Y Cyfarfod Llawn
Plenary
12/03/2024Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da, a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni'r prynhawn yma fydd y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Llyr Gruffydd.
Good afternoon and welcome to this Plenary meeting. The first item on our agenda this afternoon will be questions to the First Minister, and the first question is from Llyr Gruffydd.
1. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella'r rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus cenedlaethol? OQ60832
1. What steps is the Welsh Government taking to improve the national public transport network? OQ60832
Diolch i Llyr Gruffydd. Llywydd, bydd buddsoddiad sylweddol, diwygio polisïau a phasio deddfwriaeth newydd radical yn helpu i wella'r rhwydwaith. Mae pa mor gynaliadwy fydd e yn y tymor hir yn dibynnu ar gynyddu nifer y teithwyr yn ôl i lefelau cyn y pandemig a thu hwnt.
I thank Llyr Gruffydd. Llywydd, significant investment, policy reform and passing radical new legislation will help to improve the network. Long-term sustainability depends upon growing passenger numbers to pre-pandemic levels and beyond.
Diolch am yr ateb. Gan fod bysiau yn cyfrif am tua tri chwarter yr holl ddefnydd o drafnidiaeth cyhoeddus yng Nghymru, mae'n drist gweld bod tua 10 y cant o lwybrau bysiau Cymru wedi cael eu lleihau neu eu canslo'n llwyr yn ystod yr haf diwethaf oherwydd y pwysau ariannu, a hynny yn ôl Cydffederasiwn Trafnidiaeth Gyhoeddus. Maen nhw hefyd yn amcangyfrif y bydd rhwng 15 y cant a 25 y cant bellach o holl lwybrau bysiau Cymru mewn perygl naill ai o gael eu torri neu o newidiadau sylweddol dros y flwyddyn i ddod. Nawr, mae rhywun yn deall y tensiwn, ac mae e wedi cael ei godi yn y Siambr fan hyn o'r blaen, rhwng ariannu rheilffyrdd ac ariannu bysiau, ac rŷn ni'n ymwybodol o'r £235 miliwn o gyllid sydd wedi cael ei roi'n ychwanegol i Drafnidiaeth Cymru tuag at reilffyrdd. Ond o gofio, fel roeddwn i'n dweud, fod tri chwarter yr holl deithiau trafnidiaeth cyhoeddus yng Nghymru ar fws, ydych chi'n credu bod eich Llywodraeth chi wedi cael y balans ariannu yna rhwng ariannu trenau ac ariannu bysiau yn gywir?
Thank you for that response. As buses account for some three quarters of all use of public transport in Wales, it's sad to see that around 10 per cent of bus routes in Wales have been reduced or entirely cancelled during last summer because of the funding pressures, and that's according to the Confederation of Passenger Transport. They also estimate that between 15 per cent and 25 per cent of all remaining routes will be at risk of either being cut or facing significant changes over the coming 12 months. Now, one understands the tension, and it's been raised here in this Chamber before, between funding buses and funding railways, and we're aware of the £235 million of additional funding that's been provided to Transport for Wales for railways. But bearing in mind, as I was saying, that three quarters of all public transport journeys in Wales are undertaken on a bus, do you believe that your Government's got the funding balance between funding trains and funding buses right?
Wel, mae'r cwestiwn yn un pwysig, Llywydd. Fel y bydd pobl yn gwybod, y broblem yw ei bod hi bron â bod yn amhosibl tynnu arian mas o'r rheilffyrdd achos mae costau yna o hyd. So, rydyn ni'n ariannu'r rheilffyrdd, wrth gwrs, achos rydyn ni eisiau cynyddu'r posibiliadau i bobl deithio o'r gogledd i lawr i'r de, ac mae pethau wedi gwella dros y misoedd diwethaf. Rydyn ni yn ariannu'r bysiau yma yng Nghymru. Rydyn ni wedi rhoi mwy o arian mas o boced y cyhoedd i helpu'r bysiau i gadw i fynd yng Nghymru nag erioed. Y broblem yw bod nifer y bobl sy'n teithio ar y rheilffyrdd yn ôl nawr i ble roedd e cyn y pandemig. Wel, dyw hynny ddim yn wir o gwbl am fysiau. Nawr, rydyn ni yn buddsoddi lot o arian yn y gogledd yn y bysiau, i helpu i roi mwy o wasanaethau yn eu lle, ac i roi help i bobl sy'n teithio i gael hwnna'n fforddiadwy, ond y sialens fwyaf ym maes bysiau yw cynyddu nifer y bobl sy'n defnyddio’r bysiau. Bydd hwn yn rhoi mwy o arian ym mhocedi'r bobl sy'n rhedeg y bysiau, ac, yn y ffordd yna, gallwn ni gario ymlaen i roi gwasanaethau i bobl sy'n dibynnu ar y bysiau. Ac rydyn ni'n gwybod, fel roedd Llyr Gruffydd yn dweud, fod mwy o bobl yn defnyddio bysiau yng Nghymru nag sy'n mynd ar y trên.
Well, this is an important question, Llywydd. As people will be aware, the problem is that it is nearly impossible to withdraw funding from rail because there are always costs there. So, we fund the rail services because we want to increase the possibilities for people to travel from north to south Wales, and things have improved over recent months. We are funding buses here in Wales. We have given more money from the public purse to keep buses going in Wales than ever before. The problem is the number of people who travel on rail services is back to pre-pandemic levels. Well, that's not true at all of bus services. Now, we are investing a lot of money in north Wales bus services, to provide more services, and to help people who travel to have affordable services, but the greatest challenge in the area of bus services is to increase the number of people using bus services. That will provide more funding for the people running bus services, and then, in that way, we can continue to provide services for those who rely on bus services. And we know, as Llyr Gruffydd said, that more people use buses in Wales than who use trains.
First Minister, I'll focus on rail just for a moment—an issue affecting, of course, my residents in north Wales. Recent figures unveiled by S4C's Y Byd ar Bedwar programme showed that the Welsh Labour Government's rail provider, Transport for Wales, had had over a million minutes of delays last year alone. In addition, more than 83,000 formal complaints about the service have been made since 2020 by unhappy customers up and down Wales. Is this something you're comfortable with?
Prif Weinidog, fe wnaf i ganolbwyntio ar y rheilffyrdd am eiliad—mater sy'n effeithio, wrth gwrs, ar fy nhrigolion yn y gogledd. Dangosodd ffigurau diweddar a ddatgelwyd gan raglen Y Byd ar Bedwar ar S4C fod darparwr rheilffyrdd Llywodraeth Lafur Cymru, Trafnidiaeth Cymru, wedi bod â dros filiwn o funudau o oedi y llynedd yn unig. Hefyd, mae dros 83,000 o gwynion ffurfiol am y gwasanaeth wedi eu gwneud ers 2020 gan gwsmeriaid anhapus ar hyd a lled Cymru. A yw hyn yn rhywbeth yr ydych chi'n gyfforddus ag ef?
Well, Llywydd, let's unpack that figure just for a moment, because just on a half of that million minutes are caused by Network Rail, not by Transport for Wales at all. They are caused by Network Rail cancelling services, carrying out work at the last minute. Yesterday, Network Rail announced that it will close the line between Shrewsbury and Birmingham, and that it will stay closed until 25 March. That will affect Sam Rowlands's constituents, because trains to Aberystwyth, to Pwllheli, to Holyhead will all be affected. And no doubt, some journalist somewhere will add up the minutes and say, 'Isn't that dreadful?', as though that was Transport for Wales's responsibility. But not a single one of those minutes will be; it will be the actions of the non-devolved Network Rail. It is why the Office of Rail and Road are investigating poor Network Rail performance here in Wales. So, when you get under the bonnet of those figures, far from as the Member was attempting to say that this is all some failure of the transport service here in Wales, it turns out that half of it—and that's a minimum, I would say—half of it is the effect of decisions made by the non-devolved Network Rail service.
Wel, Llywydd, gadewch i ni ddadbacio'r ffigur hwnnw am eiliad, oherwydd mae tua hanner y miliwn o funudau hynny yn cael eu hachosi gan Network Rail, nid gan Trafnidiaeth Cymru o gwbl. Maen nhw'n cael eu hachosi gan Network Rail yn canslo gwasanaethau, yn gwneud gwaith ar y funud olaf. Ddoe, cyhoeddodd Network Rail y bydd yn cau'r rheilffordd rhwng Amwythig a Birmingham, ac y bydd yn aros ar gau tan 25 Mawrth. Bydd hynny'n effeithio ar etholwyr Sam Rowlands, gan y bydd trenau i Aberystwyth, i Bwllheli, i Gaergybi i gyd yn cael eu heffeithio. Ac mae'n siŵr y bydd rhyw newyddiadurwr yn rhywle yn adio'r munudau ac yn dweud, 'Onid yw hynna'n ofnadwy?', fel pe bai Trafnidiaeth Cymru yn gyfrifol am hynny. Ond ni fydd hynny'n wir am yr un o'r munudau hynny; gweithredoedd Network Rail sydd heb ei ddatganoli fydd yn gyfrifol. Dyna pam mae'r Swyddfa Rheilffyrdd a Ffyrdd yn ymchwilio i berfformiad gwael Network Rail yma yng Nghymru. Felly, pan fyddwch chi'n edrych o dan foned y ffigurau hynny, ymhell o'r hyn yr oedd yr Aelod yn ceisio ei ddweud bod hyn i gyd yn rhyw fethiant gan y gwasanaeth trafnidiaeth yma yng Nghymru, y gwir amdani yw mai hanner ohono—ac isafswm yw hynny, byddwn i'n dweud—mai hanner ohono yw effaith penderfyniadau a wnaed gan y gwasanaeth Network Rail sydd heb ei ddatganoli.
First Minister, last month I celebrated my sixtieth birthday, you'll be pleased to hear. So, I am now the proud owner of a bus pass, which I've been enjoying using every time I can find a bus, and it's been great to be able to use public transport in the way that the card was designed to enable us all to do, those of us who have survived 60 years on the planet. But I was thinking, First Minister—. I was having this conversation with my daughter in her twenties and my teenage son, and wouldn't it be great if we could find a way of enabling young people to use a bus pass as well, to enable young people to pick up that habit of using public transport, to use a bus and to use the trains, wherever appropriate, so that we can ensure that young people in this country today have the same opportunity to catch buses and to enjoy using public transport?
Prif Weinidog, dathlais fy mhen-blwydd yn 60 oed fis diwethaf, byddwch yn falch o glywed. Felly, rwyf i bellach yn berchennog balch ar bàs bws, yr wyf i wedi bod yn mwynhau ei ddefnyddio bob tro y gallaf ddod o hyd i fws, ac mae wedi bod yn wych gallu defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus yn y ffordd y cynlluniwyd y cerdyn i'n galluogi ni i gyd i wneud, y rhai ohonom sydd wedi goroesi 60 mlynedd ar y blaned. Ond roeddwn i'n meddwl, Prif Weinidog—. Roeddwn i'n cael y sgwrs hon gyda fy merch yn ei hugeiniau a'm mab yn ei arddegau, ac oni fyddai'n wych pe gallem ni ddod o hyd i ffordd o alluogi pobl ifanc i ddefnyddio pàs bws hefyd, i alluogi pobl ifanc i ddatblygu'r arfer hwnnw o ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus, i ddefnyddio bws ac i ddefnyddio'r trenau, lle bynnag y bo'n briodol, fel y gallwn ni sicrhau bod pobl ifanc yn y wlad hon heddiw yn cael yr un cyfle i ddal bysiau ac i fwynhau defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus?
Well, Llywydd, I thank Alun Davies for that. Some of us think fondly of our sixtieth birthdays—[Laughter.]—and the opportunities that we've had for longer than he has to use the bus pass. Look, the bus pass was a hallmark decision of the Assembly, as it then was, in its very first term, and it has made an enormous difference in the lives of older and disabled people in Wales. I very well remember reading the letters that came in to the office of the then First Minister from people who would explain how now they were able to do all sorts of things that, up until then, had simply been beyond their means to do so. And they were simple things, Llywydd, but what a difference they made in the lives of those people: a chance to go an visit your sister who lived just further down the valley, a chance to go and see something that mattered to you but you hadn't been able to be there for many years. So, the bus pass for people aged 60 and over and for disabled people has been a fundamental part of what devolution has achieved here in Wales. But it would be great, as Alun Davies says, to be able to invest more in creating the public transport users of the future, and we do that already. We already provide reduced price travel for young people on buses, and particularly new services for very young people on trains. Had the settlement for the Welsh Government stayed in line with the growth in the economy as a whole, we would have money available to us to do exactly that and to make those investment decisions in the future. And I look forward to a period in the next five years of devolution when those opportunities will come our way again.
Wel, Llywydd, diolch i Alun Davies am hynna. Mae rhai ohonom ni'n meddwl yn hoffus am ein pen-blwyddi yn chwe deg—[Chwerthin.]—a'r cyfleoedd rydym wedi'u cael am fwy o amser nag y mae ef wedi'i gael i ddefnyddio'r pàs bws. Edrychwch, roedd y pàs bws yn benderfyniad arwyddocaol gan y Cynulliad, fel yr oedd bryd hynny, yn ei dymor cyntaf un, ac mae wedi gwneud gwahaniaeth enfawr ym mywydau pobl hŷn ac anabl yng Nghymru. Rwy'n cofio'n dda iawn darllen y llythyrau a gyrhaeddodd swyddfa'r Prif Weinidog ar y pryd gan bobl a fyddai'n esbonio sut roedden nhw bellach yn gallu gwneud pob math o bethau a oedd, tan hynny, wedi bod y tu hwnt i'w modd i wneud hynny. Ac roedden nhw'n bethau syml, Llywydd, ond am wahaniaeth a wnaethon nhw ym mywydau'r bobl hynny: cyfle i fynd i ymweld â'ch chwaer a oedd yn byw ychydig ymhellach i lawr y cwm, cyfle i fynd i weld rhywbeth a oedd o bwys i chi ond nad oeddech chi wedi gallu bod yno ers blynyddoedd lawer. Felly, mae'r pàs bws i bobl 60 oed a hŷn ac i bobl anabl wedi bod yn rhan sylfaenol o'r hyn y mae datganoli wedi'i gyflawni yma yng Nghymru. Ond byddai'n wych, fel y dywed Alun Davies, i allu buddsoddi mwy i greu defnyddwyr trafnidiaeth gyhoeddus y dyfodol, ac rydym ni'n gwneud hynny eisoes. Rydym ni eisoes yn darparu teithiau am bris gostyngol i bobl ifanc ar fysiau, ac yn enwedig gwasanaethau newydd i bobl ifanc iawn ar drenau. Pe bai'r setliad ar gyfer Llywodraeth Cymru wedi parhau i gyd-fynd â'r twf yn yr economi yn ei chyfanrwydd, byddai gennym ni arian ar gael i ni wneud yn union hynny ac i wneud y penderfyniadau buddsoddi hynny yn y dyfodol. Ac rwy'n edrych ymlaen at gyfnod yn y pum mlynedd nesaf o ddatganoli pan ddaw'r cyfleoedd hynny ein ffordd ni eto.
2. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu unrhyw gynlluniau posibl sydd gan Lywodraeth Cymru i ddal gafael ar gynhyrchu dur yng Nghymru? OQ60828
2. Will the First Minister outline any potential plans the Welsh Government has to retain domestic steel production? OQ60828
Llywydd, I thank Adam Price for that. Domestic steel production is of strategic importance to Wales and the rest of the United Kingdom. Expert plans, developed and presented by the steel trades unions, provide a credible and immediate plan to retain steel production in Wales.
Llywydd, diolch i Adam Price am hynna. Mae cynhyrchu dur domestig o bwysigrwydd strategol i Gymru a gweddill y Deyrnas Unedig. Mae cynlluniau arbenigol, a ddatblygwyd ac a gyflwynwyd gan yr undebau llafur dur, yn darparu cynllun credadwy ac uniongyrchol i gadw cynhyrchu dur yng Nghymru.
We're coming close to the end of the 45-day period of formal consultation, aren't we, First Minister. Now, if Tata reject the unions' plans and continue with their proposals to close down both blast furnaces over the next few months, we know the UK Government will do nothing in response to save steel production. The question is what can we do here in Wales. Could the First Minister say if there's been consideration or discussion by officials or Ministers on the use of the Welsh Government's powers to bring forward emergency legislation to effectively place a preservation order, if you like, through compulsory purchase of the blast furnaces themselves, so to preserve their physical integrity and prevent their demolition or their degradation, and to maintain them, so that, over the next few months, while we wait, hopefully, for a change in industrial policy in the UK Government, they can then provide the basis for a sustainable future for steel production in Wales and, indeed, for the rest of the UK?
Rydym yn agosáu at ddiwedd y cyfnod ymgynghori ffurfiol o 45 diwrnod, onid ydym ni, Prif Weinidog? Nawr, os bydd Tata yn gwrthod cynlluniau'r undebau ac yn bwrw ymlaen â'u cynigion i gau'r ddwy ffwrnais chwyth dros y misoedd nesaf, rydym ni'n gwybod na fydd Llywodraeth y DU yn gwneud dim mewn ymateb i achub cynhyrchu dur. Y cwestiwn yw beth allwn ni ei wneud yma yng Nghymru. A allai'r Prif Weinidog ddweud a fu ystyriaeth neu drafodaeth gan swyddogion neu Weinidogion ar ddefnyddio pwerau Llywodraeth Cymru i gyflwyno deddfwriaeth frys i osod gorchymyn cadw i bob pwrpas, os mynnwch, trwy brynu'r ffwrneisi chwyth eu hunain yn orfodol, er mwyn cynnal eu cyfanrwydd ffisegol ac atal eu dymchwel neu eu diraddiad, a'u cynnal, fel y gallan nhw, dros yr ychydig fisoedd nesaf, wrth i ni ddisgwyl, gobeithio, am newid i bolisi diwydiannol yn Llywodraeth y DU, ddarparu'r sylfaen ar gyfer dyfodol cynaliadwy ar gyfer cynhyrchu dur yng Nghymru ac, yn wir, i weddill y DU?
I thank Adam Price for that, Llywydd. I read his contribution to the debate that resulted in a unanimous resolution passed here on the floor of the Senedd. I know that his contribution is meant seriously as a positive contribution to the debate, but can I just say to him that I think this is the wrong moment to be discussing that? I do not want us to say anything that undermines the case the trade unions are making, not for some fallback plan, not for something if things don't go the way the trade unions would like to see it. I want us to see this Government put all our energy and our commitment behind the plan that the trade unions have developed—a credible plan, to quote Tata Steel. At this moment, I think if we start talking about what do we do if a plan fails, actually we're going to drain some energy and some potential out of the efforts that our trade union colleagues—very much with the support of this Government and with the support across the Chamber—are making today in their discussions with the company. I want us to be focused on that. That was the focus of the discussion that Eluned Morgan held when she was in Mumbai with the company. The economy Minister will be meeting the chief executive of Tata Steel again tomorrow here in Wales. We will be focused, Llywydd, not on what happens if the plan fails, but in doing everything that we can to make that plan succeed. And with the prospect of a Labour Government potentially on the horizon, with an entirely new level of ambition and support for that industry, I think that plan has a real chance of succeeding. Supporting that plan is what we are doing today and will go on doing over the weeks to come.
Diolch i Adam Price am hynna, Llywydd. Darllenais ei gyfraniad at y ddadl a arweiniodd at basio penderfyniad unfrydol yma ar lawr y Senedd. Gwn fod ei gyfraniad wedi'i olygu o ddifrif fel cyfraniad cadarnhaol at y ddadl, ond a gaf i ddweud wrtho fy mod i'n credu mai dyma'r adeg anghywir i fod yn trafod hynny? Nid wyf i eisiau i ni ddweud unrhyw beth sy'n tanseilio'r ddadl y mae'r undebau llafur yn ei gwneud, nid ar gyfer rhyw gynllun wrth gefn, nid ar gyfer rhywbeth os na fydd pethau'n mynd y ffordd yr hoffai'r undebau llafur ei gweld. Rwyf i eisiau i ni weld y Llywodraeth hon yn rhoi ein holl egni a'n hymrwymiad y tu ôl i'r cynllun y mae'r undebau llafur wedi ei ddatblygu—cynllun credadwy, i ddyfynnu Tata Steel. Ar hyn o bryd, rwy'n credu os dechreuwn ni siarad am yr hyn y byddwn ni'n ei wneud os bydd cynllun yn methu, mewn gwirionedd rydym ni'n mynd i ddraenio rhywfaint o egni a rhywfaint o botensial allan o'r ymdrechion y mae ein cydweithwyr yn yr undebau llafur—yn sicr gyda chefnogaeth y Llywodraeth hon a chyda'r gefnogaeth ar draws y Siambr—yn eu gwneud heddiw yn eu trafodaethau gyda'r cwmni. Rwyf i eisiau i ni ganolbwyntio ar hynny. Dyna oedd pwyslais y drafodaeth a gynhaliodd Eluned Morgan pan oedd hi ym Mumbai gyda'r cwmni. Bydd Gweinidog yr economi yn cyfarfod â phrif weithredwr Tata Steel eto yfory yma yng Nghymru. Byddwn yn canolbwyntio, Llywydd, nid ar yr hyn sy'n digwydd os bydd y cynllun yn methu, ond ar wneud popeth o fewn ein gallu i wneud i'r cynllun hwnnw lwyddo. A chyda'r posibilrwydd o Lywodraeth Lafur o bosibl ar y gorwel, â lefel hollol newydd o uchelgais a chefnogaeth i'r diwydiant hwnnw, rwy'n credu bod gan y cynllun hwnnw siawns go iawn o lwyddo. Cefnogi'r cynllun hwnnw yw'r hyn yr ydym ni'n ei wneud heddiw ac y byddwn yn parhau i'w wneud dros yr wythnosau i ddod.
It's interesting to hear to First Minister and in particular Plaid Cymru say that the UK Government has done nothing in Port Talbot, whereas, in fact, what the UK Government has done is secure the future of the steel industry in south Wales with a £500 million support package to help Tata as it transitions to a greener future, but also securing that £100 million transition fund to help workers who will be affected in Port Talbot by the changes. To date, the Welsh Government hasn't put a single penny into either pot. It hasn't put a penny to support any worker in Port Talbot at all. It is a disgrace. Why hasn't the Welsh Government done that, and will they do that now?
Mae'n ddiddorol clywed y Prif Weinidog ac yn enwedig Plaid Cymru yn dweud nad yw Llywodraeth y DU wedi gwneud dim ym Mhort Talbot, ond mewn gwirionedd, yr hyn y mae Llywodraeth y DU wedi ei wneud yw sicrhau dyfodol y diwydiant dur yn ne Cymru gyda phecyn cymorth gwerth £500 miliwn i helpu Tata wrth iddo bontio i ddyfodol gwyrddach, ond hefyd sicrhau'r gronfa bontio honno gwerth £100 miliwn i helpu gweithwyr a fydd yn cael eu heffeithio ym Mhort Talbot gan y newidiadau. Hyd yma, nid yw Llywodraeth Cymru wedi rhoi'r un geiniog yn y naill gronfa na'r llall. Nid yw wedi rhoi'r un geiniog i gynorthwyo unrhyw weithiwr ym Mhort Talbot o gwbl. Mae'n warth. Pam nad yw Llywodraeth Cymru wedi gwneud hynny, ac a fyddan nhw'n gwneud hynny nawr?
Well, Llywydd, the Member is mistaken almost from start to finish in what he said. I have never said that the UK Government had done nothing. I was very glad to have a conversation with the Chancellor of the Exchequer, Jeremy Hunt, in the lead-up to the announcement, and I welcomed the announcement at the time. So, we've never not recognised the fact that £500 million is a major commitment to the future of the steel industry. Unfortunately, it is not sufficient to secure a just transition to that future. That's where our discussions have been, on creating a pathway to that electric arc future that offers people who work in that industry today a hope that their futures will be secured in that process. That will need a Labour Government to do that. What we face in the current Government is a Prime Minister who won't take a phone call on the day when 3,000 jobs are lost, and a Secretary of State who has never once visited Port Talbot. Can you imagine that? A Secretary of State responsible for the future of the UK steel industry who has not once in all those months been prepared to come to Wales to discuss the future of the plant. And, Llywydd, just to be clear, the Member is completely wrong about Welsh Government investment in that industry. We have, over a decade—. I don't think there's barely a year in the last 10 years when the Welsh Government hasn't invested alongside Tata in the skills development of that workforce, in the research and development aspect of Tata steel, and in environmental improvements in the plant in Port Talbot. Year in, year out, we have been there, and that isn't going to change.
Wel, Llywydd, mae'r Aelod yn anghywir bron o'r dechrau i'r diwedd yn yr hyn a ddywedodd. Nid wyf i erioed wedi dweud nad oedd Llywodraeth y DU wedi gwneud dim. Roeddwn i'n falch iawn o gael sgwrs gyda Changhellor y Trysorlys, Jeremy Hunt, yn y cyfnod cyn y cyhoeddiad, a chroesawais y cyhoeddiad ar y pryd. Felly, nid ydym erioed wedi methu â chydnabod y ffaith bod £500 miliwn yn ymrwymiad mawr i ddyfodol y diwydiant dur. Yn anffodus, nid yw'n ddigon i sicrhau trosglwyddiad cyfiawn i'r dyfodol hwnnw. Dyna lle mae ein trafodaethau wedi bod, ar greu llwybr at y dyfodol arc trydan hwnnw sy'n cynnig gobaith i bobl sy'n gweithio yn y diwydiant hwnnw heddiw y bydd eu dyfodol yn cael ei sicrhau yn y broses honno. Bydd angen Llywodraeth Lafur i wneud hynny. Yr hyn sy'n ein hwynebu yn y Llywodraeth bresennol yw Prif Weinidog na wnaiff dderbyn galwad ffôn ar y diwrnod pan fo 3,000 o swyddi yn cael eu colli, ac Ysgrifennydd Gwladol nad yw erioed wedi ymweld â Phort Talbot unwaith. Allwch chi ddychmygu hynny? Ysgrifennydd Gwladol sy'n gyfrifol am ddyfodol diwydiant dur y DU nad yw unwaith ym mhob un o'r misoedd hynny wedi bod yn barod i ddod i Gymru i drafod dyfodol y gwaith. A, Llywydd, i fod yn glir, mae'r Aelod yn hollol anghywir am fuddsoddiad Llywodraeth Cymru yn y diwydiant hwnnw. Rydyn ni, dros ddegawd—. Nid wyf i'n credu bod prin flwyddyn yn y 10 mlynedd diwethaf pan nad yw Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi ochr yn ochr â Tata yn natblygiad sgiliau'r gweithlu hwnnw, yn agwedd ymchwil a datblygu Tata Steel, ac mewn gwelliannau amgylcheddol yn y gwaith ym Mhort Talbot. Flwyddyn ar ôl blwyddyn, rydym ni wedi bod yno, ac nid yw hynny'n mynd i newid.
As an ex-steelworker, possibly the only one in the Senedd, I am a strong supporter of the continuation of steel making and iron making in Wales. Electric arc furnaces have the following weaknesses: firstly, they're dependent on sufficient quality recyclable steel; secondly, they're dependent upon low electricity prices; and limited types of steel are able to be produced. Will the First Minister make further representations to both Tata and the Westminster Government regarding the continuity of iron and steel making in Port Talbot, because that's the only way it's going to have a long-term future?
Fel cyn-weithiwr dur, yr unig un yn y Senedd o bosibl, rwy'n gefnogwr cryf o barhad cynhyrchu dur a chynhyrchu haearn yng Nghymru. Mae gan ffwrneisi arc trydan y gwendidau canlynol: yn gyntaf, maen nhw'n ddibynnol ar ddigon o ddur ailgylchadwy o ansawdd; yn ail, maen nhw'n ddibynnol ar brisiau trydan isel; a gellir cynhyrchu mathau cyfyngedig o ddur. A wnaiff y Prif Weinidog sylwadau pellach i Tata a Llywodraeth San Steffan ynghylch parhad cynhyrchu haearn a dur ym Mhort Talbot, gan mai dyna'r unig ffordd y bydd ganddo ddyfodol hirdymor?
Well, Llywydd, Mike Hedges is absolutely right: the electric arc possibilities for Port Talbot are real and important, but they're not sufficient. That is why keeping that second blast furnace going during the coming years is so important, not just to the workers, not just to the town, but to the whole of the United Kingdom. Because, if we don't do that, the whole of the United Kingdom will lose the opportunity for virgin steel making, exposing us in a way you absolutely would have thought that the UK Government would have learned its lesson on this. Look at the impact of the war in Ukraine on supply chains, on things that people thought that they could rely on and now find that they can't at all. To put ourselves knowingly and deliberately in that same position in relation to something as basic as steel making, something that you need for electric vehicles, that you need for floating offshore wind, that a mature economy simply cannot do without—. That's why it's important to keep that second blast furnace going and, in the meantime, technologies will go on maturing. Things that electric arc furnaces cannot do today may be possible and there may be other ways of producing those steel products in the future. What we cannot afford—the United Kingdom cannot afford—is an abrupt end to steel making of that sort today and then a gap opening up before we're able to replace that capacity in the future.
Wel, Llywydd, mae Mike Hedges yn llygad ei le: mae'r posibiliadau arc trydan ar gyfer Port Talbot yn wirioneddol ac yn bwysig, ond dydyn nhw ddim yn ddigonol. Dyna pam mae cadw'r ail ffwrnais chwyth honno i fynd yn ystod y blynyddoedd nesaf mor bwysig, nid yn unig i'r gweithwyr, nid yn unig i'r dref, ond i'r Deyrnas Unedig gyfan. Oherwydd, os na wnawn ni hynny, bydd y Deyrnas Unedig gyfan yn colli'r cyfle i gynhyrchu dur crai, gan ein gadael yn agored mewn ffordd y byddech chi wedi meddwl yn sicr y byddai Llywodraeth y DU wedi dysgu ei gwers ar hyn. Edrychwch ar effaith y rhyfel yn Wcráin ar gadwyni cyflenwi, ar bethau yr oedd pobl yn meddwl y gallen nhw ddibynnu arnyn nhw a bellach yn canfod na allan nhw o gwbl. I roi ein hunain yn ymwybodol ac yn fwriadol yn yr un sefyllfa honno o ran rhywbeth mor sylfaenol â chynhyrchu dur, rhywbeth sydd ei angen arnoch chi ar gyfer cerbydau trydan, sydd ei angen arnoch chi ar gyfer ynni gwynt arnofiol ar y môr, na all economi aeddfed wneud hebddo—. Dyna pam mae'n bwysig cadw'r ail ffwrnais chwyth honno i fynd ac, yn y cyfamser, bydd technolegau yn parhau i aeddfedu. Efallai y bydd pethau na all ffwrneisi arc trydan eu gwneud heddiw yn bosibl ac efallai y bydd ffyrdd eraill o gynhyrchu'r cynhyrchion dur hynny yn y dyfodol. Yr hyn na allwn ei fforddio—na all y Deyrnas Unedig ei fforddio—yw diwedd sydyn i gynhyrchu dur o'r math hwnnw heddiw ac yna bwlch yn agor cyn i ni allu disodli'r gallu hwnnw yn y dyfodol.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. The leader of the Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. First Minister, last week, I challenged you on various comments and evidence that had been made to the COVID inquiry. You wouldn't answer those questions, and I accept the point that you made, that you had due respect and regard for the COVID inquiry. But here we are on the floor of the Welsh Parliament. Over the weekend, I tuned into a radio programme on Times Radio. You were quite happy to wax lyrical on there about the COVID inquiry and your relationship with the UK Government. Why is there a difference in your ability to speak about the COVID response of the Welsh Government to the media, but you're not prepared to speak on the floor of the Welsh Parliament when you're challenged on the evidence that's in the public domain?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, yr wythnos diwethaf, fe wnes i eich herio ar wahanol sylwadau a thystiolaeth a wnaed i'r ymchwiliad COVID. Nid oeddech chi'n fodlon ateb y cwestiynau hynny, ac rwy'n derbyn y pwynt a wnaethoch, bod gennych chi barch a sylw dyledus tuag at yr ymchwiliad COVID. Ond dyma ni ar lawr Senedd Cymru. Dros y penwythnos, gwrandawais ar raglen radio ar Times Radio. Roeddech chi'n ddigon hapus i draethu ar y rhaglen honno am yr ymchwiliad COVID a'ch perthynas â Llywodraeth y DU. Pam mae gwahaniaeth yn eich gallu i siarad am ymateb COVID Llywodraeth Cymru gyda'r cyfryngau, ond nad ydych chi'n barod i siarad ar lawr Senedd Cymru pan fyddwch chi'n cael eich herio ar y dystiolaeth sydd yn y parth cyhoeddus?
Well, Llywydd, my answers to the journalist who interviewed me were very carefully crafted to make sure that I said only things that I have said time and time again already here on the floor of the Senedd and elsewhere. I said nothing in that interview that is not already and many, many times over in the public domain. There is a world of difference in just repeating what has already been said and being asked to pre-empt an examination that I will undergo tomorrow, under oath, in front of a statutory inquiry and a judge of the Court of Appeal. Those things are simply not comparable.
Wel, Llywydd, roedd fy atebion i'r newyddiadurwr a wnaeth fy nghyfweld i wedi'u llunio'n ofalus iawn i wneud yn siŵr fy mod i'n dweud dim ond pethau yr wyf i wedi eu dweud dro ar ôl tro eisoes yma ar lawr y Senedd ac mewn mannau eraill. Ni ddywedais unrhyw beth yn y cyfweliad hwnnw nad yw eisoes a llawer, lawer gwaith drosodd yn y parth cyhoeddus. Mae byd o wahaniaeth rhwng ailadrodd yr hyn a ddywedwyd eisoes a chael cais i ragflaenu archwiliad y byddaf i'n ddarostyngedig iddo yfory, o dan lw, o flaen ymchwiliad statudol a barnwr y Llys Apêl. Yn syml, nid oes modd cymharu'r pethau hynny.
No-one's asking you to pre-empt the questions, when the line of questioning is put to you, First Minister, and the line of questioning that the journalist put was very broad; it was about the relationship that you as a Welsh Government had with the UK Government. And you were quite willing to engage in that discussion. What I've heard over the last week from the COVID inquiry, which is in the public domain, is how many Welsh Government Ministers, as we heard yesterday, use Senedd-provided devices in their communications. Now, what I'd like to try and understand—. So, it's not pre-empting responses that you might give tomorrow, but it's the protocol that the Welsh Government operates under with retention of information, given that Ministers, such as the economy Minister, highlighted how it was embarrassing that data was lost because the Senedd IT department lost that data when they were upgrading his phone—and you've alluded to the fact that you've used your Senedd device to have exchanges on WhatsApp—how the protocols that the Welsh Government work to in retention of information reaches into devices that are provided by the Senedd. Surely there’s a discrepancy there, and, if it doesn’t get captured by the protocols that the Welsh Government undertakes, how on earth can people have confidence that important information is contained and held ready for descriptions and evidence in the COVID inquiry or other inquiries that might require that information?
Does neb yn gofyn i chi ragflaenu'r cwestiynau, pan fydd y cwestiynau yn cael eu gofyn i chi, Prif Weinidog, ac roedd y cwestiynau a ofynnwyd gan y newyddiadurwr yn eang iawn; roedd yn ymwneud â'r berthynas yr oedd gennych chi fel Llywodraeth Cymru gyda Llywodraeth y DU. Ac roeddech chi'n gwbl barod i gymryd rhan yn y drafodaeth honno. Yr hyn yr wyf i wedi ei glywed dros yr wythnos ddiwethaf o'r ymchwiliad COVID, sydd yn y parth cyhoeddus, yw faint o Weinidogion Llywodraeth Cymru, fel y clywsom ni ddoe, sy'n defnyddio dyfeisiau wedi'u darparu gan y Senedd yn eu gohebiaethau. Nawr, yr hyn yr hoffwn i geisio ei ddeall—. Felly, nid yw'n rhagflaenu ymatebion y gallech chi eu rhoi yfory, ond dyma'r protocol y mae Llywodraeth Cymru yn gweithredu yn unol ag ef o ran cadw gwybodaeth, o gofio bod Gweinidogion, fel Gweinidog yr economi, wedi tynnu sylw at y ffaith ei fod yn destun embaras bod data wedi cael ei golli oherwydd bod adran TG y Senedd wedi colli'r data hwnnw pan oedd yn uwchraddio ei ffôn—ac rydych chi wedi cyfeirio at y ffaith eich bod chi wedi defnyddio eich dyfais gan y Senedd i gael sgyrsiau ar WhatsApp—sut mae'r protocolau y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio yn unol â nhw i gadw gwybodaeth yn cyrraedd dyfeisiau a ddarperir gan y Senedd. Siawns nad oes anghysondeb yno, ac, os nad yw'n cael ei ddal gan y protocolau y mae Llywodraeth Cymru yn eu dilyn, sut ar y ddaear all pobl fod yn hyderus bod gwybodaeth bwysig yn cael ei chynnwys ac yn cael ei chadw yn barod ar gyfer disgrifiadau a thystiolaeth yn yr ymchwiliad COVID neu ymchwiliadau eraill a allai fod angen yr wybodaeth honno?
Well, Llywydd, protocols do exist for the way in which Ministers use electronic devices, whether those are Welsh Government devices or the devices that every one of us is supplied with as a result of our membership of the Senedd. Those protocols are to be found amongst the more than 35,000 documents that the Welsh Government has disclosed to the inquiry, and the inquiry will itself disclose those documents that it believes to be relevant into the public domain.
I’m very reluctant to get drawn into what the inquiry has discussed, Llywydd, for all the reasons I described last week. I think I would be on safe enough ground to say this—that this issue of how electronic communications are used has been a theme of the inquiry in every place it has visited. It was exhaustively rehearsed with UK Ministers, it was a focus of the inquiry in Scotland, and it has been rehearsed in Wales. I’ve no doubt that the inquiry itself will be thinking about recommendations that it may make for the future if there are any new protocols that need to be developed.
Wel, Llywydd, mae protocolau yn bodoli ar gyfer y ffordd y mae Gweinidogion yn defnyddio dyfeisiau electronig, pa un a yw'r rheini'n ddyfeisiau Llywodraeth Cymru neu'r dyfeisiau a ddarperir i bob un ohonom ni o ganlyniad i'n haelodaeth o'r Senedd. Mae'r protocolau hynny i'w canfod ymhlith y dros 35,000 o ddogfennau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u datgelu i'r ymchwiliad, a bydd yr ymchwiliad ei hun yn datgelu'r dogfennau hynny y mae'n credu sy'n berthnasol i'r parth cyhoeddus.
Rwy'n amharod iawn i gael fy nhynnu i'r hyn y mae'r ymchwiliad wedi ei drafod, Llywydd, am yr holl resymau a ddisgrifiais yr wythnos diwethaf. Rwy'n credu y byddwn i ar dir digon diogel i ddweud hyn—bod y mater hwn o sut mae gohebiaeth electronig yn cael ei defnyddio wedi bod yn un o themâu'r ymchwiliad ym mhob man y mae wedi ymweld ag ef. Fe'i trafodwyd yn drwyadl gyda Gweinidogion y DU, roedd yn ganolbwynt i'r ymchwiliad yn yr Alban, ac mae wedi cael ei drafod yng Nghymru. Nid oes gen i unrhyw amheuaeth y bydd yr ymchwiliad ei hun yn meddwl am argymhellion y gallai eu gwneud ar gyfer y dyfodol os oes unrhyw brotocolau newydd y mae angen eu datblygu.
We were constantly told that the Welsh Government was led by the science. As opposition Members, we are being led by the evidence when it comes to trying to understand how Welsh Government, how special advisers, how the civil servants and other decision makers arrived at the decisions that impacted everyone's lives in this country, and key decisions that either led to life-and-death situations for many people—that was the severity and the magnitude of the decisions that were being taken. And I know, First Minister, that you felt that burden, just like every other decision maker felt it as well. So, I'm not trying to diminish the level of expectation that was on your shoulders, and indeed other decision makers across the United Kingdom. But it is incumbent on us to try and understand how those decisions were arrived at and how they were enacted.
Last week, your senior special adviser, in cross-examination by the chair of the inquiry herself, Baroness Hallett, said that she misused her personal phone for communications within Government. Those were her words; she admitted that. So, under the civil service code that governs the relationship between senior civil servants and also special advisers, given that admission, what action are you taking as First Minister to bring the disciplinary process to bear as it would be used on any minor or junior official if such a disclosure had come about? Or are you prepared not to act and allow such a transgression to get away with it?
Dywedwyd wrthym ni'n gyson bod Llywodraeth Cymru yn cael ei harwain gan y wyddoniaeth. Fel Aelodau'r gwrthbleidiau, rydym ni'n cael ein harwain gan y dystiolaeth o ran ceisio deall sut y gwnaeth Llywodraeth Cymru, sut y gwnaeth cynghorwyr arbennig, sut y gwnaeth y gweision sifil a phenderfynwyr eraill y penderfyniadau a effeithiodd ar fywydau pawb yn y wlad hon, a phenderfyniadau allweddol a arweiniodd naill ai at sefyllfaoedd bywyd a marwolaeth i lawer o bobl—dyna ddifrifoldeb a maint y penderfyniadau a oedd yn cael eu gwneud. Ac rwy'n gwybod, Prif Weinidog, eich bod chi'n teimlo'r baich hwnnw, yn union fel yr oedd pob penderfynwr arall yn ei deimlo hefyd. Felly, nid wyf i'n ceisio bychanu lefel y disgwyliad a oedd ar eich ysgwyddau chi, ac yn wir penderfynwyr eraill ledled y Deyrnas Unedig. Ond mae'n ddyletswydd arnom ni i geisio deall sut y gwnaed y penderfyniadau hynny a sut y cawson nhw eu gweithredu.
Yr wythnos diwethaf, dywedodd eich uwch gynghorydd arbennig, wrth gael ei chroesholi gan gadeirydd yr ymchwiliad ei hun, y Farwnes Hallett, ei bod wedi camddefnyddio ei ffôn personol ar gyfer gohebiaeth o fewn y Llywodraeth. Dyna oedd ei geiriau hi; fe wnaeth hi gyfaddef hynny. Felly, o dan god y gwasanaeth sifil sy'n llywodraethu'r berthynas rhwng uwch weision sifil a chynghorwyr arbennig hefyd, o ystyried y cyfaddefiad hwnnw, pa gamau ydych chi'n eu cymryd fel Prif Weinidog i roi'r broses ddisgyblu ar waith fel y byddai'n cael ei defnyddio ar unrhyw fân swyddog neu swyddog iau pe bai datgeliad o'r fath wedi digwydd? Neu a ydych chi'n barod i beidio â gweithredu a chaniatáu i gamweithred o'r fath gael ei hanwybyddu?
Well, Llywydd, let me respond first of all to the point that the leader of the opposition made. The pandemic touched the lives of everyone who lived in Wales, and many families lost loved ones, and the inquiry is there to shine a spotlight onto the way in which decisions here were made here in Wales. I'm very glad indeed that it spent the time it has here in Wales and it has been able to ask the questions that it has asked. That will not be the sum total of the evidence, as the leader of the opposition has said, that is available to people in Wales. As well as all the documents that have been submitted to the inquiry, the more than 100 statements that have been submitted to it in response to rule 9 requests, there will be all that information that already lies there on the record: more than 250 press conferences in which Ministers appeared and answered questions from journalists of whatever description—we never once denied access to a press conference to any journalist who asked to attend—the tens and tens of statements, debates, questions that have been answered on the floor of this Senedd; the sessions that he and his predecessor as leader of the opposition—. And I was always very grateful to you both for coming every week to be able to hear directly from the chief medical officer, the chief scientific officer, the chief executive of the NHS here in Wales, so that you would have access to the best information that was available to us as a Welsh Government. The record is immense of the evidence that is available, and I want to make sure that anyone who has questions to ask about what happened in those very difficult days has the ability to interrogate that record.
On the Member's final point, Llywydd, I am not responsible for the civil service code; I am responsible for the ministerial code. Special advisers are civil servants, and it is the Permanent Secretary's responsibility to exercise authority in relation to those matters, not mine.
Wel, Llywydd, gadewch i mi ymateb yn gyntaf i'r pwynt a wnaeth arweinydd yr wrthblaid. Cyffyrddodd y pandemig fywydau pawb a oedd yn byw yng Nghymru, a chollodd llawer o deuluoedd anwyliaid, ac mae'r ymchwiliad yno i daflu goleuni ar y ffordd y gwnaed penderfyniadau yma yng Nghymru. Rwy'n falch dros ben ei fod wedi treulio'r amser y mae wedi ei dreulio yma yng Nghymru a'i fod wedi gallu gofyn y cwestiynau y mae wedi eu gofyn. Nid dyna fydd cyfanswm y dystiolaeth, fel y dywedodd arweinydd yr wrthblaid, sydd ar gael i bobl yng Nghymru. Yn ogystal â'r holl ddogfennau sydd wedi cael eu cyflwyno i'r ymchwiliad, y mwy na 100 o ddatganiadau sydd wedi cael eu cyflwyno iddo mewn ymateb i geisiadau rheol 9, bydd yr holl wybodaeth honno sydd eisoes yno ar gofnod: mwy na 250 o gynadleddau i'r wasg lle ymddangosodd Gweinidogion gan ateb cwestiynau gan newyddiadurwyr o ba bynnag ddisgrifiad—ni wnaethom ni atal mynediad yr un waith i gynhadledd i'r wasg i unrhyw newyddiadurwr a ofynnodd i fod yn bresennol—y degau ar ddegau o ddatganiadau, dadleuon, cwestiynau sydd wedi cael eu hateb ar lawr y Senedd hon; y sesiynau y cafodd ef a'i ragflaenydd fel arweinydd yr wrthblaid—. Ac roeddwn i bob amser yn ddiolchgar iawn i'r ddau ohonoch chi am ddod bob wythnos i allu clywed yn uniongyrchol gan y prif swyddog meddygol, y prif swyddog gwyddonol, prif weithredwr y GIG yma yng Nghymru, fel y byddai gennych chi fynediad at yr wybodaeth orau a oedd ar gael i ni fel Llywodraeth Cymru. Mae'r cofnod o'r dystiolaeth sydd ar gael yn anferthol, ac rwyf i eisiau gwneud yn siŵr bod gan unrhyw un sydd â chwestiynau i'w gofyn am yr hyn a ddigwyddodd yn y dyddiau anodd iawn hynny y gallu i archwilio'r cofnod hwnnw.
O ran pwynt olaf yr Aelod, Llywydd, nid wyf i'n gyfrifol am god y gwasanaeth sifil; rwy'n gyfrifol am y cod gweinidogol. Gweision sifil yw cynghorwyr arbennig, a chyfrifoldeb yr Ysgrifennydd Parhaol yw arfer awdurdod o ran y materion hynny, nid fy nghyfrifoldeb i.
And before I move on, just for the record, I am responsible for the Senedd Commission staff, and I'm sure the leader of the opposition did not seek to imply any criticism of the ICT Senedd staff, in his questioning of the First Minister, on any data that was lost by the ICT department. Software updates are very complex and have consequences on all our devices, and it was most definitely not as a result of the Senedd ICT department that the data was lost. So, any criticism of the staff of that department, I'm sure you did not imply that.
A chyn i mi symud ymlaen, ar gyfer y cofnod, fi sy'n gyfrifol am staff Comisiwn y Senedd, ac rwy'n siŵr nad oedd arweinydd yr wrthblaid yn ceisio awgrymu unrhyw feirniadaeth o staff TGCh y Senedd, wrth iddo holi'r Prif Weinidog, o ran unrhyw ddata a gollwyd gan yr adran TGCh. Mae diweddariadau meddalwedd yn gymhleth iawn ac yn arwain at oblygiadau i'n holl ddyfeisiau, ac yn gwbl sicr nid oherwydd adran TGCh y Senedd y collwyd y data. Felly, unrhyw feirniadaeth o staff yr adran honno, rwy'n siŵr na wnaethoch chi awgrymu hynny.
Arweinydd Plaid Cymru nawr, Rhun ap Iorwerth.
The leader of Plaid Cymru now, Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Llywydd. Many people were incredulous that the First Minister would refuse to answer questions here in the Senedd last week on the COVID pandemic, whilst being willing to answer questions in that Times Radio interview just a few days later. The First Minister has told us today that, in that interview, he was able to give very carefully crafted answers to the journalist. I'm sure he's not suggesting that there had been an agreement in advance what questions exactly he would be asked by the journalist. As a former broadcast journalist myself, I'm sure that is not how it would happen. And I know that he is perfectly able to carefully craft answers here in the Parliament too. But will the First Minister admit now that his failure to answer those questions last week, whilst being willing to give the radio interview, will be seen as an attempt to avoid parliamentary scrutiny?
Diolch, Llywydd. Roedd llawer o bobl yn anghrediniol y byddai'r Prif Weinidog yn gwrthod ateb cwestiynau yma yn y Senedd yr wythnos diwethaf am bandemig COVID, tra'n barod i ateb cwestiynau yn y cyfweliad Times Radio hwnnw ychydig ddiwrnodau yn ddiweddarach. Mae'r Prif Weinidog wedi dweud wrthym ni heddiw ei fod, yn y cyfweliad hwnnw, wedi gallu rhoi atebion a luniwyd yn ofalus iawn i'r newyddiadurwr. Rwy'n siŵr nad yw'n awgrymu y bu cytundeb ymlaen llaw ynghylch pa gwestiynau yn union y byddai'r newyddiadurwr yn eu gofyn iddo. Fel cyn-newyddiadurwr darlledu fy hun, rwy'n siŵr nad dyna sut y byddai'n digwydd. A gwn ei fod yn berffaith abl i lunio atebion yn ofalus yma yn y Senedd hefyd. Ond a wnaiff y Prif Weinidog gyfaddef nawr y bydd ei fethiant i ateb y cwestiynau hynny yr wythnos diwethaf, tra'n barod i roi'r cyfweliad radio, yn cael ei ystyried fel ymgais i osgoi craffu seneddol?
No, Llywydd, I entirely reject that. It's a nonsensical accusation, and the leader of Plaid Cymru ought to know better than to make it. Because I answer questions on the floor of this Senedd every week. I will be here next week, as the Llywydd said, answering questions after I have given my evidence. I will be answering questions next week in front of the Committee for the Scrutiny of the First Minister. I will answer questions at the right moment. When I said here last week, and, as I said today, when I answer questions in a journalist's interview—. And, of course, on that, at least, the leader of Plaid Cymru was right: I had no idea what questions I would be asked. But, when I was asked a question that might have a bearing on my evidence in front of the inquiry, I was scrupulous to make sure that I said nothing that was not already available on the public record. And that's the respect that I will show to the inquiry.
Na, Llywydd, rwy'n gwrthod hynny'n llwyr. Mae'n gyhuddiad disynnwyr, a dylai arweinydd Plaid Cymru wybod yn well na'i wneud. Oherwydd rwy'n ateb cwestiynau ar lawr y Senedd hon bob wythnos. Byddaf yma yr wythnos nesaf, fel y dywedodd y Llywydd, yn ateb cwestiynau ar ôl i mi roi fy nhystiolaeth. Byddaf yn ateb cwestiynau yr wythnos nesaf gerbron y Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog. Byddaf yn ateb cwestiynau ar yr amser iawn. Pan ddywedais i yma yr wythnos diwethaf, ac, fel y dywedais i heddiw, pan fyddaf yn ateb cwestiynau mewn cyfweliad â newyddiadurwr—. Ac, wrth gwrs, ar hynny, o leiaf, roedd arweinydd Plaid Cymru yn iawn: doedd gen i ddim syniad pa gwestiynau fyddai'n cael eu gofyn i mi. Ond, pan ofynnwyd cwestiwn i mi a allai effeithio ar fy nhystiolaeth gerbron yr ymchwiliad, roeddwn i'n ofalus i wneud yn siŵr nad oeddwn i'n dweud dim nad oedd eisoes ar gael ar y cofnod cyhoeddus. A dyna'r parch y byddaf yn ei ddangos i'r ymchwiliad.
And, of course, the First Minister is perfectly able to craft those answers in exactly the same way here in the Senedd, and to avoid what he might see as pitfalls of prejudicing his evidence to the COVID inquiry tomorrow. I repeat what I said last week: it is our job to scrutinise, the First Minister's job to open himself up to scrutiny—as, of course, he does on many occasions—but we get to choose when we ask the questions that we want to ask. Now, I sincerely hope that the next First Minister will open himself to scrutiny too. The front-runner for that job, the health Minister during the pandemic, of course, gave evidence to the inquiry yesterday. Let's look at what we learnt from that session: inadequate preparation for the wrong pandemic; WhatsApp messages lost; personal protective equipment not fit for purpose; lockdown modelling carried out too late; the wrong decision on the six nations rugby match. All of these admissions give rise to more questions than answers, but there's barely any time to ask them, of course. There were some technical difficulties yesterday, but the chair of the inquiry said that Vaughan Gething's evidence still had to be wrapped up the same day—just a practical example of why a Wales-specific COVID inquiry is needed, but, of course, the First Minister refused to give us that inquiry. So, will he tell us here in the Senedd today which aspect of Vaughan Gething's evidence does he find most troubling?
Ac, wrth gwrs, mae'r Prif Weinidog yn berffaith abl i lunio'r atebion hynny yn union yr un ffordd yma yn y Senedd, ac i osgoi'r hyn y gallai eu hystyried fel y peryglon o ragfarnu ei dystiolaeth i'r ymchwiliad COVID yfory. Rwy'n ailadrodd yr hyn a ddywedais yr wythnos diwethaf: ein cyfrifoldeb ni yw craffu, cyfrifoldeb y Prif Weinidog yw agor ei hun i graffu—fel, wrth gwrs, y mae'n ei wneud ar sawl achlysur—ond ni sy'n cael dewis pryd rydym ni'n gofyn y cwestiynau yr ydym ni eisiau eu gofyn. Nawr, rwy'n mawr obeithio y bydd y Prif Weinidog nesaf yn agor ei hun i graffu hefyd. Fe wnaeth y ceffyl blaen ar gyfer y swydd honno, y Gweinidog iechyd yn ystod y pandemig, wrth gwrs, roi tystiolaeth i'r ymchwiliad ddoe. Gadewch i ni edrych ar yr hyn a ddarganfuwyd gennym ni o'r sesiwn honno: paratoad annigonol ar gyfer y pandemig anghywir; colli negeseuon WhatsApp; cyfarpar diogelu personol nad oedd yn addas i'r diben; modelu cyfyngiadau symud a wnaed yn rhy hwyr; y penderfyniad anghywir am gêm rygbi'r chwe gwlad. Mae'r holl gyfaddefiadau hyn yn arwain at fwy o gwestiynau nag atebion, ond prin y ceir unrhyw amser i'w gofyn, wrth gwrs. Roedd rhai anawsterau technegol ddoe, ond dywedodd cadeirydd yr ymchwiliad fod yn rhaid cwblhau tystiolaeth Vaughan Gething yr un diwrnod o hyd—dim ond enghraifft ymarferol o pam mae angen ymchwiliad COVID penodol i Gymru, ond, wrth gwrs, gwrthododd y Prif Weinidog roi'r ymchwiliad hwnnw i ni. Felly, a wnaiff ef ddweud wrthym ni yma yn y Senedd heddiw pa agwedd ar dystiolaeth Vaughan Gething sy'n peri'r pryder mwyaf iddo?
Well, of course I won't, Llywydd, because the Member's question is a vivid illustration of why that sort of question is not properly put to me before I answer questions in front of the inquiry. He says to me, 'Of course I could craft a careful answer to his question', and had he asked me a question that did not immediately draw me into the evidence that is being provided—evidence on oath, evidence to a statutory inquiry—. It's absolutely wrong, Llywydd, and that question was a most vivid illustration of just how wrong you can be in trying to replay on the floor of the Senedd an inquiry that has been set up specifically in order to be able to examine, in this case, the actions of the Welsh Government. He's wrong to ask me and I will not be drawn into that conversation.
Wel, na wnaf, wrth gwrs, Llywydd, gan fod cwestiwn yr Aelod yn enghraifft dda o pam nad yw'r math hwnnw o gwestiwn yn cael ei ofyn i mi yn briodol cyn i mi ateb cwestiynau gerbron yr ymchwiliad. Mae'n dweud wrthyf i, 'Wrth gwrs y gallwn i lunio ateb gofalus i'w gwestiwn', a phe bai wedi gofyn cwestiwn i mi na wnaeth fy nhynnu i'n syth i mewn i'r dystiolaeth sy'n cael ei darparu—tystiolaeth ar lw, tystiolaeth i ymchwiliad statudol—. Mae'n gwbl anghywir, Llywydd, ac roedd y cwestiwn hwnnw yn enghraifft dda iawn o ba mor anghywir y gallwch chi fod wrth geisio ailchwarae ar lawr y Senedd ymchwiliad sydd wedi cael ei sefydlu yn benodol er mwyn gallu archwilio, yn yr achos hwn, gweithredoedd Llywodraeth Cymru. Mae'n anghywir i ofyn i mi ac ni wnaf i gael fy nhynnu i mewn i'r sgwrs honno.
Obviously, it's a matter of regret that the First Minister can't differentiate between parliamentary scrutiny and the questions that he will rightly be asked by the COVID inquiry itself. The Times Radio interview that I referred to earlier has been revealing in contexts other than just COVID. Speaking of the UK Labour leader, Keir Starmer, the First Minister said, 'If I ever need to speak to him, I send a text and within an hour we're on the phone, speaking.' So, on Sunday, when the would-be Labour Chancellor, Rachel Reeves, refused to rule out spending cuts in some areas, did the First Minister text Keir Starmer then to spell out how disastrous that would be for Wales? If so, how quickly did he respond and what did he say?
Yn amlwg, mae'n destun edifeirwch na all y Prif Weinidog wahaniaethu rhwng craffu seneddol a'r cwestiynau y bydd ymchwiliad COVID ei hun yn eu gofyn iddo yn briodol. Mae'r cyfweliad Times Radio y cyfeiriais ato yn gynharach wedi bod yn ddadlennol mewn cyd-destunau heblaw COVID yn unig. Wrth siarad am arweinydd Llafur y DU, Keir Starmer, dywedodd y Prif Weinidog, 'Os byddaf angen siarad ag ef unrhyw bryd, rwy'n anfon neges destun ac o fewn awr rydym ni ar y ffôn, yn siarad.' Felly, ddydd Sul, pan wrthododd y darpar Ganghellor Llafur, Rachel Reeves, ddiystyru toriadau gwariant mewn rhai meysydd, a wnaeth y Prif Weinidog anfon neges destun at Keir Starmer wedyn i nodi pa mor drychinebus fyddai hynny i Gymru? Os felly, pa mor gyflym wnaeth ef ymateb a beth ddywedodd ef?
Well, Llywydd, the reason that I can be confident that if I ask for a conversation with Keir Starmer I will get it is because I would never fritter away those opportunities by doing the sort of thing that the leader of Plaid Cymru has just suggested. I know that if I want to have a proper conversation about matters that are of significance to Wales, then I must use those opportunities for those purposes. His question, designed to suggest that, somehow, a call from me on that matter would be consequential, is so removed from the realities of how parties that have to be in government, rather than in the business of pressure group and—well, I'll stop there. [Interruption.] Well, parties that operate on the basis of being pressure groups, rather than being serious parties of government. I'm afraid his question simply exposes the gulf that still exists.
Wel, Llywydd, y rheswm y gallaf i fod yn hyderus, os byddaf yn gofyn am sgwrs gyda Keir Starmer, y byddaf yn ei chael yw na fyddwn i byth yn gwastraffu'r cyfleoedd hynny trwy wneud y math o beth y mae arweinydd Plaid Cymru newydd ei awgrymu. Rwy'n gwybod, os wyf i eisiau cael sgwrs iawn am faterion sydd o bwys i Gymru, yna mae'n rhaid i mi ddefnyddio'r cyfleoedd hynny at y dibenion hynny. Mae ei gwestiwn, y bwriedir iddo awgrymu y byddai galwad gen i ar y mater hwnnw rywsut yn ganlyniadol, mor bell o realiti sut mae'n rhaid i bleidiau fod mewn llywodraeth, yn hytrach nag yn y busnes o garfanau pwyso ac—wel, fe wnaf i stopio yn y fan yna. [Torri ar draws.] Wel, pleidiau sy'n gweithredu ar sail bod yn garfanau pwyso, yn hytrach na bod yn bleidiau difrifol o lywodraeth. Mae gen i ofn mai'r cwbl y mae ei gwestiwn yn ei wneud yw datgelu'r gagendor sy'n dal i fodoli.
3. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi datblygu gwledig yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OQ60821
3. How is the Welsh Government supporting rural development in Mid and West Wales? OQ60821
Diolch i Cefin Campbell am y cwestiwn, Llywydd. Fe gafodd yr holl arian oedd ar gael drwy raglen datblygu gwledig Cymru yr Undeb Ewropeaidd 2014-20, sef £846 miliwn, ei fuddsoddi'n llwyddiannus yng Nghymru. Mae'r cyrhaeddiad hwn yn dangos ein hymrwymiad i gefnogi datblygu gwledig.
I thank Cefin Campbell for that question, Llywydd. All of the funding available through the rural development programme for Wales 2014-20 from the European Union, namely £846 million, was successfully invested in Wales. That achievement shows our commitment to supporting rural development.
Diolch, Brif Weinidog. Efallai eich bod chi'n cofio mai'r cwestiwn cyntaf ofynnais i chi yn y Siambr hon, yn ôl yn 2021, oedd: a oes angen creu strategaeth adfywio gwledig a hefyd strategaeth i fynd i'r afael â'r problemau unigryw sy'n wynebu cefn gwlad Cymru? Yn y bôn, yr ateb ges i oedd, 'Nac oes', achos, meddech chi, does yna ddim unrhyw faterion economaidd a chymdeithasol sydd yn unigryw wledig, a'u bod nhw'n ddim gwahanol i'r problemau sydd yn wynebu ardaloedd trefol.
Nawr, ers hynny, mae tystiolaeth y Sefydliad Bevan yn dangos taw cymunedau gwledig sydd wedi cael eu taro waethaf yn ystod yr argyfwng costau byw. Mae aelwydydd off-grid yn wynebu tlodi tanwydd. Mae trafnidiaeth gyhoeddus wledig yn crebachu. Mae problemau parhaus ynglŷn â phrinder gofal plant, band eang anaddas, diffyg swyddi o ansawdd, ac yn y blaen ac yn y blaen. Felly, o ystyried eich bod, fel Llywodraeth, wedi bod yn gwrthod mynd i'r afael â hyn, dwi wedi gwneud gwaith fy hun ar dlodi gwledig, ac mi fyddaf yn lansio strategaeth ddrafft yr wythnos ar ôl nesaf. Felly, gaf i ofyn ichi unwaith eto, Brif Weinidog, o bosibl am y tro olaf: a ydych chi'n cytuno â fi ei bod hi'n amser inni ddatblygu strategaeth adfywio ar gyfer Cymru wledig?
Thank you, First Minister. You may recall that the first question I asked you in this Chamber, back in 2021, was whether there was a need to create a rural regeneration strategy and also a strategy to tackle the unique problems facing rural Wales. Essentially, the response I received was, 'No', because, according to you, there are no economic and social issues that are uniquely rural, and they are no different to the problems facing urban areas.
Now, since then, evidence from the Bevan Foundation shows that it's rural communities that have been hit worst during the cost-of-living crisis. Off-grid households face fuel poverty. Public transport in rural areas is shrinking. There are ongoing problems in terms of the shortage of childcare, broadband not being appropriate, a lack of quality jobs, and so on and so forth. Given that you, as a Government, have been refusing to tackle this, I've done some work of my own on rural poverty, and I will be launching a draft strategy the week after next. So, can I ask you once again, First Minister, possibly for the last time: do you agree with me that it is now time for us to develop a regeneration strategy for rural Wales?
Diolch yn fawr i Cefin Campbell. Dwi yn cofio'r cwestiwn gwreiddiol ar ôl yr etholiad yn 2021. Mae lot o'r pwyntiau y mae'r Aelod yn eu gwneud yn bwysig ac yn berthnasol. Wrth gwrs y mae rhai pethau yng nghefn gwlad yn wahanol i'r hyn sy'n wynebu pobl sy'n byw yng Nglan yr Afon yng ngorllewin Caerdydd. Gallaf i wneud nifer o bwyntiau am gynllun i ymateb i broblemau'r bobl sy'n byw ar ystâd yn Nhrelái, er enghraifft, sy'n hollol wahanol i broblemau'r bobl sy'n byw yng nghefn gwlad, ond y pwynt yw: a ydy'r pethau strategol yn wahanol? Wrth gwrs bod y pwyntiau sy'n berthnasol i gefn gwlad yn wahanol fel yna, ond ydy'r strategaeth yn wahanol? I fi, y peth pwysig yw cael strategaeth ar gyfer yr economi i Gymru i gyd. Mae hwnna'n mynd i godi pobl sy'n byw yng nghefn gwlad a phobl sy'n byw mewn dinasoedd a phobl sy'n byw yn y Cymoedd hefyd. Ac mae lot yn well i fi i dreial meddwl am Gymru i gyd mewn ffordd strategol ac, ar yr un amser, i greu atebion sy'n ymateb i'r pethau sydd yn wahanol mewn nifer o gyd-destunau yng Nghymru.
I thank Cefin Campbell. I do remember the original question after the election in 2021. Many of the points made by the Member are important and relevant. Of course, some issues in rural areas are different to those facing people who live in Riverside in the west of Cardiff. I could make a number of points about a scheme to respond to the problems of the people who live on an estate in Ely, for example, which are very different to those of people who live in rural areas, but the point is whether there are strategic elements that are different. Of course, the points that are relevant to rural Wales are different, but is the strategy different? To me, the important thing is to have a strategy for the economy of Wales as a whole. That will raise people living in rural areas and those living in cities and those living in the Valleys as well. And I would much prefer to try to think about Wales as a whole in a strategic way and, at the same time, to create solutions that respond to those things that are different in a number of different contexts in Wales.
First Minister, I always think that rural development starts with rural growth, and my colleague Sam Kurtz and the cross-party group on rural growth generated their report last week on growth in the rural economy, which he's showing a lovely prop for there. It had a number of recommendations, and one was establishing a development board in rural Wales to help facilitate rural growth, set a clear strategy for rural Wales and set infrastructure targets on how we can improve rural Wales. A lot of constituents I speak to about when we had the old rural development board say that it was very good and that a lot of the concerns that businesses had were listened to and actioned upon. So, one of the key recommendations in the report was re-establishing that, so I'm just interested, First Minister, as perhaps one of your parting gambits as the First Minister of Wales, whether this is something that you would like to initiate from the Welsh Government.
Prif Weinidog, rwyf i bob amser yn credu bod datblygu gwledig yn dechrau gyda thwf gwledig, a lluniodd fy nghyd-Aelod Sam Kurtz a'r grŵp trawsbleidiol ar dwf gwledig eu hadroddiad yr wythnos diwethaf ar dwf yn yr economi wledig, y mae'n dangos prop hyfryd ar ei gyfer yn y fan yna. Roedd ganddo nifer o argymhellion, ac un oedd sefydlu bwrdd datblygu yng nghefn gwlad Cymru i helpu i hwyluso twf gwledig, pennu strategaeth glir ar gyfer Cymru wledig a gosod targedau seilwaith ar sut y gallwn ni wella Cymru wledig. Mae llawer o etholwyr yr wyf i'n siarad â nhw ynglŷn â phan oedd gennym ni'r hen fwrdd datblygu gwledig yn dweud ei fod yn dda iawn ac y gwrandawyd ar lawer o'r pryderon yr oedd gan fusnesau ac y gweithredwyd arnyn nhw. Felly, un o'r prif argymhellion yn yr adroddiad oedd ailsefydlu hwnnw, felly mae gen i ddiddordeb, Prif Weinidog, fel un o'ch camau ymadawol fel Prif Weinidog Cymru efallai, pa un a yw hyn yn rhywbeth yr hoffech chi ei sefydlu gan Lywodraeth Cymru.
Llywydd, I'd like to begin by thanking the cross-party group, and Sam Kurtz in leading it, for the report. I've had a chance to read it. It's a good read and it will be very important material for an incoming First Minister and the team of Ministers that he will lead. As in any report, there were parts of it that I agreed with and there were parts of it that I didn't agree with. It's going to be a report that deserves that sort of debate and consideration. I thought it had very important things to say, for example, on skills development in the rural economy. I thought it had some interesting things to say on joint forums, in which we can come together to make sure that the variety of perspectives on how to do better in the future can be brought together. I didn't agree with some of the things that it said about planning rules. I didn't agree with some of the things that it said about rural tourism, although I agreed with other things that it said on that matter.
What I'm probably myself not attracted to, Llywydd—but it won't be for me—is the idea of going back to something that was there before. Just as James Evans has met people who tell him how good it was in the old days of the rural development board, I can remember, here on the floor of the Assembly, people being perfectly critical of that board at the time when it was in operation. So, I don't think it's the best course of action to think that you can recreate, in today's conditions, something that was relevant in its time. The idea of a forum that can bring people together is different and I think that's where the debate on the report would be most fruitfully held.
Llywydd, hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'r grŵp trawsbleidiol, a Sam Kurtz yn ei arwain, am yr adroddiad. Rwyf wedi cael cyfle i'w ddarllen. Mae'n werth ei ddarllen a bydd yn ddeunydd pwysig iawn i Brif Weinidog newydd a'r tîm o Weinidogion y bydd yn ei arwain. Fel mewn unrhyw adroddiad, roedd rhannau ohono yr oeddwn i'n cytuno â nhw ac roedd rhannau ohono nad oeddwn i'n cytuno â nhw. Mae'n mynd i fod yn adroddiad sy'n haeddu'r math hwnnw o drafodaeth ac ystyriaeth. Roeddwn i'n meddwl bod ganddo bethau pwysig iawn i'w dweud, er enghraifft, am ddatblygu sgiliau yn yr economi wledig. Roeddwn i'n meddwl bod ganddo rai pethau diddorol i'w dweud am fforymau ar y cyd, lle gallwn ni ddod at ein gilydd i wneud yn siŵr y gellir dod â'r amrywiaeth o safbwyntiau ar sut i wneud yn well yn y dyfodol at ei gilydd. Doeddwn i ddim yn cytuno â rhai o'r pethau yr oedd yn eu dweud am reolau cynllunio. Doeddwn i ddim yn cytuno â rhai o'r pethau yr oedd yn eu dweud am dwristiaeth wledig, er fy mod i'n cytuno â phethau eraill yr oedd yn eu dweud am y mater hwnnw.
Yr hyn y mae'n debyg nad wyf i'n cael fy nenu ato, Llywydd—ond ni fydd yn fater i mi—yw'r syniad o fynd yn ôl at rywbeth a oedd yno o'r blaen. Yn union fel y mae James Evans wedi cyfarfod â phobl sy'n dweud wrtho pa mor dda oedd hi yn hen ddyddiau'r bwrdd datblygu gwledig, rwy'n gallu cofio, yma ar lawr y Cynulliad, pobl yn bod yn gwbl feirniadol o'r bwrdd hwnnw ar yr adeg pan oedd yn weithredol. Felly, nid wyf i'n credu mai dyma'r trywydd gorau i feddwl y gallwch chi ail-greu, o dan amodau heddiw, rhywbeth a oedd yn berthnasol yn ei amser. Mae'r syniad o fforwm sy'n gallu dod â phobl at ei gilydd yn wahanol ac rwy'n credu mai dyna lle byddai'r ddadl ar yr adroddiad yn fwyaf buddiol.
I'm often frustrated, as a Llywydd, in not being able to respond on a particular policy point that's being discussed on the floor of the Senedd. As somebody who used to work for the development board for rural Wales in the 1990s, I'm particularly frustrated at this point, but we'll leave it there, to be continued.
Rwy'n aml yn rhwystredig, fel Llywydd, o fethu â gallu ymateb ar bwynt polisi penodol sy'n cael ei drafod ar lawr y Senedd. Fel rhywun a oedd yn arfer gweithio i fwrdd datblygu cefn gwlad Cymru yn y 1990au, rwy'n arbennig o rhwystredig ar hyn o bryd, ond fe wnawn ni ei gadael hi yn y fan yna, i'w barhau.
Cwestiwn 4, John Griffiths.
Question 4, John Griffiths.
4. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â newid hinsawdd yn Nwyrain Casnewydd? OQ60848
4. What action is the Welsh Government taking to tackle climate change in Newport East? OQ60848
Can I thank John Griffiths, Llywydd? Tackling climate change has to be a collective effort. I commend Newport City Council for its joint work with the Welsh Government to support decarbonisation, leading by example to provide zero-emission vehicles and electric vehicle charging infrastructure in the Member's constituency.
A gaf i ddiolch i John Griffiths, Llywydd? Mae'n rhaid i fynd i'r afael â'r newid yn yr hinsawdd fod yn ymdrech ar y cyd. Rwy'n cymeradwyo Cyngor Dinas Casnewydd am ei waith ar y cyd â Llywodraeth Cymru i gefnogi datgarboneiddio, gan arwain drwy esiampl i ddarparu cerbydau dim allyriadau a seilwaith gwefru cerbydau trydan yn etholaeth yr Aelod.
Thank you very much for that answer, First Minister. We know that Wales is a world leader in municipal recycling rates, and I'm very pleased that you've recognised the role of Newport City Council, and I think the same is true of Monmouthshire County Council in my area, in terms of the work that they've carried out and the contribution that they have made.
Under devolution, First Minister, we've seen municipal recycling rates increase from under 5 per cent to now almost 66 per cent, to place Wales as an absolute world leader. That is such a huge success story for the Assembly, now Senedd, that I think it should be widely recognised in this Chamber and beyond, First Minister. But, as ever, the question is how we build on that success. I know that Welsh Government has invested, I think, around £1 billion in municipal recycling since the advent of devolution, but could you tell us today, First Minister, how we will build on that, how Welsh Government will build on that success to drive up recycling rates even further, working with our key partners and stakeholders?
Diolch yn fawr iawn am yr ateb yna, Prif Weinidog. Rydym ni'n gwybod bod Cymru yn arwain y byd o ran cyfraddau ailgylchu trefol, ac rwy'n falch iawn eich bod chi wedi cydnabod rôl Cyngor Dinas Casnewydd, ac rwy'n credu bod yr un peth yn wir am Gyngor Sir Fynwy yn fy ardal i, o ran y gwaith y maen nhw wedi ei wneud a'r cyfraniad y maen nhw wedi ei wneud.
O dan ddatganoli, Prif Weinidog, rydym ni wedi gweld cyfraddau ailgylchu trefol yn cynyddu o lai na 5 y cant i bron i 66 y cant erbyn hyn, i wneud Cymru yn arweinydd byd pendant. Mae hwnnw'n llwyddiant enfawr i'r Cynulliad, y Senedd bellach, yr wyf i'n credu y dylid ei gydnabod yn eang yn y Siambr hon a thu hwnt, Prif Weinidog. Ond, fel erioed, y cwestiwn yw sut rydym ni'n adeiladu ar y llwyddiant hwnnw. Rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi, rwy'n credu, tua £1 biliwn mewn ailgylchu trefol ers dyfodiad datganoli, ond a allech chi ddweud wrthym ni heddiw, Prif Weinidog, sut y byddwn ni'n adeiladu ar hynny, sut y bydd Llywodraeth Cymru yn adeiladu ar y llwyddiant hwnnw i gynyddu cyfraddau ailgylchu hyd yn oed ymhellach, gan weithio gyda'n partneriaid a'n rhanddeiliaid allweddol?
I thank John Griffiths for that. He's right to celebrate the achievements of Welsh local authorities. Five local authorities in Wales already meet or exceed the new statutory target of a minimum of 70 per cent being recycled. That includes Monmouthshire, and I'm sure that that is the result of the efforts of the current administration, but it will, undoubtedly, draw on a longer history of successful work in that field. Llywydd, let me give you just one other, I think, remarkable figure of Welsh success in this area. In 2012-13, 42 per cent of waste in Wales was disposed of via landfill—42 per cent. That figure in 2022-23, 10 years later, was 1.6 per cent. That is utterly remarkable, isn't it, the way in which not only have we succeeded in driving up recycling rates, but we have avoided the worst consequences of waste going to landfill.
Now, John Griffiths asks how will we do more, Llywydd. In April of this year, we will take a very important step forward. I commend the work of the Minister for Climate Change in this area. I noticed, last week on the floor of the Senedd, Conservative Members were asking us to slow down what we are intending to do, but we won't be doing that, because, just as Welsh citizens have made enormous efforts, so now we need Welsh businesses to play their part in that recycling effort as well. The workplace recycling regulations will require all business, public and third sector workplaces to separate key recyclable materials, just in the way that almost everybody in this Chamber probably does every week in their own households. That will increase recycling, it will reduce even further the amount of waste sent for incineration and to landfill. It will improve the quality and quantity of recyclable materials as part of that circular economy we're trying to achieve here in Wales. In doing that, we will find a way, even more swiftly, to the future that we want to create here in Wales.
Diolch i John Griffiths am hynna. Mae'n iawn i ddathlu llwyddiannau awdurdodau lleol Cymru. Mae pum awdurdod lleol yng Nghymru eisoes yn bodloni neu'n rhagori ar y targed statudol newydd o ailgylchu o leiaf 70 y cant. Mae hynny'n cynnwys sir Fynwy, ac rwy'n siŵr bod hynny o ganlyniad i ymdrechion y weinyddiaeth bresennol, ond heb os, bydd yn tynnu ar hanes hirach o waith llwyddiannus yn y maes hwnnw. Llywydd, gadewch i mi roi un ffigur rhyfeddol arall, rwy'n credu, i chi o lwyddiant Cymru yn y maes hwn. Yn 2012-13, cafwyd gwared ar 42 y cant o wastraff yng Nghymru drwy safleoedd tirlenwi—42 y cant. Yn 2022-23, 10 mlynedd yn ddiweddarach, 1.6 y cant oedd y ffigur hwnnw. Mae hynny'n gwbl ryfeddol, onid yw, y ffordd yr ydym ni nid yn unig wedi llwyddo i gynyddu cyfraddau ailgylchu, ond rydym ni wedi osgoi'r canlyniadau gwaethaf o wastraff yn mynd i safleoedd tirlenwi.
Nawr, mae John Griffiths yn gofyn sut y byddwn ni'n gwneud mwy, Llywydd. Ym mis Ebrill eleni, byddwn ni'n cymryd cam pwysig iawn ymlaen. Rwy'n canmol gwaith y Gweinidog Newid Hinsawdd yn y maes hwn. Sylwais, yr wythnos diwethaf ar lawr y Senedd, fod Aelodau Ceidwadol yn gofyn i ni arafu'r hyn yr ydym ni'n bwriadu ei wneud, ond ni fyddwn ni'n gwneud hynny, oherwydd, yn yr un modd ag y mae dinasyddion Cymru wedi gwneud ymdrechion enfawr, felly hefyd nawr y mae angen i fusnesau Cymru chwarae eu rhan yn yr ymdrech ailgylchu honno hefyd. Bydd y rheoliadau ailgylchu yn y gweithle yn ei gwneud yn ofynnol i bob gweithle busnes, cyhoeddus a thrydydd sector wahanu deunyddiau allweddol y gellir eu hailgylchu, yn union fel y mae bron pawb yn y Siambr hon fwy na thebyg yn ei wneud bob wythnos yn eu cartrefi eu hunain. Bydd hynny'n cynyddu ailgylchu, bydd yn lleihau ymhellach fyth faint o wastraff sy'n cael ei anfon i'w losgi ac i safleoedd tirlenwi. Bydd yn gwella ansawdd a maint deunyddiau y gellir eu hailgylchu yn rhan o'r economi gylchol honno yr ydym ni'n ceisio ei sicrhau yma yng Nghymru. Trwy wneud hynny, byddwn ni'n dod o hyd i ffordd, yn gyflymach fyth, i'r dyfodol yr ydym ni eisiau ei greu yma yng Nghymru.
First Minister, yesterday, the Deputy Minister for Climate Change published a written statement about rural transport. In it, he said that
'the Welsh Government is committed to see public transport, walking and cycling trips account for 45% of journeys by 2040'
to help meet carbon emission targets. Now, for many across Wales, First Minister, this is simply not doable with an unreliable public transport network. Just look at the latest shocking statistics about Labour-owned Transport for Wales. TfW racked up more than 1 million minutes-worth of delays in 2023, and that's the worst record to date—[Interruption.]
Prif Weinidog, ddoe, cyhoeddodd y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd ddatganiad ysgrifenedig am drafnidiaeth wledig. Ynddo, dywedodd
'mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i sicrhau bod trafnidiaeth gyhoeddus, teithiau cerdded a beicio yn cyfrif am 45% o deithiau erbyn 2040'
i helpu i gyrraedd targedau allyriadau carbon. Nawr, i lawer ledled Cymru, Prif Weinidog, nid yw hyn yn bosibl gyda rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus annibynadwy. Edrychwch ar yr ystadegau brawychus diweddaraf am Trafnidiaeth Cymru sy'n eiddo i'r blaid Lafur. Fe wnaeth Trafnidiaeth Cymru gasglu gwerth mwy nag 1 filiwn o funudau o oediadau yn 2023, a dyna'r record waethaf hyd yn hyn—[Torri ar draws.]
She only just arrived.
Newydd gyrraedd mae hi.
This is despite the Welsh Government pumping a staggering £1 billion of taxpayers' cash into the organisation. So, First Minister, I do have to ask: how proud are you of Transport for Wales and how much it's been performing under your watch, and do you agree that it's going to be incredibly difficult to get people to use public transport when this is the reality on the ground?
Mae hyn er bod Llywodraeth Cymru wedi rhoi swm syfrdanol o £1 biliwn o arian trethdalwyr i'r sefydliad. Felly, Prif Weinidog, mae'n rhaid i mi ofyn: pa mor falch ydych chi o Trafnidiaeth Cymru a faint y mae wedi bod yn perfformio o dan eich goruchwyliaeth, ac a ydych chi'n cytuno ei bod yn mynd i fod yn eithriadol o anodd cael pobl i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus pan mai dyma'r realiti ar lawr gwlad?
Well, Llywydd, there's an awful warning in the Member's question about reading out a question that somebody's written for you in advance, and, as far as I can tell, asking it in the wrong question as well, because question 1 was the question that dealt with public transport here. And I dealt then with the spurious point about the 1 million minutes that the Member then just repeated in her question.
This Government continues to be completely ambitious, Llywydd, for the way in which, not just in recycling, not just in the way in which buildings will have to change, we will all have to be prepared to change the way in which we travel if we are going to make the contribution that Wales needs to make to meet our climate change targets. There’s no part of our lives that will be left untouched by the collective effort that has to be made if we are to hand on the planet to those who come after us in a fit state for their futures. That’s why we do not stand back from our ambitions for active travel; that’s why we don’t stand back from our ambitions to make sure that people are able to walk, to cycle, to use public transport. The UK Government may today turn its back even further on its green credentials by embarking on a new generation of gas-fired power stations with no plans—no plans at all—for carbon capture in them; this Government has always taken our responsibilities seriously.
Wel, Llywydd, mae rhybudd ofnadwy yng nghwestiwn yr Aelod am ddarllen ar lafar gwestiwn y mae rhywun wedi ei ysgrifennu ar eich cyfer ymlaen llaw, a, hyd y gallaf ei ddweud, ei ofyn yn y cwestiwn anghywir hefyd, oherwydd cwestiwn 1 oedd y cwestiwn a oedd yn ymdrin â thrafnidiaeth gyhoeddus yma. Ac fe wnes i ymdrin bryd hynny â'r pwynt annilys am yr 1 filiwn o funudau y gwnaeth yr Aelod ei ailadrodd wedyn yn ei chwestiwn.
Mae'r Llywodraeth hon yn parhau i fod yn gwbl uchelgeisiol, Llywydd, am y ffordd y bydd yn rhaid i bob un ohonom ni, nid yn unig o ran ailgylchu, nid yn unig yn y ffordd y bydd yn rhaid i adeiladau newid, fod yn barod i newid y ffordd yr ydym ni'n teithio os ydym ni'n mynd i wneud y cyfraniad y mae angen i Gymru ei wneud i gyrraedd ein targedau newid hinsawdd. Nid oes unrhyw ran o'n bywydau a fydd yn cael ei gadael heb ei chyffwrdd gan yr ymdrech ar y cyd y mae'n rhaid ei gwneud os ydym ni'n mynd i drosglwyddo'r blaned i'r rhai sy'n dod ar ein holau mewn cyflwr addas ar gyfer eu dyfodol. Dyna pam nad ydym ni'n sefyll yn ôl o'n huchelgeisiau ar gyfer teithio llesol; dyna pam nad ydym ni'n sefyll yn ôl o'n huchelgeisiau i wneud yn siŵr bod pobl yn gallu cerdded, beicio, defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus. Efallai heddiw y bydd Llywodraeth y DU yn cefnu ymhellach fyth ar ei chymwysterau gwyrdd trwy gychwyn cenhedlaeth newydd o orsafoedd pŵer nwy heb unrhyw gynlluniau—dim cynlluniau o gwbl—ar gyfer dal carbon ynddyn nhw; mae'r Llywodraeth hon wedi cymryd ein cyfrifoldebau o ddifrif erioed.
5. Pa gynnydd y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud tuag at wella addysg dros y chwe blynedd diwethaf? OQ60825
5. What progress has the Welsh Government made towards improving education over the last six years? OQ60825
In the last six years we have fundamentally reformed services for children with additional learning needs, developed and implemented a new Curriculum for Wales, and created a new Commission for Tertiary Education and Research. These, and other developments, will go on improving education in Wales for many years to come.
Yn ystod y chwe blynedd diwethaf rydym wedi diwygio yn sylfaenol gwasanaethau ar gyfer plant ag anghenion dysgu ychwanegol, wedi datblygu a gweithredu Cwricwlwm newydd i Gymru, ac wedi creu y Comisiwn Addysg Drydyddol ac Ymchwil newydd. Bydd y rhain, a datblygiadau eraill, yn parhau i wella addysg yng Nghymru am flynyddoedd lawer i ddod.
First Minister, since you entered office, Welsh education can be summed up with one word: failure. Since you became First Minister, your Government has cut education budgets to the bone year on year in cash terms—£56 million was the most recent one. The Government has failed to address the teacher recruitment and retention crisis in Wales—and it is a crisis, particularly this Government failing to attract teachers to teach through the medium of Welsh in core subjects. There has been a stark rise in bad behaviour and violence—5,000 incidents in the past five years. I visited a primary school yesterday that was shocking. I did not expect them to come to me with a very real problem with violence and bad behaviour in their school.
Absenteeism is still rising, school transport is still not adequate, education standards are at an all-time low, Wales is falling at the bottom of the PISA rankings, far behind its UK counterparts—I could go on and on, First Minister. Quite simply, your Government has failed a generation of learners throughout Wales, particularly those with additional learning needs, the result being me witnessing teachers in tears as I travel around Wales to visit schools. First Minister, I simply want to know this: why have you not prioritised education? Why have you not prioritised every child in this country getting the very best education they deserve? Instead, you are prioritising more money for more politicians over teachers and support for our schools.
Prif Weinidog, ers i chi ddechrau yn y swydd, gellir crynhoi addysg yng Nghymru gydag un gair: methiant. Ers i chi ddod yn Brif Weinidog, mae eich Llywodraeth wedi torri cyllidebau addysg i'r asgwrn flwyddyn ar ôl blwyddyn mewn termau arian parod—£56 miliwn oedd yr un mwyaf diweddar. Mae'r Llywodraeth wedi methu â mynd i'r afael â'r argyfwng recriwtio a chadw athrawon yng Nghymru—ac mae'n argyfwng, yn enwedig y Llywodraeth hon yn methu â denu athrawon i addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg mewn pynciau craidd. Mae cynnydd amlwg wedi bod mewn ymddygiad gwael a thrais—5,000 o ddigwyddiadau yn y pum mlynedd diwethaf. Fe wnes i ymweld ag ysgol gynradd ddoe a oedd yn frawychus. Doeddwn i ddim yn disgwyl iddyn nhw ddod ataf gyda phroblem go iawn gyda thrais ac ymddygiad gwael yn eu hysgol.
Mae absenoldebau yn dal i godi, nid yw trafnidiaeth ysgol yn ddigonol o hyd, mae safonau addysg ar ei lefel isaf erioed, mae Cymru ar waelod safleoedd PISA, ymhell y tu ôl i'w chymheiriaid yn y DU—gallwn fynd ymlaen ac ymlaen, Prif Weinidog. Yn syml, mae eich Llywodraeth wedi methu cenhedlaeth o ddysgwyr ledled Cymru, yn enwedig y rhai ag anghenion dysgu ychwanegol, y canlyniad oedd fy mod i'n dyst i athrawon yn eu dagrau wrth i mi deithio o gwmpas Cymru i ymweld ag ysgolion. Prif Weinidog, hoffwn wybod hyn: pam nad ydych wedi blaenoriaethu addysg? Pam nad ydych chi wedi blaenoriaethu pob plentyn yn y wlad hon i gael yr addysg orau y maen nhw'n ei haeddu? Yn hytrach, rydych chi'n blaenoriaethu mwy o arian i fwy o wleidyddion dros athrawon a chefnogaeth i'n hysgolion.
In the great Conservative tradition here, the Member has not a good word to say for any staff member or any child here in Wales. She asked me about the last six years. Let me give her just six good examples of how this Government goes on investing in education.
The first is the childcare offer, the astonishing success of the Flying Start investment that we've made as part of our co-operation agreement, with over 120 per cent achieved in phase 1, and 9,500 extra children to become involved in that very early years education through phase 2. What a contrast to the scheme in England, which is falling apart in front of people's eyes as the Government fails to produce those places. Here in Wales, there are 9,500 places—not a plan, but actually happening in Wales.
Let me give her the second reason that she can be a bit more cheerful than she managed earlier on: universal free school meals for our children—opposed, of course, by her party. Some 150,000 extra pupils are benefiting from that policy, with 17 million additional free meals provided to children in our schools.
She tried to run down Welsh-medium education amongst her assault on education. Welsh-medium education is the great success story of the last 25 years, and this Government has been on that journey every step of the way. And now we have our late immersion service, another outstanding example, with interest in it from around the world, of how you can help young people later on in their education career attain an ability in the Welsh language so that they can complete their education in that way.
There's the Seren programme; 53 per cent of all young people who take part in it go on to Russell Group universities. We have top-performing A-level students who outperform their counterparts in England year after year. And that growing number of young people from Wales will go on to study at higher education, with the fastest growth of all coming from those young people who live in disadvantaged communities. That's the record of education in Wales, that's the achievement of our young people, that's why the staff in our schools are so valued and deserve to be appreciated.
Llywydd, maybe I'll end with this point: I see in the latest opinion poll that, of 18 to 24-year-olds in Wales, 93 per cent intend to vote for parties other than the Conservative Party. That suggests to me that something is going right in our education service.
Yn nhraddodiad mawr y Ceidwadwyr yma, does gan yr Aelod ddim gair da i'w ddweud dros unrhyw aelod o staff nac unrhyw blentyn yma yng Nghymru. Mae hi wedi gofyn i mi am y chwe blynedd diwethaf. Gadewch imi roi chwe enghraifft dda iddi o sut mae'r Llywodraeth hon yn mynd ati i fuddsoddi mewn addysg.
Y cyntaf yw'r cynnig gofal plant, llwyddiant rhyfeddol y buddsoddiad Dechrau'n Deg yr ydym wedi'i wneud fel rhan o'n cytundeb cydweithio, gyda dros 120 y cant wedi'i gyflawni yng ngham 1, a 9,500 o blant ychwanegol i gymryd rhan yn yr addysg blynyddoedd cynnar iawn honno trwy gam 2. Am gyferbyniad i'r cynllun yn Lloegr, sy'n dadfeilio o flaen llygaid pobl wrth i'r Llywodraeth fethu â chynhyrchu'r lleoedd hynny. Yma yng Nghymru, mae 9,500 o leoedd—nid cynllun, ond yn digwydd mewn gwirionedd yng Nghymru.
Gadewch imi roi'r ail reswm iddi er mwy iddi fod ychydig yn fwy siriol nag y llwyddodd yn gynharach: prydau ysgol am ddim i'n plant—wedi'i wrthwynebu, wrth gwrs, gan ei phlaid hi. Mae tua 150,000 o ddisgyblion ychwanegol yn elwa ar y polisi hwnnw, a 17 miliwn o brydau bwyd am ddim ychwanegol yn cael eu darparu i blant yn ein hysgolion.
Ceisiodd feirniadu addysg Gymraeg ymhlith ei hymosodiad ar addysg. Addysg cyfrwng Cymraeg yw llwyddiant mawr y 25 mlynedd diwethaf, ac mae'r Llywodraeth hon wedi bod ar y daith honno bob cam o'r ffordd. A nawr mae gennym ein gwasanaeth trochi hwyr, enghraifft ragorol arall, gyda diddordeb ynddo o bob cwr o'r byd, o sut y gallwch helpu pobl ifanc yn nes ymlaen yn eu gyrfa addysg i ennill gallu yn y Gymraeg fel y gallant gwblhau eu haddysg yn y ffordd honno.
Mae'r rhaglen Seren; mae 53 y cant o'r holl bobl ifanc sy'n cymryd rhan ynddi yn mynd ymlaen i brifysgolion Grŵp Russell. Mae gennym fyfyrwyr Safon Uwch sy'n perfformio'n rhagorol ac sy'n perfformio'n well na'u cymheiriaid yn Lloegr flwyddyn ar ôl blwyddyn. A bydd y nifer cynyddol hwnnw o bobl ifanc o Gymru yn mynd ymlaen i astudio mewn addysg uwch, gyda'r twf cyflymaf oll yn dod o'r bobl ifanc hynny sy'n byw mewn cymunedau difreintiedig. Dyna gofnod addysg yng Nghymru, dyna gyflawniad ein pobl ifanc, dyna pam mae staff ein hysgolion yn cael eu gwerthfawrogi ac yn haeddu cael eu gwerthfawrogi.
Llywydd, efallai y byddaf yn gorffen gyda'r pwynt hwn: rwy'n gweld yn yr arolwg barn diweddaraf, o bobl ifanc 18 i 24 oed yng Nghymru, fod 93 y cant yn bwriadu pleidleisio dros bleidiau heblaw'r Blaid Geidwadol. Mae hynny'n awgrymu i mi fod rhywbeth yn mynd yn iawn yn ein gwasanaeth addysg.
To illustrate all the points that you've made, First Minister, last week, Huw Irranca-Davies, MS for Ogmore, and I visited Sony, based in Bridgend, and we got to sit in on one of their educational sustainability workshops with Porthcawl Comprehensive School. Honestly, we were blown away by how engaged, innovative and articulate they were. They were dying to stand up and explain to us their scientific solutions for tackling climate change. Much of it was what you've always taught us—the wind, water, waves. But not only that; many of them said that they wanted to study to be engineers and wanted to know more about Sony's apprenticeships and graduate programmes. So, First Minister, how can we continue, for the next six years, 10 years, to foster this passion, enjoyment, purpose and curiosity that students have—now and through lifelong learning? Diolch.
Er mwyn dangos yr holl bwyntiau rydych chi wedi'u gwneud, Prif Weinidog, yr wythnos diwethaf, aeth Huw Irranca-Davies, AS Ogwr, a fi i ymweld â Sony, ym Mhen-y-bont ar Ogwr, ac fe gawsom ni eistedd yn un o'u gweithdai cynaliadwyedd addysgol gydag Ysgol Gyfun Porthcawl. Wir i chi, cawsom ni ein syfrdanu gan ba mor frwdfrydig, arloesol a huawdl yr oedden nhw. Roedden nhw'n ysu i sefyll ar eu traed ac egluro eu hatebion gwyddonol wrthym ar gyfer mynd i'r afael â newid hinsawdd. Roedd llawer ohono yr hyn rydych chi wedi ein dysgu ni bob amser—y gwynt, dŵr, tonnau. Ond nid yn unig hynny; dywedodd llawer ohonyn nhw eu bod nhw eisiau astudio i fod yn beirianwyr a'u bod eisiau gwybod mwy am brentisiaethau a rhaglenni graddedigion Sony. Felly, Prif Weinidog, sut allwn ni barhau, am y chwe blynedd nesaf, 10 mlynedd, i feithrin yr angerdd, y mwynhad, y diben a'r chwilfrydedd sydd gan fyfyrwyr—nawr a thrwy ddysgu gydol oes? Diolch.
I thank Sarah Murphy. What a different contribution. What it is to celebrate the young people we have here in Wales, with all their energy, their ambition, their wish to make a contribution to the future of our nation. I thank her for drawing attention to the importance of engineering studies in the lives of those young people. Let me just commend the work that Sarah herself and other colleagues in this Chamber have done, particularly to support women in science, technology, engineering and mathematics subjects here in Wales. If we are going to capture that enthusiasm, that commitment of our young people, it has to be all of our young people. That half of the population who will be our future need to know that the STEM subjects and the careers that flow from them are equally available to them and that there are amazing role models for them here in Wales that they can look to, to help shape their own futures.
Diolch yn fawr iawn i Sarah Murphy. Am gyfraniad gwahanol. Mae'n braf dathlu'r bobl ifanc sydd gennym ni yma yng Nghymru, gyda'u holl egni, eu huchelgais, eu dymuniad i wneud cyfraniad i ddyfodol ein cenedl. Diolch iddi am dynnu sylw at bwysigrwydd astudiaethau peirianneg ym mywydau'r bobl ifanc hynny. Gadewch imi ganmol y gwaith y mae Sarah ei hun a chyd-Aelodau eraill yn y Siambr hon wedi'i wneud, yn enwedig i gefnogi menywod mewn pynciau gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg yma yng Nghymru. Os ydym ni'n mynd i manteisio ar y brwdfrydedd hwnnw, ymrwymiad ein pobl ifanc, mae'n rhaid iddo fod ein holl bobl ifanc. Mae angen i'r hanner hwnnw o'r boblogaeth a fydd ein dyfodol wybod bod y pynciau STEM a'r gyrfaoedd sy'n llifo ohonyn nhw ar gael yn gyfartal iddyn nhw a bod modelau rôl anhygoel iddyn nhw yma yng Nghymru y gallan nhw edrych atynt, er mwyn helpu i lywio eu dyfodol eu hunain.
6. Pa fesurau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cymryd i wella gwasanaethau cymorth pontio i bobl ifanc sy'n agored i niwed? OQ60840
6. What measures has the Welsh Government taken to improve transitional support services for vulnerable young people? OQ60840
Legislation in this Senedd term will extend entitlement to a personal adviser to every care-experienced young person until they are 25 years old. The first ever national standards for childcare social work practice will include specific standards for transition, which advisers can help secure.
Bydd deddfwriaeth yn nhymor y Senedd hon yn ymestyn hawl i gynghorydd personol i bob person ifanc â phrofiad o ofal nes ei fod yn 25 oed. Bydd y safonau cenedlaethol cyntaf erioed ar gyfer ymarfer gwaith cymdeithasol gofal plant yn cynnwys safonau penodol ar gyfer pontio, y gall cynghorwyr helpu i'w sicrhau.
Diolch am yr ymateb.
Thank you for that response.
It's great to hear what progress has been made. There are many areas that we could look at in terms of transitional services for a child moving to adulthood: mental health, children with disabilities moving into the adult world of being disabled. We have anorexia and eating disorder services as well, where we know there are difficulties moving from being a child to being an adult. But I just want to focus on one specific area, which is homelessness. You touched there on care-experienced young people. There is a concern that the current proposals from the Welsh Government in the White Paper around housing and homelessness actually require a care-experienced young person to identify themselves as care experienced before they would be entitled to housing. I guess the issue, really, is that if there's been good multi-agency working, there should be no burden for that young person to have to identify themselves. So, I just wonder if we could relook at the corporate parenting charter to make sure that there's clarity there that a care-experienced person therefore does not have to identify themselves in order to be entitled to housing. Diolch yn fawr iawn, Llywydd.
Mae'n dda clywed pa gynnydd sydd wedi ei wneud. Mae llawer o feysydd y gallem ni edrych arnynt o ran gwasanaethau pontio i blentyn sy'n symud i fod yn oedolyn: iechyd meddwl, plant ag anableddau yn symud i fyd oedolion o fod yn anabl. Mae gennym wasanaethau anorecsia ac anhwylder bwyta hefyd, lle gwyddom fod anawsterau wrth symud o fod yn blentyn i fod yn oedolyn. Ond rwyf eisiau canolbwyntio ar un maes penodol, sef digartrefedd. Fe wnaethoch chi gyffwrdd yn y fan yna ar bobl ifanc sydd â phrofiad o ofal. Mae pryder bod y cynigion presennol gan Lywodraeth Cymru yn y Papur Gwyn ynghylch tai a digartrefedd mewn gwirionedd yn ei gwneud yn ofynnol i berson ifanc â phrofiad o ofal nodi ei hun fel rywun sydd wedi â phrofiad o ofal cyn y byddai ganddo hawl i lety. Mae'n debyg mai'r broblem, mewn gwirionedd, yw, os bu gwaith amlasiantaethol da, ni ddylai fod unrhyw faich ar y person ifanc hwnnw i orfod gwneud hyn yn hysbys. Felly, tybed a allem ailedrych ar y siarter rhianta corfforaethol i sicrhau bod eglurder yno nad oes yn rhaid i berson â phrofiad o ofal nodi ei hun felly er mwyn bod â hawl i lety. Diolch yn fawr iawn, Llywydd.
Diolch yn fawr i Jane Dodds am y cwestiynau ychwanegol.
Thank you to Jane Dodds for those supplementary questions.
The White Paper has closed its consultation phase, the responses to it are being analysed, and I'm sure the points that Jane Dodds has made on the floor of the Senedd this afternoon will be taken into account in that. My reading of the White Paper is slightly different to her own, because my understanding of the White Paper is that it doesn't put an obligation on the young person; it is that housing authorities are required to make sure that they provide those additional services to somebody from the care system. I entirely agree with the point that Jane Dodds has made, Llywydd, that the onus for that must not sit with the young person themselves. It is for the housing authority to make those inquiries, particularly if the young person is known to the system already and that local authority is the child's parent. It's not for the child to make that known; it's for the authority itself. I think that is where the White Paper suggests the responsibility should lie. It's absolutely not what we want to have a young person to have to relive the difficult and sometimes traumatic experiences that they have gone through in order to be able to open the door to the services that they need. It's for public authorities to take that responsibility on themselves, and I'm sure the Minister will be reinforcing that point as we work our way through the responses to the consultation.
Mae'r Papur Gwyn wedi cau ei gyfnod ymgynghori, mae'r ymatebion iddo yn cael eu dadansoddi, ac rwy'n siŵr y bydd y pwyntiau y mae Jane Dodds wedi'u gwneud ar lawr y Senedd y prynhawn yma yn cael eu hystyried yn hynny. Mae fy narlleniad i o'r Papur Gwyn ychydig yn wahanol i'w un hi, oherwydd fy nealltwriaeth i o'r Papur Gwyn yw nad yw'n rhoi rhwymedigaeth ar y person ifanc; mae'n ofynnol i awdurdodau tai sicrhau eu bod yn darparu'r gwasanaethau ychwanegol hynny i rywun o'r system ofal. Rwy'n cytuno'n llwyr â'r pwynt y mae Jane Dodds wedi'i wneud, Llywydd, na ddylai'r cyfrifoldeb am hynny fod gyda'r person ifanc ei hun. Mater i'r awdurdod tai yw gwneud yr ymholiadau hynny, yn enwedig os yw'r person ifanc yn hysbys i'r system yn barod a bod yr awdurdod lleol yn rhiant i'r plentyn. Nid mater i'r plentyn yw gwneud hynny'n hysbys; yr awdurdod ei hun fydd yn gwneud hynny. Rwy'n credu mai dyna lle mae'r Papur Gwyn yn awgrymu y dylai'r cyfrifoldeb fod. Dydyn ni yn sicr ddim eisiau i berson ifanc orfod ail-fyw'r profiadau anodd a thrawmatig y maen nhw wedi'u profi er mwyn gallu agor y drws i'r gwasanaethau y mae eu hangen arnyn nhw. Mater i awdurdodau cyhoeddus yw ysgwyddo'r cyfrifoldeb hwnnw drostyn nhw eu hunain, ac rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn pwysleisio'r pwynt hwnnw wrth i ni weithio ein ffordd drwy'r ymatebion i'r ymgynghoriad.
7. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer diwygio bysiau? OQ60822
7. Will the First Minister provide an update on the Welsh Government's plans for bus reform? OQ60822
Diolch yn fawr i Hefin David am y cwestiwn. Mae cyhoeddi'r map ffordd ar gyfer diwygio bysiau y mis yma yn garreg filltir enfawr yn ein rhaglen, sy'n fwy uchelgeisiol nag unrhyw un arall ar draws y Deyrnas Unedig. Y pen draw fydd deddfwriaeth i sicrhau bod bysiau yn diwallu anghenion cymunedau lleol, yn hytrach na gofynion masnachol gweithredwyr bysiau.
I thank Hefin David for that question. The publication of the bus reform road map this month marks a huge milestone in our programme, which is more ambitious than any other across the UK. It will culminate in legislation to ensure that buses do meet the needs of local communities, rather than the commercial requirements of bus operators.
Diolch, Brif Weinidog. Just before I come to my supplementary, I want to welcome Kaia, Reggie and Nia from year 10 of Bedwas High School, who are writing my speech for my short debate on 'Should mobile phones be banned in schools?' They are in the gallery today.
Speaking of Bedwas, I was in Bedwas a week last Friday, where we held a bus surgery with Transport for Wales, Stagecoach, the leader of the council and Wayne David MP. Over 30 residents came to ask questions. One of the things that was clear, and it comes back to Llyr's first question, was that people didn't fully appreciate the amount of public subsidy that goes into bus services. People getting to work rely on public subsidy, and there must be a better way of doing it. As he outlined in his response to me, there is a better way in the bus Bill. But what we'd like to see and what residents would like to see is better connectivity between rail and bus services, including single ticketing, and also connections between rail services and bus services. Currently we're not there. How will the bus Bill enable us to achieve that, and how can I then report back to those people who came to my bus surgery in positive terms?
Diolch, Prif Weinidog. Ychydig cyn i mi ddod at fy nghwestiwn atodol hoffwn groesawu Kaia, Reggie a Nia o flwyddyn 10 Ysgol Uwchradd Bedwas, sy'n ysgrifennu fy araith ar gyfer fy nadl fer ar 'A ddylid gwahardd ffonau symudol mewn ysgolion?' Maen nhw yn yr oriel heddiw.
Wrth siarad am Fedwas, roeddwn i ym Medwas wythnos i ddydd Gwener diwethaf, lle y gwnaethom ni gynnal gymhorthfa bysiau gyda Trafnidiaeth Cymru, Stagecoach, arweinydd y cyngor a Wayne David AS. Daeth dros 30 o drigolion i ofyn cwestiynau. Un o'r pethau a oedd yn glir, ac mae'n dod yn ôl i gwestiwn cyntaf Llyr, oedd nad oedd pobl yn llwyr werthfawrogi faint o gymhorthdal cyhoeddus sy'n mynd i wasanaethau bysiau. Mae pobl sy'n mynd i'w gwaith yn dibynnu ar gymhorthdal cyhoeddus, ac mae'n rhaid bod ffordd well o'i wneud. Fel yr amlinellodd yn ei ymateb i mi, mae ffordd well yn y Bil bysiau. Ond yr hyn yr hoffem ni ei weld a'r hyn yr hoffai trigolion ei weld yw gwell cysylltedd rhwng gwasanaethau trenau a bysiau, gan gynnwys un tocyn, a hefyd cysylltiadau rhwng gwasanaethau trenau a gwasanaethau bysiau. Nid ydym yno ar hyn o bryd. Sut fydd y Bil bysiau yn ein galluogi i gyflawni hynny, a sut y gallaf adrodd yn ôl i'r bobl hynny a ddaeth i fy nghymhorthfa bysiau mewn termau cadarnhaol?
First of all, I echo Hefin David's welcome to people in the public gallery. Llywydd, one of the things that I like the very most about the Senedd is the fact that on our way into the Chamber we pass through the Neuadd upstairs and people from any part of Wales are just able to have conversations with us. As I was making my way here today, I met a group of schoolchildren from Ystradgynlais who were just making their way into the building in order to come to watch First Minister's questions and to see other aspects of our work here on behalf of the different constituencies in Wales. Welcome to them as well.
The point that Hefin David makes about connectivity and making sure we bring together bus and rail services is why Transport for Wales now features more significantly in our plans for bus reform than it did when this was first discussed on the floor of the Senedd in the previous term. Because through the agency of Transport for Wales, we will be able to bring rail and bus services together, to plan for journeys in which people are able to move from one form of public transport to another in the way that Hefin David suggested.
The bus Bill is a major commitment of the Welsh Government. It will put right a failed experiment of 40 years, in which deregulation and privatisation have fragmented bus services, have failed to provide the public with a return on the investment that the public makes, and we're going to put that right here in Wales.
Yn gyntaf oll, rwy'n adleisio croeso Hefin David i'r bobl sydd yn yr oriel gyhoeddus. Llywydd, un o'r pethau rwy'n ei hoffi fwyaf am y Senedd yw'r ffaith ein bod ni ar ein ffordd i mewn i'r Siambr yn mynd drwy'r Neuadd i fyny'r grisiau a bod pobl o unrhyw ran o Gymru yn gallu cael sgyrsiau gyda ni. Wrth i mi wneud fy ffordd yma heddiw, cwrddais â grŵp o blant ysgol o Ystradgynlais a oedd wrthi'n cyrraedd yr adeilad er mwyn dod i wylio cwestiynau'r Prif Weinidog ac i weld agweddau eraill ar ein gwaith yma ar ran y gwahanol etholaethau yng Nghymru. Croeso iddyn nhw hefyd.
Y pwynt y mae Hefin David yn ei wneud am gysylltedd a sicrhau ein bod yn dod â gwasanaethau bysiau a trenau at ei gilydd yw pam mae Trafnidiaeth Cymru bellach yn cael eu cynnwys yn fwy arwyddocaol yn ein cynlluniau ar gyfer diwygio bysiau nag yr oedd pan drafodwyd hyn yn gyntaf ar lawr y Senedd yn y tymor blaenorol. Oherwydd drwy asiantaeth Trafnidiaeth Cymru, byddwn yn gallu dod â gwasanaethau trenau a bysiau at ei gilydd, i gynllunio ar gyfer teithiau lle gall pobl symud o un math o drafnidiaeth gyhoeddus i'r llall yn y ffordd yr awgrymodd Hefin David.
Mae'r Bil bysiau yn ymrwymiad mawr gan Lywodraeth Cymru. Bydd yn cywiro arbrawf aflwyddiannus dros 40 mlynedd, lle mae dadreoleiddio a phreifateiddio wedi gwneud gwasanaethau bysiau yn dameidiog, wedi methu â rhoi adenillion ar y buddsoddiad y mae'r cyhoedd yn ei wneud, ac rydyn ni'n mynd i gywiro hynny yma yng Nghymru.
Y cwestiwn olaf, cwestiwn 8, Huw Irranca-Davies.
Finally, question 8, Huw Irranca-Davies.
8. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn culhau anghydraddoldebau cymdeithasol ac economaidd? OQ60804
8. How is the Welsh Government narrowing social and economic inequalities? OQ60804
Llywydd, all our interventions are designed to improve the socioeconomic status of people across Wales. Integrated impact assessments include a socioeconomic duty component, which helps to inform ministerial decision making. Our interventions have regular reviews, which then identify the changes that are needed.
Llywydd, mae ein holl ymyraethau wedi'u cynllunio i wella statws economaidd-gymdeithasol pobl ledled Cymru. Mae asesiadau effaith integredig yn cynnwys elfen dyletswydd economaidd-gymdeithasol, sy'n helpu i lywio penderfyniadau gweinidogol. Mae ein hymyraethau yn cael adolygiadau rheolaidd, sydd wedyn yn nodi'r newidiadau y mae eu hangen.
I thank the First Minister for that answer. Now, understandably and rightly, we often have a particular focus in Wales on the issue of poverty, either at an individual level or a community level, and not least, I have to say, when we're faced with a cost-of-living crisis, which has been made far worse by Conservative mismanagement of the economy and, often, a punitive benefits regime. I've said before that our efforts to tackle poverty in Wales are like swimming against the tide of a regressive UK Conservative Government. The sooner we have the administrative devolution of welfare and a progressive Labour UK Government to work with the better. But we also in Wales need to do whatever we can to equal up, by providing lifelong opportunities, regardless of the fortune of birth, so that everyone has the chance to improve the lot, of themselves and their families, and, by doing so, improving the lot of their communities as well. So, how does our Welsh Government narrow those inequalities, tear down the barriers that face people because of race, or gender, or class, and so much more, so that everyone in Wales has a fair shot at life's opportunities, and sometimes more than one shot if they need it?
Diolch i'r Prif Weinidog am yr ateb yna. Nawr, yn ddealladwy ac yn briodol, yn aml rydym yn canolbwyntio'n benodol yng Nghymru ar fater tlodi, naill ai ar lefel unigol neu ar lefel gymunedol, ac yn anad dim, mae'n rhaid i mi ddweud, pan fyddwn ni'n wynebu argyfwng costau byw, sydd wedi'i wneud yn llawer gwaeth gan gamreoli'r economi gan y Ceidwadwyr ac, yn aml, cyfundrefn fudd-daliadau cosbol. Rwyf wedi dweud o'r blaen bod ein hymdrechion i fynd i'r afael â thlodi yng Nghymru fel nofio yn erbyn llanw Llywodraeth Geidwadol yn y DU. Po gynted ag y bydd gennym ddatganoli lles yn weinyddol a Llywodraeth Lafur flaengar y DU i weithio gyda hi, gorau oll. Ond mae angen i ni yng Nghymru hefyd wneud popeth o fewn ein gallu i gydraddoli, drwy ddarparu cyfleoedd gydol oes, waeth beth fo'r lwc ar adeg genedigaeth, fel bod pawb yn cael cyfle i wella eu sefyllfa, eu un nhw eu hunain a'u teuluoedd, a thrwy wneud hynny, gwella un eu cymunedau hefyd. Felly, sut mae Llywodraeth Cymru yn culhau'r anghydraddoldebau hynny, yn dymchwel y rhwystrau sy'n wynebu pobl oherwydd hil, rhyw, neu ddosbarth, a chymaint mwy, fel bod pawb yng Nghymru yn cael ymgais deg ar gyfleoedd bywyd, ac weithiau mwy nag un ymgais os oes ei angen arnyn nhw?
Llywydd, can I thank Huw Irranca-Davies for that? He summed up so much of what animates this Government and the Labour Party to which he and I belong. Because our ambition in being in politics is to make sure that the very uneven deal that people are offered at birth is put right by the actions that only a Government acting collectively, on behalf of the community, is able to do. That's why, when I answered Laura Anne Jones's question, I wanted to point to the fact that it is young people from the most disadvantaged communities who have made the greatest progress in education in Wales. It's why we are so serious about tackling health inequalities here in Wales. It's why we will create 20,000 new homes for social rent. It's because we want to put our finger on the scales on behalf of the people that Huw Irranca-Davies identified in his question. We live in a country that has become more and more sharply unequal. In 1976 Britain was the most equal country in the whole of Europe. Today we are by some distance, and accelerating, amongst the most unequal. And that affects the chances of all those people that Huw Irranca-Davies referred to.
What can this Government do? Well, as I say, we put our finger on that scale, we put it always on behalf of those people who need the help of Government the most, and know that, here in Wales, they will have a Government that is determined to mobilise the collective effort that we are able to make to provide them with those opportunities that they need now and will need again in the future.
Llywydd, a gaf i ddiolch i Huw Irranca-Davies am hynny? Crynhodd gymaint o'r hyn sy'n ysgogi'r Llywodraeth hon a'r Blaid Lafur y mae ef a minnau yn perthyn iddi. Oherwydd ein huchelgais o fod mewn gwleidyddiaeth yw sicrhau bod y fargen anwastad iawn y mae pobl yn cael ei chynnig ar adeg genedigaeth yn cael ei chywiro gan y camau gweithredu y mae Llywodraeth yn gweithredu gyda'i gilydd, ar ran y gymuned, yn gallu ei wneud. Dyna pam, pan atebais i gwestiwn Laura Anne Jones, roeddwn i eisiau tynnu sylw at y ffaith mai pobl ifanc o'r cymunedau mwyaf difreintiedig sydd wedi gwneud y cynnydd mwyaf mewn addysg yng Nghymru. Dyna pam ein bod mor ddifrifol am fynd i'r afael ag anghydraddoldebau iechyd yma yng Nghymru. Dyna pam y byddwn yn creu 20,000 o gartrefi newydd ar gyfer rhent cymdeithasol. Y rheswm am hyn yw ein bod am roi ein bys ar y glorian ar ran y bobl y nododd Huw Irranca-Davies yn ei gwestiwn. Rydym yn byw mewn gwlad sydd wedi dod yn fwy a mwy anghyfartal. Yn 1976 Prydain oedd y wlad fwyaf cyfartal yn Ewrop gyfan. Heddiw, rydym o gryn bellter, ac yn cyflymu, ymhlith y rhai mwyaf anghyfartal. Ac mae hynny'n effeithio ar siawns yr holl bobl hynny y cyfeiriodd Huw Irranca-Davies atynt.
Beth all y Llywodraeth hon ei wneud? Wel, fel y dywedais i, rydym yn rhoi ein bys ar y glorian honno, rydym yn ei roi bob amser ar ran y bobl hynny sydd angen help y Llywodraeth fwyaf, ac yn gwybod, yma yng Nghymru, y bydd ganddyn nhw Lywodraeth sy'n benderfynol o ddefnyddio'r ymdrech gyfunol y gallwn ei gwneud i roi'r cyfleoedd hynny sydd eu hangen arnynt nawr ac a fydd eu hangen eto yn y dyfodol.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Y datganiad a chyhoeddiad busnes sydd nesaf. Y Trefnydd i wneud y datganiad hynny—Lesley Griffiths.
The business statement and announcement is next. The Trefnydd to make that statement—Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. There are no changes to this week's Plenary business. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Nid oes unrhyw newidiadau i fusnes y Cyfarfod Llawn yr wythnos hon. Nodir y busnes drafft am y tair wythnos nesaf ar y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Can I call for two statements, please, Trefnydd? The first is in relation to the school attendance code, which I understand hasn't been updated now for over a decade. That code, of course, determines what is or what isn't an authorised absence in our education system across Wales, and, unfortunately, it doesn't seem to take sufficient account of children with poor mental health. I have a constituent at the moment who has been in touch regarding his son, who has problems with anxiety. In spite of the fact that there's a general practitioner letter confirming that anxiety can often be the reason why this young person cannot attend school, he's being regarded as being unauthorised in terms of absences from school, and is now facing fines from Conwy County Borough Council, which seems to me to be completely and wholly inappropriate. So, I think there is an issue around the code and how it's being interpreted in some parts of Wales, and I would welcome some clarity on that.
Secondly, can I call for a statement in relation to prevention of future death reports in Wales, and whether Wales is actually learning from these? I was absolutely astonished to find out that, last year, some 21 per cent of all prevention of future deaths reports issued by coroners—that were issued across the whole of England and Wales—were in respect of the Betsi Cadwaladr University Health Board. That is an astonishing statistic. And we just had another prevention of future deaths report issued in north Wales last week, in respect of my constituent Jennifer Trigger. In January 2020 she suffered an acute stroke, and due to a misunderstanding caused by the alert system in the Wrexham Maelor Hospital, the time-critical treatment that she was prescribed was not given until 11 hours after it should have been administered. She, unfortunately, passed away, and as a result of the coroner's case into that particular issue, there was a prevention of future deaths report that was issued.
Now, clearly, we have to make sure that our NHS learns when issues like this occur and when reports of this nature are actually published. I cannot accept that it is appropriate that 21 per cent of all of those reports that have been issued have been in respect of one single health board, and that happens to be the health board that serves my constituents and yours, indeed, as well, Trefnydd. So, can we have a statement about what action is being taken, given that the Betsi Cadwaladr University Health Board is in special measures? And what is going to be done to make sure that there's learning across the wider NHS? Thank you.
A gaf i alw am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda, Trefnydd? Mae'r cyntaf mewn perthynas â'r cod presenoldeb ysgol, ac rwy'n deall nad yw wedi'i ddiweddaru nawr ers dros ddegawd. Mae'r cod hwnnw, wrth gwrs, yn penderfynu beth yw absenoldeb awdurdodedig, neu beth nad yw, yn ein system addysg ledled Cymru, ac, yn anffodus, nid yw'n ymddangos ei fod yn ystyried plant ag iechyd meddwl gwael yn ddigonol. Mae gen i etholwr ar hyn o bryd sydd wedi bod mewn cysylltiad ynglŷn â'i fab, sydd â phroblemau gyda gorbryder. Er gwaethaf y ffaith bod llythyr meddyg teulu yn cadarnhau y gall pryder yn aml fod yn rheswm pam na all y person ifanc hwn fynychu'r ysgol, ystyrir ei fod heb awdurdod o ran absenoldebau o'r ysgol, ac mae bellach yn wynebu dirwyon gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Conwy, sy'n ymddangos i mi yn gwbl amhriodol. Felly, rwy'n credu bod problem ynghylch y cod a sut mae'n cael ei ddehongli mewn rhai rhannau o Gymru, a byddwn yn croesawu rhywfaint o eglurder ar hynny.
Yn ail, a gaf i alw am ddatganiad mewn perthynas ag atal adroddiadau marwolaethau yng Nghymru yn y dyfodol, ac a yw Cymru'n dysgu o'r rhain mewn gwirionedd? Cefais fy syfrdanu'n llwyr o gael gwybod, y llynedd, bod tua 21 y cant o'r holl achosion o atal marwolaethau yn y dyfodol a gyhoeddwyd gan grwneriaid—a gyhoeddwyd ledled Cymru a Lloegr gyfan—mewn perthynas â Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr. Mae hwn yn ystadegyn rhyfeddol. A chawsom adroddiad atal marwolaethau eraill yn y dyfodol a gyhoeddwyd yn y gogledd yr wythnos diwethaf, mewn perthynas â'm hetholwr Jennifer Trigger. Ym mis Ionawr 2020 dioddefodd strôc acíwt, ac oherwydd camddealltwriaeth a achoswyd gan y system rybuddio yn Ysbyty Maelor Wrecsam, ni roddwyd y driniaeth sy'n ddibynnol ar amser a ragnodwyd tan 11 awr ar ôl y dylai fod wedi cael ei roi. Yn anffodus, bu farw, ac o ganlyniad i achos y crwner i'r mater penodol hwnnw, cyhoeddwyd adroddiad atal marwolaethau yn y dyfodol.
Nawr, yn amlwg, mae'n rhaid i ni sicrhau bod ein GIG yn dysgu pryd mae materion fel hyn yn digwydd a phryd y cyhoeddir adroddiadau o'r math hwn mewn gwirionedd. Ni allaf dderbyn ei bod yn briodol bod 21 y cant o'r holl adroddiadau hynny sydd wedi'u cyhoeddi wedi bod mewn perthynas ag un bwrdd iechyd unigol, a dyna'r bwrdd iechyd sy'n gwasanaethu fy etholwyr i a'ch un chi, yn wir, hefyd, Trefnydd. Felly, a gawn ni ddatganiad am ba gamau sy'n cael eu cymryd, o gofio bod Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr mewn mesurau arbennig? A beth sy'n mynd i gael ei wneud i sicrhau bod yna ddysgu ar draws y GIG ehangach? Diolch.
Thank you. Well, I certainly agree with you that lessons, absolutely, have to be learnt, and I am very sorry to hear about your constituent's death. I will certainly ask the Minister for Health and Social Services to come forward with a written statement in response to your request.
Regarding the school attendance code, obviously, guidance is given to each local authority. You do mention a very specific case, and I would suggest you write to the Minister for Education and the Welsh Language.
Diolch. Wel, rwy'n sicr yn cytuno â chi bod yn rhaid dysgu gwersi, yn hollol, ac mae'n ddrwg iawn gennyf glywed am farwolaeth eich etholwr. Byddaf yn sicr yn gofyn i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol gyflwyno datganiad ysgrifenedig mewn ymateb i'ch cais.
O ran y cod presenoldeb ysgol, yn amlwg, rhoddir arweiniad i bob awdurdod lleol. Rydych yn sôn am achos penodol iawn, a byddwn yn awgrymu eich bod yn ysgrifennu at Weinidog y Gymraeg ac Addysg.
Trefnydd, I'd like to request a statement, please, from the Minister for Climate Change regarding the situation that arose quite suddenly yesterday in Hirwaun, regarding reinforced aerated autoclaved concrete being found to be affecting 40 Trivallis properties, plus four privately owned properties. As you'll be well aware, like the situation across Wales, there's a huge strain in terms of trying to find alternative accommodation. There are almost 5,000 households currently registered with HomefinderRCT. So, trying to find alternative accommodation is a huge challenge. So, can I ask what support is being provided? And further, is it possible that other housing associations may also find further properties affected? I'd like to know what correspondence has been with housing associations and what assurances the Minister can provide, because, obviously, this is a hugely concerning situation, not just in Hirwaun, but I think it has implications for other parts of Wales as well.
Trefnydd, hoffwn ofyn am ddatganiad, os gwelwch yn dda, gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ynghylch y sefyllfa a gododd yn eithaf sydyn ddoe yn Hirwaun, ynghylch concrit awtoclafedig wedi'i atgyfnerthu yn effeithio ar 40 eiddo Trivallis, ynghyd â phedwar eiddo preifat. Fel y byddwch yn ymwybodol iawn, fel y sefyllfa ledled Cymru, mae straen enfawr o ran ceisio dod o hyd i lety amgen. Mae bron i 5,000 o aelwydydd wedi'u cofrestru gyda HomefinderRCT ar hyn o bryd. Felly, mae ceisio dod o hyd i lety arall yn her enfawr. Felly, a gaf i ofyn pa gefnogaeth sy'n cael ei darparu? Ac ymhellach, a yw'n bosibl y gallai cymdeithasau tai eraill hefyd ddod o hyd i ragor o eiddo sy'n cael eu heffeithio? Hoffwn wybod pa ohebiaeth sydd wedi bod gyda chymdeithasau tai a pha sicrwydd y gall y Gweinidog ei roi, oherwydd, yn amlwg, mae hon yn sefyllfa hynod bryderus, nid yn unig yn Hirwaun, ond rwy'n credu bod ganddi oblygiadau i rannau eraill o Gymru hefyd.
Thank you. Well, the Minister's officials were contacted yesterday afternoon by the chief executive of Trivallis housing association, and the Minister has certainly welcomed the swift action taken by them to ensure the safety of their residents, and we certainly send sympathy to everyone affected. As you say, this is obviously a very worrying time for them. The Minister for Climate Change's officials will continue to work closely with Trivallis and partners as the situation develops. The issue with RAAC in these properties has been identified because of the survey work that's been commissioned to ensure that we do have a complete picture of RAAC across all our social housing stock.
Diolch. Wel, cysylltwyd â swyddogion y Gweinidog brynhawn ddoe gan brif weithredwr cymdeithas dai Trivallis, ac mae'r Gweinidog yn sicr wedi croesawu'r camau cyflym a gymerwyd ganddynt i sicrhau diogelwch eu preswylwyr, ac rydym yn sicr yn anfon cydymdeimlad at bawb yr effeithir arnynt. Fel y dywedwch chi, mae'n amlwg bod hwn yn gyfnod pryderus iawn iddyn nhw. Bydd swyddogion y Gweinidog Newid Hinsawdd yn parhau i weithio'n agos gyda Trivallis a phartneriaid wrth i'r sefyllfa ddatblygu. Mae'r broblem gydag RAAC yn yr eiddo hyn wedi'i nodi oherwydd y gwaith arolygu sydd wedi'i gomisiynu i sicrhau bod gennym ddarlun cyflawn o RAAC ar draws ein holl stoc o dai cymdeithasol.
I'm asking for two statements. The first is on Welsh Government progress in promoting the real living wage. Far too many people in Wales work on exploitative contracts not paying the real living wage and not giving them enough hours guaranteed each week. What has the Welsh Government done to ensure that those being paid directly by the Welsh Government either via a contractor or via organisations that are Welsh Government funded, such as health boards, pay the real living wage?
The second statement I'm asking for is on what action the Welsh Government is taking to improve productivity in the Welsh economy. Whilst an increase in teacher productivity would just mean larger classes, which I don't think we want, productivity gains are available in other areas. What action is being carried out to improve productivity in our hospitals?
Rwy'n gofyn am ddau ddatganiad. Mae'r cyntaf ar gynnydd Llywodraeth Cymru o ran hyrwyddo'r cyflog byw gwirioneddol. Mae llawer gormod o bobl yng Nghymru yn gweithio ar gontractau ecsbloetiol heb dalu'r cyflog byw gwirioneddol a pheidio â rhoi digon o oriau sy'n cael eu gwarantu bob wythnos. Beth mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud i sicrhau bod y rhai sy'n cael eu talu'n uniongyrchol gan Lywodraeth Cymru naill ai drwy gontractwr neu drwy sefydliadau sy'n cael eu hariannu gan Lywodraeth Cymru, fel byrddau iechyd, yn talu'r cyflog byw gwirioneddol?
Mae'r ail ddatganiad rwy'n gofyn amdano ar ba gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella cynhyrchiant yn economi Cymru. Er y byddai cynnydd mewn cynhyrchiant athrawon yn golygu dosbarthiadau mwy, nad wyf yn credu ein bod ni ei eisiau, mae enillion cynhyrchiant ar gael mewn meysydd eraill. Pa gamau sy'n cael eu cymryd i wella cynhyrchiant yn ein hysbytai?
Thank you. Well, we're very clear that paying the real living wage benefits employers as well as employees, and a comprehensive report by Cardiff University has shown that 94 per cent of real living wage accredited employers report having benefited from their accreditation. I think from a business and an economic point of view, paying the real living wage offers several benefits that contribute to productivity and overall well-being, and paying the real living wage we know boosts staff motivation, commitment, engagement and, of course, it reduces stress that workers may have about making ends meet. I think it also impacts on recruitment, very much so, and of course retention. It reduces the cost of having that churn in a workforce. Research from the Living Wage Foundation shows how productivity levels can rise as a result, leading to better overall performance.
Diolch. Wel, rydym yn glir iawn bod talu'r cyflog byw gwirioneddol o fudd i gyflogwyr yn ogystal â gweithwyr, ac mae adroddiad cynhwysfawr gan Brifysgol Caerdydd wedi dangos bod 94 y cant o gyflogwyr achrededig cyflog byw gwirioneddol yn dweud eu bod wedi elwa o'u hachrediad. Rwy'n credu o safbwynt busnes ac economaidd, mae talu'r cyflog byw gwirioneddol yn cynnig sawl budd sy'n cyfrannu at gynhyrchiant a lles cyffredinol, ac mae talu'r cyflog byw gwirioneddol, fe wyddom ni, yn rhoi hwb i gymhelliant, ymrwymiad, ymgysylltiad staff ac, wrth gwrs, mae'n lleihau straen y gallai gweithwyr ei gael ynghylch cael dau ben llinyn ynghyd. Rwy'n credu ei fod hefyd yn effeithio ar recriwtio, yn fawr iawn, ac wrth gwrs cadw staff. Mae'n lleihau'r gost o fod â'r newid staff parhaus hwnnw mewn gweithlu. Mae ymchwil gan y Living Wage Foundation yn dangos sut y gall lefelau cynhyrchiant godi o ganlyniad, gan arwain at well perfformiad cyffredinol.
Trefnydd, I would like to request an urgent statement from the Minister for health regarding the gender identity development service. I won't rehearse the cost review of the issues with replacing the Tavistock services, including the inordinate delays for regional services. What concerns me is WPATH leaks. A few days ago, a large dump of files from the World Professional Association for Transgender Health, or WPATH for short, cast serious doubt on the claims that the guidance the organisation provides is evidence based and safe. A leaked document shows clinicians discussing giving irreversible treatment to patients who are very unlikely to be able to provide informed consent, including the very young and those with serious mental health disorders. Some of the document's conversations suggest that the clinicians are unsure of the long-term effects of treatments they are providing. The document suggested that some WPATH members dismiss concerns about long-term patient outcomes, despite being aware of the potentially debilitating side effects of hormones and other treatments. This matters because the WPATH guidance forms the basis for our GIDS, or gender identity development service, in Wales. WPATH standards of care version 7 is recommended by Health Education and Improvement Wales as CPD for GPs in Wales. CPD is continuing personal development. I therefore call for an urgent statement from Welsh Government to address concerns and to reassure the public that gender identity services are safe and evidence based. Diolch yn fawr.
Trefnydd, hoffwn ofyn am ddatganiad brys gan y Gweinidog Iechyd ynghylch y gwasanaeth datblygu hunaniaeth rhywedd. Ni wnaf ailadrodd yr adolygiad cost o'r materion sy'n ymwneud â disodli gwasanaethau Tavistock, gan gynnwys yr oedi anorfod i wasanaethau rhanbarthol. Yr hyn sy'n fy mhryderu i yw gollyngiadau WPATH. Ychydig ddyddiau yn ôl, gwnaeth llawer iawn o ffeiliau a ollyngwyd gan y World Professional Association for Transgender Health, neu WPATH yn fyr, fwrw amheuaeth ddifrifol ar yr honiadau bod y canllawiau y mae'r sefydliad yn eu darparu yn seiliedig ar dystiolaeth a'u bod yn ddiogel. Mae dogfen a ddatgelwyd yn dangos clinigwyr yn trafod rhoi triniaeth na ellir ei gwrthdroi i gleifion sy'n annhebygol iawn o allu rhoi caniatâd gwybodus, gan gynnwys yr ifanc iawn a'r rhai ag anhwylderau iechyd meddwl difrifol. Mae rhai o sgyrsiau'r ddogfen yn awgrymu bod y clinigwyr yn ansicr o effeithiau tymor hir y triniaethau maen nhw'n eu darparu. Awgrymodd y ddogfen fod rhai aelodau o WPATH yn diystyru pryderon am ganlyniadau hirdymor i gleifion, er eu bod yn ymwybodol o sgîl-effeithiau gwanychol hormonau a thriniaethau eraill. Mae hyn yn bwysig oherwydd bod canllawiau WPATH yn sail i'n GIDS, neu wasanaeth datblygu hunaniaeth rhywedd, yng Nghymru. Mae safonau gofal WPATH fersiwn 7 yn cael eu hargymell gan Addysg a Gwella Iechyd Cymru fel DPP ar gyfer meddygon teulu yng Nghymru. DPP yw datblygiad personol parhaus. Felly, rwy'n galw am ddatganiad brys gan Lywodraeth Cymru i fynd i'r afael â phryderon ac i sicrhau'r cyhoedd bod gwasanaethau hunaniaeth rhywedd yn ddiogel ac yn seiliedig ar dystiolaeth. Diolch yn fawr.
Thank you. It is a matter for each health board as to what services they do provide for their local population, and, of course, Welsh Government wouldn't comment on a leaked document.
Diolch. Mae'n fater i bob bwrdd iechyd o ran pa wasanaethau y maen nhw'n eu darparu ar gyfer eu poblogaeth leol, ac, wrth gwrs, ni fyddai Llywodraeth Cymru yn gwneud sylw ar ddogfen a ollyngwyd.
I'd like to reiterate a request made earlier. Can I ask for a statement from the health Minister on preventable deaths in the health service, as reported in coroners' section 28 reports? They're there, of course, as reports to help prevent future deaths, and they clearly require urgent action by health boards, but, despite that statutory duty, there are worrying trends in north Wales. Now, I'll give you some statistics. In 2021-22 Betsi Cadwaladr accounted for 41 per cent of all preventable death coroner reports in Wales. A year later, 2021-22, that was up to 50 per cent. Now, in the last nine months, Betsi Cadwaladr health board accounts for 80 per cent of all of these preventable death reports in Wales. That's 21 out of a total of 25. That, to me, points to a very serious ongoing problem in the north, and we need to hear as a Senedd from the health Minister, working with Betsi Cadwaladr, what the plan is to make sure that the health board is responding appropriately to what is a very worrying trend, I have to say.
Hoffwn ailadrodd cais a wnaed yn gynharach. A gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd ar farwolaethau y gellir eu hatal yn y gwasanaeth iechyd, fel yr adroddwyd yn adroddiadau adran 28 y crwneriaid? Maen nhw yno, wrth gwrs, fel adroddiadau i helpu i atal marwolaethau yn y dyfodol, ac mae'n amlwg bod angen gweithredu ar frys arnyn nhw gan fyrddau iechyd, ond, er gwaethaf y ddyletswydd statudol honno, mae tueddiadau pryderus yn y gogledd. Nawr, fe wnaf roi rhywfaint o ystadegau i chi. Yn 2021-22 roedd Betsi Cadwaladr yn gyfrifol am 41% o'r holl adroddiadau crwner am farwolaeth y gellid bod wedi'u hatal yng Nghymru. Flwyddyn yn ddiweddarach, 2021-22, roedd hynny wedi cynyddu i 50%. Nawr, yn ystod y naw mis diwethaf, mae bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yn gyfrifol am 80 y cant o'r holl adroddiadau marwolaethau hyn y gellid bod wedi eu hatal yng Nghymru. Mae hynny'n 21 allan o gyfanswm o 25. Mae hynny, i mi, yn tynnu sylw at broblem barhaus ddifrifol iawn yn y gogledd, ac mae angen i ni glywed fel Senedd gan y Gweinidog iechyd, gan weithio gyda Betsi Cadwaladr, beth yw'r cynllun i sicrhau bod y bwrdd iechyd yn ymateb yn briodol i'r hyn sy'n duedd bryderus iawn, mae'n rhaid i mi ddweud.
As I said in my answer to Darren Millar, I will ask the Minister for Health and Social Services to bring forward a statement.
Fel y dywedais i yn fy ateb i Darren Millar, byddaf yn gofyn i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol gyflwyno datganiad.
Can I refer Members to my declaration of interests on the record? Minister, you'll be aware that workers in the Defence Electronics and Components Agency in my constituency have been on strike now for six months. Working people do not want to be on strike. These workers are proud of their high-skilled jobs and they want to return to work. For this to happen, we need a resolution everyone can support, or the employer to get back around the table and listen to working people. Frustratingly, Minister, this resolution is yet to be found between the employer and the workers. Can I ask for a statement from the Welsh Government about how the Welsh Government can encourage employers to engage with workers and trade unions in a meaningful way? Diolch.
A gaf i gyfeirio Aelodau at fy natganiad buddiannau ar y cofnod? Gweinidog, byddwch yn ymwybodol bod gweithwyr yn yr Asiantaeth Electroneg a Chydrannau Amddiffyn yn fy etholaeth i wedi bod ar streic nawr ers chwe mis. Nid yw pobl sy'n gweithio eisiau bod ar streic. Mae'r gweithwyr hyn yn falch o'u swyddi medrus iawn ac maen nhw eisiau dychwelyd i'r gwaith. Er mwyn i hyn ddigwydd, mae angen penderfyniad y gall pawb ei gefnogi, neu'r cyflogwr i fynd yn ôl o gwmpas y bwrdd a gwrando ar bobl sy'n gweithio. Yn rhwystredig, Gweinidog, nid yw'r penderfyniad hwn wedi ei ganfod eto rhwng y cyflogwr a'r gweithwyr. A gaf i ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ynglŷn â sut y gall Llywodraeth Cymru annog cyflogwyr i ymgysylltu â gweithwyr ac undebau llafur mewn ffordd ystyrlon? Diolch.
Thank you. I think you're quite right, nobody wants to be on strike, and it is really important that the employer in this case, the Ministry of Defence, does get around the table with the workforce. I think the majority are probably represented by Unite, and you know that the Welsh Government is absolutely an advocate for social partnership.
Diolch. Rwy'n credu eich bod chi'n hollol iawn, does neb eisiau bod ar streic, ac mae'n bwysig iawn bod y cyflogwr yn yr achos hwn, y Weinyddiaeth Amddiffyn, yn dod o gwmpas y bwrdd gyda'r gweithlu. Rwy'n credu bod y mwyafrif yn ôl pob tebyg yn cael eu cynrychioli gan Unite, ac rydych chi'n gwybod bod Llywodraeth Cymru yn eiriolwr dros bartneriaeth gymdeithasol.
I'd like to request a statement from you about the Tan Lan embankment viability study in the Conwy valley. You will recall that the latest breach was during Storm Ciara in February 2020. Now, Natural Resources Wales have decided to walk away from this Tan Lan embankment, which protects a number of properties, a caravan site and various other farms. Now, whilst NRW quoted £150,000 for repair works, local farmers have actually done this for £15,000. Now, four years on, NRW is still refusing to compensate the farmers, and I held a meeting recently with residents, farmers and landowners, and they are furious. We really are struggling, so I would like a statement on NRW's ability—whether they are, in fact, able to do so—just to walk away from a natural flood defence scheme and tell residents, 'From now on, you'll have to pick up the cost for this.' Diolch.
Hoffwn ofyn am ddatganiad gennych am astudiaeth hyfywedd arglawdd Tan Lan yn Nyffryn Conwy. Byddwch yn cofio y bu'r toriad diweddaraf yn ystod Storm Ciara ym mis Chwefror 2020. Nawr, mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi penderfynu cerdded i ffwrdd o arglawdd Tan Lan, sy'n diogelu sawl eiddo, safle carafanau ac amryw o ffermydd eraill. Nawr, er bod CNC wedi dyfynnu £150,000 ar gyfer gwaith atgyweirio, mae ffermwyr lleol wedi gwneud hyn am £15,000 mewn gwirionedd. Nawr, bedair blynedd yn ddiweddarach, mae CNC yn dal i wrthod digolledi'r ffermwyr, a chynhaliais gyfarfod yn ddiweddar gyda thrigolion, ffermwyr a thirfeddianwyr, ac maen nhw'n gandryll. Rydyn ni wir yn ei chael hi'n anodd, felly hoffwn gael datganiad ar allu CNC—pu'n ag ydyn nhw, mewn gwirionedd, yn gallu gwneud hynny—dim ond cerdded i ffwrdd o gynllun amddiffyn rhag llifogydd naturiol a dweud wrth breswylwyr, 'O hyn ymlaen, bydd yn rhaid i chi ysgwyddo'r gost am hyn.' Diolch.
I'm not aware of the situation referred to. It may be best to write to the Minister for Climate Change directly.
Nid wyf yn ymwybodol o'r sefyllfa y cyfeiriwyd ati. Efallai y byddai'n well ysgrifennu at y Gweinidog Newid Hinsawdd yn uniongyrchol.
Trefnydd, last week, the residents of Aberfan were told that their community centre was facing closure. As you'll know, that building is more than bricks and mortar. It was built by the community after the disaster in 1966 that claimed the lives of 116 of its children and 28 adults. The book of remembrance for the dead was kept at the centre after Bethania chapel closed. It is a place that is testament to the resilience of a grief-stricken community, and the news that it might close its doors was met with anger and confusion. Now, 24 hours later, it seemed that it was only that the trust that owned the centre was stepping away. There was even a suggestion that the signs put up announcing its imminent closure were fakes, and there were some tasteless headlines saying that residents had been duped. This community is still grieving for its lost children. No matter how many years might have passed, it was not the right word to use. Now, I'm sure, Trefnydd, that you'll agree that this isn't a way to treat Aberfan. I realise local decisions like this aren't something the Government can get involved in, but I know residents would appreciate a statement heard in the Senedd about the importance of that community centre and how it stands not only as a witness to that valley's past, but also as a cornerstone of that community's future. Any statement that the Government could make would be a solace.
Trefnydd, yr wythnos diwethaf, cafodd trigolion Aberfan wybod bod eu canolfan gymunedol yn wynebu cau. Fel y gwyddoch chi, mae'r adeilad hwnnw'n fwy na brics a morter. Fe'i hadeiladwyd gan y gymuned wedi'r trychineb yn 1966 a hawliodd fywydau 116 o'i phlant a 28 o oedolion. Cadwyd y llyfr coffa ar gyfer y meirw yn y ganolfan wedi i gapel Bethania gau. Mae'n lle sy'n dyst i wytnwch cymuned galarus, ac fe gafodd y newyddion y gallai gau ei drysau ei dderbyn â dicter a dryswch. Nawr, 24 awr yn ddiweddarach, roedd yn ymddangos mai dim ond bod yr ymddiriedolaeth oedd yn berchen ar y ganolfan oedd yn camu i ffwrdd. Roedd awgrym hyd yn oed bod yr arwyddion a gafodd eu codi yn cyhoeddi ei fod ar fin cau yn ffug, ac roedd rhai penawdau di-chwaeth yn dweud bod trigolion wedi cael eu twyllo. Mae'r gymuned hon yn dal i alaru am ei phlant coll. Ni waeth faint o flynyddoedd a allai fod wedi mynd heibio, nid dyna'r gair cywir i'w ddefnyddio. Nawr, rwy'n siŵr, Trefnydd, y byddwch yn cytuno nad yw hyn yn ffordd o drin Aberfan. Rwy'n sylweddoli nad yw penderfyniadau lleol fel hyn yn rhywbeth y gall y Llywodraeth gymryd rhan ynddo, ond gwn y byddai trigolion yn gwerthfawrogi datganiad a glywir yn y Senedd am bwysigrwydd y ganolfan gymunedol honno a sut y mae'n sefyll nid yn unig fel tyst i orffennol y cwm hwnnw, ond hefyd fel conglfaen i ddyfodol y gymuned honno. Byddai unrhyw ddatganiad y gallai'r Llywodraeth ei wneud yn gysur.
Thank you, and I certainly share your concern. I remember, when I was the Minister with responsibility for regeneration, visiting Aberfan to talk about what we could do—I think it was approaching the fiftieth anniversary, if I remember rightly—and to see what help we could give. And it may be advisable for, perhaps, the trust—I'm not aware of the situation that you describe—to write to the Minister with responsibility for regeneration to see if there is anything more that we could assist with.
Diolch yn fawr iawn, ac rwy'n sicr yn rhannu eich pryder. Rwy'n cofio, pan oeddwn i'n Weinidog gyda chyfrifoldeb am adfywio, mynd i ymweld ag Aberfan i siarad am yr hyn y gallem ni ei wneud—rwy'n credu ei fod yn agosáu at hanner canmlwyddiant, os cofiaf yn iawn—ac i weld pa gymorth y gallem ni ei roi. Ac efallai y byddai'n ddoeth i'r ymddiriedolaeth—nid wyf yn ymwybodol o'r sefyllfa rydych chi'n ei disgrifio—ysgrifennu at y Gweinidog sydd â chyfrifoldeb am adfywio i weld a oes unrhyw beth arall y gallem ni gynorthwyo ag ef.
Minister, can I ask for a statement, please, from the Minister for Health and Social Services on access to the drug Fampyra, also known as Fampridine. Fampyra is a drug used by MS patients to improve their quality of life, and it was approved by the Welsh Government as an NHS-funded treatment in Wales in December 2019. Indeed, Wales was the first country in the UK to approve the routine use of the drug. It is therefore disappointing that, some four years on, this drug is not available to patients in the Aneurin Bevan University Health Board area. I met with a constituent on Friday who has been waiting for the health board to put in place the arrangements to offer this drug, which could have a significant impact on her daily life. I understand the health board has gone back to the Welsh Government to approve additional investment to ensure the drug can be rolled out, but, at this stage, it's still unclear as to when the patients in the health board area will have access to this potentially life-improving medication. So, a statement from the Minister for Health and Social Services would be very much appreciated on this.
Gweinidog, a gaffi ofyn am ddatganiad, os gwelwch yn dda, gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar y gallu i gael y cyffur Fampyra, a elwir hefyd yn Fampridine. Mae Fampyra yn gyffur a ddefnyddir gan gleifion MS i wella ansawdd eu bywyd, ac fe'i cymeradwywyd gan Lywodraeth Cymru fel triniaeth a ariennir gan y GIG yng Nghymru ym mis Rhagfyr 2019. Yn wir, Cymru oedd y wlad gyntaf yn y DU i gymeradwyo'r defnydd arferol o'r cyffur. Mae'n siomedig felly, rhyw bedair blynedd yn ddiweddarach, nad yw'r cyffur hwn ar gael i gleifion yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan. Cwrddais ag etholwr ddydd Gwener sydd wedi bod yn aros i'r bwrdd iechyd roi'r trefniadau ar waith i gynnig y cyffur hwn, a allai gael effaith sylweddol ar ei bywyd bob dydd. Rwy'n deall bod y bwrdd iechyd wedi mynd yn ôl at Lywodraeth Cymru i gymeradwyo buddsoddiad ychwanegol i sicrhau y gellir cyflwyno'r cyffur, ond, ar hyn o bryd, mae'n dal yn aneglur pryd y bydd gan gleifion ardal y bwrdd iechyd fynediad at y feddyginiaeth hon a allai wella bywyd. Felly, byddai datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn cael ei werthfawrogi'n fawr ar hyn.
Thank you very much. I am aware that a business case for the use of this drug was presented to the executive board last month, and the aim is to commence patient assessments within the next two months—so, by next month.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n ymwybodol bod achos busnes dros ddefnyddio'r cyffur hwn wedi ei gyflwyno i'r bwrdd gweithredol fis diwethaf, a'r nod yw dechrau asesiadau cleifion o fewn y ddau fis nesaf—felly, erbyn mis nesaf.
I would like to request a statement, business Minister, please, from the Deputy Minister for sport. In the past day or so, UK Labour leader, Sir Keir Starmer, has announced that he supports a ban on biological men competing against women in sport. This, of course, makes complete sense to those of us who believe in fairness, safety and equality, yet, over the past few years, this Welsh Government has been very reluctant to stand up for fairness and safety in women’s sports, instead choosing to push biological falsehoods and gender ideology, and using women’s rights, sports and spaces as a sacrificial lamb. Now the leader of your Labour Party has said this, I would like the Deputy Minister to come to the Chamber to clarify the Welsh Government's position on whether it too now believes that Welsh women's sport should be protected from biological men and that, in Keir Starmer's words, common sense needs to prevail in terms of safety and integrity in sport. Thank you.
Hoffwn ofyn am ddatganiad, Gweinidog busnes, os gwelwch yn dda, gan y Dirprwy Weinidog chwaraeon. Yn ystod y diwrnod neu ddau diwethaf, mae arweinydd Llafur y DU, Syr Keir Starmer, wedi cyhoeddi ei fod yn cefnogi gwaharddiad ar ddynion biolegol yn cystadlu yn erbyn menywod mewn chwaraeon. Mae hyn, wrth gwrs, yn gwneud synnwyr llwyr i'r rhai ohonom sy'n credu mewn tegwch, diogelwch a chydraddoldeb, ond eto, dros y blynyddoedd diwethaf, mae'r Llywodraeth hon wedi bod yn amharod iawn i sefyll dros degwch a diogelwch mewn chwaraeon merched, gan ddewis yn hytrach gwthio anwireddau biolegol ac ideoleg rhywedd, a defnyddio hawliau, chwaraeon a gofodau menywod fel oen aberthol. Nawr mae arweinydd eich Plaid Lafur wedi dweud hyn, hoffwn i'r Dirprwy Weinidog ddod i'r Siambr i egluro safbwynt Llywodraeth Cymru ynghylch a yw nhw hefyd bellach yn credu y dylid amddiffyn chwaraeon menywod Cymru rhag dynion biolegol ac, yng ngeiriau Keir Starmer, bod angen i synnwyr cyffredin drechu o ran diogelwch a chywirdeb mewn chwaraeon. Diolch.
Well, Keir Starmer isn't a representative here, and you will have heard the Deputy Minister for Arts, Sport and Tourism on this subject before. Nothing has changed.
Wel, nid yw Keir Starmer yn gynrychiolydd yma, a byddwch wedi clywed Dirprwy Weinidog y Celfyddydau, Chwaraeon a Thwristiaeth ar y pwnc hwn o'r blaen. Does dim byd wedi newid.
Trefnydd, I'd like an updated oral statement, please, on autism diagnosis. Referral to assessment and diagnostic services is made through several routes. For pre-school children, it can be done via the health service, or, for children attending school, it's done via the school-age assessment pathway. Therefore, it would be good to see a statement with input from both Ministers. Now, I have numerous cases of children waiting lengthy times for diagnosis. One example is a boy who started on the journey two years ago when he was seven years old, and he's been told that there is at least a further two years to wait, and, because of his needs for diagnosis through the medium of Welsh, the waiting is likely to be far longer. Another boy has also been on the waiting list for two years and has been told that there's at least a further 36-month wait. These children will go through three key stages of education before getting the vital diagnosis. It's simply not good enough. So, I'd like an update, please, from either the education or health Minister on what action the Government is taking to get to grips with this awful waiting list.
Trefnydd, hoffwn gael datganiad llafar wedi'i ddiweddaru, os gwelwch yn dda, ar ddiagnosis awtistiaeth. Gwneir atgyfeiriadau at wasanaethau asesu a diagnostig trwy sawl llwybr. Ar gyfer plant cyn oed ysgol, gellir ei wneud trwy'r gwasanaeth iechyd, neu, i blant sy'n mynychu'r ysgol, fe'i gwneir trwy'r llwybr asesu oedran ysgol. Felly, byddai'n dda gweld datganiad gyda chyfraniad gan y ddau Weinidog. Nawr, mae gen i nifer o achosion o blant yn aros amseroedd hir am ddiagnosis. Un enghraifft yw bachgen a ddechreuodd ar y daith ddwy flynedd yn ôl pan oedd yn saith oed, ac mae wedi cael gwybod bod o leiaf dwy flynedd arall i aros, ac, oherwydd ei anghenion am ddiagnosis drwy gyfrwng y Gymraeg, mae'r aros yn debygol o fod yn llawer hirach. Mae bachgen arall hefyd wedi bod ar y rhestr aros ers dwy flynedd ac mae wedi cael gwybod bod o leiaf 36 mis o aros eto. Bydd y plant hyn yn mynd trwy dri chyfnod allweddol o addysg cyn cael y diagnosis hanfodol. Nid yw hyn yn ddigon da. Felly, hoffwn gael y wybodaeth ddiweddaraf, os gwelwch yn dda, gan y Gweinidog Addysg neu Iechyd ar ba gamau y mae'r Llywodraeth yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r rhestr aros ofnadwy hon.
Thank you, and I think you raise a very important point. Clearly, the Welsh Government has done some significant work, both, I think, in funding and also bringing forward legislation and other ways of helping reduce the waiting list. I'm not sure if it would be the Minister for Health and Social Services or the Minister for education, but I will certainly ask either of them to update Members of the Senedd.
Diolch yn fawr iawn, ac rwy'n credu eich bod wedi codi pwynt pwysig iawn. Yn amlwg, mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud rhywfaint o waith sylweddol, yn fy marn i, mewn cyllid a hefyd cyflwyno deddfwriaeth a ffyrdd eraill o helpu i leihau'r rhestr aros. Nid wyf yn siŵr a fyddai y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol neu'r Gweinidog Addysg, ond byddaf yn sicr yn gofyn i'r naill neu'r llall ohonyn nhw ddiweddaru Aelodau'r Senedd.
Trefnydd, I'm back again this week asking for another urgent statement on the workplace recycling scheme that's being implemented by the Welsh Government. I've met with countless businesses and waste operators right across Wales who say to me that the scheme in its current form is unworkable and will drive many small businesses to close because the scheme is unworkable, they don't have the room for the bins, and they don't have the additional money in their bank to actually pay for the costs of all the additional bins. We do need an urgent statement on this before it's implemented on 6 April because we don't want to see the unintended consequence of this scheme coming to fruition without proper due diligence being put in place. So, I'd like that urgent statement. If the Government are not willing to bring that statement forward, I'll have to use other parliamentary means to get the Minister to this Chamber, because I do not want to see any businesses close unnecessary because the scheme has been ill-thought-out by the Government.
Trefnydd, rwy'n ôl eto yr wythnos hon yn gofyn am ddatganiad brys arall ar y cynllun ailgylchu yn y gweithle sy'n cael ei weithredu gan Lywodraeth Cymru. Rwyf wedi cyfarfod â busnesau a gweithredwyr gwastraff di-ri ledled Cymru sy'n dweud wrthyf fod y cynllun yn ei ffurf bresennol yn anymarferol a bydd yn achosi i lawer o fusnesau bach gau oherwydd nad yw'r cynllun yn ymarferol, nid oes ganddyn nhw le ar gyfer y biniau, ac nid oes ganddyn nhw yr arian ychwanegol yn eu banc i dalu am gostau'r holl finiau ychwanegol. Mae angen datganiad brys arnom ar hyn cyn iddo gael ei weithredu ar 6 Ebrill oherwydd nid ydym am weld canlyniad anfwriadol y cynllun hwn yn dwyn ffrwyth heb fod diwydrwydd dyladwy priodol ar waith. Felly, hoffwn gael y datganiad brys hwnnw. Os nad yw'r Llywodraeth yn fodlon cyflwyno'r datganiad hwnnw, bydd yn rhaid i mi ddefnyddio dulliau seneddol eraill i gael y Gweinidog i'r Siambr hon, oherwydd nid wyf am weld unrhyw fusnesau yn cau yn ddiangen oherwydd nad yw'r cynllun wedi cael ei ystyried gan y Llywodraeth.
They can't afford six bins?
Dydyn nhw ddim yn gallu fforddio 6 bin?
We'll I don't think it's been ill-thought-out—
Fyddwn ni ddim yn meddwl nad ydyw wedi cael ei ystyried yn iawn—
Why don't you go and speak to them, Mike, like the farmers you call over?
Pam na wnewch chi fynd i siarad â nhw, Mike, fel y ffermwyr rydych chi'n galw arnyn nhw?
The Trefnydd is responding to the request from the Member. The Trefnydd.
Mae'r Trefnydd yn ymateb i'r cais gan yr Aelod. Y Trefnydd.
I certainty don't think it's been ill-thought-out. The Minister has done a significant amount of work with stakeholders ahead of this coming in, and there won't be time for another statement before the date you suggest.
Rwy'n sicr ddim yn meddwl nad yw wedi cael ei ystyried yn iawn. Mae'r Gweinidog wedi gwneud cryn dipyn o waith gyda rhanddeiliaid cyn i hyn gael ei gyflwyno, ac ni fydd amser am ddatganiad arall cyn y dyddiad yr ydych wedi'i awgrymu.
Gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd mewn perthynas â’r sgandal gwaed wedi’i heintio? Fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar waed wedi’i heintio, dwi'n werthfawrogol o fod wedi gallu cydweithio efo’r Llywodraeth yn gwthio am weithredu gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig. Dwi'n ymwybodol ac yn gwerthfawrogi bod y Dirprwy Weinidog dros Wasanaethau Cymdeithasol wedi ysgrifennu at y Tâl-feistr Cyffredinol rai wythnosau’n ôl yn gofyn am gyflymu’r broses o sefydlu corff ar gyfer talu iawndal i ddioddefwyr, ond mae yna bryderon wedi codi unwaith eto yr wythnos yma fod y Llywodraeth yn trio cicio'r can i lawr i ffordd. Mi ddywedodd Arweinydd Tŷ’r Cyffredin yr wythnos diwethaf fod yna gyfarfodydd yn cael eu trefnu rŵan er mwyn casglu rhagor o dystiolaeth. Y gwir amdani, wrth gwrs, ydy bod yna waith ymgynghori dwys wedi digwydd dros amser maith er mwyn cyrraedd at y pwynt yma. Mae rhyw 80 o ddioddefwyr wedi colli eu bywydau ers i'r argymhellion ar dalu iawndal gael eu gwneud. Mae mwy yn colli eu bywydau bob wythnos, ac mae'n rhaid gweld gweithredu ar frys. Felly, buaswn i'n gwerthfawrogi datganiad gan y Gweinidog yn amlinellu sut mae Llywodraeth Cymru yn mynd i weithredu ymhellach rŵan, yn cydweithio efo ni fel grŵp trawsbleidiol i wthio ar Lywodraeth y Deyrnas Unedig i wneud yn siŵr bod yr arian yma’n cael ei dalu.
May I ask for a statement from the health Minister in relation to the contaminated blood scandal? As chair of the cross-party group on contaminated blood, I do appreciate the opportunity to have worked with the Government in calling for action from the UK Government. I am aware and appreciate that the Deputy Minister for Social Services wrote to the Paymaster General a few weeks ago asking for the process of establishing a body to pay compensation to be accelerated, but concerns have been raised once again this week that the Government is trying to kick the can down a road. The Leader of the House of Commons said last week that meetings were being arranged in order to gather further evidence. But the truth of the matter is that intensive consultation has happened over a lengthy period of time to bring us to this point. Some 80 victims have lost their lives since the recommendations on compensation were made. More are losing their lives every week, and we must see urgent action. So, I would appreciate a statement from the Minister outlining how the Welsh Government will take further action and work with us as a cross-party group to urge the UK Government to ensure that this money is paid.
Thank you. I am aware the Deputy Minister for Social Services has written to the UK Government. I'm not aware she's had a response as yet, but I know she's very keen to work with the cross-party group, and I'm sure, once she's had further information, she'll be able to update you.
Diolch i chi. Rwy'n ymwybodol fod y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol wedi ysgrifennu at Lywodraeth y DU. Nid wyf i'n ymwybodol iddi gael ymateb hyd yn hyn, ond rwy'n gwybod ei bod hi'n awyddus iawn i weithio gyda'r grŵp trawsbleidiol, ac rwy'n siŵr, pan gaiff hi wybodaeth bellach, y bydd hi'n gallu rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi.
Diolch i'r Trefnydd.
Thank you, Trefnydd.
Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ar Fil Senedd Cymru (Rhestrau Ymgeiswyr Etholiadol). Y Gweinidog, felly, i wneud y datganiad—Jane Hutt.
The next item will be the statement by the Minister for Social Justice on the Senedd Cymru (Electoral Candidate Lists) Bill. I call on the Minister to make the statement—Jane Hutt.
Diolch, Llywydd. The Senedd has been transformed over the past quarter century. It has become a Parliament in the true sense of the word, assuming primary law-making powers and powers over taxation, among other new responsibilities. An effective parliament is the cornerstone of a thriving democracy. As our national Parliament, the Senedd plays a key role in representing the people of Wales, in making legislation, in scrutinising the Welsh Government, and in debating the issues that matter to people across Wales. Given the responsibilities the Senedd has acquired over time, it is more important than ever that the Senedd is an effective Parliament that represents the people it serves. A factor that constrains the Senedd's ability to represent the people of Wales effectively is that it does not reflect the make-up of the Welsh population in terms of gender. This limits the Senedd's ability to draw on the range of lived experiences present within society, and it weakens the Senedd's claim to represent the whole population. The Special Purpose Committee on Senedd Reform identified this as an area for improvement. It recognised that women are the under-represented majority in this Senedd, and recommended in its report that the Senedd should be elected with integrated statutory gender quotas. The special purpose committee's report was endorsed by this Senedd, and the Government committed to bringing forward this legislation. Yesterday, I laid the Senedd Cymru (Electoral Candidate Lists) Bill before the Senedd. This is the second Bill within a package of reforms whose purpose is to make the Senedd a more effective legislature that is better able to serve the people of Wales. It takes a further step on the Senedd reform journey and complements the Senedd Cymru (Members and Elections) Bill introduced by the Counsel General, now at Stage 3 proceedings.
Llywydd, as the Member in charge, I recognise and respect your own determination in relation to competence. You will know that, based on all the information available to me, I am of the view that the Bill is within the legislative competence of the Senedd. With such a difference in views, I believe that a final decision on whether the Bill should proceed can only rest with the body where this Bill began: the Senedd itself. The only way to achieve this is to introduce this Bill and for it to proceed to Stage 1 scrutiny. The Senedd committee will then be able to come to a view on the question of competence. The committee's view will form a central part of our consideration of the next steps on the Bill.
Llywydd, the purpose of this Bill is to strengthen the Senedd by seeking to ensure that it broadly reflects the gender make-up of the population it serves, in particular with regard to the representation of women. In 2003, Wales became the first country in the world to elect women to half of its Parliament's seats. That result has not been repeated at Senedd general elections in the 20 years that have passed since then. Today, women make up 51 per cent of the population of Wales but only take up 43 per cent of the Senedd's seats. Women are still under-represented in the Senedd, and they have been for many years. Evidence from around the world shows that increasing the number of women legislators can lead to a more effective legislature and, therefore, has positive impacts on the legitimacy of the legislature and on democracy more widely.
Increasing the representation of women is not only about improving representation for women; it is about improving representation for everyone. Evidence shows that one of the main barriers to the election of women is the fact that some political parties have not put forward women candidates in sufficient numbers. This trend applies also in Wales. At the most recent Senedd election, in 2021, less than a third of the 470 candidates put forward by political parties in Wales were women—only 31 per cent. This Bill aims to redress this imbalance so that future Seneddau will be more effective. Gender quotas for elections are commonplace around the world and are now used in more than 130 countries. Evidence from countries such as Spain, Belgium and Ireland shows that gender quotas can be an effective means of increasing the number of women elected to parliaments. The number of women in the parliaments of 11 EU countries that used gender quotas increased almost three times faster than in EU countries without quotas.
Llywydd, this Bill introduces requirements that are designed to maximise the chances of delivering a Senedd that is broadly reflective of the gender make-up of Wales. The Bill will require political parties putting forward more than one candidate in a constituency to ensure that women make up at least half of the list. The Bill also introduces requirements relating to the placement of women on party lists, to secure a proportional share of more winnable list positions for women. Parties will need to place a woman at the top of at least half of their constituency candidate lists across Wales. A candidate on a list who is not a woman must be followed by a woman. Introducing a minimum 50 per cent threshold for women will lead to an increase in women candidates at Senedd elections, and the additional step of introducing placement criteria increases the likelihood that a greater proportion of elected candidates are women.
To ensure the candidate list requirements can be implemented effectively, the Bill provides for a system of enforcement to be implemented through secondary legislation, and the new role of the national nominations compliance officer will be created to support enforcement, alongside the constituency returning officers.
Llywydd, from the expert panel's report, 'A Parliament that works for Wales', through to the special purpose committee report and its recommendations that were supported by a majority in this Senedd, the result of this legislation would be a Senedd that can draw on a broader range of lived experiences, a more representative Senedd that is better placed to engage with the diverse communities that we represent, and, crucially, a more effective Senedd that will facilitate better scrutiny and decision making as a result.
This Bill, together with the Senedd Cymru (Members and Elections) Bill, takes forward most of the special purpose committee’s recommendations. Additionally, the Welsh Government has committed to taking forward the special purpose committee’s recommendations relating to Senedd candidate diversity information and diversity and inclusion strategies. We will look to publish guidance to encourage political parties, as important gatekeepers of political representation, to publish diversity and inclusion strategies for Welsh elections. The work will complement our wider work to create a more equal, more inclusive Wales—work exemplified in the 'Anti-racist Wales Action Plan', the LGBTQ+ action plan, and the disability rights taskforce.
Llywydd, this Bill is about delivering a more effective Senedd, and I'm hopeful that the reforms in this Bill will give the diverse women of Wales, across the political spectrum, the confidence to put their names forward to successfully stand as candidates in Senedd elections and, in turn, improve the work of this Senedd. Women have so much to offer that will benefit everyone in Wales.
I'd like to thank all stakeholders who've worked with us on this journey to introducing groundbreaking legislation that we are confident will make a lasting difference to this Senedd and for the people of Wales. I'm pleased to be introducing the Senedd Cymru (Electoral Candidate Lists) Bill a few days after International Women’s Day, and I look forward to working with Members and Senedd committees to secure the Bill’s passage onto the statute book. Diolch yn fawr.
Diolch, Llywydd. Mae'r Senedd wedi cael ei thrawsnewid dros y chwarter canrif ddiwethaf. Fe ddaeth yn Senedd yng ngwir ystyr y gair, gan fynd yn gyfrifol am bwerau deddfu sylfaenol a phwerau dros drethiant, ymhlith cyfrifoldebau newydd eraill. Senedd effeithiol yw conglfaen democratiaeth ffyniannus. Yn Senedd i'r genedl, mae gan y Senedd swyddogaeth allweddol yn cynrychioli pobl Cymru, yn llunio deddfwriaeth, yn craffu ar Lywodraeth Cymru, a thrafod y materion sy'n bwysig i bobl ledled Cymru. O ystyried y cyfrifoldebau a gafodd y Senedd dros amser, mae hi'n bwysicach nag erioed fod y Senedd yn Senedd effeithiol sy'n cynrychioli'r bobl y mae hi'n eu gwasanaethu. Un elfen sy'n cyfyngu gallu'r Senedd i gynrychioli pobl Cymru yn effeithiol yw nad yw hi'n adlewyrchu cyfansoddiad poblogaeth Cymru o ran y rhywiau. Mae hyn yn cyfyngu ar allu'r Senedd i fanteisio ar yr ystod o brofiadau bywyd sy'n bresennol yn y gymdeithas, ac mae'n gwanio honiad y Senedd ei bod yn cynrychioli'r boblogaeth gyfan. Roedd y Pwyllgor Diben Arbennig ar Ddiwygio'r Senedd yn nodi bod hwn yn faes i'w ddiwygio. Roedd yn cydnabod mai menywod sy'n llunio'r mwyafrif sydd heb gynrychiolaeth ddigonol yn y Senedd hon, ac fe argymhellwyd yn ei adroddiad y dylai'r Senedd gael ei hethol gyda chwotâu rhywedd statudol integredig. Cafodd adroddiad y pwyllgor diben arbennig ei gymeradwyo gan y Senedd hon, ac fe ymrwymodd y Llywodraeth i gyflwyno'r ddeddfwriaeth hon. Ddoe, fe wnes i roi Bil Senedd Cymru (Rhestrau Ymgeiswyr Etholiadol) gerbron y Senedd. Dyma'r ail Fil mewn pecyn o ddiwygiadau a'i ddiben yw gwneud y Senedd yn ddeddfwrfa fwy effeithiol sy'n gallu gwasanaethu pobl Cymru yn well. Mae'n mynd un cam ymhellach ar daith ddiwygio'r Senedd ac yn ategu Bil Senedd Cymru (Aelodau ac Etholiadau) a gyflwynwyd gan y Cwnsler Cyffredinol, sydd yn nhrafodion Cyfnod 3 erbyn hyn.
Llywydd, gan mai myfi yw'r Aelod sy'n gyfrifol, rwy'n cydnabod ac yn parchu eich penderfyniad chi o ran cymhwysedd. Fe wyddoch chi, ar sail yr holl wybodaeth sydd ar gael i mi, fy mod o'r farn fod y Bil yng ngwmpas cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd. Gyda'r fath wahaniaeth o ran safbwyntiau, rwy'n credu mai dim ond y corff lle dechreuodd y Bil hwn a all benderfynu yn derfynol ynghylch a ddylai'r Bil fynd rhagddo: sef y Senedd ei hunan. Yr unig ffordd o gyflawni hyn yw cyflwyno'r Bil hwn ac iddo fynd ymlaen i graffu Cyfnod 1. Ac yna fe fydd pwyllgor y Senedd yn gallu dod i farn ar fater cymhwysedd. Fe fydd barn y pwyllgor yn rhan ganolog o'n hystyriaeth ni o'r camau nesaf ynglŷn â'r Bil.
Llywydd, diben y Bil hwn yw cryfhau'r Senedd drwy geisio sicrhau ei fod yn adlewyrchu cyfansoddiad y boblogaeth y mae'n ei gwasanaethu, yn enwedig o ran cynrychiolaeth menywod. Yn 2003, Cymru oedd y wlad gyntaf yn y byd i ethol menywod i hanner cyfanswm seddau ei Senedd. Nid yw'r canlyniad hwnnw wedi cael ei ailadrodd yn etholiadau'r Senedd yn yr 20 mlynedd sydd wedi mynd heibio ers hynny. Heddiw, menywod yw 51 y cant o boblogaeth Cymru ond dim ond 43 y cant o'r seddau yn Senedd Cymru sydd ganddyn nhw. Mae menywod yn cael eu tangynrychioli o hyd yn y Senedd, ac felly y maen nhw wedi bod ers blynyddoedd lawer. Mae tystiolaeth o bob rhan o'r byd yn dangos y gall cynyddu nifer y deddfwyr benywaidd arwain at ddeddfwrfa fwy effeithiol ac, felly, mae hynny ag effeithiau cadarnhaol ar gyfreithlondeb y ddeddfwrfa ac ar ddemocratiaeth yn ehangach.
Nid unig ystyr cynyddu cynrychiolaeth menywod yw gwella'r gynrychiolaeth ar gyfer menywod; ei ystyr yw gwella cynrychiolaeth pawb. Mae'r dystiolaeth yn dangos mai un o'r prif rwystrau i ethol menywod yw'r ffaith nad yw rhai pleidiau gwleidyddol wedi cyflwyno ymgeiswyr benywaidd mewn niferoedd sy'n ddigonol. Mae'r duedd hon yn berthnasol yng Nghymru hefyd. Yn etholiad diweddaraf y Senedd, yn 2021, llai na thraean o'r 470 o ymgeiswyr a gyflwynwyd gan bleidiau gwleidyddol yng Nghymru oedd yn fenywod—31 y cant yn unig. Nod y Bil hwn yw unioni'r anghydbwysedd hwn er mwyn i Seneddau'r dyfodol fod yn fwy effeithiol. Mae cwotâu rhywedd ar gyfer etholiadau yn gyffredin ledled y byd ac maen nhw'n cael eu defnyddio mewn mwy na 130 o wledydd erbyn hyn. Mae tystiolaeth o wledydd fel Sbaen, Gwlad Belg ac Iwerddon yn dangos bod cwotâu rhywedd yn gallu bod yn ffordd effeithiol o gynyddu nifer y menywod sy'n cael eu hethol i seneddau. Cynyddodd nifer y menywod yn seneddau 11 gwlad yr UE a wnaeth ddefnyddio cwotâu rhywedd hyd at bron i deirgwaith yn gynt nag yng ngwledydd yr UE nad oedd â chwotâu.
Llywydd, mae'r Bil hwn yn cyflwyno gofynion a gynlluniwyd i sicrhau'r cyfle gorau posibl o gyflwyno Senedd sy'n adlewyrchu bras gyfansoddiad Cymru o ran rhywedd. Bydd y Bil yn ei gwneud hi'n ofynnol i bleidiau gwleidyddol gyflwyno mwy nag un ymgeisydd mewn etholaeth i sicrhau y bydd menywod yn llunio o leiaf hanner y rhestr. Mae'r Bil yn cyflwyno gofynion hefyd sy'n ymwneud â lleoli menywod ar restrau plaid, ar gyfer sicrhau cyfran gyfrannol o safleoedd rhestr fwy enilladwy i fenywod. Bydd angen i bleidiau roi menyw ar frig o leiaf hanner eu rhestrau ymgeiswyr etholaeth ledled Cymru. Bydd yn rhaid i ymgeisydd ar restr nad yw'n fenyw gael ei ddilyn gan fenyw. Bydd cyflwyno trothwy o 50 y cant o leiaf i fenywod yn arwain at gynnydd yn y menywod sy'n ymgeiswyr yn etholiadau'r Senedd, ac mae'r cam ychwanegol o gyflwyno meini prawf lleoliad yn cynyddu'r tebygolrwydd y bydd cyfran uwch o ymgeiswyr a gaiff eu hethol yn fenywod.
I sicrhau y gellir gweithredu'r gofynion rhestr ymgeiswyr yn effeithiol, mae'r Bil yn darparu system orfodi a gaiff ei rhoi ar waith drwy is-ddeddfwriaeth, ac fe fydd swydd newydd y swyddog cydymffurfio enwebiadau cenedlaethol yn cael ei chreu i gefnogi'r gorfodi, ochr yn ochr â'r swyddogion canlyniadau etholaethau.
Llywydd, o adroddiad y panel arbenigol, 'Senedd sy'n gweithio i Gymru', hyd at adroddiad y pwyllgor diben arbennig a'r argymhellion ynddo a gefnogwyd gan fwyafrif yn y Senedd hon, canlyniad y ddeddfwriaeth hon fyddai Senedd sy'n gallu tynnu oddi ar ystod ehangach o brofiadau bywyd, Senedd fwy cynrychioliadol a fydd mewn sefyllfa well i ymgysylltu â'r cymunedau amrywiol yr ydym ni'n eu cynrychioli, ac, yn hollbwysig, Senedd fwy effeithiol a fydd yn hwyluso craffu a gwneud penderfyniadau sy'n fwy effeithiol o ganlyniad i hynny.
Mae'r Bil hwn, ynghyd â Bil Senedd Cymru (Aelodau ac Etholiadau), yn bwrw ymlaen â'r rhan fwyaf o argymhellion y pwyllgor diben arbennig. Yn ogystal â hynny, mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i fwrw ymlaen ag argymhellion y pwyllgor diben arbennig sy'n ymwneud â gwybodaeth ynglŷn ag amrywiaeth ymgeiswyr y Senedd a strategaethau amrywiaeth a chynhwysiant. Fe fyddwn ni'n ceisio cyhoeddi canllawiau i annog y pleidiau gwleidyddol, sef amddiffynwyr pwysig cynrychiolaeth wleidyddol, i gyhoeddi strategaethau amrywiaeth a chynhwysiant ar gyfer etholiadau Cymru. Fe fydd y gwaith yn ategu ein gwaith yn fwy eang i greu Cymru fwy cyfartal, fwy cynhwysol—gwaith a arddangosir yn y 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol', y cynllun gweithredu LHDTC+, a'r tasglu hawliau pobl anabl.
Llywydd, mae'r Bil hwn yn ymwneud â chyflwyno Senedd fwy effeithiol, ac rwy'n obeithiol y bydd y diwygiadau yn y Bil hwn yn rhoi'r hyder i fenywod amrywiol Cymru, ar draws y sbectrwm gwleidyddol, gynnig eu henwau i sefyll yn llwyddiannus fel ymgeiswyr yn etholiadau'r Senedd ac, yn eu tro, yn caboli gwaith y Senedd hon. Mae gan fenywod gymaint i'w gynnig a allai fod o fudd i bawb yng Nghymru.
Fe hoffwn i ddiolch i'r holl randdeiliaid sydd wedi gweithio gyda ni ar y daith hon i gyflwyno deddfwriaeth arloesol yr ydym ni'n ffyddiog y bydd hi'n gwneud gwahaniaeth parhaol i'r Senedd hon a phobl Cymru. Rwy'n falch o fod yn cyflwyno Bil Senedd Cymru (Rhestrau Ymgeiswyr Etholiadol) ychydig ddyddiau ar ôl Diwrnod Rhyngwladol y Menywod, ac rwy'n edrych ymlaen at weithio gydag Aelodau a phwyllgorau'r Senedd i sicrhau hynt y Bil i'r llyfr statud. Diolch yn fawr.
Can I thank the Minister for the advance copy of today's statement and, indeed, the briefing that she held for me, with her officials, at the tail end of last week?
I have to say, I'm very concerned that this Bill is being discussed in the Senedd today, and the reason I have that concern is because, as we all know in this Senedd, the Llywydd has written to every Member of the Senedd to say that, in her view, and the view of the legal advice that she has received, which is consistent with the advice that was given to the Special Purpose Committee on Senedd Reform, of which I was a Member, this particular piece of legislation is not within the competence of the Senedd. And I think—and I think the people of Wales will think—that it is extraordinary that this Senedd is spending time, energy and resources focusing on a piece of legislation that it does not have the competence to be able to deliver, rather than focusing on the everyday concerns of the people of Wales, such as the NHS, our school system, our economy, our transport system et cetera. So, I think that it is a concern and, obviously, whilst the Welsh Government has the prerogative of being able to introduce a piece of legislation in this way, I expect that it ought to be the subject of detailed scrutiny, through the Senedd scrutiny process, with our committee process. However, as you will know, Minister, the Government, with the support of Plaid Cymru—I don't know why—has decided that a shortened period of scrutiny is appropriate for this Bill, a shorter than usual period of scrutiny. You're going to chop down the opportunity for the committee to undertake its important work on this Bill, in spite of the huge question marks over the competency of this Senedd to be able to legislate in the area. And the result of that will be that, instead of there being 12 weeks for the committee to be able to consider Stage 1 prior to reporting, it will have just nine weeks. That's less time to engage with stakeholders, less time to engage with the public, over what I believe is a very important Bill. In addition to that, there'll be less time than usual to table amendments both at Stage 2 and Stage 3. So, an alternative opportunity to timetable for this Bill was put forward at the Business Committee this morning, and yet it was rejected by your party. I'd be grateful to have a decent explanation as to why you feel that that is appropriate, given the magnitude of this Bill and its importance to this Senedd. It's ironic, isn't it, that a package of reforms, Senedd reforms, that are supposed to improve scrutiny in this place, we're being denied to scrutinise—the opportunity to do that scrutiny process justice.
Now, if I can turn to where we agree with the Government, we agree with the Government that all political parties in Wales need to do more to address the lack of diversity in this Senedd and, indeed, amongst our candidates that are put forward for election to this Senedd. There's no question about that. My party, in particular, has not been very good at getting the gender balance right. We've done well on other aspects of diversity and, obviously, we were delighted to welcome the first woman of colour to this Senedd on our benches. Indeed, we've done rather well without the sort of positive discrimination that is advocated by the Labour Party. I can see the First Minister looking at our benches at the moment.
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am y copi ymlaen llaw o ddatganiad heddiw ac, yn wir, am y briffio a gynhaliodd ar fy nghyfer i, gyda'i swyddogion, ar ddiwedd yr wythnos diwethaf?
Mae'n rhaid i mi ddweud, rwy'n bryderus iawn ynglŷn â'r ffaith fod y Bil hwn yn cael ei drafod yn y Senedd heddiw, a'r rheswm am y pryder hwnnw yw oherwydd, fel gŵyr pawb ohonom ni yn y Senedd hon, mae'r Llywydd wedi ysgrifennu at bob Aelod o'r Senedd i ddweud, yn ei barn hi, a'r farn yn y cyngor cyfreithiol a dderbyniodd hi, sy'n gyson â'r cyngor a roddwyd i'r Pwyllgor Diben Arbennig ar Ddiwygio'r Senedd, yr oeddwn i'n Aelod ohono, nid yw'r darn arbennig hwn o ddeddfwriaeth o fewn cymhwysedd y Senedd. Ac rwyf i o'r farn—ac rwy'n credu y bydd pobl Cymru o'r farn—mai peth rhyfeddol yw bod y Senedd hon yn defnyddio amser, egni ac adnoddau wrth ganolbwyntio ar ddarn o ddeddfwriaeth nad yw'r cymhwysedd ganddi i allu ei chyflawni, yn hytrach na chanolbwyntio ar bryderon bob dydd pobl Cymru, fel y GIG, cyfundrefn ein hysgolion, ein heconomi, ein system drafnidiaeth ac ati. Felly, rwy'n credu ei bod hi'n ofidus ac, yn amlwg, er bod yr hawl gan Lywodraeth Cymru i gyflwyno darn o ddeddfwriaeth fel hon, rwy'n disgwyl y dylai hynny fod yn destun craffu manwl, trwy broses craffu'r Senedd, gyda'r broses bwyllgora sydd gennym. Er hynny, fel gwyddoch chi, Gweinidog, y Llywodraeth, gyda chefnogaeth Plaid Cymru—nid wyf i'n gwybod pam—sydd wedi penderfynu y byddai cyfnod craffu byrrach yn briodol ar gyfer y Bil hwn, gyda chyfnod craffu byrrach nag arfer. Fe fyddwch chi'n torri ar gyfle'r pwyllgor i ymgymryd â'i waith pwysig ar y Bil hwn, er gwaethaf yr amheuaeth enfawr ynghylch cymhwysedd y Senedd hon i allu deddfu yn y maes. A chanlyniad hynny fydd, yn lle bod â 12 wythnos i'r pwyllgor allu ystyried Cyfnod 1 cyn adrodd, dim ond naw wythnos a fydd ganddo. Mae hynny'n golygu llai o amser i ymgysylltu â rhanddeiliaid, llai o amser i ymgysylltu â'r cyhoedd, ynglŷn â Bil sy'n bwysig iawn yn fy marn i. Yn ogystal â hynny, fe fydd yna lai o amser nag arfer i gyflwyno gwelliannau yng Nghyfnod 2 a Chyfnod 3. Ac felly, fore heddiw, cyflwynwyd cyfle amgen ar gyfer yr amserlen i'r Bil hwn yn y Pwyllgor Busnes, ond unwaith eto, fe gafodd hynny ei wrthod gan eich plaid chi. Fe fyddwn i'n ddiolchgar i gael esboniad eglur ynghylch pam rydych chi o'r farn fod hynny'n briodol, o ystyried maint y Bil hwn a'i bwysigrwydd i'r Senedd hon. Mae hi'n eironig, onid yw hi, y gwrthodwyd y cyfle i ni graffu ar becyn o ddiwygiadau, diwygiadau i'r Senedd, y gobeithir y bydd yn gwella'r broses graffu yn y lle hwn—collwyd y cyfle i wneud cyfiawnder â'r broses graffu honno.
Nawr, os caf droi at y pwyntiau yr ydym ni'n cytuno â'r Llywodraeth ynglŷn â nhw, rydym ni'n cytuno â'r Llywodraeth ynglŷn â'r angen i bob plaid wleidyddol yng Nghymru wneud mwy i fynd i'r afael â'r diffyg amrywiaeth yn y Senedd hon ac, yn wir, ymhlith ein hymgeiswyr sy'n cael eu cyflwyno i'w hethol i'r Senedd hon. Nid oes unrhyw gwestiwn ynglŷn â hynny. Nid yw fy mhlaid i, yn arbennig, wedi bod yn llwyddiannus iawn o ran taro'r cydbwysedd rhwng y rhywiau cywir. Rydym ni wedi bod yn llwyddiannus iawn ynglŷn ag agweddau eraill ar amrywiaeth ac, yn amlwg, roeddem ni'n falch iawn o groesawu'r fenyw gyntaf o liw i'r Senedd hon ar ein meinciau ni. Yn wir, rydym ni wedi gwneud yn bur dda heb y math o wahaniaethu cadarnhaol sy'n cael ei argymell gan y Blaid Lafur. Rwy'n gallu gweld y Prif Weinidog yn edrych ar ein meinciau ni nawr.
I'm looking for a woman.
Rwy'n chwilio am fenyw.
Yes, I can see that you're looking for a woman. I'm looking for other aspects of diversity that are missing from your benches, First Minister, which I'm sure you will accept you need to do better at in terms of some ethnic minority groups that are under-represented in this Senedd, age groups that are under-represented, disability is under-represented, certain faith groups are under-represented in this Senedd—there are all sorts of aspects of diversity that are under-represented in this Senedd that I and my party want to do better at.
What we disagree with is pitting gender and giving gender a greater focus and priority than all of these other aspects of diversity, and we certainly do not agree that there ought to be any statutory requirements or quotas as far as diversity is concerned. We believe that people should be elected to this Senedd and should be candidates for election to this Senedd on the basis of merit—and I can hear people rehearsing that line—on the basis of merit, not because of the colour of their skin, not because of the fact that they self-identify to be a man or a woman, not because of their sexual orientation or anything else, but because people want to elect them. And we believe that anybody should have the opportunity to be elected. So, that's why we will be opposing this Bill and the time wasting that I believe it's doing in this Senedd, because it's a reserved matter to the UK Parliament.
In terms of the purpose of the Bill, it quite clearly is to promote opportunities for women. It sits firmly within the equalities section of law, which is reserved to the UK Parliament, and it doesn't actually deliver on the promise that was made by the former leader of Plaid Cymru and the First Minister when they said very clearly that they will introduce mandatory zipping on lists. There's no mandatory zipping required on these particular lists according to the Bill that's in front of us today, because, as you will know, Minister, the Bill provides for lists to be entirely made up of women but not entirely made up of men. There's no equality there. There's no requirement for it to be zipped in a particular way. The one thing that it does prevent is two men appearing in succession on a list. That's the only thing it prevents. It doesn't introduce any kind of zipping, which is against the principle that was set out by the First Minister in the joint statement with the leader of Plaid Cymru back in May 2022, and, indeed, just last year, when the First Minister was wanting to make progress on the whole issue of Senedd reform. The Bill also does not even define what a woman actually is, and I would ask you, Minister—perhaps you can tell us what a woman is, because, as far as I can see, it is allowing people to self-identify whether they consider themselves to be a woman or not. There’s no sanction on the face of the Bill for those who claim to be a woman who clearly are not, for example, which also seems to be extraordinary.
So, it amounts to self-ID via the back door. We don’t have the competence to be able to deliver. You’re curtailing the scrutiny, even though you say you’re trying to improve the scrutiny processes of the Senedd. You’ve put in here no requirement for—and I believe that we should have this requirement, by the way—. There’s no statutory requirement for diversity strategies on political parties. I’d welcome that. I think that’s a good, positive thing you could have put into the Bill, but didn’t bother with, in spite of the fact that that was also a recommendation from the Special Purpose Committee on Senedd Reform. So, this is all over the place. I don’t think that it should see the time of day. I would question the Welsh Government’s rationale for bringing it forward.
And one final question if I may—and thank you for giving me the opportunity to scrutinise this, Llywydd—and that is on the subject of costs. I’ve looked through the explanatory memorandum and it suggests minimal costs will be associated with this, but we all know that certainly won’t be the case, because there’ll be significant legal challenges if this Bill goes forward, not least, probably, in the Supreme Court, and we all know how expensive those things are. So, can you tell us whether there’s an estimate of the costs, whether you’ve made any provision as a Welsh Government for those sorts of costs? And can you also tell us what the costs of bringing this forward today have been so far, in terms of the costs of legal advice and other work that has been undertaken by the Welsh Government around the legislative competence? Because when I look in the explanatory memorandum, it is very telling. There’s no information on legislative competence other than a single sentence—a single sentence—on an otherwise completely blank page. And given that that’s the biggest question mark that people have over this Bill, you would have thought that you’d set out a little bit more information than a single sentence saying that, in your view, it’s in competence.
Ie, rwy'n gallu gweld eich bod chi'n chwilio am fenyw. Rwyf i'n chwilio am agweddau eraill ar amrywiaeth sydd ar goll o'ch meinciau chi, Prif Weinidog, ac rwy'n siŵr y byddech chi'n derbyn bod angen i chi wneud yn well ynglŷn â'r rhai o grwpiau lleiafrifoedd ethnig a dangynrychiolir yn y Senedd hon, a grwpiau oedran a dangynrychiolir, pobl anabl a dangynrychiolir, grwpiau ffydd arbennig a dangynrychiolir yn y Senedd hon—mae pob math o agweddau ar amrywiaeth sy'n cael eu tangynrychioli yn y Senedd hon y carai fy mhlaid a minnau wneud yn well yn hynny o beth.
Yr hyn yr ydym ni'n anghytuno ag ef yw canolbwyntio mwy a blaenoriaethu rhywedd yn hytrach na'r agweddau eraill hyn i gyd sydd ar amrywiaeth, ac yn sicr nid ydym ni'n cytuno y dylai unrhyw ofynion statudol neu gwotâu fod o ran amrywiaeth. Rydym ni o'r farn y dylai pobl gael eu hethol i'r Senedd hon ac y dylen nhw fod yn ymgeiswyr i'w hethol i'r Senedd hon ar sail teilyngdod—ac rwy'n gallu clywed pobl yn ailadrodd y geiriau hynny—ar sail teilyngdod, nid oherwydd lliw eu croen, nid oherwydd y ffaith eu bod nhw'n hunanddiffinio yn ddyn neu'n fenyw, nid oherwydd eu cyfeiriadedd rhywiol neu unrhyw beth arall, ond am fod pobl yn dymuno eu hethol nhw. Ac rydym ni'n credu y dylai unrhyw un fod â chyfle i gael ei ethol. Felly, dyna pam y byddwn ni'n gwrthwynebu'r Bil hwn a'r amser yr wyf i'n credu y bydd yn cael ei wastraffu yn y Senedd hon, am ei fod yn fater a gedwir yn ôl gan Senedd y DU.
O ran diben y Bil, mae hi'n gwbl amlwg mai ar gyfer hyrwyddo'r cyfleoedd i fenywod y mae'n bodoli. Mae'n gorwedd yn amlwg yn adran cydraddoldeb y gyfraith, a gedwir yn ôl gan Senedd y DU, ac nid yw'n cyflawni'r addewid a wnaeth cyn-arweinydd Plaid Cymru a'r Prif Weinidog wrth ddweud yn glir iawn eu bod nhw am gyflwyno am-yn-eilio gorfodol ar restrau. Nid oes rheidrwydd gorfodol i am-yn-eilio ar y rhestrau penodol hyn yn unol â'r Bil gerbron i ni heddiw, oherwydd, fel gwyddoch chi, Gweinidog, mae'r Bil yn darparu ar gyfer rhestrau sy'n cynnwys menywod yn unig ond nid ar gyfer rhestrau sy'n cynnwys dynion yn unig. Nid cydraddoldeb mo hynny. Nid oes angen am-yn-eilio mewn ffordd benodol. Yr unig beth y mae'n ei atal yw cael enwau dau ddyn yn dilyn ei gilydd ar restr. Dyna'r unig beth y mae'n ei atal. Nid yw'n cyflwyno unrhyw fath o am-yn-eilio, sy'n groes i'r egwyddor a nododd y Prif Weinidog yn y datganiad ar y cyd ag arweinydd Plaid Cymru yn ôl ym mis Mai 2022, ac, yn wir, y llynedd, pan oedd y Prif Weinidog yn awyddus i weld cynnydd ynglŷn â phwnc diwygio'r Senedd yn ei gyfanrwydd. Nid yw'r Bil hyd yn oed yn diffinio'r hyn yw menyw mewn gwirionedd, ac rwy'n dymuno gofyn i chi, Gweinidog—efallai y gwnewch chi ddweud wrthym ni beth yw menyw, oherwydd, hyd y gwelaf i, mae'n caniatáu i bobl hunanddiffinio yn fenyw neu beidio ar eu hystyriaeth eu hunain. Nid oes unrhyw gosb ar wyneb y Bil i'r rhai sy'n honni eu bod yn fenywod ac mae hi'n amlwg nad ydyn nhw ddim, er enghraifft, sy'n ymddangos yn rhywbeth anarferol hefyd.
Felly, mae hyn yn gyfystyr â hunanddiffinio drwy'r drws cefn. Nid yw'r cymhwysedd gennym ni i allu cyflawni. Rydych chi wedi byrhau'r broses graffu, er eich bod chi'n dweud eich bod chi'n ceisio gwella prosesau craffu'r Senedd. Nid oes unrhyw ofyniad yma am—ac rwy'n credu y dylem ni fod â gofyniad yma, gyda llaw—. Nid oes gofyniad statudol ar gyfer strategaethau amrywiaeth i bleidiau gwleidyddol. Fe fyddwn i'n croesawu hynny. Rwy'n credu bod hynny'n beth da, cadarnhaol y gallech chi fod wedi ei gynnwys yn y Bil, ond ni wnaethoch chi drafferthu gwneud hynny, er gwaethaf y ffaith bod hwnnw hefyd yn argymhelliad oddi wrth y Pwyllgor Diben Arbennig ar Ddiwygio'r Senedd. Felly, annibendod llwyr yw hwn. Nid wyf i'n credu y dylai weld golau ddydd. Fe fyddwn i'n holi beth oedd rhesymeg Llywodraeth Cymru wrth ei ddodi gerbron.
Ac un cwestiwn olaf os caf i—a diolch i chi am roi'r cyfle i mi graffu ar hwn, Llywydd—ac mae hwnnw ar bwnc costau. Rwyf i wedi edrych drwy'r memorandwm esboniadol ac mae'n awgrymu mai ychydig iawn o gostau fydd yn gysylltiedig â hyn, ond fe wyddom ni i gyd yn na fydd hynny'n wir, oherwydd fe fydd yna heriau cyfreithiol sylweddol pe byddai'r Bil hwn yn symud yn ei flaen, nid yn lleiaf, yn ôl pob tebyg, yn y Goruchaf Lys, ac fe wyddom ni pa mor ddrud yw'r achosion hynny. Felly, a wnewch chi ddweud wrthym ni a oes yna amcangyfrif o'r costau, a ydych wedi gwneud unrhyw ddarpariaeth yn Llywodraeth Cymru ar gyfer y mathau hynny o gostau? Ac a wnewch chi ddweud wrthym ni hefyd beth yw costau cyflwyno hwn heddiw hyd yma, o ran costau cyngor cyfreithiol a gwaith arall a wnaeth Llywodraeth Cymru ynghylch y cymhwysedd deddfwriaethol? Oherwydd pan wyf i'n edrych yn y memorandwm esboniadol, mae'n awgrymog iawn. Nid oes unrhyw wybodaeth am gymhwysedd deddfwriaethol heblaw am un frawddeg—brawddeg unigol—ar ddalen hollol wag fel arall. Ac o gofio mai hwnnw yw'r marc cwestiwn mwyaf ym meddwl pobl ynglŷn â'r Bil hwn, fe fyddech chi wedi credu y byddai ychydig mwy o wybodaeth yn cael ei rhoi na dim ond un frawddeg yn dweud bod hyn, yn eich barn chi, o fewn cymhwysedd.
Diolch yn fawr, Darren Millar. Well, I'm very pleased you say that it is a very important Bill, because it is. It's a groundbreaking piece of legislation. And yesterday, when I published this Bill, there was much welcome that came from across Wales, and I think this is one of the interesting things, that I’m not sure whether you recognise the extent of engagement. I turn to the Chair of the special purpose committee here, but before that to Dawn Bowden, and the Committee on Senedd Electoral Reform. Back in April 2022, the Women’s Equality Network for Wales, representing organisations across the whole of Wales, from Merched y Wawr to women’s institutes to Women’s Aid groups, local authorities, the Wales Trades Union Congress, all saying that they welcome the joint statement by Welsh Government and Plaid Cymru that legally binding quotas were to be introduced for Senedd elections.
And I think it’s great that you’ve made those points about we do need more Senedd Members who are women from under-represented groups. We need more black, Asian and minority ethnic women—all parties recognise that; we recognise that—LGBTQ+ women, disabled women, women with other protected characteristics, and also, as WEN Wales has said in welcoming the Bill yesterday, the Diverse5050 campaign. Now, let's recognise that’s a joint campaign, not just with WEN Wales, but with the Electoral Reform Society, Race Council Cymru, EYST—the ethnic youth support team—calling for gender balance of elected Members at both national and local level.
So, we are here debating a Bill that has been endorsed, and indeed the evidence provided for a number of years, in terms of our recognition of the need for Senedd reform. Because it does go back to the fact—. And there are women in this Senedd here—more in number, I would say, on this side of the Senedd than over there, but we recognise we have also got to address other diversity issues. But more women in the Senedd better reflects the gender make-up of Wales: good for politics, good for representation, good for policy making. And that’s what comes through in terms of a recognition of the importance of this Bill today.
I have commented on the competence issues, and very respectfully, in my oral statement today, Llywydd. But we are taking forward the will of the Senedd, which endorses the recommendations of the special purpose committee, and I've made that statement. I've said that, in my view, the provisions of the Bill would be within the Senedd's legislative competence.
Diolch yn fawr, Darren Millar. Wel, rwy'n falch iawn eich bod chi'n dweud bod hwn yn Fil pwysig iawn, oherwydd y mae ef. Mae'n ddarn arloesol o ddeddfwriaeth. A ddoe, wrth i mi gyhoeddi'r Bil hwn, fe ddaeth llawer o groeso iddo o bob cwr o Gymru, ac rwy'n credu mai dyma un o'r pethau diddorol, nad wyf i'n siŵr a ydych chi'n cydnabod cymaint o ymgysylltiad sydd wedi bod. Rwy'n troi at Gadeirydd y pwyllgor diben arbennig nawr, ond cyn hynny at Dawn Bowden, a'r Pwyllgor ar Ddiwygio Etholiadol y Senedd. Yn ôl ym mis Ebrill 2022, roedd Rhwydwaith Cydraddoldeb Menywod Cymru, sy'n cynrychioli sefydliadau ar draws Cymru gyfan, o Ferched y Wawr hyd at sefydliadau menywod a grwpiau Cymorth i Fenywod, yr awdurdodau lleol, Cyngres Undebau Llafur Cymru, i gyd yn dweud eu bod nhw'n croesawu'r datganiad ar y cyd gan Lywodraeth Cymru a Phlaid Cymru ynglŷn â chwotâu wedi'u rhwymo mewn cyfraith i'w cyflwyno ar gyfer etholiadau'r Senedd.
Ac rwy'n credu ei bod yn wych o beth eich bod chi wedi gwneud y pwyntiau hynny ynglŷn â'r angen am fwy o Aelodau'r Senedd sy'n fenywod ac o grwpiau heb gynrychiolaeth ddigonol. Mae angen mwy o fenywod du, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig arnom ni—mae pob plaid yn cydnabod hynny; rydym ninnau'n cydnabod bod—menywod LHDTC+, menywod anabl, menywod â nodweddion gwarchodedig eraill, a hefyd, fel dywedodd RhCM Cymru wrth groesawu'r Bil ddoe, ymgyrch 5050Amrywiol. Nawr, gadewch i ni gydnabod bod honno'n ymgyrch ar y cyd, nid yn unig gyda RhCM Cymru, ond gyda'r Gymdeithas Diwygio Etholiadol, Cyngor Hil Cymru, EYST—y tîm cymorth ieuenctid ethnig—sy'n galw am gydbwysedd rhwng y rhywiau ymhlith Aelodau etholedig ar lefel genedlaethol a lleol.
Felly, rydym ni yma yn trafod Bil a gafodd ei gymeradwyo, ac yn wir o ran y dystiolaeth a ddarparwyd ers nifer o flynyddoedd, o ran ein cydnabyddiaeth o'r angen am ddiwygio'r Senedd. Oherwydd mae hyn yn dychwelyd at y ffaith—. Ac mae yna fenywod yn y Senedd hon yma—mwy mewn nifer, fe fyddwn i'n dweud, ar yr ochr yma i'r Senedd na draw fan acw, ond rydym ni'n cydnabod bod rhaid i ni fynd i'r afael â materion eraill hefyd o ran amrywiaeth. Ond mae mwy o fenywod yn y Senedd yn adlewyrchu cyfansoddiad rhywedd Cymru yn llawer gwell: sy'n beth da i wleidyddiaeth, da i gynrychiolaeth, a da ar gyfer llunio polisïau. A dyna'r hyn sy'n dod drwodd o ran cydnabyddiaeth i bwysigrwydd y Bil hwn heddiw.
Fe wnes i sylwadau am y materion o ran cymhwysedd, a chyda pob parch, yn fy natganiad llafar heddiw, Llywydd. Ond rydym ni'n bwrw ymlaen ag ewyllys y Senedd, sy'n cymeradwyo argymhellion y pwyllgor diben arbennig, ac rwyf i wedi gwneud y datganiad hwnnw. Fe ddywedais i, yn fy marn i, y byddai darpariaethau'r Bil o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd.
And I think that what is important is that we look at the purpose of the Bill. You've commented on the purpose of the Bill, Darren. The purpose of the Bill is to establish a more effective Senedd, and, as such, the Bill is within the Senedd's competence. And I think that point about purpose is crucial to this. Because, if you look at the test laid down in the Government of Wales Act 2006, and I'll quote:
'The question whether a provision of an Act of the Senedd relates to a reserved matter is determined by reference to the purpose of the provision, having regard (among other things) to its effect in all the circumstances. '
That's the test. That's the test about competence. The purpose of this Bill is to establish a more effective Senedd. Surely we can unite on that goal, to deliver a more effective Senedd?
I will comment on the point about the timetable, because it is important that, in terms of the special purpose committee's report, 'Reforming our Senedd: A stronger voice for the people of Wales', it did set out an ambitious timetable to implement Senedd reform in time for our next scheduled Senedd elections in 2026. And the Trefnydd did explain—and I know this—in her letter to the Business Committee, which you'll be aware of, of course, Darren, that the timetable proposed by the Welsh Government is fundamental to maintaining a pathway to implementing the measures in time for the 2026 Senedd elections. So, we are working to ensure that the measures are in place ahead of that election.
And it is part of the package of Senedd reform, along with the Senedd Cymru (Members and Elections) Bill. Last week, we debated that, we took that through, and there is that important point that this is part of that package of Senedd reform. A delay of even a month to the passage of the Bill—. And this is important for all the stakeholders and, indeed, the committee, obviously, the Senedd reform committee, to scrutinise the Bill. A delay of even a month to the passage of the Bill would have implications for that implementation work, for electoral administrators and political parties to have time to prepare for the election after the relevant legislation is made. I think it does go back to the fact that this is a journey that we've been on—an extensive journey—which has involved all those stakeholders that I have referred to. And it is about civic society; it is about the opportunity that we have to deliver that more representative and effective legislature for Wales, and I think we have a commitment to do that.
I just want to pick up some of your more technical points—I'm sure we'll discuss this in the Senedd reform committee. The rules in this Bill don't prevent a zipping approach. A list that alternates between candidates who are women and candidates who are not women will be fully compliant with the vertical rules, as long as at least half the candidates are women. And, by requiring that a woman follows any candidate who is not a woman on a list, the rules make sure that women are, at the very least, placed in every other place on a list. But should a list have a woman directly after another woman on a list, that would be a compliant list. Now, we will look at all these issues as we move forward into the scrutiny.
I think it is really important that you raise these issues about diversity, and the ways in which we can take this forward, because this is about—.The special purpose committee looked at this very carefully—whether we'll hear from the Chair of that committee. They looked, on a cross-party basis—and I think you were involved in some of those discussions—at diversity quotas, for possible implementation sometime in the future. But, in the meantime, the steps that we can take, in parallel with gender quotas, I think, are important.
You know that I've said in my oral statement that we're encouraging political parties to publish diversity and inclusion strategies for Welsh elections. So, I'm taking it, from what you're saying, Darren, that you will—the Welsh Conservatives will—publish your diversity and inclusion strategies. I know that all of the organisations—the Electoral Reform Society and WEN Wales—will want to encourage, want to support. They've been working with political parties across the Chamber. We'll need to do that, in terms of preparing, to ensure that we have greater transparency around diversity information for Senedd candidates. That's also ongoing, and we're exploring how we may be able to encourage and support political parties to do more in this area.
Now, I think what is most important is that women are the under-represented majority in this Senedd—certainly, I would have to say, within the Welsh Conservative group—so, our focus for now—[Interruption.] So, our focus for now is on gender quotas. I recall very fondly, actually, my memories of talking to—[Interruption.]
Ac rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysig yw ein bod ni'n edrych ar ddiben y Bil. Fe wnaethoch chi sylwadau ar ddiben y Bil, Darren. Diben y Bil yw sefydlu Senedd fwy effeithiol ac, oherwydd hynny, mae'r Bil o fewn cymhwysedd y Senedd. Ac rwy'n credu bod y pwynt hwnnw ynglŷn â'r diben yn hanfodol yn hyn o beth. Oherwydd, os edrychwch chi ar y prawf a bennwyd yn Neddf Llywodraeth Cymru 2006, ac rwy'n dyfynnu:
'Penderfynir a yw darpariaeth Deddf Senedd Cymru yn ymwneud â mater a gedwir yn ôl trwy gyfeirio at ddiben y ddarpariaeth, gan ystyried (ymysg pethau eraill) ei heffaith yn yr holl amgylchiadau.'
Dyna'r prawf. Dyna yw'r prawf am gymhwysedd. Diben y Bil hwn yw sefydlu Senedd fwy effeithiol. Siawns y gallwn ni gytuno ar y nod hwnnw, i sicrhau Senedd fwy effeithiol?
Rwyf i am wneud sylwadau ar y pwynt am yr amserlen, oherwydd mae'n bwysig, o ran adroddiad y pwyllgor diben arbennig, 'Diwygio ein Senedd: Llais cryfach i bobl Cymru', roedd yn nodi amserlen uchelgeisiol i weithredu diwygio'r Senedd mewn da bryd ar gyfer ein hetholiadau nesaf i'r Senedd yn 2026. Ac fe esboniodd y Trefnydd—ac rwy'n gwybod hyn—yn ei llythyr hi at y Pwyllgor Busnes, fel rydych chi'n ymwybodol, wrth gwrs, Darren, bod yr amserlen a gynigiwyd gan Lywodraeth Cymru yn sylfaenol ar gyfer cynnal llwybr at weithredu'r mesurau mewn da bryd ar gyfer etholiadau'r Senedd 2026. Felly, rydym ni'n gweithio i sicrhau y bydd y mesurau ar waith cyn yr etholiad hwnnw.
Ac mae hyn yn rhan o becyn diwygio'r Senedd, ynghyd â Bil Senedd Cymru (Aelodau ac Etholiadau). Yr wythnos diwethaf, roeddem ni'n trafod hynny, fe wnaethom ni dywys hynny drwodd, ac mae'r pwynt pwysig hwnnw sef fod hyn yn rhan o'r pecyn hwnnw o ddiwygiadau i'r Senedd. Byddai oedi hynt y Bil am fis hyd yn oed—. Ac mae hyn yn bwysig i'r rhanddeiliaid i gyd ac, yn wir, i'r pwyllgor, yn amlwg, pwyllgor diwygio'r Senedd, allu craffu ar y Bil. Fe fyddai oedi hynt y Bil am fis hyd yn oed yn arwain at oblygiadau ar gyfer y gwaith gweithredu hwnnw, i weinyddwyr etholiadol a phleidiau gwleidyddol fod ag amser i baratoi ar gyfer yr etholiad ar ôl i'r ddeddfwriaeth berthnasol gael ei llunio. Rwy'n credu bod hyn yn dychwelyd at y ffaith mai taith yw hon yr ydym ni wedi bod arni—taith ar raddfa fawr—sydd wedi cynnwys y rhanddeiliaid hynny i gyd yr wyf i wedi cyfeirio atyn nhw. Mae'n ymwneud â'r gymdeithas ddinesig; mae'n ymwneud a'r cyfle sydd gennym ni i gyflawni'r ddeddfwrfa honno i Gymru a fydd yn fwy cynrychioliadol ac effeithiol, ac rwy'n credu ein bod ni wedi ein hymrwymo i gyflawni hynny.
Fe hoffwn i godi rhai o'ch pwyntiau mwy technegol—rwy'n siŵr y byddwn ni'n trafod hyn ym mhwyllgor diwygio'r Senedd. Nid yw'r rheolau yn y Bil hwn yn atal dull am-yn-eilio. Bydd rhestr sy'n mynd am yn ail rhwng ymgeiswyr sy'n fenywod ac ymgeiswyr nad ydyn nhw'n fenywod yn cydymffurfio yn gyfan gwbl â'r rheolau fertigol, cyhyd â bod o leiaf hanner yr ymgeiswyr yn fenywod. A thrwy fynnu bod menyw yn dilyn unrhyw ymgeisydd nad ydyw'n fenyw ar restr, mae'r rheolau yn sicrhau y bydd menywod, o leiaf, yn cael eu rhoi ym mhob man arall ar restr. Ond pe byddai rhestr yn rhoi menyw yn union syth ar ôl menyw arall, fe fyddai'r rhestr honno yn cydymffurfio. Nawr, fe fyddwn ni'n edrych ar y materion hyn i gyd wrth i ni symud ymlaen at y gwaith craffu.
Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn i chi godi'r materion hyn am amrywiaeth, a'r ffyrdd y gallwn ni fwrw ymlaen â hyn, oherwydd mae hyn yn ymwneud—. Fe edrychodd y pwyllgor diben arbennig ar hyn yn ofalus iawn—ac fe fyddwn ni'n clywed oddi wrth Gadeirydd y pwyllgor hwnnw. Roedden nhw'n edrych, ar sail drawsbleidiol—ac rwy'n credu eich bod chi'n rhan o rai o'r trafodaethau hynny—ar gwotâu amrywiaeth, i'w gweithredu rywbryd yn y dyfodol. Ond, yn y cyfamser, mae'r camau y gallwn ni eu cymryd, ochr yn ochr â chwotâu rhywedd, yn fy marn i, yn bwysig.
Fe wyddoch chi fy mod i wedi dweud yn fy natganiad llafar ein bod ni'n annog y pleidiau gwleidyddol i gyhoeddi strategaethau amrywiaeth a chynhwysiant ar gyfer etholiadau Cymru. Felly, rwy'n cymryd, o'r hyn yr ydych chi'n ei ddweud, Darren, y byddwch chi—y bydd y Ceidwadwyr Cymreig—yn cyhoeddi eich strategaethau amrywiaeth a chynhwysiant. Fe wn i y bydd pob un o'r sefydliadau—y Gymdeithas Diwygio Etholiadol a RhCM Cymru—eisiau annog, yn awyddus i gefnogi hyn. Maen nhw wedi bod yn gweithio gyda phleidiau gwleidyddol ar draws y Siambr. Fe fydd angen i ni wneud hynny, o ran y paratoadau, i sicrhau y bydd tryloywder gennym ni o ran gwybodaeth ynglŷn ag amrywiaeth ar gyfer ymgeiswyr i'r Senedd. Mae hynny'n parhau, ac rydym ni'n archwilio sut y gallwn ni annog a chefnogi'r pleidiau gwleidyddol i wneud rhagor yn y maes hwn.
Nawr, rwy'n credu mai'r peth pwysicaf yw mai menywod yw'r mwyafrif sydd heb gynrychiolaeth ddigonol yn y Senedd hon—yn sicr, fe fyddai'n rhaid i mi ddweud, yn grŵp y Ceidwadwyr Cymreig—felly, ein canolbwynt ni am y tro—[Torri ar draws.] Felly, ein canolbwynt ni am y tro yw'r cwotâu rhywedd. Mae atgofion melys iawn gennyf i, mewn gwirionedd, o siarad â nhw—[Torri ar draws.]
I'd like to hear the Minister now, if you can show a bit of silence.
Fe hoffwn i glywed y Gweinidog nawr, os gallwch chi ddistewi ychydig bach.
I'll finish on this point, because I will focus on the very important—[Interruption.]
Fe wnaf orffen gyda'r pwynt hwn, gan fy mod i am ganolbwyntio ar rywbeth pwysig iawn—[Torri ar draws.]
Can we allow the Minister to continue?
A gawn ni adael i'r Gweinidog fynd yn ei blaen?
Diolch yn fawr, Llywydd. This is why we need a gender-balanced Senedd.
Diolch yn fawr, Llywydd. Dyma pam mae angen Senedd â chydbwysedd rhwng y rhywiau arnom ni.
Thank you. Think about the language you use, even when the microphone is not on. The Minister to continue, please.
Diolch i chi. Ystyriwch yr iaith a ddefnyddiwch chi, hyd yn oed pan na fydd y meicroffon yn codi'r sain. Y Gweinidog i fynd yn ei blaen, os gwelwch chi'n dda.
I was going to say that I do miss the informed engagement that I had with some of your former colleagues. I'm delighted that the Welsh Conservative women Members have come to our women's caucus meetings, and, in fact, your former colleagues—Welsh Conservative colleagues. I recall Suzy Davies, who actually is involved, I believe, as a trustee of WEN Wales, really talking and engaging with us. The women's caucus, I think, is really important.
Only two weeks ago, I was in Ireland hearing about the beneficial impact of gender quotas—as I've said, 130 countries across the world. I'm glad that you see that this is an important Bill, and that you do agree with the Government that we need more diversity. This Bill will help us move for more diversity, but it will move for representation—for gender representation—for the most under-represented people in Wales in this Chamber. I very much look forward to this scrutiny and the engagement that we'll have, but please listen to the people outside this Chamber as well, who have helped take us on this journey. Diolch yn fawr.
Roeddwn i am ddweud fy mod i'n gweld eisiau'r ymgysylltiad deallus a gefais i â rhai o'ch cyn-Aelodau. Rwy'n falch iawn fod Aelodau benywaidd y Ceidwadwyr Cymreig wedi dod i'n cyfarfodydd cawcws y menywod, ac, mewn gwirionedd, eich cyn-Aelod—cyd-Aelod yn y Ceidwadwyr Cymreig. Rwy'n gallu cofio Suzy Davies, sydd â rhan rwy'n credu, fel ymddiriedolwr RhCM Cymru, yn siarad ac ymgysylltu yn wirioneddol â ni. Mae cawcws y merched, yn fy marn i, yn bwysig iawn.
Dim ond pythefnos yn ôl, roeddwn i yn Iwerddon yn clywed am effaith fuddiol cwotâu rhywedd—fel dywedais i, mewn 130 o wledydd ledled y byd. Rwy'n falch eich bod chi'n deall bod hwn yn Fil pwysig, a'ch bod chi'n cytuno â'r Llywodraeth ynglŷn â'r angen am fwy o amrywiaeth. Fe fydd y Bil hwn yn ein helpu ni i symud at fwy o amrywiaeth, ond fe fydd yn symud at gynrychiolaeth—o ran cynrychiolaeth rhywedd—er mwyn y bobl yng Nghymru sydd â'r gynrychiolaeth leiaf yn y Siambr hon. Rwy'n edrych ymlaen yn fawr at y gwaith craffu hwn a'r ymgysylltu a gawn ni ond, os gwelwch chi'n dda, gwrandewch ar y bobl y tu allan i'r Siambr hon hefyd, sydd wedi estyn cymorth i'n dwyn ni ar y daith hon. Diolch yn fawr.
Diolch, Weinidog, am y datganiad heddiw. Hir yw pob ymaros, a dwi’n falch o weld y Bil pwysig yma yn dechrau ar ei daith drwy’r Senedd heddiw. Mae’n amserol ein bod yn trafod y Bil yn dilyn cwblhau Cyfnod 2 Bil Senedd Cymru (Aelodau ac Etholiadau) yn llwyddiannus wythnos diwethaf, gan fod darpariaethau’r ddau Fil yn ategu ei gilydd ac yn rhan greiddiol o’r pecyn cytunedig ar gyfer diwygio’r Senedd sydd wedi’i gytuno gan ddwy ran o dair o Aelodau'r Senedd yma, a hefyd, wrth gwrs, wedi’i gytuno gan strwythurau democrataidd Plaid Cymru a’r Blaid Lafur.
Fel agweddau eraill ar y pecyn, dydy o ddim yn cyflawni ein holl ddyheadau ar unwaith, wrth gwrs, ond a ydy’r Gweinidog yn cytuno mai’r peth pwysig yn achos y Bil yma, fel y Bil cyntaf, yw cael y diwygiadau ar waith erbyn 2026? Roeddwn yn falch o glywed ymrwymiad y Llywodraeth, felly, i weithio efo Aelodau i sicrhau bod y Bil yn cyrraedd y llyfr statud, ac mi rwyf innau yn edrych ymlaen at ddechrau ar y gwaith craffu yfory yn y Pwyllgor Biliau Diwygio, pan ddaw’r Gweinidog a’i swyddogion ger ein bron, gan nad oes amser i’w wastraffu.
Y nod canolog sy’n gyrru popeth yw creu Senedd fwy effeithiol ar ran ac ar gyfer pobl Cymru. Agwedd arall, felly, ar ehangu cynrychiolaeth ac effeithiolrwydd y Senedd yw hyn, yn union yn yr un modd ag ehangu nifer yr Aelodau a chyflwyno system etholiadol lle etholir pob Aelod yn llwyr drwy gynrychiolaeth gyfrannol. Fe fydd hyn yn gwneud y Senedd yn fwy cynrychioladol o’r bobl a’r genedl y mae’n anelu i’w cynrychioli ac yn gwneud y sefydliad yn fwy effeithiol.
Mae Senedd lle mae merched, sy’n fwyafrif o boblogaeth Cymru yn ôl cyfrifiad 2021, yn parhau’n lleiafrif yn effeithio’n andwyol ar allu’r Senedd i weithredu’n effeithiol ac ar ei gallu i adlewyrchu’n gyflawn y wlad y mae’n ceisio ei chynrychioli. Does bosibl y byddai’n llesteirio cyflawniad y nod canolog sy’n sail i ddiwygio’r Senedd, sef i greu sefydliad mwy pwrpasol a grymus i gario allan ewyllys ddemocrataidd pobl Cymru, os ydym yn ailgreu ar raddfa fwy eang, mewn Senedd o 96 Aelod, y methiant sydd wedi bod i greu Senedd sy’n adlewyrchu’r boblogaeth honno ym mhob Senedd o 60 Aelod, heblaw am y cyfnod 2003 i 2007.
Mae’n glir, fel dywedodd y Gweinidog, fod gennym ni broblem ddifrifol lle mai dim ond 31 y cant o ymgeiswyr yn etholiad Senedd 2021 oedd yn ferched. Rydym ni wedi clywed bod deddfwrfeydd sydd fwy neu lai yn gytbwys o ran rhywedd, yn ogystal ag adlewyrchu a chynrychioli’r boblogaeth yn well, yn fwy effeithiol o ran ystod eu harbenigeddau polisi, o ran integriti mewn bywyd cyhoeddus ac o ran datblygu arddulliau arweinyddol gwahanol. Mae'n glir hefyd fod mecanwaith o’r math yma yn codi’r bar i bawb ac yn gwella safon ein gwleidyddiaeth i bawb. Democratiaeth sy'n elwa. Mae’n amlwg, os am warantu bod y Senedd newydd yn driw i’r addewid, y bydd angen i’r pleidiau gwleidyddol i gyd chwarae rhan yn hynny, ac mae’r Bil yma yn darparu mecanwaith statudol clir ac ymarferol er mwyn ceisio sicrhau hynny.
Rydym ni eisoes wedi clywed lot o sŵn o du’r Ceidwadwyr—ac mi glywn ni mwy, dwi'n siŵr—am yr hyn nad ydy'r Bil yn ei wneud. Ond, beth am ganolbwyntio ar yr hyn mae'r Bil yn ei wneud? Mae'n cyflwyno mecanwaith bragmataidd fydd yn gweithredu o fewn y cyfundrefnau seneddol, etholiadol a democrataidd sy’n gyfarwydd i ni, ac mae’r Bil cyntaf yn eu datblygu ymhellach, y system o restrau rhanbarthol, y broses o enwebu i fod yn ymgeisydd, ac yn y blaen.
Yn ogystal â bod y genedl gyntaf ym Mhrydain i gael gwared ar y drefn hen ffasiwn cyntaf i’r felin ar lefel genedlaethol, a'i chyfnewid am system gynrychiolaeth gyfrannol, Cymru fydd y wlad gyntaf ym Mhrydain hefyd i gyflwyno cwotâu rhywedd ar lefel seneddol. Mae hyn yn ddatblygiad radical ac arloesol gyda’n Senedd ni yn arwain, ac yn arwydd o’r wlad annibynnol, uchelgeisiol yr ydym yn gweithio tuag at ei chreu, lle bydd Aelodau yn ein deddfwrfa genedlaethol yn adlewyrchu’r boblogaeth.
A man cychwyn yn unig yw hyn, wrth gwrs. Ac i’r rheini sydd ddim eto’n rhannu ein huchelgais o ran dyfodol cyfansoddiadol Cymru, mae hyn yn arwydd o’n difrifoldeb i greu Senedd go iawn, aeddfed ac effeithiol, lle rydym yn gallu bod yn aeddfed hefyd am farn wahanol ar fater cymhwysedd, sydd ddim mewn unrhyw ffordd—fel mae llythyr y Llywydd ei hun i’r Pwyllgor Biliau Diwygio yn cydnabod—yn atal y Senedd rhag gwneud popeth yn ei gallu i roi’r Bil yma ar y llyfrau statud, mewn lle erbyn 2026, a dyna fyddwn ni’n gweithio’n adeiladol i geisio ei gyflawni. Nid er ein mwyn ni y mae hyn, y rhai ohonom ni sydd yma rŵan, ond er mwyn pobl Cymru a'u Senedd nhw.
Thank you, Minister, for the statement today. It's been a long time coming, and I'm pleased to see this important Bill starting its journey through the Senedd today. It is timely that we are discussing the Bill today, following the successful completion of Stage 2 of the Senedd Cymru (Members and Elections) Bill last week, given that the provisions of the two Bills complement each other and are a core part of the agreed package of Senedd reform measures agreed by two thirds of the Members of the Senedd here, and also agreed by the democratic structures of Plaid Cymru and the Labour Party.
Like other aspects of the package, it does not fulfil all of our aspirations at once, of course, but does the Minister agree that the important thing in the case of this Bill, like the first Bill, is to have the reforms in place by 2026? I was pleased to hear the Government's commitment to work with Members to ensure that the Bill does reach the statute book, and I am looking forward to starting the scrutiny work tomorrow in the Reform Bill Committee, when the Minister and her officials appear before us, as there is no time to waste.
The central aim driving everything is the creation of a more effective Senedd on behalf of, and for, the people of Wales. This is another aspect, therefore, of expanding the representation and effectiveness of the Senedd, in exactly the same way as expanding the number of Members and introducing an electoral system where all Members are elected entirely through proportional representation. This will make the Senedd more representative of the people and the nation that it aims to represent, and will make the institution more effective.
A Senedd where women, who are the majority of the Welsh population according to the 2021 census, remain a minority adversely affects the Senedd's ability to operate effectively, and its ability to fully reflect the country that it tries to represent. It would surely hinder the achievement of the central aim forming the basis for Senedd reform, namely to create a more purposeful and powerful institution to carry out the democratic will of the people of Wales, if we were to recreate on a wider scale, in a Senedd of 96 Members, the failure that there has been to create a Senedd that reflects the population in every Senedd of 60 Members, other than during the period between 2003 and 2007.
It is clear, as the Minister said, that we have a serious problem when only 31 per cent of candidates in the 2021 Senedd election were women. And we have heard that legislatures that are more or less balanced in terms of gender, as well as reflecting and representing the population better, are more effective in terms of the range of policy expertise, in terms of integrity in public life and in terms of developing different leadership styles. It's also clear that this kind of mechanism raises the bar for everyone, and improves the quality of our politics for everyone. It is democracy that benefits. It's clear that, if we want to guarantee that the new Senedd remains true to that commitment, all of the political parties will need to play a part in that, and this Bill does provide a clear and practical statutory mechanism to try to ensure that.
We have already heard a lot of noise from the Conservatives—and we'll hear more, I'm sure—about what the Bill does not do. But, what about focusing on what it does do? It introduces a pragmatic mechanism that will operate within the parliamentary, electoral and democratic systems that we are familiar with, and that the first Bill develops further, the system of regional lists, the process of nominating candidates, and so forth.
As well as being the first nation in Britain to get rid of the old-fashioned first-past-the-post system at national level, in exchange for a system of proportional representation, Wales will also be the first country in Britain to introduce gender quotas at the parliamentary level. This is a radical and innovative development, with our Senedd leading the way, and it's a sign of the ambitious, independent country that we are working towards creating, where Members of the national legislature reflect the population.
And, of course, this is only a starting point. And for those who do not yet share our ambition regarding the constitutional future of Wales, it is a sign of our seriousness in creating a Senedd that is properly mature and effective, a place where we can also be mature about a difference of opinion on the issue of competence, which does not in any way—as the Llywydd’s own letter to the Reform Bill Committee acknowledges—prevent the Senedd from doing everything in its power to put this Bill on the statute books, in place by 2026, and that is what we will be working constructively to try to do. Because this is not for our sake, those of us who are here now, but for the people of Wales and their Senedd.
Diolch yn fawr, Heledd Fychan. This is an exciting afternoon; this is a really important afternoon for us in our Senedd. The electoral candidate lists Bill is, as you said, a part of that package of reforms to deliver our commitment to make the Senedd a more effective legislature for and on behalf of the people of Wales. I see it very much in the spirit of the well-being of future generations, of our young people and what they foresee as their opportunities to participate and succeed and take on from the roles that we have played. And, of course, the work has been done—so much of the work has been done. And I think this is the point, that the scrutiny that now needs to happen is the scrutiny of the Bill, but the evidence that we've got that has led, through the special purpose committee, to this Bill is extensive. I'll just reflect on that.
The majority of Senedd Members in July 2022 voted for this. We voted for this, the whole package of Senedd reform. We voted here in this Senedd and it does reflect that commitment in the co-operation agreement between the Welsh Government and Plaid Cymru. I was a Member, and I can't remember how many of us, the men and women who are here today, together, were part of 2003, that second—. I know that Elin Jones, the Llywydd, was, because we're one of the four remaining class of 1999. But, in 2003, it was extraordinary that we had 50 per cent women. All over the world, people were asking, 'Where is this place, Wales? How did you get 50 per cent? How did you manage it?' Well, if you look at the figures, we managed it mainly because some political parties took positive action. Indeed, the Labour Party having taken positive action from day 1 back in 1998, 1999 through our twinning system. We've always outnumbered the men, haven't we, in our Labour group? Quite effectively. And, indeed, in the Cabinet as well. This is about positive action actually turning into legislation that actually means that everyone can benefit from that.
I just want to say that, in terms of the ways in which we want to take this forward and the purpose—. The crucial point is the purpose in relation to competence. A more gender-balanced legislature is shown to strengthen its legitimacy—it's crucial—the legitimacy of us representing the people of Wales. Growth in the number of women parliamentarians, evidence shows, can revitalise democracy, and also ensure that interest in politics among women voters increases, when there are more women candidates.
I was in Ireland a couple of weeks ago. When they actually started introducing quotas, from a very, very low base, in Ireland, they had 90 per cent more women candidates in the election, and then over 40 per cent more were elected. I met with some businesswomen, women from academia—not political women—at a St David's Day event. They were striving, through business, commerce, the public sector, the third sector, to deliver for the people of the Republic, for the people of Ireland, but particularly to get women's interests at the forefront. And they said, 'We do need to have women in the Dáil, we need to have that representation'. Evidence from Ireland, Europe, and across the world shows that gender quotas can be effective in bringing, as I said, more women into politics.
I'm grateful for your points. We will then move forward in terms of the scrutiny. Can I just also say that this is about role models? We have young people here in the Chamber—I'm not sure how many are here with us. And we had a lot of women here last week, questioning the Counsel General about the appalling way in which the 1950s women were treated, about losing their pensions. Delyth Jewell asked a question of the Counsel General. The Chamber was packed with women from the 1950s and 1960s who've lost out on their pension—all generations of women are interested in this point. And how thrilled they were to hear the Counsel General speak up on their behalf. I've had that feedback from constituents, and I hope, all across the Chamber, you will have that too. But to quote Hillary Clinton, 'You can't be it if you can't see it'. We need women in positions of leadership for the women and girls of Wales. Newly elected women—and we will get many more of them as a result of this—can act as catalysts for other women to stand for election.
Diolch yn fawr, Heledd Fychan. Mae hwn yn brynhawn cyffrous; mae hwn yn brynhawn pwysig iawn i ni yn ein Senedd. Mae'r rhestr ymgeiswyr etholiadol yn rhan o'r pecyn hwnnw o ddiwygiadau, fel roeddech chi'n dweud, i gyflawni ein hymrwymiad i lunio Senedd sy'n ddeddfwrfa fwy effeithiol ar gyfer ac ar ran pobl Cymru. Rwy'n gweld hynny'n eglur iawn yn ysbryd llesiant cenedlaethau'r dyfodol, ein pobl ifanc a'r hyn y maen nhw'n ei ragweld a fydd yn gyfleoedd i gyfranogi a dilyn ymlaen ar y gwaith a wnaethom ni. Ac, wrth gwrs, mae'r gwaith wedi ei wneud—mae cymaint o'r gwaith wedi ei wneud. Ac rwy'n credu mai dyma'r pwynt, mai'r craffu y mae angen iddo ddigwydd nawr yw craffu ar y Bil, ond mae'r dystiolaeth sydd gennym ni sydd wedi arwain, drwy'r pwyllgor diben arbennig, at y Bil hwn, yn eang iawn. Rwyf i am sôn ychydig bach am hynny.
Pleidleisiodd mwyafrif o Aelodau'r Senedd o blaid hyn ym mis Gorffennaf 2022. Fe wnaethon ni bleidleisio am hyn, y pecyn cyfan o ddiwygiadau i'r Senedd. Fe wnaethon ni bleidleisio yma yn y Senedd hon ac roedd hynny'n adlewyrchu'r ymrwymiad arbennig hwnnw yn y cytundeb cydweithio rhwng Llywodraeth Cymru a Phlaid Cymru. Roeddwn i'n Aelod, ac nid wyf i'n gallu cofio faint ohonom ni, y dynion a'r menywod sydd yma heddiw, gyda'i gilydd, oedd yn rhan o 2003, yr ail un—. Fe wn i Elin Jones, y Llywydd, fod yno oherwydd ein bod ni'n un o'r pedwar sydd ar ôl o ddosbarth 1999. Ond, yn 2003, roedd hi'n rhyfeddol bod gennym ni 50 y cant yn fenywod. Ar draws y byd, roedd pobl yn gofyn, 'Ym mha le y mae'r wlad hon, Cymru? Sut wnaethoch chi gyrraedd 50 y cant? Sut wnaethoch chi lwyddo i wneud hynny?' Wel, os edrychwch chi ar y ffigurau, fe wnaethom ni lwyddo yn bennaf oherwydd bod rhai pleidiau gwleidyddol wedi cymryd camau cadarnhaol. Yn wir, mae'r Blaid Lafur wedi cymryd camau cadarnhaol o'r diwrnod cyntaf yn ôl ym 1998, 1999 trwy ein system gefeillio. Mae mwy ohonom ni'r menywod wedi bod na dynion, onid ydym ni, yn ein grŵp Llafur ni? Yn effeithiol iawn. Ac yn wir, yn y Cabinet hefyd. Mae'n ymwneud â gweithredu cadarnhaol sy'n troi yn ddeddfwriaeth sy'n golygu y gall pawb elwa ar hynny, mewn gwirionedd.
Fe hoffwn i ddweud, o ran y ffyrdd yr ydym ni'n awyddus i fwrw ymlaen â hyn a'r diben—. Y pwynt hanfodol yw'r diben o ran cymhwysedd. Fe ddangosir bod deddfwrfa sydd â mwy o gydbwysedd rhwng y rhywiau yn atgyfnerthu ei dilysrwydd hi—mae hynny'n hanfodol—ein dilysrwydd ni wrth gynrychioli pobl Cymru. Fe all cynnydd yn nifer aelodau benywaidd, yn ôl y dystiolaeth, adfywio democratiaeth, a sicrhau bod diddordeb mewn gwleidyddiaeth ymhlith pleidleiswyr benywaidd yn cynyddu hefyd, pan fyddwch chi â mwy o ymgeiswyr benywaidd.
Roeddwn i yn Iwerddon rai wythnosau yn ôl. Pan wnaethon nhw ddechrau cyflwyno cwotâu, o sylfaen isel iawn yn Iwerddon, mewn gwirionedd, roedd ganddyn nhw 90 y cant yn fwy o ymgeiswyr benywaidd yn yr etholiad, ac yna fe etholwyd dros 40 y cant eto. Fe gwrddais i â rhai menywod busnes, menywod o'r byd academaidd—nid menywod gwleidyddol—mewn digwyddiad ar Ddydd Gŵyl Dewi. Roedden nhw'n ymdrechu, drwy fusnes, masnach, y sector cyhoeddus, y trydydd sector, i gyflawni er mwyn pobl y Weriniaeth, ar ran pobl Iwerddon, ond yn arbennig ar gyfer rhoi buddiannau menywod yn flaenllaw. Ac roedden nhw'n dweud, 'Mae angen i ni fod â menywod yn y Dáil, mae angen i ni fod â'r gynrychiolaeth honno'. Mae tystiolaeth o Iwerddon, Ewrop ac ar draws y byd yn dangos y gall cwotâu rhywedd fod yn effeithiol o ran tynnu mwy o fenywod i wleidyddiaeth, fel dywedais i.
Rwy'n ddiolchgar am eich pwyntiau chi. Rydym ni am symud ymlaen wedyn o ran y gwaith craffu. A gaf i ddweud hefyd bod hyn yn ymwneud â bod yn esiampl? Mae gennym ni bobl ifanc yma yn y Siambr—nid wyf i'n siŵr faint ohonyn nhw sydd yma gyda ni. Ac roedd gennym ni lawer o fenywod yma'r wythnos diwethaf, yn holi'r Cwnsler Cyffredinol am y ffordd ofnadwy y cafodd menywod y 1950au eu trin, ynghylch colli eu pensiynau. Fe ofynnodd Delyth Jewell gwestiwn i'r Cwnsler Cyffredinol. Roedd y Siambr yn llawn menywod o'r 1950au a'r 1960au sydd ar eu colled o ran eu pensiwn—mae pob cenhedlaeth o fenywod â diddordeb yn y pwynt hwn. A pha mor falch yr oedden nhw o glywed y Cwnsler Cyffredinol yn siarad ar eu rhan nhw. Rwyf i wedi cael yr adborth i'r perwyl hwnnw oddi wrth etholwyr, ac rwy'n gobeithio, ar draws y Siambr, eich bod chwithau wedi cael hynny hefyd. Ond chwedl Hillary Clinton, 'You can't be it if you can't see it'.' Mae angen menywod arnom ni mewn swyddi arweinyddiaeth er mwyn y menywod a'r merched yng Nghymru. Menywod sydd newydd eu hethol—ac fe gawn ni lawer mwy ohonyn nhw o ganlyniad i hyn—yn gallu gweithredu fel catalyddion i gael menywod eraill i sefyll mewn etholiad.
Thank you, Minister, for your statement today. I think you make a really important point about parliaments that properly represent their communities making better, more informed decisions than those that do not. And so, as one of our original Welsh legislators, I'd like to start by asking what your personal reflections are on how having a comparatively high level of women Assembly Members and Members of the Senedd has helped this Senedd be more effective in its decision making.
Secondly, I note your comments around the experience from Ireland, and your comments in reply to the previous Member that, since the country's inaugural gender quota election in 2016, the number of women candidates contesting there has increased by 90 per cent, while the number of women elected has increased by 44 per cent. However, looking at that example of the Irish Parliament itself, men still outnumber women by around 3.5:1. So, I'd be grateful if you could elaborate on how, if the Welsh Government's proposals are taken forward, mechanisms will be put in place to ensure that a quota doesn't become the end of the issue, and that real change is delivered.
Diolch yn fawr, Gweinidog, am eich datganiad heddiw. Rwy'n credu eich bod chi'n gwneud pwynt pwysig iawn am seneddau sy'n cynrychioli eu cymunedau yn briodol ar gyfer gwneud penderfyniadau sy'n well, yn fwy deallus na'r rhai nad ydyn nhw'n gwneud felly. Ac felly, yn un o'n deddfwyr Cymreig gwreiddiol, fe hoffwn i ddechrau drwy ofyn beth yw eich myfyrdodau personol chi ar sut mae bod â chyfradd gymharol uchel o Aelodau Cynulliad benywaidd ac Aelodau'r Senedd wedi helpu'r Senedd hon i fod yn fwy effeithiol o ran gwneud penderfyniadau.
Yn ail, rwy'n nodi eich sylwadau ynghylch y profiad yn Iwerddon, a'ch sylwadau wrth ymateb i'r Aelod blaenorol, ers etholiad cwota rhywedd cyntaf y wlad yn 2016, bod nifer yr ymgeiswyr benywaidd sy'n ymgeisio yno wedi cynyddu 90 y cant, tra bod nifer y menywod a etholwyd wedi cynyddu 44 y cant. Serch hynny, o edrych ar yr enghraifft honno o Senedd Iwerddon ei hun, mae'r dynion yn fwy niferus na'r menywod yn ôl cymhareb o tua 3.5:1. Felly, fe fyddwn yn ddiolchgar pe byddech chi'n ymhelaethu ar sut, os caiff cynigion Llywodraeth Cymru eu dwyn ymlaen, y bydd mecanweithiau yn cael eu rhoi ar waith i sicrhau nad yw cwotâu yn ddiwedd ar y mater, ac y bydd newid gwirioneddol yn cael ei gyflawni.
Diolch yn fawr, Vikki Howells. I'm always a bit reticent about reflecting on personal experience, but I served, before I came to this Senedd, in a local authority—and, I have to say, in a Labour group—where there were very, very, few women. Many of you will have had that experience, when the meetings often were opened by the leader and the chair saying, 'Good evening, boys'. That's the way the world was, many decades ago here in Wales. Because we certainly weren't recognised actually as existing as women. I never actually succeeded to get any further than being vice-chair of a committee at local government level. So, that was why, when we came forward with our 'Yes for Wales' campaign, which many of you were involved in, we actually had a campaign for fair representation of women, which Plaid Cymru, the Liberal Democrats and Labour women were involved in.
I have to pay tribute to the late Val Feld, who was one of the first elected Members of this Senedd and sadly died—we've got the purple plaque in remembrance of her—and how she managed to get into our Government of Wales legislation the commitment to promote equality of opportunity. But, in a sense, we have lived through extraordinary times to have a Senedd that has seen women in positions of power across the Senedd. As I say, it's not just in Government; it's the Chairs of the committees, it's the Llywydd—Dame Rosemary Butler before the Rt Hon Elin Jones. We've had women being Chair of the Standards Committee and leader of our group, Vikki. Every woman in this Chamber and over the years has played an important part in creating this Welsh democracy that we're so proud of.
But I think, also, just in terms of what it means, there's plenty of evidence, and I hope that the committee will look at this. Women in politics, and this is from widespread evidence, prioritise different policy and legislative matters, prioritise particular types of work, e.g. constituency work, champion particular ways of working, drive a higher calibre of candidates overall, create role models in positions of political leadership, increase minority representation, and also, interestingly—this is global evidence—decrease corruption and unethical activity. This is where we have got to—[Interruption.] You can look at the evidence, and I'm sure that the committee will do so. This is a real opportunity for Wales and it is an opportunity for the people that we represent.
Diolch yn fawr, Vikki Howells. Rwyf i'n petruso braidd bob amser wrth fyfyrio ar brofiad personol, ond roeddwn i'n gweithio, cyn i mi ddod i'r Senedd hon, mewn awdurdod lleol—ac, mae'n rhaid i mi ddweud, mewn grŵp Llafur—lle nad oedd llawer iawn o fenywod. Mae llawer ohonoch chi wedi cael y profiad hwnnw, pan fyddai'r cyfarfodydd yn aml yn cael eu hagor gyda'r arweinydd a'r cadeirydd yn ddweud, 'Noswaith dda, bois'. Dyna sut fyd oedd hwnnw, ddegawdau lawer yn ôl yma yng Nghymru. Oherwydd yn sicr nid oeddem ni'n cael ein cydnabod fel menywod mewn gwirionedd. Ni lwyddais i erioed i fynd ymhellach na bod yn is-gadeirydd pwyllgor ar lefel lywodraeth leol. Felly, dyna pam, pan wnaethom ni gyflwyno ein hymgyrch 'Ie dros Gymru', yr oedd llawer ohonoch chi'n rhan o honno, roedd gennym ni ymgyrch dros gynrychiolaeth deg o fenywod, yr oedd Plaid Cymru, y Democratiaid Rhyddfrydol a menywod Llafur yn rhan ohoni.
Mae'n rhaid i mi roi teyrnged i'r ddiweddar Val Feld, a oedd yn un o Aelodau etholedig cyntaf y Senedd hon ac a fu farw yn drist iawn—mae'r plac porffor yma er cof amdani—a sut y llwyddodd hi i gynnwys yr ymrwymiad yn ein deddfwriaeth ni i Lywodraeth Cymru hyrwyddo cyfle cyfartal. Ond, ar un ystyr, rydym ni wedi byw drwy gyfnod eithriadol i fod â Senedd sydd wedi gweld menywod mewn swyddi o rym ar draws y Senedd. Fel dywedais i, nid dim ond yn y Llywodraeth; yn Gadeiryddion pwyllgorau, y Llywydd—Y Fonesig Rosemary Butler cyn y Gwir Anrhydeddus Elin Jones. Rydym ni wedi bod â menywod yn Gadeirydd y Pwyllgor Safonau ac yn arweinydd ein grŵp ni, Vikki. Mae pob menyw yn y Siambr hon a thros y blynyddoedd wedi bod â rhan bwysig yn lluniad y ddemocratiaeth hon i Gymru'r ydym ni mor falch ohoni.
Ond rwy'n credu, hefyd, o ran yr hyn y mae hynny'n ei olygu, bod digon o dystiolaeth, ac rwy'n gobeithio y bydd y pwyllgor yn ystyried hyn. Mae menywod mewn gwleidyddiaeth, ac mae hyn yn deillio o dystiolaeth eang, yn blaenoriaethu gwahanol faterion polisi a deddfwriaethol, yn blaenoriaethu mathau arbennig o waith, e.e. gwaith etholaethol, a hyrwyddo ffyrdd penodol o weithio, ac ysgogi safon uwch o ymgeiswyr yn gyffredinol, creu esiamplau mewn swyddi o arweinyddiaeth wleidyddol, gan gynyddu cynrychiolaeth lleiafrifoedd, a hefyd, yn ddiddorol—tystiolaeth fyd-eang yw hon—yn cyfyngu ar lygredigaeth a gweithgarwch anfoesegol. Dyma'r lle yr ydym ni wedi ei gyrraedd—[Torri ar draws.] Fe allwch chi edrych ar y dystiolaeth, ac rwy'n siŵr y bydd y pwyllgor yn gwneud felly. Mae hwn yn gyfle gwirioneddol i Gymru ac mae'n gyfle i'r bobl yr ydym ni'n eu cynrychioli.
Diolch am y datganiad, Weinidog, ac am amlinellu mor glir mai nod y Bil hwn yw gwella'r ffordd mae'r lle hwn yn cynrychioli Cymru. Achos mae'n rhaid i ni ofyn y cwestiwn pam ein bod yn diwygio'r Senedd, os nad i wella'r modd y mae yn medru creu a chraffu ar bolisi sydd wedi ei anelu at wella bywydau pobl Cymru, achos heb newid amrywiaeth y rhai sy'n cael eu hanfon yma, i eistedd yn y Siambr yma i wneud hynny, ni fydd hynny'n digwydd. Mae'r cam pwysig hwn tuag at wella natur cynrychiolaeth ein cymunedau, cyfoethogi profiadau bywyd gwneuthurwyr polisi, yn un i'w groesawu, i'w gofleidio a'i gefnogi i'r eithaf. Weinidog, ŷch chi'n cytuno fod diwygio'r Senedd heb ddiwygio'r ffordd mae'n medru cynrychioli ein cymunedau drwy'r Bil hwn yn gam gwag, ac y bydd oedi pellach neu ddiffyg gweithredu yn peryglu nid yn unig y broses ddiwygio a'r nod o greu deddfwrfa fwy effeithiol i wasanaethu holl ddinasyddion Cymru, ond hefyd enw da y Senedd yn rhyngwladol?
Thank you for the statement, Minister, and for outlining so clearly that the aim of this Bill is to improve the way that this place represents Wales. Because we have to ask the question as to why are we reforming the Senedd, if not to improve the way that it is able to create and scrutinise policy that is aimed at improving the lives of the people of Wales, because without changing the diversity of those who are sent here, to sit in this Chamber to do that, that will not happen. This important step towards improving the nature of the representation of our communities, enriching the life experiences of policy makers, is one to be welcomed, and embraced and supported to the fullest degree. Minister, do you agree that reforming the Senedd without reforming the way that it can represent our communities through this Bill is a false step, and that further delay or a lack of action will endanger not only the reform process and the aim of creating a more efficient legislature to serve all the citizens of Wales, but also the reputation of the Senedd internationally?
Diolch yn fawr, Sioned Williams. I have said this is very much an important part of the package of Senedd reform, and there's no question it is a package. It is a crucial part of that package of reforms to deliver that commitment to make it a more effective legislature for and on behalf of the people of Wales. I think that's why it's so important again to reflect out to what is being said about what we're doing today by others. The Wales TUC general secretary, Shavanah Taj, welcomed the publication of the Senedd Cymru (Electoral Candidate Lists) Bill today:
'We share Welsh Government’s ambition for a more diverse Senedd, and know that many Senedd members and other organisations are equally committed to this too.
'Politics—just like all other aspects of public life—should reflect the communities it serves. We are proud that trade union activists have gone on to take up leading roles in politics and other aspects of civil society.'
'This legislation will ensure that there are measures in place to counter the harmful effects of structural inequalities'—
we were talking about this earlier today—
'racism and other forms of discrimination.... We hope that it gains cross-party support and results in the more representative Senedd our country deserves.'
Diolch yn fawr, Sioned Williams. Rwyf i wedi dweud bod honno'n rhan bwysig iawn o'r pecyn i ddiwygio'r Senedd, ac nid oes unrhyw amheuaeth mai pecyn ydyw. Mae'n rhan hanfodol o'r pecyn hwnnw o ddiwygiadau i gyflawni'r ymrwymiad i'w gwneud yn ddeddfwrfa fwy effeithiol ar gyfer ac ar ran pobl Cymru. Rwy'n credu mai dyna pam mae hi mor bwysig unwaith eto i fyfyrio ar yr hyn a gaiff ei ddweud gan eraill am yr hyn yr ydym ni'n ei wneud heddiw. Roedd ysgrifennydd cyffredinol TUC Cymru, Shavanah Taj, yn croesawu Bil Senedd Cymru (Rhestrau Ymgeiswyr Etholiadol) heddiw:
'Yr un uchelgais sydd gennym ni â Llywodraeth Cymru o ran bod â Senedd fwy amrywiol, ac fe wyddom ni fod llawer o Aelodau'r Senedd a sefydliadau eraill yr un mor ymrwymedig i hyn hefyd.
'Dylai gwleidyddiaeth—yn union fel pob agwedd arall ar fywyd cyhoeddus—adlewyrchu'r cymunedau a wasanaethir. Rydym ni'n falch fod gweithredwyr yn yr undebau llafur wedi mynd yn eu blaenau i ymgymryd â swyddogaethau blaenllaw mewn gwleidyddiaeth ac agweddau eraill ar gymdeithas sifil.'
'Bydd y ddeddfwriaeth hon yn sicrhau bod mesurau ar waith i wrthsefyll effeithiau niweidiol anghydraddoldebau strwythurol'—
Roeddem ni'n sôn am hyn yn gynharach heddiw—
'hiliaeth a mathau eraill o wahaniaethu... Gobeithiwn y bydd yn ennill cefnogaeth drawsbleidiol ac yn arwain at Senedd fwy cynrychioliadol sy'n deilwng o'n cenedl ni.'
The issue of Senedd competence in this matter was always likely to be contested. As the Legislation, Justice and Constitution Committee will turn its attention to this Bill, as Chair, I will withhold commenting on this issue at the moment, although I should note that, in my former role as Chair of the special purpose committee, we said this matter could be contested and arguments could be finely balanced. I do note that, aside from the issue of competence in this Parliament here and now, this type of legislation is very common internationally and it has been used to ensure that the representation in other Parliaments is more reflective of the wider population by legislative design and intent, not by accident. Internationally, there have been many successful efforts to overturn historical and societal biases in the diverse selection of candidates in winnable seats. We're not alone in Wales, and we're far from the first in trying to achieve a more representative and thereby more effective Parliament through legislative means. I also note that the Welsh Government is committed to taking forward the special purpose committee's recommendations relating to Senedd candidate diversity information and diversity inclusion strategies. So, can I ask, how will you be engaging with the political parties in Wales to develop the guidance, to drive up best practice and transparency in the promotion and selection of a far wider diversity of candidates across all political parties? And just finally, Llywydd, the progressive road is not always the easy road, but it is the right road, so good luck in your intent with this legislation, Minister.
Roedd cwestiwn cymhwysedd y Senedd gyda'r mater hwn bob amser yn debygol o gael ei herio. Am y bydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad yn troi ei sylw at y Bil hwn, yn Gadeirydd iddo, rwyf i am ymatal rhag rhoi unrhyw sylwadau ar y mater hwn nawr, er y dylwn nodi, yn fy swydd flaenorol yn Gadeirydd y pwyllgor diben arbennig, roeddwn i'n dweud y gallai'r mater hwn gael ei herio ac y gallai'r dadleuon ar y naill ochr a'r llall fod yn gwrthbwyso ei gilydd i raddau helaeth iawn. Rwy'n nodi, ar wahân i fater cymhwysedd yn y Senedd hon yn y fan a'r lle nawr, fod deddfwriaeth o'r fath hon yn gyffredin iawn yn rhyngwladol ac fe'i defnyddiwyd i sicrhau bod y gynrychiolaeth mewn Seneddau eraill yn fwy adlewyrchol o'r boblogaeth ehangach trwy gyfrwng dyluniad a bwriad deddfwriaethol, ac nid yn ddamweiniol. Yn rhyngwladol, fe fu yna lawer o ymdrechion llwyddiannus i wrthdroi rhagfarnau hanesyddol a chymdeithasol gyda detholiad amrywiol o ymgeiswyr mewn seddau y gellid eu hennill. Nid ydym ni ar ein pennau ein hunain yng Nghymru, ac rydym ni ymhell o fod y rhai cyntaf i geisio sicrhau Senedd fwy cynrychioliadol drwy ddulliau deddfwriaethol a mynd yn fwy effeithiol oherwydd hynny. Rwy'n nodi bod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo hefyd i fwrw ymlaen ag argymhellion y pwyllgor diben arbennig sy'n ymwneud â strategaethau gwybodaeth ynglŷn ag amrywiaeth a chynhwysiant amrywiaeth yr ymgeiswyr i'r Senedd. Felly, a gaf i ofyn, sut ydych chi am ymgysylltu â'r pleidiau gwleidyddol yng Nghymru i ddatblygu'r canllawiau hynny, ar gyfer hybu arfer gorau a thryloywder wrth hyrwyddo a dethol amrywiaeth ehangach o ymgeiswyr ar draws pob plaid wleidyddol? Ac yn olaf, Llywydd, nid y ffordd flaengar yw'r ffordd rwyddaf bob amser, ond honno yw'r ffordd gywir, felly pob lwc i chi gyda'ch bwriad ynglŷn â'r ddeddfwriaeth hon, Gweinidog.
Diolch yn fawr, Huw Irranca-Davies, and thank you for your leadership. Your chairing of the special purpose committee was such an important contribution in your political career—I hope you see that—and in your life as well. It was such an important contribution. Indeed, everybody who's played a part so far—formerly Dawn Bowden chairing the Senedd reform committee.
As you say, there's evidence from around the world. I've mentioned the 130 countries, and over half of electoral systems actually have a form of gender quota, so why can't Wales be the first in the United Kingdom to move forward on this road? I won't go back over the issues that we feel will be important in terms of the way forward, but I think it's important that we see that these are ways of working that actually, as you say, mustn't be by accident. This is about legislative design and intent. That's why this is a proper process, introducing the Bill today—much scrutiny, much development, much discussion.
As you will know, the Electoral Reform Society has actually been working with political parties over the last few years, though not all have engaged fully, perhaps. They were certainly working when you were chairing your committee, and they're ready to work with political parties in terms of implementing the specific legislation we're discussing today in terms of gender quotas. I met with the Women's Equality Network Wales last week; they're keen, as are the ERS, to get working with political parties on this guidance for diversity and inclusion. I'm really grateful, Darren Millar, that we have got an agreement there that we are going to work on this. I hope that, as all the leaders are here today, that is a commitment to those diversity and inclusion strategies, which you, of course, looked at carefully.
There isn't much experience yet across the world in terms of addressing those issues. What we're doing with our gender quotas is a candidate system, not a reserve system. That's an important decision that's been made as a result of your evidence. We now move forward with legislative design and intent.
Diolch yn fawr, Huw Irranca-Davies, a diolch am eich arweinyddiaeth. Roedd eich cadeirio o'r pwyllgor diben arbennig yn gyfraniad mor bwysig yn eich gyrfa wleidyddol—gobeithio y gwelwch chi hynny—ac yn eich bywyd chi hefyd. Roedd yn gyfraniad mor bwysig. Yn wir, pawb sydd wedi chwarae rhan hyd yn hyn—Dawn Bowden gynt yn cadeirio pwyllgor diwygio'r Senedd.
Fel y dywedwch chi, mae tystiolaeth o bob cwr o'r byd. Rwyf wedi sôn am y 130 o wledydd, ac mae gan dros hanner y systemau etholiadol ryw fath o gwota rhywedd mewn gwirionedd, felly pam na all Cymru fod y cyntaf yn y Deyrnas Unedig i symud ymlaen ar hyd y ffordd hon? Nid af yn ôl dros y materion yr ydym yn teimlo a fydd yn bwysig o ran y ffordd ymlaen, ond credaf ei bod yn bwysig ein bod yn gweld bod y rhain yn ffyrdd o weithio na ddylai, fel y dywedwch chi, fod ar ddamwain. Mae hyn yn ymwneud â dyluniad a bwriad deddfwriaethol. Dyna pam y mae hon yn broses briodol, sef cyflwyno'r Bil heddiw—llawer o graffu, llawer o ddatblygiad, llawer o drafod.
Fel y gwyddoch chi, mae'r Gymdeithas Diwygio Etholiadol wedi bod yn gweithio gyda phleidiau gwleidyddol dros y blynyddoedd diwethaf, er nad yw pob un ohonyn nhw wedi ymgysylltu'n llawn, efallai. Roedden nhw'n sicr yn gweithio pan oeddech chi'n cadeirio eich pwyllgor, ac maen nhw'n barod i weithio gyda phleidiau gwleidyddol o ran gweithredu'r ddeddfwriaeth benodol rydyn ni'n ei thrafod heddiw o ran cwotâu rhywedd. Cwrddais â Rhwydwaith Cydraddoldeb Menywod Cymru yr wythnos diwethaf; maen nhw'n awyddus, fel y mae'r Gymdeithas Diwygio Etholiadol, i weithio gyda phleidiau gwleidyddol ar y canllawiau hyn ar gyfer amrywiaeth a chynhwysiant. Rwy'n ddiolchgar iawn, Darren Millar, ein bod wedi cael cytundeb ein bod yn mynd i weithio ar hyn. Rwy'n gobeithio, gan fod yr holl arweinwyr yma heddiw, fod hynny'n ymrwymiad i'r strategaethau amrywiaeth a chynhwysiant hynny, yr oeddech chi, wrth gwrs, yn edrych arnynt yn ofalus.
Does dim llawer o brofiad eto ar draws y byd o ran mynd i'r afael â'r materion hynny. Yr hyn rydyn ni'n ei wneud gyda'n cwotâu rhywedd yw system ymgeisio, nid system wrth gefn. Mae hwn yn benderfyniad pwysig sydd wedi ei wneud o ganlyniad i'ch tystiolaeth. Rydym bellach yn symud ymlaen gyda dyluniad a bwriad deddfwriaethol.
Yn olaf, Adam Price.
Finally, Adam Price.
Diolch, Llywydd. Mae cael cynrychiolaeth deg a chydradd i bawb yn fuddugoliaeth i bawb. Dyna hanfod yr hyn, Weinidog, rydych chi'n trio cyflawni gyda'r Mesur yma. Fel dyn, fel dynion, rydyn ni'n elwa fel dinasyddion, fel cyd-Aelodau'r Senedd, o glywed a gwrando ar leisiau menywod yn y lle yma. Oherwydd os nad ydy hynny'n wir, rydyn ni'n colli'r holl gyfoeth yna, y persbectif ar brofiadau bywyd sydd yn allweddol i'n galluogi ni fel Senedd i wneud ein priod waith, sef i gynrychioli pobl Cymru yn eu holl amrywiaeth. Ac yn sicr, yn eu holl amrywiaeth, y 21 y cant o'n pobl ni sydd ag anableddau. Mae'n rhaid inni edrych ar hynny hefyd. Ond mae hwn yn gam sylfaenol allweddol pwysig ymlaen. Ac wrth inni gyflawni y cam yma, gallwn ni wedyn fynd ymlaen i ddefnyddio'r un mecanweithiau ar gyfer yr holl agweddau o amrywiaeth rydym ni eisiau eu gweld yn cynrychioli pawb yn y lle yma.
Thank you, Llywydd. Having fair and equal representation for all is a victory for all. That is the essence of what you are seeking to achieve with this Bill, Minister. As a man, as men, we benefit as citizens, as fellow Members of the Senedd, from hearing and listening to the voices of women in this place. Because if that isn't the case, we lose that wealth of experience, that perspective on life experiences that is crucial to enable us as a Senedd to do our proper work, to represent the people of Wales in all of their diversity. And certainly, in all of their diversity, the 21 per cent of our people who have disabilities. We have to look at that too. But this is a fundamental and key step forward. And as we deliver this step forward, we can then go on to use the same mechanisms for the whole range of diversity that we want to see represented in this place.
Diolch yn fawr, Adam Price. Diolch yn fawr am eich pwyntiau pwysig iawn. Symudwn ni i gyd ymlaen.
Thank you very much, Adam Price, for those very important points. We shall all move forward.
Diolch yn fawr i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Yr eitem nesaf fydd y datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ar y rhaglen Cartrefi Clyd. Ac felly y Gweinidog, Julie James, i wneud y datganiad.
The next item will be a statement by the Minister for Climate Change on the Warm Homes programme. The Minister, Julie James, to make the statement.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Diolch, Llywydd. This Senedd has rightly expressed a great deal of interest in the new Warm Homes programme. I'm pleased to confirm it will go live on 1 April with advice and referral services provided by Energy Savings Trust and installation services provided by British Gas to improve the fabric of homes across Wales, and assurance services are to be provided by Pennington Choices.
The new programme will launch in a complex and challenging landscape. The cost-of-living crisis continues to have a detrimental effect on living standards across Wales. Having just seen the hottest global year on record in 2023 and amongst the wettest winters ever recorded in Wales, the climate emergency is moving from the inevitable future to inescapable present reality.
Many of our homes are amongst the oldest and least energy efficient in Europe. This means they take more expensive energy to keep warm in winter, driving up our carbon emissions. It means that, whilst the recent Ofgem announcement on the price cap reduction will bring welcome relief to some households, many in Wales continue to struggle with increased energy costs and are pushed into fuel poverty.
In 2021 Welsh homes accounted for approximately 10 per cent of all greenhouse gas emissions in Wales. Last summer I set out in a policy statement how the new Warm Homes programme will continue to act as Welsh Government’s primary mechanism to tackle fuel poverty, whilst at the same time playing its part in achieving a net-zero Wales by 2050. It will take a fabric, worst and low-carbon first approach to improve the long-term energy efficiency of the least thermally efficient low-income households in Wales. Our two-pronged approach will deliver a comprehensive energy advice service for everyone in Wales and physically improve the homes of the fuel poor.
It builds on a strong legacy and complements our existing work in the social housing sector, where we have already made a significant difference in improving the thermal efficiency of homes in Wales. Up until the end of March 2023, more than £440 million has been invested to improve home energy efficiency through the Warm Homes programme, helping more than 77,000 lower income households in the owner-occupied and private rental sectors to reduce their emissions and their bills. We expect figures from this year to confirm that over 200,000 people have benefited from energy efficiency advice through the Warm Homes programme since its launch in 2011. In the social housing sector, around £260 million has been committed through the optimised retrofit programme over this term of government.
Our continued investment in the Warm Homes and optimised retrofit programmes, or ORP, will drive further improvements for the least energy efficient homes in Wales. Channelling ORP investment through social landlords supports a testing and learning approach to decarbonise Welsh homes effectively and efficiently.
Dirprwy Lywydd, yesterday I laid the regulations to enable the new Warm Homes programme, which will not only respond to the current cost-of-living crisis and tackle emissions from the owner-occupier and private rental sector, but will promote sustainable Welsh materials, support Welsh skills and jobs and learn from the lessons of the past.
Welsh Government is leading by example in demonstrating a just transition, on which our consultation closed yesterday. With a £30 million budget allocation next year, we are supporting the vulnerable in society and moving homes to the clean heat of the future rather than propping up the fossil fuels of our past. Our approach will stimulate skills and supply chain development, and demonstrates our strong leadership on these important issues.
Dirprwy Lywydd, I wish to draw attention to some of the key features and changes in the new scheme. Householders who meet the eligibility criteria will receive a tailored package of support specific to their needs and their home. Low-carbon technologies will be prioritised where it makes sense to do so. Measures such as heat pumps and/or solar panels with battery storage are preferred where possible, making households more resilient to rising energy prices in the future and reducing greenhouse gas emissions.
To ensure we target the least well off, a low-income threshold is being introduced, rather than relying solely on means-tested benefits. A household with an income lower than 60 per cent of the median average is classed as lower income for this scheme and we will not count any disability-related payments or benefits as income.
We are also moving to take a more joined-up approach with complementary schemes to maximise the benefits of these to Welsh citizens. Our advice service will have an important role in understanding each individual’s circumstances and supporting them to access the most appropriate scheme for their needs. We are also working with the Welsh Local Government Association to encourage local authorities to grow the energy company obligation, ECO Flex scheme, in Wales. This will ensure broad access to the scheme for households across Wales and that Welsh householders get their fair share of this money from Westminster.
This new programme is part of our work to develop a more coherent approach across all tenures and income levels to drive decarbonisation. This decade must be a decade of action on climate. We've already published our consultation on the heat strategy, which sets out the vision and priority areas for action. The Welsh housing quality standard 2023 is bold and progressive in setting ambitious targets to address decarbonisation in the social housing stock. It is also making a difference to the overall quality of people’s lives by ensuring that their homes are affordable to heat. What we learn from upgrading our 230,000 social homes will drive how we tackle the decarbonisation of Wales’s 1.2 million privately owned homes and reduce bills for householders across all sectors.
Dirprwy Lywydd, Welsh Government is doing everything we can to support a fairer, greener future for all. But the UK Government has a role to play, and we've repeatedly called on them to make the required changes. We have asked, for instance, for a social tariff for energy, we have asked them to address the injustices of standing charges and prepayment meters, and, of course, we have asked them to support Welsh ambitions for a transformed energy grid. In the light of all that, I am proud to today reflect on the achievements of this Government in making us look to a cleaner, brighter future. Diolch.
Diolch, Llywydd. Mae'r Senedd hon wedi mynegi llawer iawn o ddiddordeb yn y rhaglen Cartrefi Clyd newydd. Rwy'n falch o gadarnhau y bydd yn mynd yn fyw ar 1 Ebrill gyda gwasanaethau cyngor ac atgyfeirio yn cael eu darparu gan yr Ymddiriedolaeth Arbed Ynni a gwasanaethau gosod a ddarperir gan Nwy Prydain i wella adeiledd cartrefi ledled Cymru, a bydd gwasanaethau sicrwydd yn cael eu darparu gan Pennington Choices.
Bydd y rhaglen newydd yn cael ei lansio mewn tirwedd gymhleth a heriol. Mae'r argyfwng costau byw yn parhau i gael effaith andwyol ar safonau byw ledled Cymru. Ar ôl gweld y flwyddyn boethaf fyd-eang a gofnodwyd erioed yn 2023 ac un o'r gaeafau gwlypaf a gofnodwyd erioed yng Nghymru, mae'r argyfwng hinsawdd yn symud o'r dyfodol anochel i realiti presennol anosgoadwy.
Mae llawer o'n cartrefi ymhlith yr hynaf a'r lleiaf effeithlon o ran ynni yn Ewrop. Mae hyn yn golygu eu bod yn cymryd ynni drutach i gadw'n gynnes yn y gaeaf, gan gynyddu ein hallyriadau carbon. Mae'n golygu, er y bydd cyhoeddiad diweddar Ofgem ar y gostyngiad yn y cap pris yn dod â rhyddhad i'w groesawu i rai aelwydydd, mae llawer yng Nghymru yn parhau i gael trafferth gyda chostau ynni cynyddol ac yn cael eu gwthio i dlodi tanwydd.
Yn 2021 roedd cartrefi Cymru yn cyfrif am oddeutu 10 y cant o'r holl allyriadau nwyon tŷ gwydr yng Nghymru. Yr haf diwethaf, nodais mewn datganiad polisi sut y bydd y rhaglen Cartrefi Clyd newydd yn parhau i weithredu fel prif fecanwaith Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â thlodi tanwydd, ac ar yr un pryd yn chwarae ei rhan wrth gyflawni Cymru sero net erbyn 2050. Bydd yn mabwysiadu dull gweithredu adeiledd, y gwaethaf a charbon isel yn gyntaf i wella effeithlonrwydd ynni hirdymor yr aelwydydd incwm isel lleiaf effeithlon yn thermol yng Nghymru. Bydd ein dull gweithredu deublyg yn darparu gwasanaeth cyngor cynhwysfawr ar ynni i bawb yng Nghymru ac yn gwella cartrefi'r tlodion tanwydd yn ffisegol.
Mae'n adeiladu ar etifeddiaeth gref ac yn ategu ein gwaith presennol yn y sector tai cymdeithasol, lle rydym eisoes wedi gwneud gwahaniaeth sylweddol o ran gwella effeithlonrwydd thermol cartrefi yng Nghymru. Hyd at ddiwedd mis Mawrth 2023, buddsoddwyd mwy na £440 miliwn i wella effeithlonrwydd ynni cartref trwy'r rhaglen Cartrefi Clyd, gan helpu mwy na 77,000 o aelwydydd incwm is yn y sectorau perchen-feddianwyr a rhentu preifat i leihau eu hallyriadau a'u biliau. Rydym yn disgwyl i ffigurau eleni gadarnhau bod dros 200,000 o bobl wedi elwa ar gyngor ar effeithlonrwydd ynni drwy'r rhaglen Cartrefi Clyd ers ei lansio yn 2011. Yn y sector tai cymdeithasol, mae tua £260 miliwn wedi'i ymrwymo drwy'r rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio dros dymor y llywodraeth hon.
Bydd ein buddsoddiad parhaus yn y rhaglenni Cartrefi Clyd ac ôl-osod er mwyn optimeiddio, neu ORP, yn sbarduno gwelliannau pellach ar gyfer y cartrefi lleiaf effeithlon o ran ynni yng Nghymru. Mae sianelu buddsoddiad ORP trwy landlordiaid cymdeithasol yn cefnogi dull profi a dysgu o ddatgarboneiddio cartrefi Cymru yn effeithiol ac yn effeithlon.
Dirprwy Lywydd, ddoe fe osodais y rheoliadau i alluogi'r rhaglen Cartrefi Clyd newydd, a fydd nid yn unig yn ymateb i'r argyfwng costau byw presennol ac yn mynd i'r afael ag allyriadau gan y sectorau perchen-feddianwyr a rhentu preifat, ond a fydd yn hyrwyddo deunyddiau cynaliadwy o Gymru, yn cefnogi sgiliau a swyddi Cymru ac yn dysgu o wersi'r gorffennol.
Mae Llywodraeth Cymru yn arwain drwy esiampl o ran arddangos cyfnod pontio teg, y daeth ein hymgynghoriad arno i ben ddoe. Gyda dyraniad cyllideb o £30 miliwn y flwyddyn nesaf, rydym yn cefnogi'r rhai sy'n agored i niwed mewn cymdeithas ac yn newid cartrefi i wres glân y dyfodol yn hytrach na chynnal tanwydd ffosil ein gorffennol. Bydd ein dull gweithredu yn ysgogi sgiliau ac yn datblygu'r gadwyn gyflenwi, ac yn dangos ein harweinyddiaeth gref ar y materion pwysig hyn.
Dirprwy Lywydd, hoffwn dynnu sylw at rai o'r nodweddion a'r newidiadau allweddol yn y cynllun newydd. Bydd deiliaid tai sy'n bodloni'r meini prawf cymhwysedd yn derbyn pecyn cymorth sydd wedi'i deilwra yn benodol ar gyfer eu hanghenion a'u cartref. Bydd technolegau carbon isel yn cael eu blaenoriaethu lle mae'n gwneud synnwyr i wneud hynny. Y mesurau a ffefrir yw pympiau gwres a/neu baneli solar a batris storio trydan lle bo hynny'n bosibl, gan wneud aelwydydd yn fwy cydnerth yn wyneb prisiau ynni cynyddol yn y dyfodol gan leihau allyriadau nwyon tŷ gwydr.
Er mwyn sicrhau ein bod yn targedu'r lleiaf cefnog, mae trothwy incwm isel yn cael ei gyflwyno, yn hytrach na dibyniaeth ar fudd-daliadau prawf modd yn unig. Mae aelwyd sydd ag incwm sy'n is na 60 y cant o'r cyfartaledd canolrifol yn cael ei hystyried yn aelwyd incwm is ar gyfer y cynllun hwn ac ni fyddwn yn cyfrif unrhyw daliadau neu fudd-daliadau sy'n gysylltiedig ag anabledd fel incwm.
Rydym hefyd yn mynd i fabwysiadu dull gweithredu mwy cydgysylltiedig gyda chynlluniau cydategol i sicrhau'r buddion mwyaf posibl i ddinasyddion Cymru. Bydd gan ein gwasanaeth cynghori rôl bwysig o ran deall amgylchiadau pob unigolyn a'u cefnogi i gael mynediad i'r cynllun mwyaf priodol ar gyfer eu hanghenion. Rydym hefyd yn gweithio gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru i annog awdurdodau lleol i gynyddu rhwymedigaeth y cwmni ynni, cynllun ECO Flex, yng Nghymru. Bydd hyn yn sicrhau mynediad eang i'r cynllun ar gyfer aelwydydd ledled Cymru a bod deiliaid tai yng Nghymru yn cael eu cyfran deg o'r arian hwn o San Steffan.
Mae'r rhaglen newydd hon yn rhan o'n gwaith i ddatblygu dull mwy cydlynol ar draws pob deiliadaeth a lefel incwm i ysgogi datgarboneiddio. Rhaid i'r degawd hwn fod yn ddegawd o weithredu ar yr hinsawdd. Rydym eisoes wedi cyhoeddi ein hymgynghoriad ar y strategaeth wres, sy'n nodi'r weledigaeth a'r meysydd blaenoriaeth ar gyfer gweithredu. Mae safon ansawdd tai Cymru 2023 yn fentrus ac yn flaengar wrth osod targedau uchelgeisiol i fynd i'r afael â datgarboneiddio yn y stoc tai cymdeithasol. Mae hefyd yn gwneud gwahaniaeth i ansawdd cyffredinol bywydau pobl drwy sicrhau y gellir gwresogi eu cartrefi mewn modd fforddiadwy. Bydd yr hyn a ddysgwn o uwchraddio ein 230,000 o gartrefi cymdeithasol yn ysgogi sut rydym yn mynd i'r afael â datgarboneiddio 1.2 miliwn o gartrefi preifat Cymru a lleihau biliau i ddeiliaid tai ar draws pob sector.
Dirprwy Lywydd, mae Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth o fewn ein gallu i gefnogi dyfodol tecach, gwyrddach i bawb. Ond mae gan Lywodraeth y DU rôl i'w chwarae, ac rydym wedi galw arnynt dro ar ôl tro i wneud y newidiadau gofynnol. Rydym wedi gofyn, er enghraifft, am dariff cymdeithasol ar gyfer ynni, rydym wedi gofyn iddynt fynd i'r afael ag anghyfiawnderau taliadau sefydlog a mesuryddion rhagdalu, ac, wrth gwrs, rydym wedi gofyn iddynt gefnogi uchelgeisiau Cymru ar gyfer grid ynni wedi'i drawsnewid. Yng ngoleuni hynny, rwy'n falch heddiw o fyfyrio ar gyflawniadau'r Llywodraeth hon wrth inni edrych tuag at ddyfodol glanach, mwy disglair. Diolch.
As you indicated, Wales has some of the oldest and least thermally efficient housing stock compared with the UK and Europe. The Welsh Government estimates there are 614,000 or 45 per cent of households in Wales in fuel poverty and states that the Warm Homes programme is its primary mechanism to tackle fuel poverty, which is primarily a social justice issue. The new scheme will be demand led and assist those who are least able to pay. However, despite assurances, the Welsh Government did not implement the programme prior to the winter of 2023. In fact, although the Welsh Government fuel poverty strategy stated that they would consult on revised arrangements for delivering measures for tackling fuel poverty beyond March 2023 between June and December 2021, the consultation was not launched until December 2021. The strategy also states that the Welsh Government will publish its response and implement its findings to start in April 2023, but didn't even respond until June 2023. Now we finally have a launch of the scheme, will the Minister state why there's been so much delay in getting to this point?
Now we know which bodies will be delivering the programme, who will be carrying out the monitoring and evaluation that will be key to the delivery of any programme?
Last week at National Energy Action's Wales fuel poverty conference, the director of Citizens Advice Cymru called for an awareness campaign for the new Warm Homes programme. We already know that take-up of certain Welsh Government grants and schemes isn't as high as it could be, so what plans do you have for an awareness campaign? How would it look in practical terms and how will you target the groups most at need, where, for example, the older people's commissioner's recent report 'Access Denied' reported that older people's rights to access information and services are being undermined by poor-quality or non-existent offline alternatives?
Care & Repair have stated they're grateful for the changes and updates that will be made to the Warm Homes programme, including eligibility based on low income, rather than means-tested benefits. However, they're concerned that homes in a poor state of disrepair will not benefit from the programme, as enabling works do not appear to be covered in the scheme, and many homes will not, therefore, benefit from works available through the new programme until the disrepair has been tackled. This means that older home owners, in particular on a low income, will continue to live in homes that are energy inefficient, cold and more expensive to heat, with significant ramifications for their health and well-being. How will you rectify this so the new programme is reaching as many people in need as possible?
The level of the budget threshold per property is still and will be a very important consideration. This will impact the scale and depth of support provided to each household. You state that eligibility will be based on a low-income threshold rather than relying solely on means-tested benefits. So, will the level of the low-income threshold take into account differences in household size and composition? Will it be after housing costs and how will it be allocated per property?
The Welsh Government has confirmed that the programme will have a budget of £35 million in 2024-25, the same as the previous year. The tender document published by the Welsh Government for the new programme outlined that a supplier would be expected to undertake work on 11,500 properties over seven years, equivalent to just over 1,600 properties each year. Based on these figures, it would take over 130 years to improve the energy efficiency of up to 217,700 lower income households currently estimated to be in fuel poverty in Wales, and many decades even with the programme's advice and referral services. How, therefore, do you respond to NEA Cymru's statement that, in future years, the programme's funding will need to significantly increase and that, quote, we have to spend to save, prioritising long-term investment to make fuel-poor homes much warmer, greener, healthier places to live, with energy bills that are permanently low?
Little is known about part 2 of the Warm Homes programme at this stage beyond that it will be an integrated approach across all tenures and income levels to drive decarbonisation. So, what detail can the Minister share with us on part 2 now?
Finally, I've previously called for the Welsh Government to set interim targets in their tackling fuel poverty 2021-25 plan, which does not yet meet the Welsh Government's statutory obligations to specify interim objectives to be achieved and target dates for achieving them. Citizens Advice Cymru states interim targets will ensure that the Welsh Government is accountable for progress, so what are your plans to introduce these targets now? Thank you.
Fel y dywedoch chi, mae gan Gymru rai o'r stociau tai hynaf a lleiaf effeithlon yn thermol o'i chymharu â'r DU ac Ewrop. Mae Llywodraeth Cymru yn amcangyfrif bod 614,000 neu 45 y cant o aelwydydd yng Nghymru mewn tlodi tanwydd ac yn dweud mai'r rhaglen Cartrefi Clyd yw ei phrif fecanwaith i fynd i'r afael â thlodi tanwydd, sy'n fater cyfiawnder cymdeithasol yn bennaf. Bydd y cynllun newydd yn cael ei arwain gan alw ac yn cynorthwyo'r rhai sydd leiaf abl i dalu. Fodd bynnag, er gwaethaf sicrwydd, ni weithredodd Llywodraeth Cymru y rhaglen cyn gaeaf 2023. Mewn gwirionedd, er bod strategaeth tlodi tanwydd Llywodraeth Cymru yn nodi y byddent yn ymgynghori ar drefniadau diwygiedig ar gyfer cyflwyno mesurau ar gyfer mynd i'r afael â thlodi tanwydd y tu hwnt i fis Mawrth 2023 rhwng mis Mehefin a mis Rhagfyr 2021, ni lansiwyd yr ymgynghoriad tan fis Rhagfyr 2021. Mae'r strategaeth hefyd yn nodi y bydd Llywodraeth Cymru yn cyhoeddi ei hymateb ac yn gweithredu ei chanfyddiadau i ddechrau ym mis Ebrill 2023, ond ni wnaeth hyd yn oed ymateb tan fis Mehefin 2023. Nawr ein bod o'r diwedd yn lansio'r cynllun, a wnaiff y Gweinidog ddweud pam y bu cymaint o oedi cyn cyrraedd y pwynt hwn?
Nawr rydym yn gwybod pa gyrff fydd yn darparu'r rhaglen, pwy fydd yn cynnal y gwaith monitro a gwerthuso a fydd yn allweddol i gyflawni unrhyw raglen?
Yr wythnos diwethaf yng nghynhadledd tlodi tanwydd Cymru National Energy Action Cymru, galwodd cyfarwyddwr Cyngor ar Bopeth Cymru am ymgyrch ymwybyddiaeth ar gyfer y rhaglen Cartrefi Clyd newydd. Rydym eisoes yn gwybod nad yw'r nifer sy'n manteisio ar rai grantiau a chynlluniau Llywodraeth Cymru mor uchel ag y gallai fod, felly pa gynlluniau sydd gennych ar gyfer ymgyrch ymwybyddiaeth? Sut byddai'n edrych yn ymarferol a sut y byddwch chi'n targedu'r grwpiau sydd fwyaf mewn angen, lle, er enghraifft, adroddodd adroddiad diweddar y comisiynydd pobl hŷn, 'Mynediad wedi'i wrthod' fod hawliau pobl hŷn i gael mynediad at wybodaeth a gwasanaethau yn cael eu tanseilio gan ddewisiadau amgen all-lein o ansawdd gwael neu wedi'u diddymu?
Mae Gofal a Thrwsio wedi datgan eu bod yn ddiolchgar am y newidiadau a'r diweddariadau a fydd yn cael eu gwneud i'r rhaglen Cartrefi Clyd, gan gynnwys cymhwysedd yn seiliedig ar incwm isel, yn hytrach na budd-daliadau prawf modd. Fodd bynnag, maen nhw'n pryderu na fydd cartrefi sydd mewn cyflwr gwael yn elwa ar y rhaglen, gan nad yw'n ymddangos bod gwaith galluogi yn cael ei gynnwys yn y cynllun, ac felly ni fydd llawer o gartrefi yn elwa ar y gwaith sydd ar gael drwy'r rhaglen newydd nes yr ymdrinnir â'r dadfeiliad. Mae hyn yn golygu y bydd perchnogion tai hŷn, yn enwedig ar incwm isel, yn parhau i fyw mewn cartrefi sy'n aneffeithlon o ran ynni, yn oer ac yn ddrytach i'w gwresogi, gyda goblygiadau sylweddol i'w hiechyd a'u llesiant. Sut fyddwch chi'n cywiro hyn fel bod y rhaglen newydd yn cyrraedd cymaint o bobl mewn angen â phosibl?
Mae lefel trothwy'r gyllideb fesul eiddo yn dal i fod ac y bydd hi'n ystyriaeth bwysig iawn. Bydd hyn yn effeithio ar faint a dyfnder y gefnogaeth a ddarperir i bob cartref. Rydych yn datgan y bydd cymhwysedd yn seiliedig ar drothwy incwm isel yn hytrach na dibyniaeth ar fudd-daliadau prawf modd yn unig. Felly, a fydd lefel y trothwy incwm isel yn ystyried gwahaniaethau ym maint a chyfansoddiad aelwydydd? A fydd ar ôl tynnu costau tai a sut y bydd yn cael ei ddyrannu i bob eiddo?
Mae Llywodraeth Cymru wedi cadarnhau y bydd gan y rhaglen gyllideb o £35 miliwn yn 2024-25, yr un fath â'r flwyddyn flaenorol. Roedd y ddogfen dendro a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru ar gyfer y rhaglen newydd yn amlinellu y byddai disgwyl i gyflenwr ymgymryd â gwaith ar 11,500 eiddo dros saith mlynedd, sy'n cyfateb i ychydig dros 1,600 eiddo bob blwyddyn. Yn seiliedig ar y ffigurau hyn, byddai'n cymryd dros 130 o flynyddoedd i wella effeithlonrwydd ynni hyd at 217,700 o aelwydydd incwm is yr amcangyfrifir eu bod mewn tlodi tanwydd yng Nghymru ar hyn o bryd, a degawdau lawer hyd yn oed gyda gwasanaethau cyngor ac atgyfeirio'r rhaglen. Sut, felly, ydych chi'n ymateb i ddatganiad NEA Cymru y bydd angen i gyllid y rhaglen, yn y blynyddoedd i ddod, gynyddu'n sylweddol a, dyfynaf, fod yn rhaid i ni wario i arbed, gan flaenoriaethu buddsoddiad hirdymor i wneud cartrefi sy'n dlawd o ran tanwydd yn lleoedd llawer cynhesach, gwyrddach ac iachach i fyw ynddynt, gyda biliau ynni sy'n isel yn barhaol?
Ychydig a wyddys am ran 2 o'r rhaglen Cartrefi Clyd ar hyn o bryd y tu hwnt i'r ffaith y bydd yn ddull integredig ar draws pob deiliadaeth a lefel incwm i ysgogi datgarboneiddio. Felly, pa fanylion y gall y Gweinidog ei rannu gyda ni ynghylch rhan 2 nawr?
Yn olaf, rwyf wedi galw o'r blaen ar Lywodraeth Cymru i osod targedau interim yn eu cynllun i fynd i'r afael â thlodi tanwydd 2021-25, nad yw'n bodloni rhwymedigaethau statudol Llywodraeth Cymru eto i nodi amcanion interim i'w cyflawni a thargedu dyddiadau ar gyfer eu cyflawni. Dywed Cyngor ar Bopeth Cymru y bydd targedau interim yn sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn atebol am gynnydd, felly beth yw eich cynlluniau i gyflwyno'r targedau hyn nawr? Diolch.
Thanks, Mark. So, I'm just turning to the first issue. I did say in my statement that we had three tranches in the new programme, so just to reiterate, we've got advice and referral services provided by the Energy Saving Trust, so that's how people will get to hear about advice and referral into the programme where appropriate. We also have a whole series of advice programmes that my colleague the Minister for Social Justice runs, where everyone will be enabled to refer people to the Warm Homes programme, and, indeed, the energy advisory service, so if you're not eligible for the programme itself, you'll still get the energy advisory services. Then, as I said, installation services will be provided by British Gas, having gone through the competitive procurement process, and then the assurance services you asked about would be provided by Pennington Choices. So, we've done a little bit of learning from the previous programmes in understanding that one size for the whole thing doesn't really work, so we've got them split out into tranches quite deliberately to be able to pick that up. So, we'll be getting feedback from Pennington Choices as the programme rolls out. So, I think that's a better position than we were in in the previous programme.
In terms of the amount of money, obviously I'm not going to rehearse today the position the Welsh Government's budget is in, but we've done extremely well, I think, to protect some of these budgets. We're also doing—. This is very much not a 'one size fits all', so just in terms of the remarks you made about the fabric of the home, the whole point is that you'd get a survey of the home and its needs, and then we make sure that we retrofit accordingly—there's no point in putting an air source heat pump into a house that leaks like a sieve; it wouldn't have any effect. So, we'll be looking at insulation measures and so on—what else is needed in the home.
One of the things that isn't in my statement, to be fair, but which I've said many times on the floor of the Senedd, is we've been working with local authorities to look at energy efficiency in their areas, and particularly for particular streets and neighbourhoods. And I've said a number of times, and I'll just reiterate it now: if you were to have, for example, a terrace of homes where 80 per cent of the people fit the 60 per cent of median income threshold but the others didn't, we would still consider a scheme that would upgrade the whole of that street, because sometimes a neighbourhood scheme makes more sense in terms of what can be installed in energy efficiency and decarbonisation terms than doing individual households. So, I was very keen to make sure—. And in the conversation we had in Cabinet about this, which my colleague Jane Hutt and myself led, we had a long discussion about the dichotomy, if that's the right word, between just getting out to as many people as possible with one single measure, which is what the old scheme was doing, and actually making sure that we properly retrofit fewer houses—that's true—but in a way that was much more resilient for futureproofing. So, that's the way we've gone.
And then the other thing is on the decarbonisation: we've said that basically, if you've got a gas boiler fitted and it's possible to repair that to give it a longer life and make it more efficient, that would be part of the thing that could happen under the scheme, but where the boiler was not economically viable, then it would not be replaced by a fossil fuel heating source.
So, I think we've looked very carefully at a range of things here that allow us to hit a decent place in this journey, and it is a journey, you're quite right. We've also, of course, been rolling out in the social homes sector some of the optimised retrofit programmes, which I know Members are very familiar with, where we've test trialled tech that works on particular sorts of housing, trying to learn the lessons that Siân Gwenllian and others have brought up in the Chamber around where, you know, cavity wall insulation was perfectly great for many hundreds of homes, but, for some homes, caused real problems. So, we've tried to learn the lesson of not having a one-size-fits-all approach.
And then, the last thing I would say, Mark, is that not all of the levers are in our hands, of course. We do need a better energy grid, we do need a decarbonised energy grid that has much more even distribution of the energy supply and actually to decarbonise its sources. And without trying to make too much of a political point about it, I'm desperately sad about the announcements from the UK Government about building more gas-fired power stations, given the state of the climate. I mean, I just—. I mean, frankly, it just puts you into a place where—. I'm just shaking my head with disbelief, really, that any Government thinks that that's the way forward for an energy grid that gives us either security or certainty or climate resilience. It just doesn't make any sense to me at all.
Diolch yn fawr, Mark. Felly, fe drof at y mater cyntaf. Dywedais yn fy natganiad fod gennym dair cyfran yn y rhaglen newydd, felly dim ond i ailadrodd, mae gennym wasanaethau cyngor ac atgyfeirio a ddarperir gan yr Ymddiriedolaeth Arbed Ynni, felly dyna sut y bydd pobl yn cael clywed am gyngor ac atgyfeirio i'r rhaglen lle bo hynny'n briodol. Mae gennym hefyd gyfres gyfan o raglenni cynghori y mae fy nghyd-Weinidog, y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, yn eu rhedeg, lle bydd pawb yn cael eu galluogi i atgyfeirio pobl i'r rhaglen Cartrefi Clyd, ac, yn wir, y gwasanaeth cynghori ar ynni, felly os nad ydych yn gymwys ar gyfer y rhaglen ei hun, byddwch yn dal i gael y gwasanaethau cynghori ar ynni. Yna, fel y dywedais i, bydd gwasanaethau gosod yn cael eu darparu gan Nwy Prydain, ar ôl mynd drwy'r broses gaffael gystadleuol, ac yna byddai'r gwasanaethau sicrwydd y gofynnoch chi amdanyn nhw yn cael eu darparu gan Pennington Choices. Felly, rydyn ni wedi gwneud ychydig bach o ddysgu o'r rhaglenni blaenorol wrth ddeall nad yw un ateb ar gyfer yr holl beth yn gweithio mewn gwirionedd, felly rydyn ni wedi eu rhannu'n gyfrannau yn eithaf bwriadol i allu cyflawni hynny. Felly, byddwn yn cael adborth gan Pennington Choices wrth i'r rhaglen gael ei chyflwyno. Felly, rwy'n credu bod honno'n well sefyllfa nag yr oeddem ynddi yn y rhaglen flaenorol.
O ran faint o arian, yn amlwg, nid wyf yn mynd i ailadrodd heddiw y sefyllfa y mae cyllideb Llywodraeth Cymru ynddi, ond rydym wedi gwneud yn eithriadol o dda, rwy'n credu, i ddiogelu rhai o'r cyllidebau hyn. Rydyn ni hefyd yn gwneud—. Nid 'un ateb sy'n addas i bawb' yw hyn, felly dim ond o ran y sylwadau a wnaethoch am adeiledd y cartref, yr holl bwynt yw y byddech chi'n cael arolwg o'r cartref a'i anghenion, ac yna rydyn ni'n gwneud yn siŵr ein bod ni'n ôl-osod yn unol â hynny—does dim pwynt rhoi pwmp gwres ffynhonnell aer i mewn i dŷ sy'n gollwng fel rhidyll; ni fyddai'n cael unrhyw effaith. Felly, byddwn yn edrych ar fesurau insiwleiddio ac ati—beth arall sydd ei angen yn y cartref.
Un o'r pethau nad yw yn fy natganiad i, i fod yn deg, ond rwyf wedi'i ddweud sawl gwaith ar lawr y Senedd, yw ein bod wedi bod yn gweithio gydag awdurdodau lleol i edrych ar effeithlonrwydd ynni yn eu hardaloedd, ac yn enwedig ar gyfer strydoedd a chymdogaethau penodol. Ac rwyf wedi dweud sawl gwaith, a byddaf yn ei ailadrodd nawr: pe byddech yn cael, er enghraifft, teras o gartrefi lle mae 80 y cant o'r bobl yn bodloni'r trothwy 60 y cant o incwm canolrifol ond nid y gweddill, byddem yn dal i ystyried cynllun a fyddai'n uwchraddio'r stryd honno i gyd, oherwydd weithiau mae cynllun cymdogaeth yn gwneud mwy o synnwyr o ran yr hyn y gellir ei osod mewn termau effeithlonrwydd ynni a datgarboneiddio nag ymdrin ag aelwydydd unigol. Felly, roeddwn i'n awyddus iawn i wneud yn siŵr—. Ac yn y sgwrs a gawsom yn y Cabinet am hyn, a arweiniwyd gan fy nghyd-Weinidog Jane Hutt a minnau, cawsom drafodaeth hir am y ddeuoliaeth, os dyna'r gair cywir, rhwng mynd allan i gymaint o bobl â phosibl gydag un mesur unigol, sef yr hyn yr oedd yr hen gynllun yn ei wneud, a gwneud yn siŵr ein bod yn ôl-osod llai o dai yn iawn—mae hynny'n wir—ond mewn ffordd a oedd yn llawer mwy cydnerth er mwyn diogelu at y dyfodol. Dyna yr ydym am wneud.
Ac yna ynghylch datgarboneiddio: rydyn ni wedi dweud, yn y bôn, os oes gennych foeler nwy wedi'i osod a'i bod hi'n bosib atgyweirio hwnnw i roi bywyd hirach iddo a'i wneud yn fwy effeithlon, byddai hynny'n rhan o'r peth a allai ddigwydd o dan y cynllun, ond pan nad yw'r boeler yn hyfyw yn economaidd, yna ni fyddai'n cael ei ddisodli gan ffynhonnell wresogi tanwydd ffosil.
Felly, rwy'n credu ein bod wedi edrych yn ofalus iawn ar ystod o bethau yma sy'n ein galluogi i gyrraedd lle da ar y daith hon, ac mae'n daith, rydych chi'n hollol iawn. Rydym hefyd, wrth gwrs, wedi bod yn cyflwyno rhai o'r rhaglenni ôl-osod gorau posibl yn y sector cartrefi cymdeithasol, a gwn fod yr Aelodau'n gyfarwydd iawn â nhw, lle rydym wedi treialu technoleg sy'n gweithio ar fathau penodol o dai, gan geisio dysgu'r gwersi y mae Siân Gwenllian ac eraill wedi'u codi yn y Siambr ynghylch y ffaith, fel rydych chi'n gwybod, y bu inswleiddio waliau ceudod yn berffaith wych ar gyfer cannoedd lawer o gartrefi, ond, yn achos rhai cartrefi, achosodd broblemau go iawn. Felly, rydym wedi ceisio dysgu'r wers o beidio â chael dull un ateb sy'n addas i bawb.
Ac yna, y peth olaf fyddwn i'n ei ddweud, Mark, yw nad yw pob un o'r ysgogiadau yn ein dwylo ni, wrth gwrs. Mae angen grid ynni gwell arnom, mae angen grid ynni wedi'i ddatgarboneiddio sy'n cyflenwi ynni mewn ffordd lawer mwy cyfartal ac mewn gwirionedd mae angen datgarboneiddio ei ffynonellau. Ac i beidio ceisio gwneud gormod o bwynt gwleidyddol yn ei gylch, rwy'n drist iawn yn sgil y cyhoeddiadau gan Lywodraeth y DU am adeiladu mwy o orsafoedd pŵer llosgi nwy, o ystyried cyflwr yr hinsawdd. Wyddoch chi, dim ond—. hynny yw, i fod yn gwbl onest, mae'n eich rhoi chi mewn sefyllfa lle—. Rwy'n ysgwyd fy mhen gydag anghrediniaeth, mewn gwirionedd, fod unrhyw Lywodraeth yn credu mai dyna'r ffordd ymlaen ar gyfer grid ynni sy'n rhoi naill ai diogelwch neu sicrwydd inni neu wrthsefyll hinsawdd. Nid yw'n gwneud unrhyw synnwyr i mi o gwbl.
Mae'n hynod bryderus bod y Llywodraeth wedi methu â gweithredu'r rhaglen Cartrefi Clyd cyn diwedd mis Tachwedd er gwaethaf yr addewidion a rhoddwyd bryd hwnnw, gan adael nifer o aelwydydd bregus yn yr oerfel yn ystod cyfnod o oerfel cyn y gaeaf. Dwi wedi nodi'r ystadegau brawychus yma nifer o weithiau o'r blaen, ond mae bron i 300 o bobl yn marw yng Nghymru oherwydd oerfel bob blwyddyn. Mae hyn yn frawychus. Yn wir, mae tua 30 y cant o farwolaethau ychwanegol y gaeaf yn gysylltiedig â byw mewn eiddo oer. Yn syml, mae tai oer yn lladd, ac mae'r rhai hynny sy'n gorfod byw mewn tai oer yn gorfod dioddef ac ymdopi gyda'r oerfel hwnnw.
Mae ymchwil gan Iechyd Cyhoeddus Cymru yn dangos bod tymheredd oer yn y cartref yn gysylltiedig â chanlyniadau iechyd gwaeth, ac mae byw mewn tymheredd o dan 18 gradd Celsius yn arwain at effeithiau niweidiol i iechyd pobl ac yn gysylltiedig â thrafferthion y galon a'r ysgyfaint, anhwylderau cysgu a pherfformiadau corfforol ac iechyd gwael yn gyffredinol. Ac mae'r effaith ar bobl hŷn yn arbennig o wael. Mae tri chwarter o farwolaethau ychwanegol yn perthyn i'r garfan o bobl dros 75 oed.
Cymru sydd efo'r stoc hynaf a leiaf ynni effeithiol o dai yn y Deyrnas Gyfunol ac ymhlith yr hynaf yn Ewrop. Yn wir, fy etholaeth i yn Nwyfor Meirionnydd sydd efo'r stoc hynaf ac ymhlith y lleiaf ynni effeithiol yng Nghymru gyfan.
It's extremely concerning that the Government failed to implement the Warm Homes programme before the end of November despite the pledges made, leaving many vulnerable households in the cold during a period of cold weather before the winter. I've noted the frightening statistics many times in the past, but almost 300 people die in Wales because of cold every year. This is shocking. Indeed, some 30 per cent of additional winter deaths are related to living in cold properties. Quite simply, cold homes kill, and those who have to live in cold homes have to suffer and cope with that cold.
Research by Public Health Wales shows that cold temperatures in the home are related to poor health outcomes, and living in temperatures below 18 degrees Celsius leads to damaging effects on people's health and is related to heart conditions and pulmonary conditions, sleeping disorders and poor health and physical performance generally. The impact on older people is particularly acute. Three quarters of additional winter deaths belong to that cohort of people over 75 years old.
Wales has the oldest and least energy-efficient housing stock in the UK and among the oldest in Europe. Indeed, my constituency of Dwyfor Meirionnydd has the oldest stock and is among the least energy-efficient in the whole of Wales.
So, while the support offered by the Welsh Government has been a welcome lifeline, the current situation is utterly unsustainable. A report by Care and Repair Cymru revealed that 96 per cent of households accessing Care and Repair's energy advice service were identified as living in fuel poverty. While there has been an increase in the state pension in line with inflation, older citizens still face higher utility expenses. This places additional stress on already vulnerable households, raising concerns about escalating debts and the struggle to afford necessities. So, I'd like to ask the Minister: what discussions has the Government had with UK Government to improve the take-up of the benefits that these people deserve and are allowed to access?
It's disappointing that, despite allocated funds, the Welsh Government delayed action, leaving those in severe fuel poverty, particularly those in the least energy-efficient homes, without support. We in Plaid Cymru urged the Welsh Government back in November to swiftly implement the Warm Homes programme to aid low-income households in improving their energy efficiency for winter. This urgency was also emphasised by the Wales expert group on the cost-of-living crisis, stressing the importance of launching the scheme promptly. However, the Government rejected these calls, resulting in concerning statistics. Thirty-one per cent of people went without heating in their homes in the three months leading to January 2024, and Citizens Advice saw a record number of people seeking fuel vouchers. Additionally, nearly a quarter of children in Wales expressed worries about being cold. So, can the Minister give an assurance to us today that there will be no further delays and that we won't see any further delays leading up to next winter?
And this, of course, is the context in which people were facing a delay in the programme this year: cold and inefficient homes kill, and they will have killed over the last winter, and the Warm Homes programme must do more than its predecessors to ensure improvements are made to the Welsh housing stock to make them cheaper and more efficient to heat, while ensuring people are supported. We need a sufficiently funded area-based, targeted programme that gets to grips with the issues of cold homes.
While it's positive that the programme is now being rolled out to support those in fuel poverty, we maintain that this action should have been taken much earlier, rather than waiting until after another challenging winter. So, let's be clear, though: fuel poverty is a multifaceted issue. We can reduce it by improving the housing stock that exists through installing low-carbon technologies, retrofitting, and we need to increase the scale and pace of delivering low-carbon social housing. After all, it's the wider housing crisis that has put huge pressure on households, including those on low incomes, who, more often than not, have to pay a poverty premium for their energy while facing rising rents, which force them to choose between heating, eating and keeping a roof over their heads. So, can the Minister confirm that each household that reaches the eligibility criteria will receive the assistance required without being hampered by further tests or appeal procedures? Diolch yn fawr iawn.
Felly, er bod y gefnogaeth a gynigir gan Lywodraeth Cymru wedi bod yn achubiaeth i'w groesawu, mae'r sefyllfa bresennol yn gwbl anghynaladwy. Datgelodd adroddiad gan Gofal a Thrwsio Cymru fod 96 y cant o aelwydydd sy'n defnyddio gwasanaeth cyngor ynni Gofal a Thrwsio yn cael eu nodi fel rhai sy'n byw mewn tlodi tanwydd. Er bod cynnydd wedi bod ym mhensiwn y wladwriaeth yn unol â chwyddiant, mae dinasyddion hŷn yn dal i wynebu costau cyfleustodau uwch. Mae hyn yn rhoi straen ychwanegol ar aelwydydd sydd eisoes yn agored i niwed, gan godi pryderon am gynyddu dyledion a'r frwydr i fforddio pethau angenrheidiol. Felly, hoffwn ofyn i'r Gweinidog: pa drafodaethau y mae'r Llywodraeth wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU i wella'r nifer sy'n manteisio ar y budd-daliadau y mae'r bobl hyn yn eu haeddu ac i gael mynediad atynt?
Mae'n siomedig, er gwaethaf cronfeydd a ddyrannwyd, bod Llywodraeth Cymru wedi gohirio gweithredu, gan adael y rhai sydd mewn tlodi tanwydd difrifol, yn enwedig y rhai yn y cartrefi lleiaf effeithlon o ran ynni, heb gymorth. Gwnaethom ni ym Mhlaid Cymru annog Llywodraeth Cymru yn ôl ym mis Tachwedd i weithredu'r rhaglen Cartrefi Clyd yn gyflym i gynorthwyo aelwydydd incwm isel i wella eu heffeithlonrwydd ynni ar gyfer y gaeaf. Pwysleisiwyd y brys hwn hefyd gan grŵp arbenigol Cymru ar yr argyfwng costau byw, gan bwysleisio pwysigrwydd lansio'r cynllun yn brydlon. Fodd bynnag, gwrthododd y Llywodraeth y galwadau hyn, gan arwain at ystadegau pryderus. Aeth 31 y cant o bobl heb wres yn eu cartrefi yn ystod y tri mis cyn Ionawr 2024, a gwelodd Cyngor ar Bopeth y nifer uchaf erioed o bobl yn ceisio talebau tanwydd. Yn ogystal, mynegodd bron i chwarter y plant yng Nghymru bryderon am fod yn oer. Felly, a all y Gweinidog roi sicrwydd i ni heddiw na fydd unrhyw oedi pellach ac na fyddwn yn gweld unrhyw oedi pellach cyn y gaeaf nesaf?
A hwn, wrth gwrs, yw'r cyd-destun pan oedd pobl yn wynebu oedi yn y rhaglen eleni: mae cartrefi oer ac aneffeithlon yn lladd, a byddant wedi lladd dros y gaeaf diwethaf, a rhaid i'r rhaglen Cartrefi Clyd wneud mwy na'i rhagflaenwyr i sicrhau bod gwelliannau'n cael eu gwneud i stoc dai Cymru i'w gwneud yn rhatach ac yn fwy effeithlon i'w gwresogi, wrth sicrhau bod pobl yn cael eu cefnogi. Mae angen rhaglen wedi'i thargedu'n ddigonol wedi'i thargedu ar sail ardal sy'n mynd i'r afael â materion cartrefi oer.
Er ei bod yn gadarnhaol bod y rhaglen bellach yn cael ei chyflwyno i gefnogi'r rhai mewn tlodi tanwydd, rydym yn credu y dylid bod wedi cymryd y camau hyn yn llawer cynt, yn hytrach nag aros tan ar ôl gaeaf heriol arall. Felly, gadewch i ni fod yn glir, serch hynny: mae tlodi tanwydd yn fater amlochrog. Gallwn ei leihau drwy wella'r stoc dai sy'n bodoli trwy osod technolegau carbon isel, ôl-osod, ac mae angen i ni gynyddu maint a chyflymder darparu tai cymdeithasol carbon isel. Wedi'r cyfan, yr argyfwng tai ehangach sydd wedi rhoi pwysau enfawr ar aelwydydd, gan gynnwys y rhai ar incwm isel, sydd, yn amlach na pheidio, yn gorfod talu premiwm tlodi am eu hynni wrth wynebu rhenti cynyddol, sy'n eu gorfodi i ddewis rhwng gwresogi, bwyta a chadw to uwch eu pennau. Felly, a all y Gweinidog gadarnhau y bydd pob cartref sy'n bodloni'r meini prawf cymhwysedd yn cael y cymorth sydd ei angen heb rwystrau profion pellach neu weithdrefnau apelio? Diolch yn fawr iawn.
Yes, thanks, Mabon. I don't disagree at all with your analysis of what happens if you live in a cold home—obviously that's why we are putting the programme in place—and nor do I disagree with your analysis that many of our homes are the worst. In fact, I said so in my statement. I just want to say, though, at that point, in my original statement it said 'Welsh homes are'; it's 'many Welsh homes are', deliberately, because actually one of the things that we have done, and we've done it as part of the co-operation agreement, as you know, is that we've insisted that new-build homes in the social sector are low-carbon completely, but actually even in the private sector we've changed Part L of the building regulations to up the level of insulation and up the level of heat efficiency, and, actually, cooling efficiency, as it happens, so that new-build homes in Wales are much, much more efficient than they would have been otherwise—a measure that was wholeheartedly opposed by everybody on the opposite benches, because apparently cost is everything until you're in a debate of this sort. So, it is about getting the balance right so that we aren't storing up—I completely agree with you—that we aren't currently building, in my own famous phrase, the slums of the future, and that we are not giving a future Government in 10 years' time a retrofit nightmare the same as we currently have, because of the standards to which those homes were built—albeit many hundreds of years ago, in some cases. So, I accept all of that.
Just to say that we didn't have no programme running over the last winter, just to be clear. We did have Nest running, so actually a number of households did benefit from the Nest programme. Improvements in those households had an estimated average of £420 off their annual bill once those improvements had been put in. But if you think about the energy costs and the acceleration of energy costs over the last two years, people are facing thousands of pounds of costs, which we were not in a position to be able to mitigate. So, one of the big calls that we have from the UK Government, and I said it in my answer to Mark Isherwood, and actually even the Government has said it today in a statement, I saw, is that reform of the energy market would have a vast improvement on this, because actually being able to have affordable energy supplies, electricity supplies, in a decarbonised grid that was both efficient and effective, would make much more difference in your constituency, for example, than almost anything else that we can do. So, I just think it's important to keep the macro-level stuff in sight as well.
Having said that, I would have liked to have been able to roll this programme out quicker. It would take much longer than necessary to go through all of the procurement hurdles that we've had through the last several months, but anyway it's here now. It will start on 1 April. There will not be any further delays. It will then be rolled out and it will be well embedded before next winter. We have been quite lucky over this winter, because it's been one of the warmest on record. I'm really reluctant to say that, because that is not lucky; that is a measure of the climate change that we are facing. Each successive year over the last five has been warmer than the one before, and this has also been the wettest one, so we've had a whole series of other issues to look at.
In terms of eligibility, we want to make that as efficient as possible. That's why we've got the advisory services put into the procurement. It's deliberately there to assist people through. We don't want people put off. My colleague Jane Hutt and I have been working with the advice agencies to make sure that there's no wrong door for this, that everybody is referred into it. We've also been working with councils for quite a while now to make sure that people who are, for example, eligible for council tax rebates are automatically referred into the programme, as they're very likely to be the same cohort of people, but I'm very happy to accept any suggestions from Members of the Senedd about anything else we can do to make sure that people are referred in efficiently to the programme. We do know that it's difficult to get hold of people, especially in the older age groups, who are pretty proud and perhaps haven't accepted help before, and you need help to get them to understand that this is an entitlement and it will very much benefit their lives.
The last thing I wanted to say on this as well is just—. We put the heat strategy out—I can't quite remember, just before Christmas, I think it was, it went out for consultation. So, this is part of an overarching strategy, as I said in answer to Mark Isherwood. So, we are doing a whole series of other things here around energy efficiency for other tenures as well.
And then, on the private sector, the long-term rented sector in particular, we have been trying to work with the UK Government who randomly said that they were going to put an energy performance certificate E threshold, if you remember, on it, and then took that away again. Because what we need is a mechanism to allow private sector landlords to decarbonise their homes and make them more energy efficient, without driving the rents up so that they're unaffordable. So, we have been very much pushing the leasing scheme Wales plan for this, where, if you give your home over to us for five years minimum, but 10 years better, 15 years optimal, we would actually assist you to bring that home right up to the highest standard whilst you receive the local housing allowance as rent all the way through that period. That is proving more and more attractive to private sector landlords, and we've been proactively targeting those in inner-city areas with very large houses that have multi-generational families living in them. So, in my constituency, for example, a number of the private rented sector homes are multi-generational, large homes that would be quite expensive to retrofit without this kind of scheme.
So, we have been trying to get it out as much as possible, if I can say that to you, and I'm very pleased that we've done a lot of lessons-learned exercises for this so that we don’t repeat some of the scheme problems that we had with Arbed, for example, that Members will be familiar with.
Diolch yn fawr, Mabon. Dydw i ddim yn anghytuno o gwbl â'ch dadansoddiad o'r hyn sy'n digwydd os ydych chi'n byw mewn cartref oer—yn amlwg dyna pam rydyn ni'n rhoi'r rhaglen ar waith—ac nid wyf ychwaith yn anghytuno â'ch dadansoddiad mai llawer o'n cartrefi ni yw'r gwaethaf. Mewn gwirionedd, dywedais i hynny yn fy natganiad. Rwyf eisiau dweud, serch hynny, ar y pwynt hwnnw, yn fy natganiad gwreiddiol ei fod yn dweud 'Mae cartrefi Cymru'; 'mae llawer o gartrefi Cymru', yn fwriadol, oherwydd mewn gwirionedd un o'r pethau yr ydym wedi'i wneud, ac rydym wedi ei wneud fel rhan o'r cytundeb cydweithio, fel y gwyddoch chi, yw ein bod wedi mynnu bod cartrefi newydd yn y sector cymdeithasol yn gwbl garbon isel, ond mewn gwirionedd hyd yn oed yn y sector preifat rydym wedi newid Rhan L y rheoliadau adeiladu i gynyddu lefel yr inswleiddio ac i gynyddu lefel yr effeithlonrwydd gwres, ac, mewn gwirionedd, oeri effeithlon, fel mae'n digwydd, fel bod cartrefi newydd yng Nghymru yn llawer, llawer mwy effeithlon nag y bydden nhw wedi bod fel arall—mesur a wrthwynebwyd yn llwyr gan bawb ar y meinciau gyferbyn, oherwydd mae'n debyg mai cost yw popeth nes eich bod mewn dadl fel hon. Felly, mae'n ymwneud â chael y cydbwysedd yn iawn fel nad ydym yn storio—rwy'n cytuno'n llwyr â chi—nad ydym yn adeiladu ar hyn o bryd, yn fy ymadrodd enwog fy hun, slymiau'r dyfodol, ac nad ydym yn rhoi hunllef ôl-osod i Lywodraeth y dyfodol ymhen 10 mlynedd yr un fath ag sydd gennym ar hyn o bryd, oherwydd y safonau yr adeiladwyd y cartrefi hynny iddynt—er gall hynny fod wedi digwydd cannoedd o flynyddoedd yn ôl, mewn rhai achosion. Felly, rwy'n derbyn hynny i gyd.
Dim ond i ddweud nad yw'n wir dweud nad oedd rhaglen yn rhedeg dros y gaeaf diwethaf, dim ond i fod yn glir. Roedd gennym Nyth yn rhedeg, felly mewn gwirionedd roedd nifer o aelwydydd yn elwa yn sgil y rhaglen Nyth. Amcangyfrifwyd bod gwelliannau i'r aelwydydd hynny wedi golygu gostyngiad o £420 yn eu biliau blynyddol unwaith yr oedd y gwelliannau hynny wedi'u cyflwyno. Ond os ydych chi'n meddwl am y costau ynni a chynnydd costau ynni dros y ddwy flynedd ddiwethaf, mae pobl yn wynebu miloedd o bunnau o gostau, ac nid oeddem mewn sefyllfa i allu lliniaru hyn. Felly, un o'r galwadau mawr sydd gennym i Lywodraeth y DU, a dywedais i hyn yn fy ateb i Mark Isherwood, ac mewn gwirionedd mae hyd yn oed y Llywodraeth wedi dweud hynny heddiw mewn datganiad, a welais, yw y byddai diwygio'r farchnad ynni yn welliant enfawr, oherwydd mewn gwirionedd byddai gallu cael cyflenwadau ynni fforddiadwy, cyflenwadau trydan, mewn grid wedi'i ddatgarboneiddio sy'n effeithlon ac yn effeithiol, yn gwneud llawer mwy o wahaniaeth yn eich etholaeth, er enghraifft, nag unrhyw beth arall y gallwn ei wneud. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig cadw golwg ar yr elfennau macro hefyd.
Wedi dweud hynny, byddwn wedi hoffi gallu cyflwyno'r rhaglen hon yn gyflymach. Byddai'n cymryd llawer mwy o amser na sydd ei angen i fynd drwy'r holl rwystrau caffael yr ydym wedi'u cael yn ystod y misoedd diwethaf, ond beth bynnag mae yma nawr. Bydd yn dechrau ar 1 Ebrill. Ni fydd unrhyw oedi pellach. Yna bydd yn cael ei chyflwyno a bydd wedi ymwreiddio'n dda cyn y gaeaf nesaf. Rydym wedi bod yn eithaf lwcus dros y gaeaf hwn, oherwydd mae wedi bod yn un o'r rhai cynhesaf a gofnodwyd. Rwy'n gyndyn iawn o ddweud hynny, achos dydi hynny ddim oherwydd lwc; mae'n fesur o'r newid hinsawdd yr ydym yn ei wynebu. Mae pob blwyddyn olynol dros y pum mlynedd diwethaf wedi bod yn gynhesach na'r un flaenorol, a hon hefyd fu'r un wlypaf, felly rydym wedi cael cyfres gyfan o faterion eraill i'w hystyried.
O ran cymhwyster, rydym eisiau gwneud hynny mor effeithlon â phosibl. Dyna pam y mae gwasanaethau cynghori yn rhan o'r broses caffael. Maen nhw yna'n fwriadol i helpu pobl drwy hyn. Nid ydym eisiau i bobl benderfynu peidio â manteisio am unrhyw reswm. Mae fy nghyd-Weinidog Jane Hutt a minnau wedi bod yn gweithio gyda'r asiantaethau cynghori i sicrhau nad oes drws anghywir ar gyfer hyn, bod pawb yn cael eu hatgyfeirio iddo. Rydym hefyd wedi bod yn gweithio gyda chynghorau ers cryn amser bellach i sicrhau bod pobl sy'n gymwys i gael ad-daliadau'r dreth gyngor yn cael eu hatgyfeirio'n awtomatig i'r rhaglen, gan eu bod yn debygol iawn o fod yr un garfan o bobl, ond rwy'n hapus iawn i dderbyn unrhyw awgrymiadau gan Aelodau o'r Senedd am unrhyw beth arall y gallwn ei wneud i sicrhau bod pobl yn cael eu hatgyfeirio'n effeithlon i'r rhaglen. Gwyddom ei bod yn anodd cael gafael ar bobl, yn enwedig yn y grwpiau oedran hŷn, sy'n eithaf balch ac efallai heb dderbyn cymorth o'r blaen, ac mae angen help arnoch i'w cael nhw i ddeall bod hyn yn hawl a bydd o fudd mawr i'w bywydau.
Y peth olaf roeddwn i eisiau ei ddweud ynghylch hyn hefyd yw—. Cyflwynom ni'r strategaeth wres—alla i ddim cofio'n iawn, ychydig cyn y Nadolig, rwy'n credu oedd hi, cyflwynwyd ar gyfer ymgynghoriad. Felly, mae hon yn rhan o strategaeth drosfwaol, fel y dywedais i mewn ateb i Mark Isherwood. Felly, rydym yn gwneud cyfres gyfan o bethau eraill yma ynghylch effeithlonrwydd ynni ar gyfer deiliadaethau eraill hefyd.
Ac yna, ar y sector preifat, y sector rhentu tymor hir yn benodol, rydym wedi bod yn ceisio gweithio gyda Llywodraeth y DU a ddywedodd ar hap eu bod yn mynd i gyflwyno trothwy tystysgrif E perfformiad ynni arno, os cofiwch, ac yna tynnu hwnnw i ffwrdd eto. Oherwydd yr hyn sydd ei angen arnom yw mecanwaith i ganiatáu i landlordiaid sector preifat ddatgarboneiddio eu cartrefi a'u gwneud yn fwy effeithlon o ran ynni, heb gynyddu rhenti fel eu bod yn anfforddiadwy. Felly, rydym wedi bod yn gwthio cynllun prydlesu Cymru ar gyfer hyn, lle, os byddwch yn rhoi eich cartref i ni am bum mlynedd o leiaf, ond mae 10 mlynedd yn well, 15 mlynedd yn ddelfrydol, byddem mewn gwirionedd yn eich cynorthwyo i ddod â'r cartref i'r safon uchaf tra byddwch yn derbyn y lwfans tai lleol fel rhent drwy'r cyfnod hwnnw i gyd. Mae hynny'n profi'n fwy a mwy deniadol i landlordiaid y sector preifat, ac rydym wedi bod yn targedu'r rheini mewn ardaloedd yng nghanol dinas sydd â thai mawr iawn sydd â theuluoedd o sawl cenhedlaeth yn byw ynddynt. Felly, yn fy etholaeth i, er enghraifft, mae nifer o gartrefi'r sector rhentu preifat yn gartrefi mawr â sawl cenhedlaeth, a fyddai'n eithaf drud i'w hôl-osod heb y math hwn o gynllun.
Felly, rydym wedi bod yn ceisio ei gyflwyno gymaint â phosibl, os gallaf ddweud hynny wrthych chi, ac rwy'n falch iawn ein bod wedi gwneud llawer o ymarferion dysgu gwersi ar gyfer hyn fel nad ydym yn ailadrodd rhai o broblemau'r cynllun a gawsom gydag Arbed, er enghraifft, y bydd Aelodau'n gyfarwydd â nhw.
There's a great deal to be applauded from your statement, Minister. I'm very pleased to see that there will be no wrong door, as you've just said, that we're going to use Welsh materials where they're available, and we're going to focus on the worst first.
We also, as you say, need to get local authorities on board. I was depressed to hear an officer responsible for our schools' premises say that solar tiles are untested technology, which, I'm afraid, indicates that they don't get out much talking to the industry.
I also applaud your three-pronged procurement, because I think that will give us a much better way of testing the quality of the advice, the quality of the installation, and also the assurance to be provided by this other agency.
I just wanted to ask about your preferred provider of British Gas, because, obviously, the name indicates that they know more about a fossil fuel. How did the Welsh Government satisfy itself that British Gas has the capacity and the capability to install the full range of low-carbon, renewable energy solutions to meet the particular needs of individual fuel-poor households, because I completely agree that this is absolutely crucial to making people far less vulnerable to the rise and rise in energy prices based on gas?
Mae llawer i'w ganmol yn eich datganiad, Gweinidog. Rwy'n falch iawn o weld na fydd drws anghywir, fel rydych chi newydd ei ddweud, ein bod ni'n mynd i ddefnyddio deunyddiau o Gymru pryd maen nhw ar gael, ac rydyn ni'n mynd i ganolbwyntio ar y gwaethaf yn gyntaf.
Mae angen i ni, fel y dywedwch chi, gael awdurdodau lleol ar ein hochr ni. Roeddwn yn isel fy ysbryd o glywed swyddog sy'n gyfrifol am adeiladau ein hysgolion yn dweud bod teils solar yn dechnoleg heb ei phrofi, sydd, mae arnaf ofn, yn dangos nad ydynt yn mynd allan llawer i siarad â'r diwydiant.
Rwyf hefyd yn cymeradwyo eich caffaeliad tair rhan, oherwydd rwy'n credu y bydd hynny'n rhoi ffordd lawer gwell inni brofi ansawdd y cyngor, ansawdd y gosodiad, a hefyd y sicrwydd sydd i'w ddarparu gan yr asiantaeth arall hon.
Roeddwn i eisiau gofyn am eich darparwr dewisol, Nwy Prydain, oherwydd, yn amlwg, mae'r enw'n dangos eu bod yn gwybod mwy am danwydd ffosil. Sut y gwnaeth Llywodraeth Cymru fodloni ei hun bod gan Nwy Cymru y capasiti a'r gallu i osod yr ystod lawn o atebion ynni adnewyddadwy carbon isel i ddiwallu anghenion penodol aelwydydd unigol sy'n dlawd o ran tanwydd, oherwydd rwy'n cytuno'n llwyr fod hyn yn gwbl hanfodol i wneud pobl yn llawer llai agored i gynnydd a chynnydd mewn prisiau ynni yn seiliedig ar nwy?
Yes, that's an interesting point, isn't it? So, just to be clear, the procurement was very specific about installing the right tech in the right home, and you had to have capability to install the right tech in the right home, you had to understand and demonstrate your understanding of the tech results, if you like, that we have. We have plenty—. If you want to refer the officer of the local authority to me, Jenny, I can point them to plenty of evidence on the solar panel point. But not every home is okay for solar panels, particularly if you need battery technology, and it depends where you are in the world et cetera. It will work to some extent in most homes, but it is not the most efficient thing for some homes. Some homes would be far better off with air or ground-source heat pumps, for example, or better efficiency in a number of other areas. And even with solar panels, of course, some of them are water heating and some of them are battery sourced and so on. So, I can assure you that a vigorous assessment was done of being able to apply the right tech at the right time. In fact, actually, companies like British Gas, who also supply electricity—the name is misleading, shall we say, for that point—of course also need to retrofit their own skilled workforce because there will be less and less demand for gas fitters, and more and more demand for people who can fit other things. So, this also assists with us to reskill an existing workforce in Wales. So, I'm quite pleased with that, and a vigorous assessment of all of that was gone through, and that's partly why it's taken quite so long to get where we are.
But I am very pleased that we've split the contract out in the way that we have, not least because we wanted people to be able to receive impartial advice on what was suitable, not from the people who are fitting it, so that there's no assumption of an in-built bias for a particular type of tech, for example. So, I'm very pleased with that and I think we'll see a step change in the way that we do that. This new programme also allows more than one visit. So, with the old Nest programme, if you'd had a chance at Nest, then that was it, you were not able to retrofit again, if you like, so we've overcome that for this programme as well, and then I'm more particularly pleased with the neighbourhood approach that we have in some areas.
Mae hynny'n ddiddorol, iawn? Felly, dim ond i fod yn glir, roedd y caffael yn benodol iawn ynglŷn â gosod y dechnoleg gywir yn y cartref cywir, ac roedd yn rhaid i chi fod â'r capasiti i osod y dechnoleg gywir yn y cartref cywir, roedd yn rhaid i chi ddeall a dangos eich dealltwriaeth o'r canlyniadau technoleg, os mynnwch chi, sydd gennym. Mae gennym ddigon—. Os ydych chi am gyfeirio swyddog yr awdurdod lleol ataf, Jenny, gallaf ei gyfeirio at ddigon o dystiolaeth ynghylch y pwynt am baneli solar. Ond nid yw pob cartref yn iawn ar gyfer paneli solar, yn enwedig os oes angen technoleg batri arnoch, ac mae'n dibynnu ble rydych chi yn y byd ac ati. Bydd yn gweithio i ryw raddau yn y rhan fwyaf o gartrefi, ond nid dyma'r peth mwyaf effeithlon i rai cartrefi. Byddai rhai cartrefi yn llawer gwell eu byd gyda phympiau gwres ffynhonnell aer neu wres o'r ddaear, er enghraifft, neu well effeithlonrwydd mewn nifer o feysydd eraill. A hyd yn oed gyda phaneli solar, wrth gwrs, mae rhai ohonyn nhw'n gwresogi dŵr ac mae rhai ohonyn nhw'n ffynonellau batri ac ati. Felly, gallaf eich sicrhau bod asesiad egnïol wedi'i wneud o'r gallu i gymhwyso'r dechnoleg gywir ar yr adeg gywir. A dweud y gwir, mewn gwirionedd, mae cwmnïau fel Nwy Prydain, sydd hefyd yn cyflenwi trydan—mae'r enw'n gamarweiniol, dylwn i ddweud, o ran y pwynt hwnnw—wrth gwrs hefyd yr angen i ôl-osod eu gweithlu medrus eu hunain oherwydd bydd llai a llai o alw am osodwyr nwy, a mwy a mwy o alw am bobl sy'n gallu gosod pethau eraill. Felly, mae hyn hefyd yn ein cynorthwyo i ailsgilio gweithlu sy'n bodoli eisoes yng Nghymru. Felly, rwy'n eithaf bodlon â hynny, ac fe gynhaliwyd asesiad egnïol o hynny i gyd, a dyna'n rhannol pam y mae wedi cymryd cymaint o amser i gyrraedd lle rydym ni.
Ond rwy'n falch iawn ein bod wedi rhannu'r contract yn y ffordd a wnaethom, yn anad dim oherwydd ein bod eisiau i bobl allu cael cyngor diduedd ar yr hyn oedd yn addas, nid gan y bobl sy'n ei osod, fel nad oes unrhyw dybiaeth o ragfarn ar gyfer math penodol o dechnoleg, er enghraifft. Felly, rwy'n falch iawn o hynny ac rwy'n credu y byddwn yn gweld newid sylweddol yn y ffordd yr ydym yn gwneud hynny. Mae'r rhaglen newydd hon hefyd yn caniatáu mwy nag un ymweliad. Felly, gyda'r hen raglen Nyth, os oeddech chi wedi cael cyfle i brofi Nyth, yna dyna ni, nid oeddech chi'n gallu ôl-osod eto, os hoffech chi, felly rydyn ni wedi goresgyn hynny ar gyfer y rhaglen hon hefyd, ac yna rwy'n fwy arbennig o falch o'r dull cymdogaeth sydd gennym mewn rhai ardaloedd.
Ac yn olaf, Sioned Williams.
Finally, Sioned Williams.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Wel, wedi oedi hynod rwystredig a hynod niweidiol i'r 45 y cant o aelwydydd Cymru sydd mewn tlodi tanwydd, dyma ni gadarnhad y bydd y cynllun Cartrefi Clyd, o'r diwedd, yn weithredol, ac mae hynny, wrth gwrs, i'w groesawu. Dyma brif fecanwaith y Llywodraeth i daclo tlodi tanwydd. Nod cynllun Llywodraeth Cymru, 'Trechu tlodi tanwydd 2021 i 2035', yw sicrhau bod nifer yr aelwydydd sy'n byw mewn tlodi tanwydd yn gostwng i 5 y cant, ond mae'r ffigurau'n dangos ein bod ni'n bell iawn o gyrraedd y nod.
Mae gennych chi rwymedigaeth statudol i osod targedau interim yn y cynllun, ond er gwaethaf y galwadau niferus gan Blaid Cymru, pwyllgorau'r Senedd a Chynghrair Tlodi Tanwydd Cymru, ni osodwyd unrhyw darged interim. Weinidog, maen nhw'n hanfodol er mwyn adolygu effeithiolrwydd y strategaeth a mapio'r cynnydd hanfodol yna tuag at darged 2035. Felly, unwaith eto, Weinidog, a wnewch chi weithredu ar hyn, a chefnogi'r angen amlwg i osod targedau interim yn y cynllun trechu tlodi tanwydd, achos heb y cerrig milltir hyn, rŷn ni'n annhebygol o sbarduno'r camau parhaus sydd eu hangen i fynd i'r afael â'n hargyfwng tlodi tanwydd?
Thank you, Dirprwy Lywydd. Well, after very frustrating and very damaging delays for the 45 per cent of Welsh families in fuel poverty, here's confirmation that the Warm Homes programme will at last be operational, and that, of course, is to be welcomed. This is the Government's main mechanism to tackle fuel poverty. The aim of the Welsh Government's plan, 'Tackling fuel poverty 2021 to 2035', is to ensure that the number of households living in fuel poverty falls to 5 per cent, but the figures show that we are a long way from reaching that mark.
You have a statutory obligation to set interim targets in the scheme, but despite the many calls from Plaid Cymru, Senedd committees and Fuel Poverty Coalition Cymru, there have been no interim targets set. Minister, they're vital in order to review the effectiveness of the strategy and to map out vital progress towards the 2035 targets. So, once again, Minister, will you act on this, and support the obvious need to set interim targets in the tackling fuel poverty strategy, because without these milestones, we're unlikely to generate the ongoing actions needed to tackle our fuel poverty crisis?
Thanks, Sioned. I don't want to just say 'no' to that, because I understand exactly where you're coming from, but I'm a little bit ambivalent about interim targets at this point in the programme, if I'm honest. So, what we'd very much like to see is the first year of action of the programme before we can really see—. I, for example, have absolutely no idea at all how many of the homes that will benefit would have an upgraded, more efficient, repairable gas boiler in them or need a more fundamental refit. I've already referenced a conversation we had in Cabinet about the difficult balance between just getting out to as many people as possible with a small intervention and actually making homes more resilient in the longer term. So, I don't quite know how I would set the interim targets; I don't quite know what we're looking at. So, we could probably come up with things that were indicative, but I'm not sure that they'd be particularly instructive in terms of how the programme's rolling out.
So, I would say that the best thing to do—and I'm very happy to promise this, and that might be for a successor Minister, given where we are in the Government cycle—but I'm very happy to look at that again after a year of the programme and then we'd have a much better database for what we're actually looking at. We've also got the social landlords doing a three-year housing stock survey, which will give us a much better idea on the social stock side, and we've also got the energy efficiency surveys rolling out across local authorities. So, we will then have much better data to be able to set smart targets, as they're called, so ones that are much more likely to be achievable and stretching, because at the moment it would be a little random. So, I don't want to say 'no' to what you're asking me, but at the same time, I don't want to say 'absolutely', because I'm not yet in a position to be able to do that, but I think, within a short period of time, we will be in a position to do that, and then I would be very happy to do so.
Diolch, Sioned. Dydw i ddim eisiau dweud 'na' i hynny, oherwydd rydw i'n deall yn union o ble yr ydych chi'n dod, ond rydw i ychydig yn amwys ynglŷn â thargedau interim ar yr adeg hon yn y rhaglen, os ydw i'n onest. Felly, yr hyn yr hoffen ni ei weld yn fawr iawn yw blwyddyn weithredu gyntaf y rhaglen cyn i ni wir allu gweld—. Does gen i, er enghraifft, ddim syniad o gwbl faint o'r cartrefi a fydd yn elwa fyddai â boeler nwy wedi'i uwchraddio, sy'n fwy effeithlon ac y byddai modd ei atgyweirio ynddyn nhw neu faint fyddai angen proses ailosod fwy sylfaenol. Rwyf i eisoes wedi cyfeirio at sgwrs a gawsom yn y Cabinet am y cydbwysedd anodd rhwng cyrraedd cynifer o bobl â phosibl gydag ymyrraeth fach a gwneud cartrefi'n fwy cydnerth yn y tymor hwy. Felly, dydw i ddim yn gwybod yn iawn sut y byddwn i'n gosod y targedau interim; dydw i ddim yn gwybod yn iawn beth rydyn ni'n edrych arno. Felly, mae'n debyg y gallen ni feddwl am bethau a oedd yn ddangosol, ond dydw i ddim yn siŵr a fydden nhw'n arbennig o addysgiadol o ran sut mae'r rhaglen yn cael ei chyflwyno.
Felly, byddwn i'n dweud mai'r peth gorau i'w wneud—ac rwy'n hapus iawn i addo hyn, a gallai hynny fod i Weinidog olynol, o ystyried lle'r ydyn ni arni yng nghylch y Llywodraeth—ond rwy'n hapus iawn i edrych ar hynny eto ar ôl blwyddyn o'r rhaglen ac yna byddai gennym ni gronfa ddata lawer gwell ar gyfer yr hyn yr ydyn ni'n edrych arno mewn gwirionedd. Mae gennym ni hefyd y landlordiaid cymdeithasol yn gwneud arolwg tair blynedd o'r stoc dai, a fydd yn rhoi gwell syniad i ni ar ochr y stoc gymdeithasol, ac mae gennym ni hefyd yr arolygon effeithlonrwydd ynni yn cael eu cyflwyno ar draws awdurdodau lleol. Felly, bydd gennym ni ddata llawer gwell wedyn i allu gosod targedau campus, fel y'u gelwir, felly rhai sy'n llawer mwy tebygol o fod yn gyraeddadwy ac yn ymestynnol, oherwydd ar hyn o bryd byddai ychydig ar hap. Felly, dydw i ddim eisiau dweud 'na' i'r hyn yr ydych chi'n ei ofyn i mi, ond ar yr un pryd, dydw i ddim eisiau dweud 'wrth gwrs', oherwydd dydw i ddim mewn sefyllfa eto i allu gwneud hynny, ond rwy'n credu, o fewn cyfnod byr, y byddwn ni mewn sefyllfa i wneud hynny, ac yna byddwn i'n hapus iawn i wneud hynny.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Eitem 5 yw'r datganiad gan y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol ar Ddiwrnod Rhyngwladol y Menywod. Galwaf ar y Dirprwy Weinidog, Hannah Blythyn.
Item 5 is a statement by the Deputy Minister for Social Partnership on International Women's Day. I call on the Deputy Minister, Hannah Blythyn.
Diolch. Mae Diwrnod Rhyngwladol y Menywod yn gyfle i ddathlu llwyddiant menywod a merched ym mhob man, diwrnod i gofio am yr holl fenywod sydd wedi creu argraff arnom ni a'n hysbrydoli ni. Yn bwysig iawn, mae hefyd yn gyfle i dynnu sylw at yr heriau sy'n dal i wynebu menywod a merched.
Thank you. International Women's Day is a day to celebrate the achievements of women and girls everywhere, a day to reflect upon the many women who have influenced and inspired us. Importantly, it is also a time to highlight the challenges that women and girls still face.
This year's theme is 'Inspire inclusion', and on International Women's Day itself I was pleased to be able to take part in a Women's Equality Network Wales cafe event, focused on this and the UN theme this year, 'Invest in women: accelerate progress'.
It should go without saying that to invest in women is to accelerate progress and that when women benefit, we all benefit. In this Siambr, we have committed to both aspire to and inspire inclusion, and our record on the representation of women in the Senedd is one we can be proud of. It not only changes the face of our politics, but the focus of it too; it's good for policy making and can lead to better decision making.
Y thema eleni yw 'Ysbrydoli cynhwysiant', ac ar Ddiwrnod Rhyngwladol y Menywod ei hun roeddwn i'n falch o allu cymryd rhan mewn digwyddiad caffi Rhwydwaith Cydraddoldeb Menywod Cymru, a oedd yn canolbwyntio ar hyn ac ar thema'r Cenhedloedd Unedig eleni, 'Buddsoddi mewn menywod: cyflymu cynnydd'.
Nid oes rhaid dweud bod buddsoddi mewn menywod yn cyflymu cynnydd a phan fydd menywod yn elwa, rydyn ni i gyd yn elwa. Yn y Siambr hon, rydyn ni wedi ymrwymo i anelu at gynhwysiant a'i ysbrydoli, ac mae ein record ar gynrychiolaeth menywod yn y Senedd yn un y gallwn ni fod yn falch ohoni. Mae nid yn unig yn newid wyneb ein gwleidyddiaeth, ond ffocws ein gwleidyddiaeth hefyd; mae'n dda ar gyfer llunio polisïau a gall arwain at wneud penderfyniadau gwell.
But we cannot be complacent and we must continue to provide a platform for women to progress in political life. That's one of the reasons why the Welsh Government supports the Equal Power Equal Voice programme, which aims to increase diversity of representation in public and political life in Wales, with people gaining roles as board members, trustees, school governors, and being successful in local elections.
Sadly, we still hear the all too inevitable cries about why we need and why we mark International Women’s Day. Let's be clear: whilst violence against women and girls, toxic cultures, sexism, misogyny and imbalances of power remain an all too common everyday occurrence, the need to campaign and challenge remains. This can and must change. Such behaviours have no place in any part of society, and we all have a responsibility to play our part and also to get our own house in order. To step up and speak out does make a difference.
I want to thank Johanna Robinson, the national adviser for violence against women, domestic abuse and sexual violence, for recently sharing her story. Johanna’s bravery and courage will help and encourage others to come forward, to get support and to bring perpetrators to justice. So, we pay tribute to all women who speak out and share about the abuse and mistreatment they have experienced and witnessed, and whether they realise it or not, these women will be forging the path for a better future for women and girls everywhere.
Inspiring inclusion in our children helps us to get it right from the start. Our focus on healthy relationships, equality and inclusivity is at the heart of our relationship and sexuality education for all learners. Online safety is an ever-evolving and complex issue, and educating young people on how to safely engage with social media is a cross-curricular issue. Diprwy Lywydd, I recently visited Ysgol Gyfun Cwm Rhymni to see their work on period dignity. I was really inspired by the pupils and their willingness to articulately talk openly about periods. They really are embodying this year’s theme and showing that our work on period dignity is having an impact, like increasing participation in school and sport.
Alongside this, we continue to provide support for girls and young women into science, technology, engineering and maths. In November, Anna Petrusenko, from Gower College, won the Engineering Education Scheme Wales student of the year award, and I'm sure Anna will go on to have a successful STEM career here in Wales.
We're also inspiring inclusion in the workplace through our support for childcare and fair work. Flexible, affordable childcare provision is central to supporting parents, to improve income through work or by accessing education and training. We are committed to making Wales a fair work nation, one that ensures that women and, indeed, all workers, have equal opportunity in accessing fair work, remaining in work and progressing in work.
We continue to promote the benefits that an equal, diverse and inclusive workforce can bring for both individuals and businesses. The social enterprise Elite Clothing Solutions, based in Ebbw Vale, is putting the Welsh Government’s priorities into practice by giving opportunities to enable inclusive employment for disabled and disadvantaged people, older workers, young people and lone parents. Their efforts led them to win the Wales Business Awards' diversity and inclusion award last year.
Women across Wales are making their mark as leaders. Last year, Natasha Hirst became the first disabled president of the National Union of Journalists. Natasha is well known to many of us in the Siambr and is also the chair of Disability Arts Cymru, a member of the Welsh Government’s disability rights taskforce, and, of course, a committed trade union and equality activist.
At the Ethnic Minority Welsh Women Achievement Association awards, two Welsh Government staff received awards for leadership—Nashima Begum and Ayanna Mathurine—both of whom worked on the 'Anti-racist Wales Action Plan', and there are so many more that we could mention, but sadly don't have time to today.
In healthcare, there are changes taking place that foster inclusion. We have employed a midwife to lead on equality, diversity and inclusion issues within maternity and neonatal policy, which is helping to eliminate some of the disparities experienced by black, Asian and minority ethnic women through the perinatal period. But, as always, there is more to do.
Dirprwy Lywydd, women were fundamental to the foundations of devolution and are the backbone of our economy. When women have decent and dignified work, our communities, our economy and our country benefit. This lunch time, I was proud to support a Wales TUC International Women’s Day event, 'Celebrating women in our trade union movement’, recognising the role that trade unions are playing in empowering women, both in workplaces and in Wales.
It’s more than a century since the Representation of the People Act 1918, over half a century since the Ford Dagenham women took the industrial action that led to the Equal Pay Act 1970, and a quarter of a century since the dawn of devolution. We're here in no small part because of the women that paved the way before us, yet there is still a way to go.
We are not here, though, to make up the numbers, but because we have a huge contribution to make to our workplaces, our communities and our country. When women’s voices are central to devolved politics, our democracy is better for it, so let’s all commit to continuing to play our part to inspire inclusion in all walks of life.
Ond gallwn ni ddim llaesu dwylo a rhaid i ni barhau i ddarparu llwyfan i fenywod symud ymlaen mewn bywyd gwleidyddol. Dyna un o'r rhesymau pam mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r rhaglen Pŵer Cyfartal Llais Cyfartal, sy'n anelu at gynyddu amrywiaeth cynrychiolaeth mewn bywyd cyhoeddus a gwleidyddol yng Nghymru, gyda phobl yn ennill rolau fel aelodau bwrdd, ymddiriedolwyr, llywodraethwyr ysgol, a bod yn llwyddiannus mewn etholiadau lleol.
Yn anffodus, rydyn ni'n dal i glywed y gri anochel ynghylch pam mae angen Diwrnod Rhyngwladol y Menywod arnom ni a pham rydyn ni'n ei nodi. Gadewch i ni fod yn glir: tra bod trais yn erbyn menywod a merched, diwylliannau gwenwynig, rhywiaeth, casineb at fenywod ac anghydbwysedd pŵer yn parhau i fod yn ddigwyddiad beunyddiol sy'n rhy gyffredin o lawer, mae angen parhau i ymgyrchu a herio. Gall hyn newid ac mae'n rhaid iddo newid. Nid oes lle i ymddygiad o'r fath mewn unrhyw ran o gymdeithas, ac mae gan bob un ohonon ni gyfrifoldeb i chwarae ein rhan ac i roi trefn ar ein tŷ ein hunain hefyd. Mae camu ymlaen a chodi llais yn gwneud gwahaniaeth.
Hoffwn i ddiolch i Johanna Robinson, y cynghorydd cenedlaethol dros drais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol, am rannu ei stori yn ddiweddar. Bydd dewrder Johanna yn helpu ac yn annog eraill i gamu ymlaen eu hunain, i gael cymorth ac i ddod â chyflawnwyr o flaen eu gwell. Felly, rydyn ni'n talu teyrnged i'r holl fenywod sy'n codi eu llais ac sy'n sôn am y gamdriniaeth maen nhw wedi'i hwynebu ac wedi bod yn dyst iddi, a ph'un a ydyn nhw'n sylweddoli hynny ai peidio, bydd y menywod hyn yn creu llwybr ar gyfer dyfodol gwell i fenywod a merched ym mhobman.
Mae ysbrydoli cynhwysiant yn ein plant yn ein helpu ni i gael pethau'n iawn o'r dechrau. Mae ein ffocws ar berthnasoedd iach, cydraddoldeb a chynwysoldeb wrth wraidd ein haddysg cydberthynas a rhywioldeb i bob dysgwr. Mae diogelwch ar-lein yn fater cymhleth sy'n datblygu'n barhaus, ac mae addysgu pobl ifanc ar sut i ymgysylltu'n ddiogel â'r cyfryngau cymdeithasol yn fater trawsgwricwlaidd. Dirprwy Lywydd, ymwelais i ag Ysgol Gyfun Cwm Rhymni yn ddiweddar i weld y gwaith maen nhw'n ei wneud ar urddas mislif. Cefais i fy ysbrydoli'n fawr gan y disgyblion a'u parodrwydd i siarad yn agored am y mislif. Maen nhw wir yn ymgorffori'r thema eleni ac yn dangos bod ein gwaith ar urddas mislif yn cael effaith, fel cynyddu'r nifer sy'n mynd i'r ysgol ac yn cymryd rhan mewn chwaraeon.
Ochr yn ochr â hyn, rydyn ni'n parhau i gefnogi merched a menywod ifanc i fynd i mewn i wyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg. Ym mis Tachwedd, enillodd Anna Petrusenko, o Goleg Gŵyr, wobr myfyriwr y flwyddyn Cynllun Addysg Peirianneg Cymru, ac rwy'n siŵr y bydd Anna yn mynd ymlaen i gael gyrfa STEM lwyddiannus yma yng Nghymru.
Rydyn ni hefyd yn ysbrydoli cynhwysiant yn y gweithle drwy gefnogi gofal plant a gwaith teg. Mae darpariaeth gofal plant hyblyg, fforddiadwy yn ganolog i gefnogi rhieni, i wella incwm drwy waith neu drwy fanteisio ar addysg a hyfforddiant. Rydyn ni wedi ymrwymo i wneud Cymru'n genedl gwaith teg, un sy'n sicrhau bod menywod ac, yn wir, pob gweithiwr, yn cael cyfle cyfartal i fanteisio ar waith teg, aros mewn gwaith a gwneud cynnydd yn y gwaith.
Rydyn ni'n parhau i hyrwyddo'r manteision y gall gweithlu cyfartal, amrywiol a chynhwysol eu cynnig i unigolion a busnesau. Mae'r fenter gymdeithasol Elite Clothing Solutions, sydd wedi'i lleoli yng Nglynebwy, yn rhoi blaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar waith drwy roi cyfleoedd i alluogi cyflogaeth gynhwysol i bobl anabl a difreintiedig, gweithwyr hŷn, pobl ifanc a rhieni unigol. Arweiniodd eu hymdrechion nhw at ennill gwobr amrywiaeth a chynhwysiant Gwobrau Busnes Cymru y llynedd.
Mae menywod ar draws Cymru yn gwneud eu marc fel arweinwyr. Y llynedd, Natasha Hirst oedd llywydd anabl cyntaf Undeb Cenedlaethol y Newyddiadurwyr. Mae Natasha yn adnabyddus i lawer ohonon ni yn y Siambr ac mae hi hefyd yn gadeirydd Celfyddydau Anabledd Cymru, aelod o dasglu hawliau anabledd Llywodraeth Cymru, ac, wrth gwrs, yn ymgyrchydd ymroddedig undebau llafur a chydraddoldeb.
Yng ngwobrau Cymdeithas Cyflawniad Menywod o Leiafrifoedd Ethnig yng Nghymru, derbyniodd dau aelod o staff Llywodraeth Cymru wobrau am arweinyddiaeth—Nashima Begum ac Ayanna Mathurine—y bu'r ddwy ohonyn nhw'n gweithio ar 'Gynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol', ac mae cymaint mwy y gallen ni sôn amdanyn nhw, ond yn anffodus nid oes gennym ni'r amser heddiw.
Ym maes gofal iechyd, mae newidiadau'n digwydd sy'n meithrin cynhwysiant. Rydyn ni wedi cyflogi bydwraig i arwain ar faterion cydraddoldeb, amrywiaeth a chynhwysiant o fewn polisi mamolaeth a newyddenedigol, sy'n helpu i ddileu rhai o'r anghyfartaleddau y mae menywod du, Asiaidd ac ethnig leiafrifol yn eu hwynebu drwy'r cyfnod amenedigol. Ond, fel bob amser, mae mwy i'w wneud.
Dirprwy Lywydd, roedd menywod yn hanfodol i sylfeini datganoli a nhw yw asgwrn cefn ein heconomi. Pan fydd gan fenywod waith boddhaol ac urddasol, mae ein cymunedau, ein heconomi a'n gwlad yn elwa. Yn ystod yr amser cinio hwn, roeddwn i'n falch o gefnogi digwyddiad Diwrnod Rhyngwladol y Menywod TUC Cymru, 'Dathlu menywod yn ein mudiad undebau llafur', a oedd yn cydnabod y rôl y mae undebau llafur yn ei chwarae wrth rymuso menywod, mewn gweithleoedd ac yng Nghymru.
Mae'n fwy na chanrif ers Deddf Cynrychiolaeth y Bobl 1918, dros hanner canrif ers i fenywod Ford Dagenham gymryd y camau gweithredu diwydiannol a arweiniodd at Ddeddf Cyflog Cyfartal 1970, a chwarter canrif ers i ddatganoli wawrio. Rydyn ni yma i raddau helaeth oherwydd y menywod a baratôdd y ffordd o'n blaenau ni, ac eto mae tipyn o ffordd i fynd.
Fodd bynnag, nid ydyn ni yma i wireddu'r targed niferoedd, ond oherwydd bod gennym ni gyfraniad enfawr i'w wneud i'n gweithleoedd, ein cymunedau a'n gwlad. Pan fo lleisiau menywod yn ganolog i wleidyddiaeth ddatganoledig, mae ein democratiaeth yn well oherwydd hynny, felly gadewch i ni i gyd ymrwymo i barhau i chwarae ein rhan i ysbrydoli cynhwysiant ym mhob rhan o fywyd.
Thank you, Deputy Minister, for your statement today. As you noted, Friday 8 March, last week, marked International Women's Day 2024, a day in which we pay tribute to women from all across the world who are ambassadors for our rights and role models for the next generation, as well as those throughout history who have fought for us to have these rights. International Women's Day reminds us not only that we have come a long way, but also that there is still far to go in ensuring women from all ages, all backgrounds, all races, all religions have equal opportunities and treatment in every scenario that we may face.
I know just earlier this year, the Senedd's very own Equality and Social Justice Committee published a report referring to gender-based violence as an 'epidemic', and looked at the harsh reality that sexism and misogyny are not just isolated incidents, but are systematic and recurrent issues deep rooted within the structure of society itself. And this is disappointingly backed up with estimates published by the World Health Organization that indicated that, globally, around one in three women worldwide have been subjected to either physical and/or sexual violence in their lifetime. That's 30 per cent of women across the world.
This shocking and abhorrent statistic also goes alongside research within the crime survey for England and Wales, which estimated that, in the year ending March 2020, 1.6 million women between the ages of 16 and 74 experienced domestic abuse. That's 7 per cent of the UK's female population, and a further 5 per cent have experienced stalking, and not only is this physical abuse, but emotional as well. It has a long-lasting, devastating impact on victims for the rest of their lives, and we must continue collectively to do everything in our power to get these figures down, so that women and girls feel safe on our streets here in Wales, in their homes and also places of work. So, with this in mind, Deputy Minister, what work has been done since the release of the report's findings to combat gender-based violence and to help diminish the systematic sexism that's built into our society?
I'd also like to take this opportunity to thank you, Deputy Minister, and also the Minister, and to pay tribute to the work that you've done, campaigning on behalf of women who are victims of domestic violence and for supporting equal opportunities for women and girls right from the early stages of schools all the way to their adult life. Last week, I met with many of these young women, alongside both of you as well, from schools across south-east Wales at our very own Welsh Parliament International Women's Day celebrations. I was on a table with a group of young women from Cardiff West Community High School, who engaged in a brilliant discussion on breaking down barriers and stigma around girls getting into roles of leadership, including the political industry.
These young women, also known, as I call them, as 'the next generation', were an inspiration, and I hope that they went away, as I did, feeling inspired and knowing that they're capable of doing and achieving anything that they put their hearts and minds to. So, for this International Women's Day 2024 I hope that we collectively not only empower the next generation to do whatever it is they wish and help them to raise awareness and protect women of all ages and backgrounds against violence and domestic abuse, but I hope that we all continue to educate—educate our fathers, our brothers and our sons, so that the next generation of men grow up in a world where women are thought of as equals from the get go, and that instead of attempting to reverse the systematic misogyny already built into our society, we will be championing and celebrating the fact that the work of women in the generations from the past has meant that our sisters, daughters, mothers and friends do not have to be afraid for their safety simply because they're a woman.
So, finally, Deputy Minister, what is the Welsh Government going to be doing to educate all pupils so that, right from the beginning, the next generation understand the importance of equal opportunities and that discrimination of any form is simply going to be unacceptable? Thank you.
Diolch, Dirprwy Weinidog, am eich datganiad heddiw. Fel y gwnaethoch chi nodi, ddydd Gwener 8 Mawrth, yr wythnos diwethaf, oedd Diwrnod Rhyngwladol y Menywod 2024, diwrnod lle yr ydyn ni'n talu teyrnged i fenywod o bob cwr o'r byd sy'n llysgenhadon dros ein hawliau ni ac yn esiamplau da ar gyfer y genhedlaeth nesaf, yn ogystal â'r rhai sydd drwy gydol hanes wedi brwydro i ni gael yr hawliau hyn. Mae Diwrnod Rhyngwladol y Menywod yn ein hatgoffa nid yn unig ein bod ni wedi dod yn bell, ond hefyd fod llawer eto i'w wneud i sicrhau bod menywod o bob oed, pob cefndir, pob hil, pob crefydd, yn cael cyfle cyfartal ac yn cael eu trin yn gyfartal ym mhob senario y gallwn ei hwynebu.
Rwy'n gwybod, yn gynharach eleni, bod Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol y Senedd ei hun wedi cyhoeddi adroddiad yn cyfeirio at drais ar sail rhywedd fel 'epidemig', ac fe wnaethon nhw ystyried y gwir creulon nad yw rhywiaeth a chasineb at fenywod yn ddigwyddiadau ynysig yn unig, ond eu bod yn broblemau systematig a rheolaidd sydd wedi'u gwreiddio'n ddwfn o fewn strwythur y gymdeithas ei hun. Ac yn siomedig, mae hyn yn cael ei gefnogi gan amcangyfrifon a gyhoeddwyd gan Sefydliad Iechyd y Byd sy'n nodi, yn fyd-eang, bod tua un o bob tair menyw ledled y byd wedi dioddef trais corfforol a/neu rywiol yn ystod eu hoes. Mae hynny'n cyfateb i 30 y cant o fenywod ar draws y byd.
Mae'r ystadegyn brawychus a ffiaidd hwn hefyd yn cyd-fynd ag ymchwil yn yr arolwg troseddau ar gyfer Cymru a Lloegr, a amcangyfrifodd, yn y flwyddyn a ddaeth i ben ym mis Mawrth 2020, fod 1.6 miliwn o fenywod rhwng 16 a 74 oed wedi profi cam-drin domestig. Mae hynny'n gyfystyr â 7 y cant o boblogaeth fenywaidd y DU, ac mae 5 y cant arall wedi profi stelcio, ac nid cam-drin corfforol yn unig yw hwn, ond cam-drin emosiynol hefyd. Mae'n cael effaith ddinistriol a pharhaol ar ddioddefwyr am weddill eu hoes, ac mae'n rhaid i ni barhau ar y cyd i wneud popeth o fewn ein gallu i leihau'r ffigurau hyn, fel bod menywod a merched yn teimlo'n ddiogel ar ein strydoedd ni yma yng Nghymru, yn eu cartrefi a hefyd yn eu gweithleoedd. Felly, gyda hyn mewn golwg, Dirprwy Weinidog, pa waith sydd wedi'i wneud ers rhyddhau canfyddiadau'r adroddiad i frwydro yn erbyn trais ar sail rhywedd ac i helpu i leihau'r rhywiaeth systematig sydd wedi'i hymgorffori yn ein cymdeithas?
Hoffwn i hefyd achub ar y cyfle hwn i ddiolch i chi, Dirprwy Weinidog, a hefyd i'r Gweinidog, a thalu teyrnged i'r gwaith yr ydych chi wedi'i wneud, yn ymgyrchu ar ran menywod sy'n ddioddefwyr trais domestig ac am gefnogi cyfle cyfartal i fenywod a merched o gyfnodau cynnar ysgolion yr holl ffordd i'w bywydau fel oedolion. Yr wythnos diwethaf, fe wnes i gwrdd â llawer o'r merched ifanc hyn, ochr yn ochr â'r ddwy ohonoch chi hefyd, o ysgolion ledled y de-ddwyrain yn ein dathliadau Diwrnod Rhyngwladol y Menywod ein hunain yn Senedd Cymru. Roeddwn i'n eistedd ar fwrdd gyda grŵp o ferched ifanc o Ysgol Uwchradd Gymunedol Gorllewin Caerdydd, a gymerodd ran mewn trafodaeth wych ar chwalu rhwystrau a stigma ynghylch merched yn mynd i rolau arweinyddiaeth, gan gynnwys y diwydiant gwleidyddol.
Roedd y merched ifanc hyn, 'y genhedlaeth nesaf', fel yr wyf i'n eu galw nhw, yn ysbrydoliaeth, ac rwy'n gobeithio eu bod wedi gadael, fel y gwnes i, yn teimlo wedi'u hysbrydoli ac yn gwybod eu bod yn gallu gwneud a chyflawni unrhyw beth y maen nhw'n rhoi eu bryd arno. Felly, ar gyfer Diwrnod Rhyngwladol y Menywod 2024, rwy'n gobeithio y gwnawn ni, gyda'n gilydd, nid yn unig grymuso'r genhedlaeth nesaf i wneud beth bynnag y maen nhw'n ei ddymuno a'u helpu nhw i godi ymwybyddiaeth a diogelu menywod o bob oed a chefndir yn erbyn trais a cham-drin domestig, ond rwy'n gobeithio y gwnawn ni i gyd barhau i addysgu—addysgu ein tadau, ein brodyr a'n meibion, fel bod y genhedlaeth nesaf o ddynion yn tyfu i fyny mewn byd lle mae menywod yn cael eu hystyried yn gyfartal o'r cychwyn ac, yn lle ceisio gwrthdroi'r casineb systematig at fenywod sydd eisoes wedi'i ymgorffori yn ein cymdeithas, y byddwn ni'n hyrwyddo ac yn dathlu'r ffaith bod gwaith menywod yng nghenedlaethau'r gorffennol wedi golygu nad oes rhaid i'n chwiorydd, merched, mamau a ffrindiau bod ag ofn am eu diogelwch dim ond oherwydd eu bod yn fenywod.
Felly, yn olaf, Dirprwy Weinidog, beth fydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud i addysgu pob disgybl fel bod y genhedlaeth nesaf, o'r dechrau un, yn deall pwysigrwydd cyfle cyfartal a bod gwahaniaethu o unrhyw fath yn mynd i fod yn annerbyniol? Diolch.
Diolch. Can I thank Natasha Asghar and actually thank you for everything that I know you do as a role model for young women in communities across Wales as well? I think if I answer first around the work around—. You talked about the link, sadly, between misogyny and sexism and then perpetrators of violence against women as well. We know that that sort of behaviour and sexual harassment are part of that wider disturbing culture of violence against women. You're right that we're only going to address the root cause of those behaviours if we address sexism and misogyny in every part of society, including the workplace. I think, for us as a Government, it's about using the levers we do have to make a difference, and to achieve some meaningful change.
Our violence against women, domestic abuse and sexual violence strategy is actually being delivered through a blueprint approach, so it brings together all those partners across the public, private and specialist sectors in Wales, recognising this is not a job for one agency or one organisation. We're only going to achieve that change, because it's a huge cultural change as well, with that collective action. And like you said, and like I said in my opening remarks, it starts at the beginning, doesn't it? It starts in school. Our new inclusive relationships and sexuality education has a role to play in that, and also the inclusive curriculum around active citizenship and the broad range of resources there to support learners regarding online safety. That’s obviously an evolving situation as well.
To finish my answer to you on a positive, you’re right that International Women’s Day is a time to reflect on the history, and the women that came before us and paved the way, but also to try and move forward and support the next generation. It was really good to be at the International Women’s Day event with you, with Jane Hutt, and I believe Sioned Williams was there at the round-table as well, and to listen. It worked out really well for me, because I actually had somebody who was taking part in the Equal Power Equal Voice programme, who's actually a mentee to one of the Welsh Government officials. I think they'd been at an event that Heledd Fychan and I spoke about, and then they came in for the day. But actually, it was really good, having somebody who was part of that programme as part of that discussion with those young women—I think I was with someone from Fitzalan High School, talking about the things that they wanted to see, and the barriers. I think they went away deciding they were going to have their own International Women’s Day event at their school next year. They’re going to emulate the panel that they’d seen there, because they’d enjoyed it and valued it so much.
Diolch. A gaf i ddiolch i Natasha Asghar ac mewn gwirionedd diolch i chi am bopeth rwy'n gwybod yr ydych chi'n ei wneud fel esiampl i fenywod ifanc mewn cymunedau ledled Cymru hefyd? Rwy'n credu os gwnaf i ateb yn gyntaf ynghylch y gwaith ynghylch—. Fe wnaethoch chi sôn am y cysylltiad, yn anffodus, rhwng casineb at fenywod a rhywiaeth ac yna cyflawnwyr trais yn erbyn menywod hefyd. Rydyn ni'n gwybod bod y math hwnnw o ymddygiad ac aflonyddu rhywiol yn rhan o'r diwylliant aflonyddu ehangach hwnnw o drais yn erbyn menywod. Rydych chi'n iawn y byddwn ni ond yn mynd i'r afael ag achos sylfaenol yr ymddygiadau hynny os byddwn yn mynd i'r afael â rhywiaeth a chasineb at fenywod ym mhob rhan o gymdeithas, gan gynnwys y gweithle. Rwy'n credu, i ni fel Llywodraeth, ei fod yn ymwneud â defnyddio'r ysgogiadau sydd gennym i wneud gwahaniaeth, ac i gyflawni rhywfaint o newid ystyrlon.
Mae ein strategaeth trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol yn cael ei chyflawni mewn gwirionedd drwy ddull glasbrint, felly mae'n dwyn ynghyd yr holl bartneriaid hynny ar draws y sectorau cyhoeddus, preifat ac arbenigol yng Nghymru, gan gydnabod nad tasg i un asiantaeth nac un sefydliad yw hon. Byddwn ni ond yn cyflawni'r newid hwnnw, oherwydd mae'n newid diwylliannol enfawr hefyd, gyda'r gweithredu ar y cyd hwnnw. Ac fel y dywedoch chi, ac fel y dywedais i yn fy sylwadau agoriadol, mae'n dechrau ar y dechrau, onid ydyw? Mae'n dechrau yn yr ysgol. Mae gan ein haddysg perthnasoedd a rhywioldeb gynhwysol newydd rôl i'w chwarae yn hynny, a hefyd y cwricwlwm cynhwysol ynghylch dinasyddiaeth weithredol a'r ystod eang o adnoddau sydd yno i gefnogi dysgwyr ynghylch diogelwch ar-lein. Mae'n amlwg bod hon yn sefyllfa sy'n esblygu hefyd.
I orffen fy ateb i chi ar bwynt cadarnhaol, rydych chi'n iawn bod Diwrnod Rhyngwladol y Menywod yn amser i fyfyrio ar yr hanes, a'r menywod a ddaeth o'n blaenau ac a baratôdd y ffordd, ond hefyd i geisio symud ymlaen a chefnogi'r genhedlaeth nesaf. Roedd hi'n dda iawn bod yn nigwyddiad Diwrnod Rhyngwladol y Menywod gyda chi, gyda Jane Hutt, ac rwy'n credu bod Sioned Williams yno wrth y ford gron hefyd, a gwrando. Gweithiodd yn dda iawn i mi, oherwydd roedd gen i rywun a oedd yn cymryd rhan yn y rhaglen Pŵer Cyfartal Llais Cyfartal, sydd mewn gwirionedd yn fentorai i un o swyddogion Llywodraeth Cymru. Rwy'n credu eu bod nhw wedi bod mewn digwyddiad yr oedd Heledd Fychan a finnau'n siarad amdano, ac wedyn fe ddaethon nhw i mewn am y diwrnod. Ond mewn gwirionedd, roedd yn dda iawn, bod â rhywun a oedd yn rhan o'r rhaglen honno yn rhan o'r drafodaeth honno gyda'r menywod ifanc hynny—rwy'n credu fy mod i gyda rhywun o Ysgol Uwchradd Fitzalan, yn sôn am y pethau roedden nhw eisiau eu gweld, a'r rhwystrau. Rwy'n credu eu bod nhw wedi mynd i ffwrdd wedi penderfynu eu bod nhw'n mynd i gynnal eu digwyddiad Diwrnod Rhyngwladol y Menywod eu hunain yn eu hysgol y flwyddyn nesaf. Maen nhw'n mynd i efelychu'r panel yr oedden nhw wedi'i weld yno, oherwydd eu bod nhw wedi ei fwynhau a'i werthfawrogi cymaint.
Mae'n braf eich clywed chi'n sôn am Ysgol Gyfun Cwm Rhymni, fy hen ysgol i. Mae'n wych meddwl bod yna genhedlaeth newydd o fenywod ifanc cryf yn arwain y gad yn fanna.
It's good to hear you mention Ysgol Gyfun Cwm Rhymni, my old school. It's wonderful to know that there is a new generation of strong women in the vanguard there.
I'm sure many of us spent International Women’s Day speaking about the need for gender equality, celebrating the achievements of women, thanking our sisters who have inspired or supported us. I was glad to discuss, as you referenced, with young women from Ysgol Plasmawr who came to the Senedd the matters they were concerned about as young Welsh women—the unacceptable gender pay gap, the fact that they can’t get hold of the right sports equipment as it’s designed for men, that our women’s national teams don’t, in their view, have parity of esteem with the men’s. They also felt the achievements of women were still not as widely known as men’s, and it was remarked upon that the leaders of the three largest political parties in Wales, including my own, are men.
It’s great to see this statement to mark International Women’s Day is being made on this historic day for Welsh politics—the same day as the introduction of the Senedd Cymru (Electoral Candidate Lists) Bill, which will bring in gender quotas to ensure women are better represented in this Senedd. We can ensure women are represented and that the policies we make reduce inequality by transforming the systems from which so many injustices faced by women stem. Plaid Cymru want to see a fair Wales based on equality of outcome, not just equality of opportunity.
However, we as a nation still have a long way to go towards a gender-equal nation that is free of bias, stereotypes and discrimination, and there has to be constant challenge in our culture and practice, in our institutions and services. The reforms need to be meaningful, the action radical, the changes apparent. To achieve a truly gender-equal Wales, we have to focus on the most marginalised women first—the women in society who face the greatest barriers and the most disadvantaged—and the compound effect of the intersection between gender inequality and other socioeconomic inequalities, which is clear in every report we read. Study after study tells us that women in Wales are at greater risk of poverty and that the cost-of-living crisis is disproportionately impacting women, particularly those from an ethnic minority background and disabled women.
In order to properly tackle gender inequality, the Welsh Government must fully commit to implementing gender budgeting, as suggested in the gender equality review. We welcome the progress made to date, but it remains too slow, and must be implemented to ensure policy does not disproportionately impact women. I’d like an update, therefore, on these issues, please, Deputy Minister, and a commitment that the impact of policies must not only be identified but acted upon. In our scrutiny work, the Equality and Social Justice Committee heard an admission from the Government that women would be disproportionately impacted by many decisions taken, but they were taken anyway. So do you agree, Minister, this cannot be allowed to continue if the Government is truly committed to gender equality?
We must also do more to tackle the misogyny and violence against women that we are seeing within public services, especially in light of the investigation that found a sexist and misogynist culture in the South Wales Fire and Rescue Service, and the recent report into the Metropolitan police's handling of the Sarah Everard case. Do you agree we must never tolerate any member of public services keeping their jobs despite allegations that they had sexually harassed and abused women, or were overseeing this culture, or allowed to retire or move to other posts while doing so?
Many women have expressed deep distaste and despair seeing politicians who will not call for an immediate ceasefire in Gaza celebrating progress on women's rights in Wales and the UK last week while an estimated 9,000 women have reportedly been killed by Israeli forces in Gaza. While we were thanking and thinking of our mothers this Sunday, an estimated 37 mothers were killed in Gaza. Some 60,000 pregnant women are suffering from dehydration and malnutrition there, and there's no period dignity in Gaza, no access to toilets, pads or clean water. As I highlighted in my recent debate on Wales's role in calling for global peace, led by Welsh women, such as those who, a century ago, spoke truth to power with their peace petition to the US—my great grandmother, a woman who lived in poverty, among them—the Government has much to do in terms of our role internationally in promoting the rights of women and girls. The discourse of women's rights cannot be apart from the fact of the military violence in Gaza. I am in this place because my rights as a woman were hard won. It is my duty as a woman in this place to raise my voice against that violence. We must do more to support our sisters in Gaza, and use our voice as a nation to condemn this horrific war. Are you prepared, Minister, to add the Welsh Government's voice to the international calls for an immediate ceasefire and an end to the mass suffering of Palestinian women and girls?
Rwy'n siŵr bod llawer ohonon ni wedi treulio Diwrnod Rhyngwladol y Menywod yn siarad am yr angen am gydraddoldeb rhywiol, yn dathlu cyflawniadau menywod, yn diolch i'n chwiorydd sydd wedi ein hysbrydoli ni neu sydd wedi ein cefnogi ni. Roeddwn i'n falch o drafod, fel y gwnaethoch chi sôn, â merched ifanc o Ysgol Plasmawr a ddaeth i'r Senedd, y materion yr oedden nhw'n pryderu amdanyn nhw fel menywod ifanc yng Nghymru—y bwlch cyflog annerbyniol rhwng y rhywiau, y ffaith na allan nhw gael gafael ar y cyfarpar chwaraeon cywir gan ei fod wedi'i gynllunio ar gyfer dynion, y ffaith nad yw ein timau merched cenedlaethol yn cael yr un parch â'r dynion yn eu barn nhw. Roedden nhw hefyd yn teimlo nad oedd cyflawniadau menywod yn dal i fod mor hysbys â rhai dynion, a gwnaethpwyd sylw bod arweinwyr y tair plaid wleidyddol fwyaf yng Nghymru, gan gynnwys fy un i, yn ddynion.
Mae'n wych gweld y datganiad hwn i nodi Diwrnod Rhyngwladol y Menywod yn cael ei wneud ar y diwrnod hanesyddol hwn ar gyfer gwleidyddiaeth Cymru—yr un diwrnod â chyflwyno Bil Senedd Cymru (Rhestrau Ymgeiswyr Etholiadol), a fydd yn cyflwyno cwotâu rhywedd i sicrhau bod menywod yn cael eu cynrychioli'n well yn y Senedd hon. Gallwn ni sicrhau bod menywod yn cael eu cynrychioli a bod y polisïau yr ydyn ni'n eu gwneud yn lleihau anghydraddoldeb trwy drawsnewid y systemau y mae cynifer o'r anghyfiawnderau y mae menywod yn eu hwynebu yn deillio ohonyn nhw. Mae Plaid Cymru eisiau gweld Cymru deg yn seiliedig ar ganlyniadau cyfartal, nid cyfle cyfartal yn unig.
Fodd bynnag, mae gennym ni, fel cenedl, dipyn o ffordd i fynd o hyd tuag at genedl sy'n gyfartal o ran rhywedd ac sy'n rhydd o ragfarn, stereoteipiau a gwahaniaethu, ac mae'n rhaid bod yna her gyson yn ein diwylliant a'n hymarfer, yn ein sefydliadau a'n gwasanaethau. Mae angen i'r diwygiadau fod yn ystyrlon, mae angen i'r gweithredu fod yn radical, mae angen i'r newidiadau fod yn amlwg. Er mwyn sicrhau Cymru sy'n wirioneddol gyfartal o ran rhywedd, mae'n rhaid i ni ganolbwyntio ar y menywod mwyaf ymylol yn gyntaf—y menywod mewn cymdeithas sy'n wynebu'r rhwystrau mwyaf a'r rhai mwyaf difreintiedig—ac effaith gyfansawdd y croestoriad rhwng anghydraddoldeb rhwng y rhywiau ac anghydraddoldebau economaidd-gymdeithasol eraill, sy'n amlwg ym mhob adroddiad yr ydyn ni'n ei ddarllen. Mae astudiaeth ar ôl astudiaeth yn dweud wrthyn ni fod menywod yng Nghymru yn wynebu mwy o risg o dlodi a bod yr argyfwng costau byw yn cael effaith anghymesur ar fenywod, yn enwedig y rheini o gefndir lleiafrifoedd ethnig a menywod anabl.
Er mwyn mynd i'r afael ag anghydraddoldeb rhwng y rhywiau yn briodol, mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru ymrwymo'n llawn i weithredu cyllidebu ar sail rhyw, fel sy'n cael ei awgrymu yn yr adolygiad cydraddoldeb rhwng y rhywiau. Rydyn ni'n croesawu'r cynnydd sydd wedi'i wneud hyd yma, ond mae'n parhau i fod yn rhy araf, a rhaid iddo gael ei weithredu er mwyn sicrhau nad yw polisïau yn cael effaith anghymesur ar fenywod. Hoffwn i gael yr wybodaeth ddiweddaraf, felly, ar y materion hyn, os gwelwch yn dda, Dirprwy Weinidog, ac ymrwymiad bod yn rhaid, nid yn unig nodi effaith polisïau, ond gweithredu ar hynny hefyd. Yn ein gwaith craffu, clywodd y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol gyfaddefiad gan y Llywodraeth y byddai llawer o'r penderfyniadau sy'n cael eu gwneud yn cael effaith anghymesur ar fenywod, ond cawson nhw eu gwneud beth bynnag. Felly, a ydych chi'n cytuno, Gweinidog, na ellir caniatáu i hyn barhau os yw'r Llywodraeth wedi ymrwymo yn wirioneddol i gydraddoldeb rhywiol?
Rhaid i ni hefyd wneud mwy i fynd i'r afael â'r casineb at fenywod a'r trais yn erbyn menywod yr ydyn ni'n eu gweld o fewn gwasanaethau cyhoeddus, yn enwedig yng ngoleuni'r ymchwiliad a ganfu fod diwylliant rhywiaethol a chasineb at fenywod yng Ngwasanaeth Tân ac Achub De Cymru, a'r adroddiad diweddar i'r ffordd yr ymdriniodd yr Heddlu Metropolitanaidd ag achos Sarah Everard. A ydych chi'n cytuno na ddylen ni byth ganiatáu i unrhyw aelodau o wasanaethau cyhoeddus gadw eu swyddi er gwaethaf honiadau eu bod wedi aflonyddu ar fenywod a'u cam-drin yn rhywiol, neu eu bod wedi goruchwylio'r diwylliant hwn, neu ganiatáu iddyn nhw ymddeol neu symud i swyddi eraill wrth wneud hynny?
Mae llawer o fenywod wedi mynegi atgasedd ac anobaith llwyr wrth weld gwleidyddion nad ydyn nhw'n barod i alw am gadoediad ar unwaith yn Gaza yn dathlu cynnydd hawliau menywod yng Nghymru a'r DU yr wythnos diwethaf, tra amcangyfrifir bod 9,000 o fenywod wedi cael eu lladd gan luoedd Israel yn Gaza. Wrth i ni ddiolch i'n mamau a meddwl amdanyn nhw y dydd Sul hwn, amcangyfrifir bod 37 o famau wedi cael eu lladd yn Gaza. Mae tua 60,000 o fenywod beichiog yn dioddef o ddadhydradu a diffyg maeth yno, ac nid oes unrhyw urddas mislif yn Gaza, dim mynediad i doiledau, padiau na dŵr glân. Fel yr amlygais yn fy nadl ddiweddar ar rôl Cymru wrth alw am heddwch byd-eang, dan arweiniad menywod Cymru, fel y rhai a wnaeth, ganrif yn ôl, ddweud y gwir wrth y rhai mewn grym gyda'u deiseb heddwch i'r UD—fy hen fam-gu, menyw a oedd yn byw mewn tlodi, yn eu plith—mae gan y Llywodraeth lawer i'w wneud o ran ein rôl yn rhyngwladol wrth hyrwyddo hawliau menywod a merched. Ni all y drafodaeth ar hawliau menywod fod ar wahân i ffaith y trais milwrol yn Gaza. Rwyf i yn y lle hwn oherwydd bod fy hawliau fel menyw wedi'u hennill drwy ddycnwch mawr. Mae'n ddyletswydd arnaf fel menyw yn y lle hwn i godi fy llais yn erbyn y trais hwnnw. Rhaid i ni wneud mwy i gefnogi ein chwiorydd yn Gaza, a defnyddio'n llais fel cenedl i gondemnio'r rhyfel erchyll hwn. A ydych chi'n barod, Gweinidog, i ychwanegu llais Llywodraeth Cymru at y galwadau rhyngwladol am gadoediad ar unwaith a diwedd i ddioddefaint torfol menywod a merched Palestinaidd?
I thank Sioned Williams for her contribution. I know there's always much we have in common, even if it's just the things that make us equally angry and determined to achieve change. I didn't realise that Ysgol Gyfun Cwm Rhymni was your old school. And I think it was Delyth Jewell's as well. [Interruption.] That was perfect timing, Delyth. A lot of the work you find, as politicians, and as members of Government, is incredibly challenging—it's worth while, but it's challenging—and you have to keep driving that change, in the face of adversity, and challenge coming back, which isn't always scrutiny, but it's more like, 'We don't want change'. But to go on those school visits such as that really reminds us of why we are doing this. And just to see those young women, how articulate and confident they were, and just how empowered they felt by being able to—. It had been led by their voices. They had said what they needed, and they'd shaped what that support looked like within their school, and then they were really keen to share that with others schools, about what they were doing in the area, and take it from there as well. It really was an inspiring visit.
On the other side of that, we know that austerity and the cost of living hits those least able to bear the burden hardest. You talked about gender budgeting, and we have conducted gender budgeting pilots to shape an understanding of how that work can be embedded and expanded. That work is continuing to get a better understanding of that gender budget and how that can become the norm, rather than the exception. We're doing that with links with a range of internal and external colleagues who are interested in this work. For me, the next step with that is not just about gender budgeting, it's seeing things through a gender lens, isn't it? Because certain decisions and certain policies impact on women more than men—I don't mean just negatively, but, actually, you can make decisions in a certain way that better improves the outcomes of women. I think there is work in the future, working with the committee, and across Government, in terms of, actually, how we further put those structures in place to make sure we do see things in that way.
One of the things I would say, and one of the reasons why you do see things that way—and it goes back to how you started—is that, actually, having more women taking those decisions, not just in this Siambr, not just in Government, but within the civil service, within those different organisations that come together through our social partnership arrangements—. Actually, that's why we say people are experts by experience—workers in social partnership, but women, in particular, too. So, I think there's more that we can do and lessons that we can learn on that. I absolutely agree with you that we have a role to play in terms of not just—. People fought hard for us to be here, and we definitely don't take that for granted, and we will fight hard for others, whether that is some of the horrific things we are seeing in Gaza at the moment, but also here at home in terms of making sure the next generation has a better future than us.
Diolch i Sioned Williams am ei chyfraniad. Rwy'n gwybod bod llawer gennym ni'n gyffredin bob amser, hyd yn oed os mai dim ond y pethau sy'n ein gwneud ni yr un mor ddig ac yn benderfynol o gyflawni newid ydyn nhw. Doeddwn i ddim wedi sylweddoli mai Ysgol Gyfun Cwm Rhymni oedd eich hen ysgol. Ac rwy'n credu mai ysgol Delyth Jewell oedd hi hefyd. [Torri ar draws.] Roedd hynny'n amseru perffaith, Delyth. Mae llawer o'r gwaith rydych chi'n dod ar ei draws, fel gwleidyddion, ac fel aelodau Llywodraeth, yn anhygoel o heriol—mae'n fuddiol, ond yn heriol—ac mae'n rhaid i chi barhau i ysgogi'r newid hwnnw, yn wyneb adfyd, a'r herio sy'n dod yn ôl, nid yw bob tro yn ymwneud â chraffu, ond mae'n debycach i, 'Nid ydyn ni eisiau newid'. Ond mae mynd ar yr ymweliadau ysgol hynny wir yn ein hatgoffa ni pam ein bod ni'n gwneud hyn. A dim ond i weld y menywod ifanc hynny, pa mor huawdl a hyderus yr oedden nhw, a pha mor rymus yr oedden nhw'n ei deimlo drwy allu gwneud—. Cafodd ei arwain gan eu lleisiau. Roedden nhw wedi dweud yr hyn yr oedd ei angen arnyn nhw, ac roedden nhw wedi llywio sut olwg oedd ar y gefnogaeth honno yn eu hysgol, ac yna roedden nhw'n awyddus iawn i rannu hynny gydag ysgolion eraill, o ran yr hyn yr oedden nhw'n ei wneud yn yr ardal, a'i gymryd oddi yno hefyd. Roedd wir yn ymweliad ysbrydoledig.
Ar ochr arall hynny, gwyddom fod cyni a chostau byw yn taro'r rhai lleiaf abl i ysgwyddo'r baich fwyaf. Gwnaethoch chi siarad am gyllidebu ar sail rhywedd, ac rydyn ni wedi cynnal cynlluniau peilot cyllidebu ar sail rhywedd i lunio dealltwriaeth o sut mae modd gwreiddio'r gwaith hwnnw a'i ehangu. Mae'r gwaith hwnnw'n parhau i ennill gwell dealltwriaeth o'r gyllideb ar sail rhywedd honno a sut y gall hynny ddod yn norm, yn hytrach na'r eithriad. Rydyn ni'n gwneud hynny gyda chysylltiadau ag amrywiaeth o gydweithwyr mewnol ac allanol sydd â diddordeb yn y gwaith hwn. I mi, nid yw'r cam nesaf o ran hynny yn ymwneud â chyllidebu ar sail rhywedd yn unig, mae'n ymwneud â gweld pethau drwy lens rhywedd, onid ydyw? Oherwydd mae rhai penderfyniadau a rhai polisïau yn effeithio ar fenywod yn fwy na dynion—nid wyf i'n golygu dim ond mewn ffordd negyddol, ond, mewn gwirionedd, gallwch chi wneud penderfyniadau mewn ffordd benodol sy'n gwella canlyniadau menywod. Rwy'n credu bod gwaith ar gael yn y dyfodol, i weithio gyda'r pwyllgor, ac ar draws y Llywodraeth, o ran sut yr ydyn ni'n rhoi'r strwythurau hynny ar waith ymhellach i sicrhau ein bod ni'n gweld pethau yn y ffordd honno.
Un o'r pethau y byddwn i'n ei ddweud, ac un o'r rhesymau pam yr ydych chi'n gweld pethau yn y ffordd honno—ac mae'n mynd yn ôl i sut y gwnaethoch chi ddechrau—yw bod cael mwy o fenywod yn gwneud y penderfyniadau hynny, mewn gwirionedd, nid yn unig yn y Siambr hon, nid yn unig yn y Llywodraeth, ond o fewn y gwasanaeth sifil, o fewn y gwahanol sefydliadau hynny sy'n dod at ei gilydd drwy ein trefniadau partneriaeth gymdeithasol—. A dweud y gwir, dyna pam yr ydyn ni'n dweud bod pobl yn arbenigwyr yn ôl profiad—gweithwyr mewn partneriaeth gymdeithasol, ond menywod, yn enwedig hefyd. Felly, rwy'n credu bod mwy y gallwn ni ei wneud a gwersi y gallwn ni eu dysgu ar hynny. Rwy'n cytuno'n llwyr â chi fod gennym ni rôl i'w chwarae o ran nid yn unig—. Gwnaeth pobl frwydro'n galed i ni fod yma, ac yn bendant nid ydyn ni'n cymryd hynny'n ganiataol, a byddwn ni'n brwydro'n galed dros eraill, p'un ai ydy hynny'n rhai o'r pethau erchyll yr ydyn ni'n eu gweld yn Gaza ar hyn o bryd, ond hefyd gartref yma o ran sicrhau bod gan y genhedlaeth nesaf ddyfodol gwell na ni.
Deputy Minister, thank you for your statement. International Women's Day is that annual occasion to rightly mark and celebrate the achievements of women and girls everywhere across the globe, and it allows us to focus in and recognise that many women and girls, now more than ever, are suffering disproportionately in global conflicts, from war, from displacement and from sexual violence.
But it's what happens every day that counts as well, and there are too many women and girls in the world today who do not have access to basic human rights or education, and it is right that we come together and say that we should all be working towards equal representation for women across all of our Parliaments, equal pay and parental leave, and, also, the ending of violence against women and girls. I also welcome the forthcoming gender quota legislation anticipated in this place.
I was honoured to represent the Senedd, along with my colleague Janet Finch-Saunders, last week at the tenth British Islands and Mediterranean Region Commonwealth Women Parliamentarians conference, entitled 'Resilient women: moulding girls into strong women', and, as vice-chair of the CWP steering committee, to accept the common development plan for this region. It was an opportunity for female parliamentarians across the Commonwealth region to discuss the advancements and challenges that we share, faced by women and girls in our respective countries and legislatures. It is right that equal pay, equal parental leave, equal representation and ending violence against women are rung out loud and clear.
Dirprwy Weinidog, diolch am eich datganiad. Diwrnod Rhyngwladol y Menywod yw'r achlysur blynyddol hwnnw i nodi a dathlu cyflawniadau menywod a merched ym mhobman ledled y byd, ac mae'n ein galluogi ni i ganolbwyntio a chydnabod bod llawer o fenywod a merched, nawr yn fwy nag erioed, yn dioddef yn anghymesur mewn mathau o wrthdaro byd-eang, o ryfel, o ddadleoli ac o drais rhywiol.
Ond yr hyn sy'n digwydd bob dydd sy'n cyfrif hefyd, ac mae gormod o fenywod a merched yn y byd heddiw nad oes ganddyn nhw fynediad at hawliau dynol sylfaenol nac addysg, ac mae'n iawn ein bod ni'n dod at ein gilydd a dweud y dylen ni i gyd fod yn gweithio tuag at gynrychiolaeth gyfartal i fenywod ar draws ein holl Seneddau, cyflog cyfartal ac absenoldeb rhieni, a hefyd dod â thrais yn erbyn menywod a merched i ben. Rwyf hefyd yn croesawu'r ddeddfwriaeth cwota rhywedd arfaethedig sydd i'w disgwyl yn y lle hwn.
Roedd yn anrhydedd i mi gynrychioli'r Senedd, ynghyd â fy nghydweithiwr Janet Finch-Saunders, yr wythnos diwethaf yn negfed gynhadledd Seneddwragedd y Gymanwlad Ynysoedd Prydain a Rhanbarth y Canoldir, o'r enw 'Menywod cydnerth: mowldio merched yn fenywod cryf', ac fel is-gadeirydd pwyllgor llywio Seneddwragedd y Gymanwlad, i dderbyn y cynllun datblygu cyffredin ar gyfer y rhanbarth hwn. Roedd yn gyfle i seneddwyr benywaidd ledled rhanbarth y Gymanwlad drafod y datblygiadau a'r heriau yr ydyn ni'n eu rhannu, sy'n wynebu menywod a merched yn ein gwledydd a'n deddfwrfeydd priodol. Mae'n iawn bod cyflog cyfartal, absenoldeb rhieni cyfartal, cynrychiolaeth gyfartal a dod â thrais yn erbyn menywod i ben yn cael eu gyhoeddi'n uchel ac yn glir.
You do need to ask your question now.
Mae angen i chi ofyn eich cwestiwn nawr.
Deputy Minister, in your statement you rightly highlight that women are fundamental to the foundations of devolution and the backbone of our economy. So, what do you feel are the biggest challenges for women and girls in the short, medium and long term in twenty-first century Wales, and do you agree with me that change must continue at pace?
Dirprwy Weinidog, yn eich datganiad chi, rydych chi'n tynnu sylw at y ffaith bod menywod yn hanfodol i sylfeini datganoli ac yn asgwrn cefn ein heconomi. Felly, beth ydych chi'n teimlo yw'r heriau mwyaf i fenywod a merched yn y tymor byr, canolig a hir dymor yng Nghymru'r unfed ganrif ar hugain, ac a ydych chi'n cytuno â mi bod yn rhaid i newid barhau ar frys?
I'm glad Rhianon Passmore got to a really simple and straightforward question at the end about the short, medium and long-term solutions. [Laughter.] But I can say categorically that I absolutely agree with you that we need to proceed at pace. Like I said, we cannot be complacent. We should rightly use International Women's Day to reflect on the progress that has been made and to reflect on people who have made a huge contribution, but also recognise that there are, like you say, in the short term challenges around things like the cost of living, and in the longer term ending violence against women and making sure that in the longer, longer term we should be campaigning so that we don't need to do things like we do now. I remember when I was younger, we used to campaign for equality campaigns, and your ultimate goal should be to campaign yourself out of existence; it's about not being needed any more. So, I think it's to not give up, to keep going and to know that even on the darkest days we've overcome so much before and we can overcome so much again.
Rwy'n falch bod Rhianon Passmore wedi cyrraedd cwestiwn uniongyrchol a syml iawn ar y diwedd am yr atebion tymor byr, canolig a thymor hir. [Chwerthin.] Ond gallaf i ddweud yn bendant fy mod i'n cytuno'n llwyr â chi bod angen i ni symud ymlaen yn gyflym. Fel y dywedais i, ni allwn ni laesu dwylo. Dylen ni ddefnyddio Diwrnod Rhyngwladol y Menywod yn briodol i fyfyrio ar y cynnydd sydd wedi'i gyflawni ac i fyfyrio ar bobl sydd wedi gwneud cyfraniad enfawr, ond gan hefyd gydnabod bod heriau yn y tymor byr o ran pethau fel costau byw, ac yn y tymor hwy, o ran dod â thrais yn erbyn menywod i ben a sicrhau, yn y tymor hirach, y dylen ni fod yn ymgyrchu fel nad oes angen i ni wneud pethau fel yr ydyn ni'n eu gwneud nawr. Rwy'n cofio pan oeddwn i'n iau, roedden ni arfer ymgyrchu dros ymgyrchoedd cydraddoldeb, a dylai'ch nod yn y pen draw fod i ymgyrchu tan nad nad ydych chi'n bodoli; mae'n ymwneud â bod dim angen amdanoch chi mwyach. Felly, rwy'n credu ei fod yn fater o beidio â rhoi'r gorau iddi, i ddal ati a gwybod ein bod ni wedi goresgyn cymaint o'r blaen, hyd yn oed ar y dyddiau tywyllaf, a gallwn ni oresgyn cymaint eto.
Rydw i am ddechrau drwy fynegi solidariaeth â'r frwydr ryngwladol am gydraddoldeb rhywedd. Rwy'n gadarn o'r farn bod cyfrifoldeb ar ddynion i fod yn gynghreiriaid yn yr achos. Yn wir, fel tad cariadus i ddwy o'r merched bach gorau welais i erioed, mae hawl ganddyn nhw i gael yr un cyfleoedd mewn bywyd â'r ddau frawd sydd ganddyn nhw. Ond, wrth gwrs, mae anghydraddoldeb rhywedd yn arbennig o glir yn y maes iechyd, lle mae canlyniadau iechyd yn parhau i ddylanwadu'n drwm ar anghydraddoldebau yn seiliedig ar rywedd. Y mis yma rydyn ni'n cydnabod Mis Endometriosis, ac mae'r cyflwr yma â thystiolaeth glir yn dangos bod merched yn cael eu gadael i lawr gan y system. Yn wir, mae COVID wedi dangos i ni fod anghydraddoldeb wedi bod rhwng dynion a menywod pan fo'n dod i gyflwr COVID a'r pandemig.
I want to start by expressing solidarity with the international battle for gender equality. I am firmly of the view that there is a responsibility for men to be allies. Indeed, as a loving father to two of the best girls I've ever seen, they have the right to the same opportunities in life as their brothers have. But, of course, gender inequality is particularly clear in health, where health outcomes continue to have an influence on gender-based inequalities. This month, we recognise Endometriosis Action Month, and this condition clearly shows that women are being let down by the system. Indeed, COVID has demonstrated to us that there were health inequalities between men and women when it came to COVID and the pandemic.
Perinatal mental health is another area where there is a clear need to establish more effective support structures, particularly since none of the seven perinatal mental health services in Wales fully meets national type 1 College Centre for Quality Improvement standards. So, my question is this: as we recognise International Women's Day, it's disappointing that we've so far seen little progress on the women's health plan. What action is the Deputy Minister taking to work with the health Minister to ensure that the women's health plan will be coming to the fore as soon as possible?
Mae iechyd meddwl amenedigol yn faes arall lle mae'n amlwg bod angen sefydlu strwythurau cymorth mwy effeithiol, yn enwedig gan nad yw'r un o'r saith gwasanaeth iechyd meddwl amenedigol yng Nghymru yn bodloni safonau math 1 cenedlaethol Canolfan Gwella Ansawdd y Coleg yn llawn. Felly, fy nghwestiwn i yw hyn: wrth i ni gydnabod Diwrnod Rhyngwladol y Menywod, mae'n siomedig nad ydyn ni hyd yma wedi gweld fawr ddim cynnydd ar gynllun iechyd menywod. Pa gamau y mae'r Dirprwy Weinidog yn eu cymryd i weithio gyda'r Gweinidog iechyd i sicrhau y bydd cynllun iechyd menywod yn dod i'r amlwg cyn gynted â phosibl?
Diolch, Mabon ap Gwynfor. Can I welcome your commitment as both an ally and an advocate, with a reminder that, actually, there is a responsibility on all of us, not just women, as well? I can reflect back on growing up with my own father, who encouraged me by saying, 'You can do anything you want to do'. I remember him actually saying to me that there was no such thing as boys' and girls' toys. I think that was partly because he wanted to play with cars and Lego with me and I did have a preference for that anyway. But, yes, it's the small things that you can do, isn't it, during childhood, that do make a big impact as well.
But turning to the more substantive point that you made, addressing the existing inequalities in the way that women access and experience healthcare in Wales is vital if we're going to get to where we need to be—that gender-equal Wales. I know that on Friday my colleague the Minister for Health and Social Services issued a written statement to Members of the Senedd providing an update about the progress being made to improve women's and girls' healthcare in Wales, including the development of a women's health plan by the Welsh NHS. But I absolutely recognise the need to build on that and the commitment to work together to make that happen. And that goes from access to services but also the way in which you're perhaps dealt with when you have those services too, and the language that's used and the way people are supported as well. So, there's a whole package of work, but, like I said, work has been done, but obviously there's a lot more to do to build on that as well.
Diolch, Mabon ap Gwynfor. A gaf i groesawu eich ymrwymiad fel cynghreiriad ac eiriolwr, gyda nodyn atgoffa, mewn gwirionedd, fod cyfrifoldeb arnom ni i gyd, nid dim ond menywod, hefyd? Gallaf i fyfyrio yn ôl ar dyfu i fyny gyda fy nhad fy hun, a wnaeth fy annog i drwy ddweud, 'Galli di wneud unrhyw beth rwyt ti eisiau ei wneud'. Rwy'n ei gofio'n dweud wrthyf i nad oedd y fath beth â theganau bechgyn a theganau merched. Rwy'n credu bod hynny'n rhannol oherwydd ei fod eisiau chwarae gyda cheir a Lego gyda fi ac roedd yn well gen i hynny beth bynnag. Ond, ie, y pethau bach y gallwch chi eu gwneud, onid ydyw, yn ystod plentyndod, sy'n cael effaith fawr hefyd.
Ond gan droi at y pwynt mwy sylweddol y gwnaethoch chi, mae ymdrin â'r anghydraddoldebau presennol yn y ffordd y mae menywod yn cael gafael ar ofal iechyd yng Nghymru, a'u profiad ohono, yn hanfodol os ydyn ni'n mynd i gyrraedd lle mae angen i ni fod—y Gymru gyfartal honno o ran rhywedd. Rwy'n gwybod ddydd Gwener bod fy nghyd-Aelod, y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, wedi cyhoeddi datganiad ysgrifenedig i Aelodau'r Senedd gan roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cynnydd sy'n cael ei wneud i wella gofal iechyd menywod a merched yng Nghymru, gan gynnwys datblygu cynllun iechyd menywod gan GIG Cymru. Ond rwy'n cydnabod yn llwyr yr angen i ddatblygu hynny a'r ymrwymiad i gydweithio i wneud i hynny ddigwydd. Ac mae hynny'n mynd o gyfle i fanteisio ar wasanaethau ond hefyd y ffordd y mae pobl yn ymdrin â chi efallai pan fyddwch chi'n cael y gwasanaethau hynny hefyd, a'r iaith sy'n cael ei defnyddio a'r ffordd y mae pobl yn cael eu cefnogi hefyd. Felly, mae pecyn cyfan o waith, ond, fel y dywedais i, mae gwaith wedi'i wneud, ond yn amlwg mae llawer mwy i'w wneud i ddatblygu hynny hefyd.
Ac yn olaf, Buffy Williams.
And finally, Buffy Williams.
Diolch, Dirprwy Lywydd. And diolch to the Deputy Minister for today's statement. I remember learning about the suffragettes in primary school and thinking how brave and strong those women must have been to fight for what they believed in. It's only right that we have a day to celebrate all that they have achieved and all that women around the world continue to achieve. Every single one of us will have been inspired by a woman in our lives, whether it be a family member, a friend, a community member or a celebrity. Women influence our lives every day. In Wales, more often than not, women are our carers when we get sick, they're our educators preparing us for our future careers, and they're our supporters across charities when we need a helping hand.
I'm sure that colleagues from across the Chamber will be excited to know that the remarkable Amanda Blanc, chief executive of Aviva, will be at the Senedd tomorrow evening, as part of International Women's Day celebrations. Amanda was born and raised in Treherbert in Rhondda, attended Treorchy Comprehensive School and has since been appointed a Dame for services to business, net zero and gender equality. Will the Deputy Minister join me in celebrating the achievements of women across our communities, our everyday heroes, as well as the Amanda Blancs of this world, each with their own role to play and contribution to make? I'd also like to pay tribute to an amazing woman who inspired me: my own mother. No longer with us but still inspiring me every day.
Diolch, Dirprwy Lywydd. A diolch i'r Dirprwy Weinidog am y datganiad heddiw. Rwy'n cofio dysgu am y swffragetiaid yn yr ysgol gynradd a meddwl pa mor ddewr a chryf y mae'n rhaid bod y menywod hynny wedi bod i ymladd dros yr hyn yr oedden nhw'n credu ynddo. Mae ond yn iawn ein bod ni'n cael diwrnod i ddathlu popeth y maen nhw wedi'i gyflawni a'r hyn y mae menywod ledled y byd yn parhau i'w gyflawni. Bydd pob un ohonom wedi cael ein hysbrydoli gan fenyw yn ein bywydau, p'un ai'n aelod o'r teulu, yn ffrind, yn aelod o'r gymuned neu'n rhywun enwog. Mae menywod yn effeithio ar ein bywydau bob dydd. Yng Nghymru, yn amlach na pheidio, menywod yw ein gofalwyr pan fyddwn ni'n mynd yn sâl, nhw yw ein haddysgwyr sy'n ein paratoi ni ar gyfer ein gyrfaoedd yn y dyfodol, a nhw yw ein cefnogwyr ledled elusennau pan fydd angen help llaw arnon ni.
Rwy'n siŵr y bydd cydweithwyr o bob rhan o'r Siambr yn gyffrous i wybod y bydd Amanda Blanc, prif weithredwr anhygoel Aviva, yn y Senedd nos yfory, fel rhan o ddathliadau Diwrnod Rhyngwladol y Menywod. Cafodd Amanda ei geni a'i magu yn Nhreherbert yn y Rhondda, aeth hi i Ysgol Gyfun Treorci ac ers hynny mae hi wedi cael ei phenodi'n Fonesig am wasanaethau i fusnes, sero net a chydraddoldeb rhywiol. A wnaiff y Dirprwy Weinidog ymuno â mi i ddathlu cyflawniadau menywod ar draws ein cymunedau, ein harwyr bob dydd, yn ogystal â menywod fel Amanda Blanc y byd hwn, pob un â'i rhan ei hun i'w chwarae a'i chyfraniad i'w wneud? Hoffwn i hefyd dalu teyrnged i fenyw anhygoel a wnaeth fy ysbrydolodd i: fy mam fy hun. Nid yw hi gyda ni erbyn hyn, ond mae hi dal i fy ysbrydoli i bob dydd.
Thank you, Buffy, for that really poignant contribution. I'm sure your mum was incredibly proud of you as well. And you're right that, absolutely, I join you in celebrating the achievements of women across our communities—the everyday heroes, as you say. We've got inspirational women all around us and they might not always make the headlines, but they're certainly lifelines in our communities right across the country. So, yes, absolutely, I agree with you in celebrating them and the roles that they play. You mentioned learning about the suffragettes in primary school and it kind of got me thinking about the role that popular culture plays too in educating about that really important history that we should never take for granted and those women that fought for what we see as such a simple, straightforward right these days, but was so hard for them. The thing that's struck me, I remember, once—confession time—my favourite film, growing up, was Mary Poppins, and I just remember, I've got it in my head now, the Sister Suffragette song from Mary Poppins, but I'm a tone deaf Welsh person, so I'm not going to start singing, but the line was something like:
'soldiers in petticoats / And dauntless crusaders for women's votes'.
And I don't want to insult the male allies, but they do go on to say:
'Though we adore men individually / We agree that as a group they're rather stupid'.
But I think, in that way, I notice that—. You know, very recently, it was the passing of Glynis Johns, wasn't it, that played Mrs Banks in the original Mary Poppins film. It just shows the role that has played, because that was etched on my memory as a child, but then also, as I got older and worked in the trade union movement, seeing it through a different lens—. At the Durham miners' gala, there was a one-woman play, which actually featured the northern working-class perspective on the suffragette movement, which really was an eye-opener, but it gives you that holistic view of our history and the women that we might not have heard of before, but we need to keep celebrating and shining a spotlight on so that we continue to build on their legacy.
Diolch, Buffy, am y cyfraniad teimladwy hwnnw. Rwy'n siŵr bod eich mam yn falch iawn ohonoch chi hefyd. Ac rydych chi'n gywir fy mod i, yn ymuno â chi'n llwyr i ddathlu cyflawniadau menywod ledled ein cymunedau—yr arwyr bob dydd, fel y dywedwch chi. Mae gennym ni fenywod ysbrydoledig o'n cwmpas ni ac efallai na fyddan nhw bob amser yn cyrraedd y penawdau, ond maen nhw'n sicr yn achubiaeth yn ein cymunedau ledled y wlad. Felly, ydw, rwy'n cytuno â chi'n llwyr o ran eu dathlu nhw a'r rolau y maen nhw'n eu chwarae. Gwnaethoch chi sôn am ddysgu am y swffragetiaid yn yr ysgol gynradd ac fe wnaeth hynny wneud i mi feddwl am y rhan y mae diwylliant poblogaidd yn ei chwarae hefyd wrth addysgu am yr hanes pwysig iawn hwnnw na ddylen ni fyth ei gymryd yn ganiataol a'r menywod hynny a frwydrodd dros yr hyn yr ydyn ni'n ei hystyried yn hawl mor syml ac uniongyrchol y dyddiau hyn, ond roedd hi mor anodd iddyn nhw. Y peth sydd wedi fy nharo i, rwy'n cofio, unwaith—amser cyfaddef—fy hoff ffilm i, wrth dyfu i fyny, oedd Mary Poppins, ac rydw i'n cofio, mae gennyf i hi yn fy mhen nawr, cân Sister Suffragette o ffilm Mary Poppins, ond rwy'n Gymraes tôn-fyddar, felly nid ydw i'n mynd i ddechrau canu, ond roedd y llinell rhywbeth fel:
'milwyr mewn peisiau / A chrwsadwyr eofn dros bleidleisiau i ferched'.
Ac nid wyf i eisiau sarhau'r cynghreiriaid gwrywaidd, ond maen nhw'n mynd ymlaen i ddweud:
'Er ein bod ni’n caru dynion yn unigol / Rydym yn cytuno fel grŵp eu bod nhw braidd yn dwp'.
Ond rwy'n credu, yn y ffordd yna, rwy'n sylwi bod—. Wyddoch chi, yn ddiweddar iawn, marwolaeth Glynis Johns yr ydoedd, onid oedd, a oedd yn chwarae Mrs Banks yn ffilm wreiddiol Mary Poppins. Mae ond yn dangos y rôl a gafodd ei chwarae, oherwydd cafodd hynny ei seirio ar fy nghof pan oeddwn i'n blentyn, ond wedyn hefyd, wrth i mi fynd yn hŷn a gweithio yn y mudiad undebau llafur, gan ei weld trwy lens wahanol—. Yng ngala glowyr Durham, roedd drama un fenyw, a oedd yn cynnwys persbectif dosbarth gweithiol y gogledd ar fudiad y swffragetiaid, a oedd yn agoriad llygad mewn gwirionedd, ond mae'n rhoi'r darlun cyfannol hwnnw i chi o'n hanes a'r menywod na fydden ni efallai wedi clywed amdanyn nhw o'r blaen, ond mae angen i ni barhau i ddathlu a disgleirio sbotolau arno, fel ein bod ni'n parhau i ddatblygu eu hetifeddiaeth.
Diolch i'r Dirprwy Weinidog.
Thank you, Deputy Minister.
And it was Glynis Johns who played the mother.
A Glynis Johns oedd yn chwarae'r fam.
Eitem 6: datganiad gan y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol—y gronfa integreiddio rhanbarthol. A galwaf ar y Dirprwy Weinidog, Julie Morgan.
Item 6: a statement by the Deputy Minister for Social Services—regional integration fund. And I call on the Deputy Minister, Julie Morgan.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I want to bring the Senedd up to date on the positive progress being made here in Wales in bringing the health and social care systems closer together and to reflect our ambition to increase the scale and pace of change as we move forward. Integration has been a long-term priority for this Government, and it was further highlighted in our 2021 co-operation agreement with our Plaid Cymru colleagues. And although it has taken time, it's clear that our journey towards integrating our health and social care services is well under way.
There is still a lot more work to do, but I'm proud of the actions that we have taken, which have been rooted in partnership and in collaboration, and have been sensitive and responsive to local conditions. Of course, the progress made to date is in no small part down to the high level of co-operation between our health and social care sectors, and credit should be given to all those who have both led and supported the journey to this point.
Here in Wales we have some unique conditions that have enabled our progress, including key legislation and policy in the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 and in 'A Healthier Wales', dedicated resources in the £146 million regional integration fund and the £70 million integration and rebalancing capital fund, and a committed health and social care sector that is actively building positive working relationships and supporting people to achieve what matters to them.
Our seven regional partnership boards, established under the Act, are now embedded as a key feature of the health and social care landscape, and are recognised as the space in which partners come together to create understanding and jointly plan our health and care services in the community. The benefits of these partnership arrangements were clearly felt during the COVID-19 and in subsequent winter responses. RPBs are also strengthening the role the third sector plays in our health and care systems, ensuring they're enabled to take an active role in our partnership arrangements and promoting investment in them. Just this last year, we've invested over £24.5 million of the RIF directly into services provided by the third sector.
The RIF programme, which is building six national models of integrated care, continues to be a key means to learn about what works for people in helping them to maintain good health and well-being and to live well at or as close to home as possible. I'm pleased to be able to share some excellent examples of good practices being developed through the regional integration fund.
Thirty per cent of the RIF, £34 million, is funding projects that focus on prevention and community co-ordination. In Gwent their Connected Communities programme is providing community support via their information, advice and assistance teams and community connectors. This project, during 2022-23, assisted 25,276 people, whether through early help or more intensive targeted support. Their falls response service responded to 902 incidents, with 681 people supported to remain at home with locally based support, crucially avoiding further call-out and hospital admission. Powys also operates a region-wide programme of community asset support.
Twenty per cent, over £24 million, of the RIF is providing complex care closer to home for people. Cardiff and the Vale’s care crisis and home-based intermediate care project is an excellent example of how important step-down facilities can be in aiding ongoing recovery. Ninety-five per cent of people supported reported improvement in mobility issues and anxiety levels and increased participation within their communities.
West Glamorgan is directing significant attention on promoting good emotional health and well-being for unpaid carers through community-based counselling and well-being support, with 1,486 unpaid carers receiving a short break last year.
While recently in north Wales, I enjoyed a visit to GISDA in Caernarfon, which hosts a central and vibrant hub to support young people with emotional health and well-being needs, as well as two other hubs across Gwynedd. Here, young people are provided with a range of activities to support their needs, from arts and craft sessions to workshops on managing debt, housing issues and coping strategies. Importantly, the hub highlights the importance of a single point of access to support.
Over the last year, as health and social care Ministers, we have had a sharpened focus on pathways of care delays, and significant effort has been invested to develop a shared system and data set that more accurately record where the delays are in the system and why they are occurring. This in turn has enabled delivery partners to target their efforts more precisely in addressing system blockages. Since February 2023, we’ve rolled out the trusted assessor models across Wales, and we’ve seen a 76 per cent increase in trusted assessor capacity within our hospitals, which has assisted with our 23 per cent reduction in delays due to assessments. This important work is now being reported to and overseen by the cross-sector care action committee that Ministers have established.
A good example of a RIF-funded project that has helped to improve the flow out of hospital is the hospital discharge project in Cwm Taf Morgannwg. Here, they’ve taken a more proactive approach to hospital discharge, identifying those people most at risk of becoming stuck within secondary care, which of course brings the detrimental impact on their ability to return to independent living, due to deconditioning. In the region, 88 people were supported to move back home last year and 635 people were supported to live independently, avoiding unnecessary readmission.
We’re also channelling capital funds through our regional partnership boards to support the integration of health and social care in the community. Our £70 million integration and rebalancing capital fund is directly investing in the development of integrated health and social care hubs that can further help people to access the information, advice, care and support they might need within their own community. To date, 20 projects have been awarded funding under the scheme, totalling £65 million, including the 19 Hills development in Newport, due to be completed early 2025, and the Sunnyside health and well-being centre in Bridgend, a prime example of a partnership collaboration between the health board and Linc Cymru. I recently visited the site for Croes Atti Residential Home in Flint, where groundworks have already commenced and where I was taken through a visualisation of what will be an excellent resource for older people and those living with dementia. I look forward to seeing how all the hubs develop.
My officials are in the process of establishing a cross-sector leadership group that will take this important work forward to the next phase, aligning a wide range of existing programmes and activity, such as the RIF, the strategic primary care programme and the urgent and emergency six-goals programme, to this agenda. And while we intend to build an integrated system for all populations, in this next phase we will have a specific focus on ensuring we build a system that is attuned to the specific needs of older people with complex needs and frailty. I do feel confident that we have the strong foundations from which we can accelerate our journey towards building an integrated community care system for the people of Wales.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwyf am roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd am y cynnydd cadarnhaol sy'n cael ei wneud yma yng Nghymru i ddod â'r systemau iechyd a gofal cymdeithasol yn agosach at ei gilydd ac i adlewyrchu ein huchelgais i gynyddu maint a chyflymder y newid wrth i ni symud ymlaen. Mae integreiddio wedi bod yn flaenoriaeth hirdymor i'r Llywodraeth hon, ac fe'i hamlygwyd ymhellach yn ein cytundeb cydweithio yn 2021 gyda'n cyd-Aelodau yn Plaid Cymru. Ac er ei bod wedi cymryd amser, mae'n amlwg bod ein taith tuag at integreiddio ein gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol yn mynd rhagddi'n dda.
Mae llawer mwy o waith i'w wneud o hyd, ond rwy'n falch o'r camau yr ydym wedi'u cymryd, sydd wedi'u gwreiddio mewn partneriaeth ac mewn cydweithredu, ac sydd wedi bod yn sensitif ac yn ymatebol i amodau lleol. Wrth gwrs, mae'r cynnydd a wnaed hyd yn hyn i raddau helaeth oherwydd y lefel uchel o gydweithredu rhwng ein sectorau iechyd a gofal cymdeithasol, a dylid rhoi clod i bawb sydd wedi arwain a chefnogi'r daith i'r pwynt hwn.
Yma yng Nghymru mae gennym rai amodau unigryw sydd wedi ein galluogi i wneud cynnydd, gan gynnwys deddfwriaeth a pholisi allweddol yn Neddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 ac yn 'Cymru Iachach', adnoddau pwrpasol yn y gronfa integreiddio rhanbarthol gwerth £146 miliwn a'r gronfa gyfalaf integreiddio ac ailgydbwyso gwerth £70 miliwn, a sector iechyd a gofal cymdeithasol ymroddedig sy'n mynd ati i feithrin perthnasoedd gwaith cadarnhaol ac i helpu pobl i gyflawni'r hyn sy'n bwysig iddyn nhw.
Erbyn hyn, mae ein saith bwrdd partneriaeth rhanbarthol, a sefydlwyd o dan y Ddeddf, yn nodwedd allweddol o'r dirwedd iechyd a gofal cymdeithasol, ac fe'u cydnabyddir fel y gofod lle mae partneriaid yn dod ynghyd i greu dealltwriaeth a chynllunio ein gwasanaethau iechyd a gofal ar y cyd yn y gymuned. Teimlwyd manteision y trefniadau partneriaeth hyn yn glir yn ystod COVID-19 ac mewn ymatebion dilynol yn y gaeaf. Mae byrddau partneriaeth rhanbarthol hefyd yn cryfhau'r rôl y mae'r trydydd sector yn ei chwarae yn ein systemau iechyd a gofal, gan sicrhau eu bod yn cael eu galluogi i gymryd rhan weithredol yn ein trefniadau partneriaeth a hyrwyddo buddsoddiad ynddyn nhw. Dim ond yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, rydym wedi buddsoddi dros £24.5 miliwn o'r gronfa integreiddio rhanbarthol yn uniongyrchol mewn gwasanaethau a ddarperir gan y trydydd sector.
Mae rhaglen y gronfa integreiddio rhanbarthol, sy'n adeiladu chwe model cenedlaethol o ofal integredig, yn parhau i fod yn ffordd allweddol o ddysgu am yr hyn sy'n gweithio i bobl wrth eu helpu i gynnal iechyd a lles da ac i fyw'n dda gartref neu mor agos i gartref â phosibl. Rwy'n falch o allu rhannu rhai enghreifftiau rhagorol o arferion da sy'n cael eu datblygu drwy'r gronfa integreiddio rhanbarthol.
Mae 30 y cant o'r gronfa integreiddio rhanbarthol, £34 miliwn, yn ariannu prosiectau sy'n canolbwyntio ar waith atal a chydlyniant cymunedol. Yng Ngwent mae eu rhaglen Cymunedau Cysylltiedig yn darparu cymorth cymunedol trwy eu timau gwybodaeth, cyngor a chymorth a chysylltwyr cymunedol. Yn ystod 2022-23, gwnaeth y prosiect hwn gynorthwyo 25,276 o bobl, boed hynny drwy gymorth cynnar neu gymorth dwysach wedi'i dargedu. Ymatebodd eu gwasanaeth ymateb i gwympiadau i 902 o ddigwyddiadau, gyda 681 o bobl yn cael cymorth i aros gartref gyda chymorth lleol gan, yn hanfodol, osgoi achosion pellach o alw allan a derbyn i'r ysbyty. Mae Powys hefyd yn gweithredu rhaglen o gymorth asedau cymunedol ledled y rhanbarth.
Mae 20 y cant, dros £24 miliwn, o'r gronfa integreiddio rhanbarthol yn darparu gofal cymhleth i bobl yn nes at adref. Mae prosiect gofal mewn argyfwng a gofal canolraddol yn y cartref Caerdydd a'r Fro yn enghraifft wych o ba mor bwysig y gall cyfleusterau cam i lawr fod wrth gynorthwyo adferiad parhaus. Dywedodd 95 y cant o'r bobl a gefnogwyd fod eu problemau symudedd a'u lefelau gorbryder wedi gwella a'u bod yn cymryd mwy o ran yn eu cymunedau.
Mae Gorllewin Morgannwg yn rhoi sylw sylweddol i hyrwyddo iechyd a lles emosiynol da i ofalwyr di-dâl trwy gwnsela a chymorth lles yn y gymuned, gyda 1,486 o ofalwyr di-dâl yn cael seibiant byr y llynedd.
Tra yn ddiweddar yn y gogledd, mwynheais ymweld â GISDA yng Nghaernarfon, sy'n cynnal hyb canolog a bywiog i gefnogi pobl ifanc ag anghenion iechyd a lles emosiynol, yn ogystal â dau hyb arall ar draws Gwynedd. Yma, darperir amrywiaeth o weithgareddau i bobl ifanc i gefnogi eu hanghenion, o sesiynau celf a chrefft i weithdai ar reoli dyled, materion tai a strategaethau ymdopi. Yn bwysig, mae'r hyb yn amlygu pwysigrwydd un pwynt mynediad at gymorth.
Dros y flwyddyn ddiwethaf, fel Gweinidogion iechyd a gofal cymdeithasol, rydym wedi rhoi sylw amlwg i lwybrau oedi gofal, ac mae ymdrech sylweddol wedi'i fuddsoddi i ddatblygu system a set ddata a rennir sy'n cofnodi'n fwy cywir ble mae'r oedi yn y system a pham ei fod yn digwydd. Mae hyn yn ei dro wedi galluogi partneriaid darparu i dargedu eu hymdrechion yn fwy manwl wrth fynd i'r afael â rhwystrau yn y system. Ers mis Chwefror 2023, rydym wedi cyflwyno'r modelau asesydd dibynadwy ledled Cymru, ac rydym wedi gweld cynnydd o 76 y cant mewn capasiti aseswyr dibynadwy yn ein hysbytai, sydd wedi cynorthwyo gyda'n gostyngiad o 23 y cant mewn oedi oherwydd asesiadau. Erbyn hyn, mae'r gwaith pwysig hwn yn cael ei adrodd i'r pwyllgor gweithredu gofal traws-sector y mae Gweinidogion wedi'i sefydlu ac yn cael ei oruchwylio ganddo.
Enghraifft dda o brosiect a ariennir gan y gronfa integreiddio rhanbarthol, sydd wedi helpu i wella'r llif allan o'r ysbyty yw'r prosiect rhyddhau o'r ysbyty yng Nghwm Taf Morgannwg. Yma, maen nhw wedi cymryd agwedd fwy rhagweithiol tuag at ryddhau cleifion o'r ysbyty, gan nodi'r bobl hynny sy'n wynebu'r risg fwyaf o aros mewn gofal eilaidd, sydd wrth gwrs yn cael effaith andwyol ar eu gallu i ddychwelyd i fyw'n annibynnol, oherwydd digyflyru. Yn y rhanbarth, cefnogwyd 88 o bobl i symud yn ôl adref y llynedd a chafodd 635 o bobl eu cefnogi i fyw'n annibynnol, gan osgoi aildderbyn diangen.
Rydym hefyd yn sianelu cronfeydd cyfalaf drwy ein byrddau partneriaeth rhanbarthol i gefnogi integreiddio iechyd a gofal cymdeithasol yn y gymuned. Mae ein cronfa gyfalaf integreiddio ac ailgydbwyso gwerth £70 miliwn yn buddsoddi'n uniongyrchol yn natblygiad hybiau iechyd a gofal cymdeithasol integredig a all roi mwy o help i bobl gael gafael ar yr wybodaeth, y cyngor, y gofal a'r cymorth y gallai fod eu hangen arnyn nhw yn eu cymuned eu hunain. Hyd yma, mae 20 o brosiectau wedi derbyn cyllid gwerth cyfanswm o £65 miliwn o dan y cynllun, gan gynnwys datblygiad 19 Hills yng Nghasnewydd, y disgwylir iddo gael ei gwblhau ddechrau 2025, a chanolfan iechyd a lles Sunnyside ym Mhen-y-bont ar Ogwr, sy'n enghraifft wych o gydweithrediad partneriaeth rhwng y bwrdd iechyd a Linc Cymru. Yn ddiweddar, fe ymwelais i â'r safle ar gyfer Cartref Preswyl Croes Atti yn y Fflint, lle mae gwaith daear eisoes wedi dechrau a lle dangoswyd delwedd i mi o'r hyn fydd yn adnodd ardderchog i bobl hŷn a'r rhai sy'n byw gyda dementia. Rwy'n edrych ymlaen at weld sut mae'r holl hybiau'n datblygu.
Mae fy swyddogion wrthi'n sefydlu grŵp arweinyddiaeth traws-sector a fydd yn mynd â'r gwaith pwysig hwn ymlaen i'r cam nesaf, gan alinio ystod eang o raglenni a gweithgareddau presennol, fel y gronfa integreiddio rhanbarthol, y rhaglen gofal sylfaenol strategol a'r rhaglen chwe nod ar gyfer gofal brys a gofal mewn argyfwng, i'r agenda hon. Ac er ein bod yn bwriadu adeiladu system integredig ar gyfer pob poblogaeth, yn y cam nesaf hwn, byddwn yn canolbwyntio'n benodol ar sicrhau ein bod yn adeiladu system sy'n gweddu i anghenion penodol pobl hŷn sydd ag anghenion cymhleth ac eiddilwch. Rwyf yn teimlo'n hyderus bod gennym y sylfeini cryf ar gyfer cyflymu ein taith tuag at adeiladu system gofal cymunedol integredig i bobl Cymru.
Thank you very much for your statement this afternoon, Deputy Minister. The accident and emergency waiting times are of course the biggest issue blighting the national health service in Wales, and this is something I’m all too familiar with, having Ysbyty Glan Clwyd in my constituency. So, bringing the NHS and social care closer together is key to getting patients home quicker, which in turn will free up time and resources for clinicians to see more people more quickly at the front door of the hospital. This is why regional partnership boards are tasked with spending almost £150 million on innovative projects that bridge the gap between health and social care, and this is a goal that I support. But it is incumbent on me to raise concerns with regard to the success of the fund so far. We hear from people on the ground that they find themselves under pressure to transform services while grappling with staffing shortages and financial instability. The Royal College of Physicians have said that regional partnership boards find themselves firefighting with their funding increasingly used to support winter planning.
I would also be interested to know how decisions are made with regard to the allocation of the regional integration fund, with regional partnership boards, as of last year, committing 60 per cent of their regional integration fund to models of care that provide greater community capacity. Clearly, models of care that provide this are the priority, but I don’t think we are seeing the improvements in this area that we should be seeing, given that we are two years on from the launch of the fund.
The latest Healthcare Inspectorate Wales report highlighted that failures in social care are still causing bottlenecks in hospitals, which means patients fit to be discharged are still occupying valuable bed space in hospital wards. We also know that A&E waiting times are still on the rise, unfortunately, particularly in the Betsi Cadwaladr University Health Board. Two-year waiting lists are still at over 24,000 in Wales; this does not support claims that closer integration between the health service and social care has been successful. I would appreciate it, therefore, if the Deputy Minister could outline the reason for the slow progress on creating greater community capacity, given the level of funding. I would also be grateful if the Minister could outline how successful the regional integration fund has been with regard to preventative care and community co-ordination.
The Welsh Government's own 'Wellbeing of Wales: 2023' report, published in September of last year, shows that there was no significant change in most lifestyle behaviours between 2021 and 2022, and 2022 and 2023, where there was also a decrease in life expectancy for the most recent period available. I would argue that this demonstrates that more attention should be paid to preventative care and the promotion of healthy lifestyles. This is something that the Welsh Government has committed itself to, but the data demonstrates that we are moving backwards on this front.
I'd also like to reiterate, like I said last year, that, if the regional integration fund is successful, this negates the need for a national care service. If, by 2027, the regional integration fund has successfully integrated the health service with social care, this would make a national care service both a duplication of efforts and a waste of taxpayers' money. I would also like to query the fact that the scheme is set to expire in March 2027, and the Deputy Minister confirmed in December that the newly agreed three-staged implementation process spans a 10-year period, which would mean that the implementation process will only be in stage 2 by the time when the regional implementation fund scheme expires, with stage 3, the national care service for Wales, not set to commence until 2029. So, what action will be taken in the intermediate period regarding the quality and quantity of the sorts of programmes that the regional integration fund was set up to fund?
And, in closing, Deputy Llywydd, I'd like the Deputy Minister to outline how the regional integration fund is being used to target preventative care, and to what extent has the period of transition been completed, and, if it has been successful, why does the Welsh Government still support the creation of the national care service? Thank you.
Diolch yn fawr iawn am eich datganiad y prynhawn yma, Dirprwy Weinidog. Yr amseroedd aros damweiniau ac achosion brys, wrth gwrs, yw'r broblem fwyaf sy'n falltod ar y gwasanaeth iechyd gwladol yng Nghymru, ac mae hyn yn rhywbeth rwy'n rhy gyfarwydd ag ef, gan fod Ysbyty Glan Clwyd yn fy etholaeth i. Felly, mae dod â'r GIG a gofal cymdeithasol yn agosach at ei gilydd yn allweddol i sicrhau bod cleifion yn gallu mynd adref yn gyflymach, a fydd yn ei dro yn rhyddhau amser ac adnoddau i glinigwyr weld mwy o bobl yn gyflymach wrth ddrws ffrynt yr ysbyty. Dyna pam mae byrddau partneriaeth rhanbarthol yn gyfrifol am wario bron i £150 miliwn ar brosiectau arloesol sy'n pontio'r bwlch rhwng iechyd a gofal cymdeithasol, ac mae hwn yn nod yr wyf yn ei gefnogi. Ond mae'n ddyletswydd arnaf i godi pryderon ynglŷn â llwyddiant y gronfa hyd yma. Rydym yn clywed gan bobl ar lawr gwlad eu bod o dan bwysau i drawsnewid gwasanaethau tra'n mynd i'r afael â phrinder staffio ac ansefydlogrwydd ariannol. Mae Coleg Brenhinol y Meddygon wedi dweud bod byrddau partneriaeth rhanbarthol yn cael eu hunain yn ymateb i broblemau gyda mwy a mwy o'u cyllid yn cael ei ddefnyddio i gefnogi cynllunio ar gyfer y gaeaf.
Byddai gennyf ddiddordeb hefyd i wybod sut mae penderfyniadau yn cael eu gwneud o ran dyrannu'r gronfa integreiddio rhanbarthol, gyda byrddau partneriaeth rhanbarthol, fel y llynedd, yn ymrwymo 60 y cant o'u cronfa integreiddio rhanbarthol i fodelau gofal sy'n darparu mwy o gapasiti yn y gymuned. Yn amlwg, modelau gofal sy'n darparu hyn yw'r flaenoriaeth, ond nid wyf yn credu ein bod yn gweld y gwelliannau yn y maes hwn y dylem fod yn eu gweld, o gofio bod dwy flynedd ers i ni lansio'r gronfa.
Amlygodd adroddiad diweddaraf Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru fod methiannau mewn gofal cymdeithasol yn dal i achosi tagfeydd mewn ysbytai, sy'n golygu bod cleifion sy'n addas i gael eu rhyddhau yn dal i fod yn defnyddio gwelyau gwerthfawr mewn wardiau ysbytai. Rydym hefyd yn gwybod bod amseroedd aros damweiniau ac achosion brys yn dal i gynyddu, yn anffodus, yn enwedig ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr. Mae rhestrau aros dwy flynedd yn dal i fod dros 24,000 yng Nghymru; nid yw hyn yn cefnogi honiadau bod integreiddio agosach rhwng y gwasanaeth iechyd a gofal cymdeithasol wedi bod yn llwyddiannus. Felly, byddwn i'n gwerthfawrogi pe gallai'r Dirprwy Weinidog amlinellu'r rheswm dros y cynnydd araf o ran creu mwy o gapasiti yn y gymuned, o ystyried lefel y cyllid. Byddwn hefyd yn ddiolchgar pe gallai'r Gweinidog amlinellu pa mor llwyddiannus fu'r gronfa integreiddio rhanbarthol o ran gofal ataliol a chydlyniant cymunedol.
Mae adroddiad 'Llesiant Cymru: 2023' Llywodraeth Cymru, a gyhoeddwyd ym mis Medi y llynedd, yn dangos na fu unrhyw newid sylweddol yn y rhan fwyaf o ymddygiadau ffordd o fyw rhwng 2021 a 2022, a 2022 a 2023, lle gwelwyd gostyngiad hefyd mewn disgwyliad oes ar gyfer y cyfnod diweddaraf sydd ar gael. Byddwn i'n dadlau bod hyn yn dangos y dylid rhoi mwy o sylw i ofal ataliol a hyrwyddo ffyrdd iach o fyw. Mae hyn yn rhywbeth y mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo iddo, ond mae'r data'n dangos ein bod ni'n symud am yn ôl yn hyn o beth.
Hoffwn hefyd ailadrodd, fel y dywedais i y llynedd, os yw'r gronfa integreiddio rhanbarthol yn llwyddiannus, mae hyn yn negyddu'r angen am wasanaeth gofal cenedlaethol. Os yw'r gronfa integreiddio rhanbarthol wedi llwyddo, erbyn 2027, i integreiddio'r gwasanaeth iechyd gyda gofal cymdeithasol, byddai hyn yn golygu bod gwasanaeth gofal cenedlaethol yn dyblygu ymdrechion ac yn gwastraffu arian trethdalwyr. Hoffwn hefyd gwestiynu'r ffaith bod disgwyl i'r cynllun ddod i ben ym mis Mawrth 2027, a chadarnhaodd y Dirprwy Weinidog ym mis Rhagfyr y bydd y broses weithredu tri cham y cytunwyd arni'n ddiweddar yn rhychwantu cyfnod o 10 mlynedd, a fyddai'n golygu mai dim ond ar gam 2 y bydd y broses weithredu pan fydd y cynllun cronfa weithredu ranbarthol yn dod i ben, a does dim disgwyl i gam 3, gwasanaeth gofal cenedlaethol i Gymru, ddechrau tan 2029. Felly, pa gamau fydd yn cael eu cymryd yn y cyfnod trosiannol o ran ansawdd a maint y mathau o raglenni y sefydlwyd y gronfa integreiddio rhanbarthol i'w hariannu?
Ac, wrth gloi, Dirprwy Lywydd, hoffwn i'r Dirprwy Weinidog amlinellu sut mae'r gronfa integreiddio rhanbarthol yn cael ei defnyddio i dargedu gofal ataliol, ac i ba raddau y mae'r cyfnod pontio wedi'i gwblhau, ac, os yw wedi bod yn llwyddiannus, pam mae Llywodraeth Cymru yn dal i gefnogi creu'r gwasanaeth gofal cenedlaethol? Diolch.
Well, I thank Gareth Davies for those questions and comments. The progress towards a national care service is, as he said, a 10-year process, and, certainly, the RIF plays an important part for a considerable part of that time and we will be looking at whether it needs to be renewed or not. But, in terms of the national care service, we are, of course, working towards the integration of health and social care, but a national care service is something that will require there to be similar standards across Wales. It's far beyond a mechanism for developing individual projects in the way that the RIF has; it's a concept of having, you know, equalised standards throughout the whole of Wales to ensure that people are all earning at least the real living wage, which is one step we've already made towards the national care service, and it's an attempt to ensure that, at whatever stage you are in your life, you're able to get the help that you need. So, I don't see RIF as being something that is instead of that. RIF was brought in through the regional partnership boards as part of the legislation that we do have in this Senedd, and the national care service is a much longer and more fundamental change. So, I don't see them being in contradiction at all, but we are committed towards a national care service and we have made progress towards it. We will have a national office, which will be opening within Welsh Government in April next year. We will have a national framework, where we'll be looking at terms and conditions, because, obviously, with social care having 80 per cent delivered through the private sector, it's quite difficult to get standards that will be equal throughout the sector, and so that is what we see a national care service doing. But I think the Member is absolutely right in talking about prevention and that prevention is absolutely crucial, and that's why we are working very hard to try to stop people coming into hospital.
He mentioned the issues about delayed discharges, and that is one of our key priorities, and we have done a lot of work on this. Because some of the delays have been linked to having people there to be able to do assessments, such as social work assessments or other assessments, we have ensured now that we've got a trusted assessor model, which means that you don't have to be a social worker, for example, to do an assessment. You can learn the skills that are needed and you can do an assessment. That has made a big impact in terms of bringing down the waits and delays because of the lack of somebody to assess the people involved.
So, we are certainly tackling the delays, and we've also got much better data collection, which again is ensuring that we've got very accurate data, so we know exactly why individuals are being delayed: what is the reason? Is it a social worker? Is it medicine being provided? Is it physiotherapy? And the Minister for Health and Social Services ensured that an extra £8.4 million has been put into palliative care, for example—which, again, we want to keep people at home when they need palliative care, not to have to go into hospital, as many people are in hospital—and also money for reablement. So, these are the sorts of things that we have to put into the community. So, I reiterate that I feel we are making a really good basis now for moving ahead. We've seen some progress. There is a long way to go, but we're very committed to doing that.
Wel, diolch i Gareth Davies am y cwestiynau a'r sylwadau hynny. Mae'r cynnydd tuag at wasanaeth gofal cenedlaethol, fel y dywedodd, yn broses 10 mlynedd, ac, yn sicr, mae'r gronfa integreiddio rhanbarthol yn chwarae rhan bwysig am ran sylweddol o'r amser hwnnw a byddwn yn ystyried a oes angen ei hadnewyddu ai peidio. Ond, o ran y gwasanaeth gofal cenedlaethol, rydym, wrth gwrs, yn gweithio tuag at integreiddio iechyd a gofal cymdeithasol, ond mae gwasanaeth gofal cenedlaethol yn rhywbeth a fydd yn gofyn am safonau tebyg ledled Cymru. Mae ymhell y tu hwnt i fecanwaith ar gyfer datblygu prosiectau unigol yn y ffordd y mae'r gronfa integreiddio rhanbarthol wedi gwneud; mae'n gysyniad, wyddoch chi, o gael safonau cyfartal ledled Cymru gyfan i sicrhau bod pawb yn ennill o leiaf y cyflog byw gwirioneddol, sy'n un cam rydyn ni eisoes wedi'i wneud tuag at y gwasanaeth gofal cenedlaethol, ac mae'n ymgais i sicrhau, pa bynnag gam rydych chi arno yn eich bywyd, eich bod chi'n gallu cael yr help sydd ei angen arnoch chi. Felly, dydw i ddim yn gweld y gronfa integreiddio rhanbarthol fel rhywbeth yn lle hynny. Cafodd y gronfa integreiddio rhanbarthol ei chyflwyno drwy'r byrddau partneriaeth rhanbarthol fel rhan o'r ddeddfwriaeth sydd gennym yn y Senedd hon, ac mae'r gwasanaeth gofal cenedlaethol yn newid llawer hirach a mwy sylfaenol. Felly, dydw i ddim yn ystyried eu bod yn groes i'w gilydd o gwbl, ond rydym wedi ymrwymo tuag at wasanaeth gofal cenedlaethol ac rydym wedi gwneud cynnydd tuag ato. Bydd gennym swyddfa genedlaethol, a fydd yn agor o fewn Llywodraeth Cymru ym mis Ebrill y flwyddyn nesaf. Bydd gennym fframwaith cenedlaethol, lle byddwn yn edrych ar delerau ac amodau, oherwydd, yn amlwg, gydag 80 y cant o ofal cymdeithasol yn cael ei ddarparu drwy'r sector preifat, mae'n eithaf anodd cael safonau a fydd yn gyfartal ledled y sector, ac felly dyna rydyn ni'n gweld gwasanaeth gofal cenedlaethol yn ei wneud. Ond rwy'n credu bod yr Aelod yn llygad ei le wrth siarad am atal a bod atal yn gwbl hanfodol, a dyna pam rydyn ni'n gweithio'n galed iawn i geisio atal pobl rhag dod i'r ysbyty.
Fe soniodd am y materion ynghylch oedi wrth ryddhau cleifion, a dyna un o'n blaenoriaethau allweddol, ac rydym wedi gwneud llawer o waith ar hyn. Oherwydd bod peth o'r oedi wedi bod yn gysylltiedig â chael pobl yno i allu gwneud asesiadau, fel asesiadau gwaith cymdeithasol neu asesiadau eraill, rydym wedi sicrhau nawr bod gennym ni fodel asesydd dibynadwy, sy'n golygu nad oes rhaid i chi fod yn weithiwr cymdeithasol, er enghraifft, i wneud asesiad. Gallwch chi ddysgu'r sgiliau sydd eu hangen a gallwch chi wneud asesiad. Mae hynny wedi cael effaith fawr ar leihau'r amseroedd aros a'r oedi oherwydd nad oes rhywun yno i asesu'r bobl dan sylw.
Felly, rydym yn sicr yn mynd i'r afael â'r oedi, ac mae gennym ffordd lawer gwell o gasglu data hefyd, sydd eto'n sicrhau bod gennym ddata cywir iawn, fel ein bod ni'n gwybod yn union pam mae unigolion yn wynebu oedi: beth yw'r rheswm? Gweithiwr cymdeithasol? Y feddyginiaeth sy'n cael ei darparu? Ffisiotherapi? A sicrhaodd y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol fod £8.4 miliwn ychwanegol wedi cael ei roi i ofal lliniarol, er enghraifft—sydd, unwaith eto, rydym eisiau cadw pobl gartref pan fydd angen gofal lliniarol arnyn nhw, sicrhau nad oes angen iddyn nhw fynd i'r ysbyty, gan fod llawer o bobl yn yr ysbyty—a hefyd arian ar gyfer ailalluogi. Felly, dyma'r mathau o bethau y mae'n rhaid i ni eu rhoi yn y gymuned. Felly, ailadroddaf fy mod yn teimlo ein bod ni'n gwneud sylfaen dda iawn nawr ar gyfer symud ymlaen. Rydym wedi gweld rhywfaint o gynnydd. Mae llawer i'w wneud o hyd, ond rydym wedi ymrwymo'n llwyr i wneud hynny.
Wel, fel y gwyddom ni, mae gan Gymru boblogaeth oedrannus. Erbyn 2031, bydd bron i dreian o boblogaeth Cymru dros 60 a 12 y cant dros 75 mlwydd oed, felly mae'r angen i alinio gwasanaethau iechyd yn well gyda gofal cymdeithasol yn amlwg yn un o'r heriau polisi creiddiol sydd yn ein hwynebu dros y degawdau nesaf.
Dwi'n falch fod Plaid Cymru wedi llwyddo i sicrhau datblygu rhaglen waith hirdymor er mwyn sefydlu gwasanaeth gofal integredig llawn ar gyfer Cymru fydd am ddim, gan olygu nad ydy pobl yn cael eu cosbi am fod yn dlawd. Mae hon yn uchelgais a fydd yn dwyn ffrwyth lawr y lôn. Yn y cyfamser, serch hynny, mae'n hanfodol bod y seiliau cywir yn cael eu gosod, ac felly dwi'n croesawu'r diweddariad yma gan y Dirprwy Weinidog ar y camau sydd wedi cael eu cymryd i ddatblygu'r rhaglen gronfa integreiddio rhanbarthol. Un o'i brif amcanion ydy gwella darpariaeth ac effeithlonrwydd gofal yn y gymuned, sydd wrth gwrs yn rhan allweddol o'r agenda ataliol. Ond, fel rydym wedi ei nodi sawl gwaith erbyn hyn yn y dadleuon ar y gyllideb, mae'n anodd gweld sut mae'n bosib sgwario'r uchelgais gyda realiti y ffaith bod mwy a mwy o adnoddau ariannol y Llywodraeth yn cael eu tynnu oddi ar y rhaglenni ataliol er mwyn cynnal y gwasanaethau rheng flaen. Nid ffenomenon newydd mo hyn. Fe wnaeth adroddiad Wanless ei wneud yn glir nôl yn 2003 fod angen arallgyfeirio gofal a thriniaeth ysbytai i fod wedi'u canoli yn fwy ar ofal yn y gymuned. Ond, er hyn, dros yr 20 mlynedd diwethaf, mae'r ariannu ar gyfer gofal sylfaenol wedi aros yn llonydd, sydd wrth gwrs yn golygu cwymp mewn termau go iawn.
Well, as we know, Wales has an ageing population. By 2031, almost a third of the Welsh population will be over 60 and 12 per cent over 75 years old, so the need to align health services more effectively with social care is clearly one of the core policy challenges facing us over the next decades.
I'm pleased that Plaid Cymru has succeeded in securing the development of a long-term work programme to establish an integrated care programme for Wales, which will be free of charge, meaning that people won't be penalised for being poor. This is an ambition that will bear fruit down the road. In the meantime, however, it is crucial that the right foundations are laid, and therefore I welcome this update from the Deputy Minister on the steps that have been taken to develop the RIF. One of the main objectives is to improve the efficiency of care in the community and its provision, which is a key part of the preventative agenda. But, as we've noted many times now in debates on the budget, it's difficult to see how it's possible to square that ambition with the reality of the fact that more and more Government financial resources are being withdrawn from preventative programmes in order to maintain front-line services. This is not a new phenomenon. The Wanless report made it clear back in 2003 that we needed to redirect care and hospital treatment to be more focused in the community. However, over the past 20 years, funding for primary care has remained static, which means a decline in real terms.
I appreciate that the RIF is fixed up to March 2027, but its effectiveness has to be seen within the wider context of the Welsh Government's spending arrangements on primary and preventative care. I'd be grateful, therefore, if the Deputy Minister could explain how the budget for 2024-25 will affect the overarching aims of the RIF in the area of community-based care.
Another issue on which the RIF is rightly focused is supporting unpaid carers, which, according to the latest census data, make up around one in 10 of the entire Welsh population. We're well aware of their vital role within the health sector, with Social Care Wales estimating that their work is worth £8.1 billion to the Welsh economy each year. But, in what is becoming a recurring theme across the health and social care workforce, the value of what they put into the system is not reciprocated by what they get out of it, and the tragic irony in this case is that the very people who do so much for the health and well-being of our communities are themselves suffering. A recent report by the Networked Data Lab Wales has found that unpaid carers have worse mental and physical health outcomes than non-carers, and this is, in part, a consequence of relevant support mechanisms not being sufficiently targeted. This corroborates analysis undertaken by Carers Wales towards the end of last year, which showed that more than a quarter of unpaid carers considered their mental health to be 'bad' or 'very bad', and that half have experienced a deterioration of their physical health as a result of their caring responsibilities.
I note that, in 2021-22, regional partnership boards were expected to devote a minimum of 5 per cent of their RIF allocation to support unpaid carers. So, can the Deputy Minister confirm whether this remains an obligation for regional partnership boards? And, if so, why is this funding not having the desired impact in providing unpaid carers with the support they need? How is the Government going to ensure, therefore, that unpaid carers do not continue to be let down by the system that they contribute so greatly towards? Diolch.
Rwy'n gwerthfawrogi bod y gronfa integreiddio rhanbarthol wedi'i gosod hyd at fis Mawrth 2027, ond mae'n rhaid gweld ei heffeithiolrwydd yng nghyd-destun ehangach trefniadau gwariant Llywodraeth Cymru ar ofal sylfaenol ac ataliol. Byddwn yn ddiolchgar, felly, pe gallai'r Dirprwy Weinidog esbonio sut y bydd y gyllideb ar gyfer 2024-25 yn effeithio ar nodau cyffredinol y gronfa integreiddio rhanbarthol ym maes gofal yn y gymuned.
Mater arall y mae'r gronfa integreiddio rhanbarthol yn canolbwyntio arno yn briodol yw cefnogi gofalwyr di-dâl, sydd, yn ôl data diweddaraf y cyfrifiad, yn cyfrif am oddeutu un o bob 10 o boblogaeth gyfan Cymru. Rydym yn ymwybodol iawn o'u rôl hanfodol yn y sector iechyd, gyda Gofal Cymdeithasol Cymru yn amcangyfrif bod y gwaith a wneir ganddynt yn werth £8.1 biliwn i economi Cymru bob blwyddyn. Ond, o ran yr hyn sy'n dod yn thema gylchol ar draws y gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol, nid yw gwerth yr hyn y maen nhw'n ei roi yn y system yn gyson â'r hyn y maen nhw'n ei gael allan ohoni, a'r eironi trasig yn yr achos hwn yw bod yr union bobl sy'n gwneud cymaint dros iechyd a lles ein cymunedau eu hunain yn dioddef. Mae adroddiad diweddar gan Networked Data Lab Wales wedi canfod bod gan ofalwyr di-dâl ganlyniadau iechyd meddwl a chorfforol gwaeth na'r rhai nad ydynt yn ofalwyr, a bod hyn, yn rhannol, o ganlyniad i fethiant i dargedu mecanweithiau cymorth perthnasol yn ddigonol. Mae hyn yn ategu gwaith dadansoddi a wnaed gan Gofalwyr Cymru tua diwedd y llynedd, a ddangosodd fod mwy na chwarter o ofalwyr di-dâl o'r farn bod eu hiechyd meddwl yn 'wael' neu'n 'wael iawn', a bod hanner wedi profi dirywiad yn eu hiechyd corfforol o ganlyniad i'w cyfrifoldebau gofalu.
Nodaf, yn 2021-22, fod disgwyl i fyrddau partneriaeth rhanbarthol neilltuo o leiaf 5 y cant o'r hyn a ddyrannwyd iddynt o'r gronfa integreiddio rhanbarthol i gefnogi gofalwyr di-dâl. Felly, a all y Dirprwy Weinidog gadarnhau a yw hyn yn parhau i fod yn rhwymedigaeth ar gyfer byrddau partneriaeth rhanbarthol? Ac os felly, pam nad yw'r cyllid hwn yn cael yr effaith a ddymunir o ran darparu'r cymorth sydd ei angen ar ofalwyr di-dâl? Sut mae'r Llywodraeth yn mynd i sicrhau, felly, nad yw gofalwyr di-dâl yn parhau i gael eu siomi gan y system y mae'n nhw'n cyfrannu cymaint tuag ati? Diolch.
Diolch and thank you very much, Mabon ap Gwynfor, for your support for our long-term strategy and for the work that we've been able to do with Plaid Cymru in order to set up the expert group and ensure that we'll be moving towards a national care service over 10 years, which we are working closely together on.
In terms of how we are supporting, through the budget, to support care in the community, well, as Mabon ap Gwynfor will know, we have managed to increase the local government funding by 3 per cent. We wish it could be more, but it's being maintained and increased by 3 per cent. We're also pleased that we've been able to reinstate the social care workforce grant by £10 million, which we were afraid we were going to have to cut. But that is now being reinstated. And an additional, I think, £24 million has been added to the revenue support grant in order to support social care in the community.
So, we are very much aware that it is prevention and work in the community that we've got to concentrate our resources on, and I absolutely agree with him about the crucial importance of unpaid carers and the huge amount of work that they do to look after their loved ones, many of them from a very young age, which is a very important point, I think, about the young carers. And he said about one in 10.
I can confirm that 5 per cent of the RIF is still there to work with unpaid carers, and also confirm that there is £1 million each year that goes to the health boards to ensure that the movement between the hospital and home, when there is an unpaid carer involved, is given particular attention.
I'm aware also of the report that he refers to and the fact that there are often very gloomy portrayals of the stress that unpaid carers are experiencing, and that's why we felt very strongly that something must be done in order to support them by means of short breaks, because that was one of the things that we wanted. So, we have £9 million over a three-year period to provide short breaks for carers. I've been so impressed by some of the short breaks that have been provided. So, I think there are unpaid carers who are really benefiting from what we're doing, but there is an awful lot more to do because they do do such a huge amount of work in the community.
Diolch a diolch yn fawr iawn, Mabon ap Gwynfor, am eich cefnogaeth i'n strategaeth hirdymor ac am y gwaith yr ydym wedi gallu ei wneud gyda Phlaid Cymru er mwyn sefydlu'r grŵp arbenigol a sicrhau y byddwn yn symud tuag at wasanaeth gofal cenedlaethol dros 10 mlynedd, yr ydym yn cydweithio'n agos arno.
O ran sut yr ydym yn cefnogi, drwy'r gyllideb, i gefnogi gofal yn y gymuned, wel, fel y gŵyr Mabon ap Gwynfor, rydym wedi llwyddo i gynyddu cyllid llywodraeth leol 3 y cant. Byddem yn hoffi pe gallai fod yn fwy, ond mae'n cael ei gynnal a'i gynyddu 3 y cant. Rydym hefyd yn falch ein bod wedi gallu adfer grant y gweithlu gofal cymdeithasol o £10 miliwn, yr oeddem yn ofni y byddai'n rhaid i ni ei dorri. Ond mae hwnnw'n cael ei adfer nawr. Ac mae £24 miliwn ychwanegol, rwy'n credu, wedi cael ei ychwanegu at y grant cynnal refeniw er mwyn cefnogi gofal cymdeithasol yn y gymuned.
Felly, rydym yn ymwybodol iawn mai gwaith atal a gwaith yn y gymuned y mae'n rhaid i ni ganolbwyntio ein hadnoddau arnyn nhw, ac rwy'n cytuno'n llwyr ag ef am bwysigrwydd hanfodol gofalwyr di-dâl a'r llawer iawn o waith maen nhw'n ei wneud i ofalu am eu hanwyliaid, llawer ohonyn nhw o oedran ifanc iawn, sy'n bwynt pwysig iawn, rwy'n credu, am y gofalwyr ifanc. Ac fe ddywedodd oddeutu un o bob 10.
Gallaf gadarnhau bod 5 y cant o'r gronfa integreiddio rhanbarthol yn dal i fod yno i weithio gyda gofalwyr di-dâl, a gallaf gadarnhau hefyd fod £1 filiwn bob blwyddyn yn mynd i'r byrddau iechyd i sicrhau bod y symudiad rhwng yr ysbyty a'r cartref, pan fo gofalwr di-dâl dan sylw, yn cael sylw arbennig.
Rwy'n ymwybodol hefyd o'r adroddiad y mae'n cyfeirio ato a'r ffaith bod portreadau tywyll iawn yn aml o'r straen y mae gofalwyr di-dâl yn ei brofi, a dyna pam roeddem yn teimlo'n gryf iawn bod yn rhaid gwneud rhywbeth er mwyn eu cefnogi trwy seibiannau byr, oherwydd dyna un o'r pethau yr oeddem ni eu heisiau. Felly, mae gennym ni £9 miliwn dros gyfnod o dair blynedd i ddarparu seibiannau byr i ofalwyr. Mae rhai o'r seibiannau byr a ddarparwyd wedi creu argraff fawr arnaf. Felly, rwy'n credu bod gofalwyr di-dâl sy'n elwa'n fawr o'r hyn rydym yn ei wneud, ond mae llawer iawn mwy i'w wneud oherwydd maen nhw'n gwneud cymaint o waith yn y gymuned.
Before I go to the last question, Deputy Minister, just to let you know, there's a technical slight hitch, because you're covering your microphone with your paper, so we're picking you up from the side microphones and maybe not so clear.
Cyn i mi fynd at y cwestiwn olaf, Dirprwy Weinidog, dim ond i roi gwybod i chi, mae anhap technegol bach, oherwydd rydych chi'n gorchuddio'ch meicroffon gyda'ch papur, felly rydyn ni'n eich clywed chi drwy'r meicroffonau ochr ac efallai ddim mor glir.
Okay.
Iawn.
Huw Irranca-Davies.
Huw Irranca-Davies.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I really welcome the statement today to see how this work is progressing, and I note that there are two examples you refer to in your statement within the Cwm Taf Morgannwg University Health Board area. One of them, and I've seen it with my own eyes, is the hospital discharge project within Cwm Taf Morgannwg, and it's not simply the 88 people who were supported to move back home last year, but the over 600 people who did not need readmission because of the support they were given to stay within their homes and live independently. But there's also the work being done on the Sunnyside health and well-being centre in Bridgend through the regional partnership board capital funding.
But my question to you is this: we still know that in the Bridgend area of Cwm Taf Morgannwg University Health Board footprint, we still have a significant problem with being able to discharge people out of Princess of Wales Hospital so that they can go back home or can live independently, and also then allow the flow through the hospital. So, do you see the regional partnership boards as a way to actually channel more funding into projects that can release the flows through the hospital and enable people to live well for longer at home?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n croesawu'r datganiad heddiw i weld sut mae'r gwaith hwn yn mynd rhagddo, ac rwy'n nodi bod dwy enghraifft rydych chi'n cyfeirio atyn nhw yn eich datganiad yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg. Un ohonyn nhw, ac rwyf wedi ei gweld gyda fy llygaid fy hun, yw'r prosiect rhyddhau o'r ysbyty yng Nghwm Taf Morgannwg, ac nid dim ond yr 88 o bobl a gafodd gymorth i symud yn ôl adref y llynedd, ond y mwy na 600 o bobl nad oedd angen iddyn nhw gael eu haildderbyn oherwydd y gefnogaeth a roddwyd iddyn nhw i aros yn eu cartrefi a byw'n annibynnol. Ond hefyd mae'r gwaith sy'n cael ei wneud ar ganolfan iechyd a lles Sunnyside ym Mhen-y-bont ar Ogwr drwy gyllid cyfalaf y bwrdd partneriaeth rhanbarthol.
Ond fy nghwestiwn i chi yw hyn: rydym yn dal i wybod, yn ardal Pen-y-bont ar Ogwr o ôl troed Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg, fod gennym broblem sylweddol o hyd o ran gallu rhyddhau pobl o Ysbyty Tywysoges Cymru fel y gallan nhw fynd yn ôl adref neu fyw'n annibynnol, a hefyd ganiatáu'r llif drwy'r ysbyty wedyn. Felly, a ydych chi'n gweld y byrddau partneriaeth rhanbarthol fel ffordd o sianelu mwy o gyllid mewn gwirionedd i brosiectau a all ryddhau'r llif drwy'r ysbyty a galluogi pobl i fyw'n dda am fwy o amser gartref?
Yes, I thank Huw Irranca-Davies for that question. Enabling the flow through hospitals is one of the key issues that the regional partnership boards have to address, and it is one of their aims in order to do that. But, I think, obviously, that the flow through hospitals is held up by particular reasons, and with the data that we've got now, we are able to pinpoint exactly what is the reason for each person who is being delayed, and it varies month by month. Sometimes it's a lack of social work assessments; sometimes it's a lack due to a more medical reason; medicines can be a delay for people being discharged, and physiotherapy can be a delay. So, we're now in a position where we can actually see what is happening. And as I said in my response earlier, there's the development of the trusted assessor model, which is throughout Wales, and Bridgend has got trusted assessors, where you don't have to be a social worker to do one of these assessments; you can do a preliminary assessment that can enable somebody to go home, and you can put more effort in then when they're actually at home. So, that is happening, so that should enable this to bring down the list. But it is a long process, and we have had some—. Things have improved slightly, I would say, but we're on the right track, and I think we've got firmer foundations now.
Ydw, diolch i Huw Irranca-Davies am y cwestiwn yna. Mae galluogi'r llif drwy ysbytai yn un o'r materion allweddol y mae'n rhaid i'r byrddau partneriaeth rhanbarthol fynd i'r afael â nhw, ac mae'n un o'u nodau er mwyn gwneud hynny. Ond, rwy'n credu, yn amlwg, bod y llif trwy ysbytai yn cael ei gynnal gan resymau penodol, a gyda'r data sydd gennym nawr, gallwn nodi yn union beth yw'r rheswm dros oedi yn achos pob person, ac mae'n amrywio o fis i fis. Weithiau mae'n ddiffyg asesiadau gwaith cymdeithasol; weithiau mae'n ddiffyg oherwydd rheswm mwy meddygol; gall meddyginiaethau achosi oedi i bobl wrth iddynt gael eu rhyddhau, a gall ffisiotherapi achosi oedi. Felly, rydym bellach mewn sefyllfa lle gallwn weld beth sy'n digwydd. Ac fel y dywedais i yn fy ymateb yn gynharach, mae datblygiad y model asesydd dibynadwy, sydd ledled Cymru, ac mae gan Ben-y-bont ar Ogwr aseswyr dibynadwy, pryd nad oes rhaid i chi fod yn weithiwr cymdeithasol i wneud un o'r asesiadau hyn; gallwch wneud asesiad rhagarweiniol a all alluogi rhywun i fynd adref, a gallwch roi mwy o ymdrech i mewn pan fyddant adref mewn gwirionedd. Felly, mae hynny'n digwydd, felly dylai hynny olygu y bydd y rhestr yn dod i lawr. Ond mae'n broses hir, ac rydyn ni wedi cael rhai—. Mae pethau wedi gwella ychydig, byddwn i'n dweud, ond rydyn ni ar y trywydd iawn, ac rwy'n credu bod gennym ni sylfeini cadarnach nawr.
Diolch i'r Dirprwy Weinidog.
Thank you, Deputy Minister.
Eitem 7 heddiw yw'r datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ar ail gartrefi a fforddiadwyedd. Galwaf ar y Gweinidog Newid Hinsawdd, Julie James.
Item 7 today is a statement by the Minister for Climate Change on second homes and affordability. I call on the Minister for Climate Change, Julie James.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I am pleased today to provide an update on developments to address the large numbers of second homes and short-term lets in many communities and also the work of the Dwyfor pilot. This work takes forward our commitments in the programme for government and in the co-operation agreement with Plaid Cymru.
We have already made significant progress in bringing together a comprehensive suite of complementary measures. These give more leverage in managing future numbers of second homes and short-term lets. For example, since April 2023, local authorities have been able to introduce higher discretionary council tax premiums on second homes and long-term empty properties. Indeed, from April this year, 18 will be applying premiums on either or both types of property, and from April 2025, all but two local authorities have indicated they will be utilising the premiums.
A number of local authorities have also indicated they will increase the percentage charged year on year, over a three-year period, particularly for long-term empty properties. This would bring them alongside Cyngor Gwynedd in applying premiums above the previous maximum 100 per cent limit.
The Minister for Finance and Local Government has encouraged councils applying premiums to publish information about how much additional revenue has been raised through the premiums and how it has been used. Having this information is important: it ensures we know how local policies are working, as well as improving local transparency. We will continue to encourage improved communication in this space. Based on the information that local authorities have published to date for the 2022-23 financial year, we know that over £17 million of additional revenue was raised to be invested in public services, including addressing homelessness and improving the supply of social housing.
Last year, I announced a £50 million empty homes grant scheme, helping to bring 2,000 long-term empty homes back into occupation. The Welsh Government has protected the £25 million budget for 2024-25, and deferred £19 million of the 2023-24 budget to 2025-26 to maximise the scheme's impact. Again, along with the council tax premiums, this is part of a concerted and coherent approach to bringing these properties back into habitable use as people's homes.
We are acutely conscious of the challenge in finding affordable property, but also of being able to afford to remain in it. As part of the co-operation agreement, we considered gaps in the mortgage market and our current support for home ownership. This helped us to establish where local mortgages might fit into the current governmental package and to consider any further appropriate support. An immediate priority was considering a gap in the market for those struggling to afford mortgage payments and at serious risk of losing their home due to the cost-of-living crisis. Dirprwy Lywydd, as a result, we developed Help to Stay Wales, which launched in November 2023, with up to £40 million available over two years. We are keeping under review what further support may be provided locally, and £20 million of financial transactions capital was allocated in the final budget for this purpose.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n falch heddiw o roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ddatblygiadau i fynd i'r afael â'r niferoedd mawr o ail gartrefi a llety gosod tymor byr mewn llawer o gymunedau a hefyd gwaith cynllun treialu Dwyfor. Mae'r gwaith hwn yn bwrw ymlaen â'n hymrwymiadau yn y rhaglen lywodraethu ac yn y cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru.
Rydym eisoes wedi gwneud cynnydd sylweddol o ran dod â chyfres gynhwysfawr o fesurau ategol ynghyd. Mae'r rhain yn rhoi mwy o drosoledd wrth reoli niferoedd ail gartrefi a llety gosod tymor byr yn y dyfodol. Er enghraifft, ers mis Ebrill 2023, mae awdurdodau lleol wedi gallu cyflwyno premiymau treth gyngor dewisol uwch ar ail gartrefi ac eiddo gwag hirdymor. Yn wir, o fis Ebrill eleni, bydd 18 yn cyflwyno premiymau ar un neu'r ddau fath o eiddo, ac o fis Ebrill 2025, mae pob awdurdod lleol heblaw dau wedi nodi y byddant yn defnyddio'r premiymau.
Mae nifer o awdurdodau lleol hefyd wedi nodi y byddant yn cynyddu'r ganran a godir o flwyddyn i flwyddyn, dros gyfnod o dair blynedd, yn enwedig ar gyfer eiddo gwag tymor hir. Byddai hyn yn dod â nhw ochr yn ochr â Chyngor Gwynedd i gyflwyno premiymau uwchlaw'r terfyn uchaf blaenorol o 100 y cant.
Mae'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol wedi annog cynghorau sy'n gwneud cais am bremiymau i gyhoeddi gwybodaeth am faint o refeniw ychwanegol sydd wedi ei godi drwy'r premiymau a sut y cafodd ei ddefnyddio. Mae cael yr wybodaeth hon yn bwysig: mae'n sicrhau ein bod yn gwybod sut mae polisïau lleol yn gweithio, yn ogystal â gwella tryloywder lleol. Byddwn yn parhau i annog gwell cyfathrebu yn y maes hwn. Yn seiliedig ar yr wybodaeth y mae awdurdodau lleol wedi'i chyhoeddi hyd yma ar gyfer blwyddyn ariannol 2022-23, gwyddom fod dros £17 miliwn o refeniw ychwanegol wedi'i godi i'w fuddsoddi mewn gwasanaethau cyhoeddus, gan gynnwys mynd i'r afael â digartrefedd a gwella'r cyflenwad o dai cymdeithasol.
Y llynedd, cyhoeddais gynllun grant cartrefi gwag gwerth £50 miliwn, gan alluogi meddiannu 2,000 o gartrefi gwag hirdymor unwaith eto. Mae Llywodraeth Cymru wedi diogelu'r gyllideb o £25 miliwn ar gyfer 2024-25, ac wedi gohirio £19 miliwn o gyllideb 2023-24 hyd at 2025-26 i fanteisio i'r eithaf ar effaith y cynllun. Unwaith eto, ynghyd â'r premiymau treth gyngor, mae hyn yn rhan o ddull pendant a chydlynol o ddod ag eiddo yn ôl i gyflwr addas fel y gellir ei ddefnyddio eto fel cartref.
Rydym yn ymwybodol iawn o'r her o ran dod o hyd i eiddo fforddiadwy, ond hefyd yr her o allu fforddio aros ynddo. Fel rhan o'r cytundeb cydweithio, gwnaethom ystyried bylchau yn y farchnad forgeisi a'n cefnogaeth bresennol ar gyfer perchenogaeth cartrefi. Fe wnaeth hyn ein helpu i sefydlu pryd y gallai morgeisi lleol fod yn rhan o'r pecyn llywodraethol presennol ac i ystyried unrhyw gymorth priodol pellach. Blaenoriaeth uniongyrchol oedd ystyried bwlch yn y farchnad i'r rhai sy'n ei chael hi'n anodd fforddio taliadau morgais ac mewn perygl difrifol o golli eu cartref oherwydd yr argyfwng costau byw. Dirprwy Lywydd, o ganlyniad, fe wnaethom ddatblygu Cymorth i Aros Cymru, a lansiwyd ym mis Tachwedd 2023, gyda hyd at £40 miliwn ar gael dros ddwy flynedd. Rydym yn parhau i adolygu'r cymorth pellach y gellir ei ddarparu'n lleol, a dyrannwyd £20 miliwn o gyfalaf trafodiadau ariannol yn y gyllideb derfynol at y diben hwn.
More broadly, we continue to investigate whether changes to the higher residential rates of land transaction tax could help advantage people buying homes for permanent occupation. We will continue to engage with local authorities to explore how increased LTT rates for second homes and holiday lets could be applied in their local areas in the future. This includes addressing the various policy, evidence and legal considerations.
Plans to introduce a statutory registration and licensing scheme for all visitor accommodation in Wales were set out by the Deputy Minister for Arts, Sport and Tourism on 9 January, with legislation expected to be introduced to the Senedd before the end of this year. The registration and licensing scheme is intended to deliver a register of visitor accommodation and to require providers to demonstrate compliance with safety and quality requirements. In line with the co-operation agreement commitment, we intend to focus our licensing efforts initially on short-term lets, which could otherwise be used as residential accommodation. This recognises the current disparity in regulation between the private rented sector and short-term holiday lets.
We have also made significant progress in supporting our Welsh-speaking communities. The Minister for Education and the Welsh Language established the independent Commission for Welsh-speaking Communities in 2022, with the aim of making recommendations to strengthen Welsh-speaking communities. The commission’s position paper, published last June, summarised its initial findings. The commission continues to consider a range of policy areas, including housing, the economy, planning, community development and education. These are, of course, interlinked and vital in supporting the future of our Welsh-speaking communities, and a final report, including recommendations, is due for publication in August.
The highest percentage of people able to speak Welsh is in north-west Wales. The Dwyfor pilot is working to bring together the efforts of a range of parties in this part of north-west Wales with a high density of Welsh speakers. Again, my thanks go to Cyngor Gwynedd, Eryri national park, Grŵp Cynefin and Adra housing associations, and to local communities for their work in the pilot. Cyngor Gwynedd’s considerations of the article 4 planning powers I set out in my January 2023 update are important in both the pilot and the national context. This work will help all parts of Wales better understand the implications and processes involved in taking forward this groundbreaking work.
Last summer, the council promoted and consulted broadly on its proposed direction, with information sent to all residential properties within the Gwynedd planning authority area. They received more than 4,000 responses, and I understand that these have now been analysed. Cyngor Gwynedd will develop a consultation report, which will go through the requisite steps before the council decides if the direction should be implemented. Cyngor Gwynedd is committed to sharing ongoing learning throughout this process, and, from this May, Eryri National Park Authority will also consult on introducing an article 4 direction in its area.
The successful multi-partner work on the piloted homebuy offer also continues. Grŵp Cynefin, Cyngor Gwynedd and pilot staff have made great strides since the programme became operational in Dwyfor in September 2022. I am pleased to note that there have now been 20 approvals across Dwyfor and 13 families have now completed, meaning that home ownership has become a reality for them. To put that into context, Dirprwy Lywydd, that is 13 in an area that saw a single completion in the preceding five years. Some of that is down to the additional flexibility we have built into the offer in the pilot area, and we are also taking the opportunity to consider the learning from this and whether it can be applied to other schemes.
The pilot is actively supporting community-led housing capacity and their aspirations, working with existing groups as well as encouraging new ones to form. Seven groups are now progressing with their own housing projects. This aligns with our aim to bring more properties, especially empty properties, into common ownership at local level, with a view to increasing long-term rentals.
I also committed to sharing updates on the pilot’s independent evaluation. This work will help develop a reliable evidence base on what works, building evidence in a Welsh context. The researchers are currently undertaking scoping work and stakeholder engagement. They have already reviewed key policy documents, completed a thorough data review, and are now in discussion with data holders as to how it can be used to measure key pilot outcomes.
This data will help measure outcomes linked to property uses, as well as rent costs, energy performance, land transactions, tourism and the Welsh language. The research will embrace the range of associated inputs, outputs, outcomes and impact. An online interactive application is being developed to allow users to observe impact and develop learning across different aspects of the pilot. More broadly, the evaluation will continue to engage with pilot communities, including young people and others seeking affordable housing, alongside a range of stakeholders.
Dirprwy Lywydd, as ever, there is a great deal happening in this broad and cross-cutting policy area. The work brings together a radical set of measures, unparalleled in a UK context, and a further progress report will follow in six months’ time. Diolch.
Yn ehangach, rydym yn parhau i ymchwilio i weld a allai newidiadau i'r cyfraddau preswyl uwch o dreth trafodiadau tir helpu i roi mantais i'r bobl sy'n prynu cartrefi i'w meddiannu'n barhaol. Byddwn yn parhau i ymgysylltu ag awdurdodau lleol i archwilio sut y gellid cymhwyso cyfraddau TTT uwch ar gyfer ail gartrefi a llety gwyliau yn eu hardaloedd lleol yn y dyfodol. Mae hyn yn cynnwys mynd i'r afael â'r gwahanol ystyriaethau polisi, tystiolaeth a chyfreithiol.
Cafodd cynlluniau i gyflwyno cynllun cofrestru a thrwyddedu statudol ar gyfer pob llety ymwelwyr yng Nghymru eu nodi gan Ddirprwy Weinidog y Celfyddydau, Chwaraeon a Thwristiaeth ar 9 Ionawr, a disgwylir i ddeddfwriaeth gael ei chyflwyno i'r Senedd cyn diwedd eleni. Bwriad y cynllun cofrestru a thrwyddedu yw cyflwyno cofrestr o lety ymwelwyr ac i'w gwneud yn ofynnol i ddarparwyr ddangos cydymffurfiaeth â gofynion diogelwch ac ansawdd. Yn unol ag ymrwymiad y cytundeb cydweithio, rydym yn bwriadu canolbwyntio ein hymdrechion trwyddedu i ddechrau ar lety gosod tymor byr, y gellid eu defnyddio fel llety preswyl fel arall. Mae hyn yn cydnabod yr anghyfartaledd presennol mewn rheoleiddio rhwng y sector rhentu preifat a llety gwyliau tymor byr.
Rydym hefyd wedi gwneud cynnydd sylweddol o ran cefnogi ein cymunedau Cymraeg. Sefydlodd Gweinidog y Gymraeg ac Addysg y Comisiwn Cymunedau Cymraeg annibynnol yn 2022, gyda'r nod o wneud argymhellion i gryfhau cymunedau Cymraeg. Crynhodd papur sefyllfa'r comisiwn, a gyhoeddwyd fis Mehefin diwethaf, ei ganfyddiadau cychwynnol. Mae'r comisiwn yn parhau i ystyried ystod o feysydd polisi, gan gynnwys tai, yr economi, cynllunio, datblygu cymunedol ac addysg. Mae'r rhain, wrth gwrs, yn gydgysylltiedig ac yn hanfodol wrth gefnogi dyfodol ein cymunedau Cymraeg, ac mae disgwyl cyhoeddi adroddiad terfynol, gan gynnwys argymhellion, ym mis Awst.
Mae'r ganran uchaf o bobl sy'n gallu siarad Cymraeg yn y gogledd-orllewin. Mae cynllun treialu Dwyfor yn gweithio i ddod ag ymdrechion amrywiaeth o bleidiau ynghyd yn y rhan hon o'r gogledd-orllewin sydd â dwysedd uchel o siaradwyr Cymraeg. Unwaith eto, hoffwn ddiolch i Gyngor Gwynedd, Parc Cenedlaethol Eryri, cymdeithasau tai Grŵp Cynefin ac Adra, ac i gymunedau lleol am eu gwaith yn y cynllun treialu. Mae ystyriaethau Cyngor Gwynedd o'r pwerau cynllunio erthygl 4 a amlinellais yn fy niweddariad ym mis Ionawr 2023 yn bwysig yn y cynllun treialu ac yn y cyd-destun cenedlaethol. Bydd y gwaith hwn yn helpu pob rhan o Gymru i ddeall yn well y goblygiadau a'r prosesau sy'n gysylltiedig â datblygu'r gwaith arloesol hwn.
Yr haf diwethaf, bu'r cyngor yn hyrwyddo ac ymgynghori'n eang ar ei gyfarwyddyd arfaethedig, gyda gwybodaeth yn cael ei hanfon i bob eiddo preswyl o fewn ardal awdurdod cynllunio Gwynedd. Derbyniodd dros 4,000 o ymatebion, ac rwy'n deall bod y rhain bellach wedi'u dadansoddi. Bydd Cyngor Gwynedd yn datblygu adroddiad ymgynghori, a fydd yn mynd drwy'r camau angenrheidiol cyn i'r cyngor benderfynu a ddylid gweithredu'r cyfarwyddyd. Mae Cyngor Gwynedd wedi ymrwymo i rannu dysgu parhaus drwy gydol y broses hon, ac o fis Mai eleni, bydd Awdurdod Parc Cenedlaethol Eryri hefyd yn ymgynghori ar gyflwyno cyfarwyddyd erthygl 4 yn ei ardal.
Mae'r gwaith aml-bartner llwyddiannus ar y cynnig cymorth prynu a dreialwyd hefyd yn parhau. Mae Grŵp Cynefin, Cyngor Gwynedd a staff y cynllun treialu wedi cymryd camau breision ers i'r rhaglen ddod yn weithredol yn Nwyfor ym mis Medi 2022. Rwy'n falch o nodi y bu 20 achos o gymeradwyo ar draws Dwyfor erbyn hyn ac mae 13 o deuluoedd bellach wedi cwblhau, sy'n golygu bod perchentyaeth wedi dod yn realiti iddynt. I roi hynny yn ei gyd-destun, Dirprwy Lywydd, mae hynny'n 13 mewn ardal a welodd un achos o gwblhau dros y pum mlynedd flaenorol. Mae rhywfaint o hynny oherwydd yr hyblygrwydd ychwanegol yr ydym wedi'i gynnwys yn y cynnig yn ardal y cynllun treialu, ac rydym hefyd yn manteisio ar y cyfle i ystyried y dysgu o hyn ac a ellir ei ddefnyddio mewn cynlluniau eraill.
Mae'r cynllun treialu yn cefnogi capasiti tai dan arweiniad y gymuned a'u dyheadau, gan weithio gyda grwpiau presennol yn ogystal ag annog rhai newydd i ffurfio. Mae saith grŵp bellach yn symud ymlaen gyda'u prosiectau tai eu hunain. Mae hyn yn cyd-fynd â'n nod o ddod â mwy o eiddo, yn enwedig eiddo gwag, i berchnogaeth gyffredin ar lefel leol, gyda'r bwriad o gynyddu eiddo rhent tymor hir.
Rwyf hefyd wedi ymrwymo i rannu'r wybodaeth ddiweddaraf am werthusiad annibynnol y cynllun treialu. Bydd y gwaith hwn yn helpu i ddatblygu sylfaen dystiolaeth ddibynadwy o ran yr hyn sy'n gweithio, gan adeiladu tystiolaeth yng nghyd-destun Cymru. Ar hyn o bryd mae'r ymchwilwyr yn ymgymryd â gwaith cwmpasu ac ymgysylltu â rhanddeiliaid. Maen nhw eisoes wedi adolygu dogfennau polisi allweddol, wedi cwblhau adolygiad data trylwyr, ac maent bellach yn trafod â deiliaid data ynghylch sut y gellir ei ddefnyddio i fesur canlyniadau allweddol y cynllun treialu.
Bydd y data hwn yn helpu i fesur canlyniadau sy'n gysylltiedig â defnyddiau eiddo, yn ogystal â chostau rhent, perfformiad ynni, trafodiadau tir, twristiaeth a'r Gymraeg. Bydd yr ymchwil yn cofleidio'r ystod o fewnbynnau, allbynnau, canlyniadau ac effaith cysylltiedig. Mae cymhwysiad rhyngweithiol ar-lein yn cael ei ddatblygu i ganiatáu i ddefnyddwyr arsylwi effaith a datblygu dysgu ar draws gwahanol agweddau ar y cynllun treialu. Yn ehangach, bydd y gwerthusiad yn parhau i ymgysylltu â chymunedau'r cynllun treialu, gan gynnwys pobl ifanc ac eraill sy'n chwilio am dai fforddiadwy, ochr yn ochr ag amrywiaeth o randdeiliaid.
Dirprwy Lywydd, fel erioed, mae llawer iawn yn digwydd yn y maes polisi eang a thrawsbynciol hwn. Mae'r gwaith yn dwyn ynghyd set radical o fesurau, heb ei hail yng nghyd-destun y DU, a bydd adroddiad cynnydd pellach yn dilyn ymhen chwe mis. Diolch.
Thank you, Minister, for your statement. It was quite comprehensive, actually. I will declare an interest because of my own properties. As Community Housing Cymru have stated, building new homes has never been more difficult. The homelessness now seen in Wales is a national embarrassment. Affordable homes, for many, are a major problem in accessing them. However, the targeting of short-term holiday lets and second home owners is not the panacea you describe, because, like it or not, they do contribute towards our local economy.
You informed the Finance Committee that you can get about four houses per £1 million. That's a lot of money. And you also state in your statement that £17 million has come in as a result of the council tax premiums for homelessness and new rented social homes, so my statement is going to ask a few questions, Minister. I'd be really grateful if you could answer them today. So, how many new rented social homes have been built with the £17 million that's come in?
Now, you also state that £250,000 to—. No, it's a fact that a house now costs—. It used to be £179,000 was classed as an affordable home; it's gone up to £250,000. I believe that's unaffordable for many in my constituency. Would you look at reducing administrative costs for developers by releasing publicly owned land for development, particularly in the rented social sector? That's where there's a weakness in my own constituency and across Wales. There's no shortage of people coming in and wanting to build homes, but the majority of homes I'm seeing up for sale, Minister, in new little areas for estates and things are £395,000 plus. That's not where we need to be. We need to get these people out of temporary accommodation. We need to get them out of hotel rooms. They need a home, a roof above their own head. So, would you look at reducing some administrative costs, looking at the planning system to streamline it, so we can have these rented social homes coming forward?
We have 22,634 empty homes. Now, despite this trajectory—. And you're right, you did put £50 million into the empty homes grants scheme. I understand that's now £25 million, at a time when we need a number of those empty homes back in stock, so that they can become rented social homes. Clarity as to how deferring £19 million of the 2023-24 budget to 2025-26 will maximise the scheme impact—I'd like some clarity on that.
Data collection, we've raised in the committee, we've raised it here, Minister. Data collection, we really need to know now how many rented social homes we have, how many private sector rented homes we've got, how many second homes, how many—. We just need this data collection. Now, I've raised this in the past, why Rent Smart Wales can't be more proactive and an agent for this data collection. Are you taking that forward? You mentioned you were reviewing the work of Rent Smart Wales. How is that review progressing?
What steps will you take to encourage local authorities to use empty property management orders? And if that doesn't work, clamping down on the scourge of long-term empty homes by maybe using compulsory purchase powers. I've got a number of empty homes in Aberconwy where the probate is a nightmare. It can take up to two years to get probate through. Are you working with the UK Government to try and look at streamlining the probate delays?
Another question: is there going to be a financial hit to the Dwyfor project in the next financial year? You've actually held a pilot for second homes and Rent Smart Wales's anti-racism training for landlords, but is that going to be consistent?
I'll turn to the article 4 consultation. I responded directly to Gwynedd, formally objecting, for example, that section 1A would result in a resident who lives in their home within the area of Gwynedd impacted by the direction having to apply for planning permission for creating a short-term let within part of their property that they live in as their sole or main residence. We all know that, across Wales, people have gone into holiday lets and things. The whole market needs looking at, Minister. It isn’t quite as simple as your statement reads. So, I want to know how you intend to deal with those kinds of issues. The wish to generate extra income is to be commended, and it’s unsurprising when considering shocking facts, such as that residents of Arfon earn £3,500 less per year than the UK average wage. This is yet another consequence, I’m afraid, of 25 years of Welsh Labour propped up by Plaid Cymru.
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad. Roedd yn eithaf cynhwysfawr, mewn gwirionedd. Fe wnaf ddatgan buddiant oherwydd fy eiddo fy hun. Fel y dywedodd Cartrefi Cymunedol Cymru, ni fu adeiladu cartrefi newydd erioed yn anoddach. Mae'r digartrefedd sydd bellach i'w weld yng Nghymru yn embaras cenedlaethol. Mae cael gafael ar gartrefi fforddiadwy yn broblem fawr i lawer. Fodd bynnag, nid targedu llety gwyliau tymor byr a pherchnogion ail gartrefi yw'r ateb i bob problem rydych chi'n ei ddisgrifio, oherwydd p'un a ydych yn ei hoffi ai peidio, maen nhw'n cyfrannu tuag at ein heconomi leol.
Fe wnaethoch chi roi gwybod i'r Pwyllgor Cyllid y gallwch chi gael tua phedwar tŷ i bob £1 miliwn. Mae hynny'n llawer iawn o arian. Ac rydych hefyd yn datgan yn eich datganiad bod £17 miliwn wedi dod i mewn o ganlyniad i'r premiymau treth gyngor ar gyfer digartrefedd a chartrefi rhent cymdeithasol newydd, felly mae fy natganiad yn mynd i ofyn ychydig o gwestiynau, Gweinidog. Fe fyddwn yn ddiolchgar iawn pe baech yn gallu ateb y rhain heddiw. Felly, faint o gartrefi rhent cymdeithasol newydd sydd wedi'u hadeiladu gyda'r £17 miliwn sydd wedi dod i mewn?
Nawr, rydych chi hefyd yn dweud bod £250,000 i—. Na, mae'n ffaith bod tŷ bellach yn costio—. Roedd £179,000 yn arfer cael ei ystyried yn gartref fforddiadwy; mae wedi codi hyd at £250,000. Rwy'n credu bod hynny'n anfforddiadwy i lawer yn fy etholaeth i. A fyddech chi'n ystyried lleihau costau gweinyddu i ddatblygwyr drwy ryddhau tir sy'n eiddo cyhoeddus i'w ddatblygu, yn enwedig yn y sector rhentu cymdeithasol? Dyna lle mae gwendid yn fy etholaeth fy hun ac ar draws Cymru. Does dim prinder pobl yn dod i mewn ac eisiau adeiladu cartrefi, ond mae'r rhan fwyaf o gartrefi rwy'n eu gweld ar werth, Gweinidog, mewn ardaloedd bychain newydd ar gyfer ystadau ac ati yn £395,000 a mwy. Nid dyna lle mae angen i ni fod. Mae angen i ni gael y bobl hyn allan o lety dros dro. Mae angen i ni eu cael allan o ystafelloedd gwestai. Maen nhw angen cartref, to uwch eu pennau eu hunain. Felly, a fyddech chi'n ystyried lleihau rhai costau gweinyddu, gan edrych ar y system gynllunio er mwyn ei symleiddio, fel y gallwn ni gael y tai rhent cymdeithasol hyn?
Mae gennym 22,634 o gartrefi gwag. Nawr, er gwaethaf y trywydd hwn—. Ac rydych chi'n iawn, fe wnaethoch chi roi £50 miliwn i mewn i'r cynllun grantiau cartrefi gwag. Rwy'n deall bod hwnnw bellach yn £25 miliwn, ar adeg pan fo angen i nifer o'r cartrefi gwag hynny ddychwelyd yn ôl i'r stoc, fel y gallant ddod yn gartrefi cymdeithasol ar rent. Eglurder o ran sut y bydd gohirio £19 miliwn o gyllideb 2023-24 tan 2025-26 yn sicrhau effaith fwyaf posibl y cynllun—hoffwn gael rhywfaint o eglurder ar hynny.
Casglu data, rydym wedi codi yn y pwyllgor, rydym wedi ei godi yma, Gweinidog. Casglu data, mae gwir angen i ni wybod nawr faint o gartrefi rhent cymdeithasol sydd gennym, faint o gartrefi rhent sector preifat sydd gennym, faint o ail gartrefi, faint o bobl—. Mae angen y data hwn arnom. Nawr, rwyf wedi codi hyn yn y gorffennol, pam na all Rhentu Doeth Cymru fod yn fwy rhagweithiol ac yn asiant ar gyfer y casglu data hwn. A ydych chi'n bwrw ymlaen â hynny? Roeddech chi'n sôn eich bod yn adolygu gwaith Rhentu Doeth Cymru. Sut mae'r adolygiad hwnnw'n datblygu?
Pa gamau y byddwch chi'n eu cymryd i annog awdurdodau lleol i ddefnyddio gorchmynion rheoli eiddo gwag? Ac os nad yw hynny'n gweithio, yna tynhau'r rheolau i gael gwared ar y pla o gartrefi gwag hirdymor trwy ddefnyddio pwerau prynu gorfodol efallai. Mae gen i nifer o gartrefi gwag yn Aberconwy lle mae'r profiant yn hunllef. Gall gymryd hyd at ddwy flynedd i gyflawni profiant. Ydych chi'n gweithio gyda Llywodraeth y DU i geisio symleiddio'r broses brofiant i atal oedi?
Cwestiwn arall: a fydd yna ergyd ariannol i brosiect Dwyfor yn y flwyddyn ariannol nesaf? Rydych chi wedi cynnal cynllun treialu ar gyfer ail gartrefi a hyfforddiant gwrth-hiliaeth Rhentu Doeth Cymru i landlordiaid, ond a fydd hynny'n gyson?
Rwyf am droi at ymgynghoriad erthygl 4. Ymatebais yn uniongyrchol i Wynedd, gan wrthwynebu'n ffurfiol, er enghraifft, y byddai adran 1A yn arwain at breswylydd sy'n byw yn ei gartref o fewn ardal Gwynedd yr effeithir arni gan y cyfarwyddyd, yn gorfod gwneud cais am ganiatâd cynllunio ar gyfer creu gosodiad tymor byr o fewn rhan o'i eiddo y mae'n byw ynddo fel ei unig breswylfa neu ei brif breswylfa. Rydyn ni i gyd yn gwybod, ar draws Cymru, bod pobl wedi mynd i mewn i faes llety gwyliau ac ati. Mae angen edrych eto ar y farchnad gyfan, Gweinidog. Nid yw mor syml ag y mae eich datganiad yn awgrymu. Felly, rwyf eisiau gwybod sut rydych chi'n bwriadu ymdrin â'r mathau hyn o broblemau. Mae'r dymuniad i gynhyrchu incwm ychwanegol i'w ganmol, ac nid yw'n syndod wrth ystyried ffeithiau brawychus, er enghraifft y ffaith fod trigolion Arfon yn ennill £3,500 yn llai y flwyddyn na chyflog cyfartalog y DU. Mae hyn yn ganlyniad arall eto, mae gen i ofn, o 25 mlynedd o Lafur Cymru yn cael ei gynnal gan Blaid Cymru.
Janet, you need to finish now, please.
Janet, mae angen i chi orffen nawr, os gwelwch yn dda.
Targeting second home owners is not the panacea. I do believe we need to look at it—. It's not a word I like the use of, but we do need to look at it more holistically. But if you could answer those specific questions, I'd be grateful. Diolch.
Nid targedu perchnogion ail gartrefi yw'r ateb i bob problem. Rwy'n credu bod angen i ni edrych arno—. Nid yw'n air rwy'n hoffi ei ddefnyddio, ond mae angen i ni edrych arno yn fwy holistaidd. Pe gallech ateb y cwestiynau penodol yna, byddwn yn ddiolchgar iawn. Diolch.
Thank you, Janet. That's quite a long list of things, and I think you've got a bit confused about some of the terms that you were using there. The £17 million that's been raised isn't just to build affordable homes; it's £17 million that goes into the coffers of the council, and it can be used for a range of public services, including the supply of local homes. Here in Wales, 'affordable homes' doesn't mean the same as it does in England, and if you saw the statistics in England, you'd be really quite shocked. The number of social homes for rent in England has declined rapidly. There's actually a net loss of social homes for rent in England over the last 15 years, whereas actually there's a huge increase here in Wales. The term 'affordable' of course just means 80 per cent of market rent. It's not affordable for nearly anyone, so we don't use that term—we use 'social homes for rent', and that's what we're building 20,000 of. So, just to be really clear, those are two completely different things.
The Dwyfor pilot has been very successful for a number of reasons, not least that what we're trying to do is establish a sustainable community that has a series of mixed-use housing in it. To get a sustainable community, you need a range of things, but what you most need is for local people who have local jobs to be able to live locally. We can't have a thriving tourist industry if there's nobody to work in it, or they all have to travel 100 miles to get to their job because everything has been bought up by second home owners. The second home owners themselves don't want to come to some picturesque village that is actually a ghost town with no shops or pubs or anything else, because it's not sustainable, because there's nobody actually living there.
Just to be really clear, what we're trying to do is make sure that our communities are sustainable, good, mixed-use communities, where there's a mix of tourist accommodation, there's a good mix of local residential accommodation, and that's across all tenures—social homes to let, co-operative housing, shared equity, owner occupation, and so on. That is a sustainable community, and in a community such as that you would have local amenities like schools and GP practices and local shops and pubs, and so on, that would have a customer base all year round and be able to be sustainable, whereas we know as soon as a community starts to come away from that sustainable mix, it dies.
In my own constituency we have a studentification, as we call it, right through the middle, and the result of that is that none of the shops or pubs have been able to survive. When the students go home in June and don't come back till October, they're all shut. That's not what the students want, it's not what the locals want, and so what we want to do is not discourage the students, who bring vibrancy and money—exactly as the tourists do in many parts of Wales, and indeed in Swansea. What we want to do is spread them out in a way that means that they're not killing the community that is the very reason they're there in the first place, and so we know that.
What this pilot is doing is showing us what the various interventions in the market do, and they're very successful. I'm sorry you can't see that, Janet, because this really is a very good news story. With the best will in the world, you really should sometimes just accept that something has worked. This really is working. This means that people who are lucky enough to be able to afford more than one home have to pay a bit more—in some cases, the first time they've paid anything. I don't have any problem with that at all. If you're lucky enough to own more than one house, then you should be able to pay a bit more. It also means that there is more housing stock for local people who need to work and live locally to work in the tourist industries that are bringing those people there in the first place. This is a virtuous circle, and not a vicious one, and so I'm afraid I simply don't accept the premise of your argument.
On the probate point, I couldn't agree more, but I'm afraid the UK Government has under-resourced virtually every area of the Government that deals with probate. The civil justice system, the probate system itself, the Court of Protection and everything else is completely under-resourced, and, of course, therefore, probate takes much longer, and that's part of the problem we have with the empty homes. We've put exceptions in, for example, for the 100 per cent increase on council tax for probate; we started off at six months and are now up to a year. But, I agree, probate is sometimes taking two years, so we may need to have a look at some of those exceptions. And that's why it's so hard to say what an empty home is. It can well be the case that a family has inherited a home between three or four siblings, and they can't do anything with it until they've got through that system. So, we have to take those exceptions into account, and we're very much keen to do that locally. So, I think this is, pretty much, an unmitigated success story.
Just on the article 4 direction, we're very keen that local authorities are able to take into account the local circumstances, and that's why it's been done in the way it's been done. We understand now that Gwynedd and Eryri are having a look at what that looks like locally. I understand—although I don't have anything in front of me at the moment—that a number of other authorities in the west are doing so. I understand that Ceredigion and Pembrokeshire national park authority are also showing an interest in the pilot, for example, and for obvious reasons, because this may be one of the levers that allows us to have this good sustainable community.
Diolch yn fawr, Janet. Mae honna'n rhestr eithaf hir o bethau, ac rwy'n credu eich bod wedi drysu ychydig o ran rhai o'r termau roeddech chi'n eu defnyddio. Nid ar gyfer adeiladu tai fforddiadwy yn unig y mae'r £17 miliwn a godwyd; mae'n £17 miliwn sy'n mynd i goffrau'r cyngor, a gellir ei ddefnyddio ar gyfer ystod o wasanaethau cyhoeddus, gan gynnwys cyflenwi cartrefi lleol. Yma yng Nghymru, nid yw 'cartrefi fforddiadwy' yn golygu'r un peth ag y mae yn Lloegr, a phe byddech chi'n gweld yr ystadegau yn Lloegr, byddech chi'n cael tipyn o sioc. Mae nifer y cartrefi cymdeithasol i'w rhentu yn Lloegr wedi gostwng yn gyflym. Mewn gwirionedd, mae yna golled net o gartrefi cymdeithasol i'w rhentu yn Lloegr dros y 15 mlynedd diwethaf, ond mewn gwirionedd mae cynnydd enfawr yma yng Nghymru. Mae'r term 'fforddiadwy' wrth gwrs yn golygu 80 y cant o rent y farchnad. Dyw e ddim yn fforddiadwy i bron neb, felly dydyn ni ddim yn defnyddio'r term yna—rydyn ni'n defnyddio 'cartrefi cymdeithasol i'w rhentu', a dyna yw'r 20,000 yr ydym yn ei hadeiladu. Felly, i fod yn glir iawn, mae'r rhain yn ddau beth hollol wahanol.
Mae cynllun treialu Dwyfor wedi bod yn llwyddiannus iawn am nifer o resymau, yn anad dim yr hyn yr ydym yn ceisio'i wneud yw sefydlu cymuned gynaliadwy sydd â chyfres o dai defnydd cymysg ynddi. Er mwyn cael cymuned gynaliadwy, mae angen amrywiaeth o bethau arnoch chi, ond yr hyn sydd ei angen fwyaf arnoch chi yw i bobl leol â swyddi lleol allu byw'n lleol. Allwn ni ddim cael diwydiant twristiaeth ffyniannus os nad oes neb i weithio ynddo, neu fod rhaid iddyn nhw i gyd deithio 100 milltir i gyrraedd eu swydd oherwydd bod popeth wedi cael ei brynu gan berchnogion ail gartrefi. Nid yw perchnogion yr ail gartrefi eu hunain eisiau dod i bentref hardd sydd mewn gwirionedd yn dref anghyfannedd heb siopau na thafarndai na dim byd arall, oherwydd nad yw'n gynaliadwy, gan nad oes neb yn byw yno mewn gwirionedd.
I fod yn glir iawn, yr hyn yr ydym yn ceisio ei wneud yw sicrhau bod ein cymunedau yn gymunedau cynaliadwy, da, defnydd cymysg, lle mae cymysgedd o lety i dwristiaid, cymysgedd da o lety preswyl lleol, ac mae hynny ar draws pob deiliadaeth—cartrefi cymdeithasol i'w gosod, tai cydweithredol, ecwiti a rennir, perchen-feddiannaeth, ac ati. Mae honno'n gymuned gynaliadwy, ac mewn cymuned fel honno byddai gennych amwynderau lleol fel ysgolion a meddygfeydd a siopau a thafarndai lleol, ac ati, byddai ganddi sylfaen cwsmeriaid trwy gydol y flwyddyn ac yn gallu bod yn gynaliadwy, ond gwyddom cyn gynted ag y bydd cymuned yn dechrau colli'r gymysgedd gynaliadwy honno, mae'n marw.
Yn fy etholaeth i mae gennym grynodiad o fyfyrwyr mewn ardal, 'studentification' fel yr ydym yn ei alw, reit drwy'r canol, a chanlyniad hynny yw nad oes yr un o'r siopau na'r tafarndai wedi gallu goroesi. Pan fydd y myfyrwyr yn mynd adref ym mis Mehefin a ddim yn dod yn ôl tan fis Hydref, maen nhw i gyd wedi cau. Nid dyna beth mae'r myfyrwyr ei eisiau, nid dyna mae'r bobl leol ei eisiau, ac felly yr hyn rydyn ni eisiau ei wneud yw peidio â digalonni a siomi'r myfyrwyr, sy'n dod â bywiogrwydd ac arian—yn union fel mae'r twristiaid yn ei wneud mewn sawl rhan o Gymru, ac yn wir yn Abertawe. Yr hyn yr ydym eisiau ei wneud yw eu lledaenu mewn ffordd sy'n golygu nad ydyn nhw'n lladd y gymuned sef yr union reswm maen nhw yno yn y lle cyntaf, ac felly rydyn ni'n gwybod hynny.
Yr hyn y mae'r cynllun treialu hwn yn ei wneud yw dangos i ni beth mae'r gwahanol ymyraethau yn y farchnad yn ei wneud, ac maen nhw'n llwyddiannus iawn. Mae'n ddrwg gen i na allwch chi weld hynny, Janet, oherwydd mae hon yn stori newyddion dda iawn. Gyda'r ewyllys gorau yn y byd, weithiau dylech chi dderbyn bod rhywbeth wedi gweithio. Mae hyn yn gweithio mewn gwirionedd. Mae hyn yn golygu bod pobl sy'n ddigon ffodus i allu fforddio mwy nag un cartref yn gorfod talu ychydig yn fwy—mewn rhai achosion, y tro cyntaf iddyn nhw dalu unrhyw beth. Nid oes gennyf unrhyw broblem gyda hynny o gwbl. Os ydych chi'n ddigon ffodus i fod yn berchen ar fwy nag un tŷ, yna dylech allu talu ychydig yn fwy. Mae hefyd yn golygu bod mwy o stoc dai i bobl leol sydd angen gweithio a byw'n lleol, i weithio yn y diwydiannau twristiaeth sy'n dod â'r bobl hynny yno yn y lle cyntaf. Mae hwn yn gylch rhinweddol, ac nid yn un dieflig, ac felly rwy'n ofni nad wyf yn derbyn cynsail eich dadl.
Ar y pwynt profiant, ni allwn gytuno mwy, ond rwy'n ofni nad yw Llywodraeth y DU wedi rhoi adnoddau digonol i bron pob rhan o'r Llywodraeth sy'n ymdrin â phrofiant. Mae'r system cyfiawnder sifil, y system brofiant ei hun, y Llys Gwarchod a phopeth arall yn brin iawn o adnoddau, ac, wrth gwrs, felly, mae profiant yn cymryd llawer hirach, ac mae hynny'n rhan o'r broblem sydd gennym gyda'r cartrefi gwag. Rydym wedi rhoi eithriadau, er enghraifft, ar gyfer y cynnydd o 100 y cant ar y dreth gyngor ar gyfer profiant; fe ddechreuon ni am chwe mis ac erbyn hyn rydyn ni hyd at flwyddyn. Ond, rwy'n cytuno, mae profiant weithiau'n cymryd dwy flynedd, felly efallai y bydd angen i ni edrych ar rai o'r eithriadau hynny. A dyna pam y mae hi mor anodd dweud beth yn union yw cartref gwag. Gall, yn wir, fod teulu wedi etifeddu cartref rhwng tri neu bedwar o frodyr a chwiorydd, ac ni allant wneud unrhyw beth ag ef nes eu bod wedi dod drwy'r system honno. Felly, mae'n rhaid i ni ystyried yr eithriadau hynny, ac rydym yn awyddus iawn i wneud hynny'n lleol. Felly, rwy'n credu bod hon yn stori lwyddiant o'r mwyaf.
O ran cyfarwyddyd erthygl 4, rydym yn awyddus iawn bod awdurdodau lleol yn gallu ystyried yr amgylchiadau lleol, a dyna pam y mae wedi'i wneud yn y ffordd y mae wedi'i wneud. Rydym yn deall nawr bod Gwynedd ac Eryri yn edrych i weld sut mae hynny'n edrych yn lleol. Rwy'n deall—er nad oes gen i ddim byd o'm blaen i ar hyn o bryd—bod nifer o awdurdodau eraill yn y gorllewin yn gwneud hynny. Rwy'n deall bod Ceredigion ac Awdurdod Parc Cenedlaethol Sir Benfro hefyd yn dangos diddordeb yn y cynllun treialu, er enghraifft, ac am resymau amlwg, oherwydd gall hyn fod yn un o'r ysgogiadau sy'n ein galluogi i gael y gymuned gynaliadwy dda hon.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Diolch i'r Gweinidog am y diweddariad yma ar fater sydd o bwys cenedlaethol i ni. Gwn fod rhaid wedi dweud mai mater lleol ydy ail dai, ond maen nhw'n anghywir. Mae cymunedau yn cael eu boneddigeiddio mewn amryfal ffyrdd, ac ail dŷ ydy'r enghraifft amlycaf o hyn. Felly, mae'n dda gweld y Llywodraeth wedi dod i gytundeb efo ni ym Mhlaid Cymru er mwyn canfod datrysiad i'r boneddigeiddio yma.
Dwi am gymryd y cyfle, os caf i, i ddiolch yn benodol i Siân Gwenllian, a'r tîm sydd wedi ei chynorthwyo, wrth gydweithio gyda chi, Weinidog, er mwyn dod â'r mesurau yma i rym. Oherwydd mae nifer o'n cymunedau wedi cael eu diberfeddu yn sgil y niferoedd o ail dai sydd wedi gwthio prisiau eiddo i fyny, a datod y gwead cymdeithasol yn nifer o'n cymunedau wrth i deuluoedd symud allan o gymunedau eu magwraeth. Mae yna dystiolaeth fod y cynllun yn gweithio ac yn dwyn ffrwyth.
Os caf i fod mor hy â diweddaru'r Gweinidog yn ei ffigurau. Soniodd y Gweinidog am ffigurau 2022-23, ond, yng Nghyngor Gwynedd, yn y flwyddyn 2023-24, mae'r cyngor yno wedi gallu codi £9 miliwn drwy'r premiwm, gyda £6 miliwn wedi cael ei neilltuo i gronfa er mwyn gweithredu'r cynllun gweithredu tai, sydd yn anelu i ddarparu tai ar gyfer pobl ifainc yn ein cymunedau, a £3 miliwn ar gyfer cynllun cyllideb digartrefedd. Ond mae yna ambell gwestiwn sydd angen eu gofyn, a phwyntiau sydd angen ystyriaeth bellach, ac mi wnaf i eu codi nhw rŵan.
Mae'r ystadegau diweddaraf yn dangos bod disgwyl i nifer yr ail dai ddisgyn o 2,240, neu 9.3 y cant, lawr o 24,000 i 21,000, yn y flwyddyn ariannol nesaf. Mae hyn yn gwymp sylweddol, ac efallai'n dangos bod y rhaglen yn llwyddo ymhellach yn ei hamcanion. Ond dydy o ddim yn brawf terfynol o'r llwyddiant. Felly, all y Gweinidog ymhelaethu ar ba gynlluniau sydd yna er mwyn cynnal asesiad cynhwysfawr o'r camau sydd wedi cael eu cymryd, a'u llwyddiant?
Soniodd y Gweinidog am erthygl 4 a sut mae Cyngor Gwynedd yn mynd ymlaen â'r rhaglen honno. Wrth gwrs, mae Parc Cenedlaethol Eryri am gychwyn ar y broses, ac mae sôn am gyngor Ceredigion, ac efallai sir Benfro hefyd. Mae'r Llywodraeth wedi bod yn hael iawn yn eu cefnogaeth efo Cyngor Gwynedd wrth wthio hyn ymlaen. Tybed ydy'r Gweinidog yn gallu dweud wrthym ni a oes yna unrhyw gymorth yn mynd i fod ar gael ar gyfer awdurdodau eraill fydd yn dymuno gwthio ymlaen efo cyflwyno erthygl 4.
Bydd y Gweinidog yn ymwybodol o argymhellion Cymdeithas yr Iaith Gymraeg wrth hyrwyddo Deddf eiddo, sydd yn cynnwys yr hawl i dŷ addas i bwrpas, perchnogaeth gymunedol a'r angen i ddarparu tai yn unol ag anghenion. Felly, pa ystyriaeth mae'r Gweinidog wedi'i rhoi i'r cynigion polisi yma, a phryd y byddwn ni'n debygol o weld rhai o'r elfennau yma'n cael eu hymgorffori i mewn i fframwaith polisi'r Llywodraeth?
Thank you to the Minister for this update on an issue that is of national importance to us. I know that some have said that this is a local issue in terms of second homes, but they are wrong. Communities are being gentrified in many ways, and there are many examples of this. So, it's good to see the Government coming to agreement with us in Plaid Cymru in order to find a resolution to this gentrification.
I want to take this opportunity, if I may, to give specific thanks to Siân Gwenllian, and the team that has supported her, in working with you, Minister, in order to bring these measures forward. Because many of our communities have been disembowelled by the numbers of second homes that have pushed property prices up, and undone the social fabric of many of our communities as families move out from the communities where they were brought up. There is evidence that the plan is working and bearing fruit.
If I could be so bold as to update the Minister. The Minister mentioned the figures from 2022-23, but, in Cyngor Gwynedd, in 2023-24, the council there has been able to raise £9 million through the premium, with £6 million having been allocated to a fund in order to implement the housing action plan, which aims to provide homes for young people in our communities, and £3 million for a homelessness budget plan. But there are a few questions that need to be asked, and some points that need further consideration, and I will raise those now.
The latest statistics demonstrate that the number of second homes is expected to fall by 2,240, or 9.3 per cent, down from 24,000 to 21,000, in the next financial year. This is a significant fall, and perhaps shows that the programme is working in its objectives. But it doesn't prove finally that this is succeeding. So, can the Minister expand on what plans are in place in order to hold a comprehensive assessment of the steps that have been taken, and their success?
The Minister mentioned article 4 and how Gwynedd Council is proceeding with that programme. Of course, the Eryri National Park is about to start the process, and there's talk of Ceredigion council and Pembrokeshire also doing so. The Government has been very generous in its support to Gwynedd Council in pushing this forward. I wonder whether the Minister can tell us if there is going to be any support available for other authorities that want to proceed with the introduction of article 4.
The Minister will be aware of recommendations made by Cymdeithas yr Iaith Gymraeg—the Welsh language society—in promoting a property Act, which includes the right to a home that is fit for purpose, community ownership and the need to provide housing in accordance with needs. So, what consideration has the Minister given to these policy proposals, and when are we likely to see some of these elements being incorporated into the Government's policy framework?
Finally, while efforts to promote affordable housing are commendable, it is essential to recognise the need for a significant expansion in Wales's social housing stock. The Welsh Government's target to build 20,000 new social homes during its present term is far from adequate, and the Government is not going to reach the target at the current rate of progress. The supply of affordable homes for medium- and low-income households must be increased substantially for rent and for purchase, by building new houses and putting more emphasis on procuring housing from the current stock. This has to be done according to local need, for which we need accurate data and an increase in the construction workforce. So, can the Minister outline the Welsh Government's plans to expedite the delivery of the social housing delivery target and how the Government will ensure that the Welsh housing stock of tomorrow is affordable, accessible and reflects local need? Diolch yn fawr iawn.
Yn olaf, er bod ymdrechion i hyrwyddo tai fforddiadwy yn ganmoladwy, mae'n hanfodol cydnabod yr angen i ehangu stoc tai cymdeithasol Cymru yn sylweddol. Nid yw targed Llywodraeth Cymru i adeiladu 20,000 o gartrefi cymdeithasol newydd yn ystod ei thymor presennol yn ddigonol o bell ffordd, ac nid yw'r Llywodraeth yn mynd i gyrraedd y targed gyda'r gyfradd bresennol o gynnydd. Rhaid cynyddu'r cyflenwad o dai fforddiadwy ar gyfer aelwydydd incwm canolig ac isel yn sylweddol i'w rhentu ac i'w prynu, trwy adeiladu tai newydd a rhoi mwy o bwyslais ar gaffael tai o'r stoc bresennol. Mae'n rhaid gwneud hyn yn unol â'r angen lleol, ac mae angen data cywir arnom a chynnydd yn y gweithlu adeiladu. Felly, a all y Gweinidog amlinellu cynlluniau Llywodraeth Cymru i hwyluso'r gwaith o gyflawni'r targed cyflawni tai cymdeithasol a sut y bydd y Llywodraeth yn sicrhau bod stoc tai Cymru yfory yn fforddiadwy, yn hygyrch ac yn adlewyrchu angen lleol? Diolch yn fawr iawn.
Diolch, Mabon. There's much to agree with you about there. It's good to hear the updated statistics; we wait for ours to be authenticated, but I've had them anecdotally—is that the right word—so it looks like it's travelling in the right direction. I think the 9 per cent fall in second homes speaks for itself. As you know, part of the evaluation is to make sure that the cumulative impact of what we're doing heads us in the right direction. One of the difficulties of the evaluation—we're working through it and I said in my statement how that was being done—was to try to pinpoint the effect of the various interventions and see what the cumulative effect is. One of the issues with the article 4 direction, for example, is what is the cumulative impact on top of the other measures like the LTT and so on. So, that is definitely a piece of work that needs to be looked through, and it's part of what we are seeing as the accelerator in the council tax percentage increase, for example. So, we're looking carefully to see what happens as you accelerate that increase.
There are unintended consequences for some of these things, so that's one of the things we need to be very careful about. I said when we first introduced the council tax increase accelerator programme—and Rebecca Evans repeated it when she introduced it—that a very large number of the second homes in the north-west of Wales are actually owned by people who live in Cardiff and Swansea, and they go there a lot and spend a lot of money there. What we don't want to do is drive those people out and replace them with people who are much further away, who don't ever go there, and it's just an empty property. So, we have to be really careful that the calibration is right so that you get the tourists who spend money and not the ones who are just holding the property as an investment and just come, perhaps, once every three years or something. So, it is a careful calibration and I know that Gwynedd Council have been really looking carefully at what the mix is.
And then, as I said in response to Janet—and I know that you agree and Siân and I have had many a conversation about this—this is about trying to engineer backwards a sustainable community that's been driven away by an unfettered investment market in property, because the UK has a very dysfunctional property market; we regard our homes as investments, which is mad, really. It drives a set of behaviours that are not conducive to sustainable economies.
I should say at this point, Llywydd, that I feel I should declare an interest a little bit myself, because although I don't live in a Welsh-speaking community, more's the pity, the community I live in is also a beauty spot in Wales—I'm very lucky to live there. My children will never live in the village they grew up in. The houses there are selling for millions of pounds and it will become a ghost town very quickly. When I moved there, I bought a derelict house for a fourpence-halfpenny—it'll be lovely when it's finished, as my mother always says—and most of the houses there were shabby chic, if you want to say, and they had local people living in them, and so on. And very, very slowly over the 30 years that we've lived in that village, it's gone from everybody living there to not very many of us living there, and you can see that happening. That's what we need to guard against. It's great that we have some people who come who are tourists. There are friends of mine who live next door and they come often. But it's also not great that none of the village children will ever live in that village, and that's the case repeated in village, after village, after village right around Wales. And it's even worse in Welsh-speaking communities, for all the reasons we know about.
I think, as a Government and as a set of parties, we have been determined to make sure that our communities are resilient to this. We are lucky that we live in such a beautiful place that so many people want to visit. We are lucky we have a thriving tourist industry, but it will not thrive if the people who work in it cannot live locally and have decent lives. So, we must find a way to make these communities sustainable into the future and thrive for local people, and that's what we're trying to do, isn't it?
So, there are a couple of other things I want to say. The expansion of social homes is a good one. So, the next phase of the expansion of social homes that we're looking at is—we've just changed the way that we assess the local housing need for local authorities, and that's bedding in right across Wales. That will produce better results locally once people have got used to the methodology for it, and then we can target particular sites in various local authorities for that.
I am very keen to develop a pattern book of social housing so that once a site is allocated for housing in the local development plan and it's all gone through the process, if you're prepared to build a set of patterns on a particular site, you've basically got planning consent, way to go. That's where we're trying to go with it so that we can build small groups of social housing in the villages we're talking about, where local people who've grown up there but will never access housing can get their foot in the door. Some of those need to be shared equity, for obvious reasons, and then you need a series of other co-operative and other housing. There are many more things we can do, but this is a great start.
Diolch, Mabon. Mae llawer yr wyf yn cytuno â chi yna. Mae'n dda clywed yr ystadegau diweddaraf; rydyn ni'n disgwyl i'n rhai ni gael eu dilysu, ond rwyf wedi eu cael nhw yn anecdotaidd—ai hwnnw yw'r gair cywir—felly mae'n edrych fel ei fod yn teithio i'r cyfeiriad cywir. Rwy'n credu bod y gostyngiad o 9 y cant mewn ail gartrefi yn siarad drosto'i hun. Fel y gwyddoch chi, rhan o'r gwerthusiad yw sicrhau bod effaith gronnol yr hyn rydyn ni'n ei wneud yn ein harwain i'r cyfeiriad cywir. Un o anawsterau'r gwerthusiad—rydyn ni'n gweithio drwyddo a dywedais yn fy natganiad sut roedd hynny'n cael ei wneud—oedd ceisio nodi effaith yr ymyraethau amrywiol a gweld beth yw'r effaith gronnol. Un o'r materion ynghylch cyfarwyddyd erthygl 4, er enghraifft, yw beth yw'r effaith gronnol ar ben y mesurau eraill fel y TTT ac ati. Felly, mae hynny'n bendant yn ddarn o waith y mae angen edrych drwyddo, ac mae'n rhan o'r hyn yr ydym yn ei weld fel y cyflymydd yng nghynnydd canran y dreth gyngor, er enghraifft. Felly, rydym yn edrych yn ofalus i weld beth sy'n digwydd wrth i chi gyflymu'r cynnydd hwnnw.
Mae yna ganlyniadau anfwriadol i rai o'r pethau hyn, felly dyna un o'r pethau y mae angen i ni fod yn ofalus iawn yn ei gylch. Dywedais pan wnaethom gyflwyno'r rhaglen cyflymydd cynnydd y dreth gyngor am y tro cyntaf—ac ailadroddodd Rebecca Evans hi pan gyflwynodd hi—bod nifer fawr iawn o'r ail gartrefi yn y gogledd-orllewin yn eiddo i bobl sy'n byw yng Nghaerdydd ac Abertawe, ac maen nhw'n mynd yno'n aml ac yn gwario llawer o arian yno. Yr hyn nad ydym eisiau ei wneud yw gyrru'r bobl hynny allan a rhoi pobl sy'n llawer pellach i ffwrdd yn eu lle, nad ydynt byth yn mynd yno, a dim ond eiddo gwag ydyw. Felly, mae'n rhaid i ni fod yn ofalus iawn bod y graddnodiad yn iawn fel eich bod chi'n cael y twristiaid sy'n gwario arian ac nid y rhai sydd dim ond yn dal yr eiddo fel buddsoddiad a dod efallai, unwaith bob tair blynedd neu rywbeth. Felly, mae'n raddnodiad gofalus a gwn fod Cyngor Gwynedd wedi bod yn edrych yn ofalus iawn ar beth yw'r gymysgedd.
Ac yna, fel y dywedais i mewn ymateb i Janet—ac rwy'n gwybod eich bod chi'n cytuno ac mae Siân a minnau wedi cael llawer o sgyrsiau am hyn—mae hyn yn ymwneud â cheisio ailgynllunio cymuned gynaliadwy sydd wedi cael ei gyrru i ffwrdd gan farchnad fuddsoddi ddilyffethair mewn eiddo, oherwydd bod gan y DU farchnad eiddo gamweithredol iawn; rydym yn ystyried ein cartrefi fel buddsoddiadau, sy'n wallgof, mewn gwirionedd. Mae'n ysgogi set o ymddygiadau nad ydynt yn ffafriol i economïau cynaliadwy.
Dylwn ddweud nawr, Llywydd, fy mod yn teimlo y dylwn ddatgan rhywfaint o fuddiant fy hun, oherwydd er nad wyf yn byw mewn cymuned Gymraeg, yn anffodus, mae'r gymuned yr wyf yn byw ynddi hefyd yn fan prydferth yng Nghymru—rwy'n ffodus iawn i fyw yno. Ni fydd fy mhlant byth yn byw yn y pentref lle cawson nhw eu magu. Mae'r tai yno yn gwerthu am filiynau o bunnau a bydd yn dod yn dref anghyfannedd yn gyflym iawn. Pan symudais i yno, prynais dŷ segur am y nesaf peth i ddim—bydd e'n hyfryd pan fydd wedi'i orffen, fel mae fy mam wastad yn dweud—ac roedd y rhan fwyaf o'r tai yno yn 'shabby chic', os hoffech chi, ac roedd ganddyn nhw bobl leol yn byw ynddyn nhw, ac ati. Ac yn araf iawn, iawn dros y 30 mlynedd yr ydym wedi byw yn y pentref hwnnw, mae wedi newid o fod yn bentref lle roedd pawb yn byw yno i ychydig iawn ohonom yn byw yno, a gallwch weld hynny'n digwydd. Dyna'r hyn y mae angen i ni ei wrthsefyll. Mae'n wych bod gennym rai pobl yn dod sy'n dwristiaid. Mae fy ffrindiau i'n byw drws nesaf ac maen nhw'n dod yn aml. Ond nid yw'n beth da ychwaith na fydd yr un o blant y pentref yn byw yn y pentref hwnnw, a dyna sy'n cael ei ailadrodd mewn pentref ar ôl pentref ar ôl pentref o gwmpas Cymru. Ac mae hyd yn oed yn waeth mewn cymunedau Cymraeg, am yr holl resymau rydyn ni'n gwybod amdanyn nhw.
Rwy'n credu, fel Llywodraeth ac fel set o bleidiau, ein bod wedi bod yn benderfynol o sicrhau bod ein cymunedau'n gadarn i wrthsefyll hyn. Rydym yn ffodus ein bod yn byw mewn lle mor hardd y mae cymaint o bobl eisiau ymweld ag ef. Rydym yn ffodus bod gennym ddiwydiant twristiaeth ffyniannus, ond ni fydd yn ffynnu os na all y bobl sy'n gweithio ynddo fyw yn lleol a chael bywydau boddhaol. Felly, mae'n rhaid i ni ddod o hyd i ffordd o wneud y cymunedau hyn yn gynaliadwy yn y dyfodol a ffynnu ar gyfer pobl leol, a dyna beth rydyn ni'n ceisio'i wneud, onid e'?
Felly, mae yna ychydig o bethau eraill rydw i eisiau eu dweud. Mae ehangu cartrefi cymdeithasol yn un da. Felly, y cam nesaf o ehangu cartrefi cymdeithasol yr ydym yn edrych arno yw—rydym newydd newid y ffordd yr ydym yn asesu'r angen am dai lleol ar gyfer awdurdodau lleol, ac mae hynny'n ymwreiddio ar draws Cymru. Bydd hynny'n creu canlyniadau gwell yn lleol unwaith y bydd pobl wedi dod i arfer â'r fethodoleg, ac yna gallwn dargedu safleoedd penodol mewn gwahanol awdurdodau lleol ar gyfer hynny.
Rwy'n awyddus iawn i ddatblygu llyfr patrwm o dai cymdeithasol fel bod safle ar ôl iddo gael ei ddyrannu ar gyfer tai yn y cynllun datblygu lleol a'i fod wedi mynd drwy'r broses gyfan, os ydych chi'n barod i adeiladu set o batrymau ar safle penodol, yn y bôn mae gennych ganiatâd cynllunio, felly i ffwrdd â chi. Dyna lle rydyn ni'n ceisio mynd gydag ef fel y gallwn adeiladu grwpiau bychain o dai cymdeithasol yn y pentrefi rydyn ni'n sôn amdanyn nhw, lle gall pobl leol sydd wedi tyfu i fyny yno ond na fyddant byth yn cael mynediad i dai gael eu troed yn y drws. Mae angen i rai o'r rheini fod yn rhai lle rhennir ecwiti, am resymau amlwg, ac yna mae angen cyfres o dai cydweithredol a thai eraill. Mae llawer mwy o bethau y gallwn eu gwneud, ond mae hwn yn ddechrau gwych.
I very much welcome the statement. I'm very pleased to see that, since 2023, local authorities have been able to introduce higher discretionary council tax premiums on second homes and long-term empty properties. I've just discovered it's now being copied in England. So, I think that people may well have to change what they have said up till now.
I'm pleased that the Welsh Government are conscious of the challenges in finding affordable properties. Having, for the last 12 months, been looking for a house on Ynys Môn for my daughter, where I know wages are low, I soon discovered that house prices are substantially higher than in Swansea. As well as second homes, we have, unfortunately, seen the growth of Airbnb, and that really is the big problem that is going to have to be addressed, I would suggest, by legislation. Airbnb has inflated house prices, while taking properties out of the rental market, a loss for those looking for properties. It's a gain for landlords, who can charge more for a week than the rent would be for a month. Does the Minister agree that we need to address the growth of Airbnb alongside empty properties and second homes, and what about looking at empty chapels and churches and bringing them into use as homes? Darren Millar's nodding.
Rwy'n croesawu'r datganiad yn fawr. Rwy'n falch iawn o weld bod awdurdodau lleol, ers 2023, wedi gallu cyflwyno premiymau'r dreth gyngor dewisol uwch ar ail gartrefi ac eiddo gwag hirdymor. Dwi newydd ddarganfod ei fod yn cael ei efelychu yn Lloegr erbyn hyn. Felly, rwy'n credu ei bod yn ddigon posibl y bydd yn rhaid i bobl newid yr hyn y maen nhw wedi'i ddweud hyd yn hyn.
Rwy'n falch bod Llywodraeth Cymru yn ymwybodol o'r heriau o ran dod o hyd i eiddo fforddiadwy. Am y 12 mis diwethaf, rwyf wedi bod yn chwilio am dŷ ar Ynys Môn ar gyfer fy merch, lle rwy'n gwybod bod cyflogau yn isel, canfûm yn fuan fod prisiau tai yn sylweddol uwch nag yn Abertawe. Yn ogystal ag ail gartrefi, rydym ni, yn anffodus, wedi gweld twf Airbnb, a dyna'r broblem fawr mewn gwirionedd y bydd yn rhaid mynd i'r afael â hi, byddwn i'n awgrymu, gan ddeddfwriaeth. Mae Airbnb wedi chwyddo prisiau tai, wrth dynnu eiddo allan o'r farchnad rentu, colled i'r rhai sy'n chwilio am eiddo. Mae'n creu enillion i landlordiaid, sy'n gallu codi mwy am wythnos nag y byddai'r rhent am fis. A yw'r Gweinidog yn cytuno bod angen i ni fynd i'r afael â thwf Airbnb ochr yn ochr ag eiddo gwag ac ail gartrefi, a beth am edrych ar gapeli ac eglwysi gwag a'u haddasu ar gyfer eu defnyddio fel cartrefi? Mae Darren Millar yn nodio.
Thank you very much, Mike. So, just addressing that last one first, and I know your long-term interest in bringing many of the old chapels and churches in Wales back into beneficial use, we have started a conversation with Cadw about, again, patterns for what can be done for various buildings. It actually is a very good way to preserve the heritage, as you know, and I know you've worked very hard on this, as well as providing much-needed homes, whereas, often, if the church or chapel can't be converted in that way, it actually becomes derelict very quickly and you lose the heritage as well. So, I think there's a very definite win-win to be had there.
On Airbnb, I couldn't agree more. One of the things that we're going to do with our statutory licensing and registration scheme, which is part of the co-operation agreement, of course, is to level the playing field. At the moment, if you run an Airbnb—I'm not saying everybody does this, many of them are very responsible—you don't actually have to have any insurance or any electrical testing or anything at all, really. The house could have had nothing done to it for donkeys. That's just not right, it seems to me. If you're offering a property for accommodation for tourists, then that should be safe and fit for human habitation. But it also should have a level playing field with the local bed and breakfast or hotel establishment, long-cherished family, grounded firms who have a large number of hoops to jump through and are very disadvantaged in that market.
So, as I said in my statement, one of the first things we want to look at is a licensing and registration scheme for properties that could be used as long-term residential accommodation, but that are currently being used for Airbnb or tourist accommodation, to bring them up to the same standard. That's all we're saying. So, you should have to have the same insurance, the same electrical testing, the same carbon monoxide alarms, the same, you know—as people would actually expect and that you would have to have if you were running a local bed-and-breakfast establishment, for example, or a hotel. You should have to have a fire safety risk assessment—you should have to have the documentation that people should expect to have when they go on holiday to be kept safe.
You also should, I think, be aware of your obligations, and you should have to register in the same way as you do with Rent Smart Wales. That's been very successful, I don't see why we can't do something very similar. It might not be identical, but very similar. I also want to encourage people back into the long-term rented sector with this. So, if you do have to jump through all of those hoops, you might actually think, ‘Well, actually, do you know what? I’d be better off to have an income all year round, than I would to have a spike in my income in the summer and then go back down again.' So, this is about putting the policy platform in place to drive the kinds of behaviours we actually want people to have. So, again, if you're lucky enough to have a second home, then you might think about using it for that longer term let for a local young person or family, rather than the tourist sector. Not all of them, of course; we want the tourists to come, but we also want the workers that keep the tourists vibrant. So, that's very much the aim of the statutory licensing scheme, and, again, I've had a discussion with my counterpart in Plaid Cymru very often about doing that.
Airbnb themselves are very supportive of flats; they want their properties to be well managed and maintained. And I just want to emphasise that, exactly the same as long-term landlords, the vast majority of people who do it do do the right thing, but they haven't got to is the point. So, I do agree with Mike Hedges that we need to do that.
It is nice to see these things being copied in England. We've had a lot of interest off the national park areas in England: Cornwall, the Lake district and so on. You see that the first signs of them actually copying Wales. So, like the plastic bag tax, I think we'll see the escalation of the council tax calculator as well.
Diolch yn fawr iawn, Mike. Felly, dim ond i fynd i'r afael â'r un olaf yna yn gyntaf, ac rwy'n gwybod am eich diddordeb hirdymor mewn addasu llawer o'r hen gapeli ac eglwysi yng Nghymru er mwyn eu defnyddio mewn ffordd fuddiol, rydym wedi dechrau sgwrs gyda Cadw am batrymau unwaith eto ar gyfer yr hyn y gellir ei wneud ar gyfer adeiladau amrywiol. Mae'n ffordd dda iawn o gadw'r dreftadaeth, fel y gwyddoch chi, ac rwy'n gwybod eich bod wedi gweithio'n galed iawn ar hyn, yn ogystal â darparu cartrefi mawr eu hangen, ond yn aml, os na ellir trosi'r eglwys neu'r capel felly, mae'n mynd yn adfeiliedig yn gyflym iawn ac rydych chi'n colli'r dreftadaeth hefyd. Felly, rwy'n credu bod pawb ar eu hennill yn bendant.
Ar Airbnb, allwn i ddim cytuno mwy. Un o'r pethau rydyn ni'n mynd i'w wneud gyda'n cynllun trwyddedu a chofrestru statudol, sy'n rhan o'r cytundeb cydweithredu, wrth gwrs, yw sicrhau tegwch. Ar hyn o bryd, os ydych chi'n rhedeg Airbnb—dydw i ddim yn dweud bod pawb yn gwneud hyn, mae llawer ohonyn nhw'n gyfrifol iawn—does dim rhaid i chi gael unrhyw yswiriant nac unrhyw brofion trydanol neu unrhyw beth o gwbl, mewn gwirionedd. Efallai na wnaed dim i'r tŷ ers oesoedd. Dyw hynny ddim yn iawn, mae'n ymddangos i mi. Os ydych chi'n cynnig eiddo ar gyfer llety i dwristiaid, yna dylai hwnnw fod yn ddiogel ac yn addas i bobl fyw ynddo. Ond dylai'r sefyllfa fod yn deg o ran sefydliad gwely a brecwast neu westy lleol, cwmnïau teuluol, sefydledig sydd yn gorfod mynd drwy'r felin o ran rheoliadau ac sydd dan anfantais fawr yn y farchnad honno.
Felly, fel y dywedais i yn fy natganiad, un o'r pethau cyntaf yr ydym am edrych arno yw cynllun trwyddedu a chofrestru ar gyfer eiddo y gellid ei ddefnyddio fel llety preswyl hirdymor, ond sy'n cael ei ddefnyddio ar hyn o bryd ar gyfer Airbnb neu lety i dwristiaid, i'w godi i'r un safon. Dyna'r cyfan rydyn ni'n ei ddweud. Felly, dylech orfod cael yr un yswiriant, yr un profion trydanol, yr un larymau carbon monocsid, yr un peth, chi'n gwybod—fel y byddai pobl yn ei ddisgwyl mewn gwirionedd ac y byddai'n rhaid i chi eu cael pe byddech chi'n rhedeg sefydliad gwely a brecwast lleol, er enghraifft, neu westy. Dylech orfod cael asesiad risg diogelwch tân—dylech orfod cael y ddogfennau y mae pobl yn disgwyl eu cael pan fyddan nhw'n mynd ar wyliau er mwyn bod yn ddiogel.
Dylech, rwy'n credu, fod yn ymwybodol o'ch rhwymedigaethau, a dylech orfod cofrestru yn yr un ffordd ag y gwnewch gyda Rhentu Doeth Cymru. Mae hynny wedi bod yn llwyddiannus iawn, dydw i ddim yn gweld pam na allwn ni wneud rhywbeth tebyg iawn. Efallai nad yw'n union yr un fath, ond yn debyg iawn. Rwyf hefyd eisiau annog pobl yn ôl i'r sector rhentu hirdymor gyda hwn. Felly, os oes rhaid i chi fynd drwy'r felin honno, efallai y byddwch chi'n meddwl, 'Wel, mewn gwirionedd, wyddoch chi beth? Byddai'n well imi gael incwm drwy gydol y flwyddyn, na chael cynnydd yn fy incwm yn yr haf ac yna hwnnw'n mynd yn ôl i lawr eto.' Felly, mae hyn yn ymwneud â rhoi'r platfform polisi ar waith i ysgogi'r mathau o ymddygiadau yr ydym eisiau i bobl eu cael. Felly, unwaith eto, os ydych chi'n ddigon ffodus i gael ail gartref, yna efallai y byddwch chi'n ystyried ei ddefnyddio ar gyfer y llety tymor hir hwnnw ar gyfer person ifanc neu deulu lleol, yn hytrach na'r sector twristiaeth. Wrth gwrs, nid pob un ohonyn nhw; rydyn ni eisiau i'r twristiaid ddod, ond rydyn ni hefyd eisiau'r gweithwyr sy'n cadw twristiaeth yn fywiog. Felly, dyna nod y cynllun trwyddedu statudol, ac unwaith eto, rwyf wedi cael trafodaeth gyda fy nghyd-Aelod ym Mhlaid Cymru yn aml iawn ynglŷn â gwneud hynny.
Mae Airbnb eu hunain yn gefnogol iawn i fflatiau; maen nhw eisiau i'r eiddo gael ei reoli a'i gynnal a'i gadw'n dda. Ac rwyf eisiau pwysleisio, yn union yr un fath â landlordiaid tymor hir, bod y mwyafrif helaeth o bobl sy'n ei wneud yn gwneud y peth iawn, ond y pwynt yw nid oes rhaid iddyn nhw wneud hynny. Felly, rwy'n cytuno â Mike Hedges bod angen i ni wneud hynny.
Mae'n braf gweld y pethau hyn yn cael eu hefelychu yn Lloegr. Rydym ni wedi gweld llawer o ddiddordeb ymhlith ardaloedd y parciau cenedlaethol yn Lloegr: Cernyw, ardal y Llynnoedd ac ati. Rydych chi'n gweld yr arwyddion cyntaf eu bod yn efelychu Cymru mewn gwirionedd. Felly, fel y dreth bagiau plastig, rwy'n credu y byddwn yn gweld cyfrifwr y dreth gyngor yn cynyddu hefyd.
Thank you, Minister, for your statement this afternoon. I want to pick up on a point that Mabon ap Gwynfor started to press on, which is around house building and more properties being built in our communities, and you're exactly right, where there are communities where there are children being brought up in that village aren't able to purchase a property there, that is an issue. But one of the best ways of resolving that issue is to see more houses being built that are appropriate and affordable for that community. And we heard Public Health Wales recently come out saying the same sort of thing, that we need to see more homes built to meet demand.
One of the things that strikes me is the multiple layers that we have in terms of a strategic view of housing in Wales. We have the 'Future Wales: The National Plan 2040' at a Wales level, we have the future role of corporate joint committees and strategic planning at a regional level, and, of course, we have LDPs at a local authority level, and these not necessarily always aligning, both in terms of dates and timescales, but also in terms of demand or how they see the demand of types of housing, whether it be affordable housing or other types of housing. So, just wondering what your reflections may be in terms of those different layers of strategic planning and oversight of housing in Wales, and whether there may be merit in aligning those more closely, especially in terms of timescales and the demands, as, for example, in north Wales, the six LDPs showing what the level of affordable housing need is will not align with the regional view that then won't align with the all-Wales view. I think there's probably an issue sometimes in terms of actually being very clear on what the plan is for Wales. Diolch.
Diolch yn fawr, Gweinidog, am eich datganiad y prynhawn yma. Rwyf eisiau ymdrin â phwynt y dechreuodd Mabon ap Gwynfor roi sylw iddo, sydd ynghylch adeiladu tai a mwy o eiddo yn cael eu hadeiladu yn ein cymunedau, ac rydych chi'n hollol iawn, lle mae cymunedau lle mae plant yn cael eu magu yn y pentref hwnnw ond ddim yn gallu prynu eiddo yno, mae hynny'n broblem. Ond un o'r ffyrdd gorau o ddatrys y broblem honno yw gweld mwy o dai yn cael eu hadeiladu sy'n briodol ac yn fforddiadwy i'r gymuned honno. A chlywsom Iechyd Cyhoeddus Cymru yn ddiweddar yn dweud yr un math o beth, bod angen i ni weld mwy o gartrefi yn cael eu hadeiladu i ateb y galw.
Un o'r pethau sy'n fy nharo i yw'r haenau lluosog sydd gennym o ran golwg strategol ar dai yng Nghymru. Mae gennym 'Cymru’r Dyfodol: y cynllun cenedlaethol 2040' ar lefel Cymru, mae gennym rôl cyd-bwyllgorau corfforedig a chynllunio strategol yn y dyfodol ar lefel ranbarthol, ac, wrth gwrs, mae gennym CDLl ar lefel awdurdod lleol, ac nid yw'r rhain o reidrwydd bob amser yn alinio â'i gilydd, o ran dyddiadau ac amserlenni, ond hefyd o ran galw neu sut maen nhw'n gweld y galw am fathau o dai, p'un a yw'n dai fforddiadwy neu fathau eraill o dai. Felly, tybed beth yw eich myfyrdodau ynghylch y gwahanol haenau hynny o gynllunio strategol a goruchwylio tai yng Nghymru, ac a allai fod yn werth alinio'r rheini'n agosach, yn enwedig o ran amserlenni a'r gofyn, oherwydd, er enghraifft, yn y gogledd, ni fydd y chwe CDLl sy'n dangos lefel yr angen tai fforddiadwy yn cyd-fynd â'r farn ranbarthol na fydd wedyn yn cyd-fynd â barn Cymru gyfan. Rwy'n credu o bosib fod problem weithiau o ran bod yn glir iawn ynghylch beth yw'r cynllun i Gymru. Diolch.
So, Sam, I take the point you're making, and if we'd started with a blank sheet of paper, we wouldn't have started where we were, so we would have put, obviously, the national plan in first, then the regional plan, then the LDP signing off at the bottom of it, but in fact, we were the other way up, so we're playing catch up a little bit on a plan-led system. But once the whole of the plan-led system is in place, you will have that synergy; that's the whole point. And one of the frustrations for us, if you like, is in talking to local authorities—and I used to have this conversation with you when you were in a previous role, and so was I—we would very much like to see those local authorities coming together to do the regional strategic plan, so that, actually, when private sector developers come forward, they would understand what the infrastructure requirements of that strategic area were, and they would be able to factor that into the affordability for their development in a way that's more transparent than it is at the moment. So, that's kind of the point, really. What you've just outlined is kind of the point, but we are slightly the wrong way round until we've got the strategic level plans in place.
And then we've been very clear with local authorities that once the strategic level—. So, we've got 'Future Wales: The National Plan 2040' as the strategic overview. Once the strategic regional plan is in place—and those six local authorities would be part of making that, of course—then what you'd have underneath that is an LDP lite; you wouldn't need to go through the whole thing, because a lot of the infrastructure and the planning for big services, hospitals and schools and so on, would be part of that strategic plan, and then the developer coming forward will be able to see what their likely contribution to those kinds of infrastructure requirements would be, and that speeds the system up. And then, as I said in answer to Mabon, I think it was, I'm then very keen, once we've got the allocation of housing right through the local market housing assessment route, which is much more specific to the local area than it used to be when you were a council leader—we've changed that a little bit over the last three years or so—that we have, if you like, pre-approved areas. So, once it's gone through the LDP as a housing site and it's available for housing, and we've been much stricter with local authorities about what comes forward as housing, as in it is possible to put housing there, as we have had some egregious examples of cliffs, which were marked for housing—. So, we've worked with each local authority in turn to make sure that what's brought forward as a housing site can actually have housing on it. And then, if you're prepared to develop it to the plan, then you'd have, effectively, deemed planning consent, as long as you adhere to some of those plans.
Some of the volume house builders won't want to do that because they like a higher density on their plots and so on, but where you're prepared to put the green infrastructure in place and to pepper pot the social housing throughout, then you'd have an accelerated route to that. I'm very, very keen to do that. And then we've already enabled the local authorities—as I should have said in response to Mabon, actually—we've already enabled both local authorities and our registered social landlords to buy off-plan. Because of the boom in housing, that wasn't very much used over the last few years, but actually we're now going into a dip and we've seen an acceleration of purchase off-plan for social housing. And that, of course, helps our small and medium-sized enterprise builders in particular not to go into the dip, because they can still sell them from plans. So, I think that, once we've got those strategic plans in place, and we are three or four years off that, we will see a much better throughput in the way that you outline.
Felly, Sam, rwy'n cymryd y pwynt rydych chi'n ei wneud, a phe byddem wedi dechrau gyda dalen wag o bapur, ni fyddem wedi dechrau lle roeddem ni, felly byddem wedi rhoi, yn amlwg, y cynllun cenedlaethol yn gyntaf, yna'r cynllun rhanbarthol, yna'r CDLl yn cymeradwyo yn olaf, ond mewn gwirionedd, roeddem ben i waered, felly rydyn ni'n chwarae dal i fyny i raddau â system sy'n cael ei harwain gan gynllun. Ond unwaith y bydd y system gyfan dan arweiniad cynllun yn ei lle, bydd gennych y synergedd hwnnw; dyna'r holl bwynt. Ac un o'r rhwystredigaethau i ni, os mynnwch chi, yw siarad ag awdurdodau lleol—ac roeddwn i'n arfer cael y sgwrs hon gyda chi pan oeddech chi mewn rôl flaenorol, ac felly roeddwn i—fe fyddem yn hoffi gweld yr awdurdodau lleol hynny'n dod at ei gilydd i wneud y cynllun strategol rhanbarthol, fel bod datblygwyr y sector preifat pan fyddan nhw'n dod ymlaen, yn deall beth oedd gofynion seilwaith y maes strategol hwnnw, a bydden nhw'n gallu ystyried hynny fel rhan o fforddiadwyedd eu datblygiad mewn ffordd sy'n fwy tryloyw nag ydyw ar hyn o bryd. Felly, dyna'r pwynt, mewn gwirionedd. Mae'r hyn rydych chi newydd ei amlinellu yn debyg i'r pwynt, ond rydyn ni ychydig ben i waered nes bydd gennym y cynlluniau lefel strategol ar waith.
Ac yna rydyn ni wedi bod yn glir iawn gydag awdurdodau lleol, unwaith bydd y lefel strategol—. Felly, mae gennym 'Cymru'r Dyfodol: y cynllun cenedlaethol 2040' fel y trosolwg strategol. Unwaith y bydd y cynllun rhanbarthol strategol yn ei le—a byddai'r chwe awdurdod lleol hynny'n rhan o wneud hynny, wrth gwrs—yna beth fyddai gennych chi oddi tano yw CDLl cryno; ni fyddai angen i chi fynd trwy'r holl beth, oherwydd byddai llawer o'r seilwaith a'r cynllunio ar gyfer gwasanaethau mawr, ysbytai ac ysgolion ac ati, yn rhan o'r cynllun strategol hwnnw, ac yna bydd y datblygwr sy'n dod ymlaen yn gallu gweld beth fyddai ei gyfraniad tebygol i'r mathau hynny o ofynion seilwaith, Mae hynny'n cyflymu'r system. Ac yna, fel y dywedais i wrth ateb Mabon, rwy'n credu, rydw i wedyn yn awyddus iawn, unwaith y bydd gennym ni'r dyraniad tai yn iawn trwy'r llwybr asesu tai marchnad leol, sy'n llawer mwy penodol i'r ardal leol nag yr arferai fod pan oeddech chi'n arweinydd cyngor—rydyn ni wedi newid hynny ychydig dros y tair blynedd diwethaf—bod gennym ni, os dymunwch, ardaloedd sydd wedi'u cymeradwyo ymlaen llaw. Felly, unwaith y bydd wedi mynd drwy'r CDLl fel safle tai ac mae ar gael ar gyfer tai, ac rydym wedi bod yn llawer llymach gydag awdurdodau lleol ynghylch yr hyn sy'n cael ei gyflwyno fel tai, er enghraifft a oes modd rhoi tai yno, gan ein bod wedi cael rhai enghreifftiau dybryd o glogwyni, a nodwyd ar gyfer tai—. Felly, rydym wedi gweithio gyda phob awdurdod lleol yn ei dro i sicrhau y gall yr hyn a gyflwynir fel safle tai gael tai arno mewn gwirionedd. Ac yna, os ydych chi'n barod i'w ddatblygu yn unol â'r cynllun, yna byddech chi, i bob pwrpas, wedi cael caniatâd cynllunio, cyn belled â'ch bod chi'n glynu wrth rai o'r cynlluniau hynny.
Ni fydd rhai o'r adeiladwyr sy'n codi nifer o dai eisiau gwneud hynny oherwydd eu bod yn hoffi dwysedd uwch ar eu plotiau ac ati, ond pan ydych yn barod i roi'r seilwaith gwyrdd ar waith ac yna gwasgaru'r tai cymdeithasol yma ac acw, yna byddai gennych chi lwybr carlam at hynny. Rwy'n awyddus iawn, iawn i wneud hynny. Ac yna rydyn ni eisoes wedi galluogi'r awdurdodau lleol—fel y dylwn fod wedi ei ddweud mewn ymateb i Mabon, mewn gwirionedd—rydyn ni eisoes wedi galluogi awdurdodau lleol a'n landlordiaid cymdeithasol cofrestredig i brynu oddi ar y cynllun. Oherwydd ffyniant y farchnad dai, ni ddefnyddiwyd hynny lawer dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, ond mewn gwirionedd rydym bellach yn gweld gostyngiad ac rydym wedi gweld cynnydd cyflym mewn prynu oddi ar y cynllun ar gyfer tai cymdeithasol. Ac mae hynny, wrth gwrs, yn helpu ein hadeiladwyr mentrau bach a chanolig yn enwedig wrth eu rhwystro rhag mynd i'r pant hwnnw, oherwydd gallant eu gwerthu o gynlluniau o hyd. Felly, rwy'n credu, unwaith y bydd gennym y cynlluniau strategol hynny ar waith, ac rydym ryw dair neu bedair blynedd i ffwrdd o hynny, byddwn yn gweld gwell trwybwn o lawer yn y ffordd rydych chi'n ei amlinellu.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Eitem 8 sydd nesaf. Y Rheoliadau Gwasanaethau Preswyl Ysgolion Arbennig (Darparwyr Gwasanaethau ac Unigolion Cyfrifol) (Cymru) 2024 yw'r eitem yma. Galwaf ar y Dirprwy Weinidog i wneud y cynnig—Julie Morgan.
Item 8 is next, the Special School Residential Services (Service Providers and Responsible Individuals) (Wales) Regulations 2024. I call on the Deputy Minister to move the motion—Julie Morgan.
Cynnig NDM8510 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5, yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Gwasanaethau Preswyl Ysgolion Arbennig (Darparwyr Gwasanaethau ac Unigolion Cyfrifol) (Cymru) 2024 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 20 Chwefror 2024.
Motion NDM8510 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5, approves that the draft The Special School Residential Services (Service Providers and Responsible Individuals) (Wales) Regulations 2024 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 20 February 2024.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. Dwi'n cynnig y cynnig.
Thank you, Llywydd. I move the motion.
The Regulation and Inspection of Social Care (Wales) Act 2016 provides the statutory framework for the regulation and inspection of social care services in Wales. Regulations defining special school residential services as a new regulated service have already been passed and came into force at the end of December. The regulations before you today, the Special School Residential Services (Service Providers and Responsible Individuals) (Wales) Regulations 2024 exercise powers within the Act to place requirements on providers and responsible individuals of regulated services. They complete the regulatory framework.
These regulations focus on the quality and safety of services and the individual's well-being and outcomes. They will have a positive impact on children and young people staying at the service and the overall quality of service provision. The regulations will contribute to establishing a more consistent approach to the regulatory oversight of services caring for vulnerable children. I commend the regulations to Members.
Mae Deddf Rheoleiddio ac Arolygu Gofal Cymdeithasol (Cymru) 2016 yn darparu'r fframwaith statudol ar gyfer rheoleiddio ac arolygu gwasanaethau gofal cymdeithasol yng Nghymru. Mae rheoliadau sy'n diffinio gwasanaethau preswyl ysgolion arbennig fel gwasanaeth newydd a reoleiddir eisoes wedi'u pasio a daethant i rym ddiwedd mis Rhagfyr. Mae'r rheoliadau sydd ger eich bron heddiw, Rheoliadau Gwasanaethau Preswyl Ysgolion Arbennig (Darparwyr Gwasanaethau ac Unigolion Cyfrifol) (Cymru) 2024 yn arfer pwerau o fewn y Ddeddf i roi gofynion ar ddarparwyr ac unigolion cyfrifol gwasanaethau rheoleiddiedig. Maen nhw'n cwblhau'r fframwaith rheoleiddio.
Mae'r rheoliadau hyn yn canolbwyntio ar ansawdd a diogelwch gwasanaethau a llesiant a chanlyniadau'r unigolyn. Byddant yn cael effaith gadarnhaol ar blant a phobl ifanc sy'n aros yn y gwasanaeth ac ar ansawdd cyffredinol y ddarpariaeth gwasanaeth. Bydd y rheoliadau'n cyfrannu at sefydlu dull mwy cyson o oruchwylio a rheoleiddio'r gwasanaethau sy'n gofalu am blant agored i niwed. Rwy'n cymeradwyo'r rheoliadau i'r Aelodau.
Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad i gyfrannu—Huw Irranca-Davies.
The Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee to contribute—Huw Irranca-Davies.
Diolch, Llywydd. Gwnaethom ystyried y rheoliadau drafft hyn ar 4 Mawrth, ac wedi hynny buom yn ystyried ymateb Llywodraeth Cymru i'n pwyntiau adrodd yn ein cyfarfod brynhawn ddoe.
Thank you, Llywydd. We considered these draft regulations on 4 March, and we subsequently considered the Welsh Government’s response to our reporting points at our meeting yesterday afternoon.
These regulations will replace, as the Minister has said, the national minimum standards for residential special schools made under section 23(1) of the Care Standards Act 2000, and set the quality standards against which special school residential services will be regulated and inspected against under the Regulation and Inspection of Social Care (Wales) Act 2016. As the Minister has said, they complete the regulatory platform.
Our report contains nine technical reporting points, two of which highlight potential defective drafting, one which highlights inconsistencies across the English and Welsh texts, and six that raise matters where we consider that the form or meaning of a provision requires further explanation. My comments this afternoon will focus on just four of the reporting points. However, just to remind everyone that the full report and the Government response are available from today’s agenda.
Our first technical reporting point notes that the term 'care and support' is used throughout the regulations. 'Care', 'support' and 'care and support' are given specific meanings by section 4 of the 2016 Act, but the regulations do not give a specific meaning to the term. The Legislation (Wales) Act 2019 applies to these regulations, so terms that are defined in the 2016 Act do not bear the same meaning in the regulations. So, we asked for clarity as to whether the term 'care and support' is intended to have the same meaning as in the 2016 Act, and if so, why this is not specified in the regulations.
In response, the Welsh Government told us that it will ensure that the regulations are amended prior to making to address this issue, and that the definition will reference the existing definitions contained within the 2016 Act. So, I take this opportunity to thank the Minister for setting out in the response to our report the specific changes that the Government will make to the regulations before they are made, and I would similarly draw this to Members' attention.
Our third reporting point highlights potential defective drafting, and it notes that regulation 1(3) defines a DBS certificate as the certificate referred to in paragraphs 2 and 3 of Schedule 1. The words 'the certificate' indicate a single certificate, but paragraphs 2 and 3 refer to different certificates. In our view, it is not clear whether both certificates are covered by the definition. So, in response, the Welsh Government has said that even though the definition refers to two certificates, it considers this is unlikely to be a problem in practice as it will be clear which type of certificate should be applied for. The Government response acknowledged that an alteration to the wording may indeed assist the reader, but the Government does not believe that an urgent amendment is required. Nonetheless, the Government has agreed to review the regulations at the earliest opportunity, with a view to making amendments. So, perhaps the Minister could, in closing, just give an indication to the Senedd of when such an opportunity might arise.
Our seventh reporting point notes that regulation 79(3)(b) provides for a modification to section 21(2) of the 2016 Act. In our view, the introductory wording of the modification in regulation 79(3)(b) does not quite make sense. The Welsh Government has accepted our reporting point and has confirmed that the regulations will be amended prior to making.
And finally, in our eighth reporting point, we highlight an inconsistency in regulation 82(a) across the English and Welsh texts. The English translation for 'the fostering regulations' in the Welsh text erroneously referred to 'the adoption regulations'. Again, in response, the Welsh Government has accepted our reporting point and has confirmed that the regulations will be amended prior to making.
So, again, we thank the Minister for the way in which she and her officials have responded to our reports. Diolch yn fawr iawn.
Bydd y rheoliadau hyn yn disodli, fel y dywedodd y Gweinidog, y safonau gofynnol cenedlaethol ar gyfer ysgolion arbennig preswyl a wneir o dan adran 23(1) o Ddeddf Safonau Gofal 2000, ac yn gosod y safonau ansawdd ar gyfer rheoleiddio ac arolygu gwasanaethau preswyl ysgolion arbennig o dan Ddeddf Rheoleiddio ac Arolygu Gofal Cymdeithasol (Cymru) 2016. Fel y dywedodd y Gweinidog, maen nhw'n cwblhau'r platfform rheoleiddio.
Mae ein hadroddiad yn cynnwys naw pwynt adrodd technegol, ac mae dau ohonyn nhw'n tynnu sylw at ddrafftio diffygiol posibl, un sy'n tynnu sylw at anghysondebau yn y testunau Cymraeg a Saesneg, a chwech sy'n codi materion lle rydym ni o'r farn bod angen esboniad pellach ar ffurf neu ystyr darpariaeth. Bydd fy sylwadau y prynhawn yma yn canolbwyntio ar ddim ond pedwar o'r pwyntiau adrodd. Fodd bynnag, dim ond i atgoffa pawb bod yr adroddiad llawn ac ymateb y Llywodraeth ar gael o'r agenda heddiw.
Mae ein pwynt adrodd technegol cyntaf yn nodi bod y term 'gofal a chymorth' yn cael ei ddefnyddio drwy gydol y rheoliadau. Rhoddir ystyron penodol i 'gofal', 'cymorth' a 'gofal a chymorth' gan adran 4 o Ddeddf 2016, ond nid yw'r rheoliadau'n rhoi ystyr benodol i'r term. Mae Deddf Deddfwriaeth (Cymru) 2019 yn berthnasol i'r rheoliadau hyn, felly nid yr un ystyr sydd i'r termau a ddiffinnir yn Neddf 2016 ag yn y rheoliadau. Felly, fe wnaethom ni ofyn am eglurder ynghylch a fwriedir i'r term 'gofal a chymorth' gael yr un ystyr ag yn Neddf 2016, ac os felly, pam nad yw hyn wedi'i nodi yn y rheoliadau.
Mewn ymateb, dywedodd Llywodraeth Cymru wrthym ni y bydd yn sicrhau bod y rheoliadau'n cael eu diwygio cyn mynd i'r afael â'r mater hwn, ac y bydd y diffiniad yn cyfeirio at y diffiniadau presennol sydd wedi'u cynnwys yn Neddf 2016. Felly, achubaf ar y cyfle hwn i ddiolch i'r Gweinidog am nodi yn yr ymateb i'n hadroddiad y newidiadau penodol y bydd y Llywodraeth yn eu gwneud i'r rheoliadau cyn eu cyflwyno, a hoffwn dynnu sylw Aelodau at hyn yn yr un modd.
Mae ein trydydd pwynt adrodd yn tynnu sylw at ddrafftio diffygiol posibl, ac mae'n nodi bod rheoliad 1(3) yn diffinio tystysgrif y Gwasanaeth Datgelu a Gwahardd fel y dystysgrif y cyfeirir ati ym mharagraffau 2 a 3 o Atodlen 1. Mae'r geiriau 'y dystysgrif' yn dynodi un dystysgrif, ond mae paragraffau 2 a 3 yn cyfeirio at wahanol dystysgrifau. Yn ein barn ni, nid yw'n glir a yw'r ddwy dystysgrif yn dod o dan y diffiniad. Felly, mewn ymateb, mae Llywodraeth Cymru wedi dweud, er bod y diffiniad yn cyfeirio at ddwy dystysgrif, ei bod yn ystyried nad yw hyn yn debygol o fod yn broblem yn ymarferol gan y bydd yn glir pa fath o dystysgrif y dylid gwneud cais amdani. Roedd ymateb y Llywodraeth yn cydnabod y gallai newid i'r geiriad fod o gymorth i'r darllenydd, ond nid yw'r Llywodraeth yn credu bod angen gwelliant ar frys. Serch hynny, mae'r Llywodraeth wedi cytuno i adolygu'r rheoliadau cyn gynted â phosibl, gyda'r bwriad o wneud gwelliannau. Felly, efallai y gallai'r Gweinidog, wrth gloi, roi awgrym i'r Senedd pryd y gallai cyfle o'r fath godi.
Mae ein seithfed pwynt adrodd yn nodi bod rheoliad 79(3)(b) yn darparu ar gyfer addasiad i adran 21(2) o Ddeddf 2016. Yn ein barn ni, nid yw geiriad rhagarweiniol yr addasiad yn rheoliad 79(3)(b) yn gwneud llawer o synnwyr. Mae Llywodraeth Cymru wedi derbyn ein pwynt adrodd ac wedi cadarnhau y bydd y rheoliadau'n cael eu diwygio cyn eu cyflwyno.
Ac yn olaf, yn ein hwythfed pwynt adrodd, rydym yn tynnu sylw at anghysondeb yn rheoliad 82(a) yn y testunau Cymraeg a Saesneg. Roedd y cyfieithiad Saesneg ar gyfer 'y rheoliadau maethu' yn y testun Cymraeg yn cyfeirio'n anghywir at 'y rheoliadau mabwysiadu'. Unwaith eto, mewn ymateb, mae Llywodraeth Cymru wedi derbyn ein pwynt adrodd ac wedi cadarnhau y bydd y rheoliadau'n cael eu diwygio cyn eu cyflwyno.
Felly, unwaith eto, diolchwn i'r Gweinidog am y ffordd y mae hi a'i swyddogion wedi ymateb i'n hadroddiadau. Diolch yn fawr iawn.
Does gyda fi ddim rhagor o siaradwyr, felly y Dirprwy Gweinidog i ymateb.
I have no further speakers, so the Deputy Minister to respond.
Thank you. I'm grateful to the Legislation, Justice and Constitution Committee for their scrutiny of these regulations. The committee proposed several technical amendments and I'm pleased to have accepted the majority of their suggestions. In the first point the Chair made, he accepted the Government's response. In the second one, he asked when this would be reviewed, and I'd like to confirm that this will be at the earliest opportunity. And I think, on items 3 and 4, our responses were acceptable to the committee. So, thanks once again to the committee for doing those responses.
Diolch. Rwy'n ddiolchgar i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am eu gwaith yn craffu ar y rheoliadau hyn. Cynigiodd y pwyllgor sawl gwelliant technegol ac rwy'n falch fy mod wedi derbyn y rhan fwyaf o'u hawgrymiadau. Yn y pwynt cyntaf a wnaeth y Cadeirydd, derbyniodd ymateb y Llywodraeth. Yn yr ail un, gofynnodd pryd y byddai hyn yn cael ei adolygu, a hoffwn gadarnhau y bydd hyn ar y cyfle cyntaf. Ac rwy'n credu, ar eitemau 3 a 4, bod ein hymatebion yn dderbyniol i'r pwyllgor. Felly, diolch unwaith eto i'r pwyllgor am yr ymatebion hynny.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na, does dim gwrthwynebiad, felly mae'r cynnig ar yr eitem yna wedi'i dderbyn.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No, there are no objections, so the motion is agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 9 sydd nesaf, Rheoliadau Treth Gwarediadau Tirlenwi (Cyfraddau Treth) (Diwygio) a Deddf Casglu a Rheoli Trethi (Cymru) 2016 (Diwygiadau Amrywiol) (Cymru) 2024. Y Gweinidog Newid Hinsawdd sy'n gwneud y cynnig hwn—Julie James.
Item 9 is next, the Landfill Disposals Tax (Tax Rates) (Amendment) and Tax Collection and Management (Wales) Act 2016 (Miscellaneous Amendments) (Wales) Regulations 2024. The Minister for Climate Change is to move the motion—Julie James.
Cynnig NDM8511 Lesley Griffiths.
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5, yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Treth Gwarediadau Tirlenwi (Cyfraddau Treth) (Diwygio) a Deddf Casglu a Rheoli Trethi (Cymru) 2016 (Diwygiadau Amrywiol) (Cymru) 2024 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 20 Chwefror 2024.
Motion NDM8511 Lesley Griffiths.
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5, approves that the draft The Landfill Disposals Tax (Tax Rates) (Amendment) and Tax Collection and Management (Wales) Act 2016 (Miscellaneous Amendments) (Wales) Regulations 2024 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 20 February 2024.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. The Senedd is asked to approve these regulations relating to the landfill disposals tax. The draft regulations have two objectives: firstly, to increase the standard, lower and unauthorised disposal rates for landfill disposals tax to apply to taxable disposals made on or after 1 April 2024; and, secondly, to amend a drafting error in the Tax Collection and Management (Wales) Act 2016 in relation to the penalties for late payment of landfill disposal tax charged on unauthorised disposals. The proposed increases to the rates are in accordance with the final budget for 2024-25 approved by the Senedd on 5 March. The standard and lower rates for landfill disposals tax will increase in line with the retail price index inflation as forecast by the Office for Budget Responsibility. This approach ensures that the rate remains consistent with the UK Government landfill tax for the next financial year, providing the stability and certainty to businesses in line with our tax principles. Setting tax rates consistent with UK landfill tax means public services in Wales will continue to benefit from tax revenues whilst ensuring the risk of the movement of waste across the border is minimised.
Amending the drafting error will allow the Welsh Revenue Authority to charge a late payment penalty for tax charged pursuant to charging notices issued under the Landfill Disposals Tax (Wales) Act 2017. I'm grateful for the Legislation, Justice and Constitution Committee's consideration of these regulations, and I ask Members to approve the regulations. Diolch.
Diolch, Llywydd. Gofynnir i'r Senedd gymeradwyo'r rheoliadau hyn sy'n ymwneud â'r dreth gwarediadau tirlenwi. Mae gan y rheoliadau drafft ddau amcan: yn gyntaf, cynyddu'r cyfraddau gwaredu safonol, is ac anawdurdodedig ar gyfer treth gwarediadau tirlenwi fel eu bod yn berthnasol i warediadau trethadwy a wneir ar neu ar ôl 1 Ebrill 2024; ac, yn ail, diwygio gwall drafftio yn Neddf Casglu a Rheoli Trethi (Cymru) 2016 mewn perthynas â'r cosbau am dalu treth gwarediadau tirlenwi yn hwyr a godir ar waredu heb awdurdod. Mae'r cynnydd arfaethedig i'r cyfraddau yn unol â'r gyllideb derfynol ar gyfer 2024-25 a gymeradwywyd gan y Senedd ar 5 Mawrth. Bydd y cyfraddau safonol ac is ar gyfer treth gwarediadau tirlenwi yn cynyddu yn unol â chwyddiant y mynegai prisiau manwerthu yn unol rhagamcan y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol. Mae'r dull hwn yn sicrhau bod y gyfradd yn parhau'n gyson â threth tirlenwi Llywodraeth y DU ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf, gan ddarparu'r sefydlogrwydd a'r sicrwydd i fusnesau yn unol â'n hegwyddorion treth. Mae pennu cyfraddau treth sy'n gyson â threth tirlenwi'r DU yn golygu y bydd gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru yn parhau i elwa ar refeniw treth gan sicrhau bod y risg o symud gwastraff dros y ffin yn cael ei leihau.
Bydd diwygio'r gwall drafftio yn caniatáu i Awdurdod Cyllid Cymru godi cosb am dalu'n hwyr y dreth a godir yn unol â hysbysiadau codi tâl a gyhoeddwyd o dan Ddeddf Treth Gwarediadau Tirlenwi (Cymru) 2017. Rwy'n ddiolchgar i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am ystyried y rheoliadau hyn, a gofynnaf i'r Aelodau gymeradwyo'r rheoliadau. Diolch.
Cadeirydd y pwyllgor deddfwriaeth, Huw Irranca-Davies.
The Chair of the legislation committee, Huw Irranca-Davies.
Diolch, Llywydd, a diolch, Gweinidog, hefyd. Gwnaethom ystyried y rheoliadau drafft hyn ar 4 Mawrth. Dyma achub ar y cyfle i ddiolch i'r Gweinidog am ymateb y Llywodraeth.
Thank you, Llywydd, and thank you, Minister, as well. We considered these draft regulations on 4 March, and I now take the opportunity to thank the Minister for the Government response.
Our report contains 2 merits reporting points, only one of which required a Government response. Our first reporting point simply notes that section 25 of the Tax Collection and Management (Wales) Act 2016 provides that the Welsh Revenue Authority must pay amounts collected in the exercise of its functions into the Welsh consolidated fund. The WRA is responsible for the collection and management of landfill disposals tax, and these regulations prescribe the three rates of LDT in Wales.
Our second reporting point, however, is quite lengthy and detailed, and I would direct Members to our report for the full detail. But, in brief, regulation 5 of these regulations corrects the reference to section 48 or 49 of the 2017 Act in item 10 of table A1 in section 122 of the 2016 Act—I hope Members are sticking with me on this—so that it instead refers to charging notices issued under section 49 or 50 of the 2017 Act. We asked the Welsh Government to confirm if it has identified any other provisions in the 2017 Act that may require amendment, and if the Welsh Revenue Authority has imposed any late payment penalties on taxpayers in connection with notices issued under section 50 of the 2017 Act. In response, the Welsh Government said that it has not identified any other provisions in the 2017 Act that require amendment as a result of the insertion of section 25 during Stage 3 proceedings on the Bill, as it was before being enacted and becoming the 2017 Act. So, we're really grateful for that clarity. We think it's important to have it on record. And the Welsh Government also told us that the Welsh Revenue Authority has not yet issued any notices under section 50 of the 2017 Act and will not do so before this amendment to the 2016 Act takes effect. Therefore, no late payment penalties have been or will be imposed in connection to notices issued under section 50 of the 2017 Act prior to this amendment. And, again, we're grateful for that response and it's important to get that clarity on record as well.
We also asked the Government a number of ancillary questions concerning penalties that could have been incorrectly charged by the WRA if it had used the power in 122(3) of the 2016 Act before the correction proposed in these regulations had been made. But, once again, thank you, Minister, for your engagement with this and your response to the committee.
Mae ein hadroddiad yn cynnwys 2 bwynt adrodd ar rinweddau, a dim ond un ohonyn nhw oedd angen ymateb gan y Llywodraeth. Mae ein pwynt adrodd cyntaf yn nodi bod adran 25 o Ddeddf Casglu a Rheoli Trethi (Cymru) 2016 yn nodi bod yn rhaid i Awdurdod Cyllid Cymru dalu symiau a gesglir wrth arfer ei swyddogaethau i gronfa gyfunol Cymru. Mae Awdurdod Cyllid Cymru yn gyfrifol am gasglu a rheoli treth gwarediadau tirlenwi, ac mae'r rheoliadau hyn yn nodi'r tair cyfradd o Dreth Tirlenwi yng Nghymru.
Fodd bynnag, mae ein hail bwynt adrodd yn eithaf hir a manwl, a byddwn yn cyfeirio'r Aelodau at ein hadroddiad am y manylion llawn. Ond, yn gryno, mae rheoliad 5 o'r rheoliadau hyn yn cywiro'r cyfeiriad at adran 48 neu 49 o Ddeddf 2017 yn eitem 10 o dabl A1 yn adran 122 o Ddeddf 2016—Rwy'n gobeithio nad yw'r Aelodau'n syrffedu arnaf gyda hyn—fel ei fod yn hytrach yn cyfeirio at hysbysiadau codi tâl a gyhoeddwyd o dan adran 49 neu 50 o Ddeddf 2017. Fe wnaethom ni ofyn i Lywodraeth Cymru gadarnhau a yw wedi nodi unrhyw ddarpariaethau eraill yn Neddf 2017 a allai fod angen eu diwygio, ac a yw Awdurdod Cyllid Cymru wedi cyflwyno unrhyw gosbau taliadau hwyr i drethdalwyr mewn cysylltiad â hysbysiadau a gyhoeddwyd o dan adran 50 o Ddeddf 2017. Mewn ymateb, dywedodd Llywodraeth Cymru nad yw wedi nodi unrhyw ddarpariaethau eraill yn Neddf 2017 sydd angen eu diwygio o ganlyniad i fewnosod adran 25 yn ystod trafodion Cyfnod 3 ar y Bil, fel ag yr oedd cyn ei gwneud yn ddeddf ac iddi ddod yn Ddeddf 2017. Felly, rydym ni'n ddiolchgar iawn am yr eglurder hwnnw. Rydym ni'n credu ei bod hi'n bwysig bod hynny ar gofnod. A dywedodd Llywodraeth Cymru wrthym ni hefyd nad yw Awdurdod Cyllid Cymru wedi cyhoeddi unrhyw hysbysiadau eto o dan adran 50 o Ddeddf 2017 ac na fydd yn gwneud hynny cyn i'r diwygiad hwn i Ddeddf 2016 ddod i rym. Felly, ni chyflwynwyd ac ni chyflwynir unrhyw gosbau talu hwyr mewn cysylltiad â hysbysiadau a gyflwynwyd o dan adran 50 o Ddeddf 2017 cyn y diwygiad hwn. Ac unwaith eto, rydym ni'n ddiolchgar am yr ymateb hwnnw ac mae'n bwysig cael yr eglurder hwnnw ar gofnod hefyd.
Fe wnaethom ni hefyd ofyn nifer o gwestiynau ategol i'r Llywodraeth ynghylch taliadau cosb y gallai Awdurdod Cyllid Cymru fod wedi eu codi ar gam pe bai wedi defnyddio'r pŵer yn adran 122(3) o Ddeddf 2016 cyn cyflwyno'r cywiriad a gynigiwyd yn y rheoliadau hyn. Ond, unwaith eto, diolch, Gweinidog, am eich ymgysylltiad â hyn a'ch ymateb i'r pwyllgor.
I have no further speakers, so if the Minister wants to respond—. No, there is no further response needed.
Does gen i ddim siaradwyr pellach, felly os ydy'r Gweinidog eisiau ymateb—. Na, nid oes angen ymateb pellach.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes, felly mae'r cynnig yna wedi ei dderbyn.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? There is no objection. The motion is therefore agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Cynnig o dan eitem 10 sydd nesaf, i amrywio'r drefn o ystyried gwelliannau Cyfnod 3 y Bil Seilwaith (Cymru). Y Gweinidog Newid Hinsawdd i wneud y cynnig yma'n ffurfiol.
Item 10 is next, which is a motion to vary the order of consideration of Stage 3 amendments to the Infrastructure (Wales) Bill. The Minister for Climate Change to move the motion formally.
Cynnig NDM8506 Lesley Griffiths
Cynnig bod Senedd Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 26.36:
Yn cytuno i waredu’r adrannau o’r Bil Seilwaith (Cymru) a’r atodlenni iddo yng Nghyfnod 3 yn y drefn a ganlyn:
a) Adrannau 1-61;
b) Atodlen 1;
c) Adrannau 62 - 91;
d) Atodlen 2;
e) Adrannau 92 - 143;
f) Atodlen 3;
g) Adrannau 144 - 146;
h) Enw hir.
Motion NDM8506 Lesley Griffiths
To propose that Senedd Cymru, in accordance with Standing Order 26.36:
Agrees to dispose of sections and schedules to the Infrastructure (Wales) Bill at Stage 3 in the following order:
a) Sections 1-61;
b) Schedule 1;
c) Sections 62 - 91;
d) Schedule 2;
e) Sections 92 - 143;
f) Schedule 3;
g) Sections 144 - 146;
h) Long title.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
I move the motion.
Rwy'n cynnig y cynnig.
Ydy, mae e wedi'i symud yn ffurfiol. Does neb yn moyn siarad ar y cynnig. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? Unrhyw wrthwynebiadau? Nac oes, felly mae'r cynnig yna wedi ei dderbyn.
It is moved formally. I have no speakers on this motion. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No, and the motion is therefore agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 11 a 12 sydd nesaf, ac, yn unol â Rheol Sefydlog 12.24, oni bai bod Aelod yn gwrthwynebu, bydd y ddau gynnig yma yn cael eu hystyried a'u grwpio ar gyfer eu trafod ond bydd y pleidleisiau ar wahân.
Items 11 and 12 are next, and, in accordance with Standing Order 12.24, unless a Member objects, the two motions will be grouped for debate, but with separate votes.
Y ddau gynnig, felly, yw'r cynnig ar y cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Masnach (Cytundeb Cynhwysfawr a Blaengar ar gyfer Partneriaeth y Môr Tawel). Mae'r ddau gynnig ar y cynnig cydsyniad yna. Felly, does yna dim gwrthwynebiad i'w trafod nhw gyda'i gilydd. Dwi'n galw ar y Cwnsler Cyffredinol i wneud y cynigion, felly—Mick Antoniw.
The two motions are on the legislative consent motion on the Trade (Comprehensive and Progressive Agreement for Trans-Pacific Partnership) Bill. The two motions are on that LCM. So, as there are no objections to discussing them together, I call on the Counsel General to move the motions—Mick Antoniw.
Cynnig NDM8512 Mick Antoniw
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai Senedd y DU ystyried darpariaeth yn y Bil Masnach (Cytundeb Cynhwysfawr a Blaengar ar gyfer Partneriaeth y Môr Tawel), sef cymal 2, trin cyrff asesu cydymffurfiaeth etc., i’r graddau y mae'n dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd.
Motion NDM8512 Mick Antoniw
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 29.6, agrees that provision in the Trade (Comprehensive and Progressive Agreement for Trans-Pacific Partnership) Bill, namely clause 2, treatment of conformity assessment bodies etc., insofar as it falls within the legislative competence of the Senedd, should be considered by the UK Parliament.
Cynnig NDM8513 Mick Antoniw
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai Senedd y DU ystyried y darpariaethau yn y Bil Masnach (Cytundeb Cynhwysfawr a Blaengar ar gyfer Partneriaeth y Môr Tawel), sef cymal 3 sy'n ymwneud â chaffael cyhoeddus, a chymal 4 sy'n ymwneud â dynodiadau tarddiad a dynodiadau daearyddol, i'r graddau y maent yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd.
Motion NDM8513 Mick Antoniw
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 29.6, agrees that provisions in the Trade (Comprehensive and Progressive Agreement for Trans-Pacific Partnership) Bill, namely clause 3 relating to public procurement, and clause 4 relating to designations of origin and geographical indications, insofar as they fall within the legislative competence of the Senedd, should be considered by the UK Parliament.
Cynigiwyd y cynigion.
Motions moved.
Diolch, Llywydd. Rwy'n cynnig y cynigion. Mae'r cynigion yn gysylltiedig â'r Bil CPTPP, sydd ei angen er mwyn gweithredu cytundeb partneriaeth cynhwysfawr a blaengar y Môr Tawel fel bod y Deyrnas Unedig yn cydymffurfio pan ddaw'r cytundeb i rym. Rydym wedi cyflwyno cynigion er mwyn sicrhau y gall y Senedd archwilio'r materion sydd ynghlwm wrth y Bil a dod i benderfyniad ynghylch y cydsyniad. Bydd yr Aelodau yn gweld yn y memorandwm ein bod yn argymell cydsyniad rhannol a bod rhesymau cyfreithiol cyfansoddiadol da dros hyn.
Thank you, Llywydd. I move the motions. These motions relate to the CPTPP Bill, which is needed in order to implement the comprehensive and progressive agreement for the trans-Pacific partnership so that the UK is compliant when the agreement comes into force. We have introduced proposals to ensure that the Senedd can scrutinise the issues related to the Bill and to come to a decision on consent. Members will see from the memorandum that we recommend partial consent and that there are good legal and constitutional reasons for this.
This is a complex situation where the UK Government has made efforts to address concerns around the use of concurrent powers for one clause of the Bill, but, fundamentally, it does not agree with the Welsh Government over which other provisions of the Bill are within devolved competence. The UK Government believes only clause 3, Government procurement of the Bill, requires consent from the Senedd. However, the Welsh Government's view is that clause 2, treatment and conformity assessments bodies, and clause 4, designations of origin and geographical indications, GIs, also require an LCM.
Clause 2 relates to conformity assessment procedures, which provide assurance that products meet necessary regulatory requirements. These checks often need to be carried out by third-party organisations called 'conformity assessment bodies', CABs. The CPTPP requires that CABs established in the territories of the CPTPP parties are treated no less favourably than CABs located domestically or in another CPTPP territory. There is a difference of opinion between the Welsh Government and the UK Government over whether the clause operates in devolved areas or not. I'm concerned that clause 2 could be used to amend devolved provision. The fact that there is no devolved provision of that kind right now does not alter the fact that the clause can be used to amend devolved provision made in subordinate legislation in the future.
The scope of the clause 2 power is narrow. It can only be used to implement article 8.6 of the CPTPP agreement, and only then to amend certain kinds of subordinate legislation. But there is a principle at stake, the principle that implementation of international obligations in devolved areas is for the devolved institutions and not the UK Government, and certainly not by means of powers that allow the UK Government to act unilaterally in devolved areas. The Welsh Government has been consistently clear that it cannot recommend clause 2, as the inclusion of a power for the Secretary of State to legislate in devolved areas undermines the devolution settlement.
The Minister for Economy raised concerns about clause 2 in a bilateral meeting with the UK Minister for Investment, Lord Johnson of Lainston, in December, and offered amendment suggestions that could potentially have led him to recommend that the Senedd consents to this clause. Although there has been positive engagement between officials, we have been unsuccessful in persuading the UK Government to amend the clause as it is currently written, and it maintains that clause 2 falls within reserved competence. The Welsh Government disagrees with the UK Government's analysis regarding how this clause sits within the devolution settlement.
I acknowledge this is a complex area, and it is regrettable that an opportunity to make minor drafting changes that would have achieved the UK Government's goal in a way that respects devolution was not taken. If such changes had been made, I would be recommending consent to this clause today. The UK Government is aware of the issues that concurrent powers have created for the Welsh Government, so a decision to withhold consent to a clause that gives the Secretary of State power to act unilaterally in devolved areas will come as no surprise, and is consistent with our position during the Trade (Australia and New Zealand) Bill.
However, the drafting of clause 3, regarding Government procurement, shows lessons have been learned from the previous TANZ Bill, and, as I understand that the UK Government has worked with Welsh Government to agree a different approach to the drafting for this Bill, we are pleased to be able to recommend consent to clause 3. On the whole, the Welsh Government is satisfied with the secondary legislation changes associated with clause 3 because they are considered necessary technical amendments to the devolved public procurement rules as they apply in Wales, as well as the equivalent amendments to the rules in the rest of the UK. Furthermore, the changes to procurement regulations are being detailed on the face of the Bill, with no new powers being created or conferred and, whilst equivalent powers would have been preferred, this is the next best option for taking forward these technical, clarificatory changes to secondary procurement legislation. Officials have had engagement with the UK Government throughout the negotiations within procurement, where opportunities have been provided to discuss areas of importance. Therefore, I recommend Members provide consent for clause 3.
Clause 4 covers geographical indications—GIs—and designations of origin. There are currently 19 of these, including Welsh lamb, Anglesey sea salt and single malt Welsh whisky. The UK Government has not requested the Senedd's consent to clause 4, asserting that they are intellectual property and reserved to the UK. This is a complicated area of law, where GIs are intertwined with both the common agricultural market, which is devolved, and intellectual property, which is reserved. The arguments are finely balanced, but, as we said in our legislative consent memorandum, an LCM is appropriate because clause 4 impacts on the devolved areas of agri-food, food labelling and food imports/exports. Given that clause 4 implements the obligations in a narrow policy area and where there is no policy divergence between the UK Government and Welsh Government, I'm recommending consent for clause 4.
So, I'll be taking forward two separate motions for this Bill. Motion 1 relates to clauses 3 and 4, and I recommend Members support this motion. Motion 2 relates to clause 2, for which I recommend Members withhold consent.
Although discussions on clause 3 of the Bill have been mainly positive, officials only received a draft of the full Bill on 24 October, 15 days before the Bill was laid in Parliament, and this only allowed limited time to analyse the devolved implications and a minimal window of opportunity to fully engage with UK Government before the Bill was laid. I hope the UK Government will provide more time in future for fuller engagement with devolved parties in developing UK trade Bills. This will ensure that devolved interests are fully explored, and officials can work together on securing mutually acceptable positions.
The Welsh Government has made it clear we'll always adhere to obligations in international agreements that the UK is party to, and will not seek to disrupt or hinder the implementation of an international agreement to which the UK has signed up to. Our recommendation to consent to this Bill in part demonstrates that as a Welsh Government we are fair and willing to support provisions with UK Acts that respect the devolution settlement, whilst acknowledging the co-operation that went into drafting of clause 3, but continuing to make it clear that we will not accept powers for the UK Government to act unilaterally in devolved areas. This vote relates only to clauses I have just mentioned, and is not intended to cover broader discussions on the UK's accession to the CPTPP. The Welsh Government's views on the UK's accession to this were set out in our perspective report, published in October 2023. Diolch, Llywydd.
Mae hon yn sefyllfa gymhleth lle mae Llywodraeth y DU wedi ymdrechu i fynd i'r afael â phryderon ynghylch defnyddio pwerau cydredol ar gyfer un cymal o'r Bil, ond, yn sylfaenol, nid yw'n cytuno â Llywodraeth Cymru ynghylch pa ddarpariaethau eraill y Bil sydd o fewn cymhwysedd datganoledig. Mae Llywodraeth y DU yn credu mai cymal 3 yn unig, agweddau'r Bil ar gaffael y Llywodraeth, sydd angen cydsyniad y Senedd. Fodd bynnag, barn Llywodraeth Cymru yw bod cymal 2, cyrff asesu triniaeth a chydymffurfiaeth, a chymal 4, enwau tarddiad a dynodiadau daearyddol, hefyd yn gofyn am gynnig cydsyniad deddfwriaethol.
Mae cymal 2 yn ymwneud â gweithdrefnau asesu cydymffurfio, sy'n rhoi sicrwydd bod cynhyrchion yn bodloni'r gofynion rheoleiddio angenrheidiol. Yn aml, mae angen i'r gwiriadau hyn gael eu cynnal gan sefydliadau trydydd parti o'r enw 'cyrff asesu cydymffurfio'. Mae partneriaeth gynhwysfawr a blaengar y Môr Tawel yn mynnu nad yw cyrff asesu cydymffurfio a sefydlwyd yn nhiriogaethau'r partïon y bartneriaeth yn cael eu trin yn llai ffafriol na chyrff asesu cydymffurfio yn y wlad gartref neu mewn un o diriogaethau eraill y bartneriaeth. Mae gwahaniaeth barn rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU ynghylch a yw'r cymal yn gweithredu mewn meysydd datganoledig ai peidio. Rwy'n pryderu y gellid defnyddio cymal 2 i ddiwygio'r ddarpariaeth ddatganoledig. Nid yw'r ffaith nad oes darpariaeth ddatganoledig o'r math hwnnw ar hyn o bryd yn newid y ffaith y gellir defnyddio'r cymal i ddiwygio'r ddarpariaeth ddatganoledig a wneir mewn is-ddeddfwriaeth yn y dyfodol.
Mae cwmpas pŵer cymal 2 yn gul. Dim ond i weithredu erthygl 8.6 o gytundeb partneriaeth gynhwysfawr a blaengar y Môr Tawel y gellir ei ddefnyddio, a dim ond wedyn i ddiwygio rhai mathau o is-ddeddfwriaeth. Ond mae egwyddor yn y fantol, sef yr egwyddor mai lle sefydliadau datganoledig yw gweithredu rhwymedigaethau rhyngwladol mewn meysydd datganoledig ac nid Llywodraeth y DU, ac yn sicr nid drwy gyfrwng pwerau sy'n caniatáu i Lywodraeth y DU weithredu'n unochrog mewn meysydd datganoledig. Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn gyson glir na all argymell cymal 2, gan fod cynnwys pŵer i'r Ysgrifennydd Gwladol ddeddfu mewn meysydd datganoledig yn tanseilio'r setliad datganoli.
Mynegodd Gweinidog yr Economi bryderon ynghylch cymal 2 mewn cyfarfod dwyochrog â Gweinidog Buddsoddi y DU, yr Arglwydd Johnson o Lainston, ym mis Rhagfyr, a chynnig awgrymiadau i wella a allai fod wedi ei arwain o bosibl i argymell bod y Senedd yn cydsynio i'r cymal hwn. Er y bu ymgysylltiad cadarnhaol rhwng swyddogion, rydym ni wedi bod yn aflwyddiannus yn perswadio Llywodraeth y DU i ddiwygio'r cymal fel y mae wedi'i ysgrifennu ar hyn o bryd, ac mae'n honni bod cymal 2 o fewn cymhwysedd a gedwir yn ôl. Mae Llywodraeth Cymru yn anghytuno â dadansoddiad Llywodraeth y DU o ran sut mae'r cymal hwn yn rhan o'r setliad datganoli.
Rwy'n cydnabod bod hwn yn faes cymhleth, ac mae'n destun gofid nad achubwyd ar y cyfle i wneud mân newidiadau drafftio a fyddai wedi cyflawni nod Llywodraeth y DU mewn ffordd sy'n parchu datganoli. Pe byddai newidiadau o'r fath wedi'u gwneud, byddwn yn argymell cydsynio i'r cymal hwn heddiw. Mae Llywodraeth y DU yn ymwybodol o'r materion y mae pwerau cydredol wedi'u creu i Lywodraeth Cymru, felly ni fydd penderfyniad i atal cydsyniad i gymal sy'n rhoi pŵer i'r Ysgrifennydd Gwladol weithredu'n unochrog mewn meysydd datganoledig yn syndod, ac mae'n gyson â'n safbwynt yn ystod y Bil Masnach (Awstralia a Seland Newydd).
Fodd bynnag, mae'r modd y mae cymal 3 wedi ei ddrafftio, o ran sut mae'r Llywodraeth yn caffael, yn dangos bod gwersi wedi'u dysgu o'r Bil TANZ blaenorol, ac, fel yr wyf yn deall mae Llywodraeth y DU wedi gweithio gyda Llywodraeth Cymru i gytuno ar ddull gwahanol o ddrafftio ar gyfer y Bil hwn, rydym yn falch o allu argymell cydsynio i gymal 3. Ar y cyfan, mae Llywodraeth Cymru yn fodlon â'r newidiadau is-ddeddfwriaeth sy'n gysylltiedig â chymal 3 oherwydd eu bod yn cael eu hystyried yn ddiwygiadau technegol angenrheidiol i'r rheolau caffael cyhoeddus datganoledig fel y maen nhw'n berthnasol yng Nghymru, yn ogystal â'r diwygiadau cyfatebol i'r rheolau yng ngweddill y DU. Ar ben hynny, caiff y newidiadau i reoliadau caffael eu manylu ar wyneb y Bil, heb unrhyw bwerau newydd yn cael eu creu na'u rhoi, ac, er y byddai'n well gennym bwerau cyfatebol, dyma'r dewis gorau nesaf ar gyfer bwrw ymlaen â'r newidiadau technegol, eglur hyn i ddeddfwriaeth caffael eilaidd. Mae swyddogion wedi bod yn ymgysylltu â Llywodraeth y DU drwy gydol y trafodaethau ym maes caffael, lle darparwyd cyfleoedd i drafod meysydd o bwys. Felly, rwy'n argymell bod Aelodau'n cydsynio i gymal 3.
Mae cymal 4 yn cwmpasu dynodiadau daearyddol ac enwau tarddiad. Ar hyn o bryd mae 19 o'r rhain, gan gynnwys cig oen Cymru, halen môr Ynys Môn a chwisgi Cymreig brag sengl. Nid yw Llywodraeth y DU wedi gofyn i'r Senedd gydsynio i gymal 4, gan honni eu bod yn eiddo deallusol ac wedi'u cadw'n ôl i'r DU. Mae hwn yn faes cymhleth o'r gyfraith, lle mae dynodiadau daearyddol wedi'u cydblethu â'r farchnad amaethyddol gyffredin, sydd wedi'i datganoli, ac eiddo deallusol, a gedwir yn ôl. Mae'r dadleuon yn gytbwys iawn, ond, fel y dywedom ni yn ein memorandwm cydsyniad deddfwriaethol, mae memorandwm cydsynio yn briodol oherwydd bod cymal 4 yn effeithio ar feysydd datganoledig bwyd-amaeth, labelu bwyd a mewnforio/allforion bwyd. O ystyried bod cymal 4 yn gweithredu'r rhwymedigaethau mewn maes polisi cul a lle nad oes gwahaniaeth polisi rhwng Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru, rwy'n argymell cydsynio i gymal 4.
Felly, byddaf yn cyflwyno dau gynnig ar wahân ar gyfer y Bil hwn. Mae cynnig 1 yn ymwneud â chymalau 3 a 4, ac rwy'n argymell bod yr Aelodau'n cefnogi'r cynnig hwn. Mae cynnig 2 yn ymwneud â chymal 2, ac rwy'n argymell i'r Aelodau wrthod cydsynio iddo.
Er y bu trafodaethau ar gymal 3 y Bil yn gadarnhaol yn bennaf, dim ond drafft o'r Bil llawn a gafodd swyddogion ar 24 Hydref, 15 diwrnod cyn cyflwyno'r Bil yn San Steffan, a dim ond amser cyfyngedig a ganiataodd hyn i ddadansoddi'r goblygiadau datganoledig a fawr ddim cyfle i ymgysylltu'n llawn â Llywodraeth y DU cyn cyflwyno'r Bil Rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth y DU yn rhoi mwy o amser yn y dyfodol ar gyfer ymgysylltu'n llawnach â llywodraethau datganoledig wrth ddatblygu Biliau Masnach y DU. Bydd hyn yn sicrhau bod buddiannau datganoledig yn cael eu harchwilio'n llawn, ac y gall swyddogion weithio gyda'i gilydd i sicrhau safbwyntiau sy'n dderbyniol i'r ddwy ochr.
Mae Llywodraeth Cymru wedi ei gwneud hi'n glir y byddwn ni bob amser yn cadw at rwymedigaethau mewn cytundebau rhyngwladol y mae'r DU yn rhan ohonyn nhw, ac ni fyddwn yn ceisio tarfu neu rwystro gweithredu cytundeb rhyngwladol y mae'r DU wedi ymrwymo iddo. Mae ein hargymhelliad i gydsynio i'r Bil hwn yn rhannol yn dangos ein bod ni, Lywodraeth Cymru, yn deg ac yn barod i gefnogi darpariaethau gyda Deddfau'r DU sy'n parchu'r setliad datganoli, gan gydnabod y cydweithrediad fu wrth ddrafftio cymal 3, ond gan barhau i'w gwneud hi'n glir na fyddwn yn derbyn pwerau i Lywodraeth y DU weithredu'n unochrog mewn meysydd datganoledig. Mae'r bleidlais hon yn ymwneud yn unig â chymalau yr wyf newydd eu crybwyll, ac ni fwriedir iddi gwmpasu trafodaethau ehangach ynghylch y DU yn dod yn rhan o bartneriaeth gynhwysfawr a blaengar y Môr Tawel. Nodwyd barn Llywodraeth Cymru ar y DU yn dod yn rhan o hyn yn ein hadroddiad safbwynt, a gyhoeddwyd ym mis Hydref 2023. Diolch, Llywydd.
Cadeirydd y pwyllgor deddfwriaeth, Huw Irranca-Davies.
The Chair of the legislation committee, Huw Irranca-Davies.
Diolch, Llywydd. Minister, thank you very much for your full and detailed response here today, but also within the Welsh Government's report as well. It's really, genuinely, very helpful. As you know, we laid our report on the Welsh Government's memoranda in respect of the trade comprehensive and progressive agreement for trans-Pacific partnership—the TCPTPP—on 22 February. I'll try not to say that again during the course of this. Within our report—. I think there was probably one too many 'Ts' or 'Ps' then, but anyway.
Within our report, we agreed with the Welsh Government’s assessment that clauses 2, 3 and 4 of the Bill do indeed require the consent of the Senedd. And as the Minister has laid out once again today, we also noted his view that the power within clause 2 of the Bill does not properly reflect the devolution settlement, as it is a power conferred on the Secretary of State alone.
We did recommend that the Minister should provide the Senedd with further information about the Welsh Government's position in respect of clause 2 of the Bill, and to set out how it would wish the clause to be amended, which we've heard in some detail today. We also recommended that the Minister should provide an update on the Welsh Government's engagement with the UK Government with regard to this clause, and we have indeed heard some really full and interesting detail on that today.
So, we thank the Minister for responding to our report last week to provide further information ahead of the debate today, and the additional information we've heard today. Now, the Minister told us, in reply and in advance of this debate, that the Welsh Government would wish to see clause 2 amended, so that the power within it is conferred on the Welsh Ministers with respect to the implementation of article 8.6 of the CPTPP—I think I got it right this time—agreement in devolved areas. He also told us that the Welsh Government would like the scope of the power to be restricted to amending subordinate legislation existing at the time clause 2 comes into force. And the Minister also provided an update on the engagement with the UK Government, which we've heard more about today, and, indeed, in advance of today, he told us that the engagement between officials had indeed been primarily positive and helpful, but the UK Government unfortunately continues to consider clause 2 as reserved and was therefore unwilling to make any amendments. So, even though there was some productive official engagement on this, it hasn't actually turned out to a productive outcome in terms of Welsh Government's ask, but we thank you for laying out the greater detail today.
I would like to take this opportunity on behalf of the committee to thank the Minister for the Welsh Government’s perspective report on the implications for Wales of the UK’s accession to CPTPP. This report assisted our scrutiny of the memoranda tabled by Welsh Government in respect of the Bill. Our report has welcomed its comprehensive level of detail, particularly as it relates to the implementation of international obligations in this devolved context. We also shared the Welsh Government’s belief, as set out in its report, that both it and the Senedd—and the Senedd—have a crucial role in implementing any legislative changes needed in devolved areas as a result of the UK’s new free trade agreements. Our report also welcomed the Welsh Government’s reference to its reliance on section 62 of the Government of Wales Act 2006 to make representations about any matter affecting Wales as it relates to international obligations. This is of crucial importance and interest to the Senedd. Because of the usefulness of the Welsh Government’s report, we recommended that it should replicate and build upon this approach for future international free trade agreements agreed by the UK Government.
So, we thoroughly welcome the Minister’s response, in which he has assured the committee that it can expect a similar approach against future UK negotiations, when the country, or the countries, are of a sufficient significance to Wales. Diolch yn fawr iawn.
Diolch, Llywydd. Gweinidog, diolch yn fawr iawn am eich ymateb llawn a manwl yma heddiw, ond hefyd yn adroddiad Llywodraeth Cymru hefyd. Mae'n wirioneddol ddefnyddiol, mewn difrif. Fel y gwyddoch chi, fe wnaethom ni gyflwyno ein hadroddiad ar femoranda Llywodraeth Cymru mewn perthynas â thraws-bartneriaeth gynhwysfawr a blaengar y Môr Tawel—y TCPTPP—ar 22 Chwefror. Ceisiaf beidio â dweud hynny eto yn ystod y cyfnod hwn. Yn ein hadroddiad—. Rwy'n credu bod yna un 'T' neu P' yn ormod yno mae'n debyg, ond beth bynnag.
Yn ein hadroddiad, cytunwyd gydag asesiad Llywodraeth Cymru bod cymalau 2, 3 a 4 o'r Bil yn wir yn gofyn am gydsyniad y Senedd. Ac fel y mae'r Gweinidog wedi nodi unwaith eto heddiw, fe wnaethom ni hefyd nodi ei farn nad yw'r pŵer yng nghymal 2 y Bil yn adlewyrchu'r setliad datganoli yn iawn, gan ei fod yn bŵer a roddir i'r Ysgrifennydd Gwladol yn unig.
Fe wnaethom ni argymell y dylai'r Gweinidog roi rhagor o wybodaeth i'r Senedd am safbwynt Llywodraeth Cymru mewn perthynas â chymal 2 y Bil, ac i nodi sut y byddai'n dymuno i'r cymal gael ei ddiwygio, yr ydym ni wedi'i glywed yn fanwl iawn heddiw. Argymhellwyd hefyd y dylai'r Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ymgysylltiad Llywodraeth Cymru â Llywodraeth y DU o ran y cymal hwn, ac yn wir, rydym ni wedi clywed rhywfaint o fanylion cynhwysfawr a diddorol iawn am hynny heddiw.
Felly, diolchwn i'r Gweinidog am ymateb i'n hadroddiad yr wythnos diwethaf i ddarparu rhagor o wybodaeth cyn y ddadl heddiw, a'r wybodaeth ychwanegol a glywsom ni heddiw. Nawr, dywedodd y Gweinidog wrthym ni, wrth ateb a chyn y ddadl hon, y byddai Llywodraeth Cymru yn dymuno gweld cymal 2 yn cael ei ddiwygio, fel bod y pŵer oddi mewn iddo yn cael ei roi i Weinidogion Cymru mewn perthynas â gweithredu erthygl 8.6 o bartneriaeth gynhwysfawr a blaengar y Môr Tawel—rwy'n credu imi ei gael yn iawn y tro yma—cytundeb mewn meysydd datganoledig. Dywedodd wrthym ni hefyd y byddai Llywodraeth Cymru yn dymuno i gwmpas y pŵer gael ei gyfyngu i ddiwygio is-ddeddfwriaeth sy'n bodoli ar y pryd y daw cymal 2 i rym. A rhoddodd y Gweinidog ddiweddariad hefyd ar yr ymgysylltiad â Llywodraeth y DU, yr ydym ni wedi clywed mwy amdano heddiw, ac, yn wir, cyn heddiw, dywedodd wrthym ni y bu'r ymgysylltiad rhwng swyddogion yn gadarnhaol ac yn ddefnyddiol yn bennaf, ond yn anffodus mae Llywodraeth y DU yn parhau i ystyried cymal 2 fel un a gedwir yn ôl ac felly nid oedd yn fodlon gwneud unrhyw welliannau. Felly, er bod rhywfaint o ymgysylltiad swyddogol cynhyrchiol ar hyn, nid yw wedi arwain at ganlyniad cynhyrchiol o ran yr hyn y gofynnai Llywodraeth Cymru amdano, ond diolchwn ichi am fanylu heddiw.
Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn ar ran y pwyllgor i ddiolch i'r Gweinidog am adroddiad safbwynt Llywodraeth Cymru ar oblygiadau aelodaeth y DU o bartneriaeth gynhwysfawr a blaengar y Môr Tawel i Gymru. Cynorthwyodd yr adroddiad hwn ein gwaith o graffu ar y memoranda a gyflwynwyd gan Lywodraeth Cymru mewn perthynas â'r Bil. Mae ein hadroddiad wedi croesawu ei fanylion cynhwysfawr, yn enwedig gan ei fod yn ymwneud â gweithredu rhwymedigaethau rhyngwladol yn y cyd-destun datganoledig hwn. Rydym ni hefyd yn rhannu cred Llywodraeth Cymru, fel y nodir yn ei hadroddiad, bod ganddi hi a'r Senedd—a'r Senedd—swyddogaeth hanfodol wrth weithredu unrhyw newidiadau deddfwriaethol sydd eu hangen mewn meysydd datganoledig o ganlyniad i gytundebau masnach rydd newydd y DU. Croesawodd ein hadroddiad hefyd gyfeiriad Llywodraeth Cymru at ei dibyniaeth ar adran 62 o Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006 i gyflwyno sylwadau am unrhyw fater sy'n effeithio ar Gymru fel y mae'n ymwneud â rhwymedigaethau rhyngwladol. Mae hyn yn hanfodol bwysig ac o ddiddordeb i'r Senedd. Oherwydd defnyddioldeb adroddiad Llywodraeth Cymru, argymhellwyd y dylai efelychu ac adeiladu ar y dull hwn ar gyfer cytundebau masnach rydd rhyngwladol y cytunwyd arnynt gan Lywodraeth y DU.
Felly, rydym yn croesawu ymateb y Gweinidog yn fawr, lle mae wedi sicrhau'r pwyllgor y gall ddisgwyl dull tebyg gyda thrafodaethau'r DU yn y dyfodol, pan fydd y wlad, neu'r gwledydd, o arwyddocâd digonol i Gymru. Diolch yn fawr iawn.
I want to reiterate that Plaid Cymru continues to oppose the use of LCMs as a matter of principle. The increasing use of LCMs by the UK Government over the past few years speaks to their disregard for the devolved administrations, as well as their damaging centralising agenda. The Counsel General highlighted in his contribution how this could happen with clause 2. And the late laying of the Bill is of concern as well, given its implications for Wales and then the lack of time for wider scrutiny by this Senedd.
Now, Plaid Cymru have a number of concerns as to how the trans-Pacific partnership contradicts a number of principles and aims we have here in Wales. One of our well-being goals is that of a globally responsible Wales and, when we provide public investment, we do so in line with the economic contract, to ensure social and environmental aspects are prioritised. However, we know that, with this trade agreement, we'll see greenhouse gas emissions increase. For example, this agreement will remove tariffs on palm oil imports, which will have devastating consequences for deforestation and biodiversity globally. The partnership also includes a number of countries that have poor records on human rights, and the agreement has pitiful provisions on labour rights, both of which were highlighted by the Government as a concern, and surely this should have a standing in deciding whether or not we consent to such LCMs.
Now, UK Government also promised to uphold food, environment and animal welfare standards for domestic produce, but there's no such requirements on imports with partnership member countries, meaning that products made to a lower standard, for example, by using pesticides or chemicals that are banned in the UK and that are perhaps cheaper processes could enter the UK market, this then, in turn, placing Welsh farmers on the back foot when trying to compete both internationally and domestically with other trans-Pacific partnership countries. It would also place our domestic exporting businesses on the back foot. So, does the Welsh Government agree that this agreement will put both Welsh farmers and other Welsh businesses at a competitive disadvantage? Because here's the reality of the situation: the Conservatives in Westminster tore us out of the European Union with no plan or regard for what would happen after. They failed to negotiate adequate replacement trade deals and have cheated Wales out of replacement EU funds that were promised—not a penny less, we were told. The trans-Pacific partnership is a poor replacement for previous EU trading relationships, shown clearly by the research from Loughborough University suggesting that the estimated gain to the UK is 0.08 per cent of gross domestic product, just a fiftieth of the Office for Budget Responsibility's estimate of what Brexit has cost the UK economy to date. So, given the numerous concerns that have been raised with the agreement, does the Counsel General believe that the potential negative impacts of this agreement outweigh the limited benefits for Wales?
And so, whilst I accept the reasoning given by the Counsel General, in situations like this as well, where there are implications in international obligations to Wales, how do we actually then ensure that Welsh input is acknowledged and even listened to?
Hoffwn ailadrodd bod Plaid Cymru yn parhau i wrthwynebu'r defnydd o Gynigion Cydsyniad Deddfwriaethol fel mater o egwyddor. Mae'r defnydd cynyddol o gynigion cydsyniad deddfwriaethol gan Lywodraeth y DU dros y blynyddoedd diwethaf yn arwydd o'u diystyrwch tuag at y gweinyddiaethau datganoledig, yn ogystal â'u hagenda canoli niweidiol. Amlygodd y Cwnsler Cyffredinol yn ei gyfraniad sut y gallai hyn ddigwydd gyda chymal 2. Ac mae cyflwyno'r Bil yn hwyr yn destun pryder hefyd, o ystyried ei oblygiadau i Gymru ac yna'r diffyg amser ar gyfer craffu ehangach gan y Senedd hon.
Nawr, mae gan Blaid Cymru nifer o bryderon ynghylch sut mae partneriaeth y Môr Tawel yn tanseilio nifer o egwyddorion ac amcanion sydd gennym ni yma yng Nghymru. Un o'n nodau llesiant yw Cymru sy'n gyfrifol yn fyd-eang a phan fyddwn yn darparu buddsoddiad cyhoeddus, rydym yn gwneud hynny yn unol â'r contract economaidd, er mwyn sicrhau bod agweddau cymdeithasol ac amgylcheddol yn cael eu blaenoriaethu. Fodd bynnag, gwyddom y byddwn ni, gyda'r cytundeb masnach hwn, yn gweld allyriadau nwyon tŷ gwydr yn cynyddu. Er enghraifft, bydd y cytundeb hwn yn dileu tariffau ar fewnforion olew palmwydd, a fydd yn arwain at ganlyniadau dinistriol o ran datgoedwigo a bioamrywiaeth yn fyd-eang. Mae'r bartneriaeth hefyd yn cynnwys nifer o wledydd sydd ag enw gwael am hawliau dynol, ac mae gan y cytundeb ddarpariaethau truenus ar hawliau llafur, y tynnwyd sylw at y ddau ohonyn nhw gan y Llywodraeth fel pryder, ac yn sicr dylai hyn fod yn ffactor wrth benderfynu a ydym yn cydsynio i gynigion cydsyniad deddfwriaethol o'r fath ai peidio.
Nawr, addawodd Llywodraeth y DU hefyd i gynnal safonau bwyd, amgylchedd a lles anifeiliaid ar gyfer cynnyrch domestig, ond nid oes unrhyw ofynion o'r fath ar fewnforion gydag aelod-wledydd partneriaeth, sy'n golygu bod cynhyrchion yn cael eu gwneud i safon is, er enghraifft, trwy ddefnyddio plaladdwyr neu gemegau sydd wedi'u gwahardd yn y DU ac sydd efallai yn brosesau rhatach a allai gael mynediad i farchnad y DU. Byddai hyn wedyn, yn ei dro, yn gosod ffermwyr Cymru dan anfantais wrth geisio cystadlu'n rhyngwladol a gartref gyda gwledydd eraill o bartneriaeth y Môr Tawel. Byddai hefyd yn gosod ein busnesau allforio domestig dan anfantais. Felly, a yw Llywodraeth Cymru yn cytuno y bydd y cytundeb hwn yn rhoi ffermwyr Cymru a busnesau eraill Cymru dan anfantais gystadleuol? Oherwydd dyma realiti'r sefyllfa: fe wnaeth y Ceidwadwyr yn San Steffan ein rhwygo allan o'r Undeb Ewropeaidd heb unrhyw gynllun nag ystyriaeth o'r hyn fyddai'n digwydd wedyn. Fe fethon nhw â negodi cytundebau masnach newydd digonol ac maen nhw wedi twyllo Cymru o gronfeydd newydd yr UE a addawyd—nid ceiniog yn llai, dywedwyd wrthym ni. Mae partneriaeth y Môr Tawel yn gyfnewidiad gwael am berthnasoedd masnachu blaenorol yr UE, a ddangosir yn glir gan yr ymchwil gan Brifysgol Loughborough sy'n awgrymu mai'r enillion tybiedig i'r DU yw 0.08 y cant o gynnyrch mewnwladol gros, dim ond pumed ran o amcangyfrif y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol o'r hyn y mae Brexit wedi'i gostio i economi'r DU hyd yma. Felly, o ystyried y pryderon niferus a godwyd gyda'r cytundeb, a yw'r Cwnsler Cyffredinol yn credu bod effeithiau negyddol posibl y cytundeb hwn yn gorbwyso'r manteision cyfyngedig i Gymru?
Ac felly, er fy mod yn derbyn y rhesymeg a roddwyd gan y Cwnsler Cyffredinol, mewn sefyllfaoedd fel hyn hefyd, lle mae goblygiadau o ran rhwymedigaethau rhyngwladol i Gymru, sut ydym ni wedyn yn sicrhau bod mewnbwn Cymru yn cael ei gydnabod a hyd yn oed yn cael gwrandawiad?
Y Cwnsler Cyffredinol nawr i ymateb i'r ddadl.
The Counsel General to reply to the debate.
If I can just thank the Members for the responses that we've had, particularly from the Legislation, Justice and Constitution Committee. And, of course, what this LCM does do is identify the anomaly of what happens when there is a disagreement over the interpretation, but, of course, the position we've adopted here is, even though we've disagreed with the analysis, certainly in respect of clause 4, of whether it relates to a devolved matter or not, we've nevertheless consented because we consider it makes sense to actually do so.
Can I say to the comments just made with regard to the use of LCMs, this is not a choice of use of LCM, because the LCM is a process that immediately kicks in once UK Government legislation is presented that has potentially an impact in devolved areas? So, we have no option but to go down that particular road.
But, in respect of the final point, well, there is no doubt that our trading position and the position for Welsh agriculture were much more secure and much better when we were part of the single market. We're not now and we have the consequences of that. What we've done with this legislative consent is to consent to those areas that make sense to do so within the bounds that we are with regard to international agreements and this CPTPP Bill.
So, basically, just to reiterate, I ask Members to consent to motion 1, namely clause 3 relating to public procurement and clause 4 relating to designations of origin and geographical indications. However, we cannot support clause 2, relating to the treatment of conformity assessment bodies, as they present a threat to our constitutional principles and devolution settlement, and the detail is laid out in motion No. 2, and I ask Members to withhold consent for these aspects of the Bill.
Os caf i ddiolch i'r Aelodau am yr ymatebion a gawsom, yn enwedig gan y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad. Ac, wrth gwrs, yr hyn y mae'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn yn ei wneud yw nodi anghysondeb yr hyn sy'n digwydd pan fydd anghytuno ynghylch y dehongliad, ond, wrth gwrs, y safbwynt yr ydym ni wedi'i fabwysiadu yma yw, er ein bod wedi anghytuno â'r dadansoddiad, yn sicr mewn perthynas â chymal 4, p'un a yw'n ymwneud â mater datganoledig ai peidio, rydym ni serch hynny wedi cydsynio oherwydd ein bod yn ystyried ei fod yn gwneud synnwyr i wneud hynny mewn gwirionedd.
A gaf i ddweud o ran y sylwadau a wnaed o ran defnyddio cynigion cydsyniad deddfwriaethol, nid yw hyn yn ddewis o ddefnyddio cynnig cydsyniad deddfwriaethol, oherwydd mae honno'n broses sy'n dechrau ar unwaith ar yr adeg y cyflwynir deddfwriaeth Llywodraeth y DU a allai gael effaith mewn meysydd datganoledig? Felly, nid oes gennym ni unrhyw ddewis ond y ffordd benodol honno.
Ond, o ran y pwynt olaf, wel, does dim amheuaeth bod ein sefyllfa fasnachu a'r sefyllfa ar gyfer amaethyddiaeth Cymru yn llawer mwy diogel ac yn llawer gwell pan oeddem ni'n rhan o'r farchnad sengl. Nid ydym ni awr ac rydym ni'n wynebu oblygiadau hynny. Yr hyn yr ydym ni wedi'i wneud gyda'r cydsyniad deddfwriaethol hwn yw cydsynio i'r meysydd hynny sy'n gwneud synnwyr i wneud hynny o fewn y terfynau sydd arnom ni o ran cytundebau rhyngwladol a'r Bil hwn.
Felly, yn y bôn, dim ond i ailadrodd, gofynnaf i'r Aelodau gydsynio i gynnig 1, sef cymal 3 sy'n ymwneud â chaffael cyhoeddus a chymal 4 sy'n ymwneud â dynodiadau daearyddol ac enwau tarddiad. Fodd bynnag, ni allwn ni gefnogi cymal 2, sy'n ymwneud â thrin cyrff sy'n asesu cydymffurfiaeth, gan eu bod yn fygythiad i'n hegwyddorion cyfansoddiadol a'n setliad datganoli, a nodir y manylion yn cynnig Rhif 2, a gofynnaf i'r Aelodau wrthod cydsynio i'r agweddau hyn o'r Bil.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 11 yn gyntaf? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, fe wnawn ni ohirio'r bleidlais ar y cynnig yna.
The proposal is to agree the motion under item 11 first. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection. So, we will defer voting under this item.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Y cwestiwn nesaf felly yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 12? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu i'r cynnig yna? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Fe wnawn ni ohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.
The nest proposal is to agree the motion under item 12. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection. We will defer voting under that item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Eitem 13 sydd nesaf felly fel eitem: cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Lles Anifeiliaid (Allforion Da Byw) yw'r cynnig yma. Y Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru i wneud y cynnig—Lesley Griffiths.
Item 13 is next, the legislative consent motion on the Animal Welfare (Livestock Exports) Bill. I call on the Minister for Rural Affairs and North Wales to move the motion—Lesley Griffiths.
Cynnig NDM8509 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai Senedd y DU ystyried y darpariaethau yn y Bil Lles Anifeiliaid (Allforion Da Byw) i’r graddau y maent yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd.
Motion NDM8509 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 29.6, agrees that provisions in the Animal Welfare (Livestock Exports) Bill in so far as they fall within the legislative competence of the Senedd, should be considered by the UK Parliament.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. I move the motion. Thank you for the opportunity to explain the background to the LCM on the Animal Welfare (Livestock Exports) Bill. In 2020, I agreed to a joint consultation with the UK Government on improvements to animal welfare during transport. Included was a proposal to end live export of relevant livestock, including horses for slaughter and fattening, on which there was no exception. The Animal Welfare (Kept Animals) Bill, a UK Government Bill, was introduced in May 2022. It promised to deliver important animal welfare reform, including a ban on live export for slaughter. A significant amount of work went into the Bill, and I was extremely disappointed when it fell. However, I've welcomed the UK Government taking forward a ban on live export for slaughter as an individual measure Bill.
We share the view that animals should only be transported when necessary, and journey duration should be minimised. The export of animals for slaughter or fattening is unnecessary because they could be slaughtered or fattened domestically. The Animal Welfare (Livestock Exports) Bill will prohibit the export of relevant livestock, including horses for slaughter and for fattening for subsequent slaughter, beginning in or transiting through Great Britain to outside the British isles. The ban will apply to cattle and other bovines, such as bison and buffalo, sheep, goats, pigs or wild boar, horses and other equine animals, such as ponies, donkeys and mules. The ban will not apply to the movement of livestock and horses within Great Britain, nor will it apply to exports for other purposes, for example, exports for breeding, competition, racing and scientific purposes.
The Bill empowers the appropriate national authority—the Secretary of State, Scottish Ministers or Welsh Ministers—to make regulations to provide for the enforcement of the prohibition on export for slaughter. This regulation-making power is exercisable by the Welsh Ministers in relation to Wales in areas of legislative competence. The Bill creates a new concurrent-plus power, providing the Secretary of State may make enforcement regulations in areas of devolved competence only with the consent of Welsh Ministers.
Animal welfare is a devolved policy area. However, there are times when there are clear benefits to working collaboratively with the UK Government to improve animal welfare and ensure consistent application of the law. The Bill sets out a new legal framework prohibiting the live export of relevant livestock and horses for the purpose of slaughter or fattening for slaughter. These matters are within the legislative competence of the Senedd. Consent is required for the entire Bill, save for the provisions that apply only in relation to England or Scotland. It has progressed rapidly, and is unamended since its introduction in December 2023. I hope Members will support this important Bill as it nears its final stages.
I would like to take the opportunity to thank the Economy, Trade and Rural Affairs Committee and the Legislation, Justice and Constitution Committee for their reports on the LCM on the Bill. I have noted both committees' conclusions and recommendations and I welcome the Economy, Trade and Rural Affairs Committee’s recommendation for the Senedd to give consent to the Bill. Diolch.
Diolch, Llywydd. Rwy'n cynnig y cynnig. Diolch am y cyfle i egluro'r cefndir i'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Lles Anifeiliaid (Allforion Da Byw). Yn 2020, cytunais i ymgynghoriad ar y cyd â Llywodraeth y DU ar welliannau i les anifeiliaid yn ystod trafnidiaeth. Yn gynwysedig roedd cynnig i ddod ag allforio da byw perthnasol i ben, gan gynnwys ceffylau i'w lladd a'u pesgi, lle nad oedd eithriad. Cyflwynwyd y Bil Lles Anifeiliaid (Anifeiliaid a Gedwir), Bil Llywodraeth y DU, ym mis Mai 2022. Addawodd gyflawni diwygiadau pwysig i les anifeiliaid, gan gynnwys gwaharddiad ar allforio anifeiliaid byw i'w ladd. Gwnaed cryn dipyn o waith ar y Bil, ac roeddwn yn hynod siomedig pan fethodd. Fodd bynnag, rwyf wedi croesawu Llywodraeth y DU yn bwrw ymlaen â gwaharddiad ar allforio anifeiliaid byw i'w lladd fel Bil mesur unigol.
Rydym yn rhannu'r farn y dylid cludo anifeiliaid dim ond pan fo angen, a dylid lleihau hyd y daith. Mae allforio anifeiliaid i'w lladd neu eu pesgi yn ddiangen oherwydd gallent gael eu lladd neu eu pesgi yn y wlad gartref. Bydd y Bil Lles Anifeiliaid (Allforion Da Byw) yn gwahardd allforio da byw perthnasol, gan gynnwys ceffylau i'w lladd ac ar gyfer pesgi i'w lladd wedi hynny, gan ddechrau ym Mhrydain Fawr neu drwy dramwyo trwy Brydain Fawr i du allan i ynysoedd Prydain. Bydd y gwaharddiad yn berthnasol i wartheg a buchod eraill, fel bual a byfflo, defaid, geifr, moch neu faedd gwyllt, ceffylau ac anifeiliaid eraill o deulu'r ceffyl, fel merlod, asynnod a mulod. Ni fydd y gwaharddiad yn berthnasol i symud da byw a cheffylau ym Mhrydain Fawr, ac ni fydd yn berthnasol i allforion at ddibenion eraill, er enghraifft, allforion at ddibenion bridio, cystadlu, rasio a gwyddonol.
Mae'r Bil yn rhoi'r awdurdod cenedlaethol priodol—yr Ysgrifennydd Gwladol, Gweinidogion yr Alban neu Weinidogion Cymru—i wneud rheoliadau i ddarparu ar gyfer gorfodi'r gwaharddiad ar allforio anifeiliaid i'w lladd. Gall Gweinidogion Cymru ddefnyddio'r pŵer hwn i wneud rheoliadau sy'n berthnasol i Gymru mewn meysydd cymhwysedd deddfwriaethol. Mae'r Bil yn creu pŵer cydredol plws newydd, ar yr amod y gall yr Ysgrifennydd Gwladol wneud rheoliadau gorfodi mewn meysydd cymhwysedd datganoledig yn unig gyda chydsyniad Gweinidogion Cymru.
Mae lles anifeiliaid yn faes polisi datganoledig. Fodd bynnag, mae yna adegau pan fo manteision clir i gydweithio â Llywodraeth y DU i wella lles anifeiliaid a sicrhau bod y gyfraith yn cael ei gweithredu'n gyson. Mae'r Bil yn nodi fframwaith cyfreithiol newydd sy'n gwahardd allforio da byw a cheffylau perthnasol yn fyw er mwyn eu lladd neu eu pesgi i'w lladd. Mae'r materion hyn o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd. Mae angen cydsynio i'r Bil cyfan, ac eithrio ar gyfer y darpariaethau sy'n berthnasol i Loegr neu'r Alban yn unig. Mae wedi datblygu'n gyflym, ac nid yw wedi'i ddiwygio ers ei gyflwyno ym mis Rhagfyr 2023. Rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau'n cefnogi'r Bil pwysig hwn wrth iddo agosáu at ei gamau terfynol.
Hoffwn fanteisio ar y cyfle i ddiolch i Bwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig a'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am eu hadroddiadau ar y Memorandwm ar y Bil. Rwyf wedi nodi casgliadau ac argymhellion y ddau bwyllgor ac rwy'n croesawu argymhelliad Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig i'r Senedd gydsynio i'r Bil. Diolch.
Cadeirydd y pwyllgor deddfwriaeth, Huw Irranca-Davies.
Chair of the legislation committee, Huw Irranca-Davies.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. I've spent the afternoon being complimentary to Ministers, and, Minister, when I make some of my remarks, it's not about you personally, but you'll be familiar with our approach generally, particularly around things like concurrent powers, but particularly when there are concurrent powers being passed to UK Ministers to exercise their views in terms of devolved competences.
But can I just take this opportunity, Llywydd, to thank my committee members and the clerking team for the work on this and the other instruments that we've discussed this afternoon? We laid our report on this legislative consent memorandum for the Animal Welfare (Livestock Exports) Bill last week, before the Senedd. I would also like to thank RSPCA Cymru, who shared with us their views on the Bill as well.
Let me begin by confirming that the committee considers that the provisions of the Bill as set out in the memorandum fall within a purpose within the legislative competence of the Senedd, as described in Standing Order 29, and therefore indeed require the consent of the Senedd, as the Minister has said this afternoon as well.
The second focus of our report concentrates on the delegated powers in the Bill and the creation of concurrent functions. So, as the Minister has already said, the Bill, in clauses 2 and 7, creates new regulation-making powers for the Welsh Ministers. The Bill also creates new concurrent functions, and this is an area where, previously, both Senedd committees and the Welsh Government have raised concerns. However, through clause 6, the negative impact that the creation of a concurrent function would have is being mitigated by disapplying the relevant restrictions in Schedule 7B to the 2006 Act in respect of concurrent functions that would have otherwise applied. Now, this is to be welcomed.
But I need not remind anyone that the purpose of today’s debate and vote is to make clear the Senedd’s decision on whether it consents to the UK Parliament making legislative provision in a devolved area. So, to be clear, we are deciding whether we, as democratically elected Members of the Senedd, are content for different parliamentarians in a different place to make law on a subject for which this Parliament has responsibility.
So, my committee, and indeed our predecessor in the fifth Senedd, have voiced concerns over the approach adopted by successive Welsh Governments to legislating, particularly in the area of animal welfare—a devolved responsibility. In October 2021, we laid before the Senedd our fifth report in this sixth Senedd on a legislative consent memorandum for a relevant Bill passing through the UK Parliament. That report was on the Welsh Government's LCM for the Animal Welfare (Kept Animals) Bill. Two and half years later, this report is our sixty-seventh report in this sixth Senedd on a legislative consent memorandum, and we stand by the comments we made in October 2021 that, through taking it forward in this way, the Minister is adopting, let's say, a suboptimal approach, in relying on the UK Government to legislate in a priority policy area for the Welsh Government.
Indeed, Minster, you've laid out this afternoon the pitfalls of this, because the UK Government, should it fall, or should they choose not to proceed with it, well, that would take away the opportunity to legislate in an area where you do want legislation. So, we do believe it would be possible and, indeed, much more preferable for the Welsh Government to bring forward legislation to the Senedd in parallel to a Bill for England passing through the UK Parliament, should the intention be for the legislative frameworks across England and Wales to be similarly constructed. That could be done in discussion, in negotiation, two Bills passing through the two parliaments in synchronisation. This approach would have many benefits.
First of all, democratically elected Members of the Senedd would be able to discharge their roles fully as legislators in Wales; stakeholders in Wales would be able to feed in their views to Senedd committee consultations, if there were any, meaning Members of the Senedd would be held accountable to those stakeholders; the Welsh Government would have to respond to Senedd committee recommendations, meaning they would be held accountable to the Senedd; and the Senedd would be able—and this is not an insignificant issue either—to pass bilingual legislation in this area. And on the subject of bilingual legislation, it was drawn to our attention that the current rules on the transportation of animals are implemented through devolved, bilingual legislation. So, this makes it less clear as to why the Welsh Government is now taking a path that will result in monolingual legislation.
Finally, Llywydd, previous animal welfare related Bills have fallen, as I mentioned, during their passage through the UK Parliament, because of parliamentary sessions ending. With a UK general election likely to be called some time this year, it's unclear again why we are taking a risk with this legislation, given that the Welsh Government has no control over the Bill's passage through the UK Parliament, or, indeed, the calling of that election. So, with those comments and observations, on behalf of our committee, thank you very much for your consideration.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Rwyf wedi treulio'r prynhawn yn canmol Gweinidogion, a, Gweinidog, pan fyddaf yn gwneud rhai o'm sylwadau, nid yw'n ymwneud â chi'n bersonol, ond byddwch yn gyfarwydd â'n ffordd o weithredu yn gyffredinol, yn enwedig o ran pethau fel pwerau cydredol, ond yn enwedig pan fydd pwerau cydredol yn cael eu pasio i Weinidogion y DU i arfer eu barn o ran cymwyseddau datganoledig.
Ond a gaf i fanteisio ar y cyfle hwn, Llywydd, i ddiolch i aelodau fy mhwyllgor a'r tîm clercio am y gwaith ar hyn a'r offerynnau eraill yr ydym ni wedi'u trafod y prynhawn yma? Fe wnaethom ni gyflwyno ein hadroddiad ar y memorandwm cydsyniad deddfwriaethol hwn ar gyfer y Bil Lles Anifeiliaid (Allforion Da Byw) yr wythnos diwethaf, gerbron y Senedd. Hoffwn ddiolch hefyd i RSPCA Cymru, a rannodd eu barn ar y Bil hefyd.
Gadewch imi ddechrau drwy gadarnhau bod y pwyllgor o'r farn bod darpariaethau'r Bil fel y nodir yn y memorandwm yn dod o fewn diben o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd, fel y disgrifir yn Rheol Sefydlog 29, ac felly yn wir yn gofyn am gydsyniad y Senedd, fel y dywedodd y Gweinidog y prynhawn yma hefyd.
Mae ail bwyslais ein hadroddiad yn canolbwyntio ar y pwerau dirprwyedig yn y Bil a chreu swyddogaethau cydredol. Felly, fel y mae'r Gweinidog eisoes wedi'i ddweud, mae'r Bil, yng nghymalau 2 a 7, yn creu pwerau newydd i Weinidogion Cymru wneud rheoliadau. Mae'r Bil hefyd yn creu swyddogaethau cydredol newydd, ac mae hwn yn faes lle mae pwyllgorau'r Senedd a Llywodraeth Cymru wedi mynegi pryderon blaenorol. Fodd bynnag, trwy gymal 6, caiff effaith negyddol creu swyddogaeth gydredol ei lliniaru drwy ddatgymhwyso'r cyfyngiadau perthnasol yn Atodlen 7B i Ddeddf 2006 mewn perthynas â swyddogaethau cydredol a fyddai wedi bod yn berthnasol fel arall. Nawr, mae hyn i'w groesawu.
Ond nid oes angen i mi atgoffa neb mai diben y ddadl a'r bleidlais heddiw yw egluro penderfyniad y Senedd ynghylch a yw'n cydsynio i Senedd y DU wneud darpariaeth ddeddfwriaethol mewn maes datganoledig. Felly, i fod yn glir, rydym yn penderfynu a ydym ni, fel Aelodau o'r Senedd a etholwyd yn ddemocrataidd, yn fodlon i seneddwyr gwahanol mewn lle gwahanol i ddeddfu ar bwnc y mae gan y Senedd hon gyfrifoldeb drosto.
Felly, mae fy mhwyllgor, ac yn wir ein rhagflaenydd yn y pumed Senedd, wedi lleisio pryderon ynghylch y dull a fabwysiadwyd gan Lywodraethau olynol Cymru i ddeddfu, yn enwedig ym maes lles anifeiliaid—cyfrifoldeb datganoledig. Ym mis Hydref 2021, bu inni gyflwyno gerbron y Senedd ein pumed adroddiad yn y chweched Senedd hon ar femorandwm cydsyniad deddfwriaethol ar gyfer Bil perthnasol sy'n pasio drwy Senedd y DU. Roedd yr adroddiad hwnnw ar Ymrwymiad Cydsyniad Deddfwriaethol Llywodraeth Cymru ar gyfer y Bil Lles Anifeiliaid (Anifeiliaid a Gedwir). Ddwy flynedd a hanner yn ddiweddarach, yr adroddiad hwn yw ein chweched adroddiad ar hugain yn y chweched Senedd ar femorandwm cydsyniad deddfwriaethol, ac rydym yn glynu wrth y sylwadau a wnaethom ni ym mis Hydref 2021 bod y Gweinidog, drwy fwrw ymlaen fel hyn, yn mabwysiadu, dull llai na delfrydol, wrth ddibynnu ar Lywodraeth y DU i ddeddfu mewn maes polisi blaenoriaeth i Lywodraeth Cymru.
Yn wir, Gweinidog, rydych chi wedi nodi peryglon hyn y prynhawn yma, oherwydd Llywodraeth y DU, pe bai'n methu, neu pe bydden nhw'n dewis peidio â bwrw ymlaen ag ef, wel, byddai hynny'n colli'r cyfle i ddeddfu mewn maes lle rydych chi eisiau deddfwriaeth. Felly, rydym ni yn credu y byddai'n bosibl ac, yn wir, yn llawer mwy ffafriol i Lywodraeth Cymru gyflwyno deddfwriaeth i'r Senedd ochr yn ochr â Bil ar gyfer Lloegr yn pasio drwy Senedd y DU, pe bai'r bwriad i adeiladu'r fframweithiau deddfwriaethol ledled Cymru a Lloegr yn yr un modd. Gellid gwneud hynny mewn trafodaeth, wrth negodi, dau Fil yn pasio drwy'r ddwy senedd ar yr un pryd.
Byddai gan y dull hwn lawer o fanteision. Yn gyntaf oll, byddai Aelodau o'r Senedd a etholwyd yn ddemocrataidd yn gallu cyflawni eu swyddogaethau'n llawn fel deddfwyr yng Nghymru; byddai rhanddeiliaid yng Nghymru yn gallu cyfrannu eu barn i ymgynghoriadau pwyllgorau'r Senedd, pe bai sylwadau, sy'n golygu y byddai Aelodau'r Senedd yn atebol i'r rhanddeiliaid hynny; byddai'n rhaid i Lywodraeth Cymru ymateb i argymhellion pwyllgorau'r Senedd, gan olygu y bydden nhw'n atebol i'r Senedd; a byddai'r Senedd yn gallu—ac nid yw hwn yn fater dibwys chwaith—pasio deddfwriaeth ddwyieithog yn y maes hwn. Ac ar bwnc deddfwriaeth ddwyieithog, tynnwyd ein sylw at y ffaith bod y rheolau presennol ar gludo anifeiliaid yn cael eu gweithredu drwy ddeddfwriaeth ddatganoledig, ddwyieithog. Felly, mae hyn yn ei gwneud hi'n llai eglur pam fo Llywodraeth Cymru bellach yn dilyn llwybr a fydd yn arwain at ddeddfwriaeth unieithog.
Yn olaf, Llywydd, mae Biliau blaenorol sy'n gysylltiedig â lles anifeiliaid wedi methu, fel y soniais, yn ystod eu taith drwy Senedd y DU, oherwydd bod y sesiynau seneddol yn dod i ben. Gydag etholiad cyffredinol y DU yn debygol o gael ei alw rywbryd eleni, nid yw'n glir eto pam rydym ni'n mentro gyda'r ddeddfwriaeth hon, o gofio nad oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw reolaeth dros hynt y Bil drwy Senedd y DU, neu, yn wir, dros alw'r etholiad hwnnw. Felly, gyda hynny o eiriau a sylwadau, ar ran ein pwyllgor, diolch yn fawr iawn am eich ystyriaeth.
The welfare of animals during transportation is, of course, a matter of utmost importance, and any measures to enhance their protection and well-being should, of course, be introduced in a careful and balanced way. Now, I do it find it regrettable that not more was done to co-design the proposals in the Bill with the sector, and the Minister highlighted this, but I feel it's odd, in my view, that it singles out exporting livestock for slaughter, including fattening for subsequent slaughter, but then again it won't apply to exports for other purposes, and the Minister listed breeding, competition, scientific purposes, et cetera. So, there's a clear inconsistency there, in my view.
And, of course, there was an alternative proposal that was put forward. The farming sector actually proposed the option of a live export assurance scheme, to ensure that our high standards of welfare continue across borders. That would have had the benefit of protecting livestock during transport for different purposes, including consignment for slaughter and further rearing. It would also have provided assurance for all aspects of the process, from the farm, or the collection centre, all the way through to the point of slaughter.
I share the Minister's frustration that this legislation replaces the earlier proposal of the Animal Welfare (Kept Animals) Bill, because that was, of course, a much broader, a much more holistic piece of legislation, which included other provisions, such as legislating to strengthen powers to tackle dog attacks on livestock, which is a key concern of ours. It's regrettable that that opportunity is being missed in this legislation and that that has to be pursued by other means.
Whilst we have many concerns about the proposed Bill, Plaid Cymru, of course, remains steadfast in our stance against supporting legislative consent motions that infringe upon devolved powers here in Wales, and I couldn't have put it better than the Chair of the LJC committee that this is a suboptimal approach. We really need to keep powers in Wales and here in this Senedd, and not cede them to another Parliament. So, on that basis, Plaid Cymru will be voting against this LCM.
Mae lles anifeiliaid yn ystod cludo, wrth gwrs, yn fater o'r pwys mwyaf, a dylid cyflwyno unrhyw fesurau i wella eu diogelwch a'u lles, wrth gwrs, mewn ffordd ofalus a chytbwys. Nawr, credaf ei bod hi'n anffodus na wnaed mwy i gyd-ddylunio'r cynigion yn y Bil gyda'r sector, ac amlygodd y Gweinidog hyn, ond rwy'n teimlo ei bod hi'n rhyfedd, yn fy marn i, ei fod yn canolbwyntio'n llwyr ar allforio da byw i'w lladd, gan gynnwys pesgi anifeiliaid i'w lladd wedyn, ond yna eto ni fydd yn berthnasol i allforion at ddibenion eraill, a'r Gweinidog yn rhestru bridio, cystadleuaeth, dibenion gwyddonol, ac ati. Felly, mae anghysondeb clir yn y fan yna, yn fy marn i.
Ac, wrth gwrs, cafwyd cynnig arall a gyflwynwyd. Mewn gwirionedd, cynigiodd y sector ffermio y dewis o gynllun sicrwydd allforio byw, er mwyn sicrhau bod ein safonau lles uchel yn parhau ar draws ffiniau. Byddai hynny wedi bod yn fantais o ddiogelu da byw yn ystod cludiant at wahanol ddibenion, gan gynnwys cludo i'w lladd a'u magu ymhellach. Byddai hefyd wedi rhoi sicrwydd ar gyfer pob agwedd ar y broses, o'r fferm, neu'r ganolfan gasglu, bob cam i'r man lladd.
Rwy'n rhannu rhwystredigaeth y Gweinidog bod y ddeddfwriaeth hon yn disodli cynnig cynharach y Bil Lles Anifeiliaid (Anifeiliaid a Gedwir), oherwydd roedd hwnnw, wrth gwrs, yn ddarn llawer ehangach o ddeddfwriaeth, a oedd yn cynnwys darpariaethau eraill, megis deddfu i gryfhau pwerau i fynd i'r afael ag ymosodiadau cŵn ar dda byw, sy'n bryder allweddol sydd gennym ni. Mae'n destun gofid bod y cyfle hwnnw'n cael ei golli yn y ddeddfwriaeth hon a bod rhaid mynd ar drywydd hynny drwy ddulliau eraill.
Er bod gennym ni lawer o bryderon am y Bil arfaethedig, mae Plaid Cymru, wrth gwrs, yn parhau i fod yn gadarn yn ein safiad yn erbyn cefnogi cynigion cydsyniad deddfwriaethol sy'n cwtogi ar bwerau datganoledig yma yng Nghymru, ac ni allwn fod wedi ei fynegi'n well na wnaeth Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad sef bod hwn yn ddull llai na delfrydol. Mae gwir angen i ni gadw pwerau yng Nghymru ac yma yn y Senedd hon, a pheidio â'u hildio i Senedd arall. Felly, ar y sail honno, bydd Plaid Cymru yn pleidleisio yn erbyn y cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn.
Y Gweinidog materion gwledig nawr.
The Minister for rural affairs.
Diolch, Llywydd. I'd like to thank both Huw Irranca-Davies and Llyr Huws Gruffydd for their contributions to the debate. The Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee raised concerns that I absolutely recognise. I do think that the Bill has progressed very rapidly—it can happen sometimes when Governments want it to be done quickly—and I do think and I hope it certainly will pass before a general election is called. In response to Llyr Huws Gruffydd, we have worked collaboratively with both the UK Government, the Scottish Government and with a wide range of stakeholders and we will continue to do that. So, despite the comments from the two Members, I do remain of the view that we should provide legislative consent for this Bill, and I therefore ask Senedd Members to support the LCM.
Diolch, Llywydd. Hoffwn i ddiolch i Huw Irranca-Davies a Llyr Huws Gruffydd am eu cyfraniadau i'r ddadl. Cododd Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad bryderon yr wyf yn eu cydnabod yn llwyr. Rwyf yn credu bod y Bil wedi symud ymlaen yn gyflym iawn—gall ddigwydd weithiau pan fydd Llywodraethau eisiau iddo gael ei wneud yn gyflym—ac rwyf yn credu ac yn gobeithio y bydd yn sicr yn cael ei basio cyn i etholiad cyffredinol gael ei alw. Mewn ymateb i Llyr Huws Gruffydd, rydym wedi cydweithio â Llywodraeth y DU, Llywodraeth yr Alban a chydag ystod eang o randdeiliaid a byddwn yn parhau i wneud hynny. Felly, er gwaethaf sylwadau'r ddau Aelod, rwy'n dal i fod o'r farn y dylem ddarparu cydsyniad deddfwriaethol ar gyfer y Bil hwn, ac felly gofynnaf i Aelodau'r Senedd gefnogi'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, fe wnawn ni ohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Yes, there are objections. We will, therefore, defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Eitem 14 sydd nesaf, y ddadl ar gynnig deddfwriaethol gan Aelod yw hwn, a Bil ar gyfer mwy o ddiogelwch ar drafnidiaeth gyhoeddus yw'r pwnc. Delyth Jewell sy'n gwneud y cynnig.
We move now to item 14, a debate on a Member's legislative proposal, a Bill for increased safety on public transport. I call on Delyth Jewell to move the motion.
Cynnig NDM8460 Delyth Jewell
Cefnogwyd gan Jane Dodds, Sioned Williams
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi cynnig ar gyfer Bil ar gyfer mwy o ddiogelwch ar drafnidiaeth gyhoeddus.
2. Yn nodi mai diben y Bil fyddai:
a) cyflwyno systemau ar gyfer monitro, adrodd ac uwchraddio goleuadau yn rheolaidd ar gyfer yr holl wasanaethau trafnidiaeth gyhoeddus, gan gynnwys ar fwrdd cerbydau, mewn arosfannau a gorsafoedd, ac ar strydoedd yn union o amgylch gorsafoedd trên a safleoedd bysiau mawr;
b) adolygu hyfforddiant a gynigir ar hyn o bryd ym maes diogelwch i'r rhai sy'n gweithio yn y diwydiant trafnidiaeth, o'u rhan eu hunain ac eraill;
c) gwella gweithdrefnau adrodd presennol a datblygu systemau mwy cyson a thryloyw ar gyfer adrodd a chofnodi achosion o gam-drin sy'n effeithio ar bobl sy'n agored i niwed ar drafnidiaeth gyhoeddus; a
d) asesu'r angen am ddyletswydd statudol ar gwmnïau trafnidiaeth gyhoeddus i sicrhau bod teithwyr yn cyrraedd pen eu taith, neu fan diogel, ar ôl iddi dywyllu.
Motion NDM8460 Delyth Jewell
Supported by Jane Dodds, Sioned Williams
To propose that the Senedd:
1. Notes a proposal for a Bill for increased safety on public transport.
2. Notes that the purpose of the Bill would be to:
a) introduce systems for the regular monitoring, reporting and upgrading of lighting for all public transport services, including on board, at stops and stations, and on streets immediately surrounding train stations and major bus stops;
b) review training currently offered to those working in the transport industry on the topic of personal safety, both their own and that of others;
c) improve existing reporting procedures and develop more consistent and transparent systems for reporting and recording incidents of abuse that affect vulnerable persons on public transport; and
d) assess the need for a statutory duty on public transport companies to guarantee that passengers get to their destination, or a place of safety, after dark.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. This legislative proposal is fundamentally about safety, about making our train stations and bus stops safer, more accessible, and making it easier for people to get to and from those spaces. We all want public transport to be made more appealing, but, for lots of groups of people, the decision isn't always about convenience, but security. Will I be safe getting to the station? Will I feel safe when I've got there? What happens when I'm on the bus or train? What if something goes wrong? I'm proposing a Bill to help address these issues. A Bill that would introduce more integrated systems for monitoring and upgrading street lighting for public transport services, not just at major stops and stations, but on the streets immediately surrounding them. It would provide for reviewing the training offered to people working on public transport about personal safety, to protect themselves and their passengers. It would streamline the processes for reporting abuse, and would crucially assess the need for a statutory duty on public transport companies to guarantee that passengers should get to their destination or a place of safety after dark.
I should say at this juncture that this isn't only about street lighting; it's not only about making it easier for people who can see. There are lots of ways in which our society can make people vulnerable. After this proposal was first introduced, I was contacted by Guide Dogs Cymru and we talked about how this proposal could be improved to help people with partial or no sight. Audio announcements at stations and during journeys, accessible signs, tactile wayfinding, step-free access and help points at major stations. I support all those suggestions and I amended my proposal, I put it in for a Member's debate, and this proposal was selected first. Unfortunately, it means it's the original wording that's been put forward. So, can I put on record my thanks to Guide Dogs Cymru and my hope that, if this proposal is passed, those extra provisions could also be considered?
This Bill is about democratising our public spaces, making sure that those spaces that are meant for all of us aren't out of bounds for people because society makes them more vulnerable. And it is about society. There is nothing about being a woman or being disabled or being gay or having any other characteristic that intrinsically sets us apart as being vulnerable. It's the actions of others that make us more vulnerable. Or, in the case of disabled people, it's about the choices we make as a society about how our spaces are designed and how our services will be run. They assume that people will be able to get about physically. Similarly, when it comes to how poorly lit our towns and villages are after dark, those are decisions. There's nothing inevitable about it; it's a choice that we've made about what we prioritise.
The last provision that is covered in the proposal, I'm sure that will be the most challenging, but I'd urge the Government not to shy away from it because of that. I'm asking the Government to assess the need for a statutory duty or obligation on public transport companies to get their passengers home or to a place of safety after dark. This is something that we've discussed in the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee. We're aware that the demands that will be placed on companies are inherent in such a duty. I would posit that, perhaps, as part of this assessment, the Government might conclude that it would be more feasible to have this duty for only the most vulnerable passengers. Yes, there will be questions about how that's defined, whether someone could pretend to have a vulnerability, but surely it's better to protect someone by mistake who isn't vulnerable than to abandon anyone who desperately needs it. This Bill is calling for an assessment of that idea. I hope that the Government will be willing to undertake it.
A constituent told me a few years ago that they had arrived at Cardiff Queen Street station after their Christmas party to catch the last train only to be told that the last train had left, as they'd changed the time. And although posters had been put up in Cardiff Central for weeks before advertising that change, none had been in Cardiff Queen Street nor in my constituent's home station. She was abandoned and the station staff refused to help her; they said it wasn't their problem. Her story didn't end in a nightmare. Others will. This Bill would seek to stop those nightmares happening.
When Transport for Wales gave evidence to the CCEI committee in November, I asked James Price whether they would look again at their processes for deciding which services to cancel or curtail. I asked if they followed different criteria in the winter months because of extra hours of darkness. They don't, but he did say that they would take away that challenge. TfW could see the problem. I think, surely, we all can. And this notion of a duty of getting passengers home or to a place of safety is an extension of that. Perhaps it could be included as a requirement in the bus franchising scheme. Perhaps it could form part of the TfW rail contract. I know it's a radical idea, but surely this problem demands radicalism, because, again, there's nothing intrinsic about certain groups that makes them more vulnerable; it's our society and the way it's designed that makes it so. Making this change would help to start to address that. Diolch.
Diolch, Llywydd. Mae'r cynnig deddfwriaethol hwn yn ymwneud yn sylfaenol â diogelwch, yn ymwneud â gwneud ein gorsafoedd trenau a'n harosfannau bysiau yn fwy diogel, yn fwy hygyrch, a'i gwneud hi'n haws i bobl fynd i'r mannau hynny ac oddi yno. Rydym i gyd eisiau i drafnidiaeth gyhoeddus fod yn fwy apelgar, ond, i lawer o grwpiau o bobl, nid yw'r penderfyniad bob amser yn ymwneud â hwylustod, ond diogelwch. A fyddaf yn gallu cyrraedd yr orsaf yn ddiogel? A fyddaf yn teimlo'n ddiogel pan fyddaf wedi cyrraedd yno? Beth fydd yn digwydd pan fyddaf ar y bws neu'r trên? Beth os bydd rhywbeth yn mynd o'i le? Rwy'n cynnig Bil i helpu i fynd i'r afael â'r materion hyn. Bil a fyddai'n cyflwyno systemau mwy integredig ar gyfer monitro ac uwchraddio goleuadau stryd ar gyfer gwasanaethau trafnidiaeth gyhoeddus, nid yn unig mewn arosfannau a gorsafoedd mawr, ond ar y strydoedd yn union o'u hamgylch. Byddai'n darparu ar gyfer adolygu'r hyfforddiant a gynigir i bobl sy'n gweithio ar drafnidiaeth gyhoeddus ynghylch diogelwch personol, er mwyn diogelu eu hunain a'u teithwyr. Byddai'n symleiddio'r prosesau ar gyfer rhoi gwybod am gamdriniaeth ac, yn hanfodol, byddai'n asesu'r angen ar gyfer gosod dyletswydd statudol ar gwmnïau trafnidiaeth gyhoeddus i warantu y dylai teithwyr gyrraedd eu cyrchfan neu fan diogel ar ôl iddi dywyllu.
Ddylwn i ddweud ar y pwynt hwn nad yw hyn yn ymwneud â goleuadau stryd yn unig; nid yw'n ymwneud yn unig â'i gwneud hi'n haws i bobl sy'n gallu gweld. Mae llawer o ffyrdd y gall ein cymdeithas wneud pobl yn agored i niwed. Ar ôl i'r cynnig hwn gael ei gyflwyno gyntaf, cysylltodd Guide Dogs Cymru â mi a buom yn siarad am sut y gellid gwella'r cynnig hwn i helpu pobl sy'n rhannol ddall neu sydd wedi colli eu golwg. Cyhoeddiadau sain mewn gorsafoedd ac yn ystod teithiau, arwyddion hygyrch, dynodwyr llwybrau cyffyrddol, mynediad heb risiau a mannau cymorth mewn gorsafoedd mawr. Rwy'n cefnogi'r holl awgrymiadau hynny ac fe wnes i ddiwygio fy nghynnig, fe roddais ef i mewn ar gyfer dadl Aelodau, a'r cynnig hwn gafodd ei ddewis gyntaf. Yn anffodus, mae'n golygu mai'r geiriad gwreiddiol sydd wedi'i gyflwyno. Felly, a gaf i gofnodi fy niolch i Guide Dogs Cymru a fy ngobaith yw, os caiff y cynnig hwn ei basio, y gellid ystyried y darpariaethau ychwanegol hynny hefyd?
Mae'r Bil hwn yn ymwneud â democrateiddio ein mannau cyhoeddus, gan sicrhau nad yw'r mannau hynny sydd i fod i bob un ohonom allan o gyrraedd pobl oherwydd bod cymdeithas yn eu gwneud yn fwy agored i niwed. Ac mae'n ymwneud â chymdeithas. Does dim byd ynghylch bod yn fenyw neu fod yn anabl neu fod yn hoyw neu fod ag unrhyw nodwedd arall sy'n ein gosod ar wahân yn gynhenid fel bod yn agored i niwed. Gweithredoedd pobl eraill sy'n ein gwneud yn fwy agored i niwed. Neu, yn achos pobl anabl, mae'n ymwneud â'r dewisiadau rydym yn eu gwneud fel cymdeithas ynghylch sut mae ein mannau yn cael eu cynllunio a sut y bydd ein gwasanaethau'n cael eu rhedeg. Maen nhw'n tybio y bydd pobl yn gallu symud o gwmpas yn gorfforol. Yn yr un modd, penderfyniadau hefyd yw pa mor wael y mae ein trefi a'n pentrefi wedi'u goleuo ar ôl iddi dywyllu. Does dim byd yn anochel am y peth; mae'n ddewis yr ydym wedi'i wneud ynglŷn â'r hyn rydym yn ei flaenoriaethu.
Y ddarpariaeth olaf sy'n cael sylw yn y cynnig, rwy'n siŵr mai honno fydd y fwyaf heriol, ond byddwn yn annog y Llywodraeth i beidio â'i hosgoi oherwydd hynny. Rwy'n gofyn i'r Llywodraeth asesu'r angen am ddyletswydd neu rwymedigaeth statudol ar gwmnïau trafnidiaeth gyhoeddus i sicrhau bod eu teithwyr yn cyrraedd adref neu fan diogel ar ôl iddi dywyllu. Mae hyn yn rhywbeth yr ydym wedi'i drafod yn y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Seilwaith. Rydym yn ymwybodol bod y gofynion a roddir ar gwmnïau yn gynhenid mewn dyletswydd o'r fath. Byddwn i'n awgrymu, efallai, fel rhan o'r asesiad hwn, y gallai'r Llywodraeth ddod i'r casgliad y byddai'n fwy ymarferol cael y ddyletswydd hon ar gyfer y teithwyr mwyaf agored i niwed yn unig. Bydd, bydd yna gwestiynau ynglŷn â sut mae hynny'n cael ei ddiffinio, p'un a allai rhywun esgus ei fod yn agored i niwed, ond siawns ei fod yn well amddiffyn rhywun nad yw'n agored i niwed trwy gamgymeriad na chefnu ar unrhyw un sydd ei wir angen. Mae'r Bil hwn yn galw am asesiad o'r syniad hwnnw. Rwy'n gobeithio y bydd y Llywodraeth yn fodlon gwneud hynny.
Fe ddywedodd etholwr wrthyf i ychydig flynyddoedd yn ôl ei bod wedi cyrraedd gorsaf Heol y Frenhines Caerdydd ar ôl ei pharti Nadolig i ddal y trên olaf dim ond i gael gwybod bod y trên olaf wedi gadael, gan eu bod wedi newid yr amser. Ac er bod posteri wedi eu gosod yng Nghanol Caerdydd am wythnosau cyn hysbysebu'r newid hwnnw, doedd yr un ohonyn nhw yng ngorsaf Stryd y Frenhines Caerdydd nac yng ngorsaf gartref fy etholwr. Cafodd ei gadael a gwrthododd staff yr orsaf ei helpu; fe ddywedon nhw nad eu problem nhw oedd hi. Gwnaeth ei stori hi ddim gorffen mewn hunllef. Ond dyna fydd tynged pobl eraill. Byddai'r Bil hwn yn ceisio atal yr hunllefau hynny rhag digwydd.
Pan roddodd Trafnidiaeth Cymru dystiolaeth i'r Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith ym mis Tachwedd, fe ofynnais i James Price a fydden nhw'n edrych eto ar eu prosesau ar gyfer penderfynu pa wasanaethau i'w canslo neu gwtogi. Fe ofynnais a oedden nhw'n dilyn meini prawf gwahanol yn ystod misoedd y gaeaf oherwydd oriau ychwanegol o dywyllwch. Dydyn nhw ddim, ond fe ddywedodd y bydden nhw'n mynd i'r afael â'r her honno. Gallai Trafnidiaeth Cymru weld y broblem. Does bosibl bod pob un ohonom yn gallu ei gweld. Ac mae'r syniad hwn o ddyletswydd o sicrhau bod teithwyr yn cyrraedd adref neu fan diogel yn estyniad o hynny. Efallai y gellid ei gynnwys fel gofyniad yn y cynllun masnachfreinio bysiau. Efallai y gallai fod yn rhan o gytundeb rheilffyrdd Trafnidiaeth Cymru. Rwy'n gwybod ei fod yn syniad radical, ond siawns nad yw'r broblem hon yn mynnu radicaliaeth, oherwydd, unwaith eto, does dim byd cynhenid ynghylch rhai grwpiau sy'n eu gwneud yn fwy agored i niwed; ein cymdeithas ni a'r ffordd y mae wedi'i chynllunio sy'n gyfrifol am hynny. Byddai gwneud y newid hwn yn helpu i ddechrau mynd i'r afael â hynny. Diolch.
I'd like to thank Delyth Jewell for bringing forward this incredibly important Member's legislative proposal regarding increased safety on public transport. Without a doubt, the safety of the public using our transport services has been a great concern of mine and I know many of my colleagues in the Chamber, as well—one that I'm also contacted on on a regular basis too.
I note that points (a), (b) and (c) of your motion, Delyth, focus more on improving pre-existing services through upgrading lighting, improving training for staff and reviewing the current procedures in place for any issues that are reported. I wholeheartedly support these points. I'm sure, right across the Chamber, Members will agree that public transportation should be reliable, it should be efficient and it should, most importantly, be secure.
I also note that point (d) of your motion would look to assess the need for a statutory duty on public transport companies to guarantee that passengers get to their destination or place of safety after dark. Whilst I also support this point, I am aware that this will require a host of different travel companies, both big and small, to implement systems that will enable them to take responsibility for passengers' whereabouts when travelling with them. I'm all for radicalism, as you just said, but speaking on the points that I've just mentioned, it does have the potential to be quite difficult to implement in the wider scheme of things. In theory, I wholeheartedly support the idea, as do my colleagues. However, I would like to have some further details and explanation of the implementation and costings at this point, going forward.
Would you aim to implement statutory duties on public transport companies over passenger safety right up until they exit the facility of their final destinations, such a train station, or in this case, would the responsibility halt when the passenger disembarks the train itself? And how would you look to introduce new technology, for example, to track a passenger's whereabouts until they exit the facility? But, just to reiterate, the overarching aim of this MLP is to be welcomed. I am really happy to work with you on this, going forward, and I wish you all the very best with it. Thank you.
Hoffwn i ddiolch i Delyth Jewell am gyflwyno'r cynnig deddfwriaethol hynod bwysig hwn gan Aelod ynghylch mwy o ddiogelwch ar drafnidiaeth gyhoeddus. Heb amheuaeth, mae diogelwch y cyhoedd sy'n defnyddio ein gwasanaethau trafnidiaeth wedi bod yn bryder mawr i mi a llawer o fy nghyd-Aelodau yn y Siambr, hefyd—un y cysylltir â mi yn rheolaidd yn ei gylch hefyd.
Nodaf fod pwyntiau (a), (b) ac (c) eich cynnig, Delyth, yn canolbwyntio mwy ar wella gwasanaethau sy'n bodoli eisoes trwy uwchraddio goleuadau, gwella hyfforddiant i staff ac adolygu'r gweithdrefnau cyfredol sydd ar waith ar gyfer unrhyw faterion yr adroddir amdanynt. Rwy'n cefnogi'r pwyntiau hyn yn llwyr. Rwy'n siŵr, ar draws y Siambr, y bydd yr Aelodau'n cytuno y dylai trafnidiaeth gyhoeddus fod yn ddibynadwy, dylai fod yn effeithlon ac y dylai, yn bwysicaf oll, fod yn ddiogel.
Nodaf hefyd y byddai pwynt (d) eich cynnig yn ceisio asesu'r angen am ddyletswydd statudol ar gwmnïau trafnidiaeth gyhoeddus i warantu bod teithwyr yn cyrraedd pen eu taith neu fan diogel ar ôl iddi dywyllu. Er fy mod hefyd yn cefnogi'r pwynt hwn, rwy'n ymwybodol y bydd hyn yn gofyn i lu o wahanol gwmnïau teithio, bach a mawr, weithredu systemau a fydd yn eu galluogi i gymryd cyfrifoldeb am leoliad teithwyr sy'n teithio gyda nhw. Rwyf yn hollol o blaid radicaliaeth, fel y dywedsoch chi, ond wrth siarad ar y pwyntiau rwyf newydd eu crybwyll, mae ganddo'r potensial i fod yn eithaf anodd ei weithredu o ran y darlun ehangach. Mewn theori, rwy'n cefnogi'r syniad yn llwyr, fel y mae fy nghyd-Aelodau. Fodd bynnag, hoffwn gael rhai manylion ac esboniad pellach o'r broses weithredu a'r costau ar y pwynt hwn, wrth symud ymlaen.
A fyddech chi'n anelu at weithredu dyletswyddau statudol ar gwmnïau trafnidiaeth gyhoeddus dros ddiogelwch teithwyr hyd nes eu bod yn gadael cyfleuster eu cyrchfannau terfynol, fel gorsaf drenau, neu yn yr achos hwn, a fyddai'r cyfrifoldeb yn dod i ben pan fydd y teithiwr yn dod oddi ar y trên ei hun? A sut fyddech chi'n ceisio cyflwyno technoleg newydd, er enghraifft, i olrhain lleoliad teithiwr nes iddo adael y cyfleuster? Ond, dim ond i ailadrodd, mae nod trosfwaol y cynnig deddfwriaethol hwn i'w groesawu. Rwy'n hapus iawn i weithio gyda chi ar hyn, wrth symud ymlaen, a hoffwn i ddymuno'r gorau i chi gydag ef. Diolch.
Gall nifer o grwpiau o bobl elwa o'r cynnig yma, fel y clywsom ni gan Delyth Jewell, ond, fel menyw, gallaf i, yn sicr, dystio i'r angen am y fath yma o Fil. Mae ymchwil rhyngwladol yn dangos bod mynediad menywod a merched i opsiynau trafnidiaeth gyhoeddus ddiogel wedi ei gyfyngu, yn sgil y perygl o gael eu haflonyddu a dioddef trais ar sail rhywedd. Mae'r dystiolaeth yn dangos bod hyn yn digwydd mewn trefi bach a mawr, mewn ardaloedd dinesig a gwledig, mewn ardaloedd cefnog a difreintiedig. Ac, wrth gwrs, mae nodweddion gwarchodedig croestoriadol eraill o ran rhywioldeb, hil ac ethnigrwydd lleiafrifol, ac anabledd, yn dwysáu'r perygl hwn.
Cludiant cyhoeddus yw’r bedwaredd sefyllfa gyhoeddus fwyaf cyffredin ar gyfer digwyddiadau o aflonyddu rhywiol. Yng Nghymru, mae 12 y cant o fenywod yn dweud eu bod yn teimlo’n anniogel iawn yn defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus, ac nid yw hynny’n wir ymhlith dynion. Mae dwywaith gymaint o ferched â dynion yn dweud nad ydyn nhw’n defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus oherwydd bod ganddynt ofn am eu diogelwch.
Gofynnodd Transport Focus i dros 1,200 o fenywod a oeddynt yn osgoi rhai ffyrdd o deithio oherwydd bod arnynt ofn am eu diogelwch, a dywedodd 36 y cant eu bod yn osgoi defnyddio’r bws. Does dim dwywaith felly bod angen gweithredu i atal hyn rhag cyfyngu ar hawliau menywod i gael addysg, cyflogaeth a gwasanaethau, yn ogystal ag amharu, wrth gwrs, ar eu hiechyd a’u lles. Ac mae'r cynnig sydd ger ein bron yn cyflwyno awgrymiadau synhwyrol ac ymarferol i ddechrau ar y gwaith hanfodol hwn.
Mae'r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol wedi ymchwilio'n ddiweddar i atal trais ar sail rhywedd drwy ddulliau iechyd y cyhoedd, gan dynnu sylw at yr hyn sy'n gweithio i atal trais ar sail rhywedd cyn iddo ddigwydd. Yr hyn oedd yn amlwg oedd bod angen llawer mwy o waith i gynllunio a gweithredu mesurau fyddai'n cyflawni hynny, ond bod yna hefyd dystiolaeth yn dangos bod dull holistaidd, cymdeithas gyfan, o ran polisïau yn un sy'n cynnig gobaith gwirioneddol i fynd i'r afael â'r lefelau annerbyniol ac endemig o drais ac aflonyddu ar sail rhywedd sy'n bla ar ein cenedl.
Byddai gweithredu yr hyn y mae Delyth Jewell yn ei gynnig ar gyfer deddfu yn y maes hwn yn gam pwysig ymlaen o ran y gwaith ataliol hwn, nid yn unig i deithwyr ond hefyd i staff. Achos mae ymchwil diweddar gan yr RMT wedi dangos bod 40 y cant o fenywod sy'n gweithio ar drafnidiaeth gyhoeddus wedi cael eu haflonyddu yn rhywiol—40 y cant—a dros 80 y cant yn dweud bod y broblem hon yn cynyddu.
Byddai'r cynnig hwn hefyd yn fodd o gynyddu nifer y bobl sydd yn gwneud y newid angenrheidiol yma o'r car i ddulliau gwyrddach o deithio. Byddai'n galluogi mwy o fenywod i wneud y dewis hwnnw drwy leddfu y pryder hollol ddealladwy sydd ganddynt am eu diogelwch ar drafnidiaeth gyhoeddus ar hyn o bryd. Gyda gwasanaethau trên yn aml yn cael eu canslo neu eu gohirio, fel clywon ni yn yr enghraifft yna gan Delyth, a bysiau weithiau ddim yn troi lan yn sgil prinder gyrwyr, gan roi teithwyr mewn sefyllfa bryderus ac argyfyngus ar brydiau o ran methu cyrraedd adre neu ben eu taith cyn iddi nosi, mae'n anodd gwneud yr achos dros beidio â dewis y car dros y bws neu'r trên os yw'r opsiwn yna gyda chi.
Mae'n ddyletswydd ar y Llywodraeth i fynd i'r afael â'r lefelau cwbl annerbyniol o drais ar sail rhywedd. Mae'n ddyletswydd ar y Llywodraeth i sicrhau bod gan bawb fynediad cydradd i drafnidiaeth gyhoeddus. Mae'n ddyletswydd ar y Llywodraeth hefyd i alluogi Cymru i liniaru ar newid hinsawdd drwy dorri allyriadau. Byddai'r Bil hwn yn fodd o helpu y Llywodraeth i wneud y tri pheth hollbwysig yma. Rwy'n falch iawn o fod wedi cefnogi'r cynnig ac rwy'n annog Aelodau ar draws y Siambr i wneud hynny.
A number of groups of people could benefit from this proposal, as we heard from Delyth Jewell, but, as a woman, I can certainly attest to the need for this kind of Bill. International research shows that access for women and girls to safe public transport options is limited, due to the risk of being harassed and subjected to gender-based violence. The evidence shows that this happens in small and large towns, in urban and rural areas and in affluent and deprived areas. And, of course, protected characteristics that are intersectional in terms of sexuality, minority ethnicity, race and disability exacerbate this danger.
Public transport is the fourth most common public setting for incidents of sexual harassment. In Wales, 12 per cent of women say that they feel very unsafe using public transport, which is not the case among men. Twice as many women as men say that they don't use public transport because they fear for their safety.
Transport Focus asked over 1,200 women if they avoided certain ways of traveling because they feared for their safety, and 36 per cent said that they avoided using the bus. There is no doubt, therefore, that action is needed to prevent this from restricting women's rights to education, employment and services, as well as impairing their health and well-being. And the motion before us offers sensible and practical suggestions to begin this essential work.
The Equality and Social Justice Committee has recently undertaken an inquiry into preventing gender-based violence through public health approaches, highlighting what works to prevent gender-based violence before it happens. What was clear was that much more work is needed to plan and implement measures that would achieve that, but that there is also evidence showing that a holistic, society-wide approach to policies is one that offers real hope in terms of tackling the unacceptable and endemic levels of gender-based violence and harassment that plague our nation.
Implementing what Delyth Jewell is proposing for legislating in this area would be an important step forward in terms of this preventive work, not only for passengers but also for staff. Because recent research by the RMT has shown that 40 per cent of women who work on public transport have been sexually harassed—40 per cent—and more than 80 per cent say that this problem is increasing.
This proposal would also be a means of increasing the number of people who are making the necessary shift from the car to greener methods of travel. It would enable more women to make that choice by alleviating the completely understandable concern that they have about their safety on public transport at the moment. With train services often being canceled or delayed, as we heard in that example from Delyth, and buses sometimes not turning up due to a lack of drivers, putting passengers in worrying and critical situations at times, in terms of not being able to get home or to their destination before nightfall, it is difficult to make the case for not choosing the car instead of a bus or train if that option is available to you.
It is the duty of the Government to tackle the completely unacceptable levels of gender-based violence, and it is the duty of the Government to ensure that everyone has equal access to public transport. It is also the duty of the Government to enable Wales to mitigate climate change by cutting emissions. This Bill would help the Government to do these three crucial things. I am very pleased to have supported the motion, and I encourage Members across the Chamber to do so.
Y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd nawr i gyfrannu. Lee Waters.
The Deputy Minister for Climate Change to contribute. Lee Waters.
Diolch, Llywydd, and thank you to Delyth Jewell for bringing this issue to the Senedd today. This is of critical importance and not something we discuss enough in this Chamber, but it's an issue that consistently comes up when we speak to disadvantaged groups, and women in particular. So, I think it is really important that we confront the situation head on.
I'm not convinced that legislation is the right way to deal with this, but deal with it we must. I'd very much like to work with Delyth Jewell, or perhaps I can commit my successor to do so, which is generous of me, to work through the practicalities of this to see what options we can identify. If that fails, then, of course, the case for legislation becomes stronger. And we have upcoming legislation for buses, at least, that could be a vehicle for that, if we are not able to make progress in the ways that I think are likely to be more effective. So, if she would take that offer in the spirit it's intended, I think there is important work that we can try and do together here on this. Because we need public transport to be the obvious choice for most people to make most journeys, but that will only happen if public transport is seen as welcoming, accessible, reliable and attractive.
Clearly, how safe a person is and, just as important, perhaps even more important, how safe a person feels is of critical importance. Just one bad experience, as we know, can put you off using public transport or indeed active travel for a long time, and maybe forever. And as Delyth said, this is about lots of groups of people, and there's nothing inherent about any vulnerable group that makes them vulnerable; it's the way society responds to them that is the issue. But there's undoubtedly a gendered element to this debate. I was reminded of the famous Margaret Atwood comment that men are afraid that women will laugh at them, but women are afraid that men will kill them, and I think that's a sobering thought for men in particular to understand, because that is often not something men instinctively do understand. And Sioned Williams, I think, quoted those very powerful figures that twice as many women as men say they don't use public transport because of the fear of their safety. So, this is critically important, and it's not something we talk about enough. So, I think let's do more of that, and let's sit down and work through the details to see what, practically, we can do.
There is a lot we do already, clearly, and the transformation we're doing of the core Valleys lines in particular will see a big improvement in infrastructure, lighting, CCTV, passenger help points, improved security presence on those services. We work closely with British Transport Police; in fact, we provide them with funding of £0.5 million a year to provide officers and PCSOs on the network, and we are working closely with them as part of the new control centre that's being built at Taff's Well to join up the services across the metro. And, of course, the new trains that we're rolling out also have enhanced CCTV. We're committed to having two members of staff on board trains, and our new bus system will also need to be designed with the needs of passengers in mind.
I think there's a lot we do. There's more we need to do, but there are—as has been mentioned in the debate—constraints, because most of the railway stations in Wales are not the responsibility of us; they're the responsibility of the UK Government. We have no say over the operation of services run by Great Western, Avanti, or CrossCountry in Wales, and, of course, policing is entirely reserved. So, there are, I think, limits to what could be achieved via legislation, but rather than focusing on what we can't do, let's focus on what we can do, and let's try and work together on a practical way forward to do that. At this stage, I'm not persuaded that legislation is the right answer. But the problem is the right one that's been identified, and I hope that we can make some progress on that.
Diolch, Llywydd, a diolch i Delyth Jewell am ddod â'r mater hwn i'r Senedd heddiw. Mae hyn yn hanfodol bwysig ac nid yw'n rhywbeth yr ydym yn ei drafod ddigon yn y Siambr hon, ond mae'n fater sy'n codi'n gyson pan fyddwn ni'n siarad â grwpiau difreintiedig, a menywod yn arbennig. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni'n wynebu'r sefyllfa yn uniongyrchol.
Dydw i ddim yn argyhoeddedig mai deddfwriaeth yw'r ffordd gywir o ddelio â hyn, ond delio ag ef sydd raid. Hoffwn i weithio gyda Delyth Jewell, neu efallai y gallaf ymrwymo fy olynydd i wneud hynny, sy'n hael ohonof, i weithio trwy agweddau ymarferol hyn i weld pa opsiynau y gallwn ni eu nodi. Os bydd hynny'n methu, yna, wrth gwrs, bydd yr achos dros ddeddfwriaeth yn cryfhau. Ac mae gennym ddeddfwriaeth sydd ar ddod ar gyfer bysiau, o leiaf, a allai fod yn gyfrwng ar gyfer hynny, os na allwn wneud cynnydd yn y ffyrdd yr wyf yn credu sy'n debygol o fod yn fwy effeithiol. Felly, pe bai'n cymryd y cynnig hwnnw yn yr ysbryd y'i bwriadwyd, rwy'n credu bod gwaith pwysig y gallwn ni geisio ei wneud gyda'n gilydd yma ar hyn. Oherwydd mae angen i drafnidiaeth gyhoeddus fod y dewis amlwg i'r rhan fwyaf o bobl ei wneud ar gyfer y rhan fwyaf o deithiau, ond ni fydd hynny'n digwydd oni bai bod trafnidiaeth gyhoeddus yn cael ei hystyried yn groesawgar, yn hygyrch, yn ddibynadwy ac yn ddeniadol.
Yn amlwg, mae pa mor ddiogel yw person ac, yr un mor bwysig, efallai hyd yn oed yn bwysicach, pa mor ddiogel y mae person yn teimlo, yn hanfodol bwysig. Gall un profiad gwael, fel y gwyddom, wneud i chi beidio eisiau defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus neu, yn wir, ffyrdd llesol o deithio am amser hir, ac efallai am byth. Ac fel y dywedodd Delyth, mae hyn yn ymwneud â llawer o grwpiau o bobl, a does dim byd cynhenid am unrhyw grŵp sy'n agored i niwed sy'n eu gwneud yn agored i niwed; y ffordd y mae cymdeithas yn ymateb iddyn nhw yw'r broblem. Ond, heb os, mae elfen o rywedd i'r ddadl hon. Cefais fy atgoffa o sylw enwog Margaret Atwood sef bod dynion yn ofni y bydd menywod yn chwerthin ar eu pennau, ond bod menywod yn ofni y bydd dynion yn eu lladd, ac rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth sobreiddiol i ddynion yn arbennig ei ddeall, oherwydd yn aml dydy hynny ddim yn rhywbeth y mae dynion yn ei ddeall yn reddfol. Ac fe wnaeth Sioned Williams, rwy'n credu, ddyfynnu'r ffigyrau pwerus iawn hynny bod dwywaith cymaint o fenywod â dynion yn dweud nad ydyn nhw'n defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus oherwydd eu bod yn ofni am eu diogelwch. Felly, mae hyn yn hanfodol bwysig, ac nid yw'n rhywbeth yr ydym yn siarad amdano ddigon. Felly, beth am i ni wneud mwy o hynny, a gadewch i ni eistedd i lawr a gweithio drwy'r manylion i weld beth allwn ni ei wneud yn ymarferol.
Mae llawer yr ydym yn ei wneud eisoes, yn amlwg, a bydd y trawsnewidiad yr ydym yn ei wneud o reilffyrdd craidd y Cymoedd yn benodol yn gweld gwelliant mawr mewn seilwaith, goleuadau, teledu cylch cyfyng, pwyntiau cymorth i deithwyr, gwell presenoldeb diogelwch ar y gwasanaethau hynny. Rydym yn gweithio'n agos gyda'r Heddlu Trafnidiaeth Prydeinig; yn wir, rydym yn darparu cyllid o £0.5 miliwn y flwyddyn iddynt i ddarparu swyddogion a swyddogion cymorth cymunedol ar y rhwydwaith, ac rydym yn gweithio'n agos gyda nhw fel rhan o'r ganolfan reoli newydd sy'n cael ei hadeiladu yn Ffynnon Taf i uno'r gwasanaethau ar draws y metro. Ac, wrth gwrs, mae gan y trenau newydd rydyn ni'n eu cyflwyno deledu cylch cyfyng gwell hefyd. Rydym wedi ymrwymo i gael dau aelod o staff ar fwrdd trenau, a bydd angen ystyried anghenion teithwyr hefyd wrth fynd ati i ddylunio ein system fysiau newydd.
Rwy'n credu ein bod ni'n gwneud llawer. Mae mwy y mae angen i ni ei wneud, ond mae yna—fel y crybwyllwyd yn y ddadl—gyfyngiadau, oherwydd nid ni sy'n gyfrifol am y rhan fwyaf o'r gorsafoedd rheilffordd yng Nghymru; cyfrifoldeb Llywodraeth y DU ydyn nhw. Does ganddon ni ddim llais o ran y ffordd y mae gwasanaethau sy'n cael eu rhedeg gan Great Western, Avanti, neu CrossCountry yn cael eu gweithredu yng Nghymru, ac wrth gwrs, mae plismona wedi'i gadw'n ôl yn llwyr. Felly, rwy'n credu bod yna gyfyngiadau o ran yr hyn a allai ei gyflawni trwy ddeddfwriaeth, ond yn hytrach na chanolbwyntio ar yr hyn na allwn ei wneud, gadewch i ni ganolbwyntio ar yr hyn y gallwn ni ei wneud, a gadewch i ni geisio gweithio gyda'n gilydd ar ffordd ymarferol ymlaen i wneud hynny. Ar hyn o bryd, dydw i ddim yn argyhoeddedig mai deddfwriaeth yw'r ateb cywir. Ond y broblem yw'r un iawn sydd wedi'i nodi, ac rwy'n gobeithio y gallwn ni wneud rhywfaint o gynnydd ar hynny.
Delyth Jewell nawr i ymateb i'r ddadl.
Delyth Jewell to reply to the debate.
Diolch, Llywydd, a diolch i bawb sydd wedi siarad yn y ddadl fer yma.
Thank you, Llywydd, and thank you to everyone who's contributed to this brief debate.
Diolch, Natasha. Thank you very much for the support for a number of the points in the proposal. You've pointed out some of the challenges of implementing this provision. I agree there are challenges, and that's why I hope very much that there could be an assessment of how it might be undertaken. On your point about new technologies in helping to track, I think that's a really interesting point, and the details of how this could include more guarantees of bus replacements, maybe; there are lots of different ways in which it could work. But I do welcome your comments and your support for the principle of this. Thank you very much.
Diolch, Natasha. Diolch yn fawr iawn am y gefnogaeth i nifer o'r pwyntiau yn y cynnig. Rydych chi wedi tynnu sylw at rai o'r heriau sy'n ymwneud â rhoi'r ddarpariaeth hon ar waith. Rwy'n cytuno bod heriau, a dyna pam rwy'n gobeithio'n fawr y gallai fod asesiad o sut y gellid gwneud hynny. O ran eich pwynt am dechnolegau newydd wrth helpu i olrhain, rwy'n credu bod hwnnw'n bwynt diddorol iawn, a'r manylion ynghylch sut y gallai hyn gynnwys mwy o warantau o ran darparu bysiau yn lle trenau, efallai; gallai weithio mewn llawer o ffyrdd gwahanol. Ond rwy'n croesawu eich sylwadau a'ch cefnogaeth i egwyddor hyn. Diolch yn fawr iawn.
Atgoffodd Sioned ni o’r ffaith mai trafnidiaeth gyhoeddus ydy'r pedwerydd lle mwyaf tebygol i rai fathau o drais ddigwydd, a dyna'r perygl hefyd, fel roedd Sioned yn gosod mas, cymaint o bobl sy’n osgoi defnyddio bysys neu'r trên, y siwrneiau sydd byth yn digwydd. Fel roedd hi'n dweud, mae dyletswydd, dwi'n meddwl, ar y Llywodraeth, ond mae dyletswydd ar y gymdeithas, a dyna un o'r pethau dwi'n ceisio mynd i'r afael ag e gyda'r proposal yma.
Sioned reminded us of the fact that public transport is the fourth most likely place where violence will happen, and that's also a risk, as Sioned set out, in terms of how many people avoid using buses or trains, and the journeys that never happen because of that. As I say, there is a duty on Government, but there's also a duty on society, and that's one of the things that I'm trying to address through this proposal.
Thank you very much, Minister, for your comments there. They are very welcome, and I would be very grateful to take you up on this offer of working together on this issue; I would certainly be keen to do that. Public transport does need to be accessible, it does need to be reliable and safe, and, as you pointed out, that crucial distinction—. No, it's not a distinction between being safe and feeling safe; they're two things that are intimately connected. That Margaret Atwood quotation that you quoted put it far more eloquently, I think, than I could. As Sioned had pointed out as well, when someone doesn't feel safe, there's all the opportunities that are cut off from that person because of one bad thing happening, or one bad thing almost happening sometimes, feeling like you might be being followed and the effect that that has on curtailing a person's life. If someone is living with a disability and they have been stopped because the bus stop has changed, and they hadn't been notified, and they can't get to the bus stop, just the effect it has on someone's confidence, and how welcomed and a part of society that they feel. I think that's what's so heartbreaking. But I do really welcome what you said, Minister, and I would be very grateful to work with the Government on this, and I really am very grateful for the cross-party support to the principles.
Diolch yn fawr iawn, Gweinidog, am eich sylwadau yn y fan yna. Mae croeso mawr iddyn nhw, a byddwn i'n ddiolchgar iawn i dderbyn y cynnig hwn o gydweithio ar y mater hwn; byddwn i'n sicr yn awyddus i wneud hynny. Mae angen i drafnidiaeth gyhoeddus fod yn hygyrch, mae angen iddi fod yn ddibynadwy ac yn ddiogel, ac, fel y nodoch chi, y gwahaniaeth hanfodol hwnnw—. Na, dydy e ddim yn wahaniaeth rhwng bod yn ddiogel a theimlo'n ddiogel; mae yna gysylltiad agos rhwng y ddau. Roedd y dyfyniad hwnnw gan Margaret Atwood a ddyfynnwyd gennych chi yn ei roi yn llawer mwy huawdl, rwy'n credu, nag y gallwn i. Fel yr oedd Sioned wedi nodi hefyd, pan nad yw rhywun yn teimlo'n ddiogel, mae'r holl gyfleoedd nad yw'r person hwnnw yn gallu manteisio arnyn nhw oherwydd bod un peth drwg wedi digwydd, neu fod un peth drwg wedi bron â digwydd weithiau, teimlo fel eich bod chi'n cael eich dilyn a'r effaith mae hynny'n ei chael o ran cyfyngu ar fywyd person. Os yw rhywun yn byw gydag anabledd a'i fod wedi cael eu stopio oherwydd bod yr arhosfan bysiau wedi newid, ac nad oedd wedi cael gwybod, ac nad yw'n gallu cyrraedd yr arhosfan bysiau, yr effaith y mae'n ei chael ar hyder rhywun, a sut mae'n teimlo o ran cael ei groesawu a bod yn rhan o gymdeithas. Rwy'n credu mai dyna sydd mor dorcalonnus. Ond rwy'n croesawu'n fawr yr hyn a ddywedoch chi, Gweinidog, a byddwn i'n ddiolchgar iawn i weithio gyda'r Llywodraeth ar hyn, ac rwy'n ddiolchgar iawn am y gefnogaeth drawsbleidiol i'r egwyddorion.
Gwnaf jest orffen, Llywydd, trwy ddweud, neithiwr, cyfwelwyd â menyw anabl ar S4C ar Y Byd ar Bedwar, ac fe wnaeth hi ddweud bod diffyg hygyrchedd trafnidiaeth cyhoeddus yn gwneud iddi hi gwestiynu ei lle hi mewn cymdeithas fel person anabl. Pwrpas y Bil hwn fyddai ailddatgan ei lle hi, a lle pob person sy’n cael ei wneud yn fregus gan ein penderfyniadau cynllunio, gan ein penderfyniadau am ein gwagleoedd cyhoeddus ni—ailddatgan nad ar ymylon cymdeithas mae hi, ond yn ei chanol, yn ei chalon. Ac rwy’n gobeithio’n fawr y gall newid o’r fath ddigwydd yn fuan. Diolch.
I'll just conclude, Llywydd, by saying that, last night, a disabled woman was interviewed on S4C on Y Byd ar Bedwar, and she said that public transport in Wales's lack of accessibility makes her question her place in society as a disabled person. The purpose of this Bill would be to reaffirm her place, and the place of all people who are made vulnerable by our planning decisions and by our decisions about our public spaces—to reaffirm that she is not on the fringes of society, but in the middle of it, at its heart. And I very much hope that such a change can happen soon. Thank you.
Y cwestiwn yw: a ddylid nodi'r cynnig yma? Oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad i hynny, felly fe wnawn ni ohirio tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to note the motion. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is an objection. We will therefore defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Rŷn ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio nawr, ac oni bai fod tri Aelod yn dymuno i fi ganu'r gloch, fe awn ni at y bleidlais gyntaf—
That brings us to voting time, and unless three Members wish for the bell to be rung, we'll move immediately to our first vote—
Can I raise a point of order, please? Or ring the bell—that's the best thing. We've got a problem with the—
A gaf fi godi pwynt o drefn, os gwelwch yn dda? Neu ganu'r gloch—dyna'r peth gorau. Mae gennym ni broblem gyda'r—
Yes, if you have a problem, to ring the bell is the usual way around that problem. [Laughter.]
Ie, os oes gennych chi broblem, canu'r gloch yw'r ffordd arferol o ddatrys y broblem honno. [Chwerthin.]
Fe wnawn ni ganu'r gloch, felly, a chynnal y bleidlais mewn pum munud. Jest tsieco—
We will therefore ring the bell and take the vote in five minutes. Just checking—
are there three people who agree with Jane Hutt? Yes, there are. Okay, we'll ring the bell.
oes yna dri pherson sy'n cytuno â Jane Hutt? Oes, mae yna. Iawn, fe wnawn ni ganu'r gloch.
Canwyd y gloch i alw'r Aelodau i’r Siambr.
The bell was rung to call Members to the Chamber.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 19:01.
Plenary was suspended at 19:01.
Ailymgynullodd y Senedd am 19:07, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 19:07, with the Llywydd in the Chair.
[Anghlywadwy.]—eitem 11, y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Masnach (Cytundeb Cynhwysfawr a Blaengar ar gyfer Partneriaeth y Môr Tawel), cynnig 1. Felly, dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig hynny, cynnig 1, a gyflwynwyd yn enw Mick Antoniw. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 34, neb yn ymatal, 11 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig yna wedi ei gymeradwyo.
[Inaudible.]—item 11, the legislative consent motion on the Trade (Comprehensive and Progressive Agreement for Trans-Pacific Partnership) Bill, motion 1. I therefore call for a vote on the motion, motion 1, tabled in the name of Mick Antoniw. Open the vote. Close the vote. In favour 34, no abstentions, 11 against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 11. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Masnach (Cytundeb Cynhwysfawr a Blaengar ar gyfer Partneriaeth y Môr Tawel)—cynnig 1: O blaid: 34, Yn erbyn: 11, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 11. LCM on the Trade (Comprehensive and Progressive Agreement for Trans-Pacific Partnership) Bill—motion 1: For: 34, Against: 11, Abstain: 0
Motion has been agreed
Y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Masnach (Cytundeb Cynhwysfawr a Blaengar ar gyfer Partneriaeth y Môr Tawel), cynnig 2, sydd nesaf. A dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig yma, a gyflwynwyd yn enw Mick Antoniw. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 14, neb yn ymatal, 31 yn erbyn. Mae'r cynnig yna ar gynnig 2 wedi ei wrthod.
The next vote is on the LCM on the Trade (Comprehensive and Progressive Agreement for Trans-Pacific Partnership) Bill, motion 2. And I call for a vote on the motion, tabled in the name of Mick Antoniw. Open the vote. Close the vote. In favour 14, no abstentions, 31 against. Therefore, motion 2 is not agreed.
Eitem 12. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Masnach (Cytundeb Cynhwysfawr a Blaengar ar gyfer Partneriaeth y Môr Tawel)—cynnig 2: O blaid: 14, Yn erbyn: 31, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
Item 12. LCM on the Trade (Comprehensive and Progressive Agreement for Trans-Pacific Partnership) Bill—motion 2: For: 14, Against: 31, Abstain: 0
Motion has been rejected
Eitem 13 yw'r bleidlais nesaf. Y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Lles Anifeiliaid (Allforion Da Byw) yw'r cynnig yma. Pleidlais, felly, ar y cynnig yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 36, neb yn ymatal, naw yn erbyn. Mae'r cynnig yna wedi ei gydsynio.
Item 13 is our next vote, the LCM on the Animal Welfare (Livestock Exports) Bill. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 36, no abstentions, nine against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 13. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Lles Anifeiliaid (Allforion Da Byw): O blaid: 36, Yn erbyn: 9, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 13. LCM on the Animal Welfare (Livestock Exports) Bill: For: 36, Against: 9, Abstain: 0
Motion has been agreed
Felly, y bleidlais nesaf yw eitem 14. Y ddadl ar gynnig deddfwriaethol Aelod unigol yw hwn—y Bil ar gyfer mwy o ddiogelwch ar drafnidiaeth gyhoeddus. A dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig gan Delyth Jewell. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 32, 13 yn ymatal, neb yn erbyn. Ac felly mae'r cynnig yna wedi ei gymeradwyo.
So, our next vote is on item 14, a debate on a Member's legislative proposal—a bill for increased safety on public transport. And I call for a vote on the motion, tabled in the name of Delyth Jewell. Open the vote. Close the vote. In favour 32, 13 abstentions, none against. Therefore, that motion is agreed.
Eitem 14. Dadl ar Gynnig Deddfwriaethol gan Aelod—Bil ar gyfer mwy o ddiogelwch ar drafnidiaeth gyhoeddus: O blaid: 32, Yn erbyn: 0, Ymatal: 13
Derbyniwyd y cynnig
Item 14. Debate on a Member's Legislative Proposal—A Bill for increased safety on public transport: For: 32, Against: 0, Abstain: 13
Motion has been agreed
Dyna ddiwedd ar ein gwaith ni ac ar ein pleidleisiau ni y prynhawn yma. Nos da.
That concludes our proceedings and our voting for this afternoon. Good evening.
Daeth y cyfarfod i ben am 19:10.
The meeting ended at 19:10.