi'i gyflwyno.

Hoffwn nodi rhai o'r cwestiynau y bûm yn eu gofyn i mi fy hun am y Prif Weinidog a'r ffordd y mae wedi cael ei drin dros y misoedd diwethaf. Rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau'n gwrando ar fy araith ac yn meddwl yn ofalus am oblygiadau'r hyn y gofynnir i ni ei ystyried heddiw. Ymhell cyn i etholiad arweinyddiaeth Cymru gychwyn, roedd yr union bobl sy'n ei gondemnio ef heddiw yn ymosod arno ar gyfryngau cymdeithasol, sy'n fy arwain at fy nghwestiwn cyntaf. A yw Vaughan Gething yn cael ei farnu, fel y mae'r cyfryngau cymdeithasol yn awgrymu, fel person trahaus a dig, lle byddai ei ragflaenwyr wrth arddangos yr un emosiynau yn cael eu hystyried yn bobl ymroddedig ac angerddol? Rwy'n credu ei fod. A yw'n cael ei farnu yn ôl safonau a fyddai'n cael eu cymhwyso'n llai llym i'w gyfoeswyr? Rwy'n credu ei fod. A yw'n cael ei ymlid yn ddi-baid gan ran fach o'r cyfryngau sydd ag agenda glir iawn? Rwy'n credu ei fod. Dylwn ychwanegu, yn yr oes sydd ohoni, gyda chyfryngau cymdeithasol y gorllewin gwyllt, fod y BBC, ITV a WalesOnline, ymhlith eraill, yn parhau i fod yn ffynonellau newyddion dibynadwy sy'n cynnig hawl i ymateb, hyd yn oed pan fyddwch yn anghytuno â'u dadansoddiad o ddigwyddiadau diweddar. Ond mae yna rai eraill. A phan ddown i anghytundeb, rydym yn dadlau bod gan arweinwyr pleidiau eraill werthoedd yr ydym yn anghytuno â nhw a pholisïau yr ydym eisiau eu herio. Rydym yn eu beirniadu'n hallt, ac eto rydym yn derbyn y byddant yn cael eu barnu gan yr etholwyr yn y pen draw. Nid yw hynny'n wir am ein Prif Weinidog newydd. Gofynnir i ni ystyried ein hyder ynddo yn y Siambr hon er gwaethaf y ffaith nad yw wedi torri unrhyw reolau a chyn y gellir bwrw pleidlais gyhoeddus. Yn wahanol i'w ragflaenwyr, gwrthodir cyfle iddo brofi ei allu i gyflawni ein huchelgeisiau cyfunol, i gael ei syniadau wedi'u profi ac i gael ei ddadleuon wedi'u harchwilio. Gofynnir i bob gwleidydd arall sy'n sefyll i'w amddiffyn ffurfio eu barn oddrychol eu hunain ar ddewis a wnaeth yn y gorffennol. Mae hynny'n gwbl ddealladwy, ond ni ddylai eu hatebion benderfynu ar ei ddyfodol fel arweinydd yn ein hetholiad nesaf. Mae ganddo ddyletswydd i gael ei herio, ond gyda hynny, mae ganddo hawl i gael ei ystyried yn ôl ei gyflawniad fel Prif Weinidog, ac erbyn 2026, credaf y bydd hwnnw'n gyflawniad o fynd i'r afael â thlodi a chostau byw, ochr yn ochr â Llywodraeth Lafur newydd yn y DU.

Ac mae gennyf i fel arsylwr hawl i ofyn a yw ei ethnigrwydd yn dylanwadu ar gymhellion rhai sydd y tu allan i'r Siambr hon sy'n ceisio ei dorri. Ni allwn anwybyddu'r cwestiwn hwnnw ac ni allwn ddiystyru profiad bywyd y bobl ddu, Asiaidd a'r lleiafrifol ethnig sy'n teimlo bod hynny'n wir.

Mae yna deimlad cryf yn y Senedd hon nawr nad wyf prin wedi ei weld o'r blaen; cymaint yw ffyrnigrwydd y rhai sy'n ymlid Vaughan Gething fel fy mod yn credu ein bod yn colli pob rheswm. Ac os collir pob rheswm, bydd y Llywodraeth yn colli pob rheswm hefyd, a'r Senedd ei hun o bosibl. Efallai nad y bleidlais heddiw, os caiff ei hennill gan y Ceidwadwyr a Phlaid Cymru, fydd y weithred derfynol: gallai honno ddod nesaf gyda phleidlais o hyder yng Ngweinidogion Cymru, Llywodraeth a arweinir yn gyfunol gan arweinydd du cyntaf unrhyw genedl yn Ewrop, ac os bydd y Llywodraeth honno'n chwalu, gallai'r Senedd hon chwalu hefyd. Efallai ein bod yn anelu tuag at etholiad cynnar yn y Senedd, gyda phob gobaith o ddiwygio wedi'i golli, ac i beth? I gael gwared ar arweinydd nad ydym erioed wedi rhoi cyfle iddo. Efallai y bydd y cynnig hwn yn ceisio ei niweidio heddiw, ond wrth ei gefnogi, rydym yn niweidio ein hunain a'r ddemocratiaeth yr honnwn ei bod mor bwysig i ni.

Mae'n hynod siomedig, ac a dweud y gwir, mae'n drist ein bod yn y sefyllfa o orfod cyflwyno'r ddadl hon y prynhawn yma. Ond y gwir amdani yw bod diffyg tryloywder enfawr dros y penderfyniadau a wnaed gan y Prif Weinidog, ac mae ei farn wedi'i gwestiynu'n briodol, nid yn unig gan wleidyddion yr wrthblaid, ond gan ein hetholwyr ein hunain. Mae catalog o fethiannau wedi bod gan y Prif Weinidog o ran tryloywder ynghylch y rhoddion tuag at ei ymgyrch arweinyddiaeth, y bwriad i ddileu negeseuon mewn perthynas â phandemig COVID, a sut y diswyddodd Weinidog o'i Lywodraeth. Pe byddem wedi gweld ychydig mwy o ostyngeiddrwydd ac ychydig mwy o dryloywder gan y Prif Weinidog, efallai na fyddai'n wynebu pleidlais o ddiffyg hyder yma heddiw.

Rwy'n sefyll heddiw ar ran y bobl sy'n byw gydag effaith y diffyg tryloywder ac effaith y diffyg crebwyll hwnnw bob dydd. Fe fyddwch eisoes yn ymwybodol o sgandal safle tirlenwi Withyhedge yn fy etholaeth i, a'r cwmni sy'n gyfrifol am y safle hwnnw, sydd â chysylltiad uniongyrchol â'r Prif Weinidog. Mae'r safle hwnnw'n allyrru allyriadau a allai fod yn wenwynig a drewdod erchyll sy'n effeithio'n ddwfn ar fywydau llawer o bobl yn y gymuned honno. Mae hon yn sefyllfa sydd wedi bod yn mynd rhagddi ers y llynedd, ac mae'n ymddangos nad oes pen draw iddi. Mae fy etholwyr yn ddig iawn ac yn rhwystredig iawn, ac mae hynny'n ddealladwy. Mae'r bobl sy'n byw yn y gymuned honno yn profi problemau iechyd o ganlyniad i ymddygiad y gweithredwr hwn, ac er gwaethaf ymdrechion i fynd ar drywydd yr awdurdodau perthnasol i weithredu, ychydig sydd wedi'i wneud i ddiogelu'r bobl sy'n byw yn yr ardal honno.

Lywydd, roeddwn eisiau rhoi eiliad i ddarllen rhai o'r sylwadau cyhoeddus a wnaed gan drigolion lleol ynghylch y modd y mae'r gweithredwr hwn yn effeithio ar eu bywydau. Dywedodd un preswylydd, 'A yw llygaid unrhyw un arall mor boenus y peth cyntaf yn y bore fel ei bod yn anodd eu hagor?' A dywedodd un arall, 'Mae fy amrannau'n chwyddo, ac maent yn cymryd dyddiau i wella.' A dywedodd un arall eu bod wedi deffro gyda chur pen, teimlad o gyfog a'u bod yn ei chael hi'n anodd agor eu llygaid, a oedd yn teimlo'n ddolurus a grutiog.

Nawr, bydd llawer ohonoch yn gofyn, 'Beth sydd gan hynny i'w wneud â'r Prif Weinidog?' Wel, rwy'n dweud, 'Popeth.' Mae'r Prif Weinidog wedi derbyn swm enfawr o arian gan y gweithredwr hwn, gweithredwr a gafwyd yn euog o sawl trosedd amgylcheddol yn y gorffennol ac sydd bellach yn wynebu ymchwiliad troseddol arall oherwydd y camau ar safle tirlenwi Withyhedge. Mae hyn, felly, yn cwestiynu crebwyll y Prif Weinidog yn derbyn rhodd enfawr gan y cwmni hwn yn y lle cyntaf. Mae'r diffyg camau gweithredu i ymdrin â'r gweithredwr yn dweud cyfrolau, ac mae llawer o fy etholwyr yn credu bod y gweithredwr wedi osgoi cosb am ei ymddygiad oherwydd ei berthynas â'r Prif Weinidog. Mae yna bobl—[Torri ar draws.]  Mae yna bobl sy'n credu bod y rhodd o £200,000 wedi prynu dylanwad i'r cwmni hwn allu gwneud beth bynnag y dymuna heb gael ei ddwyn i gyfrif.

Nawr, efallai nad yw'r Prif Weinidog wedi torri unrhyw reolau, ond mae'n sicr y gall weld nad yw hyn yn edrych yn dda. Pe bai wedi caniatáu ymchwiliad annibynnol i'r rhodd hon yn y lle cyntaf, neu fel y dywedodd Aelodau ar draws y Siambr, pe bai wedi gwneud y peth iawn a rhoi'r arian yn ôl, ni fyddem yn cael y ddadl hon. Mae'n fater o dryloywder ac yn fater o grebwyll, ac fel gwleidyddion, mae'n rhaid i bob un ohonom fod yn atebol am ein penderfyniadau. Rwyf i, yn fwy na'r rhan fwyaf, yn gwybod o brofiad personol sut beth yw cael eich dwyn i gyfrif am eich gweithredoedd. Pan ymchwiliodd y comisiynydd safonau i honiadau yn fy erbyn yn ystod y pandemig, hoffwn feddwl fy mod wedi gwneud y peth iawn yn llygaid fy mhlaid a fy ngwlad. Fe roddais y gorau i fod yn arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig yn y lle hwn am mai dyna'r peth iawn i'w wneud, er nad oeddwn wedi torri unrhyw gyfraith na rheol—[Torri ar draws.] Dyna oedd y peth iawn i'w wneud—

Gadewch i'r Aelod barhau. Mae'n dweud rhywbeth pwysig iawn. Peidiwch â'i heclo.

Diolch, Lywydd. Er nad oeddwn wedi torri unrhyw gyfraith na rheol, dyna oedd y peth iawn i'w wneud, oherwydd mae'n ymwneud â chrebwyll ac mae'n ymwneud â chymryd cyfrifoldeb. Nid oes unrhyw wleidydd uwchlaw atebolrwydd, ac fe'n hetholir i sefyll dros ein hetholwyr a sicrhau bod ein gweithredoedd a'n penderfyniadau yn agored ac yn dryloyw.

Bellach, mae gennym Brif Weinidog sy'n gwrthod rhannu gwybodaeth werthfawr gyda'r cyhoedd, sydd wedi derbyn arian gan fusnes y caniatawyd iddo wneud bywydau cymaint o bobl yn ddiflas ac nad yw'n darparu tryloywder ynghylch ei benderfyniadau. Nid yw'n iawn ac ni allwn ganiatáu i hyn barhau. Mae hyder y cyhoedd mewn gwleidyddion eisoes yn isel ac mae'n rhaid inni newid hynny. Mae'n rhaid i bawb ohonom ymdrechu i fod yr arweinwyr gorau y gallwn fod ar gyfer pobl Cymru, ac mae hynny'n golygu gwneud penderfyniadau anodd a chael ein dal yn atebol am ein gweithredoedd. Lywydd, fe wnes i'r peth iawn. Nawr, mae'n rhaid i'r Prif Weinidog wneud y peth iawn hefyd.

Rwy'n sefyll yma, mewn gwirionedd, yn drist ac yn anfodlon. Nid oedd hwn yn benderfyniad hawdd i mi. Mae dau beth sy'n wahanol i mi o gymharu â'r gwrthbleidiau. Nid wyf erioed wedi pleidleisio mewn pleidlais o ddiffyg hyder yma yn y Senedd. Nid wyf yn ystyried hon yn stỳnt wleidyddol; nid wyf yn ei ystyried yn gimig o gwbl. Yn ail, pleidleisiais i'ch cadarnhau chi fel Prif Weinidog ar 20 Mawrth. Roeddwn i'n teimlo ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n cefnogi'r broses ddemocrataidd. Yn wir, fe wnes i eich llongyfarch ac roeddwn wrth fy modd, am y tro cyntaf, fod gan dair gwlad y DU ar y pryd Brif Weinidog neu arweinydd o gefndir du, Asiaidd neu leiafrifol ethnig. Mae'r negeseuon testun hynny, os ydych chi eisiau eu darllen, bellach yn gyhoeddus—heb fy nghaniatâd i, rhaid imi ddweud—ond rwy'n falch o ddweud fy mod wedi trosglwyddo'r negeseuon hynny oherwydd roeddent yn bwysig i mi. Felly, rwy'n cymryd y sefyllfa hon o ddifrif.

Pam ein bod ni wedi cyrraedd y pwynt hwn? Wel, pan fo unrhyw un mewn gwleidyddiaeth yn derbyn rhodd o £200,000 gan unrhyw unigolyn, heb sôn am yr unigolyn hwn, mae gan bleidleiswyr o bob rhan o'r sbectrwm gwleidyddol hawl i ofyn ar ochr pwy ydych chi, oherwydd nid oes llawer o amser ers inni weld mai slogan etholiad cyffredinol Llafur oedd, 'Er lles pawb, nid yr ychydig prin.' Cyflog cyfartalog Cymro cyffredin yw £24,000 ar ôl treth ond gyda'r math hwn o weithredu, mae'n hawdd gweld pam fod y Cymro cyffredin yn cwestiynu pam y derbyniodd eich ymgyrch arweinyddiaeth rodd a fyddai'n cymryd mwy nag wyth mlynedd i'r bobl hynny ei hennill. Yn anffodus, mae eich methiant i weld pam y byddai rhywun sydd newydd brynu tŷ tair ystafell wely gwerth £180,000 yn Llanfair-ym-Muallt, neu rywun sy'n ennill cyflog cyfartalog yn Aberhonddu, yn meddwl eich bod chi allan o gysylltiad drwy dderbyn y rhodd hon, yn glir. Ac mae hyn, i bob un ohonom, yn rhan enfawr o'r broblem, a dyna pam fy mod yn sefyll yma yn dweud fy mod wedi colli hyder ynoch. Ar 1 Mai, gofynnais i chi yn y Siambr hon ad-dalu'r £200,000. Dywedais ei fod yn syml; byddai'r cyfan drosodd, gallem symud ymlaen. Ni ddigwyddodd hynny, ac i mi, mae gweithredoedd yn dweud mwy na geiriau. Pan fo ymddiriedaeth mewn gwleidyddion ar ei lefel isaf erioed, mae'n bwysicach nag erioed ein bod yn dangos ein bod yn cynrychioli ein pobl yma yng Nghymru. Rydym eisiau gwneud Cymru'n lle gwell i bawb. Rheolau yw rheolau ac rydym wedi eich clywed chi'n dweud hynny'n aml, nad ydych wedi torri unrhyw reolau. Ond gwneud y peth iawn yw gwneud y peth iawn. Diolch yn fawr iawn.

Rwy'n mynd i ddechrau fy nghyfraniad heddiw drwy ddweud rhywbeth a allai ddychryn llawer ohonoch chi yma yn y Siambr hon heddiw. Gan roi gwleidyddiaeth bleidiol o'r neilltu, Brif Weinidog, gallaf ddweud yn onest fy mod i'n wirioneddol hapus eich gweld yn ymgymryd â'r rôl hon ac yn dod yn arweinydd du cyntaf unrhyw wlad yn Ewrop. Roedd yn gam arloesol ac fe gawsoch gyfle gwirioneddol yma i wneud eich marc fel Prif Weinidog cyntaf Cymru o leiafrif ethnig. Fel person o liw—ac rwy'n gallu siarad o brofiad yma—yn anffodus, hyd yn oed yn 2024, mae pobl o leiafrifoedd ethnig, yn enwedig gwleidyddion, yn aml yn cael eu hystyried yn wahanol. Rydym ni'n cael ein hystyried mewn ffordd wahanol, ac yn amlach na pheidio, mae mwy o bwysau arnom ni na'n cyfoedion i fod yn onest, i fod y gorau ac i gynnal ein huniondeb bob amser a phrofi ein hunain yn deilwng o'n swyddi, bob dydd, nid ar ddiwrnod etholiad yn unig.

Wedi dweud hynny, ni allaf bwysleisio pa mor siomedig rwyf i fod y cyfle euraidd a roddwyd i chi wedi cael ei wastraffu'n llwyr, ac mae'r awgrym eich bod yn cael y lefel hon o graffu oherwydd lliw eich croen yn sarhaus a dweud y gwir. Nid yn unig y mae'r cylch parhaus o sgandalau wedi maeddu enw da swyddfa'r Prif Weinidog a Senedd Cymru gyfan, ond yn anffodus, mae wedi erydu ymddiriedaeth a hyder y cyhoedd mewn gwleidyddion yn gyffredinol.

Lywydd, mae'r Prif Weinidog wedi mynd o sgandal i sgandal, a ddechreuodd gyda derbyn rhodd amheus, fel y mae llawer wedi'i grybwyll heddiw, o £200,000 gan David Neal a gafwyd yn euog o lygru i ariannu ei ymgyrch arweinyddiaeth. Nid yn unig fod y Prif Weinidog wedi dangos diffyg crebwyll ofnadwy wrth dderbyn yr arian hwn, ond mae'n amlwg hyd yn oed nawr nad yw'n edifar o gwbl o hyd ac mae wedi gwrthod dychwelyd y rhodd. Fel pe na bai hynny'n ddigon drwg, datgelwyd wedyn fod un o gwmnïau eraill Mr Neal hefyd wedi cael benthyciad o £400,000 gan Fanc Datblygu Cymru, sy'n eiddo i Lywodraeth Cymru yn gyfan gwbl ac sy'n cael ei oruchwylio gan Weinidog yr economi. Mae'n werth cofio, ym mis Chwefror 2023, ar adeg y benthyciad, mai Vaughan Gething, yn wir, oedd Gweinidog yr economi. 

Ers hynny rydym wedi dysgu bod y cwmni'n gysylltiedig ag ymchwiliad troseddol ar yr un pryd ag y trosglwyddodd y rhodd o £200,000 y mae pawb yn sôn amdani heddiw. Mae'r holl beth yn drewi, ac er bod y Prif Weinidog wedi dweud yn y gorffennol nad yw'r cyhoedd yn poeni am y saga, gallaf ddweud yn sicr, ar ôl mewnlif o e-byst, galwadau a negeseuon gan etholwyr ledled de-ddwyrain Cymru, nad yw hyn yn wir, ac mae'n bwnc sy'n cael ei godi dro ar ôl tro.

Ychydig wythnosau wedyn, cafwyd sgandal arall, y tro hwn yn ymwneud â dileu negeseuon testun yn ystod y pandemig. Roedd Prif Weinidog Cymru eisoes wedi dweud na wnaeth ddileu negeseuon yn ymwneud â phenderfyniadau a wnaed ynghylch y pandemig COVID. Dadleuodd fod negeseuon wedi cael eu dileu o'i ffôn gan adran TGCh y Senedd, ond daeth tystiolaeth i'r amlwg yn ddiweddarach a brofodd fod Vaughan Gething, a oedd yn Weinidog iechyd ar y pryd, wedi dileu'r negeseuon ei hun mewn gwirionedd. Ychydig ddyddiau ar ôl y datgeliad hwn, cafodd Hannah Blythyn ei diswyddo fel Gweinidog partneriaeth gymdeithasol oherwydd bod y Prif Weinidog yn honni mai hi oedd yn gyfrifol am ryddhau'r negeseuon, rhywbeth y mae'n ei wadu'n bendant; mynnodd nad oedd hi erioed wedi rhyddhau unrhyw beth. Felly, dyma ddwy stori hollol wahanol, a dim ond un sy'n gallu bod yn gywir. Brif Weinidog, fe'ch anogwyd ar sawl achlysur i gyhoeddi'r holl dystiolaeth i gefnogi eich penderfyniad i ddiswyddo Hannah. Rydych chi wedi cael digon o amser a chyfle i egluro'r sefyllfa drwy ryddhau'r dystiolaeth, ac rwy'n credu bod eich amharodrwydd i wneud hynny wedi achosi penbleth i bawb yma. Mae'r ffordd yr aethpwyd i'r afael â hyn wedi bod yn erchyll ac yn hynod annheg.

A dweud y gwir, rwy'n ofni beth fydd y sgandal nesaf, ac rwy'n poeni po hiraf y bydd y Prif Weinidog presennol yn parhau yn y swydd, y mwyaf o niwed y byddwn yn ei wneud i ddemocratiaeth Cymru. Mae'r straeon hyn i gyd wedi tynnu sylw oddi ar y materion mawr y dylem fod yn canolbwyntio arnynt yma yn Senedd Cymru. Mae ein hetholwyr, ein hetholwyr i gyd, eisiau ein gweld ni'n mynd i'r afael â phethau fel rhestrau aros hir y GIG, ein system addysg sy'n methu ac ailadeiladu ein heconomi. Ond yn anffodus, nid oedd gennym unrhyw ddewis ond galw'r bleidlais hon o ddiffyg hyder heddiw.

Mae'r Prif Weinidog wedi bod yn osgoi craffu ar bob cyfle posibl. Fe'i gwelsom gyda'n llygaid ein hunain yn amharchu'r Senedd gyfan drwy fethu mynychu dadl bwysig ar y mater, ac yna'n cyrraedd ar y funud olaf ar gyfer dadl arall. Pan gafodd ei herio mewn perthynas â'r mater gan ddarlledwr uchel ei pharch yn y BBC, fe wnaeth ei chyhuddo o beidio â bod yn newyddiadurwr difrifol. Brif Weinidog, mae'n amlwg fod y tŷ cardiau o'ch cwmpas yn cwympo. Mae pobl Cymru yn haeddu gwell na hyn gan eu Prif Weinidog, a gobeithio y gwnewch chi'r peth iawn heddiw, y peth anrhydeddus. Diolch.

Rwy'n credu bod y rhan fwyaf ohonoch yn ymwybodol na chefnogais Vaughan yn yr etholiad arweinyddiaeth—darllenwch Nation.Cymru. Efallai ei bod yn ffaith lai adnabyddus na wnes i ei gefnogi yn yr etholiad arweinyddiaeth blaenorol. Mae'n debyg mai dim ond rhai o fy ffrindiau sy'n gwybod nad wyf erioed wedi pleidleisio drosto mewn unrhyw un o etholiadau mewnol y Blaid Lafur. Nid wyf yn gefnogwr naturiol i Vaughan Gething. Yn yr etholiad arweinyddiaeth yng Nghymru, fe gefnogais Jeremy Miles, ond dim ond ar ôl i Eluned Morgan a Hannah Blythyn wrthod fy nghais i sefyll. Mae Vaughan ar y rhestr o bobl nad wyf hyd yn oed yn gofyn iddynt fy nghefnogi os ydw i'n sefyll etholiad i fod yn Gadeirydd pwyllgor.

Y gwir amdani yw bod Vaughan wedi ennill etholiad arweinyddiaeth y Blaid Lafur a'r bleidlais i fod yn Brif Weinidog. Mae gennym ni'r system etholiadol roeddwn i ei heisiau yn y Blaid Lafur: un aelod, un bleidlais. Roeddwn ar yr ochr a gollodd, ond byddai'n wrthnysig i mi wrthwynebu'r enillydd. Mae'r system 'un aelod, un bleidlais' bellach wedi ymwreiddio yn etholiadau Llafur Cymru, yn hytrach na'r system flaenorol o un aelod, sawl pleidlais, gan gynnwys pleidleisiau arbennig ar gyfer Aelodau'r Senedd ac Aelodau Seneddol, a wnaeth atal fy nghyfaill Julie Morgan rhag dod yn ddirprwy arweinydd y Blaid Lafur er iddi ennill mwyafrif helaeth y pleidleisiau. Pan gurodd Carolyn Harris Julie Morgan, fe wnes i bleidleisio sawl gwaith—yn gyfreithiol, o fewn y rheolau. Roedd dod â'r gallu i bleidleisio sawl gwaith i ben yn gam cadarnhaol iawn, ac nid oes troi'n ôl i'r hen system. Nid oes unrhyw honiad o rigio'r bleidlais, dim honiad o gasglu pleidleisiau pleidleiswyr absennol, dim honiad o aelodau nad ydynt yn bodoli a dim honiad o wrthod pleidlais i aelodau. Ac yn wahanol i Blaid Cymru a'r Ceidwadwyr, cawsom etholiad arweinyddiaeth ar gyfer arweinydd Llafur Cymru, nid seremoni goroni.

Ar nodyn personol, roeddwn i'n drist o weld Adam Price, nad yw'n ffrind i mi ond mae'n rhywun y mae gennyf barch mawr tuag ato, yn colli ei le fel arweinydd Plaid Cymru ac yn cael ei ddisodli gan yr arweinydd mwyaf asgell dde a fu gan Blaid Cymru yn y Senedd, mae'n debyg.

Dewch, Mike, mae hynny'n hurt.

O'i gymharu â beth?

Peidiwch â gadael i Llyr Gruffydd dynnu eich sylw nawr.

Nid yw'n hurt. O blaid arfau niwclear—. A oes angen parhau?

Beth fydd yn digwydd nesaf? [Torri ar draws.] Beth fydd yn digwydd nesaf? Hyd y gwelaf i, nid oes unrhyw beth yn y rheolau i atal y ddadl rhag digwydd bob wythnos tan 2026. Fel y mae'r cyhoedd ar fin darganfod, nid yw dadleuon dydd Mercher yn rhwymol ar y Llywodraeth. Hoffwn atgoffa Andrew Davies a Rhun—[Torri ar draws.] Hoffwn atgoffa Andrew Davies a Rhun ap Iorwerth, ychydig wythnosau'n ôl, cafodd y ddau ohonoch eich trechu gan Vaughan Gething am swydd y Prif Weinidog—a ydych chi'n cofio hynny? Pleidlais glir o blaid Vaughan Gething. Os yw'r Senedd yn pleidleisio i gael gwared â'r Prif Weinidog, fy newis personol i fyddai etholiad Seneddol newydd. Gadewch i'r etholwyr benderfynu. Oherwydd efallai na fydd nifer ohonoch yn dychwelyd, yn ôl y ffiniau presennol. Yr unig enillydd mewn dadleuon fel hyn yw Plaid Diddymu Cynulliad Cymru. Fe wnaethant ei gymeradwyo, maent yn ethol Prif Weinidog ac yna maent yn pleidleisio i gael ei wared ychydig wythnosau'n ddiweddarach.

Mae pryderon wedi eu mynegi am y gefnogaeth ariannol a gafodd Vaughan Gething—pob un yn gyfreithiol, pob un wedi'i datgan, gwybodaeth wedi'i rhoi am bob un i bawb yr oedd yn rhaid rhoi gwybodaeth iddynt amdanynt. Mae'r ffaith nad yw'r gwrthbleidiau'n hoffi'r person a gyfrannodd y rhodd yn wybyddus iawn.

A gaf i droi at y negeseuon testun, oherwydd chwaraeais ran fawr yn hynny? Roedd yn ymwneud â defnyddio graddau asesu athrawon, yn hytrach na defnyddio'r algorithm—. Yn ffodus, daethom i'r penderfyniad cywir, er gwaethaf y ffaith bod y Cabinet wedi treulio llawer o amser yn ei gyrraedd, ac rwy'n siomedig iawn am hynny. Roedd Vaughan yn fy amddiffyn i. A ydych chi eisiau clywed y gwir? Roedd Jeremy Miles eisiau defnyddio algorithm a chael fy ngwared fel Aelod o'r Senedd dros Ddwyrain Abertawe—dyna gafodd ei ddileu. Nid oes ganddo unrhyw beth i'w wneud ag ymchwiliad COVID, cafodd ei ddileu i amddiffyn unigolion, gan fy nghynnwys i. Nid oes ots gennyf i. Dyna beth ddigwyddodd, ac rwy'n barod i ddadlau fy achos, ond roedd yn ymgais i fy amddiffyn, ac rwy'n parchu hynny'n fawr ac yn ei hoffi.

A gaf i roi dyfyniad am roddwr Ceidwadol, oherwydd mae'n taflu ychydig o oleuni ar bethau? 

'Gallaf gael mynediad drwy'r Grŵp Arweinwyr. Fel arfer mae'n cynnwys uwch weinidogion a 15 neu 20 o bobl. Weithiau, wyneb yn wyneb. Weithiau, ar Zoom. Y digwyddiad diwethaf i mi ei fynychu oedd cinio gyda Michael Gove ym mis Gorffennaf. Roedd pawb a oedd yn bresennol yn gyfranwyr.'

'I fod yn aelod o'r Grŵp Arweinwyr, mae'n rhaid eich bod wedi cyfrannu £50,000 yn ystod y flwyddyn ddiwethaf.

'Mae dau neu dri chinio yr wythnos yn cael eu trefnu, ac mae tua dwsin o gyfranwyr yn cael gwahoddiad iddynt.

'Nid yw grwpiau yn tueddu i fod yn fwy na hyn, er mwyn sicrhau bod pawb sy'n mynychu'n cael cyfle i deimlo'n rhan o rywbeth nad yw'n amhersonol.

'Mae rhai cyfranwyr yn fynychwyr rheolaidd iawn, nid yw cyfranwyr eraill yn mynychu unrhyw ddigwyddiad.

'A yw hyn yn gyfystyr â phrynu mynediad a dylanwad?'

Gofynnaf i bobl ddod i gasgliad ar hynny. Rwy'n credu bod y rhan fwyaf ohonom yn credu ei fod, ac mae'r syniad hwn o gael grŵp arweinwyr lle mae pobl yn talu cannoedd o filoedd o bunnoedd yn flynyddol, nid digwyddiad untro mewn etholiad, yn sylfaenol anghywir. Rwy'n credu bod gwir angen inni lanhau'r system rhoddion. Mae angen inni hefyd lanhau ein hafonydd. Fel rhywun sydd wedi cwyno am lygredd afon Gwy ac afon Wysg, ynghyd ag afon Tawe, rwy'n siŵr na fydd y Ceidwadwyr yn derbyn unrhyw arian gan unrhyw un sy'n llygru'r rheini.

I ymateb yn fyr i Mike, rwy'n siŵr y byddai arweinydd presennol Plaid Cymru yn croesawu dadl wyneb yn wyneb gydag arweinydd Prydeinig y Blaid Lafur i weld pwy yw'r arweinydd mwyaf asgell chwith.

Yr wythnos diwethaf, tra bod y Siambr hon yn dawel, roedd y theatr drws nesaf yn adleisio geiriau un o ffigurau mwyaf eiconig y Blaid Lafur yn y ddrama foesoldeb epig honno ar gyfer y cyfnod modern, Nye. Dywedodd y dyn a oedd yn chwarae'r brif ran, Michael Sheen, am Aneurin Bevan fod ganddo uniondeb haearnaidd ac angerdd cynddeiriog. Yn anffodus, nid wyf yn credu y gallwch ddweud hynny am arweinyddiaeth y Llywodraeth hon ar hyn o bryd. Fel y clywsom ddoe, mae'r Llywodraeth yn mynd ati'n systematig i ddileu'r elfennau mwy radical o'i rhaglen ei hun, o ddiwygio'r flwyddyn ysgol i ddiwygio'r dreth gyngor. Felly, pe bai unrhyw un yn meddwl am eiliad y gellid cyfiawnhau rhai o fethiannau'r Prif Weinidog oherwydd bod y nod yn cyfiawnhau'r modd, rwy'n eich herio i ddisgrifio'r nod hwnnw, oherwydd mae hon yn Llywodraeth sydd, mewn cyfnod o ychydig fisoedd, wedi mynd yn arwynebol a diamcan, heb unrhyw ymdeimlad mwy o bwrpas na goroesiad gwleidyddol y Prif Weinidog ei hun.

A gadewch inni droi at fater uniondeb. Diolch byth nad yw'r cwestiwn o arian brwnt, sy'n cythruddo'r rhan fwyaf o ddemocratiaethau gorllewinol, wedi bod yn llawer o broblem i ni yng Nghymru. Nid yw miliwnyddion Cymreig wedi ymddiddori mewn gwleidyddiaeth ac nid yw gwleidyddiaeth Cymru wedi ymddiddori mewn miliwnyddion. Mae'r Prif Weinidog wedi dod â'r amgylchiad hapus hwnnw i ben. I ddyfynnu Bevan ei hun,

'Gyrrodd Crist y cyfnewidwyr arian allan o'r deml, ond rydych chi'n ysgrifennu eu gweithredoedd ar frethyn yr allor.'

Yn wir, gallem ddweud bod y Prif Weinidog wedi ei bwytho i union wead y sedd y mae'n ei meddiannu.

Adroddir bod ymchwiliad cyhoeddus i farwolaethau dros 10,000 o ddinasyddion Cymru yn rhoi ystyriaeth ddifrifol i fethiant y Prif Weinidog i'w hysbysu am negeseuon a gafodd eu dileu, a nawr mae'r un diffyg gonestrwydd yn cael ei ymestyn i ni. Gofynnais i'r Prif Weinidog 10 diwrnod yn ôl a gynhaliwyd ymchwiliad i ddatgeliad answyddogol honedig am y grŵp sgwrsio gan y cyn-Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol. Nid wyf wedi cael ateb eto. Gofynnais i gyfarwyddwr priodoldeb a moeseg Llywodraeth Cymru a oedd ef yn gwybod. Ei ateb: 'Nid wyf yn gwybod.' Nawr, mae'n amlwg fod distawrwydd y Llywodraeth yn codi cwestiynau difrifol iawn ynglŷn ag a gynhaliwyd ymchwiliad o'r fath, ac yn codi'r posibilrwydd nad oedd yr achos yn erbyn y cyn-Weinidog yn fforensig nac yn ffurfiol, a'i bod wedi cael ei diswyddo heb ymchwiliad cymwys a hynny heb ddilyn y drefn briodol.

Rwyf wedi gofyn i'r Prif Weinidog a oedd adroddiad ysgrifenedig ar unrhyw doriad honedig o'r cod gweinidogol gan y Gweinidog. Unwaith eto, ni chefais unrhyw ateb. Rwyf wedi gofyn i gyfarwyddwr priodoldeb a moeseg y Llywodraeth a oedd yn ymwybodol o unrhyw adroddiad o'r fath. Dywedodd nad oedd. Roedd yn cerdded ym mryniau Sbaen ar y pryd. Roedd ar ei wyliau hefyd pan gynhaliwyd ymchwiliad cod gweinidogol i'r Prif Weinidog presennol, ond y tro hwnnw gofynnwyd iddo ddarparu cyngor, a adlewyrchwyd mewn adroddiad ysgrifenedig. Ni ddangoswyd cwrteisi o'r fath i Hannah Blythyn.

Nawr, efallai bod hyn yn arwydd o'r annhosturi newydd y soniodd Syr Keir Starmer amdano mewn ffordd mor ddisglair yn ddiweddar mewn cyfweliad â The Daily Telegraph. Mae'n rhaid i wrthryfelwyr ym model newydd y Blaid Lafur dalu pris trwm. Ond gadewch inni gofio i Bevan ei hun gael ei ddiarddel o'r Blaid Lafur a'i wahardd o'r Blaid Lafur Seneddol sawl gwaith, ac mewn ymateb i Joyce Watson, un o'r adegau hynny mewn gwirionedd oedd pan gyflwynodd bleidlais o ddiffyg hyder yn Llywodraeth Winston Churchill yr oedd y Blaid Lafur yn rhan ohoni ym mis Gorffennaf 1942, a phan gafodd ei feirniadu am amseriad y cynnig o ddiffyg hyder, dywedodd mai'r union reswm yr oeddem yn brwydro yn erbyn y Natsïaid oedd er mwyn ichi allu dwyn arweinwyr i gyfrif hyd yn oed yn ystod rhyfel.

Rydym yn cofio Bevan. Rydym yn cofio Bevan, nid y peiriannau—[Torri ar draws.] Na. Nid y peiriannau dienaid, sych a'i condemniodd. Ac fe gofiwn Rhodri Morgan yn well nag Alun Michael, oherwydd 24 mlynedd yn ôl cyflwynwyd pleidlais o ddiffyg hyder—yr unig dro arall y mae hynny wedi digwydd i arweinydd y Llywodraeth yn hanes datganoli—ac fe gafodd ei basio. Ymddiswyddodd Alun Michael ar unwaith, er clod iddo, a llifodd llawer o'r hyn a gyflawnwyd gennym gyda'n gilydd dros y chwarter canrif diwethaf o'r eiliad honno. Mae'n rhaid inni ddilyn y cynsail hwnnw os na all y Prif Weinidog sicrhau cefnogaeth y mwyafrif mwyach, oherwydd mae honno'n egwyddor sylfaenol o ddemocratiaeth seneddol ym mhobman. Torrodd y Cynulliad bryd hynny, cyfarfu'r Cabinet a chyflwynwyd enwebiad o blaid Rhodri Morgan fel Prif Weinidog dros dro union awr a dau funud yn ddiweddarach. Nid annhosturi oedd hynny, ond roedd yn dangos penderfyniad, a dyna sydd ei angen arnom nawr.

The First Minister, Vaughan Gething.

Diolch, Lywydd. Rwy'n gresynu bod y Ceidwadwyr wedi cyflwyno'r cynnig hwn heddiw. Nid wyf yn gresynu oherwydd fy mod yn credu fy mod uwchlaw beirniadaeth. Nid wyf yn gresynu oherwydd fy mod yn meddwl fy mod wedi gwneud camgymeriadau ac y byddaf yn parhau i wneud camgymeriadau. Rwy'n ddynol, rwy'n ffaeledig. Nid wyf hyd yn oed yn gresynu oherwydd y materion y mae'n eu codi, oherwydd nid oes gennyf unrhyw beth i'w guddio. Rwy'n gresynu at y cynnig oherwydd ei fod wedi ei lunio i gwestiynu fy uniondeb.

Fel cynifer ohonoch yn y Siambr hon, rwyf wedi rhoi fy mywyd fel oedolyn i wasanaeth cyhoeddus ac i Gymru. Hyd yn oed yng nghanol ymgyrch etholiadol, mae'n brifo'n ddwfn pan fo rhywun yn cwestiynu fy mwriadau. Mewn cyfnod o dros ddegawd fel Gweinidog, nid wyf erioed wedi gwneud penderfyniad er budd personol neu ariannol—erioed. Nid wyf yn amau'r didwylledd y tu ôl i rai o'r cwestiynau y mae'r cynnig yn cyffwrdd â nhe heddiw, hyd yn oed os yw'r cynnig yn amlwg wedi cael ei lunio at ddiben arall. Rwy'n gobeithio y bydd y bobl yn y Siambr hon a thu hwnt yn rhoi eiliad i fyfyrio ar fy nidwylledd wrth imi barhau i ateb y cwestiynau hyn. Ni fyddaf yn osgoi craffu a her. Rwyf wedi myfyrio ar roddion, ac fel y gŵyr yr Aelodau, rwyf wedi cynnal adolygiad i sut y caiff hynny ei drin yn y dyfodol yn fy mhlaid i, ac rwyf wedi gofyn i'r Pwyllgor Safonau Ymddygiad trawsbleidiol edrych ar reolau'r Senedd i bob un ohonom.

Wrth gwrs, ni allwn ôl-osod rheolau newydd i hen ymgyrchoedd pan nad ydym yn hoffi'r canlyniad. Nid dyna sut mae democratiaeth yn gweithio, ond rwy'n cymryd yr hyn y mae pobl wedi'i ddweud wrthyf y tu hwnt i ddadleuon y Siambr hon o ddifrif. Mae'r gefnogaeth a gefais yn ystod yr wythnosau diwethaf gan gyd-aelodau yn y Blaid Lafur ledled Cymru a'r DU wedi bod yn syfrdanol, ac rwy'n ddiolchgar am eu hysbryd hael anhygoel a'u hundod. Yn fwy na hynny, hoffwn ddiolch i'r cyhoedd am eu cefnogaeth yn bersonol, ar-lein ac mewn amryw o ffyrdd. Diolch o galon i chi. Rwyf hefyd eisiau cydnabod, fel fi, fod cymaint o bobl o liw wedi cael eu henllibio a'u difenwi oherwydd eu bod wedi codi pryderon ynghylch y modd y mae rhai o'r dadleuon hyn wedi cael eu trin. Dylai ein profiad bywyd fod o bwys a dylai gael ei barchu. Mae gennym ffordd bell i fynd o hyd.

We still have a long way to go. 

Mae parau'n rhan arferol o sut mae'r Senedd hon a llawer o rai eraill yn gweithio. Mae'n cadw'r cydbwysedd democrataidd a benderfynir gan yr etholwyr. Mae Llafur Cymru bob amser wedi paru gyda phleidiau eraill yn ystod absenoldeb oherwydd salwch. Fe wnaethom hynny am dri mis gydag arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig. Mae'r gwrthodiad i wneud hynny heddiw pan fo dau o'n Haelodau'n sâl yn adlewyrchu'n wael ar y gwrthbleidiau. Mae hwn i fod yn gynnig sy'n ymwneud â hyder, ond fe wyddom nad yw hynny'n wir. Mae'r amseru yn dweud popeth sydd angen i chi ei wybod.

Pe bai Andrew R.T. Davies a'i gyd-Aelodau yn wirioneddol bryderus am roddion gwleidyddol, byddent wedi dweud rhywbeth ar amser gwahanol. Byddent wedi sefyll ar adeg pan oedd yn cyfrif mewn gwirionedd. Byddent wedi gwrthod y miliynau o bunnoedd a roddwyd i'w plaid gan ddyn a ymffrostiodd yn y ffaith ei fod eisiau saethu AS benywaidd ddu, neu'r miliynau a roddwyd i'w plaid gan ddyn a wasanaethai fel Gweinidog mewn unbennaeth dramor.

Pe bai gan y blaid honno bryderon gwirioneddol ynglŷn â sut y gwnaed penderfyniadau a chamau gweithredu a gymerwyd yn ystod y pandemig, byddent wedi codi llais ar adeg pan oedd yn cyfrif. Byddent wedi gadael y blaid a oedd yn cael partïon yn Stryd Downing tra bo'r wlad ar ei gliniau; byddent wedi gadael yn hytrach nag amddiffyn Prif Weinidog a gafodd hysbysiad cosb benodedig troseddol.

Pe bai gan y blaid honno bryder gwirioneddol am uniondeb datganoli a democratiaeth yng Nghymru, dylent edrych ar eu meinciau eu hunain cyn taflu'r garreg gyntaf—cyn mynnu bod unrhyw un arall yn cyrraedd safonau nad oes ganddynt unrhyw fwriad o'u cyrraedd eu hunain. Gallant siarad am hyder nes eu bod yn ddu las, i gyd-fynd â'u rhosod glas. Os ydynt eisiau cynnig o ddiffyg hyder go iawn, cyflwynwch un yn briodol yn unol â'r Rheolau Sefydlog.

Fe ddywedaf wrthynt am yr hyn y mae gennyf hyder ynddo. Mae gennyf hyder yng Nghymru ac yn ein cenhedlaeth iau. Mae gennyf hyder yn ein hymgyrch i newid ein gwlad. Mae gennyf hyder fod gennym ddyddiau mwy disglair o'n blaenau, ac mae'r math o wleidyddiaeth boblyddol sy'n cael ei hyrwyddo ddydd ar ôl dydd gan y Torïaid, rwy'n gobeithio, ar fin cael ergyd farwol yn y blwch pleidleisio.

Rwy'n gwybod y bydd rhai'n ceisio ail-fframio'r hyder hwn fel haerllugrwydd. Yn sicr, nid yw yr un peth. Ac os daeth y gair hwnnw i'ch pennau, rwy'n eich herio i ofyn pam. Gallaf ymddiheuro am lawer o bethau, ond ni fyddaf byth yn cilio rhag agwedd gadarnhaol tuag at wleidyddiaeth, ein gwlad a'n Llywodraeth. Rwyf eisiau i ni fod yn Gymru hyderus.

Wrth Blaid Cymru, dywedaf hyn: rydym wedi gweithio gyda'n gilydd yn y gorffennol. Rwyf wedi cynnig cyfeillgarwch, camau gweithredu ymarferol a chydweithrediad i chi. Rwy'n parhau i wneud hynny. Rydych chi eich hun yn adnabod rhagrith y Torïaid. Rydych chi'n dweud eich bod chi eisiau gweld diwedd ar y Torïaid yng Nghymru, ond eto rydych chi'n dod yma heddiw fraich ym mraich â nhw. Nid oes unrhyw beth blaengar ynglŷn ag ymuno ag arweinydd y Torïaid mewn cynghrair wrth-Lafur. Mae'n wrthwyneb i'r cydweithio a wnaethom. Wrth gwrs, mater i chi yw egluro wrth eich pleidleiswyr, aelodau a chefnogwyr posibl, pam y byddech chi nawr, o bob amser, yn ochri â phlaid sy'n gwneud gelynion o bobl agored i niwed, plaid a chwalodd ein heconomi a phlaid sy'n trin Cymru fel ôl-ystyriaeth.

Gwlad dros blaid. Byddaf yn parhau i roi Cymru'n gyntaf; yn gyntaf yn fy meddwl, fy ngweithredoedd a fy uchelgais, wrth imi wasanaethu ac arwain fy ngwlad. Diolch yn fawr.

Darren Millar to reply to the debate.

Diolch, Lywydd. Ac rwy'n synnu at ymateb y Prif Weinidog. Ni chlywais unrhyw ymddiheuriad. Mae'n awgrymu y byddai'r Prif Weinidog yn derbyn rhodd debyg unwaith eto, pe bai un yn cael ei chynnig yn y dyfodol, o dan yr un amgylchiadau ag y derbyniodd y rhodd gyntaf gan Mr Neal.

Fel y dywedodd arweinydd yr wrthblaid yn ei araith agoriadol, nid yw'r ddadl hon heddiw yn ymwneud ag unrhyw beth ar wahân i chi, Brif Weinidog: eich crebwyll, y diffyg tryloywder a welsom, a chwestiynau ynglŷn â'ch uniondeb a'ch gonestrwydd. Ein dyletswydd ni fel gwrthblaid yw adlewyrchu teimladau'r wlad a theimladau pobl yn y Siambr hon, ar bob ochr, gan gynnwys eich un chi, sydd â phryderon am y crebwyll a ddangoswyd gennych.

Mae derbyn cannoedd o filoedd o bunnoedd—cyfraniad mwy nag erioed, fel y dywedodd Andrew R.T. Davies—i unigolyn mewn ymgyrch arweinyddiaeth, yng Nghymru, heb sicrhau diwydrwydd dyladwy priodol, yn rhyfeddol, a dweud y gwir. Yn hollol syfrdanol. A phan ystyriwn y ffaith ein bod, hyd yn oed yn gynharach yr wythnos hon, wedi clywed awgrym eich bod wedi ymdrechu i atal eraill rhag rhyddhau gwybodaeth am gwestiynau a oedd yn codi, a chwestiynau a oedd yn cael eu gofyn i Cyfoeth Naturiol Cymru, mae'n ymddangos bod mwy yn dod i'r amlwg bob dydd am eich crebwyll, a dyna yw hanfod y ddadl hon.

Nid yw'n ymwneud â'ch Llywodraeth, nid yw'n ymwneud â'r Blaid Lafur, ac nid yw'n ymwneud ag etholiad cyffredinol. Mae'n ymwneud â'ch crebwyll chi, Brif Weinidog, ac mae arnaf ofn, heb ymddiheuriad—heb ymddiheuriad heddiw—rwy'n ei chael hi'n rhyfeddol ein bod ni'n eistedd yma, yn gwrando arnoch chi'n dweud unrhyw beth heblaw 'sori', oherwydd, a dweud y gwir, dyna'r gair cyntaf y dylech fod wedi'i ynganu. Ond ni wnaethoch. Ac rydych chi wedi gwneud cam â chi eich hun ac wedi gwneud cam â'ch plaid ac wedi gwneud cam â'r Senedd hon, oherwydd rwy'n ofni bod hyn yn adlewyrchu ar y Senedd ac mae'n adlewyrchu ar ein democratiaeth. Oherwydd pan na all Prif Weinidog Cymru, cenedl rwy'n falch o fyw ynddi, a Senedd rwy'n falch o'i gwasanaethu, ymddiheuro i bobl Cymru am ddiffyg crebwyll, a myfyrio, rwy'n credu bod yna broblem ddifrifol.

Rydych chi wedi ceisio tynnu sylw a siarad am bob math o bethau eraill yn hytrach na'ch crebwyll eich hun. Rydych chi wedi gwrthod derbyn atebolrwydd am yr ymddygiad a ddangosoch chi wrth dderbyn y rhodd honno, rydych chi'n sgrafangu i oroesi a dweud y gwir, drwy ddiystyru'r bleidlais hon fel pe bai'n golygu dim. Rwy'n dweud wrthych, Brif Weinidog, y dylid parchu pob pleidlais yn y Senedd hon, ac mae hynny'n cynnwys y bleidlais a fydd yn digwydd heddiw, pleidlais y disgwylir i chi ei cholli, os yw adroddiadau'r cyfryngau'n wir. Ac rwy'n credu ei bod yn rhyfeddol y byddech chi'n diystyru hynny ac yn dweud ei bod hi'n amhriodol gwrando ar hynny, oherwydd, unwaith eto, mae'n dangos diffyg crebwyll. Diffyg crebwyll.

Ac yna buom yn siarad am y tryloywder mewn perthynas â diswyddo'r Gweinidog Partneriaeth Gymdeithasol, Hannah Blythyn. Gallech roi diwedd ar y mater drwy gyhoeddi'r dystiolaeth. Gallech roi diwedd ar y mater, yn ddiamheuaeth, drwy gyhoeddi'r dystiolaeth i ddangos eich uniondeb yn y penderfyniad a wnaethoch. Rydych chi wedi dewis peidio â gwneud hynny. [Torri ar draws.] Nid wyf am dderbyn ymyriad, os yw hynny'n iawn. Gallech roi diwedd ar y mater drwy gyhoeddi'r dystiolaeth honno. Gofynnaf i chi: pam na wnewch chi gyhoeddi'r dystiolaeth honno? Pam na wnewch chi ei gwneud yn gyhoeddus? Gallech dawelu unrhyw amheuon am eich uniondeb yn hawdd drwy gyhoeddi'r wybodaeth honno. Rydych chi wedi dewis peidio â gwneud hynny.

Mae'n ymddangos eich bod chi wedi camarwain yr ymchwiliad COVID. Fe wnaethoch chi awgrymu mai adran TGCh y Senedd oedd wedi dileu negeseuon ar eich ffôn er mai'r gwirionedd oedd mai chi wnaeth ddileu negeseuon ar eich ffôn ac annog eraill i wneud yr un peth—[Torri ar draws.]

A ydych chi'n derbyn ymyriad gan Ysgrifennydd y Cabinet?

Nid wyf yn derbyn unrhyw ymyriad; rwyf wedi gwneud hynny'n glir. 

Mae cwestiynau i'w gofyn am eich crebwyll. Mae cwestiynau i'w gofyn am eich gonestrwydd. Ac mae cwestiynau i'w gofyn ynglŷn ag a ydych chi'n bod yn onest gyda'ch plaid eich hun, gyda phobl Cymru a'r Senedd hon. Ac mae arnaf ofn, oherwydd hynny, y byddwn yn pleidleisio o blaid y cynnig hwn, sy'n cydnabod pryderon pobl Cymru.

Rydych chi'n dweud nad yw'r mater hwn yn cael ei drafod ar garreg y drws ledled Cymru. Rydym yng nghanol etholiad cyffredinol; mae miloedd o sgyrsiau'n digwydd bob dydd gyda chefnogwyr Llafur, cefnogwyr y Blaid Geidwadol, cefnogwyr Plaid Cymru, cefnogwyr y Democratiaid Rhyddfrydol ar draws y wlad, a gallaf ddweud wrthych fod hwn yn fater y mae pobl yn ei godi'n aml ar garreg y drws—nid oherwydd bod gwleidyddion yn eu holi yn ei gylch, ond oherwydd eu bod nhw'n gofyn cwestiynau am eich crebwyll a'ch uniondeb. Felly, mae gennym ddyletswydd yn y Senedd hon i sicrhau bod y safbwyntiau hynny'n cael eu hadlewyrchu. A gallaf ddweud hyn: os nad oes gan bobl Cymru hyder ynoch chi, yna nid oes gennym ninnau ychwaith.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] There are objections. The vote will take place after the next debate, during voting time. 

The next debate, under item 7, is the Plaid Cymru debate on HS2 funding, and I call on Delyth Jewell to move the motion.

Diolch, Lywydd. Nid dadl am reilffordd yn unig yw hon; mae'n ymwneud â sut mae San Steffan yn diystyru anghenion a llais Cymru. Mae HS2 yn rheilffordd mewn gwlad arall yr ydym er hynny yn ei hariannu, rheilffordd nad yw'n croesi ein ffin ond sy'n costio biliynau i ni i'w rhedeg, felly rydym yn colli arian drwy wario ar rywbeth sy'n ein gwneud ni hyd yn oed yn dlotach. Dro ar ôl tro yn y Senedd hon, rydym wedi cytuno bod y sefyllfa'n anghyfiawn, na ellir ei chyfiawnhau, ac eto nid oes unrhyw beth yn newid. Ac ar ben hynny; nid yw San Steffan yn cymryd arni ei bod hi'n sylwi hyd yn oed.

Pe bai rhywle arall—yn nwyrain Ewrop neu Dde America, dyweder—rhywle pell i ffwrdd, lle byddai cenedl yn cael ei hamddifadu o arian ar gyfer ei seilwaith ei hun ond yn gorfod talu tuag at gyfoethogi ei chenedl gyfagos, byddai'n cael ei ystyried yn hurt. Byddai datganiadau barn yn cael eu hysgrifennu mewn papurau newydd, yn arswydo at dwyll mor amlwg, ac eto o dan drwynau'r papurau newydd safonol, prin y cawn ein crybwyll. Nid yw sylwebwyr yn ystyried Cymru'n genedl sy'n deilwng o'u sylw. Fel yr ysgrifennodd un o newyddiadurwyr The Guardian rai blynyddoedd yn ôl, 'Anghofiwch am Gymru, nid yw'n bwysig.'

Wel, Lywydd, mae'n bwysig iawn i ni. Mae'n fater o bwys fod ein rheilffyrdd angen eu trwsio, fod ein hunig reilffyrdd trydanol yno i gael teithwyr i Loegr yn gyflymach, y gallai'r biliynau y cawsom ein hamddifadu ohono ar gyfer HS2 fod wedi cael ei ddefnyddio i gysylltu ein cymunedau ein hunain, mae'n bwysig i ni nad yw'r Blaid Lafur na'r Torïaid wedi addo unioni hyn os byddant yn ennill grym yn San Steffan. Mae Cymru ar ei phen ei hun ymhlith cenhedloedd yr ynysoedd hyn wrth iddi dalu tuag at reilffordd nad yw'n croesi ei thir. Ni allai'r ffars o'i alw'n brosiect Cymru a Lloegr fod yn fwy amlwg. Ond dyna'r agwedd: anghofiwch am Gymru, nid yw'n bwysig iddynt.

Dro ar ôl tro, a phleidlais ar ôl pleidlais, mae'r Senedd hon wedi siarad ag un llais ac wedi dweud wrth San Steffan am ad-dalu'r arian sy'n ddyledus i ni o'r prosiect hwn, i'w ailddosbarthu ar sail realiti nid anwiredd. Ond nid yw'r cynigion hynny'n bwysig iddynt. Mae Mr Sunak a Mr Starmer yn barod iawn i anwybyddu Cymru—islaw sylw un a thu hwnt i ddiddordeb y llall, gan ein cymryd ni'n ganiataol neu ein hystyried yn ffyliaid. Dyna'r cyfan sy'n digwydd o dan system bydredig San Steffan i Gymru. Maent yn gwybod bod yr arian hwn yn ddyledus i ni, ond dywedir wrthym nad yw'n flaenoriaeth, nad yw Cymru'n flaenoriaeth. Anghofiwch Gymru, nid yw'n bwysig—dyna maent yn ei feddwl ohonom.

Ond rydym wedi cael digon o'u difaterwch, o'u cael yn dweud wrthym am aros a gweld beth a gawn—'efallai' bob amser i Gymru, y lleiaf o'u pryderon bob amser, yn cael ein gwthio i'r cefn bob amser, a bob amser yn gorfod 'aros ein tro'. Nid ydym am fodloni ar aros, aros am fuddsoddiad sy'n ddyledus i ni. Rydym wedi aros ac aros yn ofer am degwch gan San Steffan. Maent yn adeiladu rheilffyrdd sy'n ein gwneud yn dlotach, ac yn codi tâl arnom am y fraint o fod yn dlawd.

Anghofiwch obeithio am y gorau gan San Steffan. Nid yw gwneud yr hyn sy'n iawn yn bwysig iddynt. Rydym wedi bod yma o'r blaen yng Nghymru, gyda'r llwybr hwn sy'n arwain i unman. Yn lle aros am degwch, mae'n bryd i ni fynnu'r hyn sy'n ddyledus i ni. Gadewch i ni anfon neges atynt yn Whitehall fod y biliynau hyn yn bwysig i Gymru a'u bod yn fater y mae'n rhaid iddynt fynd i'r afael ag ef.

A gaf i ddiolch i Blaid Cymru am ddod â'r ddadl hon gerbron y Siambr y prynhawn yma? Gadewch imi ddechrau drwy fod yn hollol glir. Rwyf wedi dweud hyn o'r blaen ac rwyf am ei ddweud eto heddiw: mae'r Ceidwadwyr Cymreig wedi galw ers tro ar Lywodraeth San Steffan i sicrhau bod Cymru'n cael ei chyfran o gyllid canlyniadol HS2. Rwyf wedi cael llawer o sgyrsiau gyda fy nghymheiriaid trafnidiaeth yn San Steffan ar y mater hwn ar sawl achlysur, a gwn fod rhai o fy nghymheiriaid, yn Aelodau Seneddol ac Aelodau o'r Senedd, wedi gwneud yr un peth yn union. Byddwn yn parhau i ddadlau'r achos, ac rydym wedi cefnogi cynigion blaenorol i ailddosbarthu'r prosiect rheilffyrdd fel prosiect Lloegr yn unig.

Mae'n bwysig nodi, fodd bynnag, nad ydym eisiau i'r arian ychwanegol hwn fynd yn syth i gyfrif banc Llywodraeth Cymru, gan ein bod i gyd yn gwybod pa mor ddi-hid ydynt ynghylch gwario arian trethdalwyr. Yn lle hynny, credwn y dylid rhoi'r arian yn uniongyrchol i Network Rail, sydd mewn sefyllfa well i fuddsoddi'n ddoeth yn ein seilwaith trafnidiaeth, ac rwy'n hyderus na fyddant yn gwastraffu'r arian ar brosiectau porthi balchder. Er ein bod ni'n credu bod HS2—

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Ewch amdani.

Ond Network Rail sy'n gyfrifol am y seilwaith rheilffyrdd, felly—

I raddau, ond fel y gwyddoch, Carolyn, oherwydd rwy'n gwybod eich bod yn angerddol iawn am drafnidiaeth, mae gan lawer o'r rheilffyrdd gysylltiadau rhwng Network Rail a Trafnidiaeth Cymru, a dyna lle bydd yr arian yn mynd.

Er ein bod yn credu y dylid ailddosbarthu HS2 ac y dylai Cymru weld arian ychwanegol o ganlyniad, ni ellir gwadu bod ein gwlad yn elwa o benderfyniad Llywodraeth Geidwadol y DU i gael gwared ar y llwybr Birmingham i Fanceinion yn y cynllun rheilffordd. O ganlyniad, cyhoeddodd Llywodraeth y DU y byddai'n buddsoddi £1 biliwn i drydaneiddio prif reilffordd gogledd Cymru, a fydd yn rhoi rhannau o'r wlad o fewn awr i Fanceinion. Byddai hefyd yn arwain at deithiau mwy dibynadwy a phrydlon ar y llwybr rhwng Crewe, Warrington, Caer, Llandudno a Chaergybi. Mae hyn yn newyddion gwirioneddol dda i Gymru, Lywydd.

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Dim rhagor, os gwelwch yn dda, fe hoffwn barhau. Dro ar ôl tro, mae arweinydd Llafur Keir Starmer wedi gwrthod ymrwymo i roi arian ychwanegol i Gymru am HS2 pe bai ef—a dyma syniad gwirioneddol frawychus—yn dod yn Brif Weinidog yn yr wythnosau nesaf. Gobeithio na fydd byth yn cael ei fachau ar allweddi 10 Stryd Downing, ond os caiff, mae wedi dweud yn glir na fydd unrhyw arian ar gael i Gymru. Felly, byddwn yn awyddus i wybod pa drafodaethau y mae Gweinidogion Llafur yma wedi'u cael gyda Keir Starmer a'i dîm yn Llundain, a beth oedd eu hymateb hyd yma. Ac mewn gwirionedd, a yw'r Prif Weinidog wedi codi'r mater hwn yn uniongyrchol gydag ef ar ôl eu cyfarfod yr wythnos diwethaf? Efallai y gallai Ysgrifennydd y Cabinet dros drafnidiaeth daflu ychydig o oleuni ar y mathau o drafodaethau y mae'r Llywodraeth wedi'u cael gyda Keir Starmer pan fydd yn ymateb i'r ddadl hon ychydig yn nes ymlaen.

Lywydd, er y gallai fod rhywfaint o anghysondeb ynghylch y modd yr hoffem weld yr arian yn cael ei weinyddu, mae'n deg dweud ein bod i gyd yn gytûn y dylai Cymru gael cyllid ychwanegol ar gyfer HS2. Ni waeth beth sy'n digwydd ar 4 Gorffennaf, rhaid i bob un ohonom barhau i bwyso i sicrhau ei fod yn digwydd a bod y cyhoedd yng Nghymru yn cael yr hyn sy'n ddyledus iddynt. I'r perwyl hwnnw, byddwn yn cefnogi'r cynnig y prynhawn yma. Diolch.

I would like to start in the spirit of glorying in the fact that there are some issues in this Senedd where we have more in common across parties than separates us. It's a cause of real pride that we as a Senedd had stated with one voice, a little over a year ago, that HS2 should be redesignated as an England-only project. One can't hide from the fact that there is a fundamental injustice in the fact that taxpayers in Wales are to all intents and purposes paying for a railway in England, which not only brings no benefits to Wales but, according to studies, is actually damaging to the Welsh economy. But, having identified that injustice and agreed upon it, the question, 'What next?' still hasn't been answered.

Pan wnaethom drafod HS2 fis Ebrill diwethaf, dywedodd y dirprwy Weinidog newid hinsawdd ar y pryd, Lee Waters, ei bod yn sgandal nad oedd Cymru'n cael ei chyfran deg o gyllid canlyniadol. Ond gellid dadlau mai'r sgandal fwyaf yw'r ffaith nad ydym, hyd yn oed mewn ymgyrch etholiad cyffredinol—sydd yn draddodiadol yn amser lle ceir addewidion a rhoddion mawr—wedi clywed unrhyw beth gan y Ceidwadwyr na'r Blaid Lafur ar unioni camwedd HS2. Byddwn i'n dadlau bod ymrwymo i symiau canlyniadol HS2 yn un o'r profion litmws mwyaf amlwg ar gyfer unrhyw ddarpar Lywodraeth y DU o ran bod o ddifrif ynglŷn â thegwch i Gymru, oherwydd nid oes unrhyw beth yn deg am gyflwr presennol ein rheilffyrdd. Cafodd y rheilffordd rhwng Glasgow a Llundain ei thrydaneiddio hanner canrif yn ôl, ac eto mae prif reilffordd gogledd Cymru yn dal i aros i gael ei thrydaneiddio, ac nid yw prif reilffordd de Cymru ond wedi cael ei thrydaneiddio cyn belled â Chaerdydd.

Mae Cymru'n gartref i tua 12 y cant o seilwaith rheilffyrdd y DU. Rydym yn cael 2 y cant o fuddsoddiad rheilffyrdd y DU. Eto'i gyd, roedd gwasanaethau trên Trafnidiaeth Cymru yn gyfrifol am fwy na 1 filiwn o funudau o oedi yn 2023. Nawr, mae £4 biliwn yn amcangyfrifiad da o'r gyfran deg o'r prosiect hwn a ddylai fod yn dod i Gymru—prosiect na fydd yn gweld yr un filltir o drac yn cael ei adeiladu yma. Beth bynnag yw'r union ffigur, gellid ei ddefnyddio i drawsnewid ein rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus: bysiau, ac rydym yn gwybod faint y maent hwy wedi'i ddioddef; rheilffyrdd; gwella cysylltiadau ffyrdd rhwng y gogledd a'r de, y dwyrain a'r gorllewin. Gallai hynny wneud cymaint i ddechrau gwneud iawn am ddegawdau o danariannu cronig gan Lywodraethau Torïaidd a Llafur olynol y DU.

Yn ôl ym mis Hydref, honnodd Ysgrifennydd Gwladol yr wrthblaid Lafur yn Llywodraeth y DU, Jo Stevens, na allai Llafur ymrwymo nawr i gyllid HS2 i Gymru, gan ddweud y byddai'n rhaid i Lywodraeth Lafur yn y DU ystyried beth yw'r anghenion i Gymru o ran trafnidiaeth ar ôl buddugoliaeth etholiadol, ac nad ydynt wedi gweld y llyfrau. Wrth gwrs, yr wythnos hon, llwyddodd Keir Starmer i wneud addewid cadarn i adnewyddu Trident, unwaith eto heb weld y llyfrau, felly pam na allai wneud hynny i unioni'r anghyfiawnder hwn? Dyna pam mae'r cynnig sydd o'n blaenau heddiw mor bwysig. Mae'n ffordd i'r Senedd allu anfon neges glir ac unedig at Lywodraeth nesaf y DU, ac mae'r Llywodraeth honno bron â bod yn sicr o fod yn Llywodraeth Lafur, ni waeth sut mae Cymru'n pleidleisio, a dyna pam fod pleidlais i Blaid Cymru yn yr etholiad hwn mor hynod o werthfawr. Ond y neges yn y bleidlais hon heddiw yw bod Cymru'n haeddu'r tegwch hwnnw a'r cyllid sydd ei angen arnom i adeiladu cysylltedd a rhwydwaith rheilffyrdd sy'n addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain. Rwy'n annog yr holl Aelodau sy'n rhannu'r farn honno i gefnogi'r cynnig heddiw.

Mae HS2 wedi bod yn drychineb llwyr gan Lywodraeth y DU: mae wedi diffeithio cefn gwlad, dinistrio cartrefi, a chostio biliynau i'r trethdalwr. Cyfarfûm â rhywun sydd bellach yn byw yn sir y Fflint y prynwyd ei gartref yn orfodol. Roedd mor flin gyda'r cynllun a'r dinistr a achosodd, ynghyd â'r costau enfawr hefyd.

Yn 2011, cafwyd rhagamcan y byddai'r costau'n £32 biliwn, ond erbyn 2020, y rhagamcan oedd y byddent yn £106 biliwn, ac rwy'n credu y bydd y cam cyntaf o Lundain i Birmingham bellach yn costio £66 biliwn. Mae'n eliffant gwyn hynod o ddrud, ac mae'n tynnu sylw oddi wrth realiti'r buddsoddiad mawr ei angen yn y seilwaith rheilffyrdd Fictoraidd ledled y DU, ac yn enwedig yng Nghymru. Ac mae'r seilwaith rheilffyrdd yn bennaf dan reolaeth Llywodraeth y DU drwy Network Rail. Bydd HS2 nawr yn arbed ychydig funudau'n unig i fynd o Birmingham i Lundain—dyna'r cyfan, ar ôl yr holl fuddsoddiad. Ac mae'r penderfyniad i labelu HS2 yn brosiect Cymru a Lloegr yn hurt. Mewn gwirionedd, gallai gael effaith economaidd negyddol o hyd at £200 miliwn ar Gymru, a chredaf ei fod yn gam sinigaidd i dwyllo Cymru rhag cael buddsoddiad mawr ei angen drwy symiau canlyniadol. 

Cafodd tri chais seilwaith rheilffyrdd eu cyflwyno i Lywodraeth y DU am gyllid ffyniant bro, ac fe gafodd y tri eu gwrthod, ac roedd y blaenoriaethau hyn yn sir y Fflint yn cynnwys gorsaf Parc Diwydiannol Glannau Dyfrdwy i greu miloedd o swyddi a chludo nwyddau oddi ar y rheilffordd yn Hanson Cement yn Padeswood. Hefyd, cafodd prosiect porth Wrecsam ei wrthod deirgwaith. Roeddent yn geisiadau cynhwysfawr a chafodd llawer o amser ei dreulio a llawer o arian ei wario arnynt. Yr adborth oedd, er bod y prosiectau'n dda, roedd y cyllid ffyniant bro a oedd ar gael yn y DU yn gyfyngedig. Ond wedyn, eleni, rhoddwyd mwy o gyllid ffyniant bro i Canary Wharf yn Llundain nag a roddwyd i Gymru gyfan gyda'i gilydd, ac nid wyf yn deall y diffyg tegwch i Gymru o gwbl. 

Mae 14 blynedd o danfuddsoddi ar drywydd cyni wedi arwain at doriadau mewn termau real ar gyfer cynnal a chadw rheilffyrdd, a fydd yn arwain at ostyngiad difrifol mewn tasgau cynnal a chadw wedi'u trefnu, sy'n peri gofid pellach. Er mwyn gwneud rheilffyrdd yn ddiogel, mae angen y buddsoddiad hwnnw arnom. Bydd Network Rail yn torri 1,850 o swyddi cynnal a chadw fel rhan o'r rhaglen i foderneiddio gwaith cynnal a chadw, ac mae angen i ni bryderu am hynny. Daw hyn ar adeg pan ddylem fod yn buddsoddi mewn atal llifogydd, gan fod yr achosion o dywydd garw'n dwysáu. Ac rwy'n fwyfwy pryderus am hyfywedd prif reilffordd gogledd Cymru yn y dyfodol, wrth i'r bygythiad o dywydd newidiol a newid hinsawdd hofran uwch ein pennau. Rwy'n gwybod ein bod wedi cael llanw uchel pan fu bron i'r llanw ddod dros y rheilffordd yn ddiweddar. 

Rwyf eisiau gweld Llywodraeth newydd yn y DU sy'n deall pwysigrwydd tryloywder ac sy'n gallu rhoi diwedd ar adrannau yn San Steffan yn dod o hyd i arian i lawr cefn y soffa fel nad oes rhaid iddynt drosglwyddo'r cyllid canlyniadol i Gymru. Mae arnom angen Llywodraeth Lafur yn y DU sy'n parchu pwysigrwydd datganoli ac sy'n barod i gydweithio â Llywodraeth Lafur Cymru i sicrhau newid cadarnhaol i Gymru, wrth symud ymlaen, gyda gwir dryloywder. Ac fe fydd hyn yn gwbl groes i'r Torïaid, sydd wedi ceisio osgoi a thanseilio Llywodraeth Cymru a'r Senedd ar bob cyfle posibl. Diolch. 

Thank you for the opportunity to contribute to this debate. I want to focus on how more investment could transform the provision of public transport in rural communities, like the areas that I represent in Mid and West Wales—communities that suffer because of poor public transport.

When I go out to meet constituents across the region—and I've done quite a lot of that over recent weeks—one of the issues that most affects them, and they tell me this time and time again on the doorstep, is a lack of public transport. And this particularly impacts young people and pensioners. The absence of public transport options is among the biggest issues that they are concerned about.

For too many rural communities, the idea of convenient rail links is just a pipe dream. And often, these are the same communities that face losing their bus services as well.

Mae diffyg mynediad at drafnidiaeth gyhoeddus yn un o achosion tlodi gwledig ac allgáu cymdeithasol. Mae'n ei gwneud yn anoddach gwneud busnes, ac yn anoddach i bobl gael mynediad at addysg, hyfforddiant a gwasanaethau hanfodol eraill fel meddygon, deintyddion a fferyllfeydd. Lle mae gwasanaethau rheilffyrdd yn bodoli yng nghefn gwlad Cymru, yn aml cânt eu heffeithio gan oedi a chanslo gwasanaethau. Mae gan reilffordd Calon Cymru yr anrhydedd amheus o fod â’r cyfraddau gwaethaf o fodlonrwydd cwsmeriaid yn y DU gyfan. Ac yn ddiweddar, rydym wedi gweld toriadau i wasanaethau ar y rheilffordd hon a rheilffordd y Cambrian.

Ond nid oes yn rhaid i bethau fod fel hyn. Gallai’r cyllid canlyniadol sy'n briodol ddyledus i Gymru oherwydd HS2 helpu i drawsnewid y ddarpariaeth reilffyrdd. Drwy fuddsoddi yn ein rheilffyrdd, gallem wella effeithlonrwydd ac effeithiolrwydd ein gwasanaethau, gan ddarparu cysylltiadau cyflymach, amlach a mwy dibynadwy ar draws y rhanbarth. A gallai agor llwybr ar gyfer ailgysylltu gogledd a de Cymru drwy'r rheilffyrdd, gan gau’r bwlch a adawyd yn sgil toriadau Beeching i'n seilwaith trafnidiaeth cenedlaethol. Byddai gwella cysylltedd yn y gogledd a’r gorllewin yn cefnogi busnesau ac yn eu helpu i oresgyn rhwystrau allweddol i fuddsoddiad, ac mae buddsoddi yn ein trafnidiaeth gyhoeddus, wrth gwrs, yn hollbwysig yn y frwydr yn erbyn newid hinsawdd. Yn syml iawn, nid oes unrhyw ffordd o wneud y newid sydd ei angen i ddulliau teithio os yw trafnidiaeth gyhoeddus yn parhau i fod mor annibynadwy ac anghyfleus—a hynny lle mae'n bodoli o gwbl.

It is a matter of gross injustice that Wales has yet to receive what it is owed from the investment in HS2. And why—why—as we’ve already heard in this Chamber, is Labour under Keir Starmer not committed to providing that funding? Every one of us—and we’ve already heard in this Chamber—literally all of us have called for this to happen several times. There is an agreement between all parties and beyond that this should happen. Even the shadow Secretary of State—again, as we've heard—Jo Stevens, has said publicly that this is unjust and deprives Wales of economic benefit worth £150,000 million per year. Why doesn’t she force Starmer to provide this funding that is owed to Wales as a manifesto commitment?

People in Wales deserve train services that are efficient, reliable and sustainable that connect them to each other. They deserve investment in their local economy that creates jobs and reduces poverty. But vitally, they deserve the money that they are owed, which is about £4 billion to £5 billion—billion—from HS2. We in Plaid Cymru demand fair funding for Wales, and it’s high time that both parties in Westminster commit to delivering it, whoever wins the general election.

Rwyf innau hefyd yn fwy na pharod i gefnogi’r cynnig hwn. Byddai adeiladu rheilffordd HS2 wedi cysylltu Llundain a Birmingham; ni fyddai wedi dod yn agos at Gymru, ac ni fyddai o unrhyw fudd i deithwyr rheilffyrdd Cymru. Hyd at y flwyddyn nesaf, bydd Cymru wedi colli oddeutu £350 miliwn o ganlyniad i ddosbarthu HS2 yn anghywir fel prosiect Cymru a Lloegr, ac mae’r swm hwnnw’n debygol o gynyddu’n sylweddol mewn blynyddoedd i ddod hefyd. Ac yng Nghymru, mae gennym signalau o Oes Fictoria o hyd ar rai o’n llwybrau allweddol, a ddylai fod yn flaenoriaeth ar gyfer buddsoddi. Dim ond 2 y cant o’r rhwydwaith rheilffyrdd yng Nghymru o dan reolaeth Llywodraeth y DU sydd wedi'i drydaneiddio, o gymharu â 40 y cant o’r rheilffyrdd yn Lloegr. Mae Cymru’n haeddu gwell, ac mae'n haeddu ei darn o gacen drydaneiddio’r DU.

Pe bai Cymru’n cael ei chyfran deg o gyllid gan Lywodraeth Dorïaidd y DU, byddai’n gwneud gwahaniaeth sylweddol i’n gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru a’r penderfyniadau ariannol anodd iawn y mae’n rhaid i ni eu gwneud. Y gwir amdani yw bod y system gyllido bresennol yn ddiffygiol. Mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi nodi cynigion yn 'Diwygio ein Hundeb' ar gyfer dull newydd o ariannu yn y DU sy'n seiliedig ar egwyddorion, dull sydd wedi'i ymgorffori mewn cytundeb cyllidol newydd a oruchwylir ac a weithredir gan gorff sy'n annibynnol ar Lywodraeth y DU.

Mae ar Gymru angen strwythur ariannu sy’n deg, sy’n seiliedig ar angen, ac sy’n cyflawni ar gyfer pobl mewn gwahanol rannau o’r Deyrnas Unedig. Ond er gwaethaf y diffyg cyllid rheilffyrdd a ddaw o San Steffan, mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi buddsoddi £800 miliwn mewn fflyd newydd o drenau newydd sy’n golygu bod teithwyr ledled Cymru bellach yn dechrau elwa o fanteision capasiti uwch, gwell hygyrchedd a mwy o foethusrwydd, gyda chynlluniau hefyd i ehangu yn y dyfodol. Mae canlyniadau gwaith uwchraddio gwerth £1 biliwn gan Lywodraeth Lafur Cymru ar linell graidd y Cymoedd i’w gweld bellach, gyda threnau trydan newydd sbon yn dod i wasanaeth eleni. Mae’r buddsoddiad yn dangos yr hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud lle mae ganddi bwerau a chyllid. Mae’n gwbl briodol mai uchelgais Llywodraeth Lafur Cymru yw datganoli rheilffyrdd yn llawn yng Nghymru, a rhoi diwedd ar y ddarpariaeth ddarniog a orfodwyd arnom. [Torri ar draws.] Iawn.

Rwy'n ddiolchgar iawn. Mae’r metro’n cael ei ariannu ar y cyd â Llywodraeth y DU. A wnewch chi gydnabod y pwynt hwnnw? Oherwydd mae'n digwydd drwy'r fargen ddinesig, ac rwy'n credu bod bron i 50 y cant o'r arian yn dod gan Lywodraeth y DU.

Ydy, ond ni allwn anwybyddu'r record druenus o ran y gwaith trydaneiddio rheilffyrdd nad yw wedi digwydd yng Nghymru, ac ni allwn wadu'r diffyg gwariant ar reilffyrdd yng Nghymru, ac mae'n rhaid inni edrych ar hyn gydag eglurder.

Mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi buddsoddi £160 miliwn pellach i uwchraddio’r rheilffordd sy’n rhedeg drwy gymunedau Islwyn. Dyma gyfrifoldeb buddsoddi i Lywodraeth y DU. Ail-agorwyd rheilffordd Glynebwy, sy’n rhedeg am oddeutu 13 milltir, yn 2008, ar ôl bod yn segur ers 40 mlynedd, ac mae’n drueni fod gan Gymru well seilwaith trafnidiaeth yn ystod Oes Fictoria nag sydd gennym heddiw. Mae Llywodraeth Lafur Cymru a’n hawdurdodau lleol yng Nghymru wedi bod yn buddsoddi, yn buddsoddi’n wirioneddol, yn rhwydwaith rheilffyrdd Cymru, er na chafwyd y nesaf peth i ddim o arian seilwaith ac arian cyfatebol gan y DU. Mae’n haeddu—rydym ni'n haeddu—cyllid teg a gwariant teg ar y rheilffyrdd yng Nghymru nawr.

Hanes HS2 yng Nghymru yw un o’r anghyfiawnderau ariannol mwyaf, o blith nifer, a welsom ers amser maith gan San Steffan. Ni fydd yr un filltir o drac yn dod yn agos at Gymru, heb sôn am fynd drwyddi, ac eto, mae trethdalwyr yn y wlad hon yn gorfod talu amdani. Y rheswm am hyn yw bod y Llywodraeth Dorïaidd wedi'i ddosbarthu fel prosiect Cymru a Lloegr. Mae hyn yn cadarnhau eu bod nid yn unig yn anghymwys o ran yr economi, ond hefyd yn anghymwys o ran daearyddiaeth.

Mewn cyferbyniad, bydd Gogledd Iwerddon a’r Alban yn cael arian ychwanegol sy’n ddyledus iddynt o ganlyniad i brosiect ar gyfer Lloegr yn unig. Mae’r Trysorlys yn gwybod yn well nag amddifadu’r Alban neu Ogledd Iwerddon o arian sy'n briodol ddyledus iddynt. A yw Llywodraeth San Steffan wedi dod i’r casgliad na fydd Llywodraeth Lafur Cymru yn gwneud gormod o stŵr am hyn? Yn ôl eu hamcangyfrif eu hunain, mae’r Llywodraeth hon yn awgrymu y dylem gael oddeutu £5 biliwn yn seiliedig ar boblogaeth y wlad pe bai’r prosiect yn cael ei newid i fod yn brosiect Lloegr yn unig. Byddem yn cael yr arian ychwanegol hwnnw drwy fformiwla hynafol Barnett, sy’n cyfrifo faint o gyllid y mae’r gweinyddiaethau datganoledig yn ei gael gan y Trysorlys i’w wario ar feysydd datganoledig.

Nawr, efallai yr hoffai Natasha fyfyrio ychydig mwy ar oblygiadau rhoi’r arian yn uniongyrchol i Network Rail. Byddai’n erydu’r setliad datganoli a’r prosesau democrataidd yn y lle hwn.

Mae’r Llywodraeth Dorïaidd yn honni'n gwbl hurt fod HS2 yn brosiect sydd o fudd i’r ddwy wlad, ac yn dweud bod Cymru wedi elwa’n uniongyrchol o unrhyw gynnydd yng nghyllideb yr Adran Drafnidiaeth sydd wedi’i ysgogi gan HS2. Wrth roi tystiolaeth i Bwyllgor Cyllid y Senedd yn ystod y pythefnos diwethaf, yn ein hymchwiliad presennol i gysylltiadau cyllidol rhynglywodraethol, datganodd yr arbenigwr cyfansoddiadol uchel ei barch Paul Silk fod y cyfiawnhad fod HS2 o fudd i Gymru 'braidd yn denau'. Nid yw’n iawn fod Llywodraeth y DU yn gallu gwneud y penderfyniadau anghyfiawn hyn yn fympwyol. Nid yw'n rhywbeth sydd wedi digwydd unwaith, maent wedi gwneud hyn ddwywaith. Mae rheilffordd Pwerdy Gogledd Lloegr yn rhaglen reilffordd fawr arfaethedig a fydd yn sicrhau gwelliannau mawr i gysylltedd gogledd Lloegr. Yn wreiddiol, y bwriad oedd adeiladu rheilffordd newydd i gysylltu ardaloedd fel Manceinion a Leeds, ond mae'r prosiect wedi'i leihau ers hynny. Bydd yn dal i gynnwys gwelliannau sylweddol i reilffyrdd yng ngogledd Lloegr, gan gynnwys Lerpwl, Manceinion, Leeds, Bradford ac Efrog. Mae rheilffordd Pwerdy Gogledd Lloegr, fel HS2, hefyd wedi’i ddosbarthu gan Lywodraeth y DU fel prosiect Cymru a Lloegr, er ei fod wedi'i leoli yn gyfan gwbl yn Lloegr. Mae hyn yn golygu y bydd Cymru ar ei cholled eto, o werth mwy na £1 biliwn o gyllid ar gyfer trafnidiaeth y tro hwn. Dylai cymudwyr yng Nghymru gofio hynny yn y blwch pleidleisio ym mis Gorffennaf, ond hefyd yn 2026 yn etholiadau nesaf y Senedd, gan ei bod yn ymddangos bod arweinydd Llafur Keir Starmer wedi rhoi sêl bendith ar y penderfyniadau anghyfiawn hyn drwy wrthod ymrwymo i’w gwrthdroi pe bai'n cael ei ethol yn Brif Weinidog, ond wrth gwrs, efallai y cawn ymrwymiad maniffesto hwyr gan Ysgrifennydd y Cabinet ar ei ran heno. Diolch.

The Cabinet Secretary for finance to contribute to the debate. Rebecca Evans.

Diolch. Felly, mae ffeithiau'r mater hwn yn syml iawn. Rheilffordd rhwng Llundain a Birmingham yw HS2, ac ni fydd modfedd o drac yn cael ei adeiladu ar bridd Cymru. Nid yw o fudd i Gymru, a dylid ei ailddosbarthu fel prosiect Lloegr yn unig.

Hyd at ddiwedd 2024-25, bydd Cymru wedi colli oddeutu £350 miliwn o ganlyniad i ddosbarthu HS2 yn anghywir fel prosiect Cymru a Lloegr. Mae’r swm hwnnw’n debygol o gynyddu’n sylweddol yn y blynyddoedd i ddod. Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn pwyso am gymharedd â HS2 yn y dyfodol ac am y cyllid a fyddai wedi dod i Gymru hyd yma, pe bai’r cymharedd hwnnw wedi bod ar waith yn y gorffennol. Wrth edrych ymlaen, bydd gwerth cymharedd yn dibynnu ar gynlluniau gwariant Llywodraeth y DU ar drafnidiaeth yn y dyfodol, ond byddai’n debygol o ddarparu adnoddau ychwanegol sylweddol i Lywodraeth Cymru, a gallai hyn fod rhwng £60 miliwn a £70 miliwn y flwyddyn. Hefyd, dylai Llywodraeth y DU gynnal adolygiad ehangach o gymharedd gyda’r Adran Drafnidiaeth i sicrhau mwy o wrthrychedd mewn penderfyniadau ariannu ac i fynd i’r afael ag effaith dosbarthu prosiectau rheilffyrdd yn y dyfodol.

Pe bai Cymru’n cael ei chyfran deg o gyllid gan Lywodraeth y DU, byddai’n gwneud gwahaniaeth sylweddol i’n gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru, a gallai leddfu rhai o’r dewisiadau anodd y mae'n rhaid i ni eu gwneud. Nid yn unig fod ein setliad eleni'n werth hyd at £700 miliwn yn llai mewn termau real na'r disgwyl ar adeg yr adolygiad o wariant yn 2021, ond mae hefyd £3 biliwn yn is na phe bai wedi tyfu yn unol â chynnyrch domestig gros ers 2010. Mae ein cyllideb gyfalaf gyffredinol eleni'n werth hyd at 8 y cant yn llai mewn termau real na’r disgwyl ar adeg yr adolygiad o wariant yn 2021.

Rydym hefyd yn wynebu cyfyngiadau cadarn ar ein gallu i fenthyca a chario arian ymlaen neu dynnu arian i lawr o’n cronfeydd wrth gefn ein hunain, ac eto mae ein strategaeth buddsoddi yn seilwaith Cymru yn nodi cyfres o brosiectau y gallem fuddsoddi ynddynt i roi hwb i economi Cymru pe bai gennym y dulliau a'r adnoddau. Y gwir amdani yw bod y system gyllido bresennol yn ddiffygiol. Rydym wedi nodi cynigion yn 'Diwygio ein Hundeb' ar gyfer dull newydd o ariannu yn y DU sy'n seiliedig ar egwyddorion ac sydd wedi'i ymgorffori mewn cytundeb cyllidol newydd a oruchwylir ac a weithredir gan gorff sy'n annibynnol ar Lywodraeth y DU. A byddai hyn yn galluogi dyraniad gwariant cyhoeddus sy'n fwy rhesymegol a thryloyw ar draws y DU ac yn sicrhau bod penderfyniadau ynglŷn ag a yw rhaglen yn gymaradwy ai peidio yn cael eu gwneud ar sail wrthrychol. Mae arnom angen strwythur ariannu sy'n deg, sy'n seiliedig ar angen ac sy'n cyflawni ar gyfer pobl mewn gwahanol rannau o'r Deyrnas Unedig.

Mae’r Llywodraeth Geidwadol wedi methu cefnogi blaenoriaethau yng Nghymru. Mae Llywodraeth y DU yn cyfarwyddo dirywiad a reolir yn seilwaith rheilffyrdd Cymru y mae’n gyfrifol amdano. Bydd eu cynlluniau ar gyfer Network Rail yng Nghymru ar gyfer y pum mlynedd nesaf yn arwain at ostyngiad yn yr arian parod sydd gan Network Rail i ofalu am seilwaith hanfodol. Y canlyniad fydd llai o ddibynadwyedd asedau a mwy o broblemau seilwaith, gan achosi oedi i wasanaethau rheilffyrdd yng Nghymru. Mae Llywodraeth Cymru wedi gwrthod eistedd yn ôl a gwylio’r argyfwng hwn yn datblygu. Rydym wedi ymyrryd gyda buddsoddiad o £800 miliwn mewn fflyd newydd o drenau, sy’n golygu bod teithwyr ledled Cymru bellach yn elwa o fanteision capasiti uwch, gwell hygyrchedd a moethusrwydd. Ond mae costau cyfle i hyn, ac mae wedi golygu penderfyniadau anodd mewn mannau eraill yn ein cyllideb.

Yr her sy’n wynebu Llywodraeth nesaf y DU yw bod yr un bresennol wedi camreoli’r economi yn llwyr dros y 14 mlynedd diwethaf, gan roi mwy na degawd o gyni i ni, mini-gyllideb fyrbwyll, argyfwng costau byw a'r lefelau chwyddiant uchaf erioed. Er gwaethaf y sefyllfa heriol o ran cyllid cyhoeddus, mae pobl yng Nghymru yn deall y byddai cael dwy Lywodraeth Lafur sydd wedi ymrwymo i gydweithio ar gyfer dyfodol Cymru yn beth da, a gallem wneud cynnydd gwirioneddol yn y maes hwn a chymaint o feysydd eraill. Yng Nghymru, lle rydym yn gyfrifol am linell graidd y Cymoedd, rydym eisoes wedi dangos y trawsnewidiad y gallwn ei gyflawni. Mae canlyniadau ein gwaith uwchraddio gwerth £1 biliwn ar linell graidd y Cymoedd bellach i'w gweld, gyda threnau trydan newydd sbon yn dod i wasanaeth eleni. Mae’r newid i'r amserlen yr wythnos hon yn gam sylweddol tuag at y gwasanaeth ‘cyrraedd a theithio’ y bydd y metro yn ei gynnig, gan ddarparu teithiau amlach i deithwyr, gwella cysylltedd a chreu cyfleoedd. Mae ein buddsoddiad yn dangos yr hyn y gallwn ei gyflawni lle mae gennym bwerau a chyllid. Mae’n parhau i fod yn uchelgais gan Lywodraeth Cymru i ddatganoli rheilffyrdd Cymru'n llawn er mwyn ein galluogi i ddarparu system drafnidiaeth gwbl integredig ac effeithlon sy’n diwallu anghenion teithwyr a chludwyr nwyddau yng Nghymru.

Lywydd, mae Cymru’n haeddu cael ei thrin yn deg ac yn barchus gan Lywodraeth y DU, a dylai fod gan Lywodraeth Cymru y pwerau cyllidol a’r adnoddau sydd eu hangen arnom i gyflawni ein huchelgeisiau ar gyfer Cymru lewyrchus, werdd ac iach. Diolch.

Delyth Jewell now to reply to the debate.

Thank you, Llywydd, and I thank everyone who has taken part in this important debate.

Natasha, diolch am nodi eto eich cefnogaeth i ailddosbarthu HS2. Y pwynt y mae Natasha yn ei wneud ynglŷn â Network Rail, sy'n codi’r pwynt, wrth gwrs, ynglŷn â pham fod angen datganoli’r pwerau dros y seilwaith trafnidiaeth i Gymru, neu fel arall, byddwn yn brin o arian ac yn brin o draciau am byth. Diolch am eich cyfraniad.

Yes, Rhun, this is one subject that does unify us as a Senedd. That's why it's so powerful and so insulting that the Westminster parties do ignore us—it's so much more insulting.

Credaf fod ymrwymo i gyllid canlyniadol yn sgil HS2 yn brawf litmws yn wir i Mr Sunak a Mr Starmer, prawf y maent yn ei fethu. Maent yn ein hanwybyddu naill ai am nad oes ots ganddynt neu am nad ydynt yn trafferthu sylwi arnom. Mae Mr Starmer, yn wir, wedi ymrwymo i wariant ar Trident. Beth am roi'r biliynau sy'n ddyledus i ni?

Nawr, nododd Carolyn y symiau syfrdanol o arian sy'n cael eu gwario ar HS2. Rwy'n croesawu—rwy'n croesawu'n fawr—y ffaith bod rhannau o Loegr yn cael y buddsoddiad hwnnw ac y bydd dinasyddion yn Lloegr yn elwa o hynny. Rwy’n ei groesawu iddynt, ond mae esgus bod y prosiect hwn o fudd i Gymru yn gwyrdroi realiti moesoldeb a mapiau.

Cefin mentioned the impact on residents in Wales in terms of the poor standard of public transport—those services that would benefit so much from the investment of billions of pounds from HS2. As Cefin mentioned, this is an issue of social fairness. Our poverty as a country is a decision made in Westminster, and, yes, it's a question of rights as well, I agree. Why don't we in Wales have the right to have better services?

Nawr, mynegodd Rhianon ei chefnogaeth hefyd i ailddatgan realiti, bron, drwy nodi na fydd HS2 yn dod i mewn i Gymru. Ni ddylai fod yn werth nodi bod Aelod ar ôl Aelod wedi bod yn ailddatgan gwirioneddau amlwg daearyddiaeth, ond mae San Steffan yn benderfynol o anwybyddu hynny, yn ôl pob golwg. Nid ydym yn bwysig iddynt. Nawr, rwy'n cytuno â Rhianon ynglŷn â'r cyllid. Ni allaf ddeall pam na all arweinydd Llafur y DU weld hyn hefyd.

Soniodd Peredur am yr anghyfiawnder ariannol sydd wrth wraidd y sgandal hon. Fel y nododd Peredur, bydd yr Alban a Gogledd Iwerddon yn cael y cyllid hwn. Pam ar y ddaear y dylai Cymru fod yn llai pwysig? A chyda Pwerdy Gogledd Lloegr, gyda phob un o'r prosiectau eraill hyn, bydd yr anghyfiawnderau hyn yn parhau hyd nes y bydd gan Gymru bwerau dros ein seilwaith trafnidiaeth ein hunain.

Nawr, fel y dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet, mae'r ffeithiau'n glir. Unwaith eto, maent yn glir i bob un ohonom, ond mae San Steffan yn gweld y mater drwy lens arall lle nad yw Cymru'n bwysig. Nawr, rwy'n croesawu'r ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi dadlau o blaid ailddosbarthu, ac ydy, mae ein system ariannu yn ddiffygiol. Am feirniadaeth ddamniol o'n setliad datganoli fod San Steffan yn gallu penderfynu yn ôl ei mympwy ei hun a yw am ufuddhau i'r hyn sy'n iawn—beth sy'n realiti—ai peidio.

Nawr, dylai’r hyn y mae’r Senedd hon yn ei ddweud fod o bwys i San Steffan, gan fod a wnelo rheilffordd â mwy na thraciau a threnau; mae a wnelo â phennu cyfeiriad ar gyfer y dyfodol. Nid cwestiwn damcaniaethol sydd eto i'w ateb yw hwn, na rhywbeth ar gyfer y blynyddoedd i ddod. Mae'n gwestiwn o gywiro anghyfiawnder sydd wedi digwydd, camgymeriad sydd eisoes wedi'i wneud, tric sydd eisoes wedi'i chwarae. Nawr yw ein cyfle i ddweud wrth Lywodraeth nesaf San Steffan, beth bynnag fo’i lliw, nad yw Cymru am aros mwyach. Dim mwy o 'y tro nesaf efallai' i Gymru; dim mwy o ddweud wrthym am aros ein tro, tro nad yw byth yn dod. Mae’r biliynau hyn yn ddyledus i Gymru, mae eu hangen yn daer i helpu ein cymunedau ac rydym ni, yn y Senedd hon, yn mynnu ein bod yn eu cael.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No, there are no objections. Therefore, the motion is agreed.

That brings us to voting time, and unless three Members wish for the bell to be rung, I will proceed directly to the vote.

The only vote this afternoon is on the Welsh Conservatives motion on confidence in the First Minister. I call for a vote on the motion without amendment, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 29, no abstentions and 27 against.

Felly, mae'r cynnig wedi'i dderbyn.

Mater i’r Prif Weinidog nawr yw myfyrio ar y farn y mae’r Senedd newydd ei mynegi a’r cynnig sydd wedi'i dderbyn. Mae cynigion hyder yn wleidyddol, ydynt, ond maent hefyd yn hynod bersonol, ac er y bydd gan bleidlais o’r natur hon ganlyniadau, beth bynnag y bônt, gofynnaf i bob un ohonom drin ein gilydd â pharch a charedigrwydd nawr—mae pobl Cymru yn disgwyl hynny gan eu Senedd.

That concludes voting.

Symudwn ymlaen nawr at ddadl fer. Efallai bod rhai o'r Aelodau'n gadael; gofynnaf iddynt wneud hynny’n dawel tra bo Altaf Hussain yn paratoi i gyflwyno ei ddadl fer. Fe wnawn ni ganiatáu i Aelodau adael yn gyntaf, er mwyn ichi gael eich clywed mewn distawrwydd.

Diolch. Ychydig dros 20 mlynedd yn ôl, cyhoeddais bapur ymchwil, 'Evaluation of one-year mortality rates in elderly patients with proximal femoral fractures'. Yn ystod fy ngyrfa fel llawfeddyg orthopedig ymgynghorol, roeddwn yn gweld cynnydd pryderus yn nifer yr henoed a oedd yn marw o ganlyniad i dorri asgwrn y glun. Pan gynhaliais yr ymchwil, canfûm fod oedi cyn rhoi llawdriniaeth o fewn 48 awr i dorri asgwrn yn arwain at ddyblu'r gyfradd farwolaethau, ni waeth beth fo'u hoedran; roedd unigolyn 65 oed yr un mor debygol o farw ag unigolyn eiddil 95 oed. Dyma un o’r ffactorau a’m harweiniodd i’r Senedd, gan gyfnewid y sgalpel am ddarllenfa. Ni waeth pa mor llwyddiannus y byddai'r llawdriniaeth, ffactorau allanol yn gohirio'r driniaeth oedd yn cael yr effaith fwyaf ar ganlyniad y llawdriniaeth. Yn y blynyddoedd ers hynny, mae cyfraddau marwolaethau wedi aros yn ystyfnig o uchel. Mae un o bob tri oedolyn 50 oed a hŷn yn marw o fewn 12 mis i dorri asgwrn eu clun. Mae gan oedolion hŷn bump i wyth gwaith yn fwy o risg o farw yn y tri mis cyntaf ar ôl torri asgwrn eu clun, o gymharu â’r rheini sydd heb dorri asgwrn eu clun. Mae'r risg gynyddol hon o farwolaeth yn parhau am bron i 10 mlynedd.

Nid torri asgwrn y glun yw'r unig beth y mae'n rhaid inni boeni yn ei gylch. Bu cynnydd brawychus mewn ystod gyfan o anhwylderau cyhyrysgerbydol. Dyma achos mwyaf cyffredin poen hirdymor difrifol ac anabledd corfforol, ac mae'n effeithio ar gannoedd o filiynau o bobl ledled y byd. Anhwylderau cyffredin fel osteoarthritis ac osteoporosis yw'r prif gyflyrau cronig ymhlith yr henoed, gan effeithio ar bron i 50 y cant o bobl 65 oed a hŷn. Mae 40 y cant o bobl dros 70 oed yn dioddef o osteoarthritis y pen-glin, ac mae gan 25 y cant o bawb dros 60 oed boen sylweddol a/neu anabledd oherwydd osteoarthritis. Mae gan 80 y cant o gleifion ag osteoarthritis rywfaint o gyfyngiad ar eu symudiad, ac ni all 25 y cant gyflawni eu prif weithgareddau dydd i ddydd.

Gan ddefnyddio blynyddoedd bywyd a addaswyd yn ôl anabledd, osteoarthritis yw'r pedwerydd achos mwyaf a ragwelir yn fwyaf aml o broblemau ledled y byd ymhlith menywod, a'r wythfed ymhlith dynion. Mae toresgyrn breuder wedi dyblu yn y degawd diwethaf. Bydd 40 y cant o'r holl fenywod dros 50 oed yn dioddef toriadau osteoporotig. Mae osteoporosis yn achosi i esgyrn fynd yn wan a brau—mor frau fel y gall cwymp neu hyd yn oed straen ysgafn, fel plygu drosodd neu beswch, achosi toriad. Ac yn aml, rydych chi'n baglu, rydych chi'n torri asgwrn, yna rydych chi'n ceisio rhoi pwysau ar y goes, ni allwch roi pwysau arni, ac rydych chi'n cwympo. Felly, mae'r toriad yn digwydd gyntaf, yna rydych chi'n cwympo.

Mae toresgyrn sy'n gysylltiedig ag osteoporosis yn digwydd yn y glun, yr arddwrn neu'r asgwrn cefn gan amlaf. Mae asgwrn yn feinwe byw sy'n dadelfennu ac aildyfu'n gyson. Mae osteoporosis yn digwydd pan nad yw'r broses o greu asgwrn newydd yn cadw i fyny â cholli hen asgwrn. Mae osteoporosis yn effeithio ar ddynion a menywod o bob hil, ond menywod gwyn ac Asiaidd, yn enwedig menywod hŷn sydd wedi bod drwy'r menopos, sy'n wynebu'r risg fwyaf.

A dyna'r darlun nawr, ac eto yn ôl yr ystadegau a'r rhagolygon diweddaraf, rhagwelir y bydd nifer y rhai dros 65 oed yng Nghymru yn codi tua 45 y cant yn y ddau ddegawd nesaf. Felly, oni bai ein bod yn gwneud rhywbeth radical o wahanol, byddwn yn gweld cynnydd dramatig mewn marwolaethau diangen ac anableddau y gellir eu hosgoi, heb sôn am y straen y byddwn yn ei rhoi ar ein gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol.

Ymddengys na allwn fynd i'r afael ag amseroedd aros er bod y gyllideb iechyd a gofal wedi dyblu dros y chwarter canrif ddiwethaf. Yr amser aros canolrifol cyfartalog am lawdriniaeth ar y glun yng Nghymru oedd 452 diwrnod. Abertawe oedd â'r amser aros hiraf ar gyfer gosod clun newydd gydag amser aros o 668 diwrnod ar gyfartaledd. Roedd 96,500 o gleifion yn aros am lawdriniaeth trawma ac orthopedig ar draws Cymru, gyda bron i hanner yn aros yn hwy na naw mis. Roedd gan nifer o awdurdodau lleol amser aros o dros 379 diwrnod ar gyfartaledd i gael eu derbyn i'r ysbyty.

Mae hyn yn golygu bod angen inni ddyblu ein hymdrechion ar atal cwympiadau. Wedi'r cyfan, mae atal yn well na gwella. Dyma ffocws y ddadl fer hon. Rwyf eisiau i bob un ohonom feddwl sut y gallwn ddiogelu ein cymalau a diogelu iechyd ein hesgyrn, fel y gallwn atal cwympiadau yn ddiweddarach mewn bywyd. Wrth gwrs, i'r rhai ohonom sydd eisoes wedi cyrraedd adeg hwyrach mewn bywyd, mae cynnal iechyd y cymalau ac esgyrn yr un mor bwysig. Os ydym yn anffodus ac yn cwympo, mae gennym gyfle llawer gwell os oes gennym esgyrn cryf a chymalau iach. A gallwn roi camau syml ar waith i ofalu am ein cymalau a'n hesgyrn: gwneud newidiadau syml i ddeiet, gwneud ymarferion corff syml, a bod yn ymwybodol o'n hamgylchedd i atal cwympiadau.

Mae angen strategaeth iechyd menywod arnom hefyd sy'n mynd i'r afael â'r effaith y mae'r menopos yn ei chael ar iechyd esgyrn. Mae'n ffaith bod menywod yn colli dwysedd esgyrn yn dilyn menopos, ond gyda thriniaeth ataliol, sydd weithiau mor syml â chymryd tabled fitamin D, gallwn sicrhau nad yw'r menywod hynny'n mynd ymlaen i ddatblygu osteoporosis.

Mae nifer fawr o ymyriadau y gallwn eu cymryd i leihau ein risg o glefyd y cymalau, toriadau a'r marwolaethau cynamserol sy'n deillio o hynny, gyda rhai ohonynt yn costio fawr ddim ac eraill yn rhad ac am ddim hyd yn oed. Gallwn roi'r gorau i ysmygu a rhoi'r gorau i yfed gormod o alcohol. Mae ymchwil yn dangos y gall ysmygu ac yfed gormod o alcohol yn rheolaidd arwain at golli dwysedd esgyrn a chynyddu'r risg o dorri asgwrn. Os ydych wedi ysmygu neu yfed llawer o alcohol yn y gorffennol, efallai bod eich esgyrn wedi gwanhau dros amser. Mae'n bwysig iawn eich bod chi'n cael digon o galsiwm a fitamin D ac ymarfer corff rheolaidd i gadw eich esgyrn mor iach â phosibl.

Gall newidiadau deietegol sicrhau ein bod yn cael digon o galsiwm a fitamin D. Bwyta bwydydd sy'n llawn calsiwm yw'r ffordd orau o gael calsiwm i mewn i'ch corff. Argymhellir bod oedolion yn cael 700mg o galsiwm bob dydd. Mae ychwanegu bwydydd sy'n llawn calsiwm at brydau bwyd neu fyrbrydau yn bwysig. Mae bwydydd sy'n llawn calsiwm yn cynnwys llaeth, caws, iogwrt, cynhyrchion soia gyda chalsiwm ychwanegol, llysiau gwyrdd deiliog a ffrwythau sych.

Mae fitamin D yn helpu ein hesgyrn i amsugno calsiwm. Os nad ydych chi'n cael digon, nid yw'ch corff yn amsugno'r calsiwm sydd ei angen ar gyfer esgyrn cryfach. Prif ffynhonnell fitamin D yw golau haul ar ein crwyn. Mae'r rhan fwyaf o bobl yn cael digon yn yr haf drwy dreulio cyfnodau byr o amser yn yr haul heb eli haul. Mae'r rhan fwyaf o bobl yn methu cael digon o fitamin D o olau'r haul yn y gaeaf, ac mae'n anodd cael digon o fitamin D o fwyd yn unig. Dylech siarad â'ch meddyg teulu i weld a fyddent yn argymell cymryd atchwanegiad fitamin D yn ddyddiol.

Y cam pwysig arall y gallwn ei gymryd yw ymarfer corff yn rheolaidd. Ymarferion sy'n cynnal pwysau sydd orau ar gyfer eich esgyrn. Mae'r ymarferion hyn yn cynnwys codi ar eich traed a symud eich traed a'ch coesau, er enghraifft, cerdded yn gyflym, dawnsio a rhedeg. Gall gwneud eich cyhyrau'n gryfach ddiogelu eich esgyrn a gwella eich cydbwysedd. Nid oes raid i ymarferion sy'n cryfhau'r cyhyrau olygu codi pwysau mewn campfa. Mae yna ymarferion syml y gallwch eu gwneud yn eich cartref eich hun, gan ddefnyddio eitemau o amgylch y tŷ, fel tuniau bwyd neu boteli o ddŵr.

Os gallwn wneud y pethau syml hyn, gallwn leihau ein risg o boen cymalau a thoriadau. Maent yn ymyriadau syml a all ein helpu i fod yn iachach yn hwyrach mewn bywyd, ond gallant hefyd leihau'r straen ar ein hadrannau GIG a gwasanaethau cymdeithasol. Diolch yn fawr.

And I call on the Cabinet Secretary for Health and Social Care to reply to the debate, Eluned Morgan. 

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i'r Aelod dros Orllewin De Cymru am gyflwyno'r ddadl fer hon heddiw ar y pwnc pwysig o fynd i'r afael ag iechyd cymalau ac esgyrn yng Nghymru. Mae bob amser yn frawychus ymateb i Altaf Hussain, y clinigydd anhygoel hwn, ond dyma'i faes arbenigol, felly mae'n arbennig o frawychus heno, ond rwy'n siŵr y bydd yn falch o glywed fy mod wedi mynychu ac wedi siarad yn yr ail gynhadledd genedlaethol ar iechyd esgyrn yng Nghymru ddiwedd mis Ebrill.

Roedd ein strategaeth hirdymor ar gyfer iechyd a gofal, 'Cymru Iachach', yn pwysleisio pwysigrwydd llesiant, atal ac ymyrraeth gynnar i sicrhau bod ein systemau iechyd a gofal yn fwy effeithiol, teg a chynaliadwy. Mae'n tynnu sylw at yr angen i reoli cyflyrau hirdymor a chronig yn well, a rhoi hyder a gallu i bobl reoli a chymryd mwy o reolaeth dros eu hiechyd eu hunain. Mae'n canolbwyntio ar yr angen i alluogi ac annog iechyd a llesiant da drwy gydol ein bywyd, gan ystyried a rhagweld iechyd a llesiant gwael. 

Ond er gwaethaf yr agenda ataliol hon a'r ffocws penodol ar wella iechyd esgyrn, mae pobl yn dal i brofi cwympiadau a thoresgyrn. Nawr, mae'r data'n dweud wrthym y bydd un o bob dwy fenyw ac un o bob pum dyn dros 50 oed yn torri asgwrn yn ystod eu hoes. Dychmygwch, mae hynny'n golygu eich hanner. Wel, nid ydych i gyd dros 50 oed. [Chwerthin.] Ond mae'n llawer ohonoch. Gadewch inni ddweud y bydd llawer ohonoch yn torri asgwrn ar ryw adeg. A'r ffaith amdani yw, mae bron i filiwn o bobl yng Nghymru yn dioddef o gyflwr cyhyrysgerbydol; dyna oddeutu traean o'r boblogaeth. Nawr, gyda phoblogaeth sy'n heneiddio, a'r ffactor risg ychwanegol fod yna fwy o bobl yn byw gyda chyflyrau cronig, rwy'n credu ei fod yn nifer anhygoel o uchel.

Er mor gyffredin yw rhai o'r cyflyrau hyn, a pha mor aml y mae cwympiadau a thoresgyrn yn digwydd, ac er gwaethaf yr effaith ar fywydau pobl, y gwir amdani yw nad yw iechyd cymalau ac esgyrn bob amser yn cael y sylw y mae cyflyrau iechyd mawr eraill yn ei gael. Rwyf wedi ei wneud yn flaenoriaeth oherwydd yr effaith y mae'n ei chael ar fywyd unigolyn a'i annibyniaeth, a'r effaith a'r gost i'r gwasanaeth iechyd—nid yn unig y gwasanaeth iechyd, fel y nododd Altaf, ond y gwasanaethau cymdeithasol—a'r gymuned ehangach. 

Felly, mae'r dystiolaeth yn dangos bod gwasanaethau cyswllt toresgyrn yn arwain at fanteision clir i unigolion yn y tymor hir, a dangoswyd eu bod yn glinigol effeithiol a chosteffeithiol. Dyna pam y gwnes ymrwymiad y llynedd i sicrhau darpariaeth gwasanaeth cyswllt toresgyrn 100 y cant yng Nghymru erbyn mis Medi 2024, a fyddai'n arwain y wlad, ac rydym ar ein ffordd i gyflawni hynny. Ni fyddai llawer o'r cynnydd hwn wedi bod yn bosibl heb arweinyddiaeth glinigol ardderchog Dr Inder Singh. Mae'n gweithio'n agos gydag aelodau o'r gwasanaeth cyswllt toresgyrn, y grŵp sicrhau ansawdd, ac arweinwyr clinigol penodedig y byrddau iechyd. Ac rwyf wedi sicrhau bod £1 filiwn ar gael yn benodol ar gyfer y gwasanaeth hwn.

Rydym yn parhau i ariannu cyfranogiad yn y rhaglen archwilio cwympiadau a thorasgwrn breuder, sydd ag enw da yn rhyngwladol, ac sy'n darparu ystod o ddata i'n helpu i fesur yr hyn sy'n gweithio a lle mae angen inni ganolbwyntio er mwyn gwella gwasanaethau iechyd esgyrn. Yn dilyn cyhoeddi ein cynllun adfer cenedlaethol ar gyfer gofal a gynlluniwyd yn 2022, rydym hefyd wedi gweld gwelliannau sylweddol o ran lleihau arosiadau hir mewn orthopedeg. Gallwch ddychmygu, rwyf wedi bod yn pwyso arnynt, ledled y wlad, mewn perthynas â llawdriniaeth orthopedig ac rwyf wedi bod yn ceisio lleihau'r rhestrau aros hiraf hynny, ac maent yn lleihau'n ddramatig iawn. Mae arosiadau cleifion allanol o fwy na 52 wythnos wedi gostwng 71 y cant ers mis Ebrill 2022, ac mae arosiadau dwy flynedd am driniaeth wedi gostwng 72 y cant.

There's a lot more for us to do to reduce long waiting times, but these reductions do show the attention that we and the health service have been giving to orthopaedics. With partners, every health board has a local action plan, and these follow good clinical practice in terms of the Getting It Right First Time approach, GIRFT, and a local review of that approach. Assistance before and after treatment has also been important, and our national policy supports people on the orthopaedic pathway, particularly in managing symptoms. It also assists them in strengthening before treatment.

In addition, the national 3Ps policy, waiting well, has been developed with Cymru Versus Arthritis. It addresses the needs of people on the musculoskeletal pathway, or MSK, who perhaps need more support as they wait. This focuses specifically on secondary care, but prevention is also very important. We need to ensure that people are aware of these conditions and the support available through primary care and in the community, and we're very fortunate that the third sector supports us in this regard.

I'm pleased that the new body of the NHS executive has acknowledged the importance and impact of these conditions. It has given priority to the strategic clinical network for MSK and established clinical operational networks for bone health and orthopaedics within this network. These groups will bring health workers, the public, primary care, secondary care and tertiary care together with the third sector and with communities.

Last year, we published the quality statement for MSK. We are now creating a quality statement for bone health. These documents set out our vision for improved healthcare for MSK and bone health throughout people's lives and across Wales, and they will assist us to integrate health services, to provide tailored care and to make improvements to the quality of care for musculoskeletal conditions.

So, thank you once again for raising this issue, and for the opportunity to highlight the steps that we are taking to make improvements in bone and joint health in Wales.

I thank the Cabinet Secretary, and that brings today's proceedings to a close.