Y Cyfarfod Llawn
Plenary
24/01/2024Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Dirprwy Lywydd (David Rees) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Deputy Presiding Officer (David Rees) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso i'r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf y prynhawn yma fydd y cwestiynau i'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Samuel Kurtz.
Good afternoon and welcome to this Plenary meeting. The first item this afternoon is questions to the Minister for Finance and Local Government, and the first question is from Samuel Kurtz.
1. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda'r Gweinidog Newid Hinsawdd ynghylch cymorth ariannol i gynghorau i hwyluso'r gwaith o gyflawni prosiectau adnewyddadwy yng Ngorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro? OQ60565
1. What discussions has the Minister had with the Minister for Climate Change about financial support for councils to facilitate the delivery of renewable projects in Carmarthen West and South Pembrokeshire? OQ60565
I have regular discussions with Cabinet colleagues on the Welsh Government's budget, and we support local authorities to scale up renewables by supporting free ports, growth deals, investing in local area energy plans, and direct funding through initiatives such as the Welsh Government energy service.
Rwy’n cael trafodaethau rheolaidd gyda chyd-Weinidogion ar gyllideb Llywodraeth Cymru, ac rydym yn cynorthwyo awdurdodau lleol i gynyddu cynhyrchiant ynni adnewyddadwy drwy gefnogi porthladdoedd rhydd, bargeinion twf, buddsoddi mewn cynlluniau ynni ardaloedd lleol, a darparu cyllid uniongyrchol drwy fentrau megis gwasanaeth ynni Llywodraeth Cymru.
Thank you for that response, Minister. Just last week, I welcomed students from Pembrokeshire College's Destination Renewables course to the Senedd to chat with them about their course and the importance of local government working with the Welsh Government and the UK Government to deliver large-scale renewable projects. The visit highlighted for all of us the significance of policy and politics working in synergy with the industry to provide local opportunities for our young people in education and employment. To enable the supply chain to be in place, Minister, the Welsh Government needs to ensure that the necessary support is there for local authorities, which are on the ground and which wholly realise the needs of the local community so that they can, in turn, support our young people, such as those studying on the Destination Renewables course at Pembrokeshire College in pursuit of their educational and career goals. So, Minister, how is the Welsh Government, through you and the climate change Minister, supporting local authorities to enable them to provide these opportunities to our young people and to ensure that all tiers of government—local government, the Welsh Government and the UK Government—are working together to deliver these strategically important renewable projects?
Diolch am eich ymateb, Weinidog. Yr wythnos diwethaf, croesawais fyfyrwyr o gwrs Destination Renewables Coleg Sir Benfro i’r Senedd i sgwrsio gyda nhw am eu cwrs a pha mor bwysig yw hi fod llywodraeth leol yn gweithio gyda Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU i gyflawni prosiectau ynni adnewyddadwy ar raddfa fawr. Dangosodd yr ymweliad i bob un ohonom pa mor bwysig yw hi fod polisi a gwleidyddiaeth yn gweithio mewn synergedd gyda’r diwydiant i ddarparu cyfleoedd lleol i’n pobl ifanc mewn addysg a chyflogaeth. Er mwyn sicrhau bod y gadwyn gyflenwi ar waith, Weinidog, mae angen i Lywodraeth Cymru sicrhau bod y cymorth angenrheidiol yno i awdurdodau lleol, sydd ar lawr gwlad ac sy’n gwireddu anghenion y gymuned leol yn llwyr fel y gallant, yn eu tro, gefnogi ein pobl ifanc, fel y rheini sy’n astudio ar gwrs Destination Renewables yng Ngholeg Sir Benfro, i gyflawni eu nodau addysgol a gyrfaol. Felly, Weinidog, sut mae Llywodraeth Cymru, drwoch chi a’r Gweinidog newid hinsawdd, yn cefnogi awdurdodau lleol i’w galluogi i ddarparu’r cyfleoedd hyn i’n pobl ifanc ac i sicrhau bod pob haen o lywodraeth—llywodraeth leol, Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU—yn cydweithio i gyflawni’r prosiectau ynni adnewyddadwy strategol bwysig hyn?
I'm very grateful for the question and that recognition, which I share, that all tiers of government must work together to make the most of the renewable opportunities that we have here in Wales. I think that floating offshore is one particular area that would be of importance to the Member, to his constituents and to those young people who are studying the Destination Renewables course. I think that the work that we're doing with the industry, the Crown Estate and the UK Government to make floating offshore a reality is really important, and we're working very hard on that, and, particularly, the Welsh Government is supporting our ports in the process of securing funding from the UK Government's £160 million floating offshore wind manufacturing investment scheme. That won't be enough for what the sector needs, but it will be important. But, Pembrokeshire is absolutely at the heart of these opportunities and we have four test and demonstration projects under review by the Crown Estate in the Celtic sea at the moment. And, in addition, Blue Gem Wind has received a sea-bed licence from the Crown Estate to develop a floating offshore wind farm off the coast of Pembrokeshire too. So, Pembrokeshire absolutely is at the heart of these opportunities and it's wonderful to see those young people engaging, and, of course, we want to work very closely with local authorities to realise those benefits. And a further example, I think, of where we're working collaboratively in important ways is on the free ports agenda and also investment zones, which I know will also be of interest.
Rwy’n ddiolchgar iawn am eich cwestiwn a’r gydnabyddiaeth rwy'n ei rhannu fod yn rhaid i bob haen o lywodraeth weithio gyda’i gilydd i wneud y gorau o’r cyfleoedd adnewyddadwy sydd gennym yma yng Nghymru. Credaf fod ynni gwynt arnofiol ar y môr yn un maes penodol a fyddai’n bwysig i’r Aelod, i’w etholwyr ac i’r bobl ifanc sy’n astudio cwrs Destination Renewables. Credaf fod y gwaith a wnawn gyda’r diwydiant, Ystad y Goron a Llywodraeth y DU i wneud ffermydd gwynt arnofiol ar y môr yn realiti yn wirioneddol bwysig, ac rydym yn gweithio’n galed iawn ar hynny, ac yn arbennig, mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi ein porthladdoedd yn y broses o sicrhau cyllid o gynllun buddsoddi £160 miliwn Llywodraeth y DU mewn gweithgynhyrchu ynni gwynt ar y môr. Ni fydd hynny’n ddigon ar gyfer yr hyn sydd ei angen ar y sector, ond fe fydd yn bwysig. Ond mae sir Benfro yn gwbl ganolog i’r cyfleoedd hyn ac mae gennym bedwar prosiect profi ac arddangos yn cael eu hadolygu gan Ystad y Goron yn y môr Celtaidd ar hyn o bryd. Ac yn ogystal â hynny, mae Blue Gem Wind wedi derbyn trwydded gwely'r môr gan Ystad y Goron i ddatblygu fferm wynt arnofiol ar y môr oddi ar arfordir sir Benfro hefyd. Felly, mae sir Benfro yn gwbl ganolog i'r cyfleoedd hyn ac mae'n wych gweld y bobl ifanc hynny'n cymryd rhan, ac wrth gwrs, rydym yn awyddus i weithio'n agos iawn gydag awdurdodau lleol i wireddu'r manteision hynny. Ac enghraifft arall o ble rydym yn gweithio ar y cyd mewn ffyrdd pwysig yw'r agenda porthladdoedd rhydd, a hefyd y parthau buddsoddi, y gwn y byddant o ddiddordeb hefyd.
2. A wnaiff y Gweinidog roi diweddariad ar waith Llywodraeth Cymru ynghylch diwygio ardrethi busnes? OQ60566
2. Will the Minister provide an update on the Welsh Government's work around reforming business rates? OQ60566
Yes, we're on track to deliver the programme of reforms that I set out for this Senedd term, with several initial improvements being made to coincide with the 2023 revaluation. The Local Government Finance (Wales) Bill has been introduced to deliver the range of specific proposals that we consulted on in 2022.
Rydym ar y trywydd iawn i gyflawni’r rhaglen o ddiwygiadau a bennais ar gyfer tymor y Senedd hon, gyda nifer o welliannau cychwynnol wedi'u gwneud i gyd-fynd ag ailbrisiad 2023. Mae Bil Cyllid Llywodraeth Leol (Cymru) wedi’i gyflwyno i gyflawni’r ystod o gynigion penodol y gwnaethom ymgynghori arnynt yn 2022.
Diolch am yr ateb hynna, Weinidog.
Thank you for that response, Minister.
Discussions that both I and Plaid Cymru colleagues have had with the hospitality sector have been eye opening. UK Hospitality Cymru have told us that the average pub and restaurant business will be £6,800 a year worse off and a hotel at £100,000 rateable value around £20,000 worse off than counterparts in England. UK Hospitality Cymru have been campaigning for help with business rates reform for more than 10 years. The archaic rate structure stood still while the global and domestic commercial world has substantially changed around it. Now, the internet did not exist when non-domestic rates were constructed, and, every year, as the gap extends between bricks and clicks businesses, the injustice increases. We've heard, of course, about that reform, but when can businesses in Wales expect to see that reform put into practice?
Mae’r trafodaethau yr wyf i a chyd-aelodau o Blaid Cymru wedi'u cael gyda’r sector lletygarwch wedi bod yn agoriad llygad. Mae UK Hospitality Cymru wedi dweud wrthym y bydd busnes tafarn a bwyty cyffredin £6,800 y flwyddyn yn waeth ei fyd, a gwesty â gwerth ardrethol o £100,000 oddeutu £20,000 yn waeth ei fyd na busnesau tebyg yn Lloegr. Mae UK Hospitality Cymru wedi bod yn ymgyrchu am gymorth gyda diwygio ardrethi busnes ers dros 10 mlynedd. Mae'r strwythur ardrethi hynafol wedi aros yr un fath tra bo'r byd masnachol byd-eang a domestig o'i gwmpas wedi newid yn sylweddol. Nawr, nid oedd y rhyngrwyd yn bodoli pan grëwyd ardrethi annomestig, a bob blwyddyn, wrth i'r bwlch rhwng busnesau briciau a chliciau ymestyn, mae'r anghyfiawnder yn cynyddu. Rydym wedi clywed, wrth gwrs, am y diwygio hwnnw, ond pryd y gall busnesau yng Nghymru ddisgwyl gweld y diwygio hwnnw'n digwydd?
Well, reform is already happening, of course, because we had the revaluation come into force in March 2023. We recognised, of course, that that involved some transitional issues for businesses, which is why we put in place a really important transitional support scheme to help businesses with their bills there. And, of course, we'll be taking the legislation through the Senedd very shortly. It's now been introduced, moving through that scrutiny phase. And that really is about more frequent revaluations, responding specifically to the concerns that the sector's been raising with us, but also improved information flows between ratepayers and the Valuation Office Agency, reviewing the existing package of reliefs and exemptions, recognising that that has been in place for some time, and has evolved, and it's important to check that it is still fit for purpose and targeting the businesses that we need to target in the right way, and, also, the potential to vary the multiplier. You'll know that there were changes to the multiplier in the autumn statement in England. We made changes as well, but, actually, we only have limited ways in which we can change the multiplier here in Wales. What the legislation will do will allow us to change it, perhaps looking at other factors, such as geography or business type, for example, which we just simply can't do at the moment. We'll also be improving the accuracy of rating lists and addressing issues of fraud and avoidance through the legislation as well. I do think it is a matter of regret that the UK Government, following consultation, decided not to introduce an online sales tax. That was an idea that had been put forward by stakeholders in the context of NDR reform. I think the decision there, really, related to the concerns about increased complexity and the risk of creating unintended or distortive, unfair outcomes, between different types of business models. But I don't think it's an issue that can be ignored. We can't deal with online sales taxes in Wales with the powers that we have, but I just think that it's something that the UK Government does need to re-engage with in one way or another.
Wel, mae diwygio eisoes yn digwydd wrth gwrs, gan i'r ailbrisiad ddod i rym ym mis Mawrth 2023. Roeddem yn cydnabod bod hynny'n cynnwys rhai materion trosiannol i fusnesau, a dyna pam y rhoesom gynllun cymorth trosiannol pwysig iawn ar waith i helpu busnesau gyda'u biliau yn y cyswllt hwnnw. Ac wrth gwrs, byddwn yn mynd â'r ddeddfwriaeth drwy'r Senedd cyn bo hir. Mae bellach wedi’i gyflwyno, gan symud drwy’r cyfnod craffu. Ac mae hynny, mewn gwirionedd, yn golygu ailbrisiadau amlach, gan ymateb yn benodol i'r pryderon y mae'r sector wedi'u codi gyda ni, ond hefyd gwell llif gwybodaeth rhwng trethdalwyr ac Asiantaeth y Swyddfa Brisio, gan adolygu'r pecyn presennol o ryddhadau ac esemptiadau, a chydnabod bod hynny wedi bod ar waith ers peth amser, ac wedi esblygu, ac mae'n bwysig gwirio ei fod yn dal yn addas at y diben ac yn targedu'r busnesau y mae angen inni eu targedu yn y ffordd gywir, yn ogystal â'r posibilrwydd o amrywio'r lluosydd. Fe fyddwch yn gwybod bod datganiad yr hydref yn Lloegr wedi cynnwys newidiadau i’r lluosydd. Fe wnaethom ninnau newidiadau, ond mewn gwirionedd, dim ond ffyrdd cyfyngedig sydd gennym o newid y lluosydd yma yng Nghymru. Bydd yr hyn y bydd y ddeddfwriaeth yn ei wneud yn caniatáu i ni ei newid, gan ystyried ffactorau eraill efallai, megis daearyddiaeth neu'r math o fusnes, er enghraifft, mewn ffordd na allwn ei wneud ar hyn o bryd. Byddwn hefyd yn gwella cywirdeb rhestrau ardrethu ac yn mynd i'r afael â materion sy'n ymwneud â thwyll ac osgoi talu drwy'r ddeddfwriaeth hefyd. Rwy'n credu ei bod yn ofidus fod Llywodraeth y DU, yn dilyn ymgynghoriad, wedi penderfynu peidio â chyflwyno treth gwerthu ar-lein. Roedd hwnnw’n syniad a gyflwynwyd gan randdeiliaid yng nghyd-destun diwygio ardrethi annomestig. Rwy'n credu bod y penderfyniad hwnnw'n ymwneud â'r pryderon ynghylch cynyddu cymhlethdod a'r risg o greu canlyniadau anfwriadol neu ganlyniadau ystumiedig ac annheg rhwng gwahanol fathau o fodelau busnes. Ond ni chredaf ei fod yn fater y gellir ei anwybyddu. Ni allwn ymdrin â threthi gwerthu ar-lein yng Nghymru gyda’r pwerau sydd gennym, ond rwy'n credu ei fod yn rhywbeth y mae angen i Lywodraeth y DU roi sylw iddo eto mewn rhyw ffordd neu’i gilydd.
Aberconwy, of course, is the honey-pot for tourism in Wales. Only last week, Betws-y-Coed was named best staycation in the UK. Tourism is vital to our Welsh economy, employing 12 per cent of our workforce, contributing around £2.4 billion to our gross domestic product, and attracting over a million, yearly, international travellers. The potential for Welsh tourism is significant. However, it is being besieged by Welsh Labour and Plaid Cymru, who are set against our tourism, our hospitality, and, indeed, our businesses. This will have a devastating effect on our high streets and our employment numbers. The slash to business rates relief by 35 per cent would punish Welsh pubs and restaurants by up to £7,000 more than their English equivalents. We've seen the figures each week—even this new year—of businesses closing. So, given this tragedy, will you reconsider this cut to the funding for our businesses? Will you seek to develop a coherent strategy on countering this spiral of self-destruction for Welsh hospitality and tourism? And, on the point you made there earlier about geography, I would like your guarantee that the majority of businesses in Wales, and particularly those in really good tourism locations, will not see an increase in rates as a result of your revaluation. Thank you.
Aberconwy, wrth gwrs, yw’r pot mêl ar gyfer twristiaeth yng Nghymru. Dim ond yr wythnos diwethaf, cafodd Betws-y-coed ei henwi yn gyrchfan orau'r DU ar gyfer gwyliau gartref. Mae twristiaeth yn hanfodol i economi Cymru, gan gyflogi 12 y cant o’n gweithlu, cyfrannu oddeutu £2.4 biliwn at ein cynnyrch domestig gros, a denu dros filiwn o deithwyr rhyngwladol bob blwyddyn. Mae'r potensial ar gyfer twristiaeth yng Nghymru yn sylweddol. Fodd bynnag, mae dan warchae gan Lafur Cymru a Phlaid Cymru, sy’n gwbl wrthwynebus i'n twristiaeth, ein lletygarwch, ac yn wir, ein busnesau. Bydd hyn yn cael effaith ddinistriol ar ein strydoedd mawr a’n niferoedd cyflogaeth. Byddai’r toriad o 35 y cant i ryddhad ardrethi busnes yn cosbi tafarndai a bwytai Cymru hyd at £7,000 yn fwy na busnesau cyfatebol yn Lloegr. Rydym wedi gweld y ffigurau bob wythnos—hyd yn oed yn y flwyddyn newydd hon—ar gyfer busnesau’n cau. Felly, o ystyried y drasiedi hon, a wnewch chi ailystyried y toriad hwn i’r cyllid ar gyfer ein busnesau? A wnewch chi geisio datblygu strategaeth gydlynol ar gyfer mynd i’r afael â’r cylch hunanddinistriol hwn i letygarwch a thwristiaeth yng Nghymru? Ac ar y pwynt a wnaethoch ynglŷn â daearyddiaeth, hoffwn sicrwydd gennych na fydd y rhan fwyaf o fusnesau yng Nghymru, ac yn enwedig y rheini mewn lleoliadau twristiaeth gwirioneddol dda, yn wynebu cynnydd mewn ardrethi o ganlyniad i'ch ailbrisiad. Diolch.
The revaluation came into force almost a year ago now, so we'll be moving into the second year. Some businesses in Wales did see an increase in their rates, but we did put transitional support in to support those businesses. And I think, actually, the revaluation was welcomed by businesses, because they recognised the importance of having an up-to-date way in which to gauge the bills that they should be paying. But the frequent revaluations have also been welcomed, and that was something that businesses themselves were actually calling for. I'm afraid it's just not possible for us to review the decision in relation to business rate support for next year. We'll still be providing around a third of £1 billion of rate relief to businesses across Wales. And the reality is that the autumn statement provided very little additional funding to meet the pressures that we're facing, and the Welsh Government did in the end decide that we had to prioritise our front-line core public services. You saw the additional £450 million going into the NHS in Wales. The NHS in Wales will receive a 4 per cent uplift in the budget next year, compared to less than 1 per cent across the border in England, and we protected local government services, as we said we would at the time of the spending review. So, those have been really difficult decisions, but, unfortunately, that is where we are because of the lack of funding that we have to meet all of the needs. I would also say that the funding was due to come to an end at the end of this financial year, so what we have done is actually provided an additional 40 per cent of support for a further year, rather than cutting a tax that should never be considered to be something of a permanent nature, because it was there to respond to extraordinary situations during the pandemic, but then extraordinary situations through the cost-of-living crisis as well.
Daeth yr ailbrisiad i rym bron i flwyddyn yn ôl bellach, felly byddwn yn symud i mewn i'r ail flwyddyn. Bu cynnydd yn ardrethi rhai busnesau yng Nghymru, ond fe wnaethom ddarparu cymorth trosiannol i gefnogi’r busnesau hynny. A chredaf, mewn gwirionedd, i'r ailbrisiad gael ei groesawu gan fusnesau, gan eu bod yn cydnabod pwysigrwydd cael ffordd nad yw wedi dyddio o fesur y biliau y dylent fod yn eu talu. Ond mae’r ailbrisiadau aml hefyd wedi’u croesawu, ac roedd hynny’n rhywbeth y gwnaeth y busnesau eu hunain alw amdano. Mae arnaf ofn nad oes modd inni adolygu'r penderfyniad mewn perthynas â chymorth ardrethi busnes ar gyfer y flwyddyn nesaf. Byddwn yn dal i ddarparu oddeutu traean o £1 biliwn o ryddhad ardrethi i fusnesau ledled Cymru. A'r gwir amdani yw mai ychydig iawn o arian ychwanegol a ddarparwyd yn natganiad yr hydref i ddiwallu'r pwysau sy'n ein hwynebu, a phenderfynodd Llywodraeth Cymru, yn y pen draw, fod yn rhaid inni flaenoriaethu ein gwasanaethau cyhoeddus craidd rheng flaen. Gwelsoch y £450 miliwn ychwanegol i’r GIG yng Nghymru. Bydd y GIG yng Nghymru yn cael codiad o 4 y cant yn y gyllideb y flwyddyn nesaf, o gymharu â llai nag 1 y cant dros y ffin yn Lloegr, ac fe wnaethom ddiogelu gwasanaethau llywodraeth leol, fel y dywedasom y byddem yn ei wneud pan gynhaliwyd yr adolygiad o wariant. Felly, mae’r rheini wedi bod yn benderfyniadau anodd iawn, ond yn anffodus, dyna ble rydym arni oherwydd y diffyg cyllid sydd gennym i ddiwallu’r holl anghenion. Hoffwn ddweud hefyd fod y cyllid i fod i ddod i ben ar ddiwedd y flwyddyn ariannol hon, felly yr hyn a wnaethom mewn gwirionedd yw darparu 40 y cant yn ychwanegol o gymorth am flwyddyn arall, yn hytrach na thorri treth na ddylid byth ei hystyried yn rhywbeth parhaol, gan iddi gael ei chyflwyno mewn ymateb i sefyllfaoedd eithriadol yn ystod y pandemig, a sefyllfaoedd eithriadol wedyn drwy'r argyfwng costau byw hefyd.
Property taxes are very unpopular with the rich and powerful. The benefits of a property tax is that it's difficult to legally avoid, while taxes where it's easy to reduce payments, such as corporation tax and income tax, are not generally complained about. Does the Minister agree that any reform of business rates must be property related and based upon the turnover of businesses? And listening to Radio 4 this morning, we've seen rent increases of over 20 per cent for music venues in England and Wales. It's rents that are having a huge effect, and, if you give more rate relief, all it does is that the people who own these buildings are going to get more money.
Mae trethi eiddo yn amhoblogaidd iawn gyda'r cyfoethog a'r pwerus. Manteision treth eiddo yw ei bod yn anodd ei hosgoi yn gyfreithiol, tra nad yw pobl fel arfer yn cwyno am drethi lle mae'n hawdd lleihau'r taliadau, fel treth gorfforaeth a threth incwm. A yw’r Gweinidog yn cytuno bod yn rhaid i unrhyw ddiwygio ardrethi busnes fod yn gysylltiedig ag eiddo ac yn seiliedig ar drosiant busnesau? Ac wrth wrando ar Radio 4 y bore yma, clywais ein bod wedi gweld cynnydd mewn rhent o dros 20 y cant ar gyfer lleoliadau cerddoriaeth yng Nghymru a Lloegr. Rhenti sy'n cael effaith enfawr, ac os darparwch fwy o ryddhad ardrethi, y cyfan y mae hynny'n ei olygu yw bod y bobl sy'n berchen ar yr adeiladau hyn yn mynd i gael mwy o arian.
I'm very grateful for those comments, and both council tax and non-domestic rates—our two local taxes—of course, are based on that property footprint, and, as such, they are very stable taxes, which is a benefit to us, and, as Mike Hedges recognises, they are taxes that are then very hard to avoid. We are undergoing a programme of reform for both council tax and non-domestic rates, but, alongside that, we are considering how a land value tax might be a potential replacement for non-domestic rates, probably, in the first instance—in the longer term—but, as we undertake that scoping work, we have to recognise that any replacement system has to be demonstrably better than the one that we have at the moment. But there are definitely very, very good reasons to go with non-domestic rates and council tax as very stable taxes, and unavoidable ones, as they are at the moment.
Rwy’n ddiolchgar iawn am eich sylwadau, ac mae’r dreth gyngor ac ardrethi annomestig—ein dwy dreth leol—yn seiliedig, wrth gwrs, ar ôl troed yr eiddo, ac fel y cyfryw, maent yn drethi sefydlog iawn, sydd o fantais i ni, ac fel y mae Mike Hedges yn cydnabod, maent yn drethi sydd wedyn yn anodd iawn eu hosgoi. Rydym yn cynnal rhaglen ddiwygio ar gyfer y dreth gyngor ac ardrethi annomestig, ond ochr yn ochr â hynny, rydym yn ystyried sut y gellid cyflwyno treth gwerth tir yn lle ardrethi annomestig, yn ôl pob tebyg, yn y lle cyntaf—yn fwy hirdymor—ond wrth inni wneud y gwaith cwmpasu, mae’n rhaid inni gydnabod bod yn rhaid i unrhyw system newydd fod yn sylweddol well na’r un sydd gennym ar hyn o bryd. Ond yn bendant, mae rhesymau da iawn dros ddefnyddio ardrethi annomestig a’r dreth gyngor fel trethi sefydlog iawn, a rhai na ellir eu hosgoi, fel y maent ar hyn o bryd.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr Cymreig, Peter Fox.
Questions now from party spokespeople. The Welsh Conservative spokesperson, Peter Fox.
Thank you, Dirprwy Lywydd. I'm going to be building on a little of what Luke has said, and Janet's already come forward. This is such an important issue for us, and all of our inboxes are demonstrating that at the moment. Minister, I appreciate how hard it's been for Governments across the world, having to make really difficult decisions when it comes to finances, but Welsh businesses in the hospitality sector, especially, are crying out for more support. I'm having letter after letter from people in my own community who are really, really concerned, really up against it. And figures do show that up to one pub a week is being lost. Over 63 pubs have already been forced to close down. And this is more than double the rate of pubs declining in England, and there's got to be a message in there somewhere. Pubs are not merely businesses, are they? They are a social hub for communities, particularly rural communities, where loneliness is particularly prevalent. And recognising those real concerns, Minister—and I know you do—what additional consideration is the Welsh Government giving to providing more financial support, or additional support, in whatever way, to this incredibly important sector, recognising the decline I've just outlined?
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n mynd adeiladu ar rywfaint o'r hyn a ddywedodd Luke, ac mae Janet eisoes wedi gwneud sylwadau. Mae hwn yn fater mor bwysig i ni, ac mae pob un o’n mewnflychau yn dangos hynny ar hyn o bryd. Weinidog, rwy’n deall pa mor anodd yw hi wedi bod i Lywodraethau ledled y byd, wrth iddynt orfod gwneud penderfyniadau anodd iawn ynghylch cyllid, ond mae busnesau Cymru yn y sector lletygarwch yn enwedig, yn erfyn am fwy o gymorth. Rwy'n cael llythyr ar ôl llythyr gan bobl yn fy nghymuned sy'n wirioneddol bryderus, yn gwrthwynebu'r peth. Ac mae ffigurau'n dangos bod hyd at un dafarn yr wythnos yn cau. Mae dros 63 o dafarndai eisoes wedi cael eu gorfodi i gau. Ac mae hyn yn fwy na dwbl y gyfradd o dafarndai sy'n cau yn Lloegr, ac mae'n rhaid bod neges yno yn rhywle. Nid busnesau yn unig yw tafarndai, nage? Maent yn ganolbwynt cymdeithasol i gymunedau, yn enwedig cymunedau gwledig, lle mae unigrwydd yn arbennig o gyffredin. A chan gydnabod y pryderon gwirioneddol hynny, Weinidog—a gwn eich bod yn eu cydnabod—pa ystyriaeth ychwanegol y mae Llywodraeth Cymru yn ei rhoi i ddarparu mwy o gymorth ariannol, neu gymorth ychwanegol ym mha ffordd bynnag, i'r sector hynod bwysig hwn, i gydnabod y dirywiad rwyf newydd ei amlinellu?
At the moment, with the funding available to us, we are providing the most generous package of support that we're able to do. And I don't want to not recognise, of course, the pressures that businesses are under, as the Member has described, and as we're hearing from our own post boxes, as he describes as well. That said, in Wales, only around 20 per cent of businesses actually pay their full non-domestic rates entitlement. A large proportion of those businesses are eligible for relief, and, actually, a large number pay no rates whatsoever in any case. So, I do think that the package of support that we have—almost a third of £1 billion—is very significant. It is there and it is available. But, as I say, we are going through a reform process, looking at that package of relief and exemptions, to make sure that it is targeted as we would wish it to be. And I'm open to discussions with colleagues and, of course, with the sector, on that.
Ar hyn o bryd, gyda'r cyllid sydd ar gael i ni, rydym yn darparu'r pecyn cymorth mwyaf hael y gallwn ei ddarparu. Ac nid wyf am beidio â chydnabod, wrth gwrs, y pwysau sydd ar fusnesau, fel y mae'r Aelod wedi'i ddisgrifio, ac fel rydym yn clywed o'n blychau post ein hunain, fel y mae'n ei ddisgrifio hefyd. Wedi dweud hynny, yng Nghymru, dim ond oddeutu 20 y cant o fusnesau mewn gwirionedd sy'n talu eu hawl ardrethi annomestig llawn. Mae cyfran fawr o’r busnesau hynny'n gymwys i gael rhyddhad, ac mewn gwirionedd, mae yna nifer fawr nad ydynt yn talu unrhyw ardrethi o gwbl beth bynnag. Felly, credaf fod y pecyn cymorth sydd gennym—bron i draean o £1 biliwn—yn sylweddol iawn. Mae yno, ac mae ar gael. Ond fel y dywedaf, rydym yn mynd drwy broses ddiwygio, gan edrych ar y pecyn o ryddhadau ac esemptiadau, i sicrhau ei fod wedi'i dargedu fel y byddem yn dymuno iddo fod. Ac rwy'n agored i gael trafodaethau gyda fy nghyd-Aelodau, ac wrth gwrs, gyda'r sector ynglŷn â hynny.
Thank you for that, Minister. I did a little bit of research, obviously, as I would have done, to see how generous our packages are. And whilst there is that discretionary relief fund for smaller businesses, when you look and analyse what's on offer in England and Scotland, both are more generous than we are here. And it's disappointing, then, that that 75 per cent support for that retail, leisure and hospitality sector will not continue, because I know how much it's been welcomed by businesses in England. Unfortunately, as a result of not extending that, we know that Welsh businesses will be paying almost 50 per cent more in business rates than in England as a result of that discrepancy. And, as Janet pointed out, that means a typical local pub will be more than £6,500— nearly £7,000—worse off than their counterparts in England, and this is devastating, especially if they're on the border. So, considering the Welsh Government received the full set of Barnett consequentials from the UK Conservative Government's decision to extend business rates to support the leisure, retail and hospitality sector in England, why has the Welsh Government not provided the same support here in Wales? And can the Minister tell me where that money has been directed to instead?
Diolch am hynny, Weinidog. Rwyf wedi gwneud rhywfaint o ymchwil, yn amlwg, fel y buaswn wedi'i wneud, i weld pa mor hael yw ein pecynnau. Ac er bod y gronfa rhyddhad dewisol ar gael i fusnesau llai, pan fyddwch yn edrych ac yn dadansoddi'r hyn sydd ar gael yn Lloegr a'r Alban, mae'n fwy hael yn y ddau le na'r hyn sydd gennym yma. Ac mae'n siomedig felly na fydd cymorth o 75 y cant i'r sector manwerthu, hamdden a lletygarwch yn parhau, gan fy mod yn gwybod cymaint o groeso a gafodd gan fusnesau yn Lloegr. Yn anffodus, o ganlyniad i beidio ag ymestyn hwnnw, gwyddom y bydd busnesau Cymru yn talu bron i 50 y cant yn fwy mewn ardrethi busnes nag yn Lloegr o ganlyniad i’r gwahaniaeth hwnnw. Ac fel y nododd Janet, golyga hynny y bydd tafarn leol gyffredin fwy na £6,500—bron i £7,000—yn waeth ei byd na busnes cyfatebol yn Lloegr, ac mae hyn yn ddinistriol, yn enwedig os ydynt ar y ffin. Felly, o ystyried bod Llywodraeth Cymru wedi derbyn y swm llawn o gyllid canlyniadol Barnett yn sgil penderfyniad Llywodraeth Geidwadol y DU i ymestyn ardrethi busnes i gefnogi’r sector hamdden, manwerthu a lletygarwch yn Lloegr, pam nad yw Llywodraeth Cymru wedi darparu’r un cymorth yma yng Nghymru? Ac a all y Gweinidog ddweud wrthyf at ble y cyfeiriwyd yr arian hwnnw yn lle hynny?
So, as I described in my answer to a previous question, the Welsh Government is facing a pressure on our budget of £1.3 billion, in the sense of our budget being worth that much less than at the time it was originally set. The challenge there, then, is to identify a set of priorities and we identified the national health service and local government services as our top areas of priority for additional funding. So, that funding, which we had from the consequentials in the autumn statement, went alongside the work that we did right across Government to reprioritise funding. So, that comes back to the centre, then that's allocated. And the key allocations you will have seen at the budget that I tabled before Christmas were the £400 million additional for the national health service here in Wales. That has been our key area of additional funding, and that does, I think, reflect the priorities that people tell us. They tell us that they want us to invest more in the NHS, that they value their local services. That's not to say that we don't recognise the pressures on businesses, but there just simply isn't enough money to recognise all of the pressures that there are.
Fel y nodais yn fy ateb i gwestiwn blaenorol, mae Llywodraeth Cymru yn wynebu pwysau ar ein cyllideb o £1.3 biliwn, yn yr ystyr fod ein cyllideb yn werth cymaint â hynny’n llai na phan y’i gosodwyd gyntaf. Yr her yn hynny o beth, felly, yw nodi cyfres o flaenoriaethau, ac fe wnaethom nodi'r gwasanaeth iechyd gwladol a gwasanaethau llywodraeth leol fel ein prif feysydd blaenoriaeth ar gyfer cyllid ychwanegol. Felly, roedd y cyllid hwnnw, a gawsom o’r cyllid canlyniadol yn natganiad yr hydref, yn ychwanegol at y gwaith a wnaethom ar draws y Llywodraeth i ailflaenoriaethu cyllid. Felly, daw'r cyllid hwnnw yn ôl i'r canol, ac yna caiff ei ddyrannu. A’r dyraniadau allweddol y byddwch wedi’u gweld yn y gyllideb a gyflwynais cyn y Nadolig oedd y £400 miliwn ychwanegol ar gyfer y gwasanaeth iechyd gwladol yma yng Nghymru. Dyna fu ein maes allweddol o gyllid ychwanegol, a chredaf fod hynny'n adlewyrchu’r blaenoriaethau y mae pobl yn dweud wrthym amdanynt. Dywedant wrthym eu bod am inni fuddsoddi mwy yn y GIG, eu bod yn gwerthfawrogi eu gwasanaethau lleol. Nid yw hynny'n golygu nad ydym yn cydnabod y pwysau ar fusnesau, ond yn syml iawn, nid oes digon o arian i gydnabod yr holl bwysau sydd arnynt.
I recognise it's about choices, and I would hope that the Government would recognise the real importance of the economy as a fundamental part of what we should be prioritising. Because thriving businesses create tax, tax that funds local businesses, and this short-sightedness just doesn't make sense to those of us who understand how this system works. Sadly, small businesses here will continue to be burdened by the highest rates of business rates in Great Britain. I know the Local Government Finance (Wales) Bill gives you the ability to now apply a split multiplier—a welcome tool—but I know in this budget you are freezing the multiplier currently as it is, at 53.5p, I believe. Minister, when will you start thinking about applying the multiplier opportunity you've got to reduce the burden on small businesses, so they don't pay as much as larger businesses do, and to give them some opportunity to be more competitive, especially on the borders, with their English counterparts?
Rwy’n cydnabod bod hyn yn ymwneud â dewisiadau, a buaswn yn gobeithio y byddai’r Llywodraeth yn cydnabod gwir bwysigrwydd yr economi fel rhan sylfaenol o’r hyn y dylem fod yn ei flaenoriaethu. Oherwydd mae busnesau llewyrchus yn creu treth, treth sy'n ariannu busnesau lleol, ac nid yw'r diffyg dealltwriaeth hwn yn gwneud synnwyr i'r rhai ohonom sy'n deall sut mae'r system yn gweithio. Yn anffodus, bydd busnesau bach yma'n parhau i orfod ysgwyddo'r cyfraddau uchaf o ardrethi busnes ym Mhrydain. Gwn fod Bil Cyllid Llywodraeth Leol (Cymru) yn rhoi gallu ichi ddefnyddio lluosydd hollt bellach—offeryn i’w groesawu—ond yn y gyllideb hon, gwn eich bod yn rhewi’r lluosydd fel y saif ar hyn o bryd, ar 53.5c, rwy’n credu. Weinidog, pryd y gwnewch chi ddechrau meddwl am ddefnyddio'r lluosydd sydd gennych gyda'r cyfle i leihau’r baich ar fusnesau bach, fel nad ydynt yn talu cymaint â busnesau mwy, ac i roi cyfle iddynt fod yn fwy cystadleuol, yn enwedig ar y gororau, gyda'u busnesau cyfatebol yn Lloegr?
So, the legislation, which we've just introduced, would allow us to take a different approach in future. In Wales, at the moment, as things stand, we only have the one multiplier set in law, so we can only make changes to the whole multiplier across the whole of the tax base in terms of business. So, that does limit our opportunities and our options, but what the legislation will do is allow Ministers in future to perhaps have differential rates, based on the size of the business or potentially the type of business or location of business. It will give us more options in future to be more targeted in terms of the support we can provide in terms of capping the multiplier or setting the multiplier.
This year, of course, we've taken the decision to cap the increase to the multiplier to 5 per cent, and that's at a recurring annual cost to the Welsh budget of £18 million. That's lower than the 6.7 per cent increase that would otherwise apply from the default inflation of the multiplier in line with the consumer price index. So, that is an ongoing cost forever, if you like, to the Welsh Government, having done that. And we did use all of the consequential funding in relation to the multiplier choices that have been made in England to do that.
And then, just to reflect as well that you can't always read across from England to Wales, because, of course, the tax base is different here in any case. Small businesses here account for a much higher proportion of the total rates revenue in Wales compared to England—more than double, in fact. So, the cost of small business rates relief here in Wales is fully funded by the Welsh Government, and it does make up around 10 per cent of total rates revenue compared to just 4 per cent in England. So, the choices that we make in Wales when we do support small businesses often cost us more to do in Wales, just because we have so many more or such a larger proportion of small businesses here.
Felly, byddai'r ddeddfwriaeth rydym newydd ei chyflwyno yn caniatáu inni ddefnyddio dull gweithredu gwahanol yn y dyfodol. Yng Nghymru, ar hyn o bryd, fel y saif pethau, dim ond yr un lluosydd sydd gennym mewn cyfraith, felly ni allwn ond gwneud newidiadau i’r lluosydd cyfan ar draws y sylfaen drethu gyfan o ran busnes. Felly, mae hynny'n cyfyngu ar ein cyfleoedd a'n hopsiynau, ond yr hyn y bydd y ddeddfwriaeth yn ei wneud yw caniatáu i Weinidogion yn y dyfodol gael cyfraddau gwahaniaethol o bosibl, yn seiliedig ar faint y busnes, neu'r math o fusnes neu leoliad y busnes. Bydd yn rhoi mwy o opsiynau i ni yn y dyfodol i allu targedu’r cymorth y gallwn ei ddarparu yn well o ran capio neu osod y lluosydd.
Eleni, wrth gwrs, rydym wedi gwneud y penderfyniad i gapio’r cynnydd i’r lluosydd ar 5 y cant, a hynny ar gost flynyddol gylchol o £18 miliwn i gyllideb Cymru. Mae hynny'n is na'r cynnydd o 6.7 y cant y byddem yn ei weld fel arall o chwyddiant diofyn y lluosydd yn unol â'r mynegai prisiau defnyddwyr. Felly, mae honno’n gost barhaus am byth, os mynnwch, i Lywodraeth Cymru, yn sgil gwneud hynny. Ac fe wnaethom ddefnyddio'r holl gyllid canlyniadol yn sgil y dewisiadau a wnaed mewn perthynas â'r lluosydd yn Lloegr i wneud hynny.
Ac yna, dylid cofio hefyd na allwch bob amser wneud cysylltiad rhwng yr hyn sy'n digwydd yn Lloegr â'r hyn sy'n digwydd yng Nghymru, oherwydd bod y sylfaen drethu'n wahanol yma beth bynnag wrth gwrs. Mae busnesau bach yma'n talu cyfran uwch o lawer o gyfanswm y refeniw ardrethi yng Nghymru o gymharu â Lloegr—mwy na dwbl, a dweud y gwir. Felly, caiff cost rhyddhad ardrethi busnesau bach yma yng Nghymru ei hariannu’n llawn gan Lywodraeth Cymru, a dyna yw oddeutu 10 y cant o gyfanswm y refeniw ardrethi, o gymharu â 4 y cant yn unig yn Lloegr. Felly, mae'r dewisiadau a wnawn yng Nghymru pan fyddwn yn cefnogi busnesau bach yn aml yn costio mwy i ni yng Nghymru, gan fod gennym gymaint yn fwy, neu gyfran gymaint yn fwy, o fusnesau bach yma.
Llefarydd Plaid Cymru, Peredur Owen Griffiths.
Plaid Cymru spokesperson Peredur Owen Griffiths.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I'm glad that you've reminded us that a priority area of this Government is to look at local services and local government. As I’ve mentioned many times in this Chamber, local government finances in Wales are currently on an unsustainable trajectory, and I welcome the opportunity to discuss that in greater detail in the debate later.
The erosion of local government spending power as a result of 14 years of Tory-driven austerity, combined with the continued fallout from the pandemic and the cost-of-living crisis, means that councils across Wales have to make very difficult and painful decisions over the coming months on the provision of local services and related council tax rates. I welcome the fact that the Welsh Government’s provisional local government settlement for 2024-25 provides an average uplift of 3.1 per cent in central funding, but it’s also worth remembering that this does not create a natural minimum floor across the board, with the likes of Gwynedd and Conwy due to receive a 2 per cent uplift compared to a 4.7 per cent uplift for Newport. Obviously, that would be lower for Conwy and Gwynedd if the floor wasn’t in place.
Whilst I completely appreciate that funding need for each council area will always vary from year to year, the fact that some are having to contend with an uplift that is significantly less than the 3.1 per cent average is causing understandable concern. Having made some rough calculations based on the breakdown of the provisional settlement, there is an estimated total additional cost of approximately £14.5 million to provide a minimum uplift of 3 per cent for local authorities. Could you confirm whether my calculations are correct, and could you also talk about the reasons why the floor was set at 2 per cent and not higher?
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch eich bod wedi ein hatgoffa mai un o feysydd blaenoriaeth y Llywodraeth hon yw edrych ar wasanaethau lleol a llywodraeth leol. Fel y dywedais droeon yn y Siambr hon, mae cyllid llywodraeth leol yng Nghymru ar drywydd anghynaliadwy ar hyn o bryd, ac rwy'n croesawu'r cyfle i drafod hynny mewn mwy o fanylder yn y ddadl yn nes ymlaen.
Mae erydu grym gwario llywodraeth leol o ganlyniad i 14 mlynedd o gyni dan arweiniad y Torïaid, ynghyd â chanlyniadau parhaus y pandemig a’r argyfwng costau byw, yn golygu bod yn rhaid i gynghorau ledled Cymru wneud penderfyniadau anodd a phoenus iawn dros y misoedd nesaf ynglŷn â darparu gwasanaethau lleol a chyfraddau cysylltiedig y dreth gyngor. Rwy'n croesawu'r ffaith bod setliad llywodraeth leol dros dro Llywodraeth Cymru ar gyfer 2024-25 yn darparu cynnydd o 3.1 y cant ar gyfartaledd mewn cyllid canolog, ond mae’n werth cofio hefyd nad yw hyn yn creu cyllid gwaelodol naturiol cyffredinol, gyda chynghorau fel Gwynedd a Chonwy i gael codiad o 2 y cant o gymharu â 4.7 y cant ar gyfer Casnewydd. Yn amlwg, byddai hynny'n is i Gonwy a Gwynedd pe na bai'r cyllid gwaelodol ar waith.
Er fy mod yn derbyn yn llwyr y bydd anghenion cyllid pob ardal cyngor bob amser yn amrywio o flwyddyn i flwyddyn, mae’r ffaith bod rhai yn gorfod ymdopi â chodiad sy’n sylweddol is na’r cyfartaledd o 3.1 y cant yn peri pryder dealladwy. Ar ôl gwneud rhywfaint o gyfrifiadau bras yn seiliedig ar ddadansoddiad o'r setliad dros dro, amcangyfrifir bod cyfanswm cost ychwanegol o oddeutu £14.5 miliwn i ddarparu codiad o 3 y cant fan lleiaf i awdurdodau lleol. A allwch gadarnhau bod fy nghyfrifiadau’n gywir, ac a allech chi sôn hefyd am y rhesymau pam y gosodwyd y cyllid gwaelodol ar 2 y cant, ac nid yn uwch?
So, without the benefit of a calculator at the fingertips, what you say sounds about right, certainly, but I can confirm that outside the Chamber. But I think this is simply a matter of what’s affordable. So, when we saw the figures that arose then from the calculations in relation to setting the local government settlement for each individual authority, we looked at the figures and less than 2 per cent, I thought, was just asking councils to do too much in terms of reprioritising their own budgets and meeting those pressures, and it didn’t feel right. You could have picked any figure. We picked a figure that was affordable to Welsh Government, so we had to provide additional funding over and above the revenue support grant for that.
Now, there are other ways in which we could do that. We could top-slice money from the RSG and redistribute that funding so that there is a higher floor; that’s something that local authorities could request us to do, but I don’t think that that would be a popular request at a time when all local authorities, I think, are going to be struggling. So, this is quite an unusual; I think it’s the first time we’ve ever done this, applied a floor to protect local authorities at a time when budgets are actually rising. Normally you apply a floor below which no authority would fall, but actually we thought that 2 per cent is the least that we could provide to local authorities. It’s just affordability. If there was greater funding available then obviously local government is there as a priority. But I think we’ve gone as far as we can in this case.
Felly, heb gyfrifiannell i wirio, mae’r hyn a ddywedwch yn swnio’n gywir, yn sicr, ond gallaf gadarnhau hynny y tu allan i’r Siambr. Ond yn syml iawn, rwy'n credu mai mater o'r hyn sy'n fforddiadwy yw hyn. Felly, pan welsom y ffigurau a gododd o’r cyfrifiadau mewn perthynas â phennu'r setliad llywodraeth leol ar gyfer pob awdurdod unigol, fe wnaethom edrych ar y ffigurau, ac roedd llai na 2 y cant yn gofyn gormod gan gynghorau o ran ailflaenoriaethu eu cyllidebau eu hunain ac ymdopi â'r pwysau hynny, ac nid oedd yn teimlo’n iawn. Gallech fod wedi dewis unrhyw ffigur. Fe wnaethom ddewis ffigur a oedd yn fforddiadwy i Lywodraeth Cymru, felly bu’n rhaid inni ddarparu cyllid ychwanegol y tu hwnt i’r grant cynnal refeniw ar gyfer hynny.
Nawr, mae ffyrdd eraill y gallem wneud hynny. Gallem frigdorri arian o’r grant cynnal refeniw ac ailddosbarthu’r cyllid hwnnw fel bod y cyllid gwaelodol yn uwch; mae hynny’n rhywbeth y gallai awdurdodau lleol ofyn i ni ei wneud, ond ni chredaf y byddai hwnnw’n gais poblogaidd ar adeg pan fydd pob awdurdod lleol yn ei chael hi’n anodd. Felly, mae hyn yn eithaf anarferol; credaf mai dyma’r tro cyntaf erioed inni wneud hyn, gosod cyllid gwaelodol i ddiogelu awdurdodau lleol ar adeg pan fo cyllidebau’n codi. Fel arfer, rydych yn gosod cyllid gwaelodol na fyddai unrhyw awdurdod yn disgyn oddi tano, ond mewn gwirionedd, roeddem yn credu mai 2 y cant yw’r swm lleiaf y gallem ei ddarparu i awdurdodau lleol. Mae'n ymwneud â fforddiadwyedd. Pe bai mwy o arian ar gael, yna yn amlwg, byddai llywodraeth leol yn flaenoriaeth. Ond credaf ein bod wedi mynd mor bell ag y gallwn yn yr achos hwn.
Every chunk of additional money that can be spared for local authorities can make a huge difference to their ability to mitigate cuts in services and limit council tax hikes as far as possible. While £14.5 million is by no means an unsubstantial sum of money, it does pale in comparison with the £110 million in additional funding that's been allocated to Transport for Wales over the coming financial year, on top of the £125 million they received in October as part of the in-year rebudgeting exercise. I'm sure council leaders, struggling with extremely limited resources at their disposal, will rightly be casting an envious glance at the vast outlay of public money for rail operators that have been consistently ranked among the worst performing in the UK over recent years.
Furthermore, the contrast between TfW and ScotRail, which is also a publicly managed franchise, is quite stark in this respect. Despite having to contend with a proportionally larger hit to their rail passenger numbers, the Scottish Government have nevertheless been able to make an 11 per cent saving on its spending on ScotRail for 2024-25, as well as introducing a peak fares removal pilot for good measure.
At a time when every penny of public money must be used as effectively as possible, surely there is a clear case for giving a bit more to our overstretched local authorities, even if it's in the form of a one-off payment, rather than throwing so much money into a budgetary hole that is partly of the Welsh Government's own making. In reallocating some of the additional money for TfW—
Gall pob ceiniog o arian ychwanegol y gellir ei arbed i awdurdodau lleol wneud gwahaniaeth enfawr i’w gallu i liniaru toriadau mewn gwasanaethau a lleihau codiadau yn y dreth gyngor cyn belled ag y bo modd. Er nad yw £14.5 miliwn yn swm ansylweddol o arian o bell ffordd, mae’n llawer llai nai'r £110 miliwn mewn cyllid ychwanegol a ddyrannwyd i Trafnidiaeth Cymru dros y flwyddyn ariannol sydd i ddod, yn ychwanegol at y £125 miliwn a gawsant ym mis Hydref fel rhan o'r ymarfer ailgyllidebu yn ystod y flwyddyn. Rwy'n siŵr y bydd arweinwyr cynghorau, sy'n ei chael hi'n anodd ymdopi gyda'r adnoddau cyfyngedig iawn sydd ar gael iddynt, yn briodol eiddigeddus o'r swm helaeth o arian cyhoeddus sy'n cael ei wario ar gefnogi gweithredwyr trenau sydd yn gyson ymhlith y rhai sy'n perfformio waethaf yn y DU dros y blynyddoedd diwethaf.
Yn ogystal, mae’r cyferbyniad rhwng Trafnidiaeth Cymru a ScotRail, sydd hefyd yn fasnachfraint a reolir yn gyhoeddus, yn eithaf amlwg yn hyn o beth. Er eu bod wedi gorfod ymdopi ag ergyd gyfrannol uwch i nifer eu teithwyr ar y rheilffyrdd, mae Llywodraeth yr Alban, serch hynny, wedi gallu gwneud arbediad o 11 y cant ar ei gwariant ar ScotRail ar gyfer 2024-25, yn ogystal â chyflwyno cynllun peilot dileu tocynnau adegau prysur.
Ar adeg pan fo’n rhaid defnyddio pob ceiniog o arian cyhoeddus mor effeithiol â phosibl, mae achos clir dros roi ychydig yn rhagor i’n hawdurdodau lleol sydd o dan bwysau, hyd yn oed os yw hynny ar ffurf taliad untro, yn hytrach na thaflu cymaint o arian i mewn i dwll cyllidebol a grëwyd yn rhannol gan Lywodraeth Cymru. Wrth ailddyrannu rhywfaint o’r arian ychwanegol i Trafnidiaeth Cymru—
You need to get to your question, Peredur, please.
Mae angen ichi ofyn eich cwestiwn, Peredur, os gwelwch yn dda.
Yes. Is reallocating some of the additional money for TfW to support local authorities something that the Welsh Government might consider?
Iawn. A yw ailddyrannu rhywfaint o’r arian ychwanegol i Trafnidiaeth Cymru i gefnogi awdurdodau lleol yn rhywbeth y byddai Llywodraeth Cymru yn ei ystyried?
So, the funding that we have provided to Transport for Wales is what we understand through the climate change Minister and the Deputy Minister for Climate Change to be the minimum, really, that Transport for Wales need in order to continue running the rail service as we move through that transformation programme.
I think that what you described—. I do welcome ideas where colleagues put forward areas where they would like to see additional funding, and then come up with areas where they would like that funding to be moved from. I think that is really helpful, so, of course, we will consider all colleagues' suggestions as we move towards the final budget.
But, in reality, I just don't think that reducing the budget that we've provided to Transport for Wales would give us the kinds of results that we want. So, we want a functioning rail service that people can rely on; we want to improve the service and we need to invest to do that. So, I think that the discussion that we're having really speaks to just the tough choices that we have to make to set the budget in this year. And I know that this kind of discussion is going on through our committee sessions as well. But, of course, I welcome these kinds of suggestions.
Y cyllid a ddarparwyd gennym i Trafnidiaeth Cymru yw’r hyn y deallwn drwy’r Gweinidog Newid Hinsawdd a’r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd yw'r lleiafswm, mewn gwirionedd, sydd ei angen ar Trafnidiaeth Cymru er mwyn parhau i redeg y gwasanaeth rheilffyrdd wrth inni symud drwy’r rhaglen trawsnewid.
Credaf fod yr hyn a ddisgrifiwyd gennych—. Rwy'n croesawu syniadau lle mae cyd-Aelodau'n nodi meysydd lle hoffent weld cyllid ychwanegol, ac yna'n meddwl am feysydd yr hoffent symud y cyllid hwnnw oddi wrthynt. Credaf fod hynny’n ddefnyddiol iawn, felly, wrth gwrs, fe wnawn ystyried awgrymiadau'r holl gyd-Aelodau wrth inni symud tuag at y gyllideb derfynol.
Ond mewn gwirionedd, ni chredaf y byddai lleihau'r gyllideb a ddarparwyd gennym i Trafnidiaeth Cymru yn arwain at y mathau o ganlyniadau yr hoffem eu gweld. Hoffem gael gwasanaeth trenau sy'n gweithio ac y gall pobl ddibynnu arno; hoffem wella’r gwasanaeth, ac mae angen inni fuddsoddi er mwyn gwneud hynny. Felly, credaf fod y drafodaeth hon yn amlygu'n glir y dewisiadau anodd y mae'n rhaid i ni eu gwneud wrth osod y gyllideb eleni. A gwn fod trafodaeth o'r fath yn mynd rhagddi yn ein sesiynau pwyllgor hefyd. Ond wrth gwrs, rwy'n croesawu'r mathau hyn o awgrymiadau.
3. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi llyfrgelloedd cyhoeddus yn Nwyrain Casnewydd? OQ60577
3. How is Welsh Government supporting public libraries in Newport East? OQ60577
The provision of public libraries is the responsibility of local authorities. The Welsh Government provides funding to enable the development of library services, including revenue support for the national digital library service, and a capital transformation grant fund to improve library buildings and facilities. Newport libraries benefit from this support.
Cyfrifoldeb awdurdodau lleol yw darpariaeth llyfrgelloedd cyhoeddus. Mae Llywodraeth Cymru yn darparu cyllid i allu datblygu gwasanaethau llyfrgell, gan gynnwys cymorth refeniw ar gyfer y gwasanaeth llyfrgell digidol cenedlaethol, a chronfa grant cyfalaf trawsnewid i wella adeiladau a chyfleusterau llyfrgelloedd. Mae llyfrgelloedd Casnewydd yn elwa ar y cymorth hwn.
Minister, community-run libraries can be a catalyst for wider community development. In my constituency of Newport East we have Llyfrgell Maindee Library, which operates in a very multicultural area, and has been the catalyst for much community development—a community cafe, a performance space, the greening of the local area, amongst other initiatives.
Next month, Maindee library will be hosting the launch of a new recipe book provided by Greening Maindee, with funding from Welsh Government and the Heritage Lottery Fund. The recipe book is bilingual and will be a celebration of multiculturalism and community, featuring recipes written by residents of Maindee, many of whom are from different countries and make up this wonderfully diverse area. It will be illustrated by children from Maindee Primary School and local artists and photographers, and have favourite recipes from different cultures, also containing stories of the lives of Maindee residents.
Minister, would you agree with me that this is a very important and worthwhile set of community initiatives? And will Welsh Government continue to support community-run libraries, such as Maindee library in Newport East, to take forward these sorts of initiatives, particularly with that multicultural dimension?
Weinidog, gall llyfrgelloedd a redir gan y gymuned fod yn gatalydd ar gyfer datblygu cymunedol ehangach. Yn fy etholaeth i, Dwyrain Casnewydd, mae gennym lyfrgell Maendy, sy’n gweithredu mewn ardal amlddiwylliannol iawn, ac sydd wedi bod yn gatalydd ar gyfer llawer o ddatblygu cymunedol—caffi cymunedol, man perfformio, gwyrddu’r ardal leol, ymhlith mentrau eraill.
Fis nesaf, bydd llyfrgell Maendy yn cynnal lansiad llyfr ryseitiau newydd a ddarparwyd gan Gwyrddu Maendy, gyda chyllid gan Lywodraeth Cymru a Chronfa Treftadaeth y Loteri. Mae’r llyfr ryseitiau’n ddwyieithog, a bydd yn ddathliad o amlddiwylliannaeth a chymuned, ac yn cynnwys ryseitiau gan drigolion Maendy, y mae llawer ohonynt yn dod o wahanol wledydd ac sy'n byw yn yr ardal hynod amrywiol hon. Bydd yn cynnwys lluniau gan blant o Ysgol Gynradd Maendy ac artistiaid a ffotograffwyr lleol, hoff ryseitiau o wahanol ddiwylliannau, yn ogystal â straeon am fywydau trigolion Maendy.
Weinidog, a fyddech yn cytuno â mi fod hon yn gyfres bwysig a gwerth chweil o fentrau cymunedol? Ac a wnaiff Llywodraeth Cymru barhau i gefnogi llyfrgelloedd sy'n cael eu rhedeg gan y gymuned, fel llyfrgell Maendy yn Nwyrain Casnewydd, i fwrw ymlaen â'r mathau hyn o fentrau, yn enwedig gyda'r dimensiwn amlddiwylliannol hwnnw?
Yes, I'm really thankful to John Griffiths for raising that example in the Chamber this afternoon. The recipe book sounds wonderful and I think it really shows an example of what libraries can do, which is about so much more than simply books, if you like, because it is does give communities the opportunity to come together, to share their knowledge and to share their talents and so on. So, it sounds like an absolutely wonderful example.
And I know that Maindee library is a community-led library. It's not part of the statutory service provided by Newport. Actually, it's something that goes on over and above those services, which is quite exciting in and of itself. Welsh Government did provide Maindee library with £18,000 as part of the cost-of-living grants to independent museums and libraries programme, and I hope that that's been helpful to the library as it continues to do its important work.
Ie, rwy’n wirioneddol ddiolchgar i John Griffiths am godi’r enghraifft honno yn y Siambr y prynhawn yma. Mae’r llyfr ryseitiau’n swnio’n fendigedig, a chredaf ei bod yn enghraifft wirioneddol o’r hyn y gall llyfrgelloedd ei wneud, sy’n ymwneud â llawer mwy na llyfrau, os mynnwch, gan eu bod yn rhoi cyfle i gymunedau ddod at ei gilydd, i rannu eu gwybodaeth a rhannu eu doniau ac ati. Felly, mae'n swnio fel enghraifft hollol wych.
A gwn fod llyfrgell Maendy yn llyfrgell a arweinir gan y gymuned. Nid yw’n rhan o’r gwasanaeth statudol a ddarperir gan Gasnewydd. A dweud y gwir, mae'n rhywbeth sy'n digwydd yn ychwanegol at y gwasanaethau hynny, sy'n eithaf cyffrous ynddo'i hun. Rhoddodd Llywodraeth Cymru £18,000 i lyfrgell Maendy fel rhan o raglen y grantiau costau byw i lyfrgelloedd ac amgueddfeydd annibynnol, ac rwy'n gobeithio bod hynny wedi bod o gymorth i’r llyfrgell wrth iddi barhau i wneud ei gwaith pwysig.
Minister, I cannot agree with you more that the importance of libraries really cannot be underestimated. They are vital venues for so many of my constituents across south-east Wales and the impact of losing libraries poses a real threat to the health and well-being of our communities according to Community Leisure UK.
Council chiefs in Newport are drawing up a raft of measures in a bid to generate extra cash, including squeezing more money out of residents by hiking up council tax by a staggering 8.5 per cent. But not only that, the local authority is looking at closing two of the city's libraries, one in Pill—also known as Pillgwenlly—and the other in St. Julian's, with the possibility of selling off those buildings. So, residents in Newport are being forced to pay more council tax, while seeing the services available to them fall as a consequence. So, Minister, will you join me in calling on the council to go through the cost-saving proposals again with a fine-tooth comb, to ensure that residents aren't going to be short-changed, especially in light of the news that Newport council will receive the biggest percentage funding increase of any Welsh council next year?
Weinidog, ni allaf gytuno mwy â chi na ellir gorbwysleisio pwysigrwydd llyfrgelloedd. Maent yn lleoliadau hanfodol i gynifer o fy etholwyr ar draws de-ddwyrain Cymru, ac mae effaith colli llyfrgelloedd yn fygythiad gwirioneddol i iechyd a lles ein cymunedau yn ôl Community Leisure UK.
Mae penaethiaid cynghorau yng Nghasnewydd yn llunio llu o fesurau mewn ymgais i gynhyrchu rhagor o arian, gan gynnwys gwasgu mwy o arian gan drigolion drwy godi'r dreth gyngor 8.5 y cant, sy'n syfrdanol. Nid yn unig hynny, ond mae'r awdurdod lleol yn ystyried cau dwy o lyfrgelloedd y ddinas, un ym Mhilgwenlli a'r llall yn Sain Silian, gyda'r posibilrwydd o werthu'r adeiladau hynny. Felly, mae trigolion Casnewydd yn cael eu gorfodi i dalu mwy o dreth gyngor, gyda llai o wasanaethau ar gael iddynt ar yr un pryd o ganlyniad. Felly, Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i alw ar y cyngor i fynd drwy'r cynigion arbed costau'n fanwl eto, i sicrhau na fydd y trigolion ar eu colled, yn enwedig yn wyneb y newyddion mai cyngor Casnewydd fydd yn cael y cynnydd canrannol mwyaf i unrhyw gyngor yng Nghymru y flwyddyn nesaf?
I know that councils will be very carefully considering their proposals as they consult with local authorities on their plans for their budgets, and also how they consider council tax, for example. Caerphilly council will absolutely be listening carefully to the representations made by their communities as they go about making difficult choices. Despite where they are on the settlement table, they will, nonetheless, have to make some tough choices too.
I, for one, would agree with the dozens of Conservative Members of Parliament and former Conservative Ministers who have written to the UK Government, calling for additional funding for local authorities. We would hope then that that would mean consequential funding for us in Wales, so that we can continue to invest in public services.
Gwn y bydd cynghorau'n ystyried eu cynigion yn ofalus iawn wrth iddynt ymgynghori ag awdurdodau lleol ar eu cynlluniau ar gyfer eu cyllidebau, a hefyd sut maent yn ystyried y dreth gyngor, er enghraifft. Bydd cyngor Caerffili yn gwrando'n astud ar y sylwadau a wnaed gan eu cymunedau wrth iddynt fynd ati i wneud dewisiadau anodd. Ni waeth lle maent yn eistedd yn y tabl setliadau, bydd yn rhaid iddynt wneud dewisiadau anodd hefyd.
Yn bersonol, rwy'n cytuno â'r dwsinau o Aelodau Seneddol Ceidwadol a chyn-Weinidogion Ceidwadol sydd wedi ysgrifennu at Lywodraeth y DU, yn galw am gyllid ychwanegol i awdurdodau lleol. Byddem yn gobeithio wedyn y byddai hynny'n golygu cyllid canlyniadol i ni yng Nghymru, fel y gallwn barhau i fuddsoddi mewn gwasanaethau cyhoeddus.
Mae cwestiwn 4 [OQ60548] wedi'i dynnu yn ôl.
Question 4 [OQ60548] has been withdrawn.
5. Sut mae'r Gweinidog yn defnyddio data amser real wrth fonitro cyllidebau Llywodraeth Cymru? OQ60554
5. How does the Minister use real-time data when monitoring Welsh Government budgets? OQ60554
Welsh Ministers use of a range of evidence in monitoring budgets, with our finance system operating on a real-time basis. The robustness of information also needs to be considered. Real time doesn’t always mean more accurate. Real-time data from a small sample may not be as representative as other data.
Mae Gweinidogion Cymru yn defnyddio ystod o dystiolaeth wrth fonitro cyllidebau, gyda'n system gyllid yn gweithredu ar sail amser real. Mae angen ystyried cadernid gwybodaeth hefyd. Nid yw amser real bob amser yn golygu mwy cywir. Efallai na fydd data amser real o sampl fach mor gynrychioliadol â data arall.
One of the most repeated lines in this Chamber, when we are talking about the budget, when myself or party colleagues discuss cuts, is, 'Where will you cut instead?' As we discussed in Finance Committee, granular-level monitoring data is not available to opposition parties, and it's disingenuous to ask us to suggest alternative cuts without access to that line-by-line budget of the Government, and access to the officials who help to analyse that data.
There is an argument for greater sharing of information with opposition parties so that we can perform scrutiny, and possibly come up with potential solutions. I know that local authorities provide financial monitoring updates on a quarterly basis, and there is a compelling argument for the Welsh Government to at least match that. Would you be willing to work towards establishing a mechanism or Senedd budgetary office to share that information and strengthen our scrutiny function?
Un o'r pethau sy'n cael eu hailadrodd fwyaf yn y Siambr hon pan fyddwn yn siarad am y gyllideb, pan fyddaf i neu gyd-Aelodau o'm plaid yn trafod toriadau yw, 'Ble fyddwch chi'n gwneud toriadau yn lle hynny?' Fel y trafodwyd yn y Pwyllgor Cyllid, nid yw data monitro manwl ar gael i'r gwrthbleidiau, ac mae'n anonest gofyn i ni awgrymu toriadau amgen heb fynediad at gyllideb y Llywodraeth fesul llinell, a mynediad at y swyddogion sy'n helpu i ddadansoddi'r data hwnnw.
Mae yna ddadl dros rannu mwy o wybodaeth â'r gwrthbleidiau fel y gallwn ni wneud gwaith craffu, a chynnig atebion posibl. Rwy'n gwybod bod awdurdodau lleol yn darparu diweddariadau monitro ariannol ar sail chwarterol, ac mae yna ddadl gref i Lywodraeth Cymru wneud yr un peth, o leiaf. A fyddech chi'n barod i weithio tuag at sefydlu mecanwaith neu swyddfa gyllidebol yn y Senedd i rannu'r wybodaeth honno a chryfhau ein swyddogaeth graffu?
I would argue that the Welsh Government does provide an extraordinary amount of data to the Senedd. We actually have a number of points throughout the year where we provide that detailed information. We have our draft budget. We have the final budget. But then, alongside that, we have our first supplementary budget and our second supplementary budget, where that very detailed information is available to colleagues across the Senedd. So, I would argue that we provide an awful lot of information.
We did discuss in Finance Committee—and this would be a matter for the Senedd and not for the Welsh Government—in terms of further support for analysis of data, and whether the Senedd would want to explore that further. But, as I say, and as we said in committee, that would be a matter for the Senedd rather than the Welsh Government. But I would say that we do provide an extraordinary amount of information.
When asking colleagues to consider which areas they would cut otherwise, that's really the language of broad priorities, and the kind of areas of Government that you would want to see protected. So, when we talk about public services, we are talking about the NHS; we are talking about local government. But there are other areas as well, and you probably don't need the granular data for that, beyond what we provide in the supplementary budgets and the budget.
I would also say that we have to be careful about how useful it would be. In Finance Committee as well, we talked about how the budget is moving and changing constantly. So, the picture that you have on one day might not be reflective of how things are in a couple of weeks' time. So, I think that there is an argument as well for letting the Welsh Government get on with managing the budget but also providing detailed information through those supplementary budgets and the budgeting process.
Buaswn yn dadlau bod Llywodraeth Cymru yn darparu swm anhygoel o ddata i'r Senedd. Mae gennym nifer o bwyntiau drwy gydol y flwyddyn lle rydym yn darparu'r wybodaeth fanwl honno. Mae gennym ein cyllideb ddrafft. Mae gennym y gyllideb derfynol. Ond wedyn, ochr yn ochr â hynny, mae gennym ein cyllideb atodol gyntaf a'n hail gyllideb atodol, lle mae'r wybodaeth fanwl iawn honno ar gael i gyd-Aelodau ar draws y Senedd. Felly, buaswn yn dadlau ein bod yn darparu llawer iawn o wybodaeth.
Fe wnaethom drafod yn y Pwyllgor Cyllid—a mater i'r Senedd fyddai hwn ac nid i Lywodraeth Cymru—ynghylch cefnogaeth bellach i ddadansoddi data, ac a fyddai'r Senedd eisiau archwilio hynny ymhellach. Ond fel rwy'n dweud, ac fel y dywedasom yn y pwyllgor, mater i'r Senedd yn hytrach na Llywodraeth Cymru fyddai hwnnw. Ond buaswn yn dweud ein bod yn darparu llawer iawn o wybodaeth.
Wrth ofyn i gyd-Aelodau ystyried pa feysydd y byddent yn eu torri fel arall, iaith blaenoriaethau eang yw hynny mewn gwirionedd, a'r math o feysydd Llywodraeth y byddech eisiau eu gweld yn cael eu gwarchod. Felly, pan fyddwn yn siarad am wasanaethau cyhoeddus, rydym yn siarad am y GIG; rydym yn siarad am lywodraeth leol. Ond mae yna feysydd eraill hefyd, ac mae'n debyg nad oes angen y data manwl arnoch ar gyfer hynny, y tu hwnt i'r hyn a ddarparwn yn y cyllidebau atodol a'r gyllideb.
Buaswn yn dweud hefyd fod yn rhaid i ni fod yn ofalus ynghylch pa mor ddefnyddiol fyddai hynny. Yn y Pwyllgor Cyllid, buom yn siarad yn ogystal ynglŷn â sut mae'r gyllideb yn symud ac yn newid yn gyson. Felly, efallai na fydd y darlun a gewch un diwrnod yn adlewyrchu'r sefyllfa ymhen ychydig wythnosau. Felly, credaf fod yna ddadl hefyd dros adael i Lywodraeth Cymru fwrw iddi i reoli'r gyllideb yn ogystal â darparu gwybodaeth fanwl drwy'r cyllidebau atodol hynny a'r broses gyllidebol.
It's a fantastic question that Peredur raises this afternoon. It's important that the Welsh Government takes a balanced approach with regard to fiscal policy, embracing long-term thinking but also responding appropriately when spending cuts have more severe consequences than anticipated. We have expressed our opposition on these benches to some of the spending cuts that have been made in the 2024-25 budget, and have been particularly critical of the cuts to social services, leaving a funding gap of £646 million, and cuts to business rates relief. People in Wales are seeing their tax bills go up, with the Labour-run local authorities raising council tax on average 8.46 per cent across Wales, whilst the productive bit of our economy, small business, is seeing support being pulled out from under it and other vital services being cut too.
I appreciate that the Welsh Government needs to adopt remedial long-term economic plans post COVID-19. Despite my view that these are the wrong budgetary decisions being made, I think that a reactionary approach, where the Welsh Government chops and changes its budgetary decisions frequently in response to real-time data against prevailing trends, makes things far worse. With all of that in mind, if some of these cuts have severe adverse consequences within the next six months to a year, worse than the consequences forecast for small business productivity or the social care crisis, will the Minister respond appropriately and reassess the spending plans of this Government?
Mae Peredur yn codi cwestiwn gwych y prynhawn yma. Mae'n bwysig fod Llywodraeth Cymru yn mabwysiadu agwedd gytbwys at bolisi cyllidol, gan feddwl yn hirdymor ond gan ymateb yn briodol hefyd pan fo toriadau gwariant yn arwain at ganlyniadau mwy difrifol na'r disgwyl. Rydym wedi mynegi ein gwrthwynebiad ar y meinciau hyn i rai o'r toriadau gwariant a wnaed yng nghyllideb 2024-25, ac rydym wedi bod yn arbennig o feirniadol o'r toriadau i wasanaethau cymdeithasol, gan adael bwlch ariannu o £646 miliwn, a thoriadau i ryddhad ardrethi busnes. Mae pobl yng Nghymru yn gweld eu biliau treth yn codi, gyda'r awdurdodau lleol a arweinir gan Lafur yn cynyddu'r dreth gyngor 8.46 y cant ar gyfartaledd ledled Cymru, tra bo cefnogaeth yn cael ei thynnu oddi ar fusnesau bach, y rhan gynhyrchiol o'n heconomi, a gwasanaethau hanfodol eraill yn cael eu torri hefyd.
Rwy'n derbyn bod angen i Lywodraeth Cymru fabwysiadu cynlluniau economaidd hirdymor adferol ar ôl COVID-19. Er fy mod yn credu bod y rhain yn benderfyniadau cyllidebol anghywir, rwy'n credu bod dull adweithiol, lle mae Llywodraeth Cymru yn torri ac yn newid ei phenderfyniadau cyllidebol yn aml mewn ymateb i ddata amser real yn erbyn tueddiadau cyffredinol, yn gwneud pethau'n llawer gwaeth. Gyda hynny i gyd mewn golwg, os bydd rhai o'r toriadau hyn yn arwain at ganlyniadau niweidiol difrifol o fewn y chwe mis i flwyddyn nesaf, canlyniadau gwaeth na'r rhagolwg canlyniadau ar gyfer cynhyrchiant busnesau bach neu'r argyfwng gofal cymdeithasol, a wnaiff y Gweinidog ymateb yn briodol ac ailasesu cynlluniau gwariant y Llywodraeth hon?
I would say that you can't have a £1.3 billion pressure on the budget and for there just not to be any consequences anywhere. There will be consequences from the choices that we've made, but we've had to make those choices, because our budget is worth so much less as a result of inflation. We have prioritised public services. We've prioritised the NHS and local government, and I think that people will understand why we've done that. In terms of revisiting decisions or taking different decisions, I will say that, as we move towards the final budget, we, of course, are considering what our colleagues, through the scrutiny committees, are proposing, and it's right that we do that.
I would also say, of course, that the day after we vote on our final budget, we have the UK Government's spring statement, so, inevitably, I think there will be some changes as we move into the next financial year. I would expect those to be finalised or set out, at least to some degree, in the first supplementary budget for the next financial year. What that means we don't know; we could find ourselves having to make further cuts after we've already voted on our final budget, if our budget goes down in March. But then, equally, there could be opportunities for further allocations if it's improved. So, inevitably, this isn't going to be the final picture for next year.
Buaswn yn dweud na allwch chi gael pwysau o £1.3 biliwn ar y gyllideb a sicrhau na fydd unrhyw ganlyniadau o gwbl. Bydd y dewisiadau rydym wedi'u gwneud yn arwain at ganlyniadau, ond bu'n rhaid i ni wneud y dewisiadau hynny, oherwydd mae ein cyllideb yn werth cymaint llai o ganlyniad i chwyddiant. Rydym wedi blaenoriaethu gwasanaethau cyhoeddus. Rydym wedi blaenoriaethu'r GIG a llywodraeth leol, ac rwy'n credu y bydd pobl yn deall pam ein bod wedi gwneud hynny. O ran ailedrych ar benderfyniadau neu wneud penderfyniadau gwahanol, rwyf am ddweud, wrth i ni symud tuag at y gyllideb derfynol, ein bod yn ystyried yr hyn y mae ein cyd-Aelodau, drwy'r pwyllgorau craffu, yn ei gynnig, ac mae'n iawn ein bod yn gwneud hynny.
Buaswn yn dweud hefyd, wrth gwrs, y diwrnod ar ôl i ni bleidleisio ar ein cyllideb derfynol, bydd datganiad y gwanwyn Llywodraeth y DU yn cael ei gyhoeddi, felly, yn anochel, rwy'n credu y bydd rhai newidiadau wrth inni symud ymlaen i'r flwyddyn ariannol nesaf. Buaswn yn disgwyl i'r rheini gael eu cwblhau neu eu nodi, i ryw raddau o leiaf, yn y gyllideb atodol gyntaf ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf. Nid ydym yn gwybod beth mae hynny'n ei olygu; gallem weld ein bod yn gorfod gwneud toriadau pellach ar ôl i ni bleidleisio ar ein cyllideb derfynol, os bydd ein cyllideb yn gostwng ym mis Mawrth. Ond yn yr un modd, gallai fod cyfleoedd am ddyraniadau pellach os oes gwelliant. Felly, yn anochel, nid hwn fydd y darlun terfynol ar gyfer y flwyddyn nesaf.
6. Sut mae'r Gweinidog yn monitro effaith polisïau yn y portffolio Cyllid a Llywodraeth Leol ar fusnesau bach? OQ60545
6. How does the Minister monitor the impact of policies within the Finance and Local Government portfolio on small business? OQ60545
We continually monitor the impacts of our policies to ensure that we are providing the most appropriate support within our available funding. We engage with stakeholders and partners, including small businesses, to gain insight into the effectiveness of policies, which sits alongside any formal relevant monitoring.
Rydym yn monitro effeithiau ein polisïau yn barhaus i sicrhau ein bod yn darparu'r cymorth mwyaf priodol o fewn y cyllid sydd gennym. Rydym yn ymgysylltu â rhanddeiliaid a phartneriaid, gan gynnwys busnesau bach, i gael mewnwelediad i effeithiolrwydd polisïau, ochr yn ochr ag unrhyw fonitro perthnasol ffurfiol.
Diolch. Speaking here 22 months ago, I quoted legitimate local north Wales resident holiday let business owners, who stated that Welsh Government regulations allowing local authorities to charge a council tax premium of up to 300 per cent on second homes in Wales would destroy them. I asked you what impact assessments the Welsh Government has therefore carried out of the consequences for legitimate holiday let businesses with properties that are not used as second homes. I've since heard from north Wales constituents, not only of many such businesses closing in consequence, but also of the negative impact that this is having on a range of other local businesses. How are you therefore monitoring the impact of this now on people? A constituent recently wrote:
'I live on the Llŷn. I am another Furnished Holiday Let owner having to sell up. My home going with it. My Furnished Holiday Let is my only income. Then the reduced booking because of Welsh Government policies and the anti-incomer feelings fuelled by Welsh Government policies. I am ill with it, frightened, devastated and I'm heading towards debt. I'm 61 and I'm Welsh.'
Diolch. Wrth siarad yma 22 mis yn ôl, dyfynnais berchnogion busnesau llety gwyliau preswyl lleol cyfreithlon yng ngogledd Cymru, a ddywedodd y byddai rheoliadau Llywodraeth Cymru sy'n caniatáu i awdurdodau lleol godi premiwm treth gyngor o hyd at 300 y cant ar ail gartrefi yng Nghymru yn eu dinistrio. Gofynnais i chi pa asesiadau effaith y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cynnal o'r canlyniadau ar gyfer busnesau llety gwyliau cyfreithlon sydd ag eiddo nad yw'n cael ei ddefnyddio fel ail gartrefi. Ers hynny rwyf wedi clywed gan etholwyr yng ngogledd Cymru, nid yn unig mewn perthynas â'r ffaith bod llawer o fusnesau o'r fath yn cau o ganlyniad, ond hefyd mewn perthynas â'r effaith negyddol y mae hyn yn ei chael ar amrywiaeth o fusnesau lleol eraill. Sut ydych chi'n monitro effaith hyn ar bobl? Yn ddiweddar, ysgrifennodd etholwr:
'Rwy'n byw ym Mhen Llŷn. Rwy'n berchennog llety gwyliau wedi'i ddodrefnu arall sy'n gorfod gwerthu. Ac mae fy nghartref yn mynd gydag ef. Fy llety gwyliau wedi'i ddodrefnu yw fy unig incwm. Ac mae llai o bobl yn archebu oherwydd polisïau Llywodraeth Cymru a'r teimladau gwrth-ymwelwyr sy'n cael eu sbarduno gan bolisïau Llywodraeth Cymru. Mae'n fy ngwneud yn sâl, yn ofnus, wedi fy llorio ac rwy'n wynebu mynd i ddyled. Rwy'n 61 ac rwy'n Gymro.'
In terms of the particular point that the Member was making around the 300 per cent, which we've allowed local authorities to charge on second home properties or empty homes, it's only Pembrokeshire and Monmouthshire that have adopted the maximum council tax premium of 300 per cent for properties, and then only when they have been empty for more than four years and three years respectively. That does seem like a reasonable course of action if you do have empty properties.
The Welsh Government has tried to strike a balance in terms of creating sustainable communities and allowing people to access properties to live in within those communities whilst also supporting a vibrant tourism sector. That balance is a difficult balance to strike in terms of being sustainable. Of course, there are options for people who have second properties, whether they're second homes or holiday lets. Those options might include, for example, letting that property out as a full-time home to somebody in the local community. So, it's not for Welsh Government to be commenting on individual cases, but there are, of course, options available to people. We are making efforts to create those sustainable communities. We've got communities where 40 per cent of those properties are only occupied through part of the year. That's not going to be a sustainable community in the long term, so we have to make these choices to support those communities.
Ar y pwynt penodol a wnaeth yr Aelod am y premiwm 300 y cant yr ydym wedi caniatáu i awdurdodau lleol ei godi ar ail gartrefi neu gartrefi gwag, sir Benfro a sir Fynwy yn unig sydd wedi mabwysiadu'r premiwm treth gyngor uchaf o 300 y cant ar gyfer eiddo, ac hynny ond pan fyddant wedi bod yn wag am fwy na phedair blynedd a thair blynedd yn y drefn honno. Mae hynny'n ymddangos fel ffordd resymol o weithredu os oes gennych eiddo gwag.
Mae Llywodraeth Cymru wedi ceisio sicrhau cydbwysedd o ran creu cymunedau cynaliadwy a chaniatáu i bobl gael mynediad at eiddo i fyw ynddynt yn y cymunedau hynny gan gefnogi sector twristiaeth bywiog a yr un pryd. Mae'r cydbwysedd hwnnw'n gydbwysedd anodd i'w daro o ran bod yn gynaliadwy. Wrth gwrs, mae yna opsiynau i bobl sydd ag ail eiddo, boed yn ail gartrefi neu'n llety gwyliau. Gallai'r opsiynau hynny gynnwys, er enghraifft, gosod yr eiddo hwnnw fel cartref llawnamser i rywun yn y gymuned leol. Felly, nid lle Llywodraeth Cymru yw gwneud sylwadau ar achosion unigol, ond wrth gwrs, mae yna opsiynau ar gael i bobl. Rydym yn ymdrechu i greu cymunedau cynaliadwy. Mae gennym gymunedau lle nad yw 40 y cant o'r eiddo ond yn cael eu meddiannu dros gyfran o'r flwyddyn. Ni fydd hynny'n creu cymuned gynaliadwy yn y tymor hir, felly mae'n rhaid i ni wneud y dewisiadau hyn i gefnogi'r cymunedau hynny.
7. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau cyfrifoldeb cyllidol mewn llywodraeth leol? OQ60556
7. What action does the Welsh Government take to ensure fiscal responsibility in local government? OQ60556
There's a comprehensive framework of assurance and accountability for local authorities set out in legislation and guidance. Local scrutiny is an important part of this, and Audit Wales provides a consistent and valued process of assurance.
Mae yna fframwaith cynhwysfawr o sicrwydd ac atebolrwydd ar gyfer awdurdodau lleol wedi'i nodi mewn deddfwriaeth a chanllawiau. Mae craffu lleol yn rhan bwysig o hyn, ac mae Archwilio Cymru yn darparu proses sicrwydd gyson a gwerthfawr.
Thank you for that, Minister. Sadly, the lessons are not being learned. Thanks to work by Westminster's Public Accounts Committee and analysis by the BBC, we know the staggering levels of debt amassed by councils across the UK. Sadly, Swansea Council has a level of debt almost double the UK average. At almost £0.75 billion, the level of debt is equal to £2,917 for each person living in the city and county of Swansea. Minister, I am sure that you will agree that this level of debt is unsustainable, and with the current proposed local government settlement, it is likely to grow. We have seen the ultimate consequence of this across the border, where fiscally irresponsible councils have been forced to issue section 114 notices, declaring bankruptcy. Do you now agree that it is time for a thorough review of the funding model for local government?
Diolch am hynny, Weinidog. Yn anffodus, nid yw'r gwersi'n cael eu dysgu. Diolch i waith Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus San Steffan a dadansoddiad gan y BBC, rydym yn gwybod am y lefelau anhygoel o ddyled a gronnwyd gan gynghorau ledled y DU. Yn anffodus, mae gan Gyngor Abertawe ddyled sydd bron yn ddwbl cyfartaledd y DU. Ar bron i £0.75 biliwn, mae'r ddyled yn cyfateb i £2,917 am bob person sy'n byw yn ninas a sir Abertawe. Weinidog, rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno bod y lefel hon o ddyled yn anghynaladwy, a chyda'r setliad llywodraeth leol arfaethedig presennol, mae'n debygol o dyfu. Rydym wedi gweld canlyniad terfynol hyn dros y ffin, lle mae cynghorau sy'n gyllidol anghyfrifol wedi cael eu gorfodi i gyhoeddi hysbysiadau adran 114, gan ddatgan methdaliad. A ydych yn cytuno nawr ei bod yn bryd cynnal adolygiad trylwyr o'r model ariannu ar gyfer llywodraeth leol?
What I agree with, as I said to Natasha Asghar, is the large number of Conservative MPs and former Ministers who have written to the UK Government saying that local government needs to be better resourced. I absolutely agree with that. We haven't seen these section 114 notices being issued in Wales. We do have local authorities that are under huge pressure, but all of the section 114 notices have been issued in England, where English authorities have really suffered in recent years, because the UK Government has absolutely turned its back on local government. We haven't had the same situation here. We're keeping our promise of a 3.1 per cent increase in this financial year. Last year, authorities had a 7.3 per cent increase, and a 9.4 per cent increase the year before. Both of those were baseline. So, we have done absolutely everything that we can to give local authorities the best possible settlements, and we continue to do that again this year. As I say, those section 114 notices are a familiar sight now across the border in England, but we haven't had any here in Wales.
Yr hyn rwy'n cytuno ag ef, fel y dywedais wrth Natasha Asghar, yw'r nifer fawr o ASau Ceidwadol a chyn-Weinidogion sydd wedi ysgrifennu at Lywodraeth y DU yn dweud bod angen mwy o adnoddau ar lywodraeth leol. Rwy'n cytuno'n llwyr â hynny. Nid ydym wedi gweld yr hysbysiadau adran 114 hyn yn cael eu cyhoeddi yng Nghymru. Mae gennym awdurdodau lleol sydd dan bwysau aruthrol, ond mae pob un o'r hysbysiadau adran 114 wedi'u cyhoeddi yn Lloegr, lle mae awdurdodau Lloegr wedi dioddef yn ddirfawr yn ystod y blynyddoedd diwethaf, oherwydd bod Llywodraeth y DU wedi cefnu ar lywodraeth leol yn llwyr. Nid ydym wedi cael yr un sefyllfa yma. Rydym yn cadw ein haddewid o gynnydd o 3.1 y cant yn y flwyddyn ariannol hon. Y llynedd, cafodd awdurdodau gynnydd o 7.3 y cant, a chynnydd o 9.4 y cant y flwyddyn flaenorol. Cyllid sylfaenol oedd y ddau gynnydd. Felly, rydym wedi gwneud popeth yn ein gallu i roi'r setliadau gorau posibl i awdurdodau lleol, ac rydym yn parhau i wneud hynny eto eleni. Fel y dywedais, mae'r hysbysiadau adran 114 yn olygfa gyfarwydd bellach dros y ffin yn Lloegr, ond nid ydym wedi eu cael yma yng Nghymru.
8. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ynghylch ariannu ehangu Dechrau'n Deg yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OQ60569
8. What discussions has the Minister had with the Minister for Health and Social Services about funding the expansion of Flying Start in Mid and West Wales? OQ60569
I meet regularly with ministerial colleagues on a range of matters, including these important programme for government and co-operation agreement commitments. This is the toughest financial situation Wales has faced since devolution, but I'm pleased that the funding for expansion of Flying Start in 2024-25 has been protected.
Rwy'n cyfarfod yn rheolaidd â chyd-Weinidogion ar ystod o faterion, gan gynnwys ymrwymiadau pwysig y rhaglen lywodraethu a'r cytundeb cydweithio. Dyma'r sefyllfa ariannol anoddaf y mae Cymru wedi'i hwynebu ers datganoli, ond rwy'n falch fod y cyllid ar gyfer ehangu Dechrau'n Deg yn 2024-25 wedi'i ddiogelu.
Diolch am yr ymateb.
Thank you for that response.
We all want to see good childcare across Wales, particularly for those vulnerable families, which is what Flying Start provides. Compared with the rest of the UK, I understand that Wales has the lowest funding hourly rate for three to four-year-olds, at around £5 per hour, and while the current Flying Start rate is higher than the general childcare offer, the mandated 1:4 staffing ratio is far more costly than the 1:8, which really increases expenses for providers. I am pleased to hear you say and to know that the offer is being protected in the next financial year, but providers are telling us that they're finding it really difficult to deliver that really high-quality childcare. So, with these funding pressures, I just wondered if you could outline what provision the Government is making to ensure fair funding across all providers to genuinely increase childcare access and parental choice. Diolch yn fawr iawn.
Rydym i gyd eisiau gweld gofal plant da ledled Cymru, yn enwedig ar gyfer teuluoedd sy'n agored i niwed, sef yr hyn y mae Dechrau'n Deg yn ei ddarparu. O'i gymharu â gweddill y DU, deallaf mai Cymru sydd â'r gyfradd ariannu isaf fesul awr ar gyfer plant tair i bedair oed, sef tua £5 yr awr, ac er bod cyfradd gyfredol Dechrau'n Deg yn uwch na'r cynnig gofal plant cyffredinol, mae'r gymhareb staffio 1:4 gorfodol yn llawer mwy costus na'r gymhareb 1:8, ac mae hynny'n cynyddu costau i ddarparwyr. Rwy'n falch o'ch clywed yn dweud, ac yn falch o wybod, fod y cynnig yn cael ei ddiogelu ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf, ond mae darparwyr yn dweud wrthym eu bod yn ei chael hi'n anodd iawn darparu gofal plant o ansawdd uchel iawn. Felly, gyda'r pwysau ariannu hyn, tybed a allech chi amlinellu pa ddarpariaeth y mae'r Llywodraeth yn ei chynnig i sicrhau ariannu teg ar draws pob darparwr i weld cynnydd go iawn yn y mynediad at ofal plant a dewis rhieni. Diolch yn fawr iawn.
Thank you. So, during 2023-24 and 2024-25, we’ll be investing £46 million in expanding Flying Start childcare to support the long-term positive impacts on the lives of those children and the families in Wales facing some of the greatest challenges, and the funding commitment, as I say, for the expansion of the scheme remains unchanged. Delivery of phase 2 began in April 2023, and in total, phase 2 of the expansion will allow 9,500 more two-year-olds to access childcare through Flying Start once the expansion is running at full capacity, including over 4,500 more children in 2023-24. So, work is going ahead at pace to improve the access to that scheme.
In terms of the funding of the hourly rate and the staffing ratio, that’s something I know the Deputy Minister is well aware of, and I do understand there’s a commitment to review the funding of the hourly rate at regular intervals, but perhaps I’ll speak to the Deputy Minister to gain some more information on that.
Diolch. Felly, yn ystod 2023-24 a 2024-25, byddwn yn buddsoddi £46 miliwn i ehangu gofal plant Dechrau'n Deg i gefnogi'r effeithiau cadarnhaol hirdymor ar fywydau'r plant hynny a'r teuluoedd yng Nghymru sy'n wynebu rhai o'r heriau mwyaf, ac mae'r ymrwymiad ariannu, fel y dywedaf, ar gyfer ehangu'r cynllun yn parhau heb ei newid. Dechreuodd y broses o ddarparu cam 2 ym mis Ebrill 2023, a bydd cam 2 yr ehangiad yn caniatáu i 9,500 yn fwy o blant dwy oed gael mynediad at ofal plant drwy Dechrau'n Deg pan fydd y cynnydd wedi'i weithredu'n llawn, gan gynnwys dros 4,500 yn fwy o blant yn 2023-24. Felly, mae gwaith yn mynd rhagddo'n gyflym i wella'r mynediad at y cynllun hwnnw.
Ar ariannu'r gyfradd fesul awr a'r gymhareb staffio, gwn fod y Dirprwy Weinidog yn ymwybodol iawn o hynny, ac rwy'n deall bod yna ymrwymiad i gynnal adolygiadau rheolaidd o ariannu'r gyfradd fesul awr, ond efallai y siaradaf â'r Dirprwy Weinidog i gael mwy o wybodaeth am hynny.
And my question is: Minister, I’ve been in correspondence with the Minister myself—the Deputy Minister for Social Services—with regard to Flying Start, and particularly in relation to two-year-old funding, as you’ve outlined just now. When I had a response from the Minister last month, the Minister said:
‘Ultimately, our ambition is for Flying Start childcare services to be available for all 2 year olds in Wales and we would ideally like to go further and faster in the rollout of services.’
So, I was pleased with that, but as I’ve understood it, if I've understood this rightly, Minister, the funding for two-year-olds is available for all children in England, wherever they are; in Wales, it’s just in those Flying Start areas. So, can I ask for some clarification in terms of when funding will be available to ensure that the roll-out takes place to all areas of Wales, including rural areas in Wales, which are often not classed as areas of deprivation?
A fy nghwestiwn yw: Weinidog, rwyf wedi bod mewn gohebiaeth â'r Gweinidog fy hun—y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol—ynghylch Dechrau'n Deg, ac yn enwedig mewn perthynas â chyllido plant dwy oed, fel rydych newydd ei amlinellu. Pan gefais ymateb gan y Gweinidog fis diwethaf, dywedodd y Gweinidog:
'Yn y pen draw, ein huchelgais yw sicrhau bod gwasanaethau gofal plant Dechrau'n Deg ar gael i bob plentyn 2 oed yng Nghymru ac, yn ddelfrydol, byddem yn hoffi mynd cam ymhellach a symud yn gyflymach wrth gyflwyno gwasanaethau.'
Felly, roeddwn yn falch o hynny, ond yn ôl yr hyn rwy'n ei ddeall, os wyf wedi deall hyn yn iawn, Weinidog, mae'r cyllid ar gyfer plant dwy oed ar gael i bob plentyn yn Lloegr, lle bynnag y maent yn byw; yng Nghymru, nid yw ond ar gael yn yr ardaloedd Dechrau'n Deg. Felly, a gaf fi ofyn am eglurhad ynghylch pryd y bydd cyllid ar gael i sicrhau ei fod yn cael ei gyflwyno i bob ardal yng Nghymru, gan gynnwys ardaloedd gwledig, sy'n aml heb eu categoreiddio fel ardaloedd o amddifadedd?
Perhaps I should ask the Deputy Minister to write to you again with some further clarification in terms of what she set out in her letter to you.FootnoteLink I understand that in England things are moving at a different rate, because I know that there are issues in terms of the sector itself and the capacity of the sector to be able to respond to what the UK Government is asking it to do. But I’m afraid I’m probably too far away from the detail of this to be able to provide a detailed answer.
Efallai y dylwn ofyn i'r Dirprwy Weinidog ysgrifennu atoch eto gydag ychydig o eglurhad pellach ynghylch yr hyn a nododd yn ei llythyr atoch.FootnoteLink Rwy'n deall bod pethau'n symud ar gyflymder gwahanol yn Lloegr, oherwydd rwy'n gwybod bod problemau gyda'r sector ei hun a chapasiti'r sector i allu ymateb i'r hyn y mae Llywodraeth y DU yn gofyn iddo ei wneud. Ond rwy'n ofni nad oes gennyf y manylion i allu darparu ateb manwl.
9. Pa ystyriaeth y mae'r Gweinidog yn ei rhoi i Ddeddf Cydraddoldeb 2010 wrth ddyrannu'r grant cynnal refeniw ar gyfer awdurdodau lleol? OQ60570
9. What consideration does the Minister give to the Equality Act 2010 when allocating the revenue support grant for local authorities? OQ60570
We consider the equality impacts of our spending decisions through our strategic integrated impact assessment. Local authorities are under the same obligations to understand the impact of their decisions in terms of equality legislation and under the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015.
Rydym yn ystyried effeithiau cydraddoldeb ein penderfyniadau gwario drwy ein hasesiad effaith integredig strategol. Mae awdurdodau lleol yn ddarostyngedig i'r un rhwymedigaethau i ddeall effaith eu penderfyniadau mewn perthynas â deddfwriaeth cydraddoldeb ac o dan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015.
Thank you, Minister. I also wanted to touch on the socioeconomic duty, which was brought in as a key mechanism in planning Wales’s recovery from the impacts of COVID, which seems a long time ago to some of us, but it really isn’t, and I think our communities are still feeling that. And the purpose of that was to enable us to move towards the reconstruction of a fairer and more prosperous Wales, and it requires specific public bodies to make those strategic decisions, deciding priorities and setting objectives to consider how fair their decisions are, including education, work, living standards. So, of course we all want a fairer Wales, and I was just wondering, Minister, if you could give us a bit of an update in terms of looking at things through that socioeconomic duty, and the conversations that you have with public bodies and local authorities in order to do this.
Diolch, Weinidog. Roeddwn eisiau cyffwrdd hefyd â'r ddyletswydd economaidd-gymdeithasol, a gyflwynwyd fel mecanwaith allweddol wrth gynllunio adferiad Cymru o effeithiau COVID, sy'n ymddangos yn bell yn ôl i rai ohonom, ond nid yw hynny'n wir mewn gwirionedd, ac rwy'n credu bod ein cymunedau'n dal i deimlo effeithiau hynny. A phwrpas hynny oedd ein galluogi i symud tuag at ailadeiladu Cymru decach a mwy llewyrchus, ac mae'n ei gwneud yn ofynnol i gyrff cyhoeddus penodol wneud y penderfyniadau strategol hynny, penderfynu blaenoriaethau a gosod amcanion i ystyried pa mor deg yw eu penderfyniadau, gan gynnwys addysg, gwaith, safonau byw. Felly, wrth gwrs, rydym i gyd eisiau Cymru decach, ac roeddwn i'n meddwl tybed a allech chi ddarparu'r wybodaeth ddiweddaraf i ni o ran edrych ar bethau drwy'r ddyletswydd economaidd-gymdeithasol honno, a'r sgyrsiau rydych chi'n eu cael gyda chyrff cyhoeddus ac awdurdodau lleol er mwyn gwneud hyn.
Yes, this is a really important part of our work in terms of developing our budget process and particularly so through the budget improvement plan that was published alongside the draft budget. It’s a rolling five-year programme, so every year we update that to set out the new actions that we’ll be undertaking. And I do think that it’s really important that local authorities, of course, undertake this work as well, and I’m really pleased when looking at Bridgend’s approach to consulting on its budget proposals, that its top priority in terms of the principles that it will be using to underpin the development of its budget is to safeguard and protect the most vulnerable people in our communities. I think that it’s really welcome to see that, and that really is what I want to see all local authorities having at the top of their list in terms of their priorities and at the heart of their decisions as they set their budgets, in what are extraordinarily difficult circumstances.
Mae hyn yn rhan bwysig iawn o'n gwaith ar ddatblygu ein proses gyllidebol ac yn arbennig felly drwy gynllun gwella'r gyllideb a gyhoeddwyd ochr yn ochr â'r gyllideb ddrafft. Mae'n rhaglen dreigl bum mlynedd, felly bob blwyddyn rydym yn ei diweddaru i nodi'r camau newydd y byddwn yn eu cymryd. Ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn fod awdurdodau lleol, wrth gwrs, yn gwneud y gwaith hwn hefyd, ac rwy'n falch iawn o weld, wrth edrych ar ddull Pen-y-bont ar Ogwr o ymgynghori ar eu cynigion cyllidebol, mai eu prif flaenoriaeth, o ran yr egwyddorion y byddant yn eu defnyddio i ategu datblygiad eu cyllideb, yw diogelu'r bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymunedau. Rwy'n credu bod hynny i'w groesawu'n fawr, ac rwyf eisiau gweld pob awdurdod lleol yn rhoi hynny ar frig eu rhestr flaenoriaethau a sicrhau bod hynny wrth wraidd eu penderfyniadau wrth iddynt osod eu cyllidebau, mewn amgylchiadau eithriadol o anodd.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Y cwestiynau nesaf fydd y rhai i'r Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru, a'r Trefnydd, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan James Evans.
The next set of questions will be to the Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd, and the first question is from James Evans.
1. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gymorth Llywodraeth Cymru i newydd-ddyfodiaid ifanc i'r diwydiant amaethyddol? OQ60540
1. Will the Minister provide an update on Welsh Government support for young entrants to the agricultural industry? OQ60540
The Welsh Government continues to support young entrants to the agricultural industry through programmes such as Farming Connect and Start to Farm. The sustainable farming scheme will be available to all types of farms and will support young farmers to develop in the industry and establish sustainable businesses.
Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i gefnogi newydd-ddyfodiaid ifanc i'r diwydiant amaethyddol drwy raglenni fel Cyswllt Ffermio a Dechrau Ffermio. Bydd y cynllun ffermio cynaliadwy ar gael i bob math o ffermydd a bydd yn cefnogi ffermwyr ifanc i ddatblygu yn y diwydiant a sefydlu busnesau cynaliadwy.
I'd like to thank you for your answer, Minister. The future of our agricultural industry in Wales depends on the Welsh Government getting things right for our next generation of young farmers. In my role as the constituency Member for Brecon and Radnorshire, I meet many young entrants due to my connection to the industry and also the part I played in the young farmers movement. A young farmer called Scott e-mailed me late Monday night to raise concerns, and he asked me if I could put this question to you directly, so I am. He said:
'Can the Minister give me hope that there's any future for me and other young entrants across the agricultural industry in Wales? I farm cattle, but I'm currently afraid to farm them due to the fear of TB. My family is concerned about the payment rates for the sustainable farming scheme and potentially losing 20 per cent of our farm to trees and biodiversity targets from the Government. It also seems the Government is far too quiet and reluctant to support us from the barrage of abuse that we receive from tv personalities for fear of upsetting the environmental lobby.'
So, Minister, what can you say to me and that young farmer that there is a future for them here in Wales to keep farming, because without our next generation of young farmers, we might as well say that the Welsh agricultural industry is closed for business?
Hoffwn ddiolch i chi am eich ateb, Weinidog. Mae dyfodol ein diwydiant amaethyddol yng Nghymru yn dibynnu ar Lywodraeth Cymru yn cael pethau'n iawn i'n cenhedlaeth nesaf o ffermwyr ifanc. Yn fy rôl fel yr Aelod dros Frycheiniog a Sir Faesyfed, rwy'n cyfarfod â llawer o newydd-ddyfodiaid ifanc oherwydd fy nghysylltiad â'r diwydiant a hefyd y rhan a chwaraeais yn y mudiad ffermwyr ifanc. Fe wnaeth ffermwr ifanc o'r enw Scott anfon e-bost ataf yn hwyr nos Lun i fynegi pryderon, a gofynnodd i mi ofyn y cwestiwn hwn i chi'n uniongyrchol, felly dyma wneud. Dywedodd:
'A all y Gweinidog roi gobaith i mi fod yna unrhyw ddyfodol i mi a newydd-ddyfodiaid ifanc eraill ar draws y diwydiant amaethyddol yng Nghymru? Rwy'n ffermio gwartheg, ond ar hyn o bryd mae arnaf ofn eu ffermio oherwydd ofn TB. Mae fy nheulu'n poeni am y cyfraddau talu ar gyfer y cynllun ffermio cynaliadwy a'r perygl o golli 20 y cant o'n fferm i goed a thargedau bioamrywiaeth gan y Llywodraeth. Mae'n ymddangos hefyd fod y Llywodraeth yn llawer rhy dawel ac amharod i'n cefnogi rhag y gamdriniaeth a gawn gan bersonoliaethau teledu rhag cynhyrfu'r lobi amgylcheddol.'
Felly, Weinidog, beth allwch chi ei ddweud wrthyf fi, a'r ffermwr ifanc hwnnw, i'w sicrhau bod dyfodol iddynt yma yng Nghymru i barhau i ffermio, oherwydd heb ein cenhedlaeth nesaf o ffermwyr ifanc, waeth i ni ddweud bod diwydiant amaethyddol Cymru ar gau i fusnes?
I certainly agree with that last point, and encouraging the next generation into agriculture is a very, very important part of maintaining a prosperous and dynamic industry. I've spoken to many young farmers, like the farmer you referred to, who tell me that access to land is a barrier, access to capital is a barrier, and we've worked very hard over the past few years. You'll probably remember Start to Farm in a different form—it was called Venture—and I think that has been incredibly positive in enabling individuals to participate with people who are at the other end of the scale and who want to ensure that we have that prosperous and dynamic industry. So, what I would say is, absolutely, we will continue to do all we can. I don't underestimate what an uncertain and unstable time it has been for all parts of our economic sector, and of course the agricultural industry is no different.
Yn sicr, rwy'n cytuno â'r pwynt olaf hwnnw, ac mae annog y genhedlaeth nesaf i fyd amaeth yn rhan bwysig iawn o gynnal diwydiant ffyniannus a deinamig. Rwyf wedi siarad â llawer o ffermwyr ifanc, fel y ffermwr y cyfeirioch chi ato, sy'n dweud wrthyf fod mynediad at dir yn rhwystr, fod mynediad at gyfalaf yn rhwystr, ac rydym wedi gweithio'n galed iawn dros y blynyddoedd diwethaf. Mae'n debyg y byddwch chi'n cofio Dechrau Ffermio ar ffurf wahanol—Mentro oedd ei enw—ac rwy'n credu bod hwnnw wedi bod yn hynod o bositif wrth alluogi unigolion i gymryd rhan gyda phobl sydd ar ben arall y raddfa ac sydd eisiau sicrhau bod gennym ddiwydiant llewyrchus a deinamig. Felly, yr hyn y buaswn yn ei ddweud yw, yn sicr, byddwn yn parhau i wneud popeth a allwn. Nid wyf yn tanbrisio pa mor ansicr ac ansefydlog y mae'r cyfnod hwn wedi bod i bob rhan o'n sector economaidd, ac wrth gwrs nid yw'r diwydiant amaethyddol yn wahanol.
2. Pa gamau y mae'r Gweinidog yn eu cymryd i hyrwyddo cynnyrch lleol Cymreig? OQ60549
2. What steps is the Minister taking to promote Welsh local produce? OQ60549
Welsh Government has supported food and drink businesses and their supply chains, achieving our food foundation sector turnover of £8.1 billion. Blas Cymru/Taste Wales, key buyer events such as the Royal Welsh Show and the trade development and export programmes were instrumental in achieving this success. Welsh food and drink continues to be promoted locally, nationally and internationally, and multichannel communication is projecting Wales as a food nation.
Mae Llywodraeth Cymru wedi cefnogi busnesau bwyd a diod a'u cadwyni cyflenwi, gan gyflawni trosiant o £8.1 biliwn yn ein sector sylfaenol bwyd. Roedd Blas Cymru, digwyddiadau allweddol i brynwyr fel Sioe Frenhinol Cymru a'r rhaglenni datblygu masnach ac allforio yn allweddol wrth gyflawni'r llwyddiant hwn. Mae bwyd a diod o Gymru yn parhau i gael eu hyrwyddo'n lleol, yn genedlaethol ac yn rhyngwladol, ac mae cyfathrebu amlgyfrwng yn cyflwyno Cymru fel cenedl fwyd.
Thank you, Minister, and that is fantastic to hear, but I just believe we could be doing more. Now, the UK currently imports around 35 per cent of the beef and veal it consumes, or around 250,000 tonnes annually—2,700 tonnes from Uruguay, 14,800 from Poland, and 2,800 from Brazil. So, for me, it makes absolutely no sense that we are importing beef to eat from the other side of the world when we have 40,300 tonnes produced locally. Similarly, we are importing 600 tonnes of lamb from Spain, 9,100 from Australia, and 31,000 from New Zealand. That is despite 48,700 tonnes being produced in Wales annually. And I believe that Welsh lamb, pork and beef are the best in the world.
Now, the reality is, though, that when you go to a restaurant or cafe now, or a pub, you have no idea whether you're eating Welsh or foreign meat, and if it's foreign, it's got a high carbon footprint, and it's of a lesser quality standard than our meat.
Diolch, Weinidog, ac mae hynny'n wych i'w glywed, ond rwy'n credu y gallem wneud mwy. Nawr, mae'r DU ar hyn o bryd yn mewnforio tua 35 y cant o'r cig eidion a'r llysiau y mae'n eu bwyta, neu oddeutu 250,000 tunnell bob blwyddyn—2,700 tunnell o Uruguay, 14,800 o Wlad Pwyl, a 2,800 o Brasil. Felly, i mi, nid yw'n gwneud synnwyr o gwbl ein bod yn mewnforio cig eidion i'w fwyta o ben arall y byd pan fo gennym 40,300 tunnell yn cael ei gynhyrchu'n lleol. Yn yr un modd, rydym yn mewnforio 600 tunnell o gig oen o Sbaen, 9,100 o Awstralia, a 31,000 o Seland Newydd. Mae hynny er gwaethaf y ffaith bod 48,700 tunnell yn cael ei gynhyrchu yng Nghymru yn flynyddol. Ac rwy'n credu mai cig oen, porc a chig eidion Cymreig yw'r gorau yn y byd.
Nawr, pan fyddwch chi'n mynd i fwyty, caffi neu dafarn nawr, y gwir amdani yw nad oes gennych chi unrhyw syniad a ydych chi'n bwyta cig Cymreig neu gig tramor, ac os yw'n gig tramor, mae ganddo ôl troed carbon uchel, ac mae ei ansawdd yn is na'n cig ni.
You need to ask the question, Janet, please.
Mae angen i chi ofyn y cwestiwn, Janet, os gwelwch yn dda.
I am. I have previously asked whether you would consider introducing a scheme where hospitality businesses that are able and want to sell Welsh produce do so and that we do the 'scores on the doors' type of system. This would allow consumers to choose which establishment to eat in and whether they want to buy—and pay a little bit more if needs be—Welsh beautiful local produce, or, you know, are happy with not doing so. But the 'scores on the doors' system would be really effective in that regard. Diolch.
Rwy'n gwneud. Rwyf wedi gofyn yn y gorffennol a fyddech chi'n ystyried cyflwyno cynllun lle mae busnesau lletygarwch sy'n gallu ac sydd eisiau gwerthu cynnyrch o Gymru yn gwneud hynny a'n bod yn dilyn system o fath 'sgoriau ar y drysau'. Byddai hyn yn caniatáu i ddefnyddwyr ddewis pa sefydliad i fwyta ynddo ac a ydynt eisiau prynu—a thalu ychydig bach mwy os oes angen—cynnyrch Cymreig lleol blasus, neu a ydynt yn hapus i beidio â gwneud hynny. Ond byddai'r system 'sgoriau ar y drysau' yn effeithiol iawn yn hynny o beth. Diolch.
Thank you. I think the scheme to which you refer probably would be quite difficult to administer, but what I am keen to keep doing is promoting, as you say, our fantastic Welsh food and drink, and you specifically referred to Welsh lamb, beef and pork, and, obviously, we support Hybu Cig Cymru to make sure that the message of our fantastic red meat is taken around the world. We have many events overseas: we've got Gulfood coming up in Dubai next month, we have Anuga in Germany, we have Salon International de l’Alimentation in Paris, and HCC always have a presence there promoting our fantastic food and drink.
I have to say, you do see it more often now in restaurants that they are keen to show where their produce is from. I guess we can always ask, as consumers, and as people who use restaurants and hospitality venues, to make sure that they understand that people are asking more questions. I certainly think people are asking more questions about where their food and drink comes from.
Diolch. Rwy'n credu y byddai'r cynllun rydych chi'n cyfeirio ato yn eithaf anodd i'w weinyddu, ond rwy'n awyddus i hyrwyddo ein bwyd a'n diod gwych o Gymru, fel y dywedwch, ac roeddech chi'n cyfeirio'n benodol at gig oen, cig eidion a phorc o Gymru, ac yn amlwg, rydym yn cefnogi Hybu Cig Cymru i sicrhau bod y neges am ein cig coch gwych yn cael ei lledaenu ledled y byd. Mae gennym lawer o ddigwyddiadau dramor: bydd digwyddiad Gulfood yn cael ei gynnal yn Dubai fis nesaf, mae gennym ddigwyddiad Anuga yn yr Almaen, mae gennym ddigwyddiad Salon International de l'Alimentation ym Mharis, ac mae gan Hybu Cig Cymru bresenoldeb yno bob amser yn hyrwyddo ein bwyd a'n diod gwych.
Mae'n rhaid imi ddweud, rydych chi'n ei weld yn amlach nawr mewn bwytai, eu bod yn awyddus i ddangos o ble y daw eu cynnyrch. Rwy'n credu y gallwn ofyn bob amser, fel defnyddwyr, ac fel pobl sy'n defnyddio bwytai a lleoliadau lletygarwch, i wneud yn siŵr eu bod yn deall bod pobl yn gofyn mwy o gwestiynau. Rwy'n sicr yn credu bod pobl yn gofyn mwy o gwestiynau ynglŷn ag o ble y daw eu bwyd a'u diod.
I've been approached by some egg producers in my region concerned at the impact on the sale of free-range eggs under avian influenza mandatory housing measures; I know you touched on this in committee last week. You'll know that the proposed changes in legislation in England and Scotland would remove the time limit for free-range hens to be housed in mandatory restrictions, and that change means that eggs produced by hens that are usually free range would still be marketed as such, even if they've been housed indoors for longer than 16 weeks, due, of course, to mandatory housing measures under avian influenza. Now, supermarkets have told producers in my region, apparently, that if the rules in Wales are different and that they can't still describe their eggs as free range, then they'll lose their contracts, and with it their livelihoods. So, will you consider adopting the same approach as England and Scotland to help protect the sector were there, of course, to be a significant outbreak of avian flu?
Mae rhai cynhyrchwyr wyau yn fy rhanbarth wedi cysylltu â mi oherwydd eu bod yn pryderu am yr effaith ar werthu wyau maes o dan fesurau gorfodol ar gyfer cadw adar dan do yn sgil ffliw adar; gwn eich bod wedi cyffwrdd â hyn yn y pwyllgor yr wythnos diwethaf. Fe fyddwch yn gwybod y byddai'r newidiadau arfaethedig yn y ddeddfwriaeth yn Lloegr a'r Alban yn diddymu'r terfyn amser ar gyfer cadw ieir maes mewn cyfyngiadau gorfodol, ac mae'r newid hwnnw'n golygu y byddai wyau a gynhyrchir gan ieir sydd fel arfer yn ieir maes yn parhau i gael eu marchnata felly, hyd yn oed os ydynt wedi cael eu cadw dan do am fwy nag 16 wythnos, oherwydd mesurau gorfodol ar gyfer cadw adar dan do yn sgil ffliw adar wrth gwrs. Nawr, mae archfarchnadoedd wedi dweud wrth gynhyrchwyr yn fy rhanbarth i, mae'n debyg, os yw'r rheolau yng Nghymru yn wahanol ac os na allant barhau i ddisgrifio eu hwyau fel wyau maes, byddant yn colli eu contractau, a'u bywoliaeth gyda nhw. Felly, a wnewch chi ystyried mabwysiadu'r un dull â Lloegr a'r Alban i helpu i ddiogelu'r sector pe bai yna achosion sylweddol o ffliw adar?
Thank you. Well, as you say, when a housing order is introduced, farmers may market eggs produced by housed hens as free range for the first 16 weeks of a housing order, and I think 16 weeks is a fair period of time for that to take place. I'm very aware that the European Union have decided to remove that 16-week derogation; that will obviously then apply to Northern Ireland. So, the Department for Environment, Food and Rural Affairs and the Scottish Government have launched a joint consultation, which we are not taking part in. However, I'm very interested to see the outcomes of that consultation because I don't think either of those two Governments did enough work with consumers; it's far more towards business, if you like, than taking the consumers' views into consideration. But I have asked my officials to keep a very close eye on those consultations—I think it closes on something like 5 March; there's a little while to go yet—but I would be very interested to see that. But I think it's really important that we could have different policies within the UK. I absolutely recognise it could be more complicated, but I do think we have to take these decisions on balance, and that's what I've done.
Diolch. Wel, fel y dywedwch, pan fydd gorchymyn cadw adar dan do yn cael ei gyflwyno, gall ffermwyr farchnata wyau a gynhyrchir gan ieir sy'n cael eu cadw dan do fel ieir maes am 16 wythnos gyntaf y gorchymyn, ac rwy'n credu bod 16 wythnos yn gyfnod teg ar gyfer hynny. Rwy'n ymwybodol iawn fod yr Undeb Ewropeaidd wedi penderfynu dileu'r rhanddirymiad 16 wythnos hwnnw; yn amlwg, bydd hynny'n berthnasol i Ogledd Iwerddon. Felly, mae Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig a Llywodraeth yr Alban wedi lansio ymgynghoriad ar y cyd, nad ydym yn cymryd rhan ynddo. Fodd bynnag, mae gennyf ddiddordeb mawr mewn gweld canlyniadau'r ymgynghoriad hwnnw oherwydd nid wyf yn credu bod yr un o'r ddwy Lywodraeth wedi gwneud digon o waith gyda defnyddwyr; mae'n ymwneud llawer mwy â busnes, os mynnwch, nag ystyried safbwyntiau defnyddwyr. Ond rwyf wedi gofyn i fy swyddogion gadw llygad barcud ar yr ymgynghoriadau hynny—rwy'n credu ei fod yn cau o gwmpas 5 Mawrth; mae ychydig o amser i fynd eto—ond byddai gennyf ddiddordeb mawr mewn gweld hynny. Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n gallu cael polisïau gwahanol o fewn y DU. Rwy'n cydnabod yn llwyr y gallai fod yn fwy cymhleth, ond rwy'n credu bod yn rhaid i ni wneud y penderfyniadau hyn rhwng popeth, a dyna a wneuthum.
Minister, you'll be aware that I chair the cross-party group on beer and pubs here in this Senedd, and it's in that capacity, Minister, that I've visited many local breweries across Wales with elected Members and seen first-hand how important they are to our local economy and to their local communities as well. Local breweries like Wrexham Lager in your own constituency, Hafod Brewing in Mold, Tiny Rebel in Newport—they're all becoming famous across the globe for being high-quality Welsh products. I was reminded of this in a conversation I had with Ministers from the Japanese embassy this afternoon, where we have used, in the past, major international events to showcase our Welsh projects, such as Wrexham Lager, and in particular, where we did that at the Rugby World Cup, to some success, in Japan. Minister, can I ask you whether you will commit to continuing to use international events, such as the Rugby World Cup and others, to promote Welsh brewing?
Weinidog, fe fyddwch yn ymwybodol fy mod yn cadeirio'r grŵp trawsbleidiol ar gwrw a thafarndai yma yn y Senedd hon, ac yn rhinwedd y rôl honno, Weinidog, rwyf wedi ymweld â llawer o fragdai lleol ledled Cymru gydag Aelodau etholedig ac wedi gweld drosof fy hun pa mor bwysig ydynt i'n heconomi leol ac i'w cymunedau lleol nhw hefyd. Mae bragdai lleol fel Wrexham Lager yn eich etholaeth chi, Hafod Brewing yn yr Wyddgrug, Tiny Rebel yng Nghasnewydd—maent i gyd yn enwog ar draws y byd am fod yn gynnyrch Cymreig o ansawdd uchel. Cefais fy atgoffa o hyn mewn sgwrs gyda Gweinidogion o lysgenhadaeth Japan y prynhawn yma, lle rydym, yn y gorffennol, wedi defnyddio digwyddiadau rhyngwladol mawr i arddangos ein prosiectau Cymreig, fel Wrexham Lager, ac yn arbennig, pan wnaethom hynny yng Nghwpan Rygbi'r Byd, gyda rhywfaint o lwyddiant, yn Japan. Weinidog, a gaf fi ofyn i chi a wnewch chi ymrwymo i barhau i ddefnyddio digwyddiadau rhyngwladol, fel Cwpan Rygbi'r Byd a digwyddiadau eraill, i hyrwyddo bragwyr Cymreig?
Thank you. Yes, I'm very keen to use every opportunity we have to support all parts of the Welsh food and drink industry, but, as you say, you're referring to Welsh beer. We have a drinks cluster that the Welsh Government supports, and I think it's next week that I will be launching—I think it's the Welsh beer and the Welsh spirits strategies; again, another part of a fantastic range of drink produce that we have here in Wales. The strategies will really show how the sector intends to drive the industry in parallel with the Welsh Government’s strategic vision for the food and drink industry. I think events like you referred to in Japan, when the world cup was held in Japan—the Rugby World Cup—that really has a focus. You had this massive global focus that you really just can’t buy, as a Minister with responsibility for food and drink. But I think it is also important that we do things closer to home as well. I mentioned in an earlier answer about Blas Cymru, and it was great to see the number of new food and drink producers there. And, in fact, I think, the drink producers, we had the biggest number of new products than we’ve had at any other Blas Cymru.
Diolch. Ydw, rwy'n awyddus iawn i fanteisio ar bob cyfle a gawn i gefnogi pob rhan o ddiwydiant bwyd a diod Cymru, ond fel y dywedwch, rydych chi'n cyfeirio at gwrw Cymreig. Mae gennym glwstwr diodydd y mae Llywodraeth Cymru yn ei gefnogi, a byddaf yn lansio, yr wythnos nesaf rwy'n credu—strategaethau cwrw a gwirodydd Cymreig; unwaith eto, rhan arall o amrywiaeth wych o gynnyrch diod sydd gennym yma yng Nghymru. Bydd y strategaethau'n dangos sut mae'r sector yn bwriadu llywio'r diwydiant ochr yn ochr â gweledigaeth strategol Llywodraeth Cymru ar gyfer y diwydiant bwyd a diod. Rwy'n credu bod digwyddiadau fel y nodwyd gennych yn Japan, pan gynhaliwyd cwpan y byd yn Japan—Cwpan Rygbi'r Byd—mae gan hwnnw ffocws gwirioneddol. Roedd gennych ffocws byd-eang enfawr na allwch ei brynu, fel Gweinidog â chyfrifoldeb am fwyd a diod. Ond rwy'n credu ei bod hefyd yn bwysig ein bod yn gwneud pethau'n nes at adref hefyd. Soniais mewn ymateb cynharach am Blas Cymru, ac roedd yn wych gweld nifer y cynhyrchwyr bwyd a diod newydd yno. Ac mewn gwirionedd, rwy'n credu bod gennym nifer fwy o gynnyrch newydd nag a welwyd erioed mewn digwyddiad Blas Cymru gan y cynhyrchwyr diodydd.
Well, the Minister will be aware of the benefits of game meat. We know that game meat is full of protein, it’s sustainable, it has low food miles, whether it’s pheasant or deer or rabbit or any other type of game meat, and it’s all very local and locally produced. But, unfortunately, we can't see, or we haven’t seen, game meat on menus in schools and hospitals and elsewhere. What thoughts have you given to ensuring that game meat is on the menu in our hospitals and in our schools so that we support local game meat producers and we ensure that game meat, with its low food miles, contributes to the diet here in Wales?
Wel, bydd y Gweinidog yn ymwybodol o fanteision cig hela. Rydym yn gwybod bod cig hela yn llawn protein, mae'n gynaliadwy, mae ei filltiroedd bwyd yn isel, boed yn ffesant neu'n garw neu'n gwningen neu unrhyw fath arall o gig hela, ac mae'r cyfan wedi'i gynhyrchu'n lleol iawn. Ond yn anffodus, ni allwn weld, neu nid ydym wedi gweld, cig hela ar fwydlenni mewn ysgolion ac ysbytai ac mewn mannau eraill. A ydych chi wedi ystyried sicrhau bod cig hela ar y fwydlen yn ein hysbytai ac yn ein hysgolion fel ein bod yn cefnogi cynhyrchwyr cig hela lleol ac yn sicrhau bod cig hela, gyda'i filltiroedd bwyd isel, yn cyfrannu at y deiet yma yng Nghymru?
I haven’t done anything specifically with public services around ensuring that game meat is on the menu. I would guess that the cost might be a barrier, but it’s certainly something that I would be very happy to speak with the Minister for Education and the Welsh Language about to see if it is something that is being considered.
Nid wyf wedi gwneud unrhyw beth penodol gyda gwasanaethau cyhoeddus ynglŷn â sicrhau bod cig hela ar y fwydlen. Buaswn yn dyfalu y gallai'r gost fod yn rhwystr, ond mae'n sicr yn rhywbeth y buaswn yn hapus iawn i siarad â Gweinidog y Gymraeg ac Addysg yn ei gylch i weld a yw'n rhywbeth sy'n cael ei ystyried.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr Cymreig, Samuel Kurtz.
Questions now from party spokespeople. The Welsh Conservatives' spokesperson, Samuel Kurtz.
Diolch, Dirprwy Lywydd. A £1 million hit to one of Wales’s premier events—that’s the damning analysis by the Royal Welsh Agricultural Society on this Welsh Government’s proposal to change the school year. Now, we all know that the Royal Welsh Show is the pinnacle of the agricultural calendar—Europe’s largest agricultural event, with 250,000 people enjoying the show. Yet this Welsh Government, and your preferred First Minister candidate, would happily see it sacrificed in the name of school-year reform that not even the teachers want to see.
So, given the economic, social and cultural importance of the Royal Welsh Show, what conversations have you, as Minister, had with the education Minister about scrapping these proposals, about supporting the Royal Welsh Show and making sure that the agricultural industry is considered in decisions taken by this Welsh Government?
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ergyd o £1 filiwn i un o brif ddigwyddiadau Cymru—dyna'r dadansoddiad damniol gan Gymdeithas Amaethyddol Frenhinol Cymru ar gynnig Llywodraeth Cymru i newid y flwyddyn ysgol. Nawr, rydym i gyd yn gwybod mai Sioe Frenhinol Cymru yw uchafbwynt y calendr amaethyddol—digwyddiad amaethyddol mwyaf Ewrop, gyda 250,000 o bobl yn mwynhau'r sioe. Ac eto, byddai Llywodraeth Cymru, a'ch hoff ymgeisydd am y brif weinidogaeth, yn hapus iawn i'w gweld yn cael ei haberthu yn enw diwygio blwyddyn ysgol nad yw hyd yn oed yr athrawon eisiau ei weld.
Felly, o ystyried pwysigrwydd economaidd, cymdeithasol a diwylliannol Sioe Frenhinol Cymru, pa sgyrsiau rydych chi, fel Gweinidog, wedi'u cael gyda'r Gweinidog addysg ynghylch dileu'r cynigion hyn, ynghylch cefnogi Sioe Frenhinol Cymru a sicrhau bod y diwydiant amaethyddol yn cael ei ystyried mewn penderfyniadau a wneir gan y Llywodraeth hon?
Daeth y Llywydd (Elin Jones) i’r Gadair.
The Llywydd (Elin Jones) took the Chair.
Well, both I and the Minister for Education and the Welsh Language have met with officers and the chief executive of the Royal Welsh Show. I don’t disagree with what you say about it being the pinnacle of our agricultural calendar. You will be aware, I'm sure, that this is currently out to consultation. The consultation has not closed, no decisions have been taken and those conversations will continue.
Wel, rwyf i a Gweinidog y Gymraeg ac Addysg wedi cyfarfod â swyddogion a phrif weithredwr Sioe Frenhinol Cymru. Nid wyf yn anghytuno â'r hyn rydych chi'n ei ddweud amdani fel pinacl ein calendr amaethyddol. Fe fyddwch yn ymwybodol, rwy'n siŵr, fod hyn yn destun ymgynghori ar hyn o bryd. Nid yw'r ymgynghoriad wedi dod i ben, ni wnaed unrhyw benderfyniadau a bydd y sgyrsiau hynny'n parhau.
Thank you, Minister. It is disappointing that this was even considered, and the diary, the calendar, the event of the Royal Welsh Show is yearly—it's in there every year—and the fact that this has even come this far shows that the Welsh Government gives little consideration to rural Wales.
But, moving away from talking about a possible next First Minister to the current First Minister, he too caused real pain to the agricultural community in 2022 when speaking to BBC Wales, and he said that he needed to justify to Bangladeshi taxi drivers supporting farmers. Yet that justification has now come, thanks to the independent YouGov poll showing that 82 per cent of people support Welsh farming being financially supported to produce food, with 72 per cent thinking that supporting Welsh farmers is good use of public spending. Thankfully, some hard data that flies in the face of Mike Hedges's harmful and hurtful comments on subsidies.
I and the unions have welcomed the basic payment scheme being maintained at £238 million. But, when looking at this support by Welsh Government, it's important to note the context, that being that the Welsh Government maxed out the movement of money away from farmers in pillar 1 to pillar 2 prior to our departure from the European Union. This means that the £238 million, maintained within the draft budget via BPS, is the bare minimum that it could have been. It's completely reasonable, therefore, Minister, to suggest that this figure of £238 million should not be used as a benchmark or baseline for future support through the sustainable farming scheme. In reality, we should be looking at using the common agricultural policy total of £338 million as the absolute minimum figure. So, what figures are you using as a baseline when calculating the support available to farmers from 2025 onwards?
Diolch, Weinidog. Mae'n siomedig fod hyn yn cael ei ystyried hyd yn oed, ac mae'r dyddiadur, y calendr, digwyddiad Sioe Frenhinol Cymru yn flynyddol—mae yno bob blwyddyn—ac mae'r ffaith bod hyn hyd yn oed wedi dod cyn belled yn dangos nad yw Llywodraeth Cymru yn rhoi fawr o ystyriaeth i gefn gwlad Cymru.
Ond os caf symud o siarad am ddarpar Brif Weinidog posibl at y Prif Weinidog presennol, fe achosodd yntau boen go iawn i'r gymuned amaethyddol yn 2022 wrth siarad â BBC Cymru, pan ddywedodd fod angen iddo gyfiawnhau i yrwyr tacsi Bangladeshaidd pam ei fod yn cefnogi ffermwyr. Mae'r cyfiawnhad hwnnw bellach wedi dod, diolch i arolwg annibynnol YouGov sy'n dangos bod 82 y cant o bobl yn o blaid gweld ffermio yng Nghymru yn cael ei gefnogi'n ariannol i gynhyrchu bwyd, gyda 72 y cant o'r farn fod cefnogi ffermwyr Cymru yn ddefnydd da o wariant cyhoeddus. Diolch byth, data caled i wrthsefyll sylwadau niweidiol a siomedig Mike Hedges ar gymorthdaliadau.
Mae'r undebau a minnau wedi croesawu cynnal y cynllun taliad sylfaenol ar £238 miliwn. Ond wrth edrych ar y gefnogaeth hon gan Lywodraeth Cymru, mae'n bwysig nodi'r cyd-destun, sef bod Llywodraeth Cymru wedi symud yr holl arian y gallent ei symud oddi wrth ffermwyr yng ngholofn 1 i golofn 2 cyn inni adael yr Undeb Ewropeaidd. Mae hyn yn golygu fod yr £238 miliwn, a gedwir o fewn y gyllideb ddrafft drwy'r cynllun taliad sylfaenol mor isel ag y gallai fod wedi bod. Mae'n gwbl resymol felly, Weinidog, inni awgrymu na ddylid defnyddio'r ffigur hwn o £238 miliwn fel meincnod neu arian sylfaenol ar gyfer cymorth yn y dyfodol drwy'r cynllun ffermio cynaliadwy. Mewn gwirionedd, dylem ystyried defnyddio cyfanswm y polisi amaethyddol cyffredin sef £338 miliwn fel y ffigur isaf absoliwt. Felly, pa ffigurau rydych chi'n eu defnyddio fel swm sylfaenol wrth gyfrifo'r cymorth a fydd ar gael i ffermwyr o 2025 ymlaen?
Well, you asked me this question last week in committee, and what I said to you, and I will repeat that for all Members to hear, is that we wanted to protect the £238 million. When I brought forward the figure for the BPS of 2023 in December 2022, I maintained it at £238 million, and I said I wanted to carry that forward to 2024. It hasn't been easy, because of the difficult financial situation, but we've been able to do that. The YouGov poll didn't surprise me, and the way it was questioned, I think, was absolutely—you know, the data that we got from it, it didn't really surprise me, because of course people need to understand where their food comes from. What I will go back to saying is it's really important that we explain to the public where their money goes, and I don't think, ahead of leaving the European Union, that the public did understand the level of subsidy that our farmers got. But I think it is really important to be open and transparent, and that's what I've certainly always endeavoured to do. I have never, ever, said anything other than I cannot see a time, certainly in my lifetime, where we would not need to support our farmers, and that's exactly what I've done as Minister.
Wel, fe wnaethoch chi ofyn y cwestiwn hwn i mi yr wythnos diwethaf yn y pwyllgor, a'r hyn a ddywedais wrthych, ac fe wnaf ailadrodd hynny er mwyn i'r holl Aelodau glywed, yw ein bod am ddiogelu'r £238 miliwn. Pan gyflwynais y ffigur ar gyfer cynllun taliad sylfaenol 2023 ym mis Rhagfyr 2022, fe wneuthum ei gynnal ar £238 miliwn, a dywedais fy mod am gario hwnnw ymlaen at 2024. Nid yw wedi bod yn hawdd, oherwydd y sefyllfa ariannol anodd, ond rydym wedi gallu gwneud hynny. Nid oedd arolwg barn YouGov yn fy synnu, ac roedd y ffordd y cafodd y cwestiynau eu gosod yn hynod o—wyddoch chi, ni wnaeth y data a gawsom ohono fy synnu, oherwydd wrth gwrs fod angen i bobl ddeall o ble y daw eu bwyd. Rwy'n dweud eto ei bod yn bwysig iawn ein bod yn egluro i'r cyhoedd lle mae eu harian yn mynd, a chyn gadael yr Undeb Ewropeaidd, nid wyf yn credu bod y cyhoedd yn deall lefel y cymhorthdal a gâi ein ffermwyr. Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn inni fod yn agored a thryloyw, a dyna beth rwyf fi'n sicr wedi ymdrechu i'w wneud bob amser. Nid wyf erioed wedi dweud unrhyw beth heblaw na allaf weld amser, yn sicr yn ystod fy oes i, lle na fyddai angen inni gefnogi ein ffermwyr, a dyna'n union rwyf wedi'i wneud fel Gweinidog.
Thank you, Minister. You referred to your answer you gave at committee. Something else that I pressed you on was the need to lobby UK Government as to what figure you want to see for the sustainable farming scheme. Now, at that point in committee last week, you'd not made any individual representations to the Treasury as to what money you would like to see to deliver the sustainable farming scheme. So, hopefully, that letter is forthcoming.
Monday's episode of S4C's Ffermio demonstrated yet again the cruel reality of TB on Welsh farms. The horrific scenes of on-farm slaughter of cattle and in-calf cattle even carried a trigger warning for viewers as it was that distressing. My heart breaks for Wyn and Enid Davies, and for every farmer and their family who are suffering under the dark cloud of TB. The outpouring of support for the Davieses on social media was only matched by the anger and frustration felt towards their situation. I've long called—both in and outside of this Chamber—for your Welsh Government to change its policy regarding the on-farm slaughter of in-calf cows and heifers. There are accepted other ways of doing this that your Government, at the moment, aren't entertaining. You mentioned yesterday that, I quote:
'There is also going to be a technical advisory group'
looking into this policy. Yet we've been talking about this group for months and months, with minimal progress. So, that's just not good enough for these farmers and their families who are suffering. So, please, Minister, can you please stop delaying a decision and abdicating responsibility to a group that's not yet formed, and use the powers that you have as rural affairs Minister to change the policy around the way that in-calf cows and heifers are slaughtered on farm? Give the farmers some hope, please.
Diolch, Weinidog. Fe wnaethoch chi gyfeirio at yr ateb a roesoch yn y pwyllgor. Rhywbeth arall y soniais wrthych amdano oedd yr angen i lobïo Llywodraeth y DU ynghylch pa ffigur yr hoffech chi ei weld ar gyfer y cynllun ffermio cynaliadwy. Nawr, ar y pwynt hwnnw yn y pwyllgor yr wythnos diwethaf, nid oeddech wedi cyflwyno unrhyw sylwadau unigol i'r Trysorlys ynghylch pa arian yr hoffech ei weld i gyflawni'r cynllun ffermio cynaliadwy. Felly, gobeithio bod y llythyr hwnnw ar y ffordd.
Roedd rhaglen nos Lun o Ffermio ar S4C yn dangos realiti creulon TB ar ffermydd Cymru unwaith eto. Roedd rhybudd i wylwyr ynghylch y golygfeydd erchyll o ladd gwartheg a gwartheg cyflo ar y fferm gan fod yr eitem mor ofidus. Mae fy nghalon yn torri dros Wyn ac Enid Davies, a thros bob ffermwr a'u teuluoedd sy'n dioddef dan gwmwl tywyll TB. Yn ogystal â'r gefnogaeth helaeth i'r teulu Davies ar y cyfryngau cymdeithasol, gwelwyd y dicter a'r rhwystredigaeth a deimlid ynghylch eu sefyllfa. Rwyf wedi galw ers tro—yn y Siambr hon a'r tu hwnt iddi—ar eich Llywodraeth i newid ei pholisi ynghylch lladd gwartheg cyflo a heffrod ar y fferm. Mae yna ffyrdd eraill derbyniol o wneud hyn nad yw eich Llywodraeth chi'n eu hystyried ar hyn o bryd. Roeddech chi'n sôn ddoe, ac rwy'n dyfynnu:
'Bydd grŵp cynghori technegol hefyd'
yn edrych ar y polisi hwn. Ac eto rydym wedi bod yn siarad am y grŵp hwn ers misoedd lawer heb fawr o gynnydd. Felly, nid yw hynny'n ddigon da i'r ffermwyr hyn a'u teuluoedd sy'n dioddef. Felly, os gwelwch yn dda, Weinidog, a allwch chi roi'r gorau i oedi penderfyniad a throsglwyddo cyfrifoldeb i grŵp nad yw wedi'i ffurfio eto, a defnyddio'r pwerau sydd gennych chi fel Gweinidog materion gwledig i newid y polisi ynghylch y ffordd y mae gwartheg cyflo a heffrod yn cael eu lladd ar y fferm? Rhowch ychydig o obaith i'r ffermwyr, os gwelwch yn dda.
So, I absolutely understand the distress that the event that you referred to that was shown on Ffermio causes to a farmer and their family—absolutely understand that. And it's not just the technical advisory group; whilst I'm asking them to consider it again, we did look at this, prior to you coming to the Senedd. We did look at this with the agricultural sector, because I absolutely understand how horrendous it must be to see that on-farm slaughter. But, unfortunately, we didn't make much progress, and this is why I'm asking the technical advisory group to have a look at this as a matter of urgency. We're also seeking views from the farming unions—of course, the farming unions have discussed this with me—and other industry representatives, so that they can present to the technical advisory group exactly what they think is needed. In some cases, unfortunately, on-farm slaughter is unavoidable if cattle cannot be transported to an abattoir, or if they're unfit for human consumption. However, I think removing TB-infected cattle from the farm as soon as possible is obviously a key element of our TB eradication programme. And I go back to what I was saying about having to work in partnership—everyone together, not just Government alone—to ensure that we do get a TB-free Wales.
Rwy'n deall yn llwyr y trallod y mae'r digwyddiad y cyfeirioch chi ato a welwyd ar Ffermio yn ei achosi i ffermwyr a'u teuluoedd—rwy'n llwyr ddeall hynny. Ac nid y grŵp cynghori technegol yn unig ydyw; er fy mod yn gofyn iddyn nhw ei ystyried eto, fe wnaethom edrych ar hyn cyn i chi ddod i'r Senedd. Fe wnaethom edrych ar hyn gyda'r sector amaethyddol, oherwydd rwy'n deall yn iawn pa mor erchyll yw gweld lladd ar y fferm. Ond yn anffodus, ni wnaethom lawer o gynnydd, a dyna pam rwy'n gofyn i'r grŵp cynghori technegol edrych ar hyn ar frys. Rydym hefyd yn gofyn am farn gan yr undebau ffermio—wrth gwrs, mae'r undebau ffermio wedi trafod hyn gyda mi—a chynrychiolwyr eraill y diwydiant, fel y gallant gyflwyno i'r grŵp cynghori technegol beth yn union y credant fod ei angen. Mewn rhai achosion, yn anffodus, ni ellir osgoi lladd ar y fferm os na ellir cludo gwartheg i ladd-dy, neu os nad ydynt yn addas i'w bwyta gan bobl. Fodd bynnag, rwy'n credu bod cael gwared ar wartheg sydd wedi'u heintio â TB o'r fferm cyn gynted â phosibl yn amlwg yn elfen allweddol o'n rhaglen dileu TB. Ac rwy'n mynd yn ôl at yr hyn a ddywedais am orfod gweithio mewn partneriaeth—pawb gyda'n gilydd, nid Llywodraeth yn unig—er mwyn sicrhau ein bod ni'n cael Cymru sy'n rhydd o TB.
Llefarydd Plaid Cymru, Llyr Gruffydd.
Plaid Cymru spokesperson, Llyr Gruffydd.
Diolch, Llywydd. Back in December, Minister, in scrutiny committee, I asked you in what way will the sustainable farming scheme recognise the potential devaluation of farmland caused by the requirement to plant trees on it. Because, obviously, there's a significant difference in value between good-quality, productive agricultural land and land that's been planted over with trees. Now, you couldn't answer my question then. You've had a bit of time to think about it; I wonder whether you could answer me today. Where in the proposed new system is that devaluation, or that loss of the value of farmland, recognised?
Diolch, Lywydd. Weinidog, yn ôl ym mis Rhagfyr yn y pwyllgor craffu, gofynnais i chi ym mha ffordd y bydd y cynllun ffermio cynaliadwy yn cydnabod y perygl o ostwng gwerth tir fferm yn sgil y gofyniad i blannu coed arno. Oherwydd, yn amlwg, mae gwahaniaeth sylweddol rhwng gwerth tir amaethyddol cynhyrchiol o ansawdd da a gwerth tir lle cafodd coed eu plannu. Ni allech ateb fy nghwestiwn bryd hynny. Rydych wedi cael ychydig o amser i feddwl amdano; tybed a allwch chi ei ateb heddiw. Ble yn y system newydd arfaethedig y caiff dibrisio neu golli gwerth tir fferm ei gydnabod?
We are looking at all of the economic analysis of the sustainable farming scheme. We've started to prepare for that. We've had a great deal of analysis done. The analysis that we have done is not going to be reflected in the final scheme, once that comes in, in just over 12 months now. But the modelling that we've done is to provide us with evidence to inform the design of the scheme, and, obviously, we have to take things into consideration, like reduction in stocking, looking at land, as you say, looking at farm business income, looking at agricultural output, looking at what farm labour will be required. So, all that is part of the economic analysis.
Rydym yn edrych ar yr holl ddadansoddiad economaidd o'r cynllun ffermio cynaliadwy. Rydym wedi dechrau paratoi ar gyfer hynny. Rydym wedi cael llawer iawn o ymchwil wedi'i wneud. Ni fydd y dadansoddiad a wnaethom yn cael ei adlewyrchu yn y cynllun terfynol pan gaiff ei gyflwyno, mewn ychydig dros 12 mis bellach. Ond mae'r modelu a wnaethom yn mynd i ddarparu tystiolaeth i lywio'r modd y caiff y cynllun ei lunio, ac yn amlwg, mae'n rhaid inni ystyried pethau fel lleihau stoc, edrych ar dir, fel y dywedwch, edrych ar incwm busnes ffermydd, edrych ar allbwn amaethyddol, edrych ar ba lafur fferm fydd ei angen. Felly, mae hyn i gyd yn rhan o'r dadansoddiad economaidd.
But not necessarily reflected in the final scheme—is that what you're saying? Because, clearly, if you want people to sign up to the sustainable farming scheme—and it's something we all want to see, in terms of the outcomes for nature and climate and the wider public good—then they need to be encouraged to do so. Failure to recognise a devaluation in land value will be driving people away from the scheme. So, I think it's imperative on you as a Government to be able to explicitly answer that question when the time comes for you to be able to do so.
And we can debate and discuss, as we are doing, the proposal for 10 per cent tree cover, which—. Losing 10 per cent of your productive land invariably will have an impact on farm viability. We look at the nitrate vulnerable zones regulations—huge capital investment required for many farms, which they can ill afford. Many will have to de-stock, and that, again, will chip away at the viability of their farm. Bovine TB can have a paralysing effect on farm businesses, and, of course, can have huge consequences in terms of mental health, as we've so graphically seen broadcast this week.
Now, we can discuss these individual Government policies in their own right, but do you not accept that there's a cumulative impact at play here? Individually, they're chipping away at the industry, but, coming together, they could potentially be a hammer blow for people's livelihoods. So, can I ask: what assessment has the Government made of the situation in the round? How are you assessing the cumulative impact of all of your policies on the industry, which, understandably at the minute, feels under siege?
Ond nid o reidrwydd yn cael ei adlewyrchu yn y cynllun terfynol—ai dyna rydych chi'n ei ddweud? Oherwydd yn amlwg, os ydych chi am i bobl gofrestru ar gyfer y cynllun ffermio cynaliadwy—ac mae'n rhywbeth rydym i gyd eisiau ei weld, o ran y canlyniadau i natur a'r hinsawdd a lles ehangach y cyhoedd—mae angen eu hannog i wneud hynny. Bydd methu cydnabod gostyngiad yng ngwerth tir yn gwneud i bobl droi eu cefnau ar y cynllun. Felly, rwy'n credu ei bod yn hanfodol eich bod chi fel Llywodraeth yn gallu ateb y cwestiwn hwnnw'n benodol pan ddaw'r amser i chi allu gwneud hynny.
A gallwn drafod a thrafod, fel y gwnawn, y cynnig ar gyfer gorchudd coed 10 y cant, sydd—. Bydd colli 10 y cant o'ch tir cynhyrchiol yn anochel yn cael effaith ar hyfywedd fferm. Edrychwn ar y rheoliadau parthau perygl nitradau—buddsoddiad cyfalaf enfawr sy'n ofynnol gan lawer o ffermydd, a rhywbeth y byddant yn ei chael hi'n anodd ei fforddio. Bydd yn rhaid i lawer ddad-stocio, a bydd hynny, unwaith eto, yn erydu hyfywedd eu fferm. Gall TB buchol gael effaith barlysol ar fusnesau fferm, ac wrth gwrs, gall arwain at ganlyniadau enfawr i iechyd meddwl, fel y gwelsom mor glir ar y rhaglen yr wythnos hon.
Nawr, gallwn drafod polisïau unigol y Llywodraeth ar eu pen eu hunain, ond onid ydych yn derbyn bod effaith gronnol ar waith yma? Yn unigol, maent yn erydu'r diwydiant, ond gyda'i gilydd, gallent fod yn ergyd drom i fywoliaeth pobl. Felly, a gaf fi ofyn: pa asesiad y mae'r Llywodraeth wedi'i wneud o'r sefyllfa yn gyffredinol? Sut ydych chi'n asesu effaith gronnol eich holl bolisïau ar y diwydiant, sydd, yn ddealladwy ar hyn o bryd, yn teimlo dan warchae?
Thank you. I think you make an important point—and I think you made it in committee—about the cumulative impact. And if we look at the cumulative impact of events that are outside our control—so, if you look at leaving the European Union, the COVID pandemic, the war in Ukraine, the cost of living, all that has had a cumulative impact on all of our economies, but, as you say, the agricultural sector as well. And, obviously, it is a time of great uncertainty and instability, and part of ensuring that the BPS payment was the same was to try and provide a bit of stability for our farmers.
But I do accept that, obviously, we're having to bring forward new policies, particularly around the sustainable farming scheme. You're probably aware that, at the moment, my officials are out there doing roadshows with farmers to make sure that the questions they have are answered face to face. I think that's really important, and we've seen really significant attendances. I think we've had three—I think today is the fourth workshop—and every one of them has exceeded the number of people that have been registered, which I think is really positive, and certainly the feedback I've had back.
So, as I say, we've done the modelling assessment around the economic analysis, which was on the pre-consultation, if you like. There will be a further one on the analysis that we have following the consultation responses, following the roadshows, ahead of that final design of the scheme. And it's really important that we take all that information into account.
You referred to agricultural pollution regulations, which I know you agree are very much needed, and it's really important that we work with the sector. And, again, I've been really fortunate to be able, within the cuts that I've had to my budget, to protect the money to help farmers, who, as you say, have to do significant work to ensure they meet the regulations. However, what I've always made clear is I will not put money towards people coming up to the baseline that they should have been at in the first place. But we are looking closely at the cumulative impact of the different policies, because it is a time of great change for our agricultural sector.
Diolch. Rwy'n credu eich bod chi'n gwneud pwynt pwysig—ac rwy'n meddwl eich bod chi wedi ei wneud yn y pwyllgor—am yr effaith gronnol. Ac os edrychwn ar effaith gronnol digwyddiadau sydd y tu hwnt i'n rheolaeth—felly, os edrychwch ar adael yr Undeb Ewropeaidd, pandemig COVID, y rhyfel yn Wcráin, costau byw, popeth sydd wedi cael effaith gronnol ar ein holl economïau, ond fel y dywedwch, y sector amaethyddol hefyd. Ac yn amlwg, mae'n gyfnod o ansicrwydd ac ansefydlogrwydd mawr, a rhan o sicrhau bod y taliad sylfaenol yr un fath oedd ceisio rhoi ychydig o sefydlogrwydd i'n ffermwyr.
Ond rwy'n derbyn ein bod, yn amlwg, yn gorfod cyflwyno polisïau newydd, yn enwedig mewn perthynas â'r cynllun ffermio cynaliadwy. Mae'n debyg eich bod yn ymwybodol fod fy swyddogion ar hyn o bryd allan yn cynnal sioeau teithiol gyda ffermwyr i sicrhau bod y cwestiynau sydd ganddynt yn cael eu hateb wyneb yn wyneb. Rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn, ac rydym wedi gweld niferoedd mawr yn eu mynychu. Rwy'n meddwl ein bod wedi cael tri gweithdy—rwy'n meddwl mai heddiw yw'r pedwerydd—ac mae pob un ohonynt wedi gweld niferoedd mwy a mwy yn cofrestru, sy'n gadarnhaol iawn yn fy marn i, a dyna'n sicr yw'r adborth a gefais yn ôl.
Felly, fel y dywedaf, rydym wedi cynnal yr asesiad modelu o amgylch y dadansoddiad economaidd, a oedd ar y broses cyn ymgynghori, os mynnwch. Bydd un arall ar y dadansoddiad a gawn yn dilyn yr ymatebion i'r ymgynghoriad, yn dilyn y sioeau teithiol, cyn llunio'r cynllun yn derfynol. Ac mae'n bwysig iawn ein bod yn ystyried yr holl wybodaeth honno.
Fe wnaethoch chi gyfeirio at reoliadau llygredd amaethyddol, a gwn eich bod yn cytuno bod eu hangen yn fawr, ac mae'n bwysig iawn ein bod yn gweithio gyda'r sector. Ac unwaith eto, rwyf wedi bod yn ffodus iawn o allu diogelu arian, o fewn y toriadau a gefais i fy nghyllideb, i helpu ffermwyr, sydd, fel y dywedwch, yn gorfod gwneud gwaith sylweddol i sicrhau eu bod yn bodloni'r rheoliadau. Fodd bynnag, rwyf bob amser wedi dweud yn glir na fyddaf yn rhoi arian i bobl gyrraedd y lefel sylfaenol y dylent fod arni yn y lle cyntaf. Ond rydym yn edrych yn ofalus ar effaith gronnol y gwahanol bolisïau, oherwydd mae'n gyfnod o newid mawr i'n sector amaethyddol.
3. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gydag awdurdodau lleol ynghylch cynnal adolygiadau o fridio cŵn anghyfreithlon yn eu hardaloedd? OQ60552
3. What discussions has the Welsh Government had with local authorities regarding holding reviews of the breeding of illegal dogs in their areas? OQ60552
Our capacity to investigate and stop illegal breeding has increased significantly over recent years as a direct result of the Welsh Government-funded local authority enforcement project. Officials meet regularly with Animal Licensing Wales to discuss progress.
Mae ein gallu i ymchwilio ac atal bridio anghyfreithlon wedi cynyddu'n sylweddol dros y blynyddoedd diwethaf o ganlyniad uniongyrchol i'r prosiect gorfodi ar gyfer awdurdodau lleol a ariennir gan Lywodraeth Cymru. Mae swyddogion yn cyfarfod yn rheolaidd gyda Trwyddedu Anifeiliaid Cymru i drafod cynnydd.
Diolch am hwnna. Wel, i ddechrau, buaswn yn hoffi llongyfarch cyngor Caerfyrddin am y gwaith maen nhw wedi ei wneud gyda hyn. Cyhoeddwyd adolygiad o fridio cŵn anghyfreithlon yn yr ardal gan gabinet y cyngor, a nhw, rwy'n deall, ydy'r awdurdod lleol cyntaf yng Nghymru i wneud hyn, felly pob clod iddynt.
Thank you for that. Well, to begin with, I'd like to congratulate Carmarthenshire County Council for the work that they've done on this issue. They announced a review of the breeding of illegal dogs in the area by the council cabinet, and I understand that they are the first local authority in Wales to do this, so all praise is due to them.
Research from RSPCA Cymru shows that Caerphilly council received the third highest number of enquiries into dog breeding in 2022, and Carmarthenshire and Cardiff councils received yet more. Now, while the majority of investigations into these enquiries resulted in no further action, six resulted in formal action and two prosecutions were also undertaken. Caerphilly is the only local authority to have undertaken prosecutions relevant to illegal dog breeding, aside from Carmarthenshire, in 2022. I do commend them for the work that they've done. Of course, there have been a number of fatalities in recent years in the area. What do you think the Welsh Government can do, in terms of doing more to encourage councils across Wales to do more to tackle this issue, particularly in terms of conducting reviews into illegal dog breeding to prevent these appalling fatalities happening in the first place? Diolch.
Mae ymchwil gan RSPCA Cymru yn dangos mai cyngor Caerffili a gafodd y nifer uchaf ond dau o ymholiadau i fridio cŵn yn 2022, a bod cynghorau sir Gaerfyrddin a Chaerdydd wedi cael mwy na hynny. Nawr, er na wnaeth mwyafrif yr ymchwiliadau i'r ymholiadau hyn arwain at gamau pellach, arweiniodd chwech at gamau ffurfiol a chafwyd dau erlyniad hefyd. Caerffili yw'r unig awdurdod lleol i gael erlyniadau sy'n berthnasol i fridio cŵn yn anghyfreithlon yn 2022, ar wahân i sir Gaerfyrddin. Rwy'n eu canmol am y gwaith a wnaethant. Wrth gwrs, gwelwyd nifer o farwolaethau yn yr ardal yn y blynyddoedd diwethaf. Beth arall y gall Llywodraeth Cymru ei wneud yn eich barn chi i annog cynghorau ledled Cymru i wneud mwy i fynd i'r afael â'r mater hwn, yn enwedig mewn perthynas â chynnal adolygiadau i fridio cŵn anghyfreithlon er mwyn atal y marwolaethau echrydus hyn rhag digwydd yn y lle cyntaf? Diolch.
Thank you. Well, you do raise a very important point, and, as I say, we've had the local authority enforcement project, which I do think has led to best practice being shared, perhaps, in a way that it wasn't before. And I think it is really important that every local authority has the opportunity to undertake the inspections at dog breeding premises. And I think those visits, in particular, have led to a big change at the premises that have been visited. The teams led operations at ports across Wales, because I think that will really help with our local authorities as well. So, I am very keen that we continue the project. Obviously, I'm looking at what more we can do. You mentioned, sadly, the fatalities that we've seen in Caerphilly. You'll be aware I had the responsible dog ownership summit. I'm very keen to have a further one next year, because, whilst we haven't got all the levers, it's really important that we use the ones we do have in Wales.
Diolch. Wel, rydych chi'n codi pwynt pwysig iawn, ac fel y dywedais, rydym wedi cael prosiect gorfodi ar gyfer awdurdodau lleol, sydd, yn fy marn i, wedi arwain at rannu arferion gorau mewn ffordd nas gwelsom o'r blaen o bosibl. Ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn fod pob awdurdod lleol yn cael cyfle i gynnal yr arolygiadau mewn lleoliadau bridio cŵn. Ac rwy'n credu bod yr ymweliadau hynny, yn arbennig, wedi arwain at newid mawr yn y lleoliadau yr ymwelwyd â nhw. Arweiniodd y timau weithgarwch mewn porthladdoedd ledled Cymru, oherwydd rwy'n credu y bydd hynny'n help mawr gyda'n hawdurdodau lleol hefyd. Felly, rwy'n awyddus iawn i barhau â'r prosiect. Yn amlwg, rwy'n edrych ar beth arall y gallwn ei wneud. Roeddech chi'n sôn am y marwolaethau a welsom yng Nghaerffili. Fe fyddwch chi'n ymwybodol fy mod wedi cael uwchgynhadledd ar berchnogaeth gyfrifol ar gŵn. Rwy'n awyddus iawn i gael un arall y flwyddyn nesaf, oherwydd, er nad yw'r holl ysgogiadau ar gael at ein defnydd, mae'n bwysig iawn ein bod yn defnyddio'r rhai sydd gennym yng Nghymru.
Minister, illegal dog breeding is a major cause of concern for many across Wales and remains a prevalent animal welfare issue. This can be seen in the number of enquiries made to local authorities about illegal dog breeding, rising from 372 in 2021 to 465 in 2022. With Carmarthenshire County Council now launching a review into illegal dog breeding, I do sincerely hope that more local authorities will follow suit. Giving councillors the opportunity to accompany officers on searches of suspected illegal dog breeding premises will, hopefully, provide people with a better understanding of the issue. So, Minister, in light of Carmarthenshire council's decision, will you be encouraging other local authorities, including all of the ones in south-east Wales, to follow in their footsteps? And will the Welsh Government be making more funding available to local authorities to enforce the new rules on abandoned and stray American XL bullies? Thank you.
Weinidog, mae bridio cŵn anghyfreithlon yn achos pryder mawr i lawer ledled Cymru ac mae'n parhau i fod yn fater lles anifeiliaid sy'n codi ei ben yn aml. Gellir gweld hyn yn nifer yr ymholiadau a wnaed i awdurdodau lleol am fridio cŵn yn anghyfreithlon, a gododd o 372 yn 2021 i 465 yn 2022. Gyda Chyngor Sir Caerfyrddin bellach yn lansio adolygiad i fridio cŵn anghyfreithlon, rwy'n mawr obeithio y bydd mwy o awdurdodau lleol yn dilyn eu hesiampl. Gobeithio y bydd rhoi cyfle i gynghorwyr fynd gyda swyddogion ar chwiliadau o safleoedd y tybir eu bod yn bridio cŵn yn anghyfreithlon yn rhoi gwell dealltwriaeth o'r broblem i bobl. Felly, Weinidog, yng ngoleuni penderfyniad Cyngor Sir Caerfyrddin, a wnewch chi annog awdurdodau lleol eraill, gan gynnwys pob un o'r rhai yn ne-ddwyrain Cymru, i ddilyn ôl eu traed? Ac a fydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod mwy o gyllid ar gael i awdurdodau lleol orfodi'r rheolau newydd ar gŵn crwydr bully XL Americanaidd, a rhai a adawyd? Diolch.
Well, in relation to the last part of your question, the UK Government are funding that. We don't have to fund that; it was the UK Government. The Dangerous Dogs Act 1991 is a reserved matter. It's a piece of UK Government legislation, so they are funding that. But I think the point you make around Carmarthenshire, which Delyth Jewell referred to as well, is really important, and we will certainly be doing all we can to share, as I say, that best practice across Wales. But I do think it's really important to remember that the public have a significant role to play here. If they want to purchase a dog, it's really important that they visit the premises, that they look at the mum of the dog, rather than looking online, for instance, or other areas where, unfortunately, we do see an increase in illegal dog breeding.
Wel, ar ran olaf eich cwestiwn, mae Llywodraeth y DU yn ariannu hynny. Nid oes rhaid i ni ariannu hynny; Llywodraeth y DU sy'n gwneud hynny. Mae Deddf Cŵn Peryglus 1991 yn fater a gadwyd yn ôl. Deddfwriaeth Llywodraeth y DU yw hi, felly nhw sy'n ariannu hynny. Ond rwy'n credu bod y pwynt a wnewch ynglŷn â sir Gaerfyrddin, y cyfeiriodd Delyth Jewell ato hefyd, yn bwysig iawn, a byddwn yn sicr yn gwneud popeth yn ein gallu i rannu arferion gorau ledled Cymru, fel y dywedaf. Ond rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn cofio bod gan y cyhoedd rôl bwysig i'w chwarae yma. Os ydynt am brynu ci, mae'n bwysig iawn eu bod yn ymweld â'r lleoliad, eu bod yn edrych ar fam y ci, yn hytrach nag edrych ar-lein, er enghraifft, neu fannau eraill lle rydym yn gweld cynnydd mewn bridio cŵn anghyfreithlon, yn anffodus.
My concern is not only about the breeding of illegal dogs, but also all dog breeding on estates in accommodation that is unsuitable for dog breeding, which causes the effect of excessive noise in the neighbourhood. We also have badly trained dogs that may not be an illegal breed, but which cause great concern when they run wild in an area. What action does the Welsh Government recommend for dealing with this problem?
Rwy'n pryderu nid yn unig am fridio cŵn anghyfreithlon, ond hefyd am bob math o fridio cŵn ar ystadau mewn mannau sy'n anaddas ar gyfer bridio cŵn, sy'n achosi gormod o sŵn yn y gymdogaeth. Mae gennym gŵn hefyd nad ydynt yn fridiau anghyfreithlon o bosibl, ond sydd wedi'u hyfforddi'n wael ac sy'n achosi pryder mawr pan fyddant yn rhedeg yn wyllt mewn ardal. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu hargymell i fynd i'r afael â'r broblem hon?
Thank you. Well, I go back to what I was saying about the funding that we gave for the enforcement project to be able to allow more inspectors to visit premises, where they can assess the premises and see exactly where dog breeding is taking place. We have seen improvements in dog breeding premises in the way that you referred to.
Diolch. Wel, rwy'n mynd yn ôl at yr hyn a ddywedais am yr arian a roesom i'r prosiect gorfodi i allu caniatáu i fwy o arolygwyr ymweld ag adeiladau, lle gallant asesu'r safle a gweld yn union ble mae bridio cŵn yn digwydd. Rydym wedi gweld gwelliannau mewn safleoedd bridio cŵn yn y ffordd y gwnaethoch chi nodi.
Yes, I'm going to join everybody in welcoming Carmarthenshire council for their inquiry, and, as you said, Minister, the public have to play a part here. It's fairly unbelievable that people buy dogs online. I find that incredible, personally, I have to say, but they do. So, I think there's an area here about education and maybe some of that education could happen in the school, because children are very receptive to understanding buying things online and very receptive to taking those messages back home. And I think that there is perhaps a job for us to do there.
But there's another job, too, with the borders with Ireland and the illegal import of puppies. Goodness knows whether they've been bred illegally or not, but they certainly aren't being traded legally. So, those are the two areas that I would like to see some advance in.
Rwy'n mynd i ymuno â phawb i groesawu ymchwiliad Cyngor Sir Caerfyrddin, ac fel y nodoch chi, Weinidog, mae'n rhaid i'r cyhoedd chwarae eu rhan. Mae'n anghredadwy fod pobl yn prynu cŵn ar-lein. Yn bersonol, rwy'n gweld hynny'n anhygoel, mae'n rhaid imi ddweud, ond maent yn gwneud hynny. Felly, rwy'n credu bod rhywbeth yma ynglŷn ag addysg ac efallai y gallai rhywfaint o'r addysg honno ddigwydd yn yr ysgol, oherwydd mae plant yn barod iawn i ddeall prynu pethau ar-lein ac yn barod iawn i fynd â'r negeseuon hynny yn ôl adref. Ac rwy'n credu efallai fod yna waith i ni ei wneud yn hynny o beth.
Ond mae yna waith arall hefyd gyda'r ffiniau ag Iwerddon a mewnforio cŵn bach yn anghyfreithlon. Dyn a ŵyr a ydynt wedi cael eu bridio'n anghyfreithlon ai peidio, ond yn sicr nid ydynt yn cael eu masnachu'n gyfreithlon. Felly, dyna'r ddau faes yr hoffwn weld cynnydd ynddynt.
Thank you. I did have discussions with the previous Minister for education to see what more we could do in schools. I think you're quite right—it is children. If you think about recycling, it was my children, I remember, when they were in school, who came home telling me about recycling in a way that I had not heard, 25 years ago. So, I think you're right. It's a really good place to be able to start to have that conversation about responsible pet ownership—not just dog ownership.
You're absolutely right about people purchasing dogs online. I just don't understand why a new owner would not want to research the seller and make sure that, in buying a puppy, they saw it with its mother. I think that's a really important piece of research that everyone should do before they purchase a dog.
In relation to the ports, I said in my earlier answer to Delyth Jewell that the local authority enforcement project team have led operations at ports across Wales to ensure that we are right there at the fore, to make sure that we can stop as much illegal puppy smuggling as we can.
Diolch. Cefais drafodaethau gyda'r Gweinidog addysg blaenorol i weld beth arall y gallem ei wneud mewn ysgolion. Rwy'n credu eich bod chi'n iawn—plant yw'r ateb. Os meddyliwch am ailgylchu, rwy'n cofio mai fy mhlant, pan oeddent yn yr ysgol, a ddaeth adref a dweud wrthyf am ailgylchu mewn ffordd nad oeddwn wedi clywed amdani 25 mlynedd yn ôl. Felly, rwy'n credu eich bod chi'n iawn. Mae'n lle da iawn i allu dechrau cael y sgwrs honno am berchnogaeth gyfrifol ar anifeiliaid anwes—nid perchnogaeth ar gŵn yn unig.
Rydych chi'n iawn am bobl yn prynu cŵn ar-lein. Nid wyf yn deall pam na fyddai perchennog newydd eisiau ymchwilio i'r gwerthwr a sicrhau eu bod, wrth brynu ci bach, yn ei weld gyda'i fam. Rwy'n credu bod hwnnw'n waith ymchwil y dylai pawb ei wneud cyn prynu ci.
Mewn perthynas â'r porthladdoedd, dywedais yn fy ateb cynharach i Delyth Jewell fod tîm prosiect gorfodi awdurdodau lleol wedi arwain gweithgarwch mewn porthladdoedd ledled Cymru i sicrhau ein bod ni yno yn y blaen, er mwyn sicrhau y gallwn atal cymaint o smyglo cŵn bach anghyfreithlon ag y gallwn.
4. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y cymorth sydd ar gael i ffermwyr sy'n dioddef iechyd meddwl gwael? OQ60561
4. Will the Minister make a statement on the support available for farmers suffering from poor mental health? OQ60561
Thank you. The Welsh Government supports several important activities to aid mental health in our rural communities. These include FarmWell Wales, an information hub on personal and business resilience for farmers and their families, in which I have invested £45,000, and also the farm support group, which brings together farming charities in Wales.
Diolch. Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi nifer o weithgareddau pwysig i gynorthwyo iechyd meddwl yn ein cymunedau gwledig. Mae'r rhain yn cynnwys FarmWell Cymru, hyb gwybodaeth ar wytnwch personol a busnes i ffermwyr a'u teuluoedd, lle rwyf wedi buddsoddi £45,000, a hefyd y grŵp cymorth ffermydd, sy'n dod ag elusennau ffermio yng Nghymru ynghyd.
Thank you very much, Minister. I know that you are very passionate about this particular agenda, and there is a new cross-Government mental health strategy being formed, led by Lynne Neagle. I think it's important that the loneliness and isolation of people in the agriculture sector is a feature of that strategy, and would you agree that it's vitally important that those groups and organisations that provide opportunities for socialising are maintained? And would you be able to outline some of the support that the Welsh Government gives to farmers, and the entire agriculture sector, where there is a prevalence of poor mental health and, tragically, there is also a large incidence of suicide?
Diolch yn fawr iawn, Weinidog. Rwy'n gwybod eich bod yn angerddol iawn am yr agenda benodol hon, a bod strategaeth iechyd meddwl trawslywodraethol newydd yn cael ei ffurfio, dan arweiniad Lynne Neagle. Rwy'n credu ei bod yn bwysig fod unigrwydd ac ynysigrwydd pobl yn y sector amaeth yn nodwedd o'r strategaeth honno, ac a fyddech chi'n cytuno ei bod yn hanfodol bwysig fod y grwpiau a'r sefydliadau sy'n darparu cyfleoedd i gymdeithasu yn cael eu cynnal? Ac a fyddech chi'n gallu amlinellu peth o'r cymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i ffermwyr, a'r sector amaeth gyfan, lle ceir llawer o iechyd meddwl gwael, a nifer fawr o hunanladdiadau hefyd, yn drasig iawn?
Thank you. I'm fully aware that farmers face many barriers, including uncertainty, isolation and loneliness, and that obviously has a detrimental impact on mental well-being. I mentioned some of the funding that I gave in my original answer to you. We do support a number of important activities to aid mental health in our rural communities, and one such activity is the Wales Farm Support Group, which brings together several farming charities under one umbrella. I try to meet with them as often as I can. I met with them at the winter fair last, and during the COVID pandemic I met with them monthly, because we saw a huge increase in the number of calls to all the charities. As you say, we are looking at a new mental health charity across the Welsh Government, and my officials, alongside the Deputy Minister for Mental Health's officials, are working together to ensure that any new strategy absolutely endeavours to support rural and farming communities.
Diolch. Rwy'n gwbl ymwybodol fod ffermwyr yn wynebu llawer o rwystrau, gan gynnwys ansicrwydd, ynysigrwydd ac unigrwydd, ac mae hynny'n amlwg yn cael effaith niweidiol ar les meddyliol. Soniais am rywfaint o'r arian a roddais yn fy ateb gwreiddiol i chi. Rydym yn cefnogi nifer o weithgareddau pwysig i gynorthwyo iechyd meddwl yn ein cymunedau gwledig, ac un gweithgaredd o'r fath yw Grŵp Cymorth Ffermydd Cymru, sy'n dod â nifer o elusennau ffermio ynghyd o dan un ymbarél. Rwy'n ceisio cyfarfod â nhw mor aml ag y gallaf. Fe wneuthum eu cyfarfod yn y ffair aeaf ddiwethaf, ac yn ystod pandemig COVID byddwn yn cyfarfod â nhw bob mis, oherwydd gwelsom gynnydd enfawr yn nifer y galwadau i'r holl elusennau. Fel y dywedwch, rydym yn edrych ar strategaeth iechyd meddwl newydd ar draws Llywodraeth Cymru, ac mae fy swyddogion, ochr yn ochr â swyddogion y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl, yn gweithio gyda'i gilydd i sicrhau bod unrhyw strategaeth newydd yn sicr yn ymdrechu i gefnogi cymunedau gwledig a ffermio.
I'm grateful to Ken Skates for raising this important issue here today, and, as you've highlighted, Minister, there are several good charities doing some great work in this area already, and I point to the Farm Safety Foundation and the DPJ Foundation, who have the 24-hour confidential helpline as well, of course. The Welsh Government's support for groups like this is really important. When I speak to farmers and they highlight some of their mental health worries with me, they often point to Welsh Government policy decisions impacting on their mental health. Take the example of your current bovine tuberculosis policy, which really has had, and still continues to have, a terrifying impact on the well-being of many farmers across Wales. So, Minister, I would like to know a bit about—. When you are implementing policies that are impacting farmers, what impact assessment are you taking on the mental health of our farmers when you're looking at these policy decisions?
Rwy'n ddiolchgar i Ken Skates am godi'r mater pwysig hwn yma heddiw, ac fel y nodwyd gennych, Weinidog, mae sawl elusen dda yn gwneud gwaith gwych yn y maes hwn eisoes, ac rwy'n cyfeirio at y Sefydliad Diogelwch Fferm a Sefydliad DPJ, sydd â'r llinell gymorth gyfrinachol 24 awr hefyd wrth gwrs. Mae cefnogaeth Llywodraeth Cymru i grwpiau fel hyn yn bwysig iawn. Pan fyddaf yn siarad â ffermwyr ac yn clywed am rai o'u pryderon iechyd meddwl, maent yn aml yn nodi bod penderfyniadau polisi Llywodraeth Cymru'n effeithio ar eu hiechyd meddwl. Un enghraifft yw eich polisi twbercwlosis buchol presennol, sydd wedi cael, ac sy'n dal i gael effaith frawychus ar les llawer o ffermwyr ledled Cymru. Felly, Weinidog, hoffwn wybod ychydig am—. Pan fyddwch chi'n gweithredu polisïau sy'n effeithio ar ffermwyr, pa asesiad effaith ydych chi'n ei wneud o iechyd meddwl ein ffermwyr wrth edrych ar y penderfyniadau polisi hyn?
Thank you. Well, what I want to do is cause as little stress as possible, and I go back to what I was saying to Llyr Huws Gruffydd—it is really important that you look at the cumulative impact. A lot of the events are outside of my control or outside of the Welsh Government's control, and it has been a time of great uncertainty. Certainly since, I think, the referendum back in 2016, when I came into post—that's when I've watched it more closely—I have seen trade deals done that have caused more stress, and I have seen the impact of the Ukraine war, which has clearly had an impact on the cost of food, fuel, fertilizer. So, it is very important that, when you're looking at policies, you do look at that cumulative impact. But, unfortunately, several of them are outside of our control.
Diolch. Wel, yr hyn rwyf am ei wneud yw achosi cyn lleied o straen â phosibl, ac rwy'n mynd yn ôl at yr hyn roeddwn i'n ei ddweud wrth Llyr Huws Gruffydd—mae'n bwysig iawn eich bod chi'n edrych ar yr effaith gronnol. Mae llawer o'r digwyddiadau y tu hwnt i fy rheolaeth neu y tu hwnt i reolaeth Llywodraeth Cymru, ac mae wedi bod yn gyfnod o ansicrwydd mawr. Yn sicr ers y refferendwm yn ôl yn 2016, pan ddeuthum i'r swydd—pan wyf wedi bod yn ei wylio'n agosach—gwelais gytundebau masnach yn cael eu gwneud sydd wedi achosi mwy o straen, a gwelais effaith rhyfel Wcráin, sy'n amlwg wedi cael effaith ar gost bwyd, tanwydd, gwrtaith. Felly, pan fyddwch chi'n edrych ar bolisïau, mae'n bwysig iawn eich bod chi'n edrych ar yr effaith gronnol honno. Ond yn anffodus, mae rhai ohonynt y tu hwnt i'n rheolaeth ni.
Wrth sôn am unigrwydd, gyda llaw, mae'n werth pwyntio allan nad ydy o’n help fod tafarndai gwledig yn cau, y llefydd lle'r oedd nifer o ffermwyr yn mynd ac yn rhannu gofidiau, a bellach dyw’r canolfannau hynny ddim yno. Felly, mi fuasai fo’n dda o beth gweld mwy o gymorth yn mynd i fusnesau gwledig fel hynny.
Ta waeth, i bwynt fy nghwestiwn atodol, wrth gwrs, mae ffermio yn ffordd o fyw yma yng Nghymru, ond maen nhw hefyd yn fusnesau bach. Nid yn unig mae'n rhaid i'r ffermwr edrych ar ôl yr anifeiliaid a hefyd y tir, ond hefyd mae'n rhaid cael milfeddygon i ddod i mewn, mae'n rhaid cadw cyfrifon, mae'n rhaid cofrestru yr anifeiliaid yna, a'r holl bethau eraill—y gwaith papur sylweddol—sydd yn rhaid i ffermwyr ei wneud. A'r straen ychwanegol yna a’r rheoliadau newydd cyson yma sydd yn dod, o ran iechyd a diogelwch, o ran glendid ar y fferm, bob un ohonyn nhw, ar ei ben ei hun, yn gwbl rhesymol, ond yn eu cyfanrwydd yn rhoi pwysau aruthrol ar fusnes bach, sy'n golygu nad yw'r amser, yn aml iawn, neu’r adnoddau gan y ffermwyr i gyflawni'r cyfan ar ben eu hunain, gan roi pwysau meddwl enbyd arnyn nhw ac yn golygu bod nifer fawr yn gweld nad oes ffordd allan o'r boen meddwl yna. Felly, o ran y gwaith ychwanegol yna, y gwaith papur, cofrestru ac yn y blaen, pa gymorth ychwanegol yr ydych chi’n ei roi i ffermwyr yn y maes yna er mwyn tynnu’r baich ychwanegol yna oddi ar eu hysgwyddau a galluogi ffermwyr i ffermio?
Talking of loneliness, it's worth pointing out that it doesn't help that rural pubs are closing, those places where many farmers would go and share their concerns, and those centres are no longer available, very often. So, it would be good to see more support provided to rural businesses of those kinds.
But, to the point of my supplementary, of course, farming is a way of life here in Wales, but they're also small businesses. Not only does the farmer have to care for livestock and the land, but they also need vets, they need to keep accounts, they need to register those animals, along with all of those other things—that significant paperwork—that farmers have to undertake. And that additional stress, along with constant new regulations coming in, in terms of health and safety, farm hygiene, all of them entirely reasonable on their own, but, as a whole, putting huge pressures on a small business, it often means that the time or the resources aren't available to deliver all of that alone, which then causes great stress and means that many find that there is no way out of this anxiety. So, in terms of that additional work of registration and all the paperwork and so on, what additional support do you provide to farmers in order to remove that additional burden from their shoulders and to enable farmers to farm?
Well, everything we've done since we've left the European Union—. If you asked farmers why, in general, they voted to leave the European Union, one of the biggest answers was the bureaucracy. So, it was vitally important to me that any paperwork that we brought in we tried to streamline, we tried to make sure—because most farmers are online now, there are no two ways about it; I've seen a huge increase in the number of farms that have gone online in the past five years, for certain—that we make it easier for them. We're trying to use tested systems. Rural Payments Wales is very well known to our farmers, so with any new schemes that we bring in, we look to use a system that they are used to to try and reduce that stress.
Wel, popeth a wnaethom ers inni adael yr Undeb Ewropeaidd—. Pe baech yn gofyn i ffermwyr yn gyffredinol pam y gwnaethant bleidleisio i adael yr Undeb Ewropeaidd, un o'r atebion mwyaf oedd y fiwrocratiaeth. Felly, roedd hi'n hanfodol bwysig i mi ein bod yn symleiddio unrhyw waith papur a gâi ei gyflwyno gennym, ac fe wnaethom geisio gwneud yn siŵr—gan fod y rhan fwyaf o ffermwyr ar-lein nawr, nid oes unrhyw amheuaeth am hynny; gwelais gynnydd enfawr yn nifer y ffermydd sydd wedi mynd ar-lein yn y pum mlynedd diwethaf yn sicr—ein bod yn ei wneud yn haws iddynt. Rydym yn ceisio defnyddio systemau sydd wedi'u profi. Mae Taliadau Gwledig Cymru yn gyfarwydd iawn i'n ffermwyr, felly gydag unrhyw gynlluniau newydd a gyflwynwn, rydym yn ceisio defnyddio system y maent wedi arfer â hi i geisio lleihau'r straen.
Good afternoon, Minister. I just really wanted to continue the discussion around the pressures on farmers, as has been mentioned by Mabon ap Gwynfor, in terms of the extra paperwork. I wouldn't disagree with you at all that a major stress has been the pressures on farmers in leaving the European Union, but there are also additional pressures around the paperwork that the Welsh Government has put on farmers. So, just in the last 12 to 18 months, we've seen the control of agricultural pollution, we've seen Habitat Wales regulations and the problems there with the mapping difficulties. Tuberculosis—the paperwork for testing is excessive. There's the sustainable farming scheme and the concern at the sustainability, particularly around the 10 per cent tree requirement. Also, I raised last week that paperwork is dropping into farmers' letterboxes around land valuation tax, which is again just putting an extra stress on them. And that's on top of what are everyday expectations around paperwork and bills that all of us have to cope with. In conversation with farmers, I know many of us have heard that these are real stresses for them. So, I do hope that the Welsh Government will do more to reassure farmers that any fresh red tape from the Welsh Government will not exacerbate the considerable mental health pressures that farmers are already facing. Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Weinidog. Roeddwn eisiau parhau â'r drafodaeth ynghylch y pwysau ar ffermwyr, fel y crybwyllwyd gan Mabon ap Gwynfor, o ran y gwaith papur ychwanegol. Ni fuaswn yn anghytuno â chi o gwbl mai un o'r prif achosion straen yw'r pwysau ar ffermwyr wrth adael yr Undeb Ewropeaidd, ond mae pwysau ychwanegol hefyd gyda'r gwaith papur y mae Llywodraeth Cymru wedi'i greu i ffermwyr. Felly, yn ystod y 12 i 18 mis diwethaf yn unig, rydym wedi gweld rheoli llygredd amaethyddol, rydym wedi gweld rheoliadau Cynefin Cymru a'r problemau yno gyda'r anawsterau mapio. Twbercwlosis—mae'r gwaith papur ar gyfer profi yn ormodol. Mae'r cynllun ffermio cynaliadwy a'r pryder ynghylch cynaliadwyedd, yn enwedig ynghylch y gofyniad coed o 10 y cant. Hefyd, yr wythnos diwethaf soniais fod gwaith papur yn cyrraedd blychau llythyrau ffermwyr ynghylch treth gwerth tir, sydd unwaith eto'n rhoi straen ychwanegol arnynt. A hynny ar ben disgwyliadau bob dydd gyda gwaith papur a biliau y mae'n rhaid i bob un ohonom ymdopi â nhw. Wrth sgwrsio â ffermwyr, rwy'n gwybod bod llawer ohonom wedi clywed bod y rhain yn peri straen go iawn iddynt. Felly, rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn gwneud mwy i sicrhau ffermwyr na fydd unrhyw fiwrocratiaeth newydd gan Lywodraeth Cymru yn gwaethygu'r pwysau iechyd meddwl sylweddol y mae ffermwyr eisoes yn ei ddioddef. Diolch yn fawr iawn.
Thank you. Well, that's certainly been my aim. I remember saying to officials that if we increased the bureaucracy around what you've got for the basic payment scheme and if it was more for the sustainable farming scheme, that would not be a good thing at all. I think, in relation to your comments around Habitat Wales, there certainly were issues with mapping. But, in some ways, we can learn those lessons ahead of SFS, and perhaps it was better that it happened with a smaller scheme. It would have been better if it hadn't happened at all, but unfortunately it has happened. But it's really important that lessons have been learnt and I've certainly had assurance from officials that that is the case.
I do have to say, if you're in receipt of public money, we have to make sure that we can account for it. Opposition Members—well, any Member here—would be the first to criticise Ministers and the Government if we weren't able to account for that public money, so, unfortunately, when you are in receipt of public money, in whatever form of support or subsidy, it is really important that the paperwork is correct. And I absolutely understand, as someone who hates doing anything official—it just builds up and builds up—that it does cause a level of stress when—I think Mabon ap Gwynfor put it very clearly—you're looking after animals, you're running a business, you're looking after a home, you've got a family, et cetera, and it's just another worry. So, it is really important that we streamline it as much as we can.
Diolch. Yn sicr, dyna yw fy nod. Rwy'n cofio dweud wrth swyddogion, pe byddem yn cynyddu'r fiwrocratiaeth o amgylch yr hyn sydd gennych ar gyfer y cynllun taliadau sylfaenol a phe bai'n fwy ar gyfer y cynllun ffermio cynaliadwy, ni fyddai hynny'n beth da o gwbl. Ar eich sylwadau ynghylch Cynefin Cymru, yn sicr roedd problemau gyda mapio. Ond mewn rhai ffyrdd, gallwn ddysgu'r gwersi hynny cyn y cynllun ffermio cynaliadwy, ac efallai ei bod hi'n well ei fod wedi digwydd gyda chynllun llai. Byddai wedi bod yn well pe na bai wedi digwydd o gwbl, ond yn anffodus mae wedi digwydd. Ond mae'n bwysig iawn fod gwersi wedi'u dysgu ac rwy'n sicr wedi cael sicrwydd gan swyddogion fod hynny wedi digwydd.
Mae'n rhaid imi ddweud, os ydych chi'n derbyn arian cyhoeddus, mae'n rhaid inni sicrhau y gallwn roi cyfrif amdano. Aelodau'r gwrthbleidiau—wel, unrhyw Aelod yma—fyddai'r cyntaf i feirniadu Gweinidogion a'r Llywodraeth pe na baem yn gallu rhoi cyfrif am yr arian cyhoeddus hwnnw, felly, yn anffodus, pan fyddwch yn derbyn arian cyhoeddus, ar ba bynnag ffurf o gymorth neu gymhorthdal, mae'n bwysig iawn fod y gwaith papur yn gywir. Ac rwy'n deall yn llwyr, fel rhywun sy'n casáu gwneud unrhyw beth swyddogol—mae'n cronni ac yn cronni—ei fod yn achosi lefel o straen—rwy'n meddwl bod Mabon ap Gwynfor wedi ei ddisgrifio'n glir iawn—pan fyddwch chi'n edrych ar ôl anifeiliaid, yn rhedeg busnes, yn edrych ar ôl cartref, pan fydd gennych deulu, ac yn y blaen, ac mae'n boen meddwl arall eto. Felly, mae'n bwysig iawn ein bod yn ei symleiddio cymaint ag y gallwn.
5. Sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i hyrwyddo perchnogaeth gyfrifol ar gŵn? OQ60576
5. How is the Welsh Government working to promote responsible dog ownership? OQ60576
Diolch. I hosted a multi-agency summit in October to discuss responsible dog ownership and what can be done using the levers available to Wales. I issued a written statement on 6 December, setting out our next steps, both for the welfare of dogs and the safety of the public.
Diolch. Cynhaliais uwchgynhadledd amlasiantaethol ym mis Hydref i drafod perchnogaeth gyfrifol ar gŵn a’r hyn y gellir ei wneud gan ddefnyddio’r ysgogiadau sydd ar gael i Gymru. Cyhoeddais ddatganiad ysgrifenedig ar 6 Rhagfyr, yn nodi ein camau nesaf, er lles cŵn ac er diogelwch y cyhoedd.
Minister, last October in the St Julian's area of Newport East, there was an attack by an XL bully dog on a delivery driver, which left that driver in fear for his life. There are many examples, I know, across Wales, unfortunately. So, we obviously need to think about how we promote more responsible dog ownership. The Royal Society for the Prevention of Cruelty to Animals have been calling on Welsh Government to consider the launch of a Wales-wide public awareness-raising campaign, and that would remind dog owners of their responsibilities and legal obligations whilst also signposting them to relevant advice and online resources, such as the code of practice for the welfare of dogs. That campaign could also advise the wider public on where to turn if they have concerns about dog behaviour, be that their own dog or somebody else's. So, I just wonder what your up-to-date position is, Minister, in terms of whether or not Welsh Government will be carrying out that public awareness-raising campaign, as the RSPCA suggest.
Weinidog, fis Hydref diwethaf yn ardal Sain Silian yn Nwyrain Casnewydd, ymosododd ci bully XL ar yrrwr danfon nwyddau, gan wneud i'r gyrrwr hwnnw ofni am ei fywyd. Gwn fod llawer o enghreifftiau o hyn ledled Cymru, yn anffodus. Felly, yn amlwg, mae angen inni feddwl sut rydym yn hyrwyddo perchnogaeth fwy cyfrifol ar gŵn. Mae’r Gymdeithas Frenhinol er Atal Creulondeb i Anifeiliaid (RSPCA) wedi bod yn galw ar Lywodraeth Cymru i ystyried lansio ymgyrch godi ymwybyddiaeth ymhlith y cyhoedd ledled Cymru, a fyddai’n atgoffa perchnogion cŵn am eu cyfrifoldebau a’u rhwymedigaethau cyfreithiol, gan eu cyfeirio ar yr un pryd at gyngor perthnasol ac adnoddau ar-lein, megis y cod ymarfer er lles cŵn. Gallai’r ymgyrch honno hefyd gynghori’r cyhoedd yn ehangach ble i droi pe bai ganddynt bryderon am ymddygiad cŵn, naill ai am eu ci eu hunain neu gi rhywun arall. Felly, tybed beth yw eich safbwynt diweddaraf, Weinidog, ynglŷn ag a fydd Llywodraeth Cymru yn cynnal yr ymgyrch godi ymwybyddiaeth gyhoeddus honno ai peidio, fel y mae'r RSPCA yn ei awgrymu?
Thank you. Well, the RSPCA were part of the summit that we held back in October. As I mentioned earlier, I'm hoping to hold another summit, maybe not quite on the level we did in October, but I'm hoping to hold another one next month. There were some recommendations that came out of that summit for us, so, for instance, how police forces can reprioritise and report dog-related incidents. So, I've written to all the chief constables. I've also written to all local authorities, so that we can maintain a bit of momentum in this space; I think it's really important that we continue to do that.
You mentioned an attack by an XL bully. I think it's really important to remember that any dog can be dangerous, and responsible ownership is vital for all breeds of dog. My officials are continuing to work closely with third sector organisations, such as the RSPCA, and local authority colleagues to be able to continue to promote responsible dog ownership and to deliver the short, medium and long-term actions that are highlighted in the summit. We do do campaigns; we do our—I've forgotten what it's called now—Paws, Prevent, Protect campaign. We always do that in the run-up to Christmas. Sorry: we have a campaign in the run-up to Christmas, and then Paws, Prevent, Protect is used the rest of the year. So, we already have that. But it's really about reminding prospective purchasers of the need to research their puppy, going back to what I was saying before, to make sure that we are ensuring that owners are responsible. We saw a huge increase in the number of people owning pets during the COVID-19 pandemic and, unfortunately, as we've seen the cost-of-living crisis worsen, we've seen pressures on household budgets, which has brought forward other difficulties.
Diolch. Wel, roedd yr RSPCA yn rhan o’r uwchgynhadledd a gynhaliwyd gennym yn ôl ym mis Hydref. Fel y soniais yn gynharach, rwy'n gobeithio cynnal uwchgynhadledd arall, nid ar yr un lefel a'r un a gynhaliwyd gennym ym mis Hydref efallai, ond rwy'n gobeithio cynnal un arall fis nesaf. Cawsom argymhellion o’r uwchgynhadledd honno, felly, er enghraifft, sut y gall heddluoedd ailflaenoriaethu ac adrodd am ddigwyddiadau sy’n ymwneud â chŵn. Felly, rwyf wedi ysgrifennu at yr holl brif gwnstabliaid. Rwyf hefyd wedi ysgrifennu at bob awdurdod lleol, fel y gallwn gadw ychydig o fomentwm yn y cyswllt hwn; rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn parhau i wneud hynny.
Fe sonioch chi am ymosodiad gan gi bully XL. Credaf ei bod yn wirioneddol bwysig cofio y gall unrhyw gi fod yn beryglus, ac mae perchnogaeth gyfrifol yn hanfodol ar gyfer pob math o gi. Mae fy swyddogion yn parhau i weithio’n agos gyda sefydliadau’r trydydd sector, megis yr RSPCA, a chydweithwyr awdurdodau lleol i allu parhau i hyrwyddo perchnogaeth gyfrifol ar gŵn ac i gyflawni’r camau gweithredu tymor byr, canolig a hir a nodir yn yr uwchgynhadledd. Rydym yn cynnal ymgyrchoedd; rydym yn cynnal ein hymgyrch—rwyf wedi anghofio ei henw—Aros, Atal, Amddiffyn. Rydym bob amser yn gwneud hynny yn y cyfnod cyn y Nadolig. Mae'n ddrwg gennyf: mae gennym ymgyrch yn y cyfnod cyn y Nadolig, ac yna defnyddir Aros, Atal, Amddiffyn dros weddill y flwyddyn. Felly, mae hynny eisoes ar waith gennym. Ond mewn gwirionedd, mae'n ymwneud ag atgoffa darpar brynwyr o'r angen i wneud ymchwil mewn perthynas â'u ci bach, gan fynd yn ôl at yr hyn roeddwn yn ei ddweud ynghynt, a gwneud yn siŵr ein bod yn sicrhau bod perchnogion yn gyfrifol. Gwelsom gynnydd enfawr yn nifer y bobl a oedd yn berchen ar anifeiliaid anwes yn ystod pandemig COVID-19, ac yn anffodus, wrth inni weld yr argyfwng costau byw yn gwaethygu, rydym wedi gweld pwysau ar gyllidebau aelwydydd, sydd wedi arwain at broblemau eraill.
I'd like to commend the UK Conservative Government for ensuring that XL bully dogs must be kept on a lead and muzzled in public. From 1 February this year, it will be illegal to own one unless it has been neutered and microchipped. This was following a number of vicious and, sadly, fatal attacks involving the breed, both on other canines and indeed people. The Minister may be aware that I raised the issue of the XL bully dog breed last year in the Senedd Chamber. In 2023, 43 per cent of dog attacks have been caused by large bully breeds, with 11 confirmed human deaths caused by this breed since 2021. Given these frightening statistics, it is reassuring to see regulations introduced to mitigate this danger, something I called for last year.
However, I am sure the Minister is aware that XL bullies are not the only issue regarding dog ownership in Wales: cruelty to dogs in Wales has tragically increased by 10 per cent last year. In 2022, there were 3,379 reports made to the RSPCA in Wales about cruelty to dogs, compared to 3,065 in 2021, so an increase of around 300. We also saw 579 reports of intentional harm in 2022, with 45 abandonment reports. There was an example in my constituency, in Rhyl, when an underweight dog in an extremely poor condition was abandoned. These statistics paint a sad picture of animal welfare in Wales where, clearly, action is needed.
The cost-of-living crisis means that the cost of rescuing animals is at an all-time high and vital services are stretched to the limits. Given this fact, will the Minister therefore outline what financial support the Welsh Government is making available to animal welfare organisations in Wales, as well as outlining whether the Government will consider promoting community policing as a means of tackling animal abuse, such as dog abandonment—
Hoffwn ganmol Llywodraeth Geidwadol y DU am sicrhau bod yn rhaid i gŵn bully XL gael eu cadw ar dennyn a bod yn rhaid rhoi safnffrwyn arnynt yn gyhoeddus. O 1 Chwefror eleni, fe fydd yn anghyfreithlon i fod yn berchen ar un oni bai ei fod wedi'i niwtro a'i ficrosglodynnu. Daw hyn yn sgil nifer o ymosodiadau milain, ac angheuol yn anffodus, gan gŵn o'r brîd hwn, ar gŵn eraill, ac yn wir, ar bobl. Efallai fod y Gweinidog yn ymwybodol imi godi mater brîd cŵn bully XL y llynedd yn Siambr y Senedd. Yn 2023, mae 43 y cant o ymosodiadau gan gŵn wedi’u hachosi gan fridiau bully mawr, gydag 11 achos a gadarnhawyd o farwolaethau dynol a achoswyd gan y brîd hwn ers 2021. O ystyried yr ystadegau brawychus hyn, mae’n galonogol gweld rheoliadau’n cael eu cyflwyno i liniaru’r perygl hwn, rhywbeth y gelwais amdano'r llynedd.
Fodd bynnag, rwy'n siŵr fod y Gweinidog yn ymwybodol nad cŵn bully XL yw’r unig broblem mewn perthynas â pherchnogaeth ar gŵn yng Nghymru: yn drasig, fe wnaeth creulondeb i gŵn yng Nghymru gynyddu 10 y cant y llynedd. Yn 2022, gwnaed 3,379 o adroddiadau i’r RSPCA yng Nghymru am greulondeb i gŵn, o gymharu â 3,065 yn 2021, felly cynnydd o oddeutu 300. Gwelsom 579 o adroddiadau hefyd o niwed bwriadol yn 2022, gyda 45 o adroddiadau am gŵn wedi'u gadael. Roedd enghraifft yn fy etholaeth i, yn y Rhyl, pan gafodd ci a oedd dan bwysau ac mewn cyflwr eithriadol o wael ei adael. Mae’r ystadegau hyn yn rhoi darlun trist o les anifeiliaid yng Nghymru lle mae'n amlwg fod angen cymryd camau.
Mae'r argyfwng costau byw yn golygu bod cost achub anifeiliaid ar ei huchaf erioed, ac mae gwasanaethau hanfodol yn cael eu hymestyn i'r eithaf. O ystyried hyn, a wnaiff y Gweinidog amlinellu felly pa gymorth ariannol y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i sefydliadau lles anifeiliaid yng Nghymru, yn ogystal â nodi a fydd y Llywodraeth yn ystyried hyrwyddo plismona cymunedol fel ffordd o fynd i’r afael â cham-drin anifeiliaid, megis gadael cŵn—
That's enough. I've been very generous here. There were at least two questions there and a long preamble. Minister.
Dyna ddigon. Rwyf wedi bod yn hael iawn yma. Roedd o leiaf ddau gwestiwn yno, yn ogystal â rhagarweiniad hir. Weinidog.
Thank you. Well, unfortunately, we had seen a disproportionate number of attacks by XL bully dogs, and it took a long time for the UK Government to take some action. I had been in discussions with the Department for Environment Food and Rural Affairs Minister on many occasions about ensuring that the Dangerous Dogs Act 1991 was fit for purpose, which it clearly wasn't, and I think even the DEFRA Secretary of State was taken by surprise by the announcement that the Prime Minister made, and I, too, welcomed it. However, I don't think they looked at the unintended consequences that unfortunately have now come to fruition and we are having to work with.
On your second point around animal cruelty, unfortunately, we do see people treating animals cruelly, and we do support a number of third sector organisations. I mentioned, in my earlier answer to John Griffiths, about the responsible dog ownership summit we had in October, and the number of recommendations that came out, and one of them is working with the police in a different way. I think I'm due to meet the chief constable of Gwent in the near future—it might not be the chief constable, but certainly a high-ranking officer—around what more can be done. It's really good that we've got Rob Taylor, the wildlife and rural crime co-ordinator, who does so much work with our police authorities here in Wales to highlight this issue.
Diolch. Wel, yn anffodus, roeddem wedi gweld nifer anghymesur o ymosodiadau gan gŵn bully XL, a chymerodd amser maith i Lywodraeth y DU gymryd camau. Roeddwn wedi cael sawl trafodaeth â Gweinidog Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig ynglŷn â sicrhau bod Deddf Cŵn Peryglus 1991 yn addas i’r diben, gan ei bod yn amlwg nad ydoedd, a chredaf fod hyd yn oed Ysgrifennydd Gwladol Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig wedi’i synnu gan y cyhoeddiad a wnaeth Prif Weinidog y DU, ac roeddwn innau hefyd yn ei groesawu. Fodd bynnag, ni chredaf eu bod wedi edrych ar y canlyniadau anfwriadol sydd bellach i'w gweld, yn anffodus, ac rydym yn gorfod gweithio gyda'r rheini.
Ar eich ail bwynt ynghylch creulondeb i anifeiliaid, yn anffodus, rydym yn gweld pobl yn trin anifeiliaid yn greulon, ac rydym yn cefnogi nifer o sefydliadau trydydd sector. Yn fy ateb cynharach i John Griffiths, soniais am yr uwchgynhadledd perchnogaeth ar gŵn a gawsom ym mis Hydref, a'r nifer o argymhellion a wnaed, ac un ohonynt oedd gweithio gyda’r heddlu mewn ffordd wahanol. Rwy'n credu fy mod i fod i gyfarfod â phrif gwnstabl Gwent yn y dyfodol agos—efallai nad y prif gwnstabl, ond yn sicr, swyddog uchel ei statws—ynglŷn â beth arall y gellir ei wneud. Mae'n dda iawn fod gennym Rob Taylor, y cydgysylltydd troseddau cefn gwlad a bywyd gwyllt, sy'n gwneud cymaint o waith gydag awdurdodau'r heddlu yma yng Nghymru i dynnu sylw at y mater hwn.
Mae cwestiwn 6 [OQ60572] wedi ei dynnu nôl. Cwestiwn 7, Samuel Kurtz.
Question 6 [OQ60572] is withdrawn. Question 7, Samuel Kurtz.
7. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi pysgodfeydd a dyframaethu? OQ60567
7. How is the Welsh Government supporting fisheries and aquaculture? OQ60567
Welsh Government has prioritised the delivery of our statutory obligations in collaboration with stakeholders, including the delivery of fisheries management plans. The first were for scallop and bass fisheries and were delivered at the end of last year, in line with the timelines set out in the joint fisheries statement.
Mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi blaenoriaeth i gyflawni ein rhwymedigaethau statudol mewn cydweithrediad â rhanddeiliaid, gan gynnwys cyflwyno cynlluniau rheoli pysgodfeydd. Roedd y rhai cyntaf ar gyfer pysgodfeydd cregyn bylchog a draenogiaid môr, ac fe’u cyflwynwyd ddiwedd y llynedd, yn unol â’r amserlenni a nodir yn y cyd-ddatganiad pysgodfeydd.
Thank you, Minister. And you'll be aware that your rural affairs budget has taken a considerable hit in the Welsh Government's draft budget, announced last month, and whilst all responsibilities in your portfolio have been affected, one given quite little notice is the reduction of the fisheries budget by over £1.7 million in the forthcoming financial year. Whilst fisheries and aquaculture don't attract the same attention as other types of food production, they do make a valuable and worthwhile contribution to our Welsh economy. So, in light of these cuts, what support is being offered to the Welsh fishery and aquaculture industry, to enable it to compete with other UK and EU counterparts and to invest in growth?
Diolch, Weinidog. Ac fe fyddwch yn ymwybodol fod eich cyllideb materion gwledig wedi cael cryn ergyd yng nghyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru, a gyhoeddwyd y mis diwethaf, ac er bod holl gyfrifoldebau eich portffolio wedi’u heffeithio, un na chafodd lawer o sylw yw’r gostyngiad o dros £1.7 miliwn yn y gyllideb pysgodfeydd yn y flwyddyn ariannol sydd i ddod. Er nad yw pysgodfeydd a dyframaeth yn cael yr un sylw â mathau eraill o gynhyrchiant bwyd, maent yn gwneud cyfraniad gwerthfawr a gwerth chweil i economi Cymru. Felly, yng ngoleuni’r toriadau hyn, pa gymorth sy’n cael ei gynnig i ddiwydiant pysgodfeydd a dyframaeth Cymru, i’w alluogi i gystadlu â diwydiannau cyfatebol eraill yn y DU a’r UE ac i fuddsoddi mewn twf?
We've made £1.5 million available to the Welsh marine and fishery scheme for 2023-24. There have been three funding rounds and, unfortunately—obviously, it's a demand-led scheme—it has been disappointing, the take-up of that funding. That's why I was able to reallocate £0.5 million and, obviously, that has had an impact on the way we've looked at the budget for 2024 and 2025. Those proposals are currently in development. They will offer a broad range of funding activities for the sector, but I want to do it in collaboration with the sector and listen to what our stakeholders think is important to them.
Rydym wedi sicrhau bod £1.5 miliwn ar gael i gynllun môr a physgodfeydd Cymru ar gyfer 2023-24. Bu tri chylch ariannu, ac yn anffodus—yn amlwg, mae'n gynllun sy'n cael ei arwain gan alw—mae wedi bod yn siomedig, y nifer sydd wedi manteisio ar y cyllid hwnnw. Dyna pam y bu modd imi ailddyrannu £0.5 miliwn, ac yn amlwg, mae hynny wedi cael effaith ar y ffordd rydym wedi edrych ar y gyllideb ar gyfer 2024 a 2025. Mae’r cynigion hynny'n cael eu datblygu ar hyn o bryd. Byddant yn cynnig ystod eang o weithgareddau cyllido ar gyfer y sector, ond hoffwn wneud hyn ar y cyd â’r sector a gwrando ar yr hyn y mae ein rhanddeiliaid yn credu sy’n bwysig iddynt.
8. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi'r diwydiant amaethyddol ym Mhreseli Sir Benfro? OQ60542
8. What is the Welsh Government doing to support the agricultural industry in Preseli Pembrokeshire? OQ60542
Farmers in Pembrokeshire have received almost £18 million of basic payment scheme payments since October, which is over 99.9 per cent of claimants. This support is in addition to our Farming Connect service, which continues to provide important help and advice to agriculture businesses in Pembrokeshire.
Mae ffermwyr yn sir Benfro wedi cael bron i £18 miliwn o daliadau drwy gynllun y taliad sylfaenol ers mis Hydref, sef dros 99.9 y cant o hawlwyr. Mae’r cymorth hwn yn ychwanegol at ein gwasanaeth Cyswllt Ffermio, sy’n parhau i ddarparu cymorth a chyngor pwysig i fusnesau amaethyddol yn sir Benfro.
Thank you for that response, Minister. One way of supporting the agricultural industry is to support its future by supporting young people who want to be involved with the industry in the future. And two weeks ago, representatives of the Wales Federation of Young Farmers Clubs launched their annual impact report here at the Senedd. That report shows just how valuable young farmers clubs are in supporting our agricultural industry, and indeed our rural communities, as well as preserving and promoting our culture and the Welsh language. There are plenty of examples of their incredible outreach work in my own constituency.
So, Minister, given the huge impact the movement has in rural communities in Pembrokeshire, and indeed across Wales, can you tell us what support the Welsh Government is providing to help the movement continue to play a vital role in our agricultural industries, and indeed in our rural communities, for years to come?
Diolch am eich ymateb, Weinidog. Un ffordd o gefnogi’r diwydiant amaethyddol yw cefnogi ei ddyfodol drwy gynorthwyo pobl ifanc sy'n dymuno bod yn rhan o’r diwydiant yn y dyfodol. A phythefnos yn ôl, lansiodd cynrychiolwyr Clybiau Ffermwyr Ifanc Cymru eu hadroddiad effaith blynyddol yma yn y Senedd. Mae’r adroddiad hwnnw’n dangos pa mor werthfawr yw clybiau ffermwyr ifanc yn cefnogi ein diwydiant amaethyddol, a'n cymunedau gwledig yn wir, yn ogystal â chadw a hyrwyddo ein diwylliant a’r Gymraeg. Mae digon o enghreifftiau o’u gwaith allgymorth anhygoel yn fy etholaeth.
Felly, Weinidog, o ystyried yr effaith enfawr y mae’r mudiad yn ei chael ar gymunedau gwledig yn sir Benfro, a ledled Cymru yn wir, a allwch chi ddweud wrthym pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu i helpu’r mudiad i barhau i chwarae rhan hanfodol yn ein diwydiannau amaethyddol, ac yn ein cymunedau gwledig yn wir, am flynyddoedd i ddod?
Thank you. Certainly, the young farmers clubs do, as you say, play a vital role, and I think in my last oral questions session you raised some excellent work—I can't remember if it was trainers or shoes—that was being done in one of your local young farmers clubs. So, we can see the huge impact they have, not just on themselves, but on the community. I also think that, as an organisation, they are excellent. The skills that they have take them through life. We haven't been able to fund them as much as we would want to. I always try to support their activities. I met with the—I was going to say the new chief exec, but she's probably been in post a little while now. I met with her last year to discuss what their asks are and what funding and support we were able to give them as a Government.
Diolch. Yn sicr, mae’r clybiau ffermwyr ifanc, fel y dywedwch, yn chwarae rôl hanfodol, a chredaf ichi grybwyll gwaith rhagorol yn fy sesiwn gwestiynau llafar ddiwethaf—ni allaf gofio ai esgidiau ymarfer neu esgidiau ydoedd—a oedd yn cael ei wneud yn un o'ch clybiau ffermwyr ifanc lleol. Felly, gallwn weld yr effaith enfawr a gânt, nid yn unig arnynt eu hunain, ond ar y gymuned. Rwy'n credu hefyd eu bod yn rhagorol fel sefydliad. Mae'r sgiliau a gânt yn aros gyda nhw drwy eu bywydau. Nid ydym wedi gallu eu hariannu i'r graddau y byddem wedi dymuno. Rwyf bob amser yn ceisio cefnogi eu gweithgareddau. Cyfarfûm â'r—roeddwn am ddweud y prif weithredwr newydd, ond mae'n debyg ei bod wedi bod yn y swydd ers tro bellach. Cyfarfûm â hi'r llynedd i drafod beth yw eu gofynion a pha gyllid a chymorth y gallem eu rhoi iddynt fel Llywodraeth.
Cwestiwn 9 yn olaf. Jack Sargeant.
Finally, question 9, Jack Sargeant.
9. Sut y mae'r Gweinidog yn gweithio gyda chydweithwyr ar draws y Llywodraeth i amddiffyn cymunedau yn Alun a Glannau Dyfrdwy rhag llifogydd? OQ60553
9. How is the Minister working with colleagues across Government to protect communities in Alyn and Deeside from flooding? OQ60553
Across Welsh Government, we work closely with our local authorities and Natural Resources Wales as lead flood risk management authorities. We encourage RMAs to put forward proposed schemes for funding under our flood and coastal erosion risk management programme.
Ar draws Llywodraeth Cymru, rydym yn gweithio’n agos gyda’n hawdurdodau lleol a Cyfoeth Naturiol Cymru fel yr awdurdodau rheoli perygl llifogydd arweiniol. Rydym yn annog awdurdodau rheoli risg i gyflwyno cynlluniau arfaethedig ar gyfer cyllid o dan ein rhaglen rheoli perygl llifogydd ac erydu arfordirol.
I'm grateful to the Minister for her answer. Minister, I've been contacted by residents in Mancot and Broughton again in recent weeks, who were impacted by flooding from storm Babet late last year. They were concerned that the recent storms could once again impact their properties, and their concerns are absolutely understandable, as many of them have been flooded twice in the last few years. I raise this matter in the Senedd on a regular basis, and I'm seeking your support today, Minister, for Welsh Government officials to work with NRW and Flintshire County Council to assess whether the planned works and the funding bids from the local authority for the additional work to be carried out can be expedited in any way. Diolch.
Rwy’n ddiolchgar i’r Gweinidog am ei hateb. Weinidog, mae trigolion Mancot a Brychdyn wedi cysylltu â mi eto dros yr wythnosau diwethaf, trigolion yr effeithiwyd arnynt gan lifogydd o ganlyniad i storm Babet yn hwyr y llynedd. Roeddent yn pryderu y gallai’r stormydd diweddar effeithio ar eu heiddo unwaith eto, ac mae eu pryderon yn gwbl ddealladwy, gan fod llawer ohonynt wedi dioddef llifogydd ddwywaith yn yr ychydig flynyddoedd diwethaf. Rwy'n codi'r mater hwn yn y Senedd yn rheolaidd, ac rwy’n gofyn am eich cefnogaeth heddiw, Weinidog, i swyddogion Llywodraeth Cymru weithio gyda CNC a Chyngor Sir y Fflint i asesu a ellir cyflymu mewn unrhyw ffordd y gwaith arfaethedig a’r ceisiadau am gyllid gan yr awdurdod lleol ar gyfer cwblhau'r gwaith ychwanegol. Diolch.
Yes, certainly, I will speak to the Minister for Climate Change within whose portfolio this sits. I know her officials are currently reviewing all applications received from RMAs, and she will be publishing next year's programme in March. So, I will certainly ask, and I would encourage you to write to her as well on that point.
Wrth gwrs, yn sicr, fe siaradaf â’r Gweinidog Newid Hinsawdd gan fod hyn yn rhan o’i phortffolio. Gwn fod ei swyddogion wrthi'n adolygu'r holl geisiadau a ddaeth i law gan awdurdodau rheoli risg, a bydd yn cyhoeddi rhaglen y flwyddyn nesaf ym mis Mawrth. Felly, byddaf yn siŵr o ofyn, a goffwn eich annog i ysgrifennu ati hefyd ar y pwynt hwnnw.
Thank you very much.
Diolch yn fawr iawn.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Yr eitem nesaf, felly, fydd y cwestiynau amserol. Y cwestiwn cyntaf i'w ateb gan Ddirprwy Weinidog y Celfyddydau, Chwaraeon a Thwristiaeth, ac mae'r cwestiwn i'w ofyn gan Heledd Fychan.
The next item is the topical questions, and the first question to be answered by the Deputy Minister for Arts, Sport and Tourism, and the question to be asked by Heledd Fychan.
1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am benderfyniad Llywodraeth y DU i wrthod cynnwys y rygbi chwe gwlad yn y categori sianeli di-dâl ar gyfer dibenion darlledu? TQ960
1. Will the Minister make a statement about the UK Government's decision not to include six nations rugby in the free-to-air category for broadcasting purposes? TQ960
Can I thank Heledd Fychan for that question? The decision not to include the six nations in group A of the listed events regime is disappointing, especially given the cultural and social importance of rugby in Wales. We have urged the UK Government to ensure that the competition remains free to air, and will continue to make the case.
A gaf fi ddiolch i Heledd Fychan am ei chwestiwn? Mae’r penderfyniad i beidio â chynnwys pencampwriaeth y chwe gwlad yng ngrŵp A yn y drefn digwyddiadau rhestredig yn siomedig, yn enwedig o ystyried pwysigrwydd diwylliannol a chymdeithasol rygbi yng Nghymru. Rydym wedi annog Llywodraeth y DU i sicrhau bod y gystadleuaeth yn parhau i gael ei darlledu'n rhad ac am ddim, a byddwn yn parhau i ddadlau'r achos.
Diolch yn fawr iawn. Fyddwn i'n gobeithio bydd yna neb yn anghytuno efo chi na minnau o ran pwysigrwydd sicrhau bod chwaraeon ein timau cenedlaethol, yn ddynion a merched, ar gael yn rhad ac am ddim, oherwydd fel rydyn ni'n gwybod, mae dilyn a chefnogi ein timau cenedlaethol yn ysgogi pobl o bob oed i ymwneud efo chwaraeon, nid dim ond dilyn y chwaraeon hynny. Ac rydyn ni'n ymfalchïo fel cenedl pan fydd y tîm yn ennill a hefyd yn cydymdeimlo gyda'r chwaraewyr fel cenedl pan nad ydy pethau yn mynd o'n plaid.
O ran S4C, mi wn i—a dwi'n siŵr eich bod chithau yn nabod hefyd—nifer o bobl di-Gymraeg a siaradwyr newydd sydd yn gwylio chwaraeon ar y sianel, gan normaleiddio'r defnydd o'r Gymraeg fel iaith fyw sy'n perthyn i bawb, boed ichi fod yn ei siarad hi ai peidio. Pa asesiad felly mae'r Dirprwy Weinidog wedi'i wneud o effaith y penderfyniad hwn ar hawl pobl Cymru i wylio'r gemau trwy gyfrwng y Gymraeg, ac, yn ehangach, yr effaith y bydd hyn yn ei chael ar y targed o filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050 a chynyddu'r defnydd? Ac yn ail, rŵan ein bod ni wedi cael y penderfyniad hwn, fyddwch chi hefyd yn ysgrifennu eto i ofyn i Lywodraeth y Deyrnas Unedig ailystyried, fel nad oes neb yng Nghymru yn cael eu hamddifadu o'r hawl i ddilyn a chefnogi hynt a helynt ein timau cenedlaethol?
Thank you very much. I would hope that nobody would disagree with you or me in terms of the importance of ensuring that our national sports teams, both men and women, are available to view free of charge, because as we know, supporting our national sides encourages people of all ages to become involved in sport, not just as fans. And we take pride as a nation when our team wins and also sympathise with players as a nation when things don't go in our favour.
In terms of S4C, I know—and I'm sure that you will also know—many non-Welsh speakers and new Welsh speakers who do view sport on S4C, normalising the use of the Welsh language as a living language that belongs to everyone, whether you speak it or not. What assessment has the Deputy Minister made, therefore, of the impact of this decision on the right of the people of Wales to view matches through the medium of Welsh, and, more broadly, the impact that this will have on the target of a million Welsh speakers by 2050 and increasing usage of Welsh? And secondly, now that we've had this decision, will you also be writing again to request that the UK Government reconsider this, so that nobody in Wales is deprived of the right to follow and support our national teams?
Diolch yn fawr, Heledd, for that supplementary question. She is absolutely right—of course you’re absolutely right. The cultural importance of sport in Wales and the popularity of rugby and football is well understood. Those benefits are not just felt by audiences; they support future sustainability, the growth of sport at community level, all the things that you’ve been talking about. And again, you are right; the fact that we saw international rugby and international football on S4C being commentated on in the Welsh language, and actually having English subtitles for those who can’t understand, but being able to listen to Welsh and incorporating that in our everyday lives, is very, very important, which is why we are determined that we will have a greater role in the appointments process on S4C as well. I discussed this earlier with your colleague Cefin Campbell. That is very important as part of the work that we’re doing on broadcasting in Wales. So, all of that is very important, because S4C and the Welsh language are synonymous, and it’s something that we want to support.
I think absolutely we see as well a lot of our sporting national governing bodies embracing the language. We’ve seen the fantastic work that the Football Association of Wales has done around that, and we’re seeing it with other governing bodies as well. The two things link very closely and absolutely we want to support that. I’ve made it very clear that I absolutely support Welsh rugby and football and all of our national sports being free to air to anybody who wants to do that.
You’ll be aware that the First Minister wrote to the Secretary of State for Digital, Culture, Media and Sport about this, following a letter, actually, from Rhun, back in November or December of last year. Interestingly, he didn’t get a response to that letter, but we will continue to work closely with the UK Government on that, and I’m more than happy to follow that up with the Secretary of State, for however long she’s in her position. I’ll follow that up with the Secretary of State to follow up from the Welsh Affairs Committee report, which was clearly supporting free-to-air six nations rugby. Even Stephen Crabb was saying we really need to follow this through. So, I’m quite happy to do that. I’m quite happy to work with the Welsh Affairs Committee and the Senedd culture committee, who I know are also very keen on this. I think you had an evidence session from John Whittingdale, didn’t you, on this very point, and he was saying at that point that if the Senedd was to support free-to-air for the six nations rugby, he would be happy to consider it. Now, we know that they’ve considered it, and they’ve rejected it, so we’re going to have to go back to them and ask them to reconsider it.
Diolch yn fawr am eich cwestiwn atodol, Heledd. Mae'n llygad ei lle—wrth gwrs eich bod yn llygad eich lle. Mae pwysigrwydd diwylliannol chwaraeon yng Nghymru a phoblogrwydd rygbi a phêl-droed yn dra hysbys. Nid cynulleidfaoedd yn unig sy’n teimlo’r manteision hynny; maent yn cefnogi cynaliadwyedd yn y dyfodol, twf chwaraeon ar lefel gymunedol, yr holl bethau rydych wedi bod yn sôn amdanynt. Ac eto, rydych yn llygad eich lle; mae’r ffaith inni weld rygbi rhyngwladol a phêl-droed rhyngwladol ar S4C gyda sylwebaeth yn yr iaith Gymraeg ac is-deitlau Saesneg i bobl nad ydynt yn deall, ond mae gallu gwrando ar y Gymraeg ac ymgorffori hynny yn ein bywydau bob dydd yn bwysig tu hwnt, a dyna pam ein bod yn benderfynol o gael mwy o rôl yn y broses benodi ar gyfer S4C hefyd. Bûm yn trafod hyn yn gynharach gyda’ch cyd-Aelod Cefin Campbell. Mae hynny’n bwysig iawn fel rhan o’r gwaith a wnawn ar ddarlledu yng Nghymru. Felly, mae'r cyfan yn bwysig iawn, gan fod S4C a’r Gymraeg yn gydgysylltiedig, ac mae’n rhywbeth rydym yn awyddus i'w gefnogi.
Yn sicr, credaf ein bod hefyd yn gweld llawer o'n cyrff llywodraethu chwaraeon cenedlaethol yn cofleidio'r iaith. Rydym wedi gweld y gwaith gwych y mae Cymdeithas Bêl-droed Cymru wedi’i wneud ar hynny, ac rydym yn gweld hyn gyda chyrff llywodraethu eraill hefyd. Mae cysylltiad agos iawn rhwng y ddau beth, ac rydym yn sicr yn awyddus i gefnogi hynny. Rwyf wedi dweud yn glir iawn fy mod yn llwyr gefnogi rygbi a phêl-droed Cymru ac y dylai ein holl chwaraeon cenedlaethol fod yn rhad ac am ddim i'w darlledu i unrhyw un sy'n dymuno gwneud hynny.
Fe fyddwch yn ymwybodol fod y Prif Weinidog wedi ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Gwladol dros Dechnoleg Ddigidol, Diwylliant, y Cyfryngau a Chwaraeon ynglŷn â hyn, yn dilyn llythyr gan Rhun mewn gwirionedd, yn ôl ym mis Tachwedd neu fis Rhagfyr y llynedd. Yn ddiddorol, ni chafodd ymateb i’r llythyr hwnnw, ond byddwn yn parhau i weithio’n agos gyda Llywodraeth y DU ar hynny, ac rwy’n fwy na pharod i fynd ar drywydd hynny gyda’r Ysgrifennydd Gwladol, am ba mor hir bynnag y bydd yn ei swydd. Byddaf yn mynd ar drywydd hynny gyda’r Ysgrifennydd Gwladol yn dilyn adroddiad y Pwyllgor Materion Cymreig, a oedd yn amlwg yn cefnogi darlledu pencampwriaeth rygbi’r chwe gwlad am ddim. Roedd hyd yn oed Stephen Crabb yn dweud bod gwir angen inni fwrw ymlaen â hyn. Felly, rwy’n fwy na pharod i wneud hynny. Rwy’n fwy na pharod i weithio gyda’r Pwyllgor Materion Cymreig a phwyllgor diwylliant y Senedd, y gwn eu bod yn awyddus iawn i wneud hyn hefyd. Credaf ichi gael sesiwn dystiolaeth gan John Whittingdale ar yr union bwynt hwn, oni wnaethoch, ac roedd yn dweud bryd hynny, pe bai’r Senedd yn cefnogi darlledu pencampwriaeth rygbi’r chwe gwlad am ddim, y byddai’n fwy na pharod i'w ystyried. Nawr, fe wyddom eu bod wedi ystyried y mater, ac maent wedi'i wrthod, felly rydym yn mynd i orfod mynd yn ôl atynt a gofyn iddynt ei ailystyried.
Wales is a rugby nation, and it is part of our national story. I think Welsh rugby is part of who we are as a Welsh nation. You'll know, and you made reference to it there in the answer to your previous question, that when John Whittingdale came to the culture committee he made the case that if the Welsh Parliament could put forward a compelling case for Wales games in the six nations to be included as a listed event to ensure that it is shown on free-to-air television here in Wales, the DCMS would consider it. I can tell you that the Welsh Conservatives have tabled a debate for next week to solidify that, so that we as a Welsh Parliament can come together, make that call on DCMS, and ensure that the case that the DCMS Minister at the time asked to be made is made here, by the Welsh Parliament. Can I confirm today whether the Government is willing to support that?
Mae Cymru yn genedl rygbi, ac mae’n rhan o’n stori genedlaethol. Credaf fod rygbi Cymru yn rhan o bwy ydym fel cenedl Gymreig. Fe fyddwch yn gwybod, ac fe gyfeirioch chi at hyn yn yr ateb i’ch cwestiwn blaenorol, fod John Whittingdale, pan ddaeth at y pwyllgor diwylliant, wedi dadlau'r achos, pe gallai Senedd Cymru gyflwyno achos cymhellol dros gynnwys gemau Cymru ym mhencampwriaeth y chwe gwlad fel digwyddiad rhestredig i sicrhau eu bod yn cael eu dangos ar sianeli di-dâl yma yng Nghymru, y byddai’r Adran dros Dechnoleg Ddigidol, Diwylliant, y Cyfryngau a Chwaraeon yn ystyried y peth. Gallaf ddweud wrthych fod y Ceidwadwyr Cymreig wedi cyflwyno dadl ar gyfer yr wythnos nesaf i gryfhau hynny, fel y gallwn ni fel Senedd Cymru ddod ynghyd, gwneud yr alwad honno ar yr Adran dros Dechnoleg Ddigidol, Diwylliant, y Cyfryngau a Chwaraeon, a sicrhau bod yr achos y gofynnodd y Gweinidog dros Dechnoleg Ddigidol, Diwylliant, y Cyfryngau a Chwaraeon ar y pryd iddo gael ei wneud yn cael ei wneud yma, gan Senedd Cymru. A gaf fi gadarnhau heddiw fod y Llywodraeth yn fodlon cefnogi hynny?
I think that's an excellent move, Tom. The point that we can make to the UK Government is that this has cross-party support in this Senedd. As we heard, Stephen Crabb was saying, and John Whittingdale was also saying, that if the Senedd supported this then they would be pressing the UK Government to reconsider. Obviously the UK Government have only just made this decision, but that doesn't mean that we shouldn't, while the iron is hot, so to speak, strike again and say, 'We do need you to reconsider this in light of the will of the Welsh Parliament'. So, I very much welcome a debate along those lines. Is it next week? I look forward to it. That'll be two debates we'll have next week. Thank you.
Credaf fod hwnnw'n gam rhagorol, Tom. Y pwynt y gallwn ei wneud i Lywodraeth y DU yw bod gan hyn gefnogaeth drawsbleidiol yn y Senedd hon. Fel y clywsom, roedd Stephen Crabb yn dweud, ac roedd John Whittingdale hefyd yn dweud, pe bai’r Senedd yn cefnogi hyn, y byddent yn pwyso ar Lywodraeth y DU i ailystyried. Yn amlwg, dim ond newydd wneud y penderfyniad hwn y mae Llywodraeth y DU, ond nid yw hynny'n golygu na ddylem daro eto tra bo'r haearn yn boeth, fel petai, a dweud, 'Mae arnom angen ichi ailystyried hyn yng ngoleuni ewyllys Senedd Cymru'. Felly, rwy'n croesawu dadl i'r perwyl hwnnw'n fawr. A yw'n digwydd yr wythnos nesaf? Edrychaf ymlaen ati. Dyna ddwy ddadl y byddwn yn eu cael yr wythnos nesaf. Diolch.
Tom Giffard, I'll be supporting you as well. Can I suggest that you give serious thought to calling for a named vote on it, so that it actually shows everybody voting for it, rather than it going through without a vote? I'd ask you just to consider that.
We've seen what's happened with the loss of free-to-air sport, haven't we? Live premier division football has gone from free-to-air channels. Going to subscription sport providers will provide more financial support to the six nations competition, including the Welsh Rugby Union. As cricket found, however, it drastically reduced the number of young people watching the live matches.
How important is the six nations to us in Wales? I would come to the conclusion that it's very important to us. It is part of the thing that we do collectively. And watching television collectively is not something that happens a great deal now in a multichannel world. But this is one of the times when we do tend to watch it together.
I'm pleased the Minister accepts the importance of the six nations to Wales, and joins with those of us calling for six nations rugby to be in the free-to-air category for broadcasting. Has the Minister contacted the Labour shadow Cabinet member regarding this? Because I think that the Labour shadow Cabinet member could well become the Cabinet member before this year is out.
Tom Giffard, byddaf innau'n eich cefnogi hefyd. A gaf fi awgrymu eich bod yn meddwl o ddifrif am alw am bleidlais a enwir ar hyn, fel ei bod yn dangos pawb sy'n pleidleisio drosto, yn hytrach na’i fod yn cael ei dderbyn heb bleidlais? Carwn ofyn ichi ystyried hynny.
Rydym wedi gweld yr hyn sydd wedi digwydd gyda cholli chwaraeon sydd am ddim i'w darlledu, onid ydym? Mae pêl-droed byw'r uwch gynghrair wedi diflannu oddi ar sianeli di-dâl. Bydd symud i ddarparwyr chwaraeon tanysgrifiedig yn rhoi mwy o gymorth ariannol i bencampwriaeth y chwe gwlad, gan gynnwys Undeb Rygbi Cymru. Fel y canfu'r byd criced, fodd bynnag, gostyngodd nifer y bobl ifanc a oedd yn gwylio'r gemau byw yn sylweddol.
Pa mor bwysig yw pencampwriaeth y chwe gwlad i ni yng Nghymru? Buaswn o'r farn ei bod yn bwysig iawn i ni. Mae’n rhan o’r hyn a wnawn gyda'n gilydd. Ac nid yw gwylio teledu gyda'n gilydd yn rhywbeth sy'n digwydd mor aml bellach mewn byd amlsianel. Ond dyma un adeg pan ydym yn tueddu i wylio gyda'n gilydd.
Rwy’n falch fod y Gweinidog yn derbyn pwysigrwydd pencampwriaeth y chwe gwlad i Gymru, ac yn ymuno â’r rhai ohonom sy’n galw am i bencampwriaeth rygbi'r chwe gwlad fod yn y categori sianeli di-dâl ar gyfer darlledu. A yw’r Gweinidog wedi cysylltu ag aelod Cabinet yr wrthblaid Lafur ynglŷn â hyn? Oherwydd credaf y gallai aelod Cabinet yr wrthblaid Lafur yn hawdd ddod yn aelod Cabinet cyn diwedd y flwyddyn.
Can I thank Mike Hedges for that question? I've actually been in conversation with the Shadow Secretary of State for Wales and the Shadow Secretary of State for DCMS on a range of issues. Unfortunately, I haven't caught up with them yet on the free-to-air issue, but I will do, because I can guarantee you that they will hold a similar view to us on that particular point. Thank you.
A gaf fi ddiolch i Mike Hedges am ei gwestiwn? Mewn gwirionedd, rwyf wedi bod yn sgwrsio ag Ysgrifennydd Gwladol yr Wrthblaid dros Gymru ac Ysgrifennydd Gwladol yr Wrthblaid dros Dechnoleg Ddigidol, Diwylliant, y Cyfryngau a Chwaraeon ar ystod o faterion. Yn anffodus, nid wyf wedi siarad â nhw eto ynglŷn â mater darlledu am ddim, ond fe fyddaf yn gwneud hynny, gan y gallaf eich sicrhau y bydd ganddynt farn debyg i ni ar y pwynt penodol hwnnw. Diolch.
I agree with many Members in this Chamber. It is very disappointing that the UK Government did not add the six nations to the free-to-air category for our premier sporting events. As a proud rugby player myself, it's very important that we have rugby on the telly to encourage those future generations of players to don their boots, don the shirt and get out there on a Saturday or Sunday afternoon.
But one thing that is also very important to me, Deputy Minister, is our pubs and our clubs across Wales. If the six nations moves to pay-per-view channels, pubs can, on average, pay between £20,000 and £21,000 a year for BT subscriptions and Sky Sports subscriptions. So, I'd like to know what analysis the Welsh Government has done of what impact this could have on our pubs and our clubs across Wales. Because a lot of people do frequent them to watch these matches, and if people cannot watch them, this is yet another nail in the coffin of the hospitality sector in Wales.
Cytunaf â llawer o'r Aelodau yn y Siambr hon. Mae’n siomedig iawn na wnaeth Llywodraeth y DU ychwanegu pencampwriaeth y chwe gwlad at y categori di-dâl ar gyfer ein prif ddigwyddiadau chwaraeon. Fel chwaraewr rygbi balch fy hun, mae'n bwysig iawn fod gennym rygbi ar y teledu i annog cenedlaethau'r dyfodol i wisgo eu hesgidiau a'u crysau rygbi a mynd allan i chwarae ar brynhawn Sadwrn neu Sul.
Ond un peth sydd hefyd yn bwysig iawn i mi, Ddirprwy Weinidog, yw ein tafarndai a’n clybiau ledled Cymru. Os bydd y chwe gwlad yn symud i sianeli talu wrth wylio, gallai tafarndai, ar gyfartaledd, fod yn talu rhwng £20,000 a £21,000 y flwyddyn am danysgrifio i BT a Sky Sports. Felly, hoffwn wybod pa ddadansoddiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o'r effaith y gallai hyn ei chael ar ein tafarndai a'n clybiau ledled Cymru. Oherwydd mae llawer o bobl yn eu mynychu i wylio’r gemau hyn, ac os na all pobl eu gwylio, mae hon yn hoelen arall eto fyth yn arch y sector lletygarwch yng Nghymru.
I think James Evans is absolutely right on that. Lots of people do like that getting together in the pub, whether it's the pub or whether it's the local rugby club or the local football club—anywhere where they can gather as a crowd to sing and cheer on the national team is great. And, of course, if that isn't available then that is clearly going to impact on those organisations, those pubs and clubs that air those games. All of that adds to the case for why we should be pressing for the six nations and other major international sporting events to be held free to air. But I don't think we should underestimate the difficulty that this also presents to the nations themselves, and to the six nations and to other international sporting events.
When Nigel Walker, for instance, was the interim chief executive officer of the WRU, he gave evidence to the Welsh Affairs Committee inquiry last year, and he noted the importance of broadcasting revenues to sport, and stated that that accounted for something like 40 per cent of their income. He recognised that there was this tension between tournaments being free to air to audiences and the revenue that it then generated for the governing bodies of those sports. That's probably quite a difficult circle to square, but nevertheless, I think, first and foremost, the focus should be on the fans that support our sports. I very much hope that that review of listed events can be supported by this Parliament and we can make the case in a much stronger way to the UK Government.
Rwy'n credu bod James Evans yn llygad ei le ar hynny. Mae llawer o bobl yn hoffi dod at ei gilydd naill ai yn y dafarn neu yn y clwb rygbi lleol neu’r clwb pêl-droed lleol—mae unrhyw fan lle gallant ymgynnull fel torf i ganu a chefnogi'r tîm cenedlaethol yn wych. Ac wrth gwrs, os nad yw hynny ar gael, mae hynny'n amlwg yn mynd i effeithio ar y sefydliadau hynny, y tafarndai a'r clybiau sy'n darlledu'r gemau hyn. Mae'r cyfan yn ychwanegu at yr achos pam y dylem alw am i bencampwriaeth y chwe gwlad a digwyddiadau chwaraeon rhyngwladol mawr eraill gael eu darlledu am ddim. Ond ni chredaf y dylem danbrisio'r problemau y mae hyn hefyd yn eu hachosi i'r gwledydd eu hunain, ac i bencampwriaeth y chwe gwlad ac i ddigwyddiadau chwaraeon rhyngwladol eraill.
Pan oedd Nigel Walker, er enghraifft, yn brif swyddog gweithredol dros dro URC, rhoddodd dystiolaeth i ymchwiliad y Pwyllgor Materion Cymreig y llynedd, a nododd bwysigrwydd refeniw darlledu i chwaraeon, a dywedodd fod hynny’n darparu oddeutu 40 y cant o'u hincwm. Roedd yn cydnabod bod tensiwn rhwng darlledu twrnameintiau am ddim i gynulleidfaoedd a'r refeniw roedd hynny'n ei gynhyrchu wedyn i gyrff llywodraethu'r chwaraeon hynny. Mae'n debyg fod hwnnw'n gylch eithaf anodd ei sgwario, ond serch hynny, yn anad dim, rwy'n credu y dylai'r ffocws fod ar y cefnogwyr sy'n cefnogi ein chwaraeon. Rwy’n mawr obeithio y gall yr adolygiad o ddigwyddiadau rhestredig gael ei gefnogi gan y Senedd hon ac y gallwn ddadlau'r achos mewn ffordd lawer cryfach i Lywodraeth y DU.
Just like Mike Hedges was mentioning, live sport gives us those water-cooler moments, those iconic lines. The late, great Eddie Butler's line sticks in my mind: 'Shave away, Gavin, shave away', when he kicked the winning penalty in 2005 against England. That for me is what live sport is about—those memorable moments.
But I was just wondering, Deputy Minister, if you've given any consideration to how we could work potentially with the Scottish Parliament to lobby as well, and showing that there's a Celtic connection here as to why keeping the six nations free to view is really important, not just from a Welsh perspective, but from a Celtic perspective as well. I think that there could also be an opportunity there for us to work collaboratively with another devolved administration and Parliament in the United Kingdom.
Yn union fel y dywedodd Mike Hedges, mae chwaraeon byw yn rhoi'r testun trafod hwnnw i ni, y llinellau eiconig hynny. Rwy'n meddwl am y dyfyniad gan y diweddar Eddie Butler: 'Shave away, Gavin, shave away', pan giciodd y gic gosb fuddugol yn 2005 yn erbyn Lloegr. Dyna hanfod chwaraeon byw i mi—yr eiliadau cofiadwy hynny.
Ond Ddirprwy Weinidog, tybed a ydych wedi rhoi unrhyw ystyriaeth i sut y gallem weithio gyda Senedd yr Alban o bosibl i lobïo hefyd, a dangos bod cysylltiad Celtaidd yma i ddangos pam ei bod yn wirioneddol bwysig cadw pencampwriaeth y chwe gwlad yn rhad ac am ddim i'w gwylio, nid yn unig o safbwynt Cymreig, ond o safbwynt Celtaidd hefyd. Credaf y gallai fod cyfle yno hefyd inni weithio ar y cyd â gweinyddiaeth ddatganoledig arall a Senedd arall yn y Deyrnas Unedig.
I think that is again a very important and valid point. I'd be more than happy to speak to my counterparts in Scotland, Northern Ireland, hopefully, as well, once we get them, and the Irish Government. I was actually on a call with the sports Ministers of the four nations and Ireland this morning, on the Euros. These sporting connections between these islands are very significant, and I'm sure that Ireland and the other nations of the UK, apart from Wales, would be very keen in having those kinds of discussions as well. So, I am happy to do that.
Credaf fod hwnnw, unwaith eto, yn bwynt pwysig a dilys iawn. Buaswn yn fwy na pharod i siarad â fy swyddogion cyfatebol yn yr Alban, Gogledd Iwerddon, gobeithio, hefyd, ar ôl i ni eu cael, a Llywodraeth Iwerddon. Mewn gwirionedd, roeddwn ar alwad gyda Gweinidogion chwaraeon y pedair gwlad ac Iwerddon y bore yma, yn trafod pencampwriaeth yr Ewros. Mae’r cysylltiadau chwaraeon rhwng yr ynysoedd hyn yn arwyddocaol iawn, ac rwy’n siŵr y byddai Iwerddon a gwledydd eraill y DU, ar wahân i Gymru, yn awyddus iawn i gael y mathau hynny o drafodaethau hefyd. Felly, rwy’n fwy na pharod i wneud hynny.
Thank you to the Deputy Minister. I look forward to the much-trailed debate for next week. If I can confirm to Mike Hedges, if he objects to the motion next week, that will guarantee an individual vote by all Members in the Chamber. There are hidden tactics within the Standing Orders that can make these things happen.
Natasha Asghar now to ask the second topical question, to be answered by the Deputy Minister.
Diolch i’r Dirprwy Weinidog. Edrychaf ymlaen at y ddadl hirddisgwyliedig ar gyfer yr wythnos nesaf. Os caf gadarnhau i Mike Hedges, os bydd yn gwrthwynebu’r cynnig yr wythnos nesaf, y bydd hynny’n gwarantu pleidlais unigol gan bob Aelod yn y Siambr. Mae tactegau cudd o fewn y Rheolau Sefydlog a all wneud i’r pethau hyn ddigwydd.
Natasha Asghar nawr i ofyn yr ail gwestiwn amserol, i’w ateb gan y Dirprwy Weinidog.
2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am yr adolygiad arfaethedig o derfynau cyflymder 20mya? TQ963
2. Will the Minister make a statement on the planned review of 20 mph speed limits? TQ963
Diolch, Lywydd. As I said two weeks ago in this Chamber, there was always going to be a bedding-in period, and built into the powers that councils have as local highway authorities is the ability to make changes. We know that local authorities are already collating lists of roads where 20 mph doesn't feel like the right speed. They understandably haven't wanted to act hastily, as people were getting used to the change, but they do want to review and revise their local speed limits. Nobody anticipates that this will involve wholesale changes, and it will focus on addressing anomalies.
The Welsh Government has appointed a small team to work with highway authorities, as I said two weeks ago, to consider the way that the policy has been implemented, and how the exceptions guidance has been applied. The review team includes Professor Peter Jones, professor of transport and sustainable development at University College London. Professor Jones has had no involvement in the 20 mph implementation or work, and will provide independent challenge to the process. The other two members of the panel are Kaarina Ruta, transport adviser at the Welsh Local Government Association, and Phil Jones, chair of the 20 mph taskforce group that made the initial recommendations. The team will work with Welsh Government officials, local authority officers, and other experts and partners.
A series of meetings have already been held with local councils to gain an understanding of the application of the guidance in different parts of Wales; to reflect on that application, and consider whether clarifications to guidance are needed to encourage greater consistency across Wales; to look at the approach taken to roads on the threshold between 20 mph and 30 mph; and to share initial findings with local authority officers. If people feel that the street that they live on is better suited to 30 mph, they should get in touch with their local council and let them know why. I expect an interim report next month, with a final report to be presented to the next First Minister.
Diolch, Lywydd. Fel y dywedais bythefnos yn ôl yn y Siambr hon, roedd yn anochel y byddai angen cyfnod sefydlu, ac mae'r gallu i wneud newidiadau wedi’i ymgorffori yn y pwerau sydd gan gynghorau fel yr awdurdodau priffyrdd lleol. Gwyddom fod awdurdodau lleol eisoes yn coladu rhestrau o ffyrdd lle nad yw 20 mya yn teimlo fel y cyflymder cywir. Yn ddealladwy, nid ydynt wedi dymuno gweithredu ar frys, wrth i bobl ddod i arfer â'r newid, ond maent yn awyddus i adolygu a diwygio eu terfynau cyflymder lleol. Nid oes unrhyw un yn rhagweld y bydd hyn yn golygu newidiadau mawr, a bydd yn canolbwyntio ar fynd i'r afael ag anghysondebau.
Mae Llywodraeth Cymru wedi penodi tîm bach i weithio gydag awdurdodau priffyrdd, fel y dywedais bythefnos yn ôl, i ystyried y ffordd y mae’r polisi wedi’i roi ar waith, a sut mae’r canllawiau eithrio wedi’u rhoi ar waith. Mae tîm yr adolygiad yn cynnwys yr Athro Peter Jones, athro trafnidiaeth a datblygu cynaliadwy yng Ngholeg Prifysgol Llundain. Nid yw’r Athro Jones wedi bod yn rhan o'r gwaith o lunio na gweithredu'r cynlluniau 20 mya, a bydd yn darparu her annibynnol i’r broses. Dau aelod arall y panel yw Kaarina Ruta, cynghorydd trafnidiaeth yng Nghymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, a Phil Jones, cadeirydd y grŵp tasglu 20 mya a wnaeth yr argymhellion cychwynnol. Bydd y tîm yn gweithio gyda swyddogion Llywodraeth Cymru, swyddogion awdurdodau lleol, ac arbenigwyr a phartneriaid eraill.
Mae cyfres o gyfarfodydd eisoes wedi'u cynnal gyda chynghorau lleol i gael dealltwriaeth o'r modd y mae'r canllawiau wedi'u defnyddio mewn gwahanol rannau o Gymru; i fyfyrio ar y defnydd ohonynt, ac i ystyried a oes angen eglurhad ar y canllawiau er mwyn annog mwy o gysondeb ledled Cymru; i edrych ar y dulliau gweithredu mewn perthynas â ffyrdd ar y trothwy rhwng 20 mya a 30 mya; ac i rannu canfyddiadau cychwynnol gyda swyddogion awdurdodau lleol. Os yw pobl yn teimlo bod y stryd y maent yn byw arni yn fwy addas ar 30 mya, dylent gysylltu â’u cyngor lleol a rhoi gwybod iddynt pam. Rwy'n disgwyl adroddiad interim fis nesaf, gydag adroddiad terfynol i’w gyflwyno i’r Prif Weinidog nesaf.
Thanks, Deputy Minister, but frankly, your response lacked lustre for me, and perhaps for all the residents, visitors and businesses across Wales who have been seriously affected by this change. The Welsh people don't want a review of 20 mph. They simply want it reversed. It's undeniable that your Labour Government's blanket 20 mph speed limit has caused confusion and controversy up and down Wales. With more than 468,000 people now signing a petition to have it removed, it's high time, Deputy Minister, that you park your ego and simply scrap your vanity project.
People in Wales already have very little faith in a review led by a man who recommended that the Welsh Government adopt this policy in the first place, alongside two other Welsh Government devotees. Let's be honest: it's hardly going to be fair, and it's hardly going to be impartial. While I don't doubt for a single second Professor Jones's credentials, his appointment as part of this review risks undermining the legitimacy and trustworthiness of it in its entirety. It also further risks the credibility of the potential candidates that you mentioned, who are going to be taking part in this review.
So, Deputy Minister, if we are destined to have this 20 mph review, can you confirm that the panel will indeed consist of individuals who are not linked to the Welsh Government and who have not previously been, or are currently, on the Welsh Labour Government's payroll? Thank you very much.
Diolch, Ddirprwy Weinidog, ond a dweud y gwir, roedd eich ymateb yn annigonol i mi, ac efallai i’r holl drigolion, ymwelwyr a busnesau ledled Cymru yr effeithiwyd arnynt yn ddifrifol gan y newid hwn. Nid oes eisiau adolygiad o'r terfyn 20 mya ar y Cymry. Yn syml, maent am iddo gael ei wrthdroi. Heb amheuaeth, mae terfyn cyflymder 20 mya cyffredinol eich Llywodraeth Lafur wedi peri dryswch a chynnen ledled Cymru. Gyda mwy na 468,000 o bobl bellach wedi llofnodi deiseb i'w ddileu, mae’n hen bryd, Ddirprwy Weinidog, i chi anghofio eich ego a diddymu eich prosiect porthi balchder.
Ychydig iawn o ffydd sydd gan bobl yng Nghymru eisoes mewn adolygiad a arweinir gan ddyn a argymhellodd fod Llywodraeth Cymru yn mabwysiadu’r polisi hwn yn y lle cyntaf, ochr yn ochr â dau o gefnogwyr eraill Llywodraeth Cymru. Gadewch inni fod yn onest: go brin y bydd yn deg, a go brin y bydd yn ddiduedd. Er nad wyf yn amau cymwysterau'r Athro Jones am eiliad, mae ei benodi'n rhan o'r adolygiad hwn yn mentro tanseilio dilysrwydd a dibynadwyedd yr adolygiad yn gyfan gwbl. Mae hefyd yn peryglu hygrededd y bobl a nodwyd gennych a allai fod yn cymryd rhan yn yr adolygiad hwn.
Felly, Ddirprwy Weinidog, os oes rhaid inni gael yr adolygiad o 20 mya, a allwch gadarnhau y bydd y panel yn cynnwys unigolion nad ydynt yn gysylltiedig â Llywodraeth Cymru ac nad ydynt wedi bod, neu ar hyn o bryd, ar gyflogres Llywodraeth Lafur Cymru? Diolch yn fawr iawn.
Llywydd, I don't think that Natasha Asghar has any credibility to question the professional credentials of three highly respected individuals. As I've said all along, it was intended that the process would be reviewed as it went, to look at how it was being implemented. It's right that the chair of the initial task force, who has provided challenge to the Welsh Government throughout, is part of that process to judge against the recommendations his panel made and judge whether or not the Welsh Government has implemented them well and whether local government has implemented well. And I think it's right that that voice is part of the review team. It's also right that local authorities are represented on that panel to give first-hand experience. And we've introduced a new independent member also to provide independent challenge, and they are free to make any recommendations that they wish and those will be based on the feedback of the public and of local authorities.
Lywydd, ni chredaf fod gan Natasha Asghar unrhyw hygrededd i gwestiynu cymwysterau proffesiynol tri unigolyn uchel eu parch. Fel rwyf wedi'i ddweud o'r cychwyn cyntaf, y bwriad oedd adolygu'r broses wrth iddi fynd rhagddi, i edrych ar sut y câi ei rhoi ar waith. Mae’n iawn fod cadeirydd y tasglu gwreiddiol, sydd wedi darparu her i Lywodraeth Cymru drwy gydol y broses, yn rhan o’r broses honno i farnu yn erbyn yr argymhellion a wnaeth ei banel a barnu a yw Llywodraeth Cymru wedi'u rhoi ar waith yn effeithiol ai peidio, ac a yw llywodraeth leol wedi'u rhoi ar waith yn effeithiol. A chredaf ei bod yn iawn fod y llais hwnnw’n rhan o’r tîm adolygu. Mae'n iawn hefyd fod awdurdodau lleol yn cael eu cynrychioli ar y panel hwnnw i gyfrannu eu profiadau uniongyrchol. Ac rydym wedi cyflwyno aelod annibynnol newydd hefyd i ddarparu her annibynnol, ac maent yn rhydd i wneud unrhyw argymhellion a ddymunant, a bydd y rheini'n seiliedig ar adborth y cyhoedd ac awdurdodau lleol.
Deputy Minister, we know that, at the moment, local councils are very challenged in terms of their budgets and budgets are tight with the Welsh Government as well. Could you set out for us, please, how you'll ensure that local authorities are properly resourced so that they can have that support and so that they can decide on which roads it makes sense to keep the 20 mph and on which roads it would be better to revert to 30 mph so that they can engage fully in that review process?
Of course, there was an amendment that Plaid Cymru put down for a review process to take place. The Government supported that. I still can't quite understand why the Conservatives chose not to support that amendment at the time.
Ddirprwy Weinidog, gwyddom fod cynghorau lleol yn wynebu her fawr ar hyn o bryd gyda'u cyllidebau ac mae cyllidebau'n dynn i Lywodraeth Cymru hefyd. A allwch chi ddweud wrthym, os gwelwch yn dda, sut y byddwch yn sicrhau bod gan awdurdodau lleol adnoddau priodol fel y gallant gael cefnogaeth ac fel y gallant benderfynu pa ffyrdd y mae'n gwneud synnwyr i'w cadw ar 20 mya a pha ffyrdd y byddai'n well eu newid yn ôl i 30 mya fel y gallant gymryd rhan lawn yn y broses adolygu?
Wrth gwrs, cyflwynodd Plaid Cymru welliant i broses adolygu allu digwydd. Fe wnaeth y Llywodraeth gefnogi hynny. Nid wyf yn deall yn iawn o hyd pam y dewisodd y Ceidwadwyr beidio â chefnogi'r gwelliant hwnnw ar y pryd.
Okay, thank you for the question. And, of course, we have said to local authorities that we will stand by them as they make the changes that they feel are right for their local authorities. It is important that the public are involved. I think one of the lessons from which I've certainly drawn—and indeed it was one of the lessons from the pilot projects in Flintshire—is that consultation with the public in advance of these changes is critical for them to be accepted by communities and for them to work well. There has been a variation of approaches by local authorities in advance of this in the level of consultation that they carried out. It's not too late to consult, and I hope that the people who live on those streets will be asked what they think and will provide reasons if they think there's a change. And in my experience, much of the feedback from local authorities has been about the policy in general, not about specific roads. That's why it would be helpful if residents gave specific examples of changes that they want to see. But, of course, there will always be people on those roads who want to keep the speed limit as it is and local authorities do have a very difficult balancing act to strike. And they have the powers to exercise that flexibility and they're in the best position to do that because they are local roads.
Iawn, diolch am y cwestiwn. Ac wrth gwrs, rydym wedi dweud wrth awdurdodau lleol y byddwn yn sefyll gyda nhw wrth iddynt wneud y newidiadau y teimlant eu bod yn iawn i'w hawdurdodau lleol. Mae'n bwysig fod y cyhoedd yn cymryd rhan. Rwy'n credu mai un o'r gwersi a ddysgais—ac yn wir roedd yn un o'r gwersi o'r prosiectau peilot yn sir y Fflint—yw bod ymgynghori â'r cyhoedd cyn y newidiadau hyn yn hanfodol iddynt gael eu derbyn gan gymunedau ac iddynt weithio'n dda. Cafwyd amrywiaeth o ddulliau gweithredu gan awdurdodau lleol cyn hyn o ran lefel yr ymgynghori a wnaethant. Nid yw'n rhy hwyr i ymgynghori, ac rwy'n gobeithio y gofynnir i'r bobl sy'n byw ar y strydoedd hynny beth yw eu barn nhw ac y byddant yn darparu rhesymau os credant fod angen newid. Ac yn fy mhrofiad i, mae llawer o'r adborth gan awdurdodau lleol wedi bod ynglŷn â'r polisi yn gyffredinol, nid am ffyrdd penodol. Dyna pam y byddai'n ddefnyddiol pe bai'r trigolion yn rhoi enghreifftiau penodol o newidiadau y maent am eu gweld. Ond wrth gwrs, bydd yna bobl ar y ffyrdd hynny bob amser sydd eisiau cadw'r terfyn cyflymder fel y mae ac mae gan awdurdodau lleol waith pwyso a mesur anodd iawn. Ac mae ganddynt bwerau i arfer hyblygrwydd a nhw sydd yn y sefyllfa orau i wneud hynny am eu bod yn ffyrdd lleol.
Well, before the 20 mph default, there were an awful lot of 20 mph roads in Swansea. There were also 20 mph roads in other areas. And, as you know, Presiding Officer, there was a 20 mph speed limit going through Aberaeron. I'm sure that, in your personal capacity as a resident of Aberaeron, you probably thought that that was a very good idea because it's quite a dangerous road to cross. But we've also got estate roads—20 mph on estate roads works well. I don't think anybody reasonably would think that on estate roads—. Although, I have had somebody tell me that they believe that 20 mph is not right for a road that is 30m long and that that needs to be 30 mph. I think they're a danger to themselves as well as to everybody else.
But the Conservatives' request to remove all road humps and all chicanes, because that's what you mean if you want to stop 20 mph—you need to make sure that traffic can move and is unencumbered until there are crashes—. But I think there is a need for a review for A and B roads. A and B roads are different: they are main roads and I think the concern of many people, including myself, is that there are A roads and B roads that are down to 20 mph where there does not appear to be a good reason for that, and Llangyfelach Road, where it goes up to 20 mph to the traffic lights and then it goes up to 30 mph—. I think that looking at A and B roads, and letting councils looking at A and B roads, will solve most of the problem. There are those, including one of my constituents, who say, 'I'm an experienced driver, I don't need a speed limit at all. I should be able to drive at what I think is the required speed and safe speed.' I think he's a danger to himself and to others, but, unfortunately, the Conservatives are giving succour to people like that.
Wel, cyn y 20 mya diofyn, roedd llawer iawn o ffyrdd 20 mya yn Abertawe. Roedd yna ffyrdd 20 mya mewn ardaloedd eraill hefyd. Ac fel y gwyddoch, Lywydd, roedd terfyn cyflymder o 20 mya yn mynd drwy Aberaeron. Yn rhinwedd y ffaith eich bod yn un o drigolion Aberaeron, mae'n debyg eich bod yn meddwl bod hynny'n syniad da iawn oherwydd ei bod yn ffordd eithaf peryglus i'w chroesi. Ond mae gennym hefyd ffyrdd ystadau—mae 20 mya ar ffyrdd ystadau'n gweithio'n dda. Nid wyf yn meddwl y byddai neb yn meddwl yn rhesymol ar ffyrdd ystadau—. Er, fe ddywedodd rhywun wrthyf eu bod yn credu nad yw 20 mya yn iawn ar gyfer ffordd sy'n 30m o hyd a bod angen i honno fod yn 30 mya. Rwy'n credu eu bod yn berygl iddynt eu hunain yn ogystal ag i bawb arall.
Ond mae cais y Ceidwadwyr i gael gwared ar bob twmpath ffordd a phob rhwystr igam-ogamu, oherwydd dyna a olygwch os ydych chi am roi diwedd ar 20 mya—rydych chi am wneud yn siŵr fod traffig yn gallu symud ac nad oes dim i'w atal hyd nes bod damweiniau—. Ond rwy'n meddwl bod angen adolygiad ar gyfer ffyrdd A a B. Mae ffyrdd A a B yn wahanol: prif ffyrdd ydynt ac rwy'n meddwl mai pryder llawer o bobl, gan fy nghynnwys i, yw bod ffyrdd A a B sydd lawr i 20 mya lle nad yw'n ymddangos bod rheswm da dros hynny, a Ffordd Llangyfelach, lle mae'n 20 mya hyd at y goleuadau traffig ac yna mae'n codi i 30 mya—. Rwy'n credu y bydd edrych ar ffyrdd A a B, a gadael i gynghorau edrych ar ffyrdd A a B, yn datrys y rhan fwyaf o'r broblem. Mae rhai, gan gynnwys un o fy etholwyr, yn dweud, 'Rwy'n yrrwr profiadol, nid oes angen terfyn cyflymder arnaf o gwbl. Dylwn allu gyrru ar yr hyn y credaf yw'r cyflymder gofynnol a'r cyflymder diogel.' Rwy'n meddwl ei fod yn berygl iddo'i hun ac i eraill, ond yn anffodus, mae'r Ceidwadwyr yn rhoi swcwr i bobl felly.
My thanks to Mike Hedges for those comments, and he's right: local authorities have that discretion to make those judgments about their local roads. That's why this isn't a blanket approach, as has been so misleadingly said by the Conservatives. And I've driven on roads in Swansea, in Rhondda Cynon Taf, in the Vale of Glamorgan, which are main roads, which are, in fact, 30 mph. So, there is flexibility there.
I think his suggestion that all main roads should be 30 mph is difficult, because on many of those roads, there are houses, there are playgrounds, there are shops, there are schools. And so I think that taking a unilateral approach like that probably isn't the right approach, and that's why we've set out guidance, which gives a guide to local authorities of where an exception might be appropriate, but it's for them to interpret that guidance locally. The power is clearly there, because authorities have exercised it. It hasn't been applied consistently, and there are a number of reasons for that, and that's why this review is going to understand that better. Some of the reasons have been a real caution by some local authorities about deviating from the letter of the guidance—they've taken a very literalist approach because they fear they may be liable for challenge if there in fact is a collision. And I think we need to tease that out and understand the level of risk at play, and what support can be given to encourage them to look at things like bus routes where that is an appropriate thing to do. Again, you don't want all bus routes to return to 30 mph because that wouldn't be appropriate either. I think that, when it comes down to the fine-grain implementation of this policy, these are complex judgments to make, because some roads are not straightforward, and that's why it's the local authority that's best placed to make those judgments.
Diolch i Mike Hedges am y sylwadau hynny, ac mae'n iawn: mae gan awdurdodau lleol ddisgresiwn i wneud penderfyniadau am eu ffyrdd lleol. Dyna pam nad yw'n ddull cyffredinol, fel y dywedwyd mor gamarweiniol gan y Ceidwadwyr. Ac rwyf wedi gyrru ar ffyrdd yn Abertawe, yn Rhondda Cynon Taf, ym Mro Morgannwg, sy'n brif ffyrdd sy'n 30 mya mewn gwirionedd. Felly, mae yna hyblygrwydd.
Rwy'n credu bod ei awgrym y dylai pob prif ffordd fod yn 30 mya yn anodd, oherwydd ar lawer o'r ffyrdd hynny, mae yna dai, mae yna feysydd chwarae, mae yna siopau, mae yna ysgolion. Ac felly rwy'n credu nad cymryd agwedd unochrog o'r fath yw'r dull cywir, a dyna pam ein bod wedi nodi canllawiau sy'n rhoi arweiniad i awdurdodau lleol lle gallai eithriad fod yn briodol, ond mater iddyn nhw yw dehongli'r canllawiau hynny'n lleol. Mae'r pŵer yn amlwg yno, oherwydd mae awdurdodau wedi ei arfer. Nid yw wedi'i gymhwyso'n gyson, ac mae nifer o resymau am hynny, a dyna pam mae'r adolygiad hwn yn mynd i ddeall hynny'n well. Mae rhai o'r rhesymau'n cynnwys ymagwedd ofalus gan rai awdurdodau lleol ynglŷn â gwyro o lythyren y canllawiau—maent wedi mabwysiadu ymagwedd lythrennol iawn oherwydd eu bod yn ofni y gallent fod yn agored i her os oes damwain yn digwydd. Ac rwy'n credu bod angen inni weld lle mae hynny'n digwydd a deall lefel y risg, a pha gymorth y gellir ei roi i'w hannog i edrych ar bethau fel llwybrau bysiau lle mae hynny'n briodol i'w wneud. Unwaith eto, nid ydych am i bob llwybr bws newid yn ôl i 30 mya gan na fyddai hynny'n briodol ychwaith. Wrth weithredu'r polisi hwn yn fanwl, rwy'n credu bod y rhain yn benderfyniadau cymhleth i'w gwneud, oherwydd nid yw rhai ffyrdd yn syml, a dyna pam mai'r awdurdod lleol sydd yn y sefyllfa orau i wneud y penderfyniadau hynny.
I'm pleased this subject has been raised by Natasha Asghar today. I want to raise with you again, Deputy Minister, about the regional disparity of 20 mph exemptions. You said yourself a fortnight ago that just 0.6 per cent of roads in Denbighshire are exempt, whereas it's up to 10 per cent and more in areas of south Wales, such as Swansea and Bridgend. So, I'd be grateful if the Deputy Minister could expand on what specific components of a potential review will do to address this disparity, and what support is the Welsh Government prepared to give local authorities to increase exemption rates for my constituents and get people moving again?
Rwy'n falch fod y pwnc hwn wedi'i godi gan Natasha Asghar heddiw. Rwyf am godi'r anghysondeb rhanbarthol rhwng yr eithriadau 20 mya gyda chi eto. Fe ddywedoch chi eich hun bythefnos yn ôl mai dim ond 0.6 y cant o ffyrdd yn sir Ddinbych sydd wedi'u heithrio, ond mae hyd at 10 y cant a mwy o ffyrdd wedi'u heithrio mewn ardaloedd yn ne Cymru, fel Abertawe a Phen-y-bont ar Ogwr. Felly, hoffwn pe gallai'r Dirprwy Weinidog ymhelaethu ynglŷn â beth y gall elfennau penodol o adolygiad posibl ei wneud i fynd i'r afael â'r gwahaniaeth hwn, a pha gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn barod i'w roi i awdurdodau lleol i gynyddu cyfraddau eithrio ar gyfer fy etholwyr a chael pobl i symud eto?
Well, again, this is the purpose of the review—for local authorities to feed back to the panel why they've taken the decisions they have and why they think the guidance may be an issue, and if there's a case for changing the guidance, or, indeed, whether we can help them with a more consistent interpretation of the guidance. One of the things we've discussed with Flintshire, for example, is working with another local authority, such as Rhondda Cynon Taf, who've taken a different view—for their officers to buddy up, if you like, to exchange good practice and to work through problems together. And I think that could be helpful to some local authorities. There is no problem in principle here; this is all about interpreting things for local circumstances. This was always going to be a difficult and complex policy to implement. It's the most ambitious road safety policy in more than a generation, and it's one that has had the support of this Chamber, of all parties, at various times.
Wel, unwaith eto, dyma ddiben yr adolygiad—i awdurdodau lleol roi adborth i'r panel pam eu bod wedi gwneud y penderfyniadau a wnaethant a pham eu bod yn credu y gallai'r canllawiau fod yn broblem, ac os oes achos dros newid y canllawiau, neu'n wir, a allwn ni eu helpu gyda dehongliad mwy cyson o'r canllawiau. Un o'r pethau rydym wedi'u trafod gyda sir y Fflint, er enghraifft, yw gweithio gydag awdurdod lleol arall, fel Rhondda Cynon Taf, sydd wedi mabwysiadu barn wahanol—i'w swyddogion gyfeillio, os mynnwch, i gyfnewid arferion da ac i weithio drwy broblemau gyda'i gilydd. Rwy'n credu y gallai hynny helpu rhai awdurdodau lleol. Nid oes problem yma mewn egwyddor; mae hyn i gyd yn ymwneud â dehongli pethau ar gyfer amgylchiadau lleol. Roedd hwn bob amser yn mynd i fod yn bolisi anodd a chymhleth i'w weithredu. Dyma'r polisi diogelwch ffyrdd mwyaf uchelgeisiol mewn mwy na chenhedlaeth, ac mae'n un sydd wedi cael cefnogaeth y Siambr hon, gan bob plaid, ar wahanol adegau.
I wasn't initially intending on coming in, but I'm interested in the answers you've given to some of the questions here today, where you've said that the focus for the consultation will be that people living on particular roads, where that road is 20 mph, will be asked to express a view. Now, obviously, a lot of people across Wales will have views on a whole range of roads, but particularly people who live on a road or cul-de-sac that might be just off a 20 mph road. So, can I be really clear, Minister, today that the views of people who live on a 20 mph road, and the people who use a 20 mph road, will be weighted equally in the consultation?
Nid oeddwn yn bwriadu dod i mewn yn wreiddiol, ond mae gennyf ddiddordeb yn yr atebion rydych wedi'u rhoi i rai o'r cwestiynau yma heddiw, lle rydych wedi dweud mai'r ffocws ar gyfer yr ymgynghoriad fydd gofyn am farn pobl sy'n byw ar ffyrdd penodol, lle mae'r ffordd honno'n 20 mya. Nawr, yn amlwg, bydd gan lawer o bobl ledled Cymru farn ar ystod eang o ffyrdd, ond yn enwedig pobl sy'n byw ar ffordd neu cul-de-sac a allai fod ychydig oddi ar ffordd 20 mya. Felly, a gaf fi fod yn glir iawn heddiw, Weinidog, y bydd barn pobl sy'n byw ar ffordd 20 mya, a'r bobl sy'n defnyddio ffordd 20 mya, yn cael ei phwysoli'n gyfartal yn yr ymgynghoriad?
Well, the consultation is a matter for the local authority to take any views they want. But I think Tom Giffard is somehow suggesting that the people who drive through an area have greater rights than people who live in an area. And I know people often will say, 'I want my route to work to be 30 mph, but I want the street outside my house to be 20 mph', and that is neither just nor fair. These are the difficult weighing-up, balancing judgments that local authorities have to make, and that's why I think it's important that everybody is able to respond to the local authorities, to give their feedback, to provide reasons why they think it should be changed, and that's what we'll encourage them to do.
Wel, mater i'r awdurdod lleol yw'r ymgynghoriad i gymryd unrhyw safbwyntiau y maent eu heisiau. Ond rwy'n meddwl bod Tom Giffard rywsut yn awgrymu bod gan y bobl sy'n gyrru drwy ardal fwy o hawliau na phobl sy'n byw mewn ardal. Ac rwy'n gwybod y bydd pobl yn aml yn dweud, 'Rwyf am i fy llwybr i'r gwaith fod yn 30 mya, ond rwyf am i'r stryd y tu allan i fy nhŷ fod yn 20 mya', ac nid yw hynny'n gyfiawn nac yn deg. Dyma'r penderfyniadau anodd eu pwyso a'u mesur sy'n rhaid i awdurdodau lleol eu gwneud, a dyna pam fy mod yn credu ei bod yn bwysig fod pawb yn gallu ymateb i'r awdurdodau lleol, rhoi eu hadborth, a darparu rhesymau pam eu bod yn credu y dylid ei newid, a dyna fyddwn ni'n eu hannog i'w wneud.
Diolch i'r Dirprwy Weinidog.
I thank the Deputy Minister.
Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiadau 90 eiliad, ac mae'r datganiad cyntaf heddiw gan Jayne Bryant.
The next item, therefore, will be the 90-second statements, and the first statement today is from Jayne Bryant.
Last week I attended the launch of the Be Heart Happy charity in Newport. The charity was previously known as the Royal Gwent and St Woolos Cardiology Fund, which supported patients in Newport and the surrounding area for over 40 years. This fund is renowned in the local area, and any mention of it is always met with warm words and appreciation from patients, families and NHS staff. The purpose of the fund has been to raise money to help with the purchase of special equipment, books and training for staff, which otherwise wouldn't be funded. This rebranding to Be Heart Happy is about ensuring that the charity will be there for cardiology patients and their families for many years to come. An estimated 63,000 people are living with heart conditions and circulatory diseases in the Aneurin Bevan University Health Board area. Since 1983 they have raised and spent more than £2 million for the direct benefit of heart patients in the surrounding area. Special mention must be given to the dedicated chair of Be Heart Happy, Steve Richards, and the charity's brilliant fundraising volunteers for their unwavering commitment to helping cardiology patients live longer, healthier and happier lives. Diolch yn fawr for all you do.
This is a new chapter for Be Heart Happy, and I've no doubt that the charity will continue to touch the lives and legacies of people across our community.
Yr wythnos diwethaf mynychais lansiad elusen Be Heart Happy yng Nghasnewydd. Enw'r elusen yn flaenorol oedd Cronfa Cardioleg Ysbyty Brenhinol Gwent ac Ysbyty Gwynllyw, a fu'n cefnogi cleifion yng Nghasnewydd a'r ardal gyfagos ers dros 40 mlynedd. Mae'r gronfa hon yn enwog yn yr ardal leol, ac mae unrhyw sôn amdani bob amser yn ennyn geiriau cynnes o werthfawrogiad gan gleifion, teuluoedd a staff y GIG. Pwrpas y gronfa oedd codi arian i helpu i brynu offer arbennig, llyfrau a hyfforddiant i staff, na fyddai fel arall yn cael eu hariannu. Drwy ailfrandio i Be Heart Happy, sicrheir y bydd yr elusen yno i gleifion cardioleg a'u teuluoedd am flynyddoedd lawer i ddod. Amcangyfrifir bod 63,000 o bobl yn byw gyda chyflyrau'r galon a chlefydau cylchrediad y gwaed yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan. Ers 1983 maent wedi codi a gwario mwy na £2 filiwn er budd uniongyrchol cleifion y galon yn yr ardal gyfagos. Rhaid rhoi sylw arbennig i gadeirydd ymroddedig Be Heart Happy, Steve Richards, a gwirfoddolwyr codi arian gwych yr elusen am eu hymrwymiad diwyro i helpu cleifion cardioleg i fyw bywydau hirach, iachach a hapusach. Diolch yn fawr am bopeth a wnewch.
Mae hon yn bennod newydd i Be Heart Happy, ac nid oes gennyf unrhyw amheuaeth y bydd yr elusen yn parhau i gyffwrdd â bywydau pobl ar draws ein cymuned.
John Griffiths sydd nesaf.
John Griffiths is next.
Diolch, Llywydd. I would like to pay tribute to Newport East's Lliswerry Runners—a local running club for people of all backgrounds, ethnicities, ages and abilities. They provide opportunities for members of the community to keep both physically fit, through regular exercise and movement, and mentally well, through the community and friendship that members will find by joining the group.
Lliswerry Runners welcome well over 500 members, across seven sessions, every week, in a safe and supportive environment, forged entirely through the organisation and selflessness of local volunteers. Last Sunday, 21 January, Lliswerry Runners's Lliswerry 8 run took place. I had the pleasure of going along to support and cheer on the runners as they took the eight-mile route through the country lanes of Goldcliff and Nash villages. The Lliswerry 8 has been run for over 35 years, and is a fun and inclusive race for runners of all abilities. This year, over 750 runners took part.
Llywydd, I would like to put on record my appreciation for, and thanks to, Lliswerry Runners for all the terrific work their generous volunteers are doing to improve the mental and physical well-being of members of my constituency of Newport East and the wider area.
Diolch, Lywydd. Hoffwn dalu teyrnged i Rhedwyr Llyswyry Dwyrain Casnewydd—clwb rhedeg lleol ar gyfer pobl o bob cefndir, ethnigrwydd, oedran a gallu. Maent yn darparu cyfleoedd i aelodau o'r gymuned gadw'n heini yn gorfforol, drwy ymarfer corff rheolaidd, ac yn feddyliol iach, drwy'r gymuned a'r cyfeillgarwch y bydd yr aelodau'n ei gael drwy ymuno â'r grŵp.
Mae Rhedwyr Llyswyry yn croesawu ymhell dros 500 o aelodau, mewn saith sesiwn bob wythnos, mewn amgylchedd diogel a chefnogol, sesiynau sy'n cael eu trefnu'n gyfan gwbl drwy garedigrwydd gwirfoddolwyr lleol. Ddydd Sul diwethaf, 21 Ionawr, cynhaliwyd ras Llyswyry 8 Rhedwyr Llyswyry. Cefais y pleser o fynd draw i gefnogi'r rhedwyr wrth iddynt redeg y llwybr wyth milltir drwy lonydd gwledig pentrefi Allteuryn a Thre'ronnen. Mae ras Llyswyry 8 wedi cael ei chynnal ers dros 35 mlynedd, ac mae'n ras hwyliog a chynhwysol i redwyr o bob gallu. Eleni, cymerodd dros 750 o redwyr ran ynddi.
Lywydd, hoffwn gofnodi fy ngwerthfawrogiad o Redwyr Llyswyry, a diolch iddynt am yr holl waith gwych y mae eu gwirfoddolwyr hael yn ei wneud i wella lles meddyliol a chorfforol aelodau o fy etholaeth yn Nwyrain Casnewydd a'r ardal ehangach.
Yesterday marked 15 years since the death of Paul Ridd. Paul was a man with a learning disability from Baglan, who died in Morriston Hospital in 2009. Paul's death was avoidable, with an inquest in 2013 confirming he had died from natural causes contributed to by neglect. Paul's family established the Paul Ridd Foundation to help improve health outcomes for people with a learning disability. Supported by Mencap Cymru, they have worked tirelessly in highlighting the inequalities faced by people with a learning disability when accessing healthcare, with the aim of ensuring that no other person with a learning disability dies from avoidable causes in Welsh hospitals.
Fifteen years on from Paul's death, the progress in this area is to be welcomed. On April 1 2022, the Paul Ridd learning disability awareness training was launched across the NHS in Wales, becoming mandatory for all healthcare staff in a public-facing role. There is, however, still much more that needs to be done. People with a learning disability continue to face health inequalities. The life expectancy for adults with a learning disability is just under 63 years, with recent figures showing that men with a learning disability are dying around 19 years earlier than men in the general population, and the figure standing at 23 years earlier for women with a learning disability, compared to women in the general population.
As we mark 15 years since Paul's death, I would like to offer the support of this Senedd to Paul's family—Jonathan and Jane—and would like to restate our shared commitment to working towards a Wales where people with a learning disability are valued equally, listened to and included.
Mae 15 mlynedd wedi mynd heibio ers marwolaeth Paul Ridd. Dyn ag anabledd dysgu o Faglan oedd Paul, a fu farw yn Ysbyty Treforys yn 2009. Roedd modd osgoi marwolaeth Paul, gyda chwest yn 2013 yn cadarnhau ei fod wedi marw o achosion naturiol y cyfrannwyd atynt gan esgeulustod. Sefydlodd teulu Paul Sefydliad Paul Ridd i helpu i wella canlyniadau iechyd i bobl ag anabledd dysgu. Gyda chefnogaeth Mencap Cymru, maent wedi gweithio'n ddiflino i dynnu sylw at yr anghydraddoldebau sy'n wynebu pobl ag anabledd dysgu wrth iddynt geisio cael mynediad at ofal iechyd, gyda'r nod o sicrhau nad oes unrhyw berson arall ag anabledd dysgu yn marw o achosion y gellir eu hosgoi yn ysbytai Cymru.
Bymtheng mlynedd ers marw Paul, mae'r cynnydd yn y maes hwn i'w groesawu. Ar 1 Ebrill 2022, lansiwyd hyfforddiant ymwybyddiaeth o anabledd dysgu Paul Ridd ar draws y GIG yng Nghymru, gan ddod yn orfodol i'r holl staff gofal iechyd mewn rôl sy'n ymwneud yn uniongyrchol â'r cyhoedd. Fodd bynnag, mae llawer mwy i'w wneud o hyd. Mae pobl ag anabledd dysgu yn parhau i wynebu anghydraddoldebau iechyd. Mae disgwyliad oes ar gyfer oedolion ag anabledd dysgu ychydig yn iau na 63 oed, gyda ffigyrau diweddar yn dangos bod dynion ag anabledd dysgu yn marw tua 19 mlynedd ynghynt na dynion yn y boblogaeth gyffredinol, a'r ffigur yn 23 mlynedd ynghynt i fenywod ag anabledd dysgu, o'i gymharu â menywod yn y boblogaeth gyffredinol.
Wrth inni nodi 15 mlynedd ers marwolaeth Paul, hoffwn gynnig cefnogaeth y Senedd hon i deulu Paul—Jonathan a Jane—a hoffwn ailddatgan ein hymrwymiad ar y cyd i weithio tuag at Gymru lle mae pobl ag anabledd dysgu yn cael eu gwerthfawrogi'n gyfartal, yn cael eu clywed ac yn cael eu cynnwys.
Diolch.
Diolch.
Y ddadl frys sydd nesaf y prynhawn yma ar golli swyddi yn Tata Steel a dyfodol y diwydiant dur. A dwi'n galw ar Luke Fletcher i agor y ddadl yma.
The urgent debate is next this afternoon on job losses at Tata Steel and the future of the steel industry. And I call on Luke Fletcher to open the debate.
Diolch, Llywydd, and thank you to Members for agreeing to make time for this debate. As I mentioned yesterday, in proposing this debate, we did so because of the strategic importance of the steel industry, an industry whose products we all rely on every day. To illustrate, did you drive to work or take public transport? Well, your car, your bus, your train is steel. Did you turn your radiator on, or use your fridge to grab milk for your cereal? Well, your fridge, your radiator—steel. The capacity to produce steel is fundamental to any plans any of us might have in our own homes, but also to develop our infrastructure, protect our national security or grow and green our economy.
Diolch, Lywydd, a diolch i'r Aelodau am gytuno i wneud amser ar gyfer y ddadl hon. Fel y soniais ddoe, wrth gynnig y ddadl hon, fe wnaethom hynny oherwydd pwysigrwydd strategol y diwydiant dur, diwydiant y mae pawb ohonom yn dibynnu ar ei gynhyrchion bob dydd. Er mwyn dangos hyn, a wnaethoch chi yrru i'r gwaith neu ddod ar drafnidiaeth gyhoeddus? Wel, mae eich car, eich bws, eich trên wedi ei wneud o ddur. A wnaethoch chi droi eich rheiddiadur ymlaen, neu agor eich oergell i nôl llaeth ar gyfer eich brecwast? Wel, eich oergell, eich rheiddiadur—dur. Mae'r gallu i gynhyrchu dur yn hanfodol i unrhyw gynlluniau a allai fod gan unrhyw un ohonom yn ein cartrefi ein hunain, ond hefyd i ddatblygu ein seilwaith, gwarchod ein diogelwch cenedlaethol neu dyfu a gwyrddu ein heconomi.
To put it as plainly as I can, there is no path to net zero that doesn't involve domestic steel production. That's why it's important for us to think about the future of this sector. And I say this with all due respect, but that's why the lack of urgency, vision and ambition over the last decade or so from central Government has been disappointing. We're not talking about a nice to have; we're talking about one of the most important resources and production capabilities a country can have.
Now, I fully recognise that the UK Government have stepped in with £500 million and £100 million transition fund as well. We heard from the economy Minister and First Minister yesterday about the £3 billion on the table for the UK-wide sector from UK Labour, if they win the general election, but these sums come nowhere close to meeting the scale of the challenge. And I'm not saying this to make a political point; I'm saying this because it's fact. We're either serious about green steel or we aren't.
We only need to look at what's going on elsewhere to see the scale of investment needed. Take Germany, where we have a range of state-aided projects to protect domestic steel production, approved in 2023 and 2024, that we can compare our situation with. And I'll apologise in advance for my pronunciation of some of these places. The first one was a package of €2.6 billion to Stahl-Holding-Saar in one region alone, approved this year. The second was a €550 million direct grant, with an additional conditional payment mechanism of up to €1.45 billion, to support the ThyssenKrupp Steel Europe in 2023, and a third, in 2023, of €1 billion to Salzgitter Flachstahl, all of this for decarbonisation. We also heard yesterday about the €50 billion fund to support decarbonisation in high-energy sectors, also in Germany. We have a long way to go to match that ambition.
Of course, another concern we have around the proposal at Port Talbot is the focus on the electric arc furnace. It's not a concern directly with the furnace itself, because electric arc furnaces have an important role to play in the steel industry. The concern is with the loss, as a result of an electric arc furnace, of capacity to produce primary steel. Diversification of steel production is important. If we lose the capacity to produce primary steel, we will be the only G20 country unable to do so. And this isn't merely a symbolic point; it's an important point to consider, especially in an increasingly hostile world.
Electric arc furnaces rely on a supply of scrap steel to recycle it into new steel. We've heard much about the quality and the grade of that steel. Now, according to Tata, the technology has come a long way over the years, to a point where they believe the grade won't be as big of an issue as initially thought. While that is welcome news on the quality of steel that may be produced under current proposals, though we do wait to see the reality, there also remain questions that need to be addressed: firstly, do we have enough scrap steel available to us in the UK currently to meet demand? Some would argue that we don't. Secondly, what happens if demand for scrap steel increases globally, which it will, because we aren't the only ones investing in electric arc furnaces?
Putting all our eggs into the electric arc furnace basket is a costly gamble. Investment needs to be diversified. We know that other options are available. DRI has been discussed—direct reduced iron—hydrogen, another. And of course, on hydrogen, yes, it's true it's a way off from being ready, but it's precisely at this moment that investment in it is needed to make it viable. If investment isn't forthcoming, we'll fall even further behind the rest of Europe and future generations won't thank us. We come back to this point of investment. The reality is that the state will need to step in. That's recognised across the world. I've briefly touched on how the world is becoming increasingly hostile. Given these factors, given the strategic importance of steel as a resource, it makes sense that the state increases its stake in the industry.
Now, of course, Plaid Cymru has talked about how all options, including nationalisation and co-operatisation, must be on the table. And these are not new ideas, by the way. For those of us in post-industrial communities, nationalisation is not a foreign concept. Look at Tower colliery in the 1950s, which, subsequently, in 1994, was bought out by the workers, the only deep mine to survive the wave of closures. And, if you want a steel-specific example, look at the Basque Country, where co-operative steel thrives and underpins a successful industry. For much of their history, communities like Port Talbot have had decisions made for them. As we move into the future, that needs to change.
Llywydd, as I said at the beginning of this contribution and during my pitch for this debate yesterday, the need for a serious debate on the future direction of the steel industry in Wales is desperately needed. I've spoken with many Members here over the course of the last few months and, on this subject, there isn't actually much that divides us. We all agree on the importance of the steel industry, but, if we are serious about its future, now is the time to take a new path. I look forward to Members' contributions today and to continuing much of this work beyond today's session. Diolch.
I'w roi mor blaen ag y gallaf, nid oes llwybr at sero net nad yw'n cynnwys cynhyrchu dur domestig. Dyna pam ei bod yn bwysig inni feddwl am ddyfodol y sector hwn. Ac rwy'n dweud hyn gyda phob parch, ond dyna pam mae'r diffyg brys, gweledigaeth ac uchelgais dros y degawd diwethaf gan y Llywodraeth ganolog wedi bod yn siomedig. Nid ydym yn siarad am rywbeth sy'n braf i'w gael; rydym yn sôn am un o'r adnoddau a'r galluoedd cynhyrchu pwysicaf y gall gwlad eu cael.
Nawr, rwy'n cydnabod yn llwyr fod Llywodraeth y DU wedi camu i'r adwy gyda £500 miliwn a £100 miliwn o gronfa bontio hefyd. Clywsom gan Weinidog yr economi a Phrif Weinidog Cymru ddoe am y £3 biliwn sydd ar y bwrdd ar gyfer y sector ledled y DU gan Lafur y DU, os ydynt yn ennill yr etholiad cyffredinol, ond nid yw'r symiau hyn yn dod yn agos at gyrraedd maint yr her. Ac nid wyf yn dweud hyn er mwyn gwneud pwynt gwleidyddol; rwy'n dweud hyn oherwydd ei fod yn ffaith. Rydym naill ai o ddifrif am ddur gwyrdd neu nid ydym o ddifrif yn ei gylch.
Nid oes ond angen inni edrych ar yr hyn sy'n digwydd mewn mannau eraill i weld maint y buddsoddiad sydd ei angen. Cymerwch yr Almaen, lle mae gennym ystod o brosiectau a gynorthwyir gan y wladwriaeth i amddiffyn cynhyrchiant dur domestig, prosiectau a gymeradwywyd yn 2023 a 2024, y gallwn gymharu ein sefyllfa â nhw. Ac rwy'n ymddiheuro ymlaen llaw am fy ynganiad o rai o'r lleoedd hyn. Yr un cyntaf oedd pecyn o €2.6 biliwn i Stahl-Holding-Saar mewn un rhanbarth yn unig, a gymeradwywyd eleni. Roedd yr ail yn grant uniongyrchol €550 miliwn, gyda mecanwaith talu amodol ychwanegol o hyd at €1.45 biliwn, i gefnogi ThyssenKrupp Steel Europe yn 2023, a thraean, yn 2023, o €1 biliwn i Salzgitter Flachstahl, hyn i gyd ar gyfer datgarboneiddio. Clywsom ddoe hefyd am y gronfa €50 biliwn i gefnogi datgarboneiddio mewn sectorau trwm ar ynni, hefyd yn yr Almaen. Mae gennym ffordd bell i fynd i gael uchelgais debyg i honno.
Wrth gwrs, pryder arall sydd gennym ynghylch y cynnig ym Mhort Talbot yw'r ffocws ar ffwrnais arc trydan. Nid yw'n bryder uniongyrchol gyda'r ffwrnais ei hun, oherwydd mae gan ffwrneisi arc trydan rôl bwysig i'w chwarae yn y diwydiant dur. Y pryder yw y gallem golli gallu i gynhyrchu dur sylfaenol o ganlyniad i ffwrnais arc trydan. Mae arallgyfeirio cynhyrchiant dur yn bwysig. Os collwn y gallu i gynhyrchu dur sylfaenol, ni fydd yr unig wlad G20 a fydd yn methu gwneud hynny. Ac nid pwynt symbolaidd yn unig yw hwn; mae'n bwynt pwysig i'w ystyried, yn enwedig mewn byd cynyddol elyniaethus.
Mae ffwrneisi arc trydan yn dibynnu ar gyflenwad o ddur sgrap i'w ailgylchu'n ddur newydd. Rydym wedi clywed llawer am ansawdd a gradd y dur hwnnw. Nawr, yn ôl Tata, mae'r dechnoleg wedi dod yn bell dros y blynyddoedd, i bwynt lle credant na fydd y radd yn fater mor fawr ag y tybid yn wreiddiol. Er bod hynny'n newyddion i'w groesawu ar ansawdd y dur y gellir ei gynhyrchu o dan y cynigion cyfredol, er ein bod yn aros i weld y realiti, mae cwestiynau angen eu hateb o hyd: yn gyntaf, a oes gennym ddigon o ddur sgrap ar gael i ni yn y DU ar hyn o bryd i ateb y galw? Byddai rhai'n dadlau nad oes. Yn ail, beth sy'n digwydd os yw'r galw am ddur sgrap yn cynyddu'n fyd-eang, ac mae hynny'n mynd i ddigwydd, oherwydd nid ni yw'r unig rai sy'n buddsoddi mewn ffwrneisi arc trydan?
Mae rhoi ein holl wyau ym masged y ffwrnais arc trydan yn gambl costus. Mae angen arallgyfeirio buddsoddiad. Rydym yn gwybod bod dewisiadau eraill ar gael. Mae haearn wedi'i leihau'n uniongyrchol (DRI) wedi cael ei drafod, ac mae hydrogen yn un arall. Ac wrth gwrs, ar hydrogen, ydy, mae'n wir ei fod yn bell o fod yn barod, ond ar yr union adeg hon y mae angen buddsoddi ynddo i'w wneud yn hyfyw. Os na cheir buddsoddiad, byddwn yn llithro ymhellach byth ar ôl gweddill Ewrop ac ni fydd cenedlaethau'r dyfodol yn diolch i ni. Down yn ôl at fuddsoddiad. Y gwir amdani yw y bydd angen i'r wladwriaeth gamu i mewn. Caiff hynny ei gydnabod ar draws y byd. Rwyf wedi cyffwrdd yn fyr â'r modd y mae'r byd yn mynd yn fwyfwy gelyniaethus. O ystyried y ffactorau hyn, o ystyried pwysigrwydd strategol dur fel adnodd, mae'n gwneud synnwyr i'r wladwriaeth gynyddu ei chyfran yn y diwydiant.
Nawr, wrth gwrs, mae Plaid Cymru wedi sôn sut mae'n rhaid i bob opsiwn, gan gynnwys gwladoli a chydweithredoli, fod ar y bwrdd. Nid syniadau newydd yw'r rhain gyda llaw. I'r rhai ohonom mewn cymunedau ôl-ddiwydiannol, nid cysyniad tramor yw gwladoli. Edrychwch ar bwll glo'r Tower yn y 1950au, a brynwyd wedyn ym 1994 gan y gweithwyr, yr unig bwll glo dwfn i oroesi'r don o byllau glo'n cau. Ac os ydych chi eisiau enghraifft sy'n benodol i ddur, edrychwch ar Wlad y Basg, lle mae dur cydweithredol yn ffynnu ac yn sail i ddiwydiant llwyddiannus. Am ran helaeth o'u hanes, mae cymunedau fel Port Talbot wedi gweld penderfyniadau'n cael eu gwneud drostynt. Wrth inni symud tua'r dyfodol, mae angen i hynny newid.
Lywydd, fel y dywedais ar ddechrau'r cyfraniad hwn ac yn ystod fy nghais am y ddadl hon ddoe, mae dirfawr angen dadl ddifrifol ar gyfeiriad y diwydiant dur yng Nghymru yn y dyfodol. Rwyf wedi siarad â llawer o Aelodau yma dros y misoedd diwethaf, ac ar y pwnc hwn nid oes llawer sy'n ein rhannu mewn gwirionedd. Rydym i gyd yn cytuno ynghylch pwysigrwydd y diwydiant dur, ond os ydym o ddifrif am ei ddyfodol, nawr yw'r amser i ddewis llwybr newydd. Edrychaf ymlaen at gyfraniadau'r Aelodau heddiw ac at barhau â llawer o'r gwaith hwn y tu hwnt i'r sesiwn heddiw. Diolch.
Diolch i chi, Luke, am alw am y ddadl hon y prynhawn yma.
Thank you, Luke, for calling for this debate this afternoon.
For the first five minutes, I agreed with everything you said, wholly. Llywydd, since last week's announcement from Tata, communities across my constituency of Aberafan wake up every day with anxiety and uncertainty for their futures. For my entire life, I have lived in a community where the steelworks has always been in sight. I pass it every day when I come here. I see those two steel dragons breathing fire from their bellies and producing the liquid iron that is used to make the steel that goes all over the globe—actually, including this building. The works has given a livelihood to family members, neighbours, friends and people I see every day. I have met constituents who are third and fourth generation steelworkers, children who've aspired to work in the works, and brothers and sisters have been there, their mothers and fathers have been there. There are local companies whose order books are almost entirely based upon their work in the steelworks, and the retail and hospitality businesses surrounding the plant, which count on steelworkers coming in and spending their money.
Now, Port Talbot is known as a steel town, but it's not just a term to us; it's a proud badge of honour that we wear. It's a way of life for many thousands of people, spanning over generations. And as Alan Coombs, Community union officer has said, steel is in our DNA; it has shaped the community of Port Talbot the same as it has shaped many others across Wales—Llanwern, Trostre, Shotton. But following the announcement, people ask, 'What now for steel?', 'What now for our town?' And for the UK economy, not just for Wales's, it's a foundation industry and the consideration of the UK not having the ability to make virgin steel is one that we should all regret and challenge.
Llywydd, this is not the first time I've stood in this Parliament to speak about the future of this plant and its workforce; Members will remember 2016, when we were recalled before the election, and that was because there was a threat from Tata to sell the site or close it. The prospect then put at risk 6,000 jobs in Wales and up to 40,000 jobs throughout the UK. There were many questions that I put to the Government then and they're still applicable now. However, we overcame that threat and we will overcome this threat. Today, we do need to look at the future. I welcome the £500 million deal between the UK Government and Tata that was announced last September and an investment that was for the installation of a single electric arc furnace and formed part of a £1.25 billion deal. Investment is always welcomed. But steelworkers felt, naturally, uneasy about what the proposals were, because we didn't know the details—no matter what I've heard from Ministers in the UK Government, there were no details at that point—but they accepted that steel needed a green future. However, there were different options available on how we get to that future, what will a transition look like. And here we are, January, and Tata have now announced their plan to shut down both blast furnaces this year, with 2,500 jobs to go from Port Talbot alone. That is totally unacceptable. What we will now see in Port Talbot is a plant that will, until the EAF is built, import virgin steel from Tata's thriving plants elsewhere, in Holland and India, and that's to be rolled into coil here. That's not a fair and just transition. How can 2,500 job losses in less than nine months be a fair and just transition?
What a sorry position we have found ourselves in. We will have gone from one of the leading countries in the world for the production of quality steel to mere importers of it. There is another way, and I'm grateful to my trade union colleagues in Community, GMB and Unite, for working hard over the last several months to produce that credible alternative plan for steel in the UK, which could save jobs and keep us as a country that produces its own steel. They commissioned leading experts in steel production—it's not them, it's experts in steel production, Syndex, who produced the report that came up with that alternative to this drastic, cliff-edge decision. Now, I encourage everyone to follow and support that. I'm also encouraged by UK Labour's £3 billion green steel pledge. I know Luke said it was not enough, but it's more than enough from what is being put by the UK Government at the moment. I understand what he said about the €4.5 billion in Germany, at which part, if we were still in the EU maybe we could get some more money from them as well, but there we are. Now, that directly invests in proper technology, in new technology, and it won't be just for EAF, it'll be for the reduced iron as well, and that is important; it's just like Holland is actually doing with Tata.
My community, Aberafan, deserves to know what future they face and what the Tories have in store for them, because, at present, all they can see is the UK Government essentially giving Tata money to export jobs abroad, import carbon emissions, and saying to them, 'Here's the money, cut the emissions,' and that's it. It shouldn't be that way. Unfortunately, or fortunately for me, the only prospect is a general election where Labour get into power and actually have a plan and put that plan into action. It's a credible plan, working with the trade unions. In the meantime, I will continue to fight for everybody in Port Talbot, for every single job, every single business, every family affected. I urge Tata to carefully think about their plans. Don't make irreversible decisions now that will ruin so many lives and ruin so many businesses. There is a credible plan: take advantage of it.
Am y pum munud cyntaf, cytunais â phopeth a ddywedoch chi'n llwyr. Lywydd, ers cyhoeddiad Tata yr wythnos diwethaf, mae cymunedau ar draws fy etholaeth yn Aberafan yn deffro bob dydd gyda phryder ac ansicrwydd am eu dyfodol. Ar hyd fy oes, rwyf wedi byw mewn cymuned lle mae'r gwaith dur wedi bod yn y golwg erioed. Rwy'n ei basio bob dydd pan fyddaf yn dod yma. Rwy'n gweld y ddwy ddraig ddur yn anadlu tân o'u boliau ac yn cynhyrchu'r haearn hylif sy'n cael ei ddefnyddio i wneud y dur sy'n mynd ar draws y byd—gan gynnwys yr adeilad hwn mewn gwirionedd. Mae'r gwaith wedi rhoi bywoliaeth i aelodau o'r teulu, cymdogion, ffrindiau a phobl rwy'n eu gweld bob dydd. Rwyf wedi cyfarfod ag etholwyr sy'n weithwyr dur ers tair a phedair cenhedlaeth, plant sydd wedi edrych ymlaen at weithio yn y gwaith, ac mae brodyr a chwiorydd wedi bod yno, mae eu mamau a'u tadau wedi bod yno. Mae yna gwmnïau lleol sydd â llyfrau archebion yn seiliedig bron yn gyfan gwbl ar eu gwaith yn y gwaith dur, a'r busnesau manwerthu a lletygarwch o amgylch y ffatri, sy'n dibynnu ar weld gweithwyr dur yn dod i mewn ac yn gwario eu harian.
Nawr, rydym yn adnabod Port Talbot fel tref ddur, ond nid term yn unig yw hwnnw i ni; rydym yn gwisgo'r disgrifiad gydag anrhydedd. Mae'n ffordd o fyw i filoedd lawer o bobl, yn rhychwantu'r cenedlaethau. Ac fel y dywedodd Alan Coombs, swyddog undeb Community, mae dur yn ein DNA; mae wedi siapio cymuned Port Talbot fel y mae wedi siapio llawer o gymunedau eraill ar draws Cymru—Llan-wern, Trostre, Shotton. Ond yn dilyn y cyhoeddiad, mae pobl yn gofyn, 'Beth sy'n mynd i ddigwydd i ddur?', 'Beth sy'n mynd i ddigwydd i'n tref ni?' Ac i economi'r DU, nid yn unig i economi Cymru, mae'n ddiwydiant sylfaenol ac mae ystyried na fydd gallu gan y DU i wneud dur crai yn un y dylem i gyd resynu ato a'i herio.
Lywydd, nid dyma'r tro cyntaf i mi sefyll yn y Senedd hon i siarad am ddyfodol y gwaith a'i weithlu; fe fydd yr Aelodau yn cofio yn 2016, pan gawsom ein galw'n ôl cyn yr etholiad, a hynny oherwydd bod bygythiad gan Tata i werthu'r safle neu ei gau. Y pryd hwnnw, roedd 6,000 o swyddi yng Nghymru a hyd at 40,000 o swyddi ledled y DU mewn perygl. Gofynnais lawer o gwestiynau i'r Llywodraeth bryd hynny ac maent yn dal i fod yn berthnasol nawr. Fodd bynnag, fe wnaethom oresgyn y bygythiad hwnnw ac fe wnawn oresgyn y bygythiad hwn. Heddiw, mae'n rhaid inni edrych tua'r dyfodol. Rwy'n croesawu'r cytundeb gwerth £500 miliwn rhwng Llywodraeth y DU a Tata a gyhoeddwyd fis Medi diwethaf a buddsoddiad ar gyfer gosod ffwrnais arc trydan sengl a ffurfiai ran o fargen gwerth £1.25 biliwn. Mae buddsoddiad i'w groesawu bob amser. Ond roedd y gweithwyr dur yn teimlo'n anesmwyth, yn naturiol, ynglŷn â beth oedd y cynigion, oherwydd nid oeddem yn gwybod y manylion—ni waeth beth a glywais gan Weinidogion yn Llywodraeth y DU, nid oedd manylion ar gael ar y pryd—ond roeddent yn derbyn bod angen dyfodol gwyrdd ar dur. Fodd bynnag, roedd gwahanol opsiynau ar gael ynglŷn â sut y gallwn gyrraedd y dyfodol hwnnw, sut olwg fydd ar bontio. A dyma ni, mis Ionawr, ac mae Tata bellach wedi cyhoeddi eu cynllun i gau'r ddwy ffwrnais chwyth eleni, gyda 2,500 o swyddi i fynd o Bort Talbot yn unig. Mae hynny'n gwbl annerbyniol. Yr hyn y byddwn yn ei weld ym Mhort Talbot nawr yw gwaith a fydd, hyd nes y caiff y ffwrnais arc trydan ei hadeiladu, yn mewnforio dur crai o weithfeydd ffyniannus Tata mewn mannau eraill, yn yr Iseldiroedd ac India, a bydd hwnnw'n cael ei rolio'n goil yma. Nid yw hwnnw'n newid teg a chyfiawn. Sut y gall colli 2,500 o swyddi mewn llai na naw mis fod yn bontio teg a chyfiawn?
Am sefyllfa druenus sy'n ein wynebu. Byddwn wedi mynd o fod yn un o'r gwledydd mwyaf blaenllaw yn y byd sy'n cynhyrchu dur o ansawdd i fewnforio dur yn unig. Mae yna ffordd arall, ac rwy'n ddiolchgar i fy nghyfeillion yn undebau llafur Community, GMB ac Unite, am weithio'n galed dros y misoedd diwethaf i gynhyrchu cynllun amgen credadwy ar gyfer dur yn y DU, a allai arbed swyddi a sicrhau ein bod yn dal i fod yn wlad sy'n cynhyrchu ei dur ei hun. Fe wnaethant gomisiynu arbenigwyr blaenllaw ym maes cynhyrchu dur—nid nhw, ond arbenigwyr ar gynhyrchu dur, Syndex, a gynhyrchodd yr adroddiad a luniodd y dewis arall yn lle'r penderfyniad tyngedfennol hwn. Nawr, rwy'n annog pawb i ddilyn a chefnogi'r dewis arall hwnnw. Rwyf hefyd yn cael fy nghalonogi gan addewid dur gwyrdd £3 biliwn Llafur y DU. Rwy'n gwybod bod Luke wedi dweud nad oedd yn ddigon, ond mae'n fwy na digon o gymharu â'r hyn sy'n cael ei roi gan Lywodraeth y DU ar hyn o bryd. Rwy'n deall yr hyn a ddywedodd am y €4.5 biliwn yn yr Almaen, a phe byddem yn dal yn yr UE efallai y buasem wedi gallu cael ychydig mwy o arian ganddynt hefyd, ond dyna ni. Nawr, mae hwnnw'n fuddsoddiad uniongyrchol mewn technoleg briodol, mewn technoleg newydd, ac ni fydd ar gyfer ffwrnais arc trydan yn unig, fe fydd ar gyfer yr haearn wedi'i leihau'n uniongyrchol hefyd, ac mae hynny'n bwysig; mae'n union fel y mae'r Iseldiroedd yn ei wneud gyda Tata mewn gwirionedd.
Mae fy nghymuned i, Aberafan, yn haeddu gwybod pa ddyfodol sy'n ei hwynebu a beth sydd gan y Torïaid ar y gweill iddynt, oherwydd ar hyn o bryd, y cyfan y gallant ei weld yn y bôn yw Llywodraeth y DU yn rhoi arian i Tata allforio swyddi dramor a mewnforio allyriadau carbon, ac yn dweud wrthynt, 'Dyma'r arian, torrwch yr allyriadau,' a dyna ni. Ni ddylai fod felly. Yn anffodus, neu'n ffodus i mi, yr unig obaith yw etholiad cyffredinol lle mae Llafur yn dod i rym a bod ganddynt gynllun y byddant yn ei roi ar waith. Mae'n gynllun credadwy, gan weithio gyda'r undebau llafur. Yn y cyfamser, byddaf yn parhau i ymladd dros bawb ym Mhort Talbot, am bob un swydd, pob busnes, pob teulu yr effeithir arnynt. Rwy'n annog Tata i feddwl yn ofalus am eu cynlluniau. Peidiwch â gwneud penderfyniadau nawr na ellir eu gwrthdroi, penderfyniadau a fydd yn difetha cymaint o fywydau ac yn difetha cymaint o fusnesau. Mae yna gynllun credadwy'n bodoli: manteisiwch arno.
Port Talbot is a town built on steel, and a town shaped by steel. Having visited the Port Talbot plant on a number of occasions since I was elected to this Senedd nearly three years ago, the stupidest question I ever asked was, 'How long have we been making steel in Port Talbot?' Because the answer is basically forever. Before the mass industrialised plants we see across the world today, our Celtic ancestors used a primitive method of steel making, using the raw materials they found in the hills overlooking the site of the current steelworks to make a very early form of steel.
Port Talbot is a town where steel is wrapped into the history and into the culture of the place. The blast furnaces dominate the skyline, towering over the streets where people go about their daily business. Even if you don't work in the steelworks yourself, they're such an ingrained part of the town of Port Talbot that being without them would be unimaginable. For many of us that grew up in south-west Wales, seeing the steelworks out of your window on the M4 after a long trip away was the sign you knew you were home. Imagine San Francisco without the golden gate bridge or Paris without the Eiffel Tower. Port Talbot isn't Port Talbot without the steelworks in its skyline.
So, the loss of jobs we've seen announced by Tata Steel will not only be devastating to the workers directly affected by them, it will challenge the very notion of what Port Talbot is. A loss of 2,800 jobs in a town the size of Port Talbot is a loss that will be heavily felt, there's no doubt about it. But it particularly looms large when you consider how integral those jobs are to the town itself. In these difficult times, I think it's really easy to be a pessimist about the future of a town like Port Talbot, but, despite everything, I continue to be optimistic about the town and what its future could look like. The UK Government has unveiled an almost unprecedented £100 million support transition fund to support workers to help train them to find new employment. That's nearly £36,000 for every one of the 2,800 jobs that look set to be lost. The general job market in the UK at the moment is one where there are more job opportunities than those that can fill them, so training workers up to be able to fill those roles will be vital.
But, for the town itself, I genuinely believe the proposed free port has the opportunity to change the game for the town of Port Talbot and for the region as a whole—the Celtic free port project, which will see an investment corridor built across the ports of Port Talbot and Milford Haven, with green energy projects at their core. The free port could see 16,000 new jobs delivered and £5.5 billion-worth of investment, making a transformational difference in a pair of communities that sorely need it.
Tref wedi'i hadeiladu ar ddur, a thref wedi'i siapio gan ddur, yw Port Talbot. Ar ôl ymweld â gwaith Port Talbot ar sawl achlysur ers imi gael fy ethol i'r Senedd hon bron i dair blynedd yn ôl, y cwestiwn twpaf a ofynnais erioed oedd, 'Ers faint o amser y buom yn gwneud dur ym Mhort Talbot?' Oherwydd yr ateb yw 'ers erioed' mewn gwirionedd. Cyn y gweithfeydd diwydiannol mawr a welwn ar draws y byd heddiw, defnyddiai ein cyndeidiau Celtaidd ddull cyntefig o wneud dur, gan ddefnyddio'r deunyddiau crai y doent o hyd iddynt yn y bryniau sy'n edrych i lawr dros safle'r gwaith dur presennol i wneud ffurf gynnar iawn ar ddur.
Mae Port Talbot yn dref lle mae dur yn rhan annatod o hanes a diwylliant y lle. Mae'r ffwrneisi chwyth yn dominyddu'r gorwel, yn edrych i lawr dros y strydoedd lle mae pobl yn byw eu bywydau bob dydd. Hyd yn oed os nad ydych yn gweithio yn y gwaith dur eich hun, mae'n rhan mor sefydledig o dref Port Talbot fel y byddai bod hebddo'n annirnadwy. I lawer ohonom a fagwyd yn ne-orllewin Cymru, gweld y gwaith dur drwy eich ffenest ar yr M4 ar ôl taith hir i ffwrdd oedd yr arwydd eich bod yn gwybod eich bod gartref. Dychmygwch San Francisco heb bont y Golden Gate neu Baris heb Dŵr Eiffel. Nid Port Talbot yw Port Talbot heb y gwaith dur ar ei orwel.
Felly, bydd colli'r swyddi a gyhoeddwyd gan Tata Steel nid yn unig yn ddinistriol i'r gweithwyr yr effeithir arnynt yn uniongyrchol, bydd yn herio'r syniad o beth yw Port Talbot. Heb amheuaeth, mae colli 2,800 o swyddi mewn tref o faint Port Talbot yn golled a fydd yn pwyso'n drwm. Ond mae'n arbennig o galed wrth ystyried pa mor annatod yw'r swyddi hynny i'r dref ei hun. Yn y cyfnod anodd hwn, rwy'n credu ei bod yn hawdd iawn bod yn besimist ynglŷn â dyfodol tref fel Port Talbot, ond er gwaethaf popeth, rwy'n parhau i fod yn obeithiol am y dref a'r dyfodol y gallai ei gael. Mae Llywodraeth y DU wedi datgelu cronfa gymorth pontio gwerth bron i £100 miliwn, cronfa heb ei thebyg o'r blaen i gefnogi gweithwyr i helpu i'w hyfforddi i ddod o hyd i waith newydd. Mae hynny bron yn £36,000 ar gyfer pob un o'r 2,800 o swyddi yr ymddengys eu bod yn mynd i gael eu colli. Mae'r farchnad waith gyffredinol yn y DU ar hyn o bryd yn un lle ceir mwy o gyfleoedd gwaith nag o bobl i'w llenwi, felly bydd hyfforddi gweithwyr i allu llenwi'r swyddi hynny'n hanfodol.
Ond i'r dref ei hun, rwy'n credu'n wirioneddol fod gan y porthladd rhydd arfaethedig gyfle i newid pethau'n llwyr i dref Port Talbot ac i'r rhanbarth cyfan—prosiect y porthladd rhydd Celtaidd, a fydd yn gweld coridor buddsoddi'n cael ei adeiladu ar draws porthladdoedd Port Talbot ac Aberdaugleddau, gyda phrosiectau ynni gwyrdd yn ganolog iddynt. Gallai'r porthladd rhydd weld 16,000 o swyddi newydd yn cael eu darparu a gwerth £5.5 biliwn o fuddsoddiad, gan wneud gwahaniaeth trawsnewidiol mewn dwy gymuned sydd ei angen yn fawr.
Thank you for taking the intervention, Tom. I appreciate what you're saying, and I'm looking forward to the free port; I've supported it from day one. But do you agree with me that that is years down the road, and it's not going to happen next year or the year after or the year after that? It's still a long way off. It's the future, but it's a long way off, and this cliff edge is now, and there's a huge gap between the two.
Diolch am dderbyn yr ymyriad, Tom. Rwy'n derbyn yr hyn rydych chi'n ei ddweud, ac rwy'n edrych ymlaen at y porthladd rhydd; rwyf wedi ei gefnogi o'r diwrnod cyntaf. Ond a ydych chi'n cytuno â mi fod hynny flynyddoedd i ffwrdd, ac nad yw'n mynd i ddigwydd y flwyddyn nesaf neu'r flwyddyn ar ôl hynny na'r flwyddyn wedyn? Mae'n dal i fod yn bell iawn i ffwrdd. Dyna'r dyfodol, ond mae'n bell iawn i ffwrdd, ac mae ymyl y clogwyn o'n blaenau nawr, ac mae bwlch enfawr rhwng y ddau beth.
Yes, thank you for your intervention. The very next line of my speech addressed that.
I appreciate the ambition here is longer term, which is why the short-term measures, like the UK Government transition fund, are so essential. I called it a UK Government fund, but, of course, it has Welsh Government representatives as part of it. But I call it a UK Government fund because it's the UK Government that has put forward the money—£100 million of it, to be exact. But not one single penny has been put in by the Welsh Government—not one penny. We heard yesterday, and I'm sure we'll hear it again from the economy Minister today, that the Welsh Government stands ready to support workers in Port Talbot, but, unless those words are matched with their cheque book, they're nothing but empty platitudes. Workers in Port Talbot deserve the Welsh Government to literally put their money where their mouth is, step up and financially support the steelworkers by contributing to that transition fund. Otherwise, workers and the town of Port Talbot will ask the same question that the BBC put to the economy Minister last week: where has the Government been?
Ie, diolch am eich ymyriad. Roedd llinell nesaf fy araith yn mynd i'r afael â hynny.
Rwy'n derbyn bod yr uchelgais yma yn fwy hirdymor, a dyna pam mae'r mesurau tymor byr, fel cronfa bontio Llywodraeth y DU, mor hanfodol. Fe'i gelwais yn gronfa Llywodraeth y DU, ond wrth gwrs, mae ganddi gynrychiolwyr Llywodraeth Cymru yn rhan ohoni. Ond rwy'n ei galw'n gronfa Llywodraeth y DU am mai Llywodraeth y DU sydd wedi rhoi'r arian—£100 miliwn ohono, i fod yn fanwl gywir. Ond nid yw Llywodraeth Cymru wedi rhoi ceiniog tuag ati—dim ceiniog. Fe glywsom ddoe, ac rwy'n siŵr y byddwn yn ei glywed eto gan Weinidog yr economi heddiw, fod Llywodraeth Cymru yn barod i gefnogi gweithwyr ym Mhort Talbot, ond oni bai bod eu llyfr siec ar agor i ategu'r geiriau hynny, nid ydynt yn ddim mwy na geiriau gwag. Mae gweithwyr ym Mhort Talbot yn haeddu gweld Llywodraeth Cymru yn rhoi eu harian ar eu gair, yn camu i'r adwy ac yn cefnogi'r gweithwyr dur yn ariannol drwy gyfrannu at y gronfa bontio honno. Fel arall, bydd gweithwyr a thref Port Talbot yn gofyn yr un cwestiwn ag y gofynnodd y BBC i Weinidog yr economi yr wythnos diwethaf: ble mae'r Llywodraeth wedi bod?
Mae wedi bod yn wythnosau o artaith i filoedd o bobl dwi'n eu cynrychioli ers inni glywed y cyhoeddiad yna am ochr drom y gwaith yn cau yn gyfan gwbl. Sut ansicrwydd wedyn, sut bryder, ond hefyd gobaith taer y byddai'r cynllun amgen a gafodd ei gyflwyno gan yr undebau yn dwyn perswâd ar Tata i newid eu penderfyniad i wneud diswyddiadau mewn modd mor sylweddol ac mor gyflym, ac achosi'r sefyllfa gatastroffig rŷn ni nawr ynddi. Roedd hefyd gobaith y byddai eu Llywodraethau ar ddau ben yr M4 yn medru sicrhau trawsnewid cyfiawn i'r dyfodol gwyrdd y maen nhw'n llwyr ymwybodol sydd ei angen ar eu diwydiant a'r byd i sicrhau tegwch.
Ond yr hyn gafwyd oedd dirmyg: dirmyg San Steffan tuag at Gymru, gyda Rishi Sunak yn gwrthod cymryd galwad Prif Weinidog Cymru. Mae’r peth yn gwbl warthus. Dirmyg tuag at y gweithwyr sy'n cael eu taflu i'r neilltu yn yr un modd y taflwyd ein glowyr a'u cymunedau i'r neilltu. Ac maen nhw'n grac, yn teimlo bod anghyfiawnder mawr yn cael ei gyflawni fan hyn, achos mae opsiynau ar gael. Doedd colli'r swyddi hyn yn y modd yma ddim yn anochel. Maen nhw'n cofio i Lywodraeth San Steffan achub y banciau yn 2008, felly pam ddim achub eu diwydiant nhw, pam ddim achub ein dur, dur sy’n hanfodol ar gyfer creu y dyfodol gwyrdd yna sy'n cael ei weld nawr fel allor y mae eu bywoliaeth, eu sgiliau, eu hunaniaeth a'u cymunedau yn cael eu haberthu arni?
Allwn ni ddim fforddio colli'r sgiliau, colli'r swyddi na cholli ymddiriedaeth chwaith yn y dyfodol sero net, ond dyna sy'n anochel os na welwn rhywbeth ar y ford a fydd yn medru oedi a gwyrdroi y penderfyniad hwn. Yn ogystal â chynlluniau'r undebau, mae'n gwbl amlwg bod angen mwy o fuddsoddiad er mwyn gwireddu hynny. Mae yna hefyd fodelau amgen y gallai gael eu mabwysiadu er mwyn sicrhau ein bod yn cadw swyddi ac yn cadw'r gallu i wneud dur primaidd yng Nghymru ac ym Mhrydain. Gallai hyn ddigwydd trwy wladoli ac yna proses o greu cwmni dur Cymreig cydweithredol. Rhaid inni feddwl yn greadigol ac ystyried pob opsiwn. Mae Cymru a'i gweithwyr yn cael eu bradychu unwaith eto gan Lywodraeth San Steffan, a'n cymunedau unwaith eto yn ddiymadferth i atal y dinistr economaidd a chymdeithasol a fydd yn dod yn sgil hyn.
Rhaid cofio bod gwaith dur Tata mewn sir sydd â lefel is o gyflogaeth na chyfartaledd Cymru a bod lefelau o ddiffyg gweithgaredd economaidd wedi cynyddu yno. Mae Castell-nedd Port Talbot felly wedi’i orgynrychioli ym mhob categori yn ôl mynegai amddifadedd lluosog Cymru, ac mae'r hyn yr un peth o ran amddifadedd incwm, ardaloedd o amddifadedd cyflogaeth, ac ardaloedd difreintiedig o ran iechyd. Felly, sut mae'r Llywodraeth yma yn pwyso ar y Llywodraeth yn San Steffan i ystyried pob opsiwn, gan gynnwys rheolaeth gyhoeddus, camu i mewn a gwneud mwy i atal yr effeithiau cwbl ddinistriol yma ar y gymuned leol, economi Cymru, gallu’r Deyrnas Gyfunol i gynhyrchu dur primaidd, a’n llwybr tuag at sero net?
It has been a tortuous few weeks for thousands of people I represent since we heard that announcement that the heavy end of the steelworks would close entirely. So much uncertainty then, so much worry, but also a desperate hope that the plan that was presented by the unions would persuade Tata to change their decision, to make a more gradual change, thus avoiding such sudden and significant redundancies, and avoiding the catastrophic situation we are now facing. There was also hope that the Governments at both ends of the M4 would be able to deliver that just transition to the green future that they are fully aware is needed by their industry and our planet to ensure fairness.
But what we had was contempt: Westminster’s contempt towards Wales, with Rishi Sunak refusing to take a call from the First Minister of Wales. It’s appalling. Contempt also towards the workers who have been thrown aside in the same way as our miners and their communities were thrown aside. And they are angry; they feel that a major injustice has been done here because there are other options available. Losing these jobs, and losing them in this way, was not inevitable. They remember that the Westminster Government bailed out the banks in 2008, so why not rescue their industry, why not save our steel, steel that is vital for creating that green future that is now seen as the altar on which their livelihoods, their skills, their identity and their communities are now being sacrificed?
We cannot afford to lose the skills or the jobs, nor can we afford to lose faith either in a net-zero future, but this will be the inevitable outcome if we don’t see a proposal on the table that will enable us to pause, take stock and overturn this decision. As well as the proposals put forward by the unions, it is clear that additional investment is needed to make this a reality. There are also alternative models that could be adopted to ensure that we retain jobs and retain our ability to produce primary steel here in Wales and in the United Kingdom. This could happen via nationalisation, and by doing so, creating a co-operative Welsh steel company. We need to think creatively and consider all options. Wales and its workers are being betrayed once again by the Westminster Government, and our communities are, once again, powerless to prevent the economic and social devastation that will follow as a result.
We must remember that the Tata steelworks are located in a county that has employment levels below the Welsh average and that levels of economic inactivity have increased there. Neath Port Talbot is overrepresented in every category under the Wales index of multiple deprivation, and this is also true in terms of local income deprivation, salary deprivation and health deprivation. So, what is the Welsh Government here doing to urge the UK Government to step in to consider all options, including public control, stepping in to do more to avoid the devastating impact on the local community, on Wales’s economy, on the UK’s ability to produce steel and on our journey towards net zero?
As Rhun ap Iorwerth put to the First Minister yesterday, it's not just about the money—it's also about a plan. And it's now even more crucial that we see support for initiatives that retain and increase the skills base needed for the future in the Port Talbot area.
Last Thursday, on the day the news started to reach us from London, I was in Port Talbot, meeting with a local fabricating and welding company, JES Group. They've launched a skills academy, a centre of excellence, for the development of fabrication and welding skills, of which there is a shortage across south-west Wales—an industry that is one of the very few offering commensurate salary opportunities higher than the mean average quoted for workers in the region. The academy they're developing can run a full range of specialist training courses for anyone, from local school pupils and apprentices, right through to existing welders requiring continuing professional development, and all those looking for pathways into the industry. The objective is to deliver a programme that can upskill and reskill workers, who could then take advantage of the opportunities presented by the renewable energy industry.
Will these kinds of initiatives be supported in any future Welsh Government strategy? Would the Minister support the use of funding available, from Government, Tata or the transition board, for this type of local development? We can't hope to benefit from the opportunities provided by the renewable energy industry and the drive to a net-zero economy without a highly skilled labour force, which is now being put at risk by the Tata announcement. Because people have left already. They are leaving, and may be forced to leave to support their families, to find a future for themselves. So, what solutions do you have, Minister, for them if the will and needs of Wales are once more ignored?
Fel y dywedodd Rhun ap Iorwerth wrth y Prif Weinidog ddoe, nid mater o arian yn unig ydyw—mae'n ymwneud â chynllun hefyd. Ac mae hyd yn oed yn fwy hanfodol nawr ein bod yn sicrhau cefnogaeth i fentrau sy'n cadw ac yn cynyddu'r sylfaen sgiliau sydd ei hangen ar gyfer y dyfodol yn ardal Port Talbot.
Ddydd Iau diwethaf, ar y diwrnod y dechreuodd y newyddion ein cyrraedd o Lundain, roeddwn ym Mhort Talbot, yn cyfarfod â chwmni saernïo a weldio lleol, JES Group. Maent wedi lansio academi sgiliau, canolfan ragoriaeth, ar gyfer datblygu sgiliau saernïo a weldio, sy'n brin iawn ar draws de-orllewin Cymru—diwydiant sy'n un o'r ychydig iawn sy'n cynnig cyfleoedd ar gyflogau tebyg sy'n uwch na'r cyfartaledd cymedrig ar gyfer gweithwyr yn y rhanbarth. Gall yr academi y maent yn ei datblygu gynnal ystod lawn o gyrsiau hyfforddi arbenigol i unrhyw un, o ddisgyblion ysgol a phrentisiaid lleol, i weldwyr presennol sydd angen datblygiad proffesiynol parhaus, a phawb sy'n chwilio am lwybrau i mewn i'r diwydiant. Yr amcan yw cyflwyno rhaglen sy'n gallu uwchsgilio ac ailsgilio gweithwyr, a allai fanteisio wedyn ar y cyfleoedd a gyflwynir gan y diwydiant ynni adnewyddadwy.
A fydd y mathau hyn o fentrau yn cael eu cefnogi mewn unrhyw strategaeth gan Lywodraeth Cymru yn y dyfodol? A fyddai'r Gweinidog yn cefnogi'r defnydd o gyllid sydd ar gael, gan y Llywodraeth, Tata neu'r bwrdd pontio, ar gyfer y math hwn o ddatblygiad lleol? Ni allwn obeithio elwa o'r cyfleoedd a ddarperir gan y diwydiant ynni adnewyddadwy a'r ymgyrch tuag at economi sero net heb weithlu medrus iawn, sydd bellach dan fygythiad yn sgil cyhoeddiad Tata. Oherwydd mae pobl wedi gadael eisoes. Maent yn gadael, ac efallai y byddant yn cael eu gorfodi i adael i gefnogi eu teuluoedd, i ddod o hyd i ddyfodol i'w hunain. Felly, pa atebion sydd gennych ar eu cyfer, Weinidog, os bydd ewyllys ac anghenion pobl Cymru yn cael eu hanwybyddu unwaith eto?
Primary steel making in Wales, and in the UK, indeed, will be destroyed once and forever by the decision of the UK Government to enable Tata to shut down the blast furnaces in Port Talbot. With the end of primary steel making on these islands, we will be the first developed country in the world to stop producing its own raw steel. The implications are seismic for Wales and for the UK. In respect of national security, our defence sector will be exposed to the geopolitical perils of imported steel, as will our car industry and other sectors. The hoped-for manufacturing using UK steel for our latent offshore wind industry in Wales will be undermined before it even begins.
The thousands of direct jobs in Port Talbot, hundreds of which are in the Bridgend area, plus the supply chain across the region, and, indeed, the UK, will be calamitous, and the ripple effect through the local and regional economy will be felt for generations, again. Under former Prime Minister Thatcher and MacGregor, there was at least a rationale—it was a hard, neoliberal rationale, but a rationale nonetheless—of causing deep pain through harsh cuts to the steel industry to make it competitive in the global economy. Whilst the steel industry was decimated and steel communities were devastated, it was done by the Conservatives of the time under the pretext of creating a more productive but much reduced steel capacity.
But this time, under Prime Minister Sunak, there is not even the flimsiest attempt to save primary steel making. The Conservatives of the UK Government have given up entirely on steel and on these communities. Whereas Prime Minister Thatcher believed there was some sort of future for steel, slimmed to within an inch of its life and with a workforce having to accept massive cumulative changes over the years to their terms and conditions, the current Conservative Government and Prime Minister are condemning primary steel making on these islands to the history books.
The former Chancellor, now Prime Minister Sunak, does not believe our steel is worth the cost of saving. This is unadulterated, unrestrained capitalism at its most brutal: 'Let the market decide. Governments are impotent. Communities will suffer, families will suffer, but hey, that's just the way of this globalised, free-market world.' But there is an antidote to this unfettered global capitalism, and there always has been, if we—we—choose to use it, because it's us—our democratic voice and the actions and inaction of our Governments, too. We can choose to shape what happens here. But, at the moment, inaction is the order of the day for the UK Government.
The failure to invest in primary steel making is a political choice made by the current Conservative Prime Minister and his Cabinet. The current Secretary of State for Wales is today going around the tv studios as a cheerleader for the demise of the industry, asking us to applaud as the curtain comes down for the final time on primary steel making, because the UK Government has provided £500 million for another show across the street, because that's what we're now being offered. Electric arc and recycled steel is a vitally important part of a decarbonised steel future, of course it is, and we should be investing in this, but to turn out the lights on primary steel making at the same time when other countries are maintaining their investments, and the best are indeed seeking to decarbonise primary steel making—well, this is unforgivable. We are being presented with a false choice by the Conservative Government: it's electric arc or nothing. [Interruption.] I won't, because I need to—. Go ahead. Yes, I will. Go on, please.
Bydd y broses o wneud dur sylfaenol yng Nghymru, ac yn y DU yn wir, yn cael ei dinistrio unwaith ac am byth gan benderfyniad Llywodraeth y DU i alluogi Tata i gau'r ffwrneisi chwyth ym Mhort Talbot. Gyda'r broses o wneud dur sylfaenol yn dod i ben ar yr ynysoedd hyn, ni fydd y wlad ddatblygedig gyntaf yn y byd i roi'r gorau i gynhyrchu ei dur crai ei hun. Mae'r goblygiadau'n enfawr i Gymru ac i'r DU. O ran diogelwch cenedlaethol, bydd ein sector amddiffyn yn agored i beryglon geo-wleidyddol dur wedi'i fewnforio, yn ogystal â'n diwydiant ceir a sectorau eraill. Bydd y gweithgynhyrchu y gobeithiwyd ei weld gan ddefnyddio dur y DU ar gyfer ein diwydiant gwynt ar y môr yng Nghymru yn cael ei danseilio cyn iddo ddechrau hyd yn oed.
Bydd y miloedd o swyddi uniongyrchol a gollir ym Mhort Talbot, cannoedd ohonynt yn ardal Pen-y-bont ar Ogwr, ynghyd â'r gadwyn gyflenwi ar draws y rhanbarth, a'r DU yn wir, yn drychinebus, a bydd yr effaith ganlyniadol drwy'r economi leol a rhanbarthol i'w theimlo am genedlaethau eto. O dan y cyn-Brif Weinidog Thatcher a MacGregor, roedd yna resymeg o leiaf—roedd yn rhesymeg galed, neoryddfrydol, ond roedd yn rhesymeg serch hynny—o achosi poen dwfn drwy doriadau llym i'r diwydiant dur i'w wneud yn gystadleuol yn yr economi fyd-eang. Er bod y diwydiant dur wedi cael ei ddinistrio a chymunedau dur wedi'u dinistrio, fe'i gwnaed gan Geidwadwyr y cyfnod dan esgus creu capasiti dur mwy cynhyrchiol ond llawer llai.
Ond y tro hwn, o dan y Prif Weinidog Sunak, nid oes hyd yn oed yr ymgais leiaf i achub cynhyrchiant dur sylfaenol. Mae Ceidwadwyr Llywodraeth y DU wedi troi eu cefnau ar ddur ac ar y cymunedau hyn. Tra bod y Prif Weinidog Thatcher yn credu bod rhyw fath o ddyfodol i ddur, wedi'i deneuo bron yn ddim a chyda gweithlu'n gorfod derbyn newidiadau cronnol enfawr i'w telerau ac amodau dros y blynyddoedd, mae'r Llywodraeth a'r Prif Weinidog Ceidwadol presennol yn condemnio cynhyrchiant dur sylfaenol ar yr ynysoedd hyn i'r llyfrau hanes.
Nid yw'r cyn-Ganghellor, y Prif Weinidog Sunak bellach, yn credu bod ein dur yn werth y gost o'i achub. Dyma gyfalafiaeth bur, ddiatal ar ei mwyaf creulon: 'Gadewch i'r farchnad benderfynu. Mae'r llywodraethau'n ddi-rym. Bydd cymunedau'n dioddef, bydd teuluoedd yn dioddef, ond hei, dyna sut mae byd y farchnad rydd fyd-eang yn gweithio.' Ond mae yna ateb i'r gyfalafiaeth fyd-eang ddilyffethair hon, ac mae bob amser wedi bod, os ydym ni—ni—yn ei ddewis, gan mai ni ydyw—ein llais democrataidd, a gweithredoedd a diffyg gweithredu ein Llywodraethau hefyd. Gallwn ddewis siapio'r hyn sy'n digwydd yma. Ond ar hyn o bryd, diffyg gweithredu yw'r drefn i Lywodraeth y DU.
Mae'r methiant i fuddsoddi mewn cynhyrchiant dur sylfaenol yn ddewis gwleidyddol a wnaed gan y Prif Weinidog Ceidwadol presennol a'i Gabinet. Heddiw, mae'r Ysgrifennydd Gwladol Cymru presennol yn mynd o gwmpas y stiwdios teledu yn hyrwyddo tranc y diwydiant, gan ofyn i ni gymeradwyo wrth i'r llen ddisgyn am y tro olaf ar gynhyrchiant dur sylfaenol, oherwydd mae Llywodraeth y DU wedi darparu £500 miliwn ar gyfer sioe arall ar ochr arall y stryd, oherwydd dyna sy'n cael ei gynnig i ni nawr. Mae dur arc trydan a dur wedi'i ailgylchu yn rhan hanfodol bwysig o ddyfodol dur wedi'i ddatgarboneiddio, wrth gwrs, a dylem fod yn buddsoddi ynddo, ond mae rhoi'r gorau i'r gwaith o wneud dur sylfaenol ar adeg pan fo gwledydd eraill yn cynnal eu buddsoddiadau, ac mae'r goreuon yn wir yn ceisio datgarboneiddio cynhyrchiant dur sylfaenol yn wir—wel, mae hyn yn anfaddeuol. Mae'r Llywodraeth Geidwadol yn cynnig dewis ffug i ni: dur arc trydan neu ddim byd. [Torri ar draws.] Na wnaf, oherwydd mae angen i mi—. Ewch amdani. Gwnaf. Ewch amdani, os gwelwch yn dda.
That's a highly politicised attack on the record of the UK Conservative Government when it comes to steel making, but shall we have a look at Labour's record when it was last in government? I know you were a part of it, Huw. Under Labour, steel production between 1997 and 2010 fell by almost 50 per cent; half the number of people worked in it in 2010 compared to 1997. And Ed Miliband—you might remember him—the whole time he was leader of the Labour Party, never mentioned steel at the despatch box once. Labour have an abysmal record when it comes to steel in the UK and it's time your comments reflected that.
Mae hwnnw'n ymosodiad gwleidyddol iawn ar gyflawniad Llywodraeth Geidwadol y DU mewn perthynas â chynhyrchu dur, ond a gawn ni edrych ar gyflawniad y Blaid Lafur y tro diwethaf iddi fod mewn grym? Rwy'n gwybod eich bod chi'n rhan o'r Llywodraeth honno, Huw. O dan y Blaid Lafur, gostyngodd cynhyrchiant dur bron i 50 y cant rhwng 1997 a 2010; o gymharu â 1997, hanner y nifer o bobl a weithiai ynddo yn 2010. A'r holl amser y bu Ed Miliband—efallai y byddwch chi'n ei gofio—yn arweinydd y Blaid Lafur, ni soniodd unwaith am ddur ar lawr y Senedd. Mae gan y Blaid Lafur hanes affwysol mewn perthynas â dur yn y DU ac mae'n bryd i'ch sylwadau adlewyrchu hynny.
The Conservative Government is now shutting the doors entirely on primary steel making, and that's the hard reality. There are no romantic words about the steel industry that will make up for that. There is a political choice being made by the Conservative UK Government—his UK Conservative Government—at this very moment.
We have been given £500 million in exchange for losing thousands of jobs. 'Be grateful for small mercies', we are told. 'Accept the pain' once again. But there is a different and a better way forward should this UK Government, or a different UK Government, choose it; there's a different political choice. The choice is to invest also in green primary steel making. It's put forward in the alternative multi-union plans supported by the steel unions, Community, Unite and the GMB. This would secure the future of Port Talbot steel making, protect production capacity and the future of all the downstream plants, which have to be mentioned as well, and avoid any compulsory redundancies. The company has acknowledged it proposes a credible alternative strategy for steel decarbonisation, but it needs a UK Government to step up with the backing for this plan—a UK Government that believes in the necessity of primary steel making as a matter of sovereign security, as well as economic importance. A Government that believes in and invests in active industrial strategy. And, by the way, the German, the French and the Spanish Governments are all committing billions to secure the future of this strategically important steel industry.
The Labour Party have committed £3 billion in the green steel fund, and to using it to support a just transition at Tata Steel. Tata, to their credit, have stayed, despite difficulties, with steel making and with Port Talbot, until now, but they are now talking to the only government at a UK level, the Conservative Government, which is looking for the cheapest option, not the best. So, I say to Tata, as David, my colleague, said, 'Pause; because there is another plan on the table. The steelworkers will not surrender so easily our sovereign steel and there is another Government around the corner. Wait; sit down with the unions, sit down with the Labour Party, plan for a better future and a just transition for Port Talbot and for Welsh and British steel. Let's not export our jobs or our carbon emissions overseas.'
Mae'r Llywodraeth Geidwadol bellach yn cau'r drysau'n llwyr ar gynhyrchiant dur sylfaenol, a dyna'r realiti caled. Nid fydd unrhyw eiriau rhamantus am y diwydiant dur yn gwneud iawn am hynny. Mae dewis gwleidyddol yn cael ei wneud gan Lywodraeth Geidwadol y DU—ei Lywodraeth ef—yr eiliad hon.
Rydym wedi cael £500 miliwn yn gyfnewid am golli miloedd o swyddi. Maent yn dweud wrthym 'Byddwch yn ddiolchgar am drugareddau bach'. 'Derbyniwch y boen' unwaith eto. Ond mae yna ffordd ymlaen sy'n wahanol ac yn well, pe bai Llywodraeth y DU, neu Lywodraeth wahanol yn y DU yn dewis y trywydd hwnnw; mae yna ddewis gwleidyddol gwahanol. Y dewis yw buddsoddi mewn cynhyrchiant dur sylfaenol gwyrdd. Fe'i cyflwynir yn y cynlluniau aml-undeb amgen a gefnogir gan yr undebau dur, Community, Unite a'r GMB. Byddai hyn yn diogelu dyfodol cynhyrchiant dur Port Talbot, yn diogelu capasiti cynhyrchu a dyfodol yr holl weithfeydd ymhellach i lawr y gadwyn gyflenwi, y mae'n rhaid sôn amdanynt hefyd, ac osgoi unrhyw ddiswyddiadau gorfodol. Mae'r cwmni wedi cydnabod ei fod yn cynnig strategaeth amgen gredadwy ar gyfer datgarboneiddio dur, ond mae angen i Lywodraeth y DU gamu i'r adwy gyda chefnogaeth i'r cynllun hwn—Llywodraeth y DU sy'n credu yn yr angen i gynhyrchu dur sylfaenol fel mater o ddiogelwch sofran, yn ogystal â phwysigrwydd economaidd. Llywodraeth sy'n credu ac yn buddsoddi mewn strategaeth ddiwydiannol weithredol. Gyda llaw, mae Llywodraethau'r Almaen, Ffrainc a Sbaen i gyd yn ymrwymo biliynau i sicrhau dyfodol y diwydiant dur strategol bwysig hwn.
Mae'r Blaid Lafur wedi ymrwymo £3 biliwn yn y gronfa dur gwyrdd, ac wedi ymrwymo i'w ddefnyddio i gefnogi pontio teg yn Tata Steel. Mae Tata, er clod iddynt, wedi aros, er gwaethaf anawsterau, gyda chynhyrchu dur a chyda Phort Talbot, tan nawr, ond maent bellach yn siarad â'r unig Lywodraeth ar lefel y DU, y Llywodraeth Geidwadol, sy'n chwilio am yr opsiwn rhataf, nid y gorau. Felly, dywedaf wrth Tata, fel y dywedodd David, fy nghyd-Aelod, 'Arhoswch; oherwydd mae cynllun arall ar y bwrdd. Ni fydd y gweithwyr dur yn ildio ein dur sofran yn hawdd ac mae yna Lywodraeth arall ar y ffordd. Arhoswch; siaradwch gyda'r undebau, siaradwch gyda'r Blaid Lafur, cynlluniwch ar gyfer dyfodol gwell a phontio teg i Bort Talbot ac i ddur Cymreig a Phrydeinig. Gadewch inni beidio ag allforio ein swyddi a'n hallyriadau carbon dramor.'
Cadeirydd y pwyllgor economi, Paul Davies.
Chair of the economy committee, Paul Davies.
Diolch, Llywydd. I’m grateful to take part in this extremely important debate as Chair of the Economy, Trade and Rural Affairs Committee.
There can be no underestimating the impact that Tata's announcement will have on the workers and community in Port Talbot, but also at Tata's downstream sites at Llanwern and Trostre and the wider supply chain. As has already been said, producing steel has been the lifeblood of the community in Port Talbot for decades and decades; however, the impact of the steelworks stretches far outside the town. Tata is an economic titan in Wales, currently making up 3 per cent of Wales's economic output. The jobs in their plants are highly skilled and well paid, and the knock-on effect of the production of steel is that it supports thousands of people and many, many local businesses.
Yesterday, the Minister referred to Professor David Worsley from Swansea University, who has said that there are at least three additional jobs reliant on every one direct job in the steelworks, and, on some counts, potentially up to five. And so there are enormous ramifications from Tata’s announcement for the whole steel industry, the wider Welsh economy and for UK steel making. So, firstly, I want to reiterate that the Economy, Trade and Rural Affairs Committee is united in our support for the workers affected by this announcement and our thoughts remain with them at this very difficult time.
Last year, the committee heard from the Secretary of State for Wales when the UK Government announced its £500 million support package for Tata Steel to decarbonise and move to electric arc furnace production. The committee also heard from the unions about the potential impacts the job losses announced last week would have, and about their proposed alternatives. And in response to the announcements last week, the committee has now called on Ministers here in Wales and Westminster to meet with us again as a matter of urgency to look at what more can be done to seek a more just transition—a transition that saves Welsh jobs and protects our national interest. [Interruption.] I give way to the Member for Aberavon.
Diolch, Lywydd. Rwy'n falch o gymryd rhan yn y ddadl hynod bwysig hon fel Cadeirydd Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig.
Ni ellir tanamcangyfrif yr effaith y bydd cyhoeddiad Tata yn ei chael ar y gweithwyr a'r gymuned ym Mhort Talbot, ond hefyd ar safleoedd Tata ymhellach i lawr y gadwyn gyflenwi yn Llan-wern a Throstre a'r gadwyn gyflenwi ehangach. Fel y dywedwyd eisoes, mae cynhyrchu dur wedi bod yn anadl einioes y gymuned ym Mhort Talbot ers degawdau lawer; fodd bynnag, mae effaith y gwaith dur yn ymestyn ymhell y tu hwnt i'r dref. Mae Tata yn gawr economaidd yng Nghymru, ac ar hyn o bryd mae'n ffurfio 3 y cant o allbwn economaidd Cymru. Mae'r swyddi yn eu gweithfeydd yn rhai medrus iawn ac yn talu'n dda, ac effaith ganlyniadol y cynhyrchiant dur yw ei fod yn cefnogi miloedd o bobl a llawer o fusnesau lleol.
Ddoe, cyfeiriodd y Gweinidog at yr Athro David Worsley o Brifysgol Abertawe, sydd wedi dweud bod o leiaf dair swydd ychwanegol yn dibynnu ar bob swydd uniongyrchol yn y gwaith dur, ac yn ôl rhai cyfrifiadau, gallai fod hyd at bump. Ac felly mae goblygiadau enfawr yn sgil cyhoeddiad Tata i'r diwydiant dur cyfan, economi ehangach Cymru a chynhyrchiant dur yn y DU. Felly, yn gyntaf, rwyf eisiau ailadrodd bod Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig yn unedig yn ein cefnogaeth i'r gweithwyr y mae'r cyhoeddiad hwn yn effeithio arnynt ac rydym yn meddwl amdanynt yn y cyfnod anodd iawn hwn.
Y llynedd, clywodd y pwyllgor gan Ysgrifennydd Gwladol Cymru pan gyhoeddodd Llywodraeth y DU ei phecyn cymorth gwerth £500 miliwn i Tata Steel ar gyfer datgarboneiddio a newid i gynhyrchiant ffwrnais arc trydan. Clywodd y pwyllgor hefyd gan yr undebau am yr effeithiau posibl y byddai'r colli swyddi a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf yn eu cael, ac am y dewisiadau amgen a argymhellir ganddynt. Ac mewn ymateb i'r cyhoeddiadau yr wythnos diwethaf, mae'r pwyllgor bellach wedi galw ar Weinidogion yma yng Nghymru a San Steffan i gyfarfod â ni eto fel mater o frys i edrych ar beth arall y gellir ei wneud i geisio sicrhau pontio tecach—pontio sy'n achub swyddi yng Nghymru ac yn diogelu ein lles cenedlaethol. [Torri ar draws.] Rwy'n ildio i'r Aelod dros Aberafan.
I thank you for taking the intervention. Can I ask you whether, in committee, you asked the Secretary of State for Wales were there any conditions placed upon the agreement? And if you didn't ask that, will you ask it next time he comes?
Diolch i chi am dderbyn yr ymyriad. A gaf fi ofyn i chi a wnaethoch chi ofyn i Ysgrifennydd Gwladol Cymru yn y pwyllgor a oedd unrhyw amodau yn gysylltiedig â'r cytundeb? Ac os na ofynnoch chi hynny, a wnewch chi ei ofyn y tro nesaf y daw?
Well, I just want to reassure you as a committee that we will be scrutinising this issue as much as we can, and we will certainly ask those questions. Of course, the committee will continue to engage with Tata Steel, and senior executives have confirmed that they will engage with the committee and answer questions as well on their plans, and I'm grateful that the Minister for Economy has agreed to come before the committee again on this critical issue, and it's positive to hear that he has been able to secure a meeting with Minister Ghani to discuss the future of Welsh steel.
Now, as Members know, Port Talbot steelworks is the biggest single carbon emitter in the country, and I think all Members agree that the production of steel needs to be greener in the future, but the important thing is that there is a fair transition that ensures there is still virgin steel-making capacity in Wales and indeed in the UK. Wales simply cannot afford to lose the skills critical to delivering a future green economy or to see irreparable harm to the communities that have been reliant on steel making for so long. This is especially true for apprentices, who are learning skills to support our green future, and the uncertainty they currently face is indeed heartbreaking. Developments must be made to retain and redirect that skill capacity for the jobs of the future. Now, crucial to this is the need for constructive dialogue on all sides, and there must be meaningful engagement between Tata Steel, the UK Government, the Welsh Government, the unions and, more importantly, the workforce. It's so important that all avenues are being fully explored to mitigate the very worst possible outcomes of last week's statement.
Llywydd, the committee is keen to play whatever role it can to ensure that this matter is fully scrutinised and that the committee gets the answers that the steelworkers, their families and the wider community deserve. It's absolutely essential that the UK Government and the Welsh Government work together to support the workforce and the wider community, and I hope that the transition board will have a very important role in developing that relationship so that a fair and just transition can be made.
I understand that the Minister for Economy is one of the vice-chairs of the transition board, which has already started meeting to consider how steelworkers can be supported in the move to decarbonise operations at Port Talbot. As has been rehearsed, £100 million has been allocated to that transition work to date, and perhaps in responding to the debate the Minister could tell us a bit more about exactly what he wants to get out of the transition board's work and how that money will be spent.
Of course, as the Minister said yesterday, there are no guaranteed outcomes, just a series of proposals, and nothing is actually set in stone. So, now is the time for urgent conversations to take place on how Tata can deliver a fair and just transition to greener practice in a way that supports workers and retains those vital skills.
And so in closing, Llywydd, I can assure Members that the Economy, Trade and Rural Affairs Committee will be monitoring the developments very, very closely indeed. We will leave no stone unturned in scrutinising Tata Steel and both Governments and do whatever we can to help secure a longer, fairer transition for the Welsh sector for years to come. Diolch.
Wel, hoffwn eich sicrhau chi fel pwyllgor y byddwn yn craffu ar y mater hwn gymaint ag y gallwn, a byddwn yn sicr yn gofyn y cwestiynau hynny. Wrth gwrs, bydd y pwyllgor yn parhau i ymgysylltu â Tata Steel, ac mae uwch-swyddogion gweithredol wedi cadarnhau y byddant yn ymgysylltu â'r pwyllgor ac yn ateb cwestiynau ar eu cynlluniau hefyd, ac rwy'n ddiolchgar i Weinidog yr Economi am gytuno i ymddangos gerbron y pwyllgor eto mewn perthynas â'r mater hollbwysig hwn, ac mae'n gadarnhaol clywed ei fod wedi gallu sicrhau cyfarfod gyda'r Gweinidog Ghani i drafod dyfodol dur Cymru.
Nawr, fel y gŵyr yr Aelodau, gwaith dur Port Talbot yw'r allyrrydd carbon mwyaf yn y wlad, a chredaf fod pob Aelod yn cytuno bod angen i gynhyrchiant dur fod yn wyrddach yn y dyfodol, ond y peth pwysig yw bod pontio teg yn digwydd sy'n sicrhau bod capasiti cynhyrchiant dur crai yn parhau yng Nghymru, ac yn y DU yn wir. Ni all Cymru fforddio colli'r sgiliau sy'n hanfodol i ddarparu economi werdd yn y dyfodol na gweld niwed anadferadwy i'r cymunedau sydd wedi bod yn ddibynnol ar gynhyrchiant dur ers cymaint o amser. Mae hyn yn arbennig o wir am brentisiaid, sy'n dysgu sgiliau i gefnogi ein dyfodol gwyrdd, ac mae'r ansicrwydd sy'n eu hwynebu nhw ar hyn o bryd yn dorcalonnus. Rhaid gwneud datblygiadau i gadw ac ailgyfeirio'r capasiti sgiliau hwnnw ar gyfer swyddi'r dyfodol. Nawr, mae'r angen am ddeialog adeiladol ar bob ochr yn hanfodol i hyn, ac mae'n rhaid cael ymgysylltiad ystyrlon rhwng Tata Steel, Llywodraeth y DU, Llywodraeth Cymru, yr undebau, ac yn bwysicach, y gweithlu. Mae'n hollbwysig fod pob llwybr yn cael ei archwilio'n llawn i liniaru canlyniadau gwaethaf posibl y datganiad yr wythnos diwethaf.
Lywydd, mae'r pwyllgor yn awyddus i chwarae pa bynnag ran y gall i sicrhau bod y mater hwn yn cael ei graffu'n llawn a bod y pwyllgor yn cael yr atebion y mae'r gweithwyr dur, eu teuluoedd a'r gymuned ehangach yn eu haeddu. Mae'n gwbl hanfodol fod Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda'i gilydd i gefnogi'r gweithlu a'r gymuned ehangach, ac rwy'n gobeithio y bydd gan y bwrdd pontio rôl bwysig iawn wrth ddatblygu'r berthynas honno fel y gellir sicrhau pontio teg.
Rwy'n deall bod Gweinidog yr Economi yn un o is-gadeiryddion y bwrdd pontio, sydd eisoes wedi dechrau cyfarfod i ystyried sut y gellir cefnogi gweithwyr dur wrth symud tuag at waith datgarboneiddio ym Mhort Talbot. Fel sydd wedi'i ddweud eisoes, dyrannwyd £100 miliwn i'r gwaith pontio hwnnw hyd yma, ac wrth ymateb i'r ddadl efallai y gallai'r Gweinidog ddweud ychydig mwy wrthym am yr hyn y mae eisiau ei gael o waith y bwrdd pontio a sut y bydd yr arian hwnnw'n cael ei wario.
Wrth gwrs, fel y dywedodd y Gweinidog ddoe, nid oes unrhyw ganlyniadau wedi'u gwarantu, dim ond cyfres o gynigion, ac nid oes unrhyw beth yn hollol bendant mewn gwirionedd. Felly, nawr yw'r amser i gael sgyrsiau pwysig ynglŷn â sut y gall Tata sicrhau pontio teg i waith mwy gwyrdd mewn ffordd sy'n cefnogi gweithwyr ac yn cadw'r sgiliau hanfodol hynny.
Ac felly i gloi, Lywydd, gallaf sicrhau'r Aelodau y bydd Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig yn monitro'r datblygiadau yn agos iawn. Byddwn yn troi pob carreg wrth graffu ar Tata Steel a'r ddwy Lywodraeth ac yn gwneud popeth a allwn i helpu i sicrhau cyfnod pontio hwy a thecach i'r sector yng Nghymru am flynyddoedd i ddod. Diolch.
I want to talk briefly about the wider impact of the decision by Tata. Whilst there is no immediate impact reported on the Llanwern site in my region as a result of the decision to close the blast furnace at Port Talbot, the picture does not look good in the long term. Tata Steel said that around 300 jobs at Llanwern could go in three years' time as a result of the cold-rolling assets being consolidated and rationalised once investments are completed at Port Talbot. I'm devastated for the future of Port Talbot and other Tata sites like Llanwern. These are well-paid jobs that cannot be replaced easily, so losing them will be a big blow.
On the day that the news broke out in Port Talbot, I spoke to an ex-worker at the Ebbw Vale steelworks, who described the impact of the steelworks closure on the town two decades ago, and the implications for the vast supply chain. He described how the job losses at the steelworks, whilst being devastating, only told part of the story. Many more jobs were lost in the supply chain, and the knock-on effect on the town centre was catastrophic. That is my worry for Port Talbot. That's my worry for Newport, if job losses at Llanwern come to pass in three years' time. This is why we need to ensure that everything is on the table now when it comes to saving our jobs and saving our communities. Diolch yn fawr.
Rwyf am siarad yn fyr am effaith ehangach y penderfyniad gan Tata. Er nad oes unrhyw effaith uniongyrchol wedi'i nodi ar safle Llan-wern yn fy rhanbarth i o ganlyniad i'r penderfyniad i gau'r ffwrnais chwyth ym Mhort Talbot, nid yw pethau'n edrych yn dda yn y tymor hir. Dywedodd Tata Steel y gallai tua 300 o swyddi gael eu colli yn Llan-wern ymhen tair blynedd o ganlyniad i'r ffaith y bydd yr asedau rholio oer yn cael eu cyfuno a'u had-drefnu ar ôl i fuddsoddiadau gael eu cwblhau ym Mhort Talbot. Mae'r newyddion am ddyfodol Port Talbot a safleoedd Tata eraill fel Llan-wern yn fy ngofidio'n fawr. Mae'r rhain yn swyddi sy'n talu'n dda na ellir dod o hyd i rai yn eu lle yn hawdd, felly bydd eu colli'n ergyd fawr.
Ar y diwrnod y cyhoeddwyd y newyddion ym Mhort Talbot, siaradais â chyn-weithiwr yng ngwaith dur Glyn Ebwy, a ddisgrifiodd effaith cau'r gwaith dur ar y dref ddau ddegawd yn ôl, a'r goblygiadau i'r gadwyn gyflenwi helaeth. Dywedodd nad oedd y swyddi a gollwyd yn y gwaith dur, er yn ddinistriol, ond yn adrodd rhan o'r stori. Collwyd llawer mwy o swyddi yn y gadwyn gyflenwi, ac roedd yr effaith ganlyniadol ar ganol y dref yn drychinebus. Dyna fy mhryder i ar gyfer Port Talbot. Dyna fy mhryder i ar gyfer Casnewydd, os bydd swyddi'n cael eu colli yn Llan-wern ymhen tair blynedd. Dyna pam mae angen i ni sicrhau bod popeth ar y bwrdd nawr o ran achub ein swyddi ac achub ein cymunedau. Diolch yn fawr.
I think we all agree in the Senedd, cross-party, that the UK needs to produce its own steel, as the WLGA states, for so many reasons: security of access to product rather than relying on the market; importing from across the world in boats, which add more carbon, and maybe created in a less environmentally sustainable way.
I was disappointed about the misinformation being shared again that it's down to a green energy strategy and net zero, which it's not. We need virgin steel produced here to make wind turbines. We all support the move to arc furnaces as an additional process to be able to recycle and recreate steel, but it should be transitional. I don't think the electric arc has planning permission yet, and could be four or five years away. Job losses will be in the thousands. Many are high skilled, well paid, and difficult to replace. Their loss will be hard for many years to come, and Wales still bares the scars of the 1980s and Thatcher.
We need to take a reality check. Lives will be devastated, communities will be devastated, and we are talking people, their livelihoods, their way of living—devastated, gone. We need to measure the impact on health, welfare, families, children and anxiety. What measure is being given to that? What impact assessment? Only yesterday we were discussing rising child poverty in Wales. Public services that would normally step in and throw a blanket of security are struggling from austerity and inflationary pressures. Welfare benefits have been under attack for years. It takes five weeks for universal credit to come through.
The UK Conservative Government said they're investing £0.5 billion, which isn't enough. They are investing £20 billion in carbon capture and storage—a technology that is well behind the curve of advancements. It's not been developed yet properly. There's new better technology coming forward all the time, from turning carbon dioxide into pellets to restore soils and increase crop yields, through to using carbon dioxide in precision fermentation to create food. Progressive technology solutions are constantly being developed that threaten to make a large and expensive project such as HyNet obsolete before it's even started. It's raising many issues regarding undergrounding of pipes and offshore storage in north Wales and greenwashing charges.
So, I call upon the UK Government to take stock, move that investment now to where it's immediately needed now to save communities, to save people. The alternative is unthinkable. Thank you.
Rwy'n credu ein bod ni i gyd yn cytuno yn y Senedd, yn drawsbleidiol, fod angen i'r DU gynhyrchu ei dur ei hun, fel y dywed Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, a hynny am gymaint o resymau: diogelwch mynediad at gynnyrch yn hytrach na dibynnu ar y farchnad; mewnforio dur o bob cwr o'r byd mewn cychod, sy'n ychwanegu mwy o garbon, a hwnnw'n ddur sydd wedi'i greu mewn ffordd lai amgylcheddol gynaliadwy, o bosibl.
Roeddwn i'n siomedig ynghylch camwybodaeth sy'n cael ei rhannu eto ei fod yn ymwneud â'r strategaeth ynni gwyrdd a sero net, ac nid yw hynny'n wir. Rydym angen cynhyrchu dur crai yma i wneud tyrbinau gwynt. Rydym i gyd yn cefnogi'r newid i ffwrneisi arc fel proses ychwanegol i allu ailgylchu ac ail-greu dur, ond dylai fod yn drosiannol. Nid wyf yn credu bod arc trydan wedi cael caniatâd cynllunio eto, ac mae'n bosibl y bydd pedair neu bum mlynedd yn mynd heibio cyn hynny. Bydd miloedd o swyddi'n cael eu colli. Mae llawer o'r swyddi hyn yn fedrus iawn, yn talu'n dda, ac yn anodd cael rhai cystal yn eu lle. Bydd eu colli'n gwneud pethau'n anodd am flynyddoedd lawer i ddod, ac mae creithiau'r 1980au a Thatcher yn dal i'w gweld yng Nghymru.
Mae'n rhaid inni edrych ar realiti'r sefyllfa. Bydd bywydau'n cael eu dinistrio, bydd cymunedau'n cael eu dinistrio, ac rydym yn sôn am bobl, eu bywoliaeth, eu ffordd o fyw—wedi'u dinistrio, wedi diflannu. Mae angen inni fesur yr effaith ar iechyd, lles, teuluoedd, plant a gorbryder. Pa ystyriaeth sy'n cael ei roi i hynny? Pa asesiad effaith? Ddoe ddiwethaf roeddem yn trafod tlodi plant cynyddol yng Nghymru. Mae gwasanaethau cyhoeddus a fyddai fel arfer yn camu i'r adwy ac yn estyn cymorth yn cael trafferth oherwydd cyni a phwysau chwyddiant. Mae budd-daliadau lles wedi bod dan ymosodiad ers blynyddoedd. Mae'n cymryd pum wythnos i gredyd cynhwysol ddod drwodd.
Dywedodd Llywodraeth Geidwadol y DU ei bod yn buddsoddi £0.5 biliwn, ond nid yw hyn yn ddigon. Maent yn buddsoddi £20 biliwn ar gyfer dal a storio carbon—technoleg sydd ymhell ar ei hôl hi. Nid yw wedi'i ddatblygu'n iawn eto. Mae technoleg newydd well yn cael ei chyflwyno drwy'r amser, o droi carbon deuocsid yn belenni i adfer priddoedd a chynyddu cnydau, i ddefnyddio carbon deuocsid mewn eplesu manwl i greu bwyd. Mae datrysiadau technolegol blaengar sy'n cael eu datblygu'n gyson yn bygwth gwneud prosiect mawr a drud fel HyNet yn ddarfodedig cyn iddo ddechrau hyd yn oed. Mae'n codi llawer o gwestiynau ynghylch gosod pibellau o dan y ddaear a storio ar y môr yng ngogledd Cymru a thaliadau gwyrddgalchu.
Felly, rwy'n galw ar Lywodraeth y DU i bwyso a mesur, symud y buddsoddiad i ble mae ei angen ar unwaith nawr i achub cymunedau, i achub pobl. Ni allwn feddwl am wneud fel arall. Diolch.
As I said yesterday, the announcement on Friday was widely trailed as a devastating blow for Port Talbot and my wider region. My thoughts are with those steelworkers and subcontractors who face losing their job in the coming months.
While there has been much criticism of the deal struck with the UK Government, let's be real—it is better than no deal. Without significant investment from the UK Government, we could be debating the closure of the Port Talbot steelworks. This worse-case scenario is a real possibility, and Plaid Cymru's talk of nationalisation and strike brings it ever closer. Do I think the rescue plan is perfect? No, it's not. It's far from it. While I accept the need to transition to cleaner, greener steel making, I don't accept that we have to take this cliff-edge approach. I would like to see a fair transition that maximises jobs at the plant that would see blast furnace 5 remaining operational until it reaches end of life.
I know that Tata have commissioned independent engineering studies of the proposals put forward by the union, which concludes that continuing blast furnace production while constructing the new electric arc furnace was not feasible due to the cost and risk involved. Well, I am sure we can collectively find a way forward that maximises production and minimises job losses. Minister, the most important issue seems to be around the coke ovens and the fact that work on the arc furnace can't be undertaken safely whilst they are in operation. This would mean the plant would have to rely upon imported coke to continue blast furnace operations. What can the Welsh Government do—[Interruption]. Yes.
Fel y dywedais ddoe, cafodd y cyhoeddiad ddydd Gwener ei ystyried yn eang fel ergyd drom i Bort Talbot a fy rhanbarth ehangach. Rwy'n cydymdeimlo â'r gweithwyr dur a'r is-gontractwyr sy'n wynebu colli eu swyddi dros y misoedd nesaf.
Er bod llawer o feirniadaeth wedi bod o'r cytundeb a gafodd ei wneud gyda Llywodraeth y DU, gadewch inni fod yn realistig—mae'n well na dim cytundeb o gwbl. Heb fuddsoddiad sylweddol gan Lywodraeth y DU, gallem fod yn trafod cau gwaith dur Port Talbot. Mae'r senario gwaethaf hwn yn bosibilrwydd gwirioneddol, ac mae'r ffaith bod Plaid Cymru yn sôn am wladoli a streicio yn ei wneud yn fwy posibl fyth. A wyf i'n meddwl bod y cynllun achub yn berffaith? Nac ydw. Mae'n bell o fod. Er fy mod yn derbyn yr angen i newid i gynhyrchiant dur sy'n lanach, yn wyrddach, nid wyf yn derbyn bod yn rhaid inni weithredu'r dull ymyl clogwyn hwn. Hoffwn weld pontio teg sy'n gwneud y mwyaf o swyddi yn y ffatri a fyddai'n golygu bod ffwrnais chwyth 5 yn parhau i fod yn weithredol nes iddi gyrraedd diwedd ei hoes.
Gwn fod Tata wedi comisiynu astudiaethau peirianneg annibynnol o'r cynigion a gyflwynwyd gan yr undeb, astudiaethau a ddaeth i'r casgliad nad oedd yn ymarferol parhau gyda chynhyrchiant ffwrnais chwyth wrth adeiladu'r ffwrnais arc trydan newydd oherwydd y gost a'r risgiau cysylltiedig. Wel, rwy'n siŵr y gallwn ddod o hyd i ffordd ymlaen gyda'n gilydd sy'n gwneud y mwyaf o gynhyrchiant ac yn lleihau nifer y swyddi a gollir. Weinidog, mae'n ymddangos fod y mater pwysicaf yn ymwneud â'r ffyrnau golosg a'r ffaith na ellir gwneud gwaith ar y ffwrnais arc yn ddiogel tra'u bod yn weithredol. Byddai hyn yn golygu y byddai'n rhaid i'r safle ddibynnu ar olosg wedi'i fewnforio i barhau â gwaith ffwrneisi chwyth. Beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud—[Torri ar draws]. Gwnaf.
I thank you for taking the intervention, and I'm listening to you here very carefully, but I will say this: there is imported coke now. They're actually not using just the coke from the coke ovens; they're importing it now, so they can keep going, as they are, without those coke ovens, for one blast furnace. No. 4 can keep going. It was built in 2014; it's still got a long life to go.
Diolch i chi am dderbyn yr ymyriad, ac rwy'n gwrando arnoch chi yma'n ofalus iawn, ond rwyf am ddweud hyn: mae golosg wedi'i fewnforio nawr. Nid dim ond golosg o'r ffyrnau golosg y maent yn ei ddefnyddio mewn gwirionedd; maent yn ei fewnforio nawr, felly gallant ddal ati, fel y maent, heb y ffyrnau golosg hynny, ar gyfer un ffwrnais chwyth. Gall ffwrnais rhif 4 barhau i weithredu. Fe'i hadeiladwyd yn 2014; mae digon o fywyd ar ôl ynddi.
What can the Welsh Government do to ensure that Port Talbot can import coke as simply as it can be produced on site? We have to accept that keeping blast furnace 5 running is just a stopgap until the arc furnace is operational. BF5 is end-of-life, and will have to shut down in a few short years.
The unions would have us believe that we can carry on making virgin steel at Port Talbot, and even double production by switching to hydrogen-powered direct production of iron. Whilst this technology is promising, we're still many years away from it becoming commercially viable. The closest to production-ready are the Swedish hydrogen breakthrough iron-making technology, or HYBRIT, a corroboration between state producer SSAB, mining company LKAB and Vattenfall. They envisage being comercially viable by the end of the decade. It is clear that Tata are not prepared to take the risk of investing in this unproven technology, and are wedded to the steel recycling route. The UK is the biggest exporter of scrap steel, so from an environmental standpoint, it makes sense to go down this route. Hydrogen-based iron making might not appeal to Tata, but there is nothing stopping the Welsh Government and the universities investing in developing the technology and spinning out their own green-steel production. Whatever route we take, we need a credible plan, and that will require everyone working together to secure the future of Welsh steel, finding solutions rather than apportioning blame. Diolch yn fawr.
Beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i sicrhau y gall Port Talbot fewnforio golosg mewn ffordd sydd yr un mor syml â'i gynhyrchu ar y safle? Mae'n rhaid inni dderbyn mai ateb dros dro yn unig yw cadw ffwrnais chwyth 5 nes bod y ffwrnais arc yn weithredol. Mae ffwrnais chwyth 5 ar fin cyrraedd diwedd ei hoes, a bydd yn rhaid iddi gau mewn ychydig bach o flynyddoedd.
Byddai'r undebau eisiau i ni gredu ein bod yn gallu parhau i wneud dur crai ym Mhort Talbot, a hyd yn oed cynhyrchu dwywaith cymaint drwy newid i gynhyrchiant haearn wedi'i bweru'n uniongyrchol gan hydrogen. Er bod y dechnoleg hon yn addawol, mae blynyddoedd lawer hyd nes y daw'n fasnachol hyfyw. Y pethau agosaf sydd gennym at fod yn barod i gynhyrchu yw'r dechnoleg hydrogen arloesol o Sweden ar gyfer gwneud haearn, neu HYBRIT, cyd-weithrediad rhwng cynhyrchydd y wladwriaeth SSAB, cwmni mwyngloddio LKAB a Vattenfall. Maent yn rhagweld y bydd yn fasnachol hyfyw erbyn diwedd y degawd. Mae'n amlwg nad yw Tata yn barod i fentro buddsoddi yn y dechnoleg hon sydd heb ei phrofi, a'u bod wedi ymrwymo i'r llwybr ailgylchu dur. Y DU sy'n allforio fwyaf o ddur sgrap, felly o safbwynt amgylcheddol, mae'n gwneud synnwyr i ddilyn y trywydd hwn. Efallai nad yw gwneud haearn yn seiliedig ar hydrogen yn apelio at Tata, ond nid oes unrhyw beth yn atal Llywodraeth Cymru a'r prifysgolion rhag buddsoddi mewn datblygu'r dechnoleg a sgil-gynhyrchu eu cynhyrchiant dur gwyrdd eu hunain. Pa bynnag drywydd y byddwn yn ei ddilyn, mae angen cynllun credadwy arnom, a bydd hwnnw'n ei gwneud yn ofynnol i bawb gydweithio i sicrhau dyfodol dur Cymru, gan ddod o hyd i atebion yn hytrach na gweld bai. Diolch yn fawr.
Yesterday I chaired a net-zero round-table in the Senedd where we discussed the actions needed to achieve Wales's net-zero ambitions, and the point was made, and it was made powerfully, that many of the technologies needed to move us towards net zero require steel. If we end up with a furnace that can only produce recycled steel, the point's been made, we won't be able to use that for the construction of things like wind turbines—all of these different products that are so necessary for the net-zero future that we all agree we have to reach. How could anyone think that we can do this now apart from exporting our pollution elsewhere? Where's our strategy for low-carbon steel for our future low-carbon economy? We cannot get rid of our emissions by shutting down our industry and destroying our communities. Now, I appreciate the frustration of the Welsh Government that they are, in large part here, shut out of decision making on this issue, just like the workers in days gone by, who were locked out by the large steel owners in the industrial revolution, but they must demand action.
Now, isn't it a rich irony that those workers yesterday going to London to demand that action went on train tracks that were probably made here in Wales? And what happens when we cannot provide those tracks? We have to question whether we can afford to lose the ability to produce virgin steel in the UK. We won't be able to move towards net zero without it. This is not a luxury resource. If we lose control over it, all that's going to happen is that we will have to import dirtier steel at extortionate prices from companies like Tata in places with worse working conditions, all the while contributing to importing emissions. It is far cleaner, more efficient and more logical to produce it here.
We need Port Talbot to be fully functioning for the future of Wales, and my colleague Liz Saville Roberts said yesterday in the Commons, and my colleague here, Sioned, has made the point as well: if the Conservative Government can take over the banks when the markets fail, why not steel? There is hypocrisy in Tata's position to close operations in Wales on the basis of a green transition while continuing to export blast furnace-manufactured steel from non-green sites in India and the Netherlands. This decision is not about net zero; it is about politics and money, and Rishi Sunak couldn't pick up the phone. He could not find the time to speak to Wales's First Minister about the thousands of jobs that are on the line. He didn't think it was worth his time to speak to him. What an insult to the people of Port Talbot. What an insult to the people of Wales. Entire families will be worried sick about what the next 12 months will mean for them. Local businesses won't know where to turn for certainty. This isn't only a problem for Port Talbot, it doesn't only affect that one town or this one industry. The consequences of Tata's negligence towards their workforce will be profound, and Rishi Sunak couldn't pick up the phone. That tells you all you need to know about what Westminster thinks about us.
We in Plaid Cymru believe this is not as good as it gets. We will continue to fight for the people of Port Talbot, for steel makers across Wales and for our communities not to be thrown on the scrapheap. We've been here before in Wales. The story of workers being abandoned is only too familiar to us, as is a negligent, cruel, cold Government in Westminster. It is a story we cannot allow to be repeated. People's lives should mean more than this.
Ddoe fe wneuthum gadeirio cyfarfod bwrdd crwn sero net yn y Senedd lle buom yn trafod y camau sydd eu hangen i gyflawni uchelgeisiau sero net Cymru, a gwnaed y pwynt, ac fe gafodd ei wneud yn bwerus, fod angen dur ar lawer o'r technolegau sy'n angenrheidiol er mwyn cyflawni sero net. Os mai dim ond ffwrnais nad yw ond yn gallu cynhyrchu dur wedi'i ailgylchu a fydd gennym yn y pen draw, mae'r pwynt wedi'i wneud na fyddwn yn gallu defnyddio honno ar gyfer adeiladu pethau fel tyrbinau gwynt—yr holl gynhyrchion gwahanol hyn sydd mor angenrheidiol ar gyfer y dyfodol sero net y mae pawb ohonom yn cytuno bod angen i ni ei gyrraedd. Sut y gallai unrhyw un feddwl y gallem wneud hyn nawr heb allforio ein llygredd i fannau eraill? Ble mae ein strategaeth ar gyfer dur carbon isel ar gyfer ein heconomi carbon isel yn y dyfodol? Ni allwn gael gwared ar ein hallyriadau drwy gau ein diwydiant a dinistrio ein cymunedau. Nawr, rwy'n deall rhwystredigaeth Llywodraeth Cymru eu bod, i raddau helaeth yma, wedi eu cau allan o wneud penderfyniadau ar y mater hwn, yn union fel y gweithwyr yn y dyddiau a fu, a gâi eu cau allan gan y perchnogion dur mawr yn y chwyldro diwydiannol, ond mae'n rhaid iddynt fynnu bod gweithredu'n digwydd.
Nawr, onid yw'n eironig fod y gweithwyr a aeth i Lundain ddoe i fynnu gweld y gweithredu hwnnw'n digwydd wedi mynd yno ar draciau trên a gafodd eu gwneud yma yng Nghymru yn ôl pob tebyg? A beth sy'n digwydd pan na allwn ddarparu'r traciau hynny? Mae'n rhaid inni ofyn a allwn fforddio colli'r gallu i gynhyrchu dur crai yn y DU. Ni fyddwn yn gallu symud tuag at sero net hebddo. Nid adnodd moethus yw hwn. Os collwn reolaeth drosto, y cyfan y bydd yn ei olygu yw y bydd yn rhaid inni fewnforio dur mwy budr am brisiau gormodol gan gwmnïau fel Tata mewn lleoedd gydag amodau gwaith gwaeth, gan gyfrannu drwy'r amser at fewnforio allyriadau. Mae'n llawer glanach, yn fwy effeithlon ac yn fwy rhesymegol i'w gynhyrchu yma.
Mae angen i Bort Talbot fod yn gwbl weithredol ar gyfer dyfodol Cymru, a dywedodd fy nghyfaill Liz Saville Roberts ddoe yn Nhŷ'r Cyffredin, ac mae fy nghyd-Aelod yma, Sioned, wedi gwneud y pwynt hefyd: os gall y Llywodraeth Geidwadol gymryd meddiant ar y banciau pan fo'r marchnadoedd yn methu, pam ddim dur? Mae rhagrith ym mhenderfyniad Tata i ddod â gwaith yng Nghymru i ben ar sail pontio gwyrdd tra bo'n parhau i allforio dur a weithgynhyrchir gan ffwrnais chwyth o safleoedd nad ydynt yn wyrdd yn India a'r Iseldiroedd. Nid yw'r penderfyniad hwn yn ymwneud â sero net; mae'n ymwneud â gwleidyddiaeth ac arian, ac nid oedd Rishi Sunak yn gallu codi'r ffôn. Ni allai ddod o hyd i amser i siarad â Phrif Weinidog Cymru am y miloedd o swyddi sydd mewn perygl. Nid oedd yn credu ei bod yn werth ei amser i siarad ag ef. Am sarhad ar bobl Port Talbot. Am sarhad ar bobl Cymru. Bydd teuluoedd cyfan yn poeni'n arw am yr hyn y bydd y 12 mis nesaf yn ei olygu iddynt. Ni fydd busnesau lleol yn gwybod lle i droi am sicrwydd. Nid problem i Bort Talbot yn unig yw hon, mae'n effeithio ar fwy na'r un dref honno'n unig neu'r un diwydiant hwn. Bydd canlyniadau difrifol i esgeulustod Tata tuag at ei weithlu, ac ni allai Rishi Sunak godi'r ffôn. Mae hynny'n dweud popeth sydd angen i chi ei wybod am yr hyn y mae San Steffan yn ei feddwl ohonom.
Rydym ni ym Mhlaid Cymru yn credu y gallwn wneud yn well. Byddwn yn parhau i frwydro dros bobl Port Talbot, dros weithwyr dur ledled Cymru ac yn brwydro i sicrhau na chaiff cymunedau eu taflu ar y domen. Rydym wedi bod yma o'r blaen yng Nghymru. Mae'r stori am gefnu ar weithwyr yn un gyfarwydd iawn i ni, fel y mae'r un am Lywodraeth esgeulus, greulon a dideimlad yn San Steffan. Mae'n stori na allwn ganiatáu iddi gael ei hailadrodd. Dylai bywydau pobl olygu mwy na hyn.
We've heard some very powerful contributions already today, haven't we, in terms of the effects of the announcement by Tata and the approach of the UK Government. I thought my colleague David Rees spoke incredibly powerfully on behalf of those steelworkers in Port Talbot and all those other dependent businesses and the local community. I was very pleased as well that David described the situation right across Wales, including Llanwern in Newport East, because, obviously, Port Talbot is at the eye of the storm, but the ramifications spread right across our country, as Delyth Jewell has also said, and many others.
What strikes me, Llywydd, is, when you talk to people, it's not only the steelworkers and their communities that very readily understand the argument that the UK needs a steel industry, for those reasons that other Members have set out, including Huw Irranca. It's so obvious to so many people that, in this modern age, with all the uncertainties, with all the war and conflict that's going on, a country that's serious about having a strong economy and looking after its people must have a thriving steel industry, including primary steel production. It's so important for defence, for manufacturing, for infrastructure, for construction, for renewable energy. It's not about the past; it's about the present and the future. And we know that that future can be a green steel future, and that's why I'm so grateful to the multi-union Syndex report that sets out not just the importance of getting to the green steel future, but how we get there. They've done some of the heavy lifting, haven't they, in setting out how that can be achieved, that we're not stuck with the current Tata-UK Government approach.
One of the huge frustrations is the timing issue, isn't it, that, as well as having that Syndex report, we have a UK Labour Government committed to providing the sort of investment that will see us through to that future that protects our jobs, our communities, our economic future. But we are where we are. It's up to the UK Tory Government when that next UK general election takes place, and it could be a year away. Trying to bridge that gap is just so frustrating and so incredibly difficult. And when we see our competitor economies, as we've already heard, putting forward that scale of investment that's necessary to protect their economies and their people, and knowing that we could and should do the same, but we're hamstrung by that current Tory UK-Government approach—.
And the other thing that I hear a lot from people that I think is so powerful and important—I hear it in Newport, which is still a town, a city, that very much values its steel heritage and its current steel jobs, several hundred well-paid jobs that we want to protect for the future, and all the dependent spend and suppliers in the local economy—. People in Newport understand all of this, Llywydd, and what they say to me is, 'Can we not learn the lessons from the mining industry, for example?' Communities didn't count for the Tories, did they? Jobs didn't count for the Tories. Timely transition that protected people for the future and found a way through to better times—none of that counted for the Tories then, and it doesn't count for them now. And in Newport, we have the example of the Orb steelworks producing electric steel. The case was made at the time: 'We need that electric steel for the UK for the electric car industry, for the renewable energy sector.' It wasn't accepted, it wasn't understood by the Tories in the UK Government, and now nearly everybody laments the loss of the Orb steelworks not just for Newport and the surrounding area, but for the whole of the UK.
Llywydd, please let's learn those lessons. The UK Tories must think again. Look again at that Syndex report and take the decisions that Port Talbot, Llanwern, the steel communities all across Wales need for our futures.
Rydym wedi clywed cyfraniadau pwerus iawn eisoes heddiw, onid ydym, ar effeithiau’r cyhoeddiad gan Tata a dull gweithredu Llywodraeth y DU. Roeddwn yn credu bod fy nghyd-Aelod, David Rees, wedi siarad yn hynod o bwerus ar ran y gweithwyr dur ym Mhort Talbot, yr holl fusnesau eraill sy'n dibynnu ar y gwaith, a’r gymuned leol. Roeddwn yn falch iawn hefyd fod David wedi disgrifio’r sefyllfa ledled Cymru gyfan, gan gynnwys Llan-wern yn Nwyrain Casnewydd, oherwydd yn amlwg, mae Port Talbot yn llygad y ddrycin, ond mae'r goblygiadau'n lledaenu i bob rhan o'n gwlad, fel y dywedodd Delyth Jewell hefyd, a llawer o bobl eraill.
Yr hyn sy'n fy nharo, Lywydd, pan fyddwch yn siarad â phobl, yw nad y gweithwyr dur a'u cymunedau yn unig sy'n deall y ddadl fod angen diwydiant dur ar y DU, am y rhesymau y mae Aelodau eraill, gan gynnwys Huw Irranca, wedi'u nodi. Mae mor amlwg i gynifer o bobl, yn yr oes fodern hon, gyda’r holl ansicrwydd, gyda’r holl ryfeloedd a gwrthdaro, fod yn rhaid i wlad sydd o ddifrif am gael economi gref a gofalu am ei phobl fod â diwydiant dur ffyniannus, gan gynnwys cynhyrchiant dur sylfaenol. Mae mor bwysig ar gyfer amddiffyn, gweithgynhyrchu, seilwaith, adeiladu, ynni adnewyddadwy. Nid yw'n ymwneud â'r gorffennol; mae'n ymwneud â'r presennol a'r dyfodol. A gwyddom y gall y dyfodol hwnnw fod yn ddyfodol dur gwyrdd, a dyna pam fy mod mor ddiolchgar i adroddiad aml-undeb Syndex sy'n nodi nid yn unig pa mor bwysig yw cyrraedd y dyfodol dur gwyrdd, ond sut rydym yn cyrraedd yno. Maent wedi gwneud peth o'r gwaith trwm, onid ydynt, drwy nodi sut y gellir cyflawni hynny, ac nad ydym yn gaeth i ddull gweithredu presennol Llywodraeth y DU a Tata.
Un o'r rhwystredigaethau enfawr yw amseru, ynte, y byddai'n wych, yn ogystal â'r adroddiad Syndex hwnnw, pe bai gennym Lywodraeth Lafur y DU sydd wedi ymrwymo i ddarparu'r math o fuddsoddiad a fydd yn helpu i sicrhau dyfodol sy'n diogelu ein swyddi, ein cymunedau, ein dyfodol economaidd. Ond rydym yn y sefyllfa rydym ynddi. Mater i Lywodraeth Dorïaidd y DU yw pryd y cynhelir etholiad cyffredinol nesaf y DU, a gallai fod blwyddyn tan hynny. Mae ceisio pontio'r bwlch hwnnw'n hynod o rwystredig ac yn anhygoel o anodd. A phan welwn ein heconomïau cystadleuol, fel y clywsom eisoes, yn buddsoddi ar raddfa sy'n angenrheidiol i ddiogelu eu heconomïau a'u pobl, a chan wybod y gallem ac y dylem ninnau wneud yr un peth, ond cawn ein rhwystro gan ymagwedd Llywodraeth Dorïaidd bresennol y DU—.
A’r peth arall rwy’n clywed llawer ohono gan bobl y credaf ei fod mor bwerus a phwysig—rwy’n ei glywed yng Nghasnewydd, sy’n dal i fod yn dref, yn ddinas, sy’n gwerthfawrogi ei threftadaeth ddur a’i swyddi dur presennol yn fawr, y cannoedd o swyddi sy'n talu'n dda rydym am eu diogelu ar gyfer y dyfodol, a'r holl wariant a chyflenwyr yn yr economi leol sy'n dibynnu ar y diwydiant—. Mae pobl yng Nghasnewydd yn deall hyn oll, Lywydd, a'r hyn a ddywedant wrthyf yw, 'Oni allwn ddysgu'r gwersi o'r diwydiant glo, er enghraifft?' Nid oedd cymunedau'n cyfrif i'r Torïaid. Nid oedd swyddi'n cyfrif i'r Torïaid. Cyfnod pontio amserol a oedd yn diogelu pobl ar gyfer y dyfodol a ffordd drwodd at amseroedd gwell—nid oedd dim o hynny’n cyfrif i’r Torïaid bryd hynny, ac nid yw’n cyfrif iddynt nawr. Ac yng Nghasnewydd, mae gennym enghraifft gwaith dur Orb yn cynhyrchu dur trydan. Dadleuwyd ar y pryd: 'Mae angen y dur trydan hwnnw arnom ar gyfer y DU ar gyfer y diwydiant ceir trydan, ar gyfer y sector ynni adnewyddadwy.' Ni chafodd mo'i dderbyn, ni chafodd mo'i ddeall gan y Torïaid yn Llywodraeth y DU, a bellach, mae pawb bron yn galaru am golli gwaith dur Orb nid yn unig ar gyfer Casnewydd a’r cyffiniau, ond y DU gyfan.
Lywydd, gadewch inni ddysgu'r gwersi hynny. Mae'n rhaid i Dorïaid y DU ailfeddwl. Edrychwch eto ar adroddiad Syndex a gwnewch y penderfyniadau sydd eu hangen ar Bort Talbot, Llan-wern a chymunedau dur ledled Cymru ar gyfer ein dyfodol.
I'm pleased to take part in this debate this afternoon, and I'd like to put on record my thoughts and sympathies with the workers at Port Talbot affected by the news of the closure of the blast furnaces. As a Member for north Wales, Shotton steelworks isn't too far down the road from my constituency and it still employs over 700 people. So, I'd be pleased if the Minister, in responding to today's debate, could address the north Wales aspect and what that means, and what discussions you will have with the UK Government and Tata Steel to look at the prospects for people in north-east Wales as a result of this news from Port Talbot.
I anticipated the predictable attacks on the UK Government from Labour and Plaid Cymru politicians over the last five days, who have deliberately politicised this issue where there was no reason or benefit to do so. Whereas the Welsh Government and Plaid have been sniping from the sidelines and contributing nothing financially to the transition board, the UK Government have led the way in investing £500 million into the industry, £100 million into retraining and supporting affected workers, and a long-term ambition to invest in a Celtic free port with huge potential for the people of south-west Wales.
This feeble and flimsy argument that the Prime Minister hasn't spoken to the First Minister is unfair. You have the phone number of the Secretary of State for Wales, and could phone him at any time, but have failed to do so as far as I can gather. He is a member of the cabinet with direct responsibility for Wales. How more senior can you get? That's the political—[Interruption.] That's the political point. [Interruption.] Nice to see that Plaid Cymru see this issue as funny. I don't—I don't, unfortunately. That's the political point of my contribution, but as a nation—[Interruption.] No, I won't, Hefin, no. Since you were also tweeting inaccuracies about me yesterday, I won't give you the pleasure.
And in the nation of Wales and, indeed, Britain, we have a rich industrial history dating back many centuries, which has been and continues to be eroded away by global economics. There was one time when nearly every major city and town in Britain was characterised by the product it made—shipbuilding in Glasgow, potteries in Stoke-on-Trent, mining and steel making in south Wales and Yorkshire, to name just a few. And I'm interested in cars, and recently I've been refamiliarising myself with the history of car manufacturing in Britain, an industry that relied on British steel.
On the way to the Senedd I recently swung by Longbridge near Birmingham, as it's only five minutes off the M5, and sadly there's not much to see these days as a lot of it has been replaced by housing. It's only used now by the Chinese-owned company, MG Motors, for research and development, but this was once home to one of the biggest car factories in the world, and at its peak it employed 25,000 people and was responsible for the manufacturing of well-known former car brands such as MG, Austin, Rovers, Minis, Metros, Maestros et cetera—you probably all remember them from history.
But, unfortunately, production stopped in 2005 and the previously well-known car names were then consigned to the history books. The only car that has survived is the Mini, which is now owned by BMW, and was long rumoured to be the only reason why BMW bought Rover in 1994, because they wanted to redevelop the Mini into the model that we see today. The political edge to this is the now unthinkable decision that the Labour Government decided to buy British Leyland, as it was then, and effectively nationalise it, making the company subject to crippling union influence and strikes during the 1970s and 1980s, which is also largely blamed for its eventual demise years later. Modern business and markets now dictate otherwise, and these car brands were often unreliable performance-wise and had many faults. But at least they were ours and we could say the now nearly extinct phrase, 'made in Britain’.
While that may be seen, as Members are alluding to, as a divergence from the subject matter by some, it’s a highlight of the generic decline of British manufacturing, of which Port Talbot is the latest casualty. [Interruption.] Yes, David.
Rwy’n falch o gymryd rhan yn y ddadl hon y prynhawn yma, a hoffwn gofnodi fy mod yn cydymdeimlo â’r gweithwyr ym Mhort Talbot yr effeithiwyd arnynt gan y newyddion am gau’r ffwrneisi chwyth. Fel Aelod dros ogledd Cymru, nid yw gwaith dur Shotton yn rhy bell o fy etholaeth ac mae’n dal i gyflogi dros 700 o bobl. Felly, buaswn yn falch pe gallai’r Gweinidog, wrth ymateb i’r ddadl heddiw, roi sylw i ran gogledd Cymru yn hyn o beth, a beth mae hynny’n ei olygu, a pha drafodaethau y byddwch yn eu cael gyda Llywodraeth y DU a Tata Steel i edrych ar y rhagolygon ar gyfer pobl yng ngogledd-ddwyrain Cymru o ganlyniad i'r newyddion hyn o Bort Talbot.
Roeddwn yn disgwyl yr ymosodiadau rhagweladwy ar Lywodraeth y DU gan wleidyddion Llafur a Phlaid Cymru dros y pum niwrnod diwethaf sydd wedi gwleidyddoli’r mater yn fwriadol lle nad oedd unrhyw reswm na budd i hynny. Tra bo Llywodraeth Cymru a Phlaid Cymru wedi bod yn beirniadu o’r cyrion, heb gyfrannu unrhyw beth yn ariannol i’r bwrdd pontio, mae Llywodraeth y DU wedi arwain y ffordd drwy fuddsoddi £500 miliwn yn y diwydiant, £100 miliwn mewn ailhyfforddi a chefnogi gweithwyr yr effeithir arnynt, ac uchelgais hirdymor i fuddsoddi mewn porthladd rhydd Celtaidd gyda photensial enfawr i bobl de-orllewin Cymru.
Mae'r ddadl wan a simsan hon nad yw Prif Weinidog y DU wedi siarad â'r Prif Weinidog yn annheg. Mae gennych rif ffôn Ysgrifennydd Gwladol Cymru, a gallech ei ffonio unrhyw bryd, ond nid ydych wedi gwneud hynny yn ôl yr hyn a ddeallaf. Mae'n aelod o'r cabinet gyda chyfrifoldeb uniongyrchol dros Gymru. Faint yn uwch y gallech ofyn amdano? Dyna'r pwynt gwleidyddol—[Torri ar draws.] Dyna'r pwynt gwleidyddol. [Torri ar draws.] Braf gweld bod Plaid Cymru yn credu bod y mater hwn yn un doniol. Nid wyf fi—nid wyf fi, yn anffodus. Dyna bwynt gwleidyddol fy nghyfraniad, ond fel cenedl—[Torri ar draws.] Na wnaf, Hefin, na. Gan ichi fod yn trydar anwireddau amdanaf ddoe, nid wyf am roi'r pleser i chi.
Ac yng Nghymru, a Phrydain yn wir, mae gennym hanes diwydiannol cyfoethog sy'n dyddio'n ôl ganrifoedd lawer, hanes sydd wedi ei erydu ac sy'n parhau i gael ei erydu gan economeg fyd-eang. Ar un adeg, roedd bron bob dinas a thref fawr ym Mhrydain yn cael ei hadnabod yn ôl y cynnyrch roeddent yn ei greu—adeiladu llongau yn Glasgow, crochendai yn Stoke-on-Trent, mwyngloddio a chynhyrchu dur yn ne Cymru a Swydd Efrog, i enwi rhai yn unig. Ac mae gennyf ddiddordeb mewn ceir, ac yn ddiweddar, bûm yn ailymgyfarwyddo â hanes gweithgynhyrchu ceir ym Mhrydain, diwydiant a oedd yn dibynnu ar ddur Prydain.
Ar y ffordd i'r Senedd yn ddiweddar, euthum heibio i safle Longbridge ger Birmingham, gan ei fod bum munud yn unig oddi ar yr M5, ac yn anffodus, nid oes llawer i'w weld yno y dyddiau hyn, gan mai tai yn bennaf sydd ar lawer ohono erbyn hyn. Dim ond cwmni o Tsieina, MG Motors, sy'n ei ddefnyddio bellach, ar gyfer ymchwil a datblygu, ond roedd unwaith yn gartref i un o'r ffatrïoedd ceir mwyaf yn y byd, ac ar ei anterth, cyflogai 25,000 o bobl ac roedd yn gyfrifol am weithgynhyrchu hen frandiau ceir adnabyddus fel MG, Austin, Rover, Mini, Metro, Maestro ac ati—mae'n siŵr fod pob un ohonoch yn eu cofio.
Ond yn anffodus, daeth y cynhyrchu i ben yn 2005, ac aeth y brandiau ceir adnabyddus yn rhan o hanes. Yr unig gar sydd wedi goroesi yw’r Mini, sydd bellach yn eiddo i BMW, ac ers tro y si oedd mai’r unig reswm pam y prynodd BMW Rover ym 1994 oedd am eu bod am ailddatblygu’r Mini ar ffurf y model a welwn heddiw. Yr elfen wleidyddol yn hyn yw’r penderfyniad annirnadwy bellach a wnaeth y Llywodraeth Lafur i brynu British Leyland, fel y'i gelwid ar y pryd, a’i wladoli i bob pwrpas, gan wneud y cwmni’n ddarostyngedig i ddylanwad undebol a streiciau llethol yn ystod y 1970au a’r 1980au, ac i raddau helaeth hefyd, dyna sy'n cael y bai am ei dranc yn y pen draw, flynyddoedd yn ddiweddarach. Mae busnesau a marchnadoedd modern bellach yn pennu fel arall, ac roedd y brandiau ceir hyn yn aml yn annibynadwy o ran eu perfformiad, ac roedd ganddynt lawer o ddiffygion. Ond ein heiddo ni oeddent, a gallem ddweud y geiriau nad oes iddynt fawr o ddefnydd erbyn hyn, 'gwnaed ym Mhrydain'.
Er y gallai rhai ystyried bod hynny'n gwyro oddi ar y pwnc, fel y noda’r Aelodau, mae’n tynnu sylw at ddirywiad generig gweithgynhyrchu ym Mhrydain, a Phort Talbot yw’r achos diweddaraf o hynny. [Torri ar draws.] Ie, David.
Thank you for taking the intervention. I partly enjoyed the history lesson, but do you agree with me, and as just highlighted there, that there is a future industry—not a past industry, there's a future industry—if the investment in green steel and different approaches to green steel is made appropriately and no cliff edge happens? We'll have a workforce that can be trained, we'll have a place that can take it, we've got all the infrastructure in place—it's about the UK Government telling Tata, 'Hold your horses; let's do this properly.'
Diolch am dderbyn yr ymyriad. Mwynheais y wers hanes yn rhannol, ond a ydych yn cytuno â mi, ac fel yr amlygwyd gynnau fach, y bydd yna ddiwydiant ar gyfer y dyfodol—nid diwydiant yn y gorffennol, ond diwydiant yn y dyfodol—os ceir buddsoddiad priodol mewn dur gwyrdd a gwahanol ddulliau o ymdrin â dur gwyrdd, ac os na fydd y diwydiant yn wynebu ymyl clogwyn? Bydd gennym weithlu y gellir ei hyfforddi, bydd gennym le a all ei gymryd, mae gennym yr holl seilwaith yn ei le—mae'n ymwneud â Llywodraeth y DU yn dweud wrth Tata, 'Daliwch eich dŵr; gadewch inni wneud hyn yn iawn.'
Yes, I agree, and it's been spoken about by Members on our benches in the last couple of days, looking at the possibilities of a transitional phase, and I can't see why that couldn't be achieved.
But that's the factual reality, for which no specific political party, person, is to blame, necessarily—as I alluded to, global economics and global factors. It's just a sad consequence of Britain becoming an importing nation, which I hope to see reversed, particularly with the new-found freedoms we have after leaving the European Union with Brexit in 2016. We've got huge potential for trade deals across the world, and, as I often say, the world is bigger than just the European Union. Thank you.
Ie, rwy’n cytuno, ac mae Aelodau ar ein meinciau wedi sôn am hyn dros y dyddiau diwethaf, gan edrych ar bosibiliadau cyfnod pontio, ac ni allaf weld pam na ellid cyflawni hynny.
Ond dyna'r realiti ffeithiol, nad oes unrhyw blaid wleidyddol benodol nac unigolyn ar fai amdani, o reidrwydd—fel y soniais, economeg fyd-eang a ffactorau byd-eang. Mae'n ganlyniad trist i'r ffaith bod Prydain wedi dod yn genedl sy’n mewnforio, ffaith y gobeithiaf ei gweld yn cael ei gwrthdroi, yn enwedig gyda’r rhyddid newydd sydd gennym ar ôl gadael yr Undeb Ewropeaidd gyda Brexit yn 2016. Mae gennym botensial enfawr ar gyfer cytundebau masnach ledled y byd, ac fel y dywedaf yn aml, mae’r byd yn fwy na’r Undeb Ewropeaidd yn unig. Diolch.
Presiding Officer, from the other end of Wales, my community stands in solidarity with the people of Port Talbot. It stands in solidarity with the families David Rees has once again spoken up for in this Senedd. Presiding Officer, we too are a community built on steel. Many in Deeside live with the memory of the closure of Shotton steelworks in the 1980s, a closure that saw 6,500 jobs go in one day. Presiding Officer, this experience taught many that a Tory Government with no understanding of what a just transition looks like, with no understanding of working-class communities—in fact, with no care for working-class communities—. I heard the Member for South Wales West in the Conservative Party talk about records this afternoon, and I say to him that the record of the biggest industrial redundancy in a single day in western Europe is surely, for him, not a record to be proud of. And what we see today is exactly what many people saw in the 1980s, and I welcome my own party’s commitments, and I echo those calls for nothing irreversible to be done today, ahead of an upcoming general election.
I plead with Tata Steel’s executives to give Labour’s investment plan a chance. Presiding Officer, colleagues have already stated on these benches about my own unions, Unite and Community, and how they have worked closely with Keir Starmer and his team, and how they’ve worked closely with the Welsh Government and our economy Minister, Vaughan Gething. It is now vital, Presiding Officer, that Tata and their executives listen—they listen, they stand up and they protect steel production in the United Kingdom.
Presiding Officer, workers in my own community at Shotton steel have been in touch with me, rightly concerned about the impact of this Tory-backed Tata plan, and what that could have on their own jobs and their own families’ lives and life chances. Steel production on both sites is linked. I was grateful yesterday to the Minister for his response when I raised the important matter, and, following my own discussions with union reps of Unite and Community at Shotton, I’ve called many times for Wales and the UK to lead the way in developing the carbon-neutral steel of the future for all the things that we've discussed this afternoon, from wind turbines to all the other things in front of us, and the green technologies of the future.
Lywydd, o ben arall Cymru, mae fy nghymuned yn sefyll mewn undod â phobl Port Talbot. Mae’n sefyll mewn undod â’r teuluoedd y mae David Rees wedi siarad o'u plaid unwaith eto yn y Senedd hon. Lywydd, rydym ninnau hefyd yn gymuned sydd wedi’i hadeiladu ar ddur. Mae llawer yng Nglannau Dyfrdwy yn byw gyda’r atgof o gau gwaith dur Shotton yn y 1980au, lle collwyd 6,500 o swyddi mewn un diwrnod. Lywydd, dysgodd y profiad hwn i lawer nad oes gan Lywodraeth Dorïaidd unrhyw ddealltwriaeth o sut beth yw pontio teg, unrhyw ddealltwriaeth o gymunedau dosbarth gweithiol—Llywodraeth nad yw'n malio, mewn gwirionedd, am gymunedau dosbarth gweithiol—. Clywais yr Aelod Ceidwadol dros Orllewin De Cymru yn sôn am hanes blaenorol y prynhawn yma, a dywedaf wrtho nad yw'r diswyddo diwydiannol mwyaf mewn un diwrnod yng ngorllewin Ewrop, yn sicr, iddo ef, yn rhywbeth i fod yn falch ohono. A’r hyn a welwn heddiw yw’r union beth a welodd llawer o bobl yn y 1980au, ac rwy'n croesawu ymrwymiadau fy mhlaid fy hun, ac adleisiaf y galwadau hynny i beidio â gwneud unrhyw beth na ellir ei wrthdroi heddiw, cyn etholiad cyffredinol.
Rwy’n erfyn ar swyddogion gweithredol Tata Steel i roi cyfle i gynllun buddsoddi Llafur. Lywydd, mae cyd-Aelodau eisoes wedi sôn ar y meinciau hyn am fy undebau fy hun, undeb Unite ac undeb Community, a'r ffordd y maent wedi gweithio’n agos gyda Keir Starmer a’i dîm, a sut maent wedi gweithio’n agos gyda Llywodraeth Cymru a Gweinidog yr economi, Vaughan Gething. Mae'n hanfodol nawr, Lywydd, fod Tata a'u swyddogion gweithredol yn gwrando—yn gwrando, yn camu i'r adwy ac yn diogelu cynhyrchiant dur yn y Deyrnas Unedig.
Lywydd, mae gweithwyr yn fy nghymuned i yn Shotton Steel wedi cysylltu â mi, yn briodol bryderus am effaith cynllun Tata, a gefnogir gan y Torïaid, a’r effaith y gallai hynny ei chael ar eu swyddi eu hunain ac ar fywydau a chyfleoedd bywyd eu teuluoedd. Mae cysylltiad rhwng cynhyrchiant dur ar y ddau safle. Roeddwn yn ddiolchgar i’r Gweinidog am ei ymateb pan godais y mater pwysig ddoe, ac yn dilyn fy nhrafodaethau gyda chynrychiolwyr undeb Unite ac undeb Community yn Shotton, rwyf wedi galw droeon ar Gymru a’r DU i arwain y ffordd a datblygu dur carbon niwtral y dyfodol ar gyfer yr holl bethau a drafodwyd gennym y prynhawn yma, o dyrbinau gwynt i’r holl bethau eraill sydd o’n blaenau, a thechnolegau gwyrdd y dyfodol.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Of course.
Wrth gwrs.
In his speech, Gareth Davies said that you can't get higher than the Secretary of State for Wales. Of course you can. You can get the Prime Minister's interest. Would he agree that it's vital that the UK Government takes an interest in this at prime ministerial level?
Yn ei araith, dywedodd Gareth Davies na allwch fynd yn uwch nag Ysgrifennydd Gwladol Cymru. Wrth gwrs y gallwch. Gallwch gael sylw Prif Weinidog y DU. A fyddai’n cytuno ei bod yn hanfodol fod Llywodraeth y DU yn rhoi sylw i hyn ar lefel brif weinidogol?
I think it's absurd that the Prime Minister hasn't actively sought to speak to the First Minister, never mind—
Credaf ei bod yn warthus nad yw Prif Weinidog y DU wedi mynd ati i geisio siarad â Phrif Weinidog Cymru, heb sôn am—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Happily.
Yn sicr.
I'm not going to defend the Prime Minister not taking the First Minister's call. I think he should have taken the First Minister's call. But by the same measure, the Secretary of State for Wales called the First Minister on Friday and that call was not returned. Do you condemn that?
Nid wyf yn mynd i amddiffyn Prif Weinidog y DU am beidio â derbyn galwad y Prif Weinidog. Credaf y dylai fod wedi derbyn galwad y Prif Weinidog. Ond yn ôl yr un mesur, fe wnaeth Ysgrifennydd Gwladol Cymru alwad ffôn i'r Prif Weinidog ddydd Gwener, ac ni chafwyd ymateb i'r alwad honno. A ydych chi'n condemnio hynny?
I will go back to Hefin's intervention, and I say to him I find it absurd that the Prime Minister hasn't made a conscious effort—[Interruption.] I'm answering Hefin David first—to speak to the First Minister of Wales.
And I will say, collectively, that everyone needs to get round the table to protect jobs. I'll say that's everyone. I say it to you, I say it to all Members of this Senedd, I say it to all Members of the Westminster Government. Because this needs to happen, doesn't it Presiding Officer? And it needs to be done in a way that protects jobs, but not only protects the jobs now, it protects the jobs of the future, it grows the industry of the future.
I thought the economy committee spokesperson delivered a very good speech today and I welcome his committee's inquiries. But I say to the Conservatives Members that the Tory-backed Tata plans as they stand at the moment ignore the opportunity to protect jobs. They ignore the opportunity to grow the industry. What they do is they plan to make thousands of people redundant in a cost-of-living crisis.
I ask them to think again, and I hope the Senedd will support that. If they are so confident in these plans that they've put forward and supported, perhaps they should test them more widely with the general public. Give steelworkers the opportunity to put their case to the public. Call a general election now. Diolch yn fawr.
Af yn ôl at ymyriad Hefin, a dywedaf wrtho fy mod yn credu ei bod yn warthus nad yw Prif Weinidog y DU wedi gwneud ymdrech fwriadol—[Torri ar draws.] Rwy'n ateb Hefin David yn gyntaf—i siarad â Phrif Weinidog Cymru.
Ac rwyf am ddweud bod angen i bawb ddod at ei gilydd o amgylch y bwrdd i ddiogelu swyddi. Rwy'n dweud bod angen i bawb wneud hynny. Fe'i dywedaf wrthych chi, fe'i dywedaf wrth holl Aelodau’r Senedd hon, fe'i dywedaf wrth bob Aelod o Lywodraeth San Steffan. Oherwydd mae angen i hyn ddigwydd, onid oes, Lywydd? Ac mae angen ei wneud mewn ffordd sy'n diogelu swyddi, ond nid yn unig yn diogelu'r swyddi nawr, ond hefyd yn diogelu swyddi'r dyfodol, a thyfu diwydiant y dyfodol.
Roeddwn yn credu i lefarydd pwyllgor yr economi wneud araith dda iawn heddiw, ac rwy'n croesawu ymchwiliadau ei bwyllgor. Ond dywedaf wrth yr Aelodau Ceidwadol fod cynlluniau Tata, a gefnogir gan y Torïaid fel y maent ar hyn o bryd, yn anwybyddu’r cyfle i ddiogelu swyddi. Maent yn anwybyddu'r cyfle i dyfu'r diwydiant. Yr hyn y maent yn ei wneud yw cynllunio i ddiswyddo miloedd o bobl mewn argyfwng costau byw.
Gofynnaf iddynt ailfeddwl, ac rwy'n gobeithio y bydd y Senedd yn cefnogi hynny. Os ydynt mor hyderus ynghylch y cynlluniau y maent wedi'u cyflwyno a'u cefnogi, efallai y dylent eu profi ar raddfa ehangach gyda'r cyhoedd yn gyffredinol. Rhowch gyfle i weithwyr dur ddadlau eu hachos i’r cyhoedd. Galwch etholiad cyffredinol nawr. Diolch yn fawr.
Many people have spoken eloquently about the devastation that happens when you chuck thousands of people on the dole, not least David Rees in defence of his own community in Port Talbot. But I remember covering the steel devastation that took place in the 1980s. I went to Shotton, which was then a bustling town, and saw what was happening.
We do indeed have a rich industrial history. The trouble is we've been far too arrogant in trying to maintain that. We simply haven't modernised our industrial economy. We've been plagued by short-term decisions, which have driven our descent from being the most prominent manufacturing economy in the world to being a complacent, arrogant service provider. And given all the challenges that face us as a result of the climate emergency, this simply will not do.
Tom Giffard, you talked about the opportunities of a free port. What future would there be for a free port if there was no steel? Because we should see the whole of the south Wales industrial cluster like a pack of cards. If we don't have steel production, where will the south Wales industrial cluster be? And I absolutely applaud Sioned for saying that there was a bailout of the banks into 2008, so why on earth are we not bailing out the steel industry.
At lunchtime, many of us took the opportunity to go and speak to Wales & West Utilities about their proposals for a hydrogen pipeline running to Port Talbot from Pembrokeshire. Why is it going to Port Talbot? Because they know that there's steel production going on there and they need the energy that can be provided as an alternative green solution to the green production of virgin energy. That 130 km hydrogen pipeline won't be available until the early 2030s, so we have to have a proper transition plan, which is what is so sadly lacking from the UK Government. We have to—[Interruption.] Altaf.
Mae llawer o bobl wedi siarad yn huawdl am y dinistr sy’n digwydd pan fyddwch yn rhoi miloedd o bobl ar y dôl, yn enwedig David Rees wrth siarad dros ei gymuned ei hun ym Mhort Talbot. Ond rwy’n cofio adrodd ar y dinistr dur a ddigwyddodd yn y 1980au. Euthum i Shotton, a oedd ar y pryd yn dref brysur, a gweld yr hyn a oedd yn digwydd.
Yn wir, mae gennym hanes diwydiannol cyfoethog. Y drafferth yw ein bod wedi bod yn llawer rhy haerllug wrth geisio cynnal hynny. Nid ydym wedi moderneiddio ein heconomi ddiwydiannol. Rydym wedi cael ein llesteirio gan benderfyniadau tymor byr, sydd wedi cyflymu ein cwymp o fod yn economi weithgynhyrchu fwyaf blaenllaw y byd i fod yn ddarparwr gwasanaethau hunanfodlon a haerllug. Ac o ystyried yr holl heriau sy'n ein hwynebu o ganlyniad i'r argyfwng hinsawdd, nid yw hyn yn ddigon da.
Tom Giffard, fe sonioch chi am y cyfleoedd y mae porthladd rhydd yn eu cynnig. Pa ddyfodol fyddai i borthladd rhydd pe na bai dur i'w gael? Oherwydd dylem feddwl am glwstwr diwydiannol cyfan de Cymru fel pecyn o gardiau. Pe na bai gennym gynhyrchiant dur, ble fyddai clwstwr diwydiannol de Cymru? Ac rwy'n cymeradwyo Sioned yn llwyr am ddweud fod y banciau wedi cael eu hachub yn 2008, felly pam ar y ddaear nad ydym yn achub y diwydiant dur?
Amser cinio, manteisiodd llawer ohonom ar y cyfle i fynd i siarad â Wales & West Utilities am eu cynigion ar gyfer piblinell hydrogen o sir Benfro i Bort Talbot. Pam ei bod yn mynd i Bort Talbot? Am eu bod yn gwybod bod dur yn cael ei gynhyrchu yno, ac mae arnynt angen yr ynni y gellir ei ddarparu fel ateb gwyrdd amgen i gynhyrchu ynni newydd yn wyrdd. Ni fydd y biblinell hydrogen 130 km honno ar gael tan y 2030au cynnar, felly mae'n rhaid inni gael cynllun pontio priodol, ac yn anffodus, dyna sydd ar goll gan Lywodraeth y DU. Mae’n rhaid i ni—[Torri ar draws.] Altaf.
When I was here last time, I met Tata directors, and they wanted to have lunch with me. They came here, and I had to do that. At that time, one simple question I asked them, because at that time they were saying again that there would be 8,000 job losses. I don't know, with the UK Government, how much money they have put in, and with the Welsh Government, how much they have given them. One question that I asked them was, 'What are you doing for technology?' There was no answer. That was in 2015, and from there, they have not done anything to change the technology, and that is why we are suffering.
Pan oeddwn yma ddiwethaf, cyfarfûm â chyfarwyddwyr Tata, ac roeddent yn awyddus i gael cinio gyda mi. Daethant yma, a bu'n rhaid imi wneud hynny. Ar y pryd, un cwestiwn syml a ofynnais iddynt, oherwydd bryd hynny, roeddent yn dweud eto y byddai 8,000 o swyddi’n cael eu colli. Nid wyf yn gwybod, gyda Llywodraeth y DU, faint o arian y maent wedi’i ddarparu, a chyda Llywodraeth Cymru, faint y maent wedi’i roi iddynt. Un cwestiwn a ofynnais iddynt oedd, 'Beth ydych chi'n ei wneud o ran technoleg?' Ni chefais ateb. Roedd hynny yn 2015, ac o hynny ymlaen, nid ydynt wedi gwneud unrhyw beth i newid y dechnoleg, a dyna pam ein bod yn dioddef.
I think what's happening, though, is that Tata is modernising. It's simply modernising elsewhere—in Holland or India—rather than in Port Talbot. As it's such a strategically important industry, it is vital that the UK asserts the need to have a strategic industry like steel.
The south Wales industrial cluster is the second biggest in the UK after Humberside. How can it survive with this short-termist decision of the UK Government to do nothing to save steel? And what will it mean for our net zero targets? How are we going to decarbonise our steel globally? Are we simply going to leave it to other countries to do it? More of that arrogance—that it's somebody else's responsibility.
The UK Government seems to think that we can simply dump our net zero obligations onto other countries. As has already been said—I think by Delyth, although it could have been by somebody else—. Anyway, the point is that if we are simply importing steel from countries where it's made with poorer working conditions and much higher carbon emissions, we are clearly not meeting our obligations to save the world from overheating.
Even China is taking this seriously. They are reducing their steel production because they know that they have to reduce their carbon emissions. What happens then? If steel production worldwide decreases, guess what? The price goes up. It leaves us completely at the mercy of the market.
The Syndex report, which I'm glad to to hear Altaf Hussain was supporting as well, gives us an alternative solution to enable us to continue with the expansion of our wind turbine industry. Where are they going to get the steel from, and will they simply go elsewhere if they can't get the steel locally?
What about our ambitious proposals offshore in the Celtic sea? They sure as hell need quality steel for the resistance of the waves as well as the wind. I really fear that the closure of virgin steel production in south Wales at Port Talbot could cause the south Wales industrial cluster to fall like a pack of cards.
Ond credaf mai'r hyn sy'n digwydd yw bod Tata yn moderneiddio. Maent yn moderneiddio mewn mannau eraill—yn yr Iseldiroedd neu yn India—yn hytrach nag ym Mhort Talbot. Gan ei fod yn ddiwydiant mor strategol bwysig, mae'n hanfodol fod y DU yn datgan yr angen i gael diwydiant strategol fel dur.
Clwstwr diwydiannol de Cymru yw'r mwyaf ond un yn y DU, ar ôl Glannau Humber. Sut y gall oroesi gyda’r penderfyniad tymor byr gan Lywodraeth y DU i beidio â gwneud unrhyw beth i achub dur? A beth fydd yn ei olygu i'n targedau sero net? Sut ydym ni'n mynd i ddatgarboneiddio ein diwydiant dur yn fyd-eang? A ydym yn mynd i'w adael i wledydd eraill ei wneud? Mwy o'r haerllugrwydd hwnnw—mai cyfrifoldeb rhywun arall yw hyn.
Ymddengys bod Llywodraeth y DU o’r farn y gallwn ddadlwytho ein rhwymedigaethau sero net ar wledydd eraill. Fel y dywedwyd eisoes—gan Delyth, rwy'n credu, er y gallai fod yn rhywun arall—. Beth bynnag, y pwynt yw, os ydym yn mewnforio dur o wledydd lle caiff ei gynhyrchu gydag amodau gwaith gwaeth ac allyriadau carbon llawer uwch, mae'n amlwg nad ydym yn cyflawni ein rhwymedigaethau i atal y byd rhag gorboethi.
Mae hyd yn oed Tsieina o ddifrif ynglŷn â hyn. Maent yn lleihau eu cynhyrchiant dur am eu bod yn gwybod bod yn rhaid iddynt leihau eu hallyriadau carbon. Beth sy'n digwydd wedyn? Os bydd cynhyrchiant dur ledled y byd yn lleihau, beth sy'n digwydd? Mae'r pris yn codi. Mae'n ein gadael ar drugaredd y farchnad yn gyfan gwbl.
Mae adroddiad Syndex, yr wyf yn falch o glywed bod Altaf Hussain yn ei gefnogi hefyd, yn rhoi ateb gwahanol i ni i’n galluogi i barhau i ehangu ein diwydiant tyrbinau gwynt. O ble maent yn mynd i gael y dur, ac a fyddant yn mynd i rywle arall os na allant gael y dur yn lleol?
Beth am ein cynigion uchelgeisiol ar gyfer cynhyrchu ynni ar y môr Celtaidd? Maent yn sicr angen dur o ansawdd ar gyfer gwrthsefyll y tonnau yn ogystal â'r gwynt. Rwy'n ofni'n fawr y gallai cau'r gwaith cynhyrchu dur crai yn ne Cymru ym Mhort Talbot achosi i glwstwr diwydiannol de Cymru chwalu fel pecyn o gardiau.
Vaughan Gething, Gweinidog yr Economi, nawr i gyfrannu.
The Minister for Economy now to contribute.
Diolch yn fawr, Llywydd. I'd like to start by thanking Members who have contributed to this debate, and to recognise a range of high-quality contributions, I think, to this debate, in both opening it, and recognising both Delyth Jewell and Sioned in the Plaid Cymru group for their own contributions, and, I thought, a very measured and impressive contribution from Paul Davies, Chair of the economy committee, and, indeed from colleagues behind me. Obviously, having direct steelworks in their constituency, John Griffiths and Jack Saregant can be expected to make contributions showing a real level of understanding. But I really do think that the standout contribution thus far has been from David Rees, and understandably so, given where Port Talbot is, and his history and connection to the workforce.
That leads me on to my first substantive point: the human impact of what has been announced, and what could still happen. It is raw and it is real in steel-making communities across our country. All of us need to start by saying that this is not over. There is a proposal that is yet to be formally consulted on; there is not a decision that is being implemented today. The worst thing that any of us, or people talking about the situation, can do is to collapse into a counsel of despair that this is somehow already over, and all we need to do now is to think about what to do with jobs that are guaranteed to go. The consultation must be meaningful. There is an alternative that I'll go on to describe and discuss again. Our job, surely, in this Parliament is to make the case for Wales, for the communities that we represent and to call on others to recognise not just our demand for justice for Wales from our geographic point of view, but actually, to recognise the cost of what would take place if those proposals were to be implemented. And the cost, as well as the human one, is a significant economic one.
Diolch yn fawr, Lywydd. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i’r Aelodau sydd wedi cyfrannu at y ddadl hon, a chydnabod ystod o gyfraniadau o ansawdd uchel i’r ddadl hon, wrth ei hagor, a chydnabod Delyth Jewell a Sioned o grŵp Plaid Cymru am eu cyfraniadau, a'r cyfraniad pwyllog a thrawiadol, yn fy marn i, gan Paul Davies, Cadeirydd pwyllgor yr economi, ac yn wir, gan gyd-Aelodau y tu ôl i mi. Yn amlwg, gan fod gweithfeydd dur yn eu hetholaethau, gellir disgwyl i John Griffiths a Jack Sargeant wneud cyfraniadau sy'n dangos lefel wirioneddol o ddealltwriaeth. Ond rwy'n credu gryf fod y cyfraniad gorau hyd yma wedi'i wneud gan David Rees, ac yn ddealladwy felly, o ystyried lle mae Port Talbot, a'i hanes a'i gysylltiad â'r gweithlu.
Mae hynny’n fy arwain at fy mhwynt cyntaf: effaith ddynol yr hyn a gyhoeddwyd, a’r hyn a allai ddigwydd o hyd. Mae’n amrwd ac mae’n real mewn cymunedau cynhyrchu dur ledled ein gwlad. Mae angen i bob un ohonom ddechrau drwy ddweud nad yw hyn drosodd. Mae yna gynnig nad oes ymgynghoriad ffurfiol wedi'i gynnal arno eto; ni cheir penderfyniad sy’n cael ei roi ar waith heddiw. Y peth gwaethaf y gall unrhyw un ohonom, neu bobl sy’n sôn am y sefyllfa, ei wneud yw anobeithio bod hyn eisoes ar ben rywsut, a’r cyfan sydd angen i ni ei wneud nawr yw meddwl beth i’w wneud ynglŷn â'r swyddi sy'n sicr o gael eu colli. Mae'n rhaid i'r ymgynghoriad fod yn ystyrlon. Mae yna ddewis arall yr af ymlaen i'w ddisgrifio a'i drafod eto. Ein gwaith ni yn y Senedd hon yw dadlau achos Cymru, ar ran y cymunedau a gynrychiolir gennym, a galw ar eraill i gydnabod nid yn unig ein galwad am gyfiawnder i Gymru o safbwynt daearyddol, ond mewn gwirionedd, i gydnabod cost yr hyn a fyddai'n digwydd pe bai'r cynigion hynny'n cael eu rhoi ar waith. Ac mae'r gost, fel y gost ddynol, yn un sylweddol yn economaidd.
I was pleased to hear Paul Davies recognise the words of Professor David Worsley from Swansea University that, of the 2,800 jobs that could go within the next three years, with 2,500 potentially going within the next 18 months, there is a multiplier of at least three and potentially more. So, within the next 18 months, we're talking of north of 10,000 jobs going from our economy right across south Wales. And then, if the job cuts that are slated for Llanwern go ahead, there will be 300 jobs, with likely an extra 900 on top of them in that wider economy. I don't think we should forget that economic cost and what it means in human terms if those people lose their jobs. And it's not just the volume of job losses, it is the reality of the fact that these are well-paid jobs that other people are then reliant on. And again, the point was made by a whole range of other people, from hospitality to steel fixers and contractors, to a whole range of other businesses. I was particularly interested in ITV Wales covering a window business that recognised that, without the money that comes from steelworkers in that town, they would be unlikely to have the business that they have, if they had a business at all. So, there's a real and significant economic impact. I've already discussed with the Confederation of British Industry, with Make UK and, indeed, with the Federation of Small Businesses about what might happen if these proposals were to go ahead.
I want to make clear again that this is not the Welsh Government's view of what a just transition looks like; it is far from that. I believe that offshoring jobs and offshoring emissions is exactly what we should not be doing in getting to a lower carbon future for our economy and our way of life. That is why we say again that we look for a bridge to the future, not a cliff edge. And the future economy will be one where we have to find lower carbon ways of generating wealth for us, for our families and for public services for our future. It's why I created Net Zero Industry Wales—to help set out a practical path to that future, with advice that gathers businesses together to think about what it is possible to do, because there are imperatives for those businesses, for their customer demands and expectations. And actually, Net Zero Industry Wales is already making progress on showing a path to a future that we could and should all be prepared to sign up to. And you think about those opportunities—we've described some of them already: from electric vehicles to hydrogen and what could happen with much greater generation of hydrogen. That's linked to floating offshore wind, and a free port opportunity that I think will be undermined in its impact if we don't see a significant level of employment and capability in the steelworks. And then also, of course, that future for people. Think about the apprentices who are already in the steelworks today, think about all those people who have young families and commitments, rents, mortgages—all of those commitments that will be undermined if they lose their work and cannot replace it with work of the same value. That was made very clear to me on Friday and on Monday when I met directly with steelworkers in Port Talbot.
It is also, of course, about today's economy. As I said yesterday, cans, cars and construction—they all rely on steel that is made in Tata's plant in Port Talbot today. The material that goes to Trostre to make every single can of Heinz baked beans and others comes from Port Talbot. You can't yet make those products just with steel from an electric arc furnace; you need virgin steel. You can't deliver all of the materials for our auto industry today, and again, Llanwern is one of the suppliers there. Again, they need virgin steel to be part of the mix to create those products. And when it comes to construction, some of the products that are made at Shotton, you need virgin steel to be part of the mix of that steel to create all of those products for today, never mind the future we all want, which will, of course, involve more construction in commercial properties, in the homes that we know we need to make sure that every family has a home here in Wales and beyond.
Roeddwn yn falch o glywed Paul Davies yn cydnabod geiriau’r Athro David Worsley o Brifysgol Abertawe, o’r 2,800 o swyddi a allai gael eu colli o fewn y tair blynedd nesaf, gyda'r posibilrwydd y caiff 2,500 eu colli o fewn y 18 mis nesaf, fod lluosydd o dri o leiaf, a mwy o bosibl. Felly, o fewn y 18 mis nesaf, rydym yn sôn am fwy na 10,000 o swyddi'n diflannu o'n heconomi ar draws de Cymru. Ac yna, os bydd y toriadau swyddi sydd wedi'u cynnig ar gyfer Llan-wern yn cael eu gwneud, bydd 300 o swyddi'n cael eu colli, gyda 900 ychwanegol yn debygol o'u dilyn yn yr economi ehangach. Ni chredaf y dylem anghofio’r gost economaidd a’r hyn y byddai'n ei olygu mewn termau dynol pe bai'r bobl hynny’n colli eu swyddi. Ac mae'n ymwneud â mwy na'r nifer o swyddi sy'n cael eu colli, mae'n ymwneud â'r realiti fod y rhain yn swyddi sy’n talu’n dda y mae pobl eraill wedyn yn dibynnu arnynt. Ac unwaith eto, gwnaed y pwynt gan ystod gyfan o bobl eraill, o letygarwch i osodwyr dur a chontractwyr, i ystod gyfan o fusnesau eraill. Roedd gennyf ddiddordeb arbennig mewn adroddiad gan ITV Wales ar fusnes ffenestri a oedd yn cydnabod, heb yr arian a ddaw gan weithwyr dur yn y dref honno, y byddent yn annhebygol o gael y lefel o fusnes a gânt ar hyn o bryd, os byddent yn cael unrhyw fusnes o gwbl. Felly, mae yna effaith economaidd real a sylweddol i hyn. Rwyf eisoes wedi trafod gyda Chydffederasiwn Diwydiant Prydain, gyda Make UK, ac yn wir, gyda'r Ffederasiwn Busnesau Bach ynglŷn â'r hyn a allai ddigwydd pe bai'r cynigion yn mynd yn eu blaenau.
Hoffwn nodi'n glir eto nad dyma y mae Llywodraeth Cymru yn ei ystyried yn bontio teg; mae ymhell o fod yn hynny. Credaf mai trosglwyddo swyddi i wledydd eraill a throsglwyddo allyriadau i wledydd eraill yw’r union beth na ddylem fod yn ei wneud i sicrhau dyfodol carbon is ar gyfer ein heconomi a’n ffordd o fyw. Dyna pam ein bod yn dweud eto ein bod yn edrych am bont i’r dyfodol, nid ymyl clogwyn. A bydd economi’r dyfodol yn un lle mae'n rhaid inni ddod o hyd i ffyrdd carbon is o gynhyrchu cyfoeth i ni, i’n teuluoedd ac i wasanaethau cyhoeddus ar gyfer ein dyfodol. Dyna pam y crëais Diwydiant Sero Net Cymru—i helpu i osod llwybr ymarferol at y dyfodol hwnnw, gyda chyngor sy’n dod â busnesau ynghyd i feddwl am yr hyn sy'n bosibl, gan fod rhai pethau'n hanfodol i’r busnesau hynny, o ran gofynion a disgwyliadau eu cwsmeriaid. Ac mewn gwirionedd, mae Diwydiant Sero Net Cymru eisoes yn gwneud cynnydd ar ddangos llwybr i ddyfodol y gallai ac y dylai pob un ohonom fod yn barod i'w ddilyn. Ac rydych yn meddwl am y cyfleoedd hynny—rydym wedi disgrifio rhai ohonynt eisoes: o gerbydau trydan i hydrogen a'r hyn a allai ddigwydd wrth gynhyrchu llawer mwy o hydrogen. Mae hynny’n gysylltiedig â ffermydd gwynt arnofiol ar y môr, a chyfle porthladd rhydd y credaf y byddai'n cael ei danseilio o ran ei effaith os na welwn lefel sylweddol o gyflogaeth a gallu yn y gwaith dur. Ac yna hefyd, wrth gwrs, y dyfodol i bobl. Meddyliwch am y prentisiaid sydd eisoes yn y gwaith dur heddiw, meddyliwch am yr holl bobl sydd â theuluoedd ifanc ac ymrwymiadau, rhenti, morgeisi—yr holl ymrwymiadau a gaiff eu tanseilio os byddant yn colli eu gwaith ac yn methu cael swyddi eraill sy'n talu cystal yn eu lle. Dywedwyd hynny’n glir iawn wrthyf ddydd Gwener a dydd Llun pan gyfarfûm yn uniongyrchol â gweithwyr dur ym Mhort Talbot.
Mae'n ymwneud hefyd ag economi heddiw wrth gwrs. Fel y dywedais ddoe, caniau, ceir ac adeiladu—maent oll yn dibynnu ar ddur a wneir yn ffatri Tata ym Mhort Talbot heddiw. Mae'r defnydd sy'n mynd i waith Trostre i wneud pob can o ffa pob Heinz ac eraill yn dod o Bort Talbot. Ni allwch wneud y cynhyrchion hynny â dur o ffwrnais arc trydan yn unig eto; mae angen dur crai arnoch. Ni allwch greu'r holl ddeunyddiau ar gyfer ein diwydiant ceir ar hyn o bryd, ac unwaith eto, mae Llan-wern yn un o'r cyflenwyr yno. Unwaith eto, mae angen dur crai arnynt i fod yn rhan o’r cymysgedd i greu’r cynhyrchion hynny. Ac yn y diwydiant adeiladu, rhai o'r cynhyrchion a wneir yn Shotton, mae angen i ddur crai fod yn rhan o'r cymysgedd dur i greu'r holl gynhyrchion hynny ar gyfer heddiw, heb sôn am y dyfodol y mae pob un ohonom yn dymuno'i weld, a fydd, wrth gwrs, yn cynnwys mwy o adeiladu eiddo masnachol, y cartrefi y gwyddom y bydd eu hangen arnom i sicrhau bod gan bob teulu gartref yma yng Nghymru a thu hwnt.
And it's not just around those three steel towns in addition to Port Talbot, it is also about the reality of the spread of employment. These aren't just workers in Neath Port Talbot, there are over 500 steelworkers who live in Bridgend, over 500 steelworkers who live in Swansea. In Carmarthenshire, more than 700 workers are directly employed at Trostre. If you then think about Llanwern, not just in Newport, but I know, and Hefin David's made this point, there are over 150 steelworkers in Caerphilly who work in Llanwern. This is a wide reach for each of those areas, in its economic impact and in which counties the people live where there would be a direct effect.
Virgin steel isn't just about the economic impact of not having it created here. It is also, of course, a matter for UK security, to be the only G20 country that cannot make steel from scrap. Now, you'll have heard that point made loudly and clearly by our Labour colleagues Stephen Kinnock, Jessica Morden, Jonathan Reynolds and Stephen Doughty in yesterday's debate in Parliament. But as this is a UK issue, you also heard that point made by the Conservative MP for Scunthorpe, and, indeed, a former Conservative UK security Minister. This is a risk not to take in the uncertainties of the world that we face now and to agree to hand over that virgin steel-making capacity to competitor economies in a less certain world than the one that most of us were privileged to grow up in, with what that then means for the supply chains to be consistently relying on imports of steel made in other parts of the world. We won't just be transferring security, we'll be transferring Welsh workers' jobs and transferring Welsh emissions to be more reliant on other parts of the world. I don't think that is a wise choice for the UK, never mind the communities we represent here in Wales.
Now, I want to try and address the politics in a way that is as productive as possible. I recognise why some people want to talk about the position of the Welsh Government and say this is all down to Welsh Labour people not doing their job. I recognise why Conservatives will want to do that in the spirited way that Tom Giffard has done today again. But it is a matter of fact that the Prime Minister not only would not take a call from the First Minister, but went out of his way from a seat in the stands at Southampton Football Club to attack the Welsh Government. I thought it was not a well-judged intervention, and the point has been made before, when Ford announced they were going to close Bridgend, the Conservative Prime Minister, Theresa May, took a call on the same day the request was made from the First Minister. It does show it is entirely possible for a Conservative Prime Minister to recognise their broader public service responsibilities in a different way than Prime Minister Sunak has responded thus far. It is still not too late for him to return to a point where there could be agreement, or, if nothing else, honest disagreement between ourselves about what the future path is.
I was disappointed with the response of the steel Minister Nusrat Ghani yesterday in the Commons. I was disappointed in the response of the Secretary of State for Wales, who is, I think, collapsing into that counsel of despair that this decision has already been made and there is nothing to be done. I disagree. I think the Secretary of State for Wales of any party should be fighting our corner around the Cabinet table, and not telling us to be grateful for the fact that there are only 10,000-plus job losses to come in the next 18 months. I think that he has a different responsibility to all of us, regardless of party. In that future economy, in the advanced manufacturing future that we could have, in foundational economies like housing, we won't just need steel, we will need skills, steel and things like semiconductors too. All of those things that will make up a modern economy. You can't make all of those things without steel.
Now, the transition board is something that I will continue to play a constructive role in, partly because many of the interventions they are looking at are plainly devolved, and we will need to work together. So, we will need to use devolved resources along some of those if we see significant unemployment resulting from the proposals that have been announced. I've always understood devolved levers would need to be used and devolved money put into answers. However, the Welsh Government was never going to pay for access to that conversation. Why on earth would we? Who on earth would think it is reasonable to demand that for the Welsh Government to understand how we use our budgets and our levers we must pay an arbitrary sum for a seat around the table? That is not kind of union that I believe in. I believe that the £100 million may not be enough, given the long-term harm we have seen from significant economic events in the past, including, as many people of have said, not just the redundancies at Shotton or what took place in the collapse of the mining industry. I want to see a long-term answer that engages the responsibilities of this devolved Government as well as this devolved Parliament in a way that has not taken place to date yet.
An alternative is possible; we see it in the Netherlands, where Tata has a different relationship with the Government of that country. They're investing in different ways of steel making, they're investing in different alternatives to support their workforce in the future. They're also investing in research around electric arc steel making as well. The same Government here could do that, indeed, with Swansea University, one of the leading research institutions on future metals indeed across the UK.
We also need to make progress on procurement. We need to make progress on recycling scrap metal, keeping more of it here, not exporting it to other parts of the world—all things this Government could do to safeguard part of the future that must take place where no progress has been made to date. Not only a different approach that a £3 billion green-steel fund could provide, but a different approach that requires Tata not to make irreversible choices based on UK Government support, a different choice for UK security, where we choose whether we make steel or import steel, to be reliant on other parts of the world, where we're all prepared to work with other partners—a UK Government of any shade, with Tata, and the trade unions, and this Government. I'm proud to say that this Welsh Government will continue to make the case for a future for the Welsh steel industry and we will continue to make the case for the best deal for steel, not simply the cheapest deal. Diolch, Llywydd.
Ac mae'n ymwneud â mwy na'r tair tref ddur honno yn ogystal â Phort Talbot, mae hefyd yn ymwneud â realiti gwasgariad cyflogaeth. Nid gweithwyr yng Nghastell-nedd Port Talbot yn unig yw'r rhain, mae dros 500 o weithwyr dur yn byw ym Mhen-y-bont ar Ogwr, dros 500 o weithwyr dur yn byw yn Abertawe. Yn sir Gaerfyrddin, mae mwy na 700 o weithwyr yn cael eu cyflogi'n uniongyrchol yn Trostre. Os ydych chi'n meddwl wedyn am Lan-wern, nid yn unig yng Nghasnewydd, ond rwy'n gwybod, ac fe wnaeth Hefin David y pwynt hwn, fod dros 150 o weithwyr dur yng Nghaerffili sy'n gweithio yn Llan-wern. Mae hwn yn gyrhaeddiad eang i bob un o'r ardaloedd hynny, o ran ei effaith economaidd ac yn y siroedd y mae'r bobl yn byw ynddynt lle byddai effaith uniongyrchol.
Mae dur crai'n ymwneud â mwy nag effaith economaidd peidio â'i greu yma. Mae hefyd, wrth gwrs, yn fater o ddiogelwch y DU, i fod yr unig wlad G20 na all wneud dur o sgrap. Nawr, fe fyddwch wedi clywed y pwynt a wnaed yn glir gan ein cymheiriaid Llafur Stephen Kinnock, Jessica Morden, Jonathan Reynolds a Stephen Doughty yn y ddadl ddoe yn Senedd y DU. Ond gan fod hwn yn fater ar gyfer y DU, fe glywsoch hefyd y pwynt a wnaed gan yr AS Ceidwadol dros Scunthorpe, ac yn wir, gan gyn Weinidog diogelwch Ceidwadol yn y DU. Mae hon yn risg i beidio â'i chymryd yn ansicrwydd y byd a wynebwn nawr a chytuno i drosglwyddo'r gallu i wneud dur crai i economïau cystadleuol mewn byd llai sicr na'r un y mae'r rhan fwyaf ohonom wedi cael y fraint o dyfu i fyny ynddo, gyda'r hyn y mae hynny'n ei olygu wedyn o ran bod y cadwyni cyflenwi'n dibynnu'n gyson ar fewnforion dur a wnaed mewn rhannau eraill o'r byd. Nid diogelwch yn unig y byddwn yn ei drosglwyddo, byddwn yn trosglwyddo swyddi gweithwyr Cymreig ac yn trosglwyddo allyriadau Cymreig i fod yn fwy dibynnol ar rannau eraill o'r byd. Nid wyf yn credu bod hwnnw'n ddewis doeth i'r DU, heb sôn am y cymunedau a gynrychiolwn yma yng Nghymru.
Nawr, rwyf am geisio mynd i'r afael â'r wleidyddiaeth mewn ffordd sydd mor gynhyrchiol â phosibl. Rwy'n cydnabod pam mae rhai pobl eisiau siarad am safbwynt Llywodraeth Cymru a dweud mai pobl Lafur Cymru nad ydynt yn gwneud eu gwaith sy'n gyfrifol am hyn. Rwy'n cydnabod pam y bydd y Ceidwadwyr am wneud hynny yn y ffordd afieithus y mae Tom Giffard wedi'i wneud heddiw eto. Ond mae'n fater o ffaith na wnaeth Prif Weinidog y DU dderbyn galwad ffôn gan Brif Weinidog Cymru, ond ei fod wedi mynd allan o'i ffordd o sedd yn yr eisteddle yng Nghlwb Pêl-droed Southampton i ymosod ar Lywodraeth Cymru. Roeddwn o'r farn nad oedd yn ymyrraeth ddoeth, ac mae'r pwynt wedi'i wneud o'r blaen, pan gyhoeddodd Ford eu bod yn mynd i gau Pen-y-bont ar Ogwr, fod y Prif Weinidog Ceidwadol, Theresa May, wedi derbyn galwad ffôn ar yr un diwrnod ag y gwnaed y cais gan Brif Weinidog Cymru. Mae'n dangos ei bod yn gwbl bosibl i Brif Weinidog Ceidwadol gydnabod eu cyfrifoldebau gwasanaeth cyhoeddus ehangach mewn ffordd wahanol i'r ffordd y mae'r Prif Weinidog Sunak wedi ymateb hyd yma. Nid yw'n rhy hwyr iddo ddychwelyd at bwynt lle gallai fod cytundeb rhyngom, neu anghytundeb gonest fan lleiaf, ynglŷn â beth fydd y llwybr yn y dyfodol.
Cefais fy siomi gan ymateb y Gweinidog dur Nusrat Ghani ddoe yn Nhŷ'r Cyffredin. Cefais fy siomi gan ymateb Ysgrifennydd Gwladol Cymru, sydd, rwy'n credu, yn ildio i anobaith fod y penderfyniad hwn eisoes wedi'i wneud ac nad oes unrhyw beth i'w wneud. Rwy'n anghytuno. Rwy'n credu y dylai Ysgrifennydd Gwladol Cymru o unrhyw blaid ymladd ar ein rhan o amgylch bwrdd y Cabinet, nid dweud wrthym am fod yn ddiolchgar mai dim ond 10,000 a mwy o swyddi sydd i'w colli yn y 18 mis nesaf. Rwy'n credu bod ganddo gyfrifoldeb gwahanol i bob un ohonom, ni waeth beth fo'i blaid. Yn economi'r dyfodol, yn y dyfodol gweithgynhyrchu uwch y gallem ei gael, mewn economïau sylfaenol fel tai, bydd angen mwy na dur yn unig, bydd angen sgiliau, dur a phethau fel lled-ddargludyddion arnom hefyd. Yr holl bethau a fydd yn ffurfio economi fodern. Ni allwch wneud yr holl bethau hyn heb ddur.
Nawr, mae'r bwrdd pontio yn rhywbeth y byddaf yn parhau i chwarae rhan adeiladol ynddo, yn rhannol oherwydd bod llawer o'r ymyriadau y maent yn edrych arnynt wedi'u datganoli'n glir, a bydd angen inni weithio gyda'n gilydd. Felly, bydd angen inni ddefnyddio adnoddau datganoledig os gwelwn ddiweithdra sylweddol yn deillio o'r cynigion a gyhoeddwyd. Rwyf bob amser wedi deall y byddai angen defnyddio dulliau datganoledig a rhoi arian datganoledig i mewn i atebion. Ond nid oedd Llywodraeth Cymru yn mynd i dalu am fynediad at y sgwrs honno. Pam ar y ddaear y byddem yn gwneud hynny? Pwy ar y ddaear a fyddai'n meddwl ei bod yn rhesymol mynnu bod yn rhaid i Lywodraeth Cymru dalu swm mympwyol am sedd o amgylch y bwrdd er mwyn deall sut y defnyddiwn ein cyllidebau a'n hysgogiadau? Nid dyna'r math o undeb rwy'n credu ynddo. Rwy'n credu efallai na fydd y £100 miliwn yn ddigon, o ystyried y niwed hirdymor a welsom o ddigwyddiadau economaidd arwyddocaol yn y gorffennol, gan gynnwys, fel y mae llawer o bobl wedi dweud, nid yn unig y diswyddiadau yn Shotton neu'r hyn a ddigwyddodd gyda chwalu'r diwydiant glo. Rwyf am weld ateb hirdymor sy'n cynnwys cyfrifoldebau'r Llywodraeth ddatganoledig hon yn ogystal â'r Senedd ddatganoledig hon mewn ffordd nad yw wedi digwydd hyd yma.
Mae dewis arall yn bosibl; rydym yn ei weld yn yr Iseldiroedd, lle mae gan Tata berthynas wahanol â Llywodraeth y wlad honno. Maent yn buddsoddi mewn gwahanol ffyrdd o wneud dur, maent yn buddsoddi mewn gwahanol ddewisiadau eraill i gefnogi eu gweithlu yn y dyfodol. Maent hefyd yn buddsoddi mewn ymchwil yn gysylltiedig â chynhychu dur arc trydan. Gallai'r un Lywodraeth yma wneud hynny gyda Phrifysgol Abertawe, un o'r prif sefydliadau ymchwil ar fetelau'r dyfodol ledled y DU.
Mae angen i ni wneud cynnydd o ran caffael hefyd. Mae angen inni wneud cynnydd ar ailgylchu metel sgrap, cadw mwy ohono yma, peidio â'i allforio i rannau eraill o'r byd—pethau y gallai'r Llywodraeth hon ei wneud i ddiogelu rhan o'r dyfodol y mae'n rhaid iddo ddigwydd lle nad oes cynnydd wedi'i wneud hyd yma. Nid dull gwahanol y gallai cronfa dur gwyrdd gwerth £3 biliwn ei ddarparu yn unig, ond dull gwahanol sy'n ei gwneud yn ofynnol i Tata beidio â gwneud dewisiadau na ellir eu gwrthdroi yn seiliedig ar gymorth Llywodraeth y DU, dewis gwahanol ar gyfer diogelwch y DU, lle rydym yn dewis a ydym yn cynhyrchu dur neu'n mewnforio dur, i fod yn ddibynnol ar rannau eraill o'r byd, lle rydym i gyd yn barod i weithio gyda phartneriaid eraill—Llywodraeth y DU o unrhyw liw, gyda Tata, a'r undebau llafur, a'r Llywodraeth hon. Rwy'n falch o ddweud y bydd y Llywodraeth hon yn parhau i ddadlau dros ddyfodol i ddiwydiant dur Cymru a byddwn yn parhau i ddadlau dros y fargen orau ar gyfer dur, nid dim ond y fargen rataf. Diolch, Lywydd.
Rhun ap Iorwerth nawr i gloi'r ddadl.
Rhun ap Iorwerth now to close the debate.
Diolch, Llywydd. Ac a gaf i ddiolch i Aelodau ar draws y Siambr am gefnogi’r ddadl frys yma heddiw? A gaf fi ddiolch yn arbennig i Luke Fletcher am wthio inni gael y ddadl yma heddiw yma ac am siarad mor huawdl dros ei etholwyr o? Mae’r teimlad hwn a’r parodrwydd i drafod hyn eto heddiw yn dangos, dwi’n meddwl, ewyllys o gefnogaeth go iawn i’r gweithlu a’r gymuned, ond ar yr unfed awr ar ddeg i ddiwydiant o bwysigrwydd economaidd, cymdeithasol a strategol enfawr, mae angen llawer mwy nag ewyllys da. Oni bai fod Llywodraethau yn sylweddoli’r angen i godi eu gêm yn sylweddol yn yr ymateb i’r argyfwng presennol, mi allai’r cyfle sydd gennym ni i warchod swyddi a phontio’n deg tuag at ddyfodol cynaliadwy i’r diwydiant dur gael ei fethu. Mae yna ormod o lusgo traed wedi bod yn barod, dwi’n ofni, dros gyfnod o flynyddoedd, cyfleon i fod yn rhagweithiol go iawn, cyfleon i fuddsoddi a moderneiddio, cyfleon i Lywodraeth y Deyrnas Unedig ddangos eu bod nhw yn deall gwerth go iawn y diwydiant, i ddangos bod ots ganddi hi am gymunedau ac am Gymru. Ac nid diffyg brys rŵan nac yn hanesyddol sydd gennym ni yn unig, ond diffyg sgêl yn yr ymateb hefyd, fel y mae eraill wedi ei ddweud eisoes. Mae’r cynnig o £0.5 biliwn i ddatgarboneiddio ym Mhort Talbot yn gwbl, gwbl annigonol.
Thank you, Llywydd. And may I thank Members across the Chamber for supporting this urgent debate today? May I thank Luke Fletcher particularly for pushing for this debate and for speaking so eloquently for his constituents? This feeling and the willingness to discuss this again shows a spirit of real support for the workforce and the community, but at the eleventh hour for an industry of huge economic, social and strategic importance, we need far more than goodwill. Unless Governments understand the need to raise their game significantly in their response to the current crisis, the opportunity that we have to safeguard jobs and transition fairly towards a sustainable future for the steel industry could be lost. There's been too much dragging of feet already, I fear, over a period of years, opportunities to be proactive, opportunities to invest and modernise, opportunities for the UK Government to show that they understand the true value of the industry, to show that they care about communities and about Wales. And it's not a lack of urgency now or historically that we only have, but it's also a lack of scale in the response also, as others have already mentioned. The offer of £0.5 billion to decarbonise in Port Talbot is entirely inadequate.
We have needed Governments to be more boldly proactive in thinking about the future of steel, and let's be honest here: yes, I will push Welsh Government hard to play its part in supporting our steel communities now and in the future, but it is to the UK Government, current and future, that we look primarily at this time, and remember, it is a UK Prime Minister who had his 'out of office' on when Wales called wanting to talk about this crisis that we face. It was a shameful response from the Prime Minister and one which speaks volumes.
'A just transition', though, is a term bandied about widely, but seldom I think do we see actions that match what is needed to deliver it. Governments talk about the need to shift to a lower carbon economy, but have been too reactive in putting the appropriate social and economic interventions in place to protect workers' livelihoods. Valuing jobs and caring for the environment have to be a joint mission, and a just transition has to mean working strategically, getting ducks in a row, joined-up thinking, investing and lining up the technology, hydrogen technology, direct reduced iron; I met with Wales & West Utilities this morning to talk about plans for the pipeline to bring hydrogen into Port Talbot. We need to talk about cleaner energy sources, carbon capture. Developments are happening at pace all around the world, but Port Talbot has to be at the heart of that. And it's about getting the timing right, not shutting down the blast furnaces and losing all those jobs and skills until the new technologies are ready to come on line and replace them. That is what 'transition' means. And the plans announced last week don't represent any form of transition, let alone a just one.
Rydym wedi bod angen i Lywodraethau fod yn fwy beiddgar o ragweithiol wrth feddwl am ddyfodol dur, a gadewch inni fod yn onest yma: byddaf yn gwthio Llywodraeth Cymru yn galed i chwarae ei rhan i gefnogi ein cymunedau dur nawr ac yn y dyfodol, ond edrychwn yn bennaf ar yr adeg hon ar Lywodraeth y DU, yn y presennol a'r dyfodol, a chofiwch, Prif Weinidog y DU a nododd nad oedd ar gael pan oedd Cymru eisiau siarad am yr argyfwng sy'n ein hwynebu. Roedd yn ymateb cywilyddus gan y Prif Weinidog ac yn un sy'n siarad cyfrolau.
Mae 'pontio teg', serch hynny, yn derm sydd wedi'i ddefnyddio'n eang, ond anaml y credaf ein bod yn gweld gweithredu sy'n cyd-fynd â'r hyn sydd ei angen i gyflawni pontio teg. Mae Llywodraethau'n sôn am yr angen i symud i economi carbon is, ond maent wedi bod yn rhy adweithiol wrth roi'r ymyriadau cymdeithasol ac economaidd priodol ar waith i ddiogelu bywoliaeth gweithwyr. Rhaid i weld gwerth swyddi a gofalu am yr amgylchedd fod yn genhadaeth ar y cyd, ac mae'n rhaid i bontio teg olygu gweithio'n strategol, cael eich tŷ mewn trefn, meddwl yn gydgysylltiedig, buddsoddi a pharatoi'r dechnoleg, technoleg hydrogen, haearn wedi'i leihau'n uniongyrchol; cyfarfûm â Wales & West Utilities y bore yma i siarad am gynlluniau ar gyfer y biblinell i ddod â hydrogen i mewn i Bort Talbot. Mae angen inni siarad am ffynonellau ynni glanach, dal carbon. Mae datblygiadau'n digwydd yn gyflym ledled y byd, ond mae'n rhaid i Bort Talbot fod yn ganolog i hynny. Ac mae'n ymwneud â chael yr amseru'n iawn, peidio â chau'r ffwrneisi chwyth a cholli'r holl swyddi a sgiliau cyn bod y technolegau newydd yn barod i ddod yn eu lle. Dyna beth mae 'pontio' yn ei olygu. Ac nid yw'r cynlluniau a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf yn bontio o unrhyw fath, heb sôn am bontio teg.
Unions have put their plans on the table to help with that transition. The unions, the workforce representatives, must be heard. And remember what is at stake here—for families, yes, directly affected, anxiety that is immeasurable, but the impact and the scale of what's at stake for Wales. In 2021 Tata contributed 3 per cent of total Welsh economic output, making it the largest private sector contributor by this measure. We should be using its economic potency to maximise job opportunities now and in the future, within an environmentally ambitious landscape. We want future Welsh renewable developments, as we've heard this afternoon, to be built using Welsh steel, and instead we're blunting our ambition with the threat of allowing a strategic industry to wither on the vine and all the personal heartbreak that comes with it.
And as for the price the UK Government puts on supporting communities, on protecting jobs, on protecting primary steel-making capacity in Wales and the UK, the sum of money is clearly too small. The £500 million on the table from the UK Government is a paltry sum when you consider the threat to jobs, and a derisory offer when compared to the scale of response to other emergencies. As we've heard, the banks were saved, now it's time to save our steel. And Governments in other countries have understood what needs to happen in terms of investment, as we've heard from Luke. We know about the £50 billion available for decarbonising industry in Germany. This is the scale of the response that we need here in Wales and here in the UK.
Whilst the UK Conservative Government needs to wake up and be ready to pay up, yes, in significantly greater amounts, a prospective Labour Government, we have to be honest, must also up its game. And that offer of £3 billion split across five sites in the United Kingdom over 10 years is barely more generous than what's on the table now. Everybody has to understand the scale of the investment that's needed. But as well as the money, we need all ideas on the table. I've referred to the ideas put forward by the unions; they have to be considered. Co-investment with Tata has to be considered—co-ownership, even, nationalisation. We can leave no stone unturned to build a long-term future for the steel industry.
Wales has the proudest of steel-making traditions. Plants are woven into the fabric of communities. There are streets where every household has a connection with a steel-making plant. But the world doesn't and hasn't stayed still, and Governments have needed to be far more awake to that. As Jenny Rathbone said, there's been an enormous amount of complacency—'arrogance' is the word that Jenny used. In 2013 a report commissioned by the Welsh Government made the right noises. Titled 'Towards a Welsh industrial strategy', it correctly identified globalisation, prolonged economic crisis, a skewed UK economy as reasons why Wales needed to look to itself to mobilise new sources of sustainable industrial investment. That was over a decade ago. In the 'A Manufacturing Future for Wales' policy document, the ministerial foreword talks of
'A prosperous economy which requires a steady focus on resilience and a capacity for transformation.'
And yet here we are urgently debating the lack of resilience in a strategically important sector. Now, I implore the Minister, Welsh Government, to bring forward a meaningful industrial strategy for Wales to include industry thinking and intelligence in its development, along with academics, unions of course, the expertise of our workforce, and make a better fist of matching up the skills of our workforce with the opportunities that I have no doubt will arise for Wales and will be there for Wales to embrace tomorrow and in the future.
Now, I know Wales's steel-making heartlands are resilient, close-knit communities, but I also know that too many communities like them were left behind in Wales by Government inaction, when other heavy industries were left to die with little or no alternative employment locally. We can avoid repeating the mistakes of the past, but only if today's clarion call is matched by concrete action. Let us stand with steelworkers today and give them a future.
Mae undebau wedi rhoi eu cynlluniau ar y bwrdd i helpu gyda'r newid hwnnw. Rhaid clywed yr undebau, cynrychiolwyr y gweithlu. A chofiwch beth sydd yn y fantol yma—i deuluoedd, ie, sy'n cael eu heffeithio'n uniongyrchol, pryder sy'n anfesuradwy, ond effaith a graddfa'r hyn sydd yn y fantol i Gymru. Yn 2021 cyfrannodd Tata 3 y cant o gyfanswm allbwn economaidd Cymru, sy'n golygu mai dyma'r cyfrannwr sector preifat mwyaf yn ôl y mesur hwn. Dylem fod yn defnyddio ei nerth economaidd i fanteisio i'r eithaf ar gyfleoedd gwaith nawr ac yn y dyfodol, mewn tirwedd amgylcheddol uchelgeisiol. Fel y clywsom y prynhawn yma, rydym am i ddatblygiadau ynni adnewyddadwy yng Nghymru yn y dyfodol gael eu hadeiladu gan ddefnyddio dur Cymru, ac yn lle hynny rydym yn gwanhau ein huchelgais gyda'r bygythiad o ganiatáu i ddiwydiant strategol grebachu'n ddim a'r holl drallod personol a ddaw yn sgil hynny.
Ac o ran y pris y mae Llywodraeth y DU yn ei roi ar gefnogi cymunedau, ar ddiogelu swyddi, ar ddiogelu capasiti cynhyrchu dur sylfaenol yng Nghymru a'r DU, mae'n amlwg fod swm yr arian yn rhy fach. Mae'r £500 miliwn sydd ar y bwrdd gan Lywodraeth y DU yn swm pitw pan ystyriwch y bygythiad i swyddi, ac yn gynnig tila o'i gymharu â maint yr ymateb i argyfyngau eraill. Fel y clywsom, achubwyd y banciau, nawr mae'n bryd achub ein dur. Ac mae Llywodraethau mewn gwledydd eraill wedi deall beth sy'n rhaid digwydd o ran buddsoddi, fel y clywsom gan Luke. Gwyddom am y £50 biliwn sydd ar gael ar gyfer datgarboneiddio diwydiant yn yr Almaen. Dyma raddfa'r ymateb sydd ei angen arnom yma yng Nghymru ac yma yn y DU.
Er bod angen i Lywodraeth Geidwadol y DU ddeffro a bod yn barod i dalu symiau sy'n sylweddol uwch, rhaid inni fod yn onest, mae'n rhaid i Lywodraeth Lafur arfaethedig wella'i hymateb hefyd. Ac nid yw'r cynnig o £3 biliwn wedi'i rannu ar draws pum safle yn y Deyrnas Unedig dros 10 mlynedd fawr mwy hael na'r hyn sydd ar y bwrdd nawr. Mae'n rhaid i bawb ddeall maint y buddsoddiad sydd ei angen. Ond yn ogystal â'r arian, mae angen inni gael pob syniad ar y bwrdd. Rwyf wedi cyfeirio at y syniadau a gyflwynwyd gan yr undebau; rhaid iddynt gael eu hystyried. Rhaid ystyried cyd-fuddsoddi gyda Tata—cyd-berchnogaeth, gwladoli hyd yn oed. Ni allwn adael unrhyw garreg heb ei throi i adeiladu dyfodol hirdymor i'r diwydiant dur.
Mae gan Gymru draddodiadau balch o wneud dur. Mae gweithfeydd wedi'u plethu i wead cymunedau. Mae yna strydoedd lle mae gan bob cartref gysylltiad â gwaith dur. Ond nid yw'r byd wedi aros yn llonydd, ac mae angen i Lywodraethau fod yn llawer mwy effro i hynny. Fel y dywedodd Jenny Rathbone, bu llawer iawn o hunanfodlonrwydd—'haerllugrwydd' yw'r gair a ddefnyddiodd Jenny. Yn 2013 fe wnaed y synau cywir mewn adroddiad a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru. Yn dwyn y teitl 'Tuag at strategaeth ddiwydiannol Gymreig', roedd yn gywir i nodi globaleiddio, argyfwng economaidd hir, economi wyrgam yn y DU fel rhesymau pam fod angen i Gymru edrych arni ei hun i ysgogi ffynonellau newydd o fuddsoddiad diwydiannol cynaliadwy. Roedd hynny dros ddegawd yn ôl. Yn y ddogfen bolisi 'Dyfodol Gweithgynhyrchu i Gymru', mae'r rhagair gweinidogol yn sôn am
'Economi ffyniannus sy'n canolbwyntio drwy’r amser ar fod yn gydnerth ac ar allu newid.'
Ac eto dyma ni wrthi'n daer yn trafod y diffyg cydnerthedd mewn sector strategol bwysig. Nawr, rwy'n erfyn ar y Gweinidog, Llywodraeth Cymru, i gyflwyno strategaeth ddiwydiannol ystyrlon i Gymru a chynnwys syniadau a gwybodaeth y diwydiant wrth ei datblygu, ynghyd ag academyddion, undebau wrth gwrs, arbenigedd ein gweithlu, a gwneud gwell gwaith o baru sgiliau ein gweithlu â'r cyfleoedd nad oes gennyf unrhyw amheuaeth y byddant yn codi i Gymru ac y byddant yno i Gymru eu croesawu yfory ac yn y dyfodol.
Nawr, rwy'n gwybod bod cadarnleoedd cynhyrchu dur Cymru yn gymunedau gwydn, clos, ond gwn hefyd fod gormod o gymunedau tebyg iddynt wedi cael eu gadael ar ôl yng Nghymru gan ddiffyg gweithredu Llywodraeth, pan adawyd diwydiannau trwm eraill i farw heb fawr ddim cyflogaeth arall yn lleol, os o gwbl. Gallwn osgoi ailadrodd camgymeriadau'r gorffennol cyhyd â'n bod yn cynnig camau cadarn i ateb yr alwad glir heddiw. Gadewch inni sefyll gyda gweithwyr dur heddiw a rhoi dyfodol iddynt.
Daw hynny â'r ddadl frys yna i ben.
That concludes the urgent debate.
Ac felly fe fyddwn ni'n symud ymlaen i eitem 6, y ddadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21 yw hon, ar ariannu hosbisau elusennol. Galwaf ar Mabon ap Gwynfor i wneud y cynnig yma.
And so we'll move on to item 6, which is the Member debate under Standing Order 11.21, on charitable hospice funding. I call on Mabon ap Gwynfor to move the motion.
Cynnig NDM8448 Mabon ap Gwynfor
Cefnogwyd gan Adam Price, Cefin Campbell, Jane Dodds, Mark Isherwood, Peredur Owen Griffiths, Sioned Williams
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi:
a) bod darparwyr gofal hosbis elusennol yn chwarae rhan hollbwysig wrth ddarparu gofal a chymorth hanfodol i bobl sydd wedi'u heffeithio gan salwch angheuol ledled Cymru;
b) bod y sector hosbis elusennol yn darparu gofal i fwy na 20,000 o bobl bob blwyddyn, gyda'u gwasanaethau yn cefnogi pobl sy'n marw i aros yn eu cartrefi eu hunain a lleihau derbyniadau i'r ysbyty, gan sicrhau canlyniadau gwell i unigolion a'r GIG;
c) bod costau cynyddol o ran ynni a staff, pwysau ar y gweithlu, a galw cynyddol am ofal cymhleth yn fygythiad dirfodol i gynaliadwyedd y sector;
d) bod 90 y cant o hosbisau yn cyllidebu ar gyfer diffyg yn 2023/24 ac yn defnyddio cronfeydd wrth gefn i gwrdd â'r diffyg; ac
e) y bydd y galw a'r angen am ofal lliniarol yn tyfu'n sylweddol wrth i'r boblogaeth heneiddio ac mae mwy o bobl yn byw yn hirach gyda chyflyrau cronig lluosog.
2. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) ymrwymo i weithio gyda'r sector i fynd i'r afael â'r heriau cyllido uniongyrchol, gan gynnwys sicrhau cynnig cyflog teg i weithlu hosbisau, sy'n cyfateb i'r cynnydd yn yr Agenda ar gyfer Newid, fel bod cydraddoldeb â chydweithwyr yn y GIG;
b) datblygu ateb ariannu cynaliadwy hirdymor mewn partneriaeth â'r sector, gan gynnwys fformiwla ariannu genedlaethol newydd, cynllun gweithlu, a manyleb gwasanaeth gofal lliniarol a diwedd oes; ac
c) ymestyn adolygiad cyllid gofal diwedd oes Llywodraeth Cymru, y disgwylir iddo ddod i ben ym mis Ionawr 2024, os nad yw hyn yn ymarferol o fewn yr amserlen hon.
Motion NDM8448 Mabon ap Gwynfor
Supported by Adam Price, Cefin Campbell, Jane Dodds, Mark Isherwood, Peredur Owen Griffiths, Sioned Williams
To propose that the Senedd:
1. Notes that:
a) charitable hospice care providers play a vital role in providing essential care and support to people affected by terminal illness across Wales;
b) the charitable hospice sector provides care for more than 20,000 people each year with their services supporting dying people to stay in their own homes and reduce hospital admissions, delivering better outcomes for individuals and the NHS;
c) rising staff and energy costs, workforce pressures, and increasing demand for complex care pose an existential threat to the sustainability of the sector;
d) 90 percent of hospices are budgeting for a deficit in 2023/24 and drawing on reserves to meet the shortfall; and
e) demand and need for palliative care is set to grow significantly as the population ages and more people are living longer with multiple chronic conditions.
2. Calls on the Welsh Government to:
a) commit to working with the sector to address the immediate funding challenges, including ensuring a fair salary offer for the hospice workforce, equivalent to the Agenda for Change increases, so there is parity with NHS colleagues;
b) develop a long-term sustainable funding solution in partnership with the sector, including a new national funding formula, workforce plan, and palliative and end-of-life care service specification; and
c) extend the Welsh Government’s end-of-life care funding review, which is due to conclude in January 2024, if this is not feasible in this timescale.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd, a dwi'n cynnig yn ffurfiol. Diolch am y cyfle yma i gyflwyno dadl sydd nid yn unig yn gwbl amserol, ond yn un mor bwysig. Mae pawb, wrth gwrs, yn gyfarwydd â hosbisau. Mae enw hosbisau’n frith ar ein strydoedd mawr, â phobl yn rhoi hen ddillad, teganau a llyfrau i'w hamryfal siopau neu yn rhoi rhodd mewn angladd neu'n rhedeg rasys nawdd. Yn wir, dyna un o ryfeddodau hosbisau, eu bod nhw'n cael eu cynnal i raddau helaeth drwy roddion haul pobl Cymru. Ond, er ein bod ni'n gyfarwydd â hosbisau, dwi am gymryd ennyd i osod allan darlun o ba mor arbennig mewn gwirionedd ydyn nhw cyn mynd ymlaen i grynswth y ddadl yma heddiw.
Er mae elusennau ydyn nhw, maen nhw'n rhan hanfodol o'r system gofal ac iechyd, a, hebddyn nhw, byddai degau o filoedd o bobl yn flynyddol—yn fabanod newydd-anedig i bobl sy'n cyrraedd terfyn oes hir a llawn—yn dioddef mewn poen enbyd. Mae yna hosbis yn gweithredu ymhob un o ardaloedd byrddau iechyd Cymru, gydag 14 hosbis elusennol yn weithredol yng Nghymru heddiw. Ac yn yr ardaloedd hynny, mae hosbisau yn darparu gwasanaethau sydd yn cadw cleifion allan o'r ysbytai, gyda dros 85 y cant yn derbyn gofal yn eu cymuned, ac yn rhoi gwerth rhyfeddol am arian wrth leihau'r galwadau ar wasanaethau statudol.
Mae'u staff ymroddedig yn cydweithio'n agos â chydweithwyr yn y gwasanaethau iechyd a gofal, gan gefnogi pobl ar ddiwedd eu hoes pob dydd o'r flwyddyn. Mae'u gwaith diflino yn cynnwys gwasanaeth yn y cartref, gwasanaeth 24 awr a thros nos, ymateb brys y tu allan i oriau, gwelyau cleifion mewnol, gan gefnogi cleifion diwedd oes a gofal parhaol, gwasanaethau gwelyau allanol a chefnogaeth galar. Mae'r ystod o wasanaethau arbenigol maen nhw'n eu darparu, gan rai o'r staff mwyaf ymroddedig, sydd yn gorfod mynd trwy'r boen a'r galar gyda'r cleifion, yn rhyfeddol, ac maen nhw'n cyflawni'r hyn oll drwy godi arian trwy weithgareddau elusennol, gyda dros ddwy rhan o dair o'r arian yn dod o'r gweithgareddau yma. Ac yn achos hosbisau plant, tri chwarter yr arian yn dod o roddion a gweithgareddau codi arian.
Ystyriwch hyn: pe na fuasai'r hosbisau yma yn gwneud yr amryfal waith yma, yna pwy fuasai'n gorfod gwneud y gwaith? Wel, mae yna dau ddewis: (1) gadael i bobl ddioddef, neu (2) trosglwyddo'r holl ddisgwyliadau a'r cyfrifoldebau yma ar ysgwyddau ein byrddau iechyd. Ond, wrth gwrs, mae yna drydydd dewis, sef cefnogi ein hosbisau a gadael iddyn nhw wneud y gwaith y maen nhw'n arbenigo ynddo. Oherwydd y gwir ydy bod y rhoddion haul yma, sydd yn ariannu gwaith angenrheidiol yr hosbisau, yn tynnu pwysau sylweddol oddi ar y pwrs cyhoeddus, ac felly yn cynrychioli disgownt sylweddol i'r NHS.
Thank you very much, Llywydd, and I move the motion formally. Thank for this opportunity to put forward a debate that isn't just very timely, but is very, very important. Everyone, of course, is familiar with hospices. The names of hospices are seen on all of our high streets, and people donate toys and clothes to their various shops or make donations or run races to raise money. One of the wonders of hospices is that they are largely sustained through the kind and generous donations of the people of Wales. But, although we're familiar with hospices, I want to take a moment to set out a picture of how special they are before going on to the core of today's debate.
Although they are charities, they are a vital part of the health and care system, and, without them, tens of thousands of people every year—from newborns to people who've reached the end of long and full lives—would suffer a great deal of pain. There is a hospice in every one of our health board areas in Wales, with 14 charitable hospices active in Wales today. And in those areas, hospices provide services that keep patients out of hospitals, with over 85 per cent receiving care in their communities, providing a great deal of value for money by lessening the load on statutory services.
Their dedicated staff work closely with colleagues in the health and care services, supporting people at the end of life every day of the year. Their tireless work includes services at home, 24-hour services and overnight services, emergency out-of-hours support, in-patient beds, supporting end-of-life patients and ongoing care, out-patient beds and support with grief. The range of services that they provide, provided by the most dedicated staff, who have to go through the pain and grief with the patients, are astonishing, and they achieve all of this by raising money through charitable activities, with over two thirds of the funding coming from these charitable activities. In the case of children's hospices, three quarters of the funding comes from donations and fundraising activities.
Consider this: if these hospices didn't do this whole range of work, then who would have to step into the breach? Well, there are two choices: (1) leave people to suffer, or (2) transfer all of the expectations and responsibilities onto the shoulders of our health boards. But, of course, there is a third option, which is to support our hospices and to let them do the work that they specialise in. Because the truth is that these kind donations that fund the vital work of our hospices take a great deal of pressure off the public purse and represent a significant discount for the NHS.
In October 2022, this Welsh Government published their palliative and end-of-life care quality statement, which set out the challenges ahead clearly. Currently, around 32,000 people in Wales die with palliative care needs each year. This is expected to reach 37,000 per year by 2048. Our ageing population means that needs are becoming more complex, with many people developing multiple health conditions as they reach the end of their lives.
The Welsh Government's own scientific advice recently recommended that increased needs for palliative care will require the boosting of these services across health and social care disciplines. The location of palliative care services should be considered, as more people may be managed at home, therefore increasing needs in primary care and access to specialised services. The demands will increase and the Welsh NHS as it is, and, by the looks of things, as it's likely to be for the foreseeable future, is simply not equipped nor set up to respond to these increased demands. A sustainable model for commissioning and partnering with Welsh hospices is vital if we're going to meet these ever-increasing demands for palliative care in the community. Hospices bring expertise, innovation and capacity in improving person-centred care, addressing equity of access, enhancing advance and future care planning and developing national outcomes and experience measures, and are therefore key partners in delivering the ambitions of the Government's palliative and end-of-life care quality statement.
Ym mis Hydref 2022, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru ei datganiad ansawdd gofal lliniarol a diwedd oes, a oedd yn nodi'r heriau sydd o'n blaenau yn glir. Ar hyn o bryd, mae tua 32,000 o bobl yng Nghymru yn marw gydag anghenion gofal lliniarol bob blwyddyn. Mae disgwyl i hyn gyrraedd 37,000 y flwyddyn erbyn 2048. Mae ein poblogaeth sy'n heneiddio yn golygu bod anghenion yn fwy cymhleth, gyda llawer o bobl yn datblygu cyflyrau iechyd lluosog wrth iddynt gyrraedd diwedd eu hoes.
Argymhellodd cyngor gwyddonol Llywodraeth Cymru ei hun yn ddiweddar y bydd angen rhoi hwb i'r gwasanaethau hyn ar draws y disgyblaethau iechyd a gofal cymdeithasol. Dylid ystyried lleoliad gwasanaethau gofal lliniarol, gan y gall mwy o bobl gael gofal gartref, gan gynyddu anghenion gofal sylfaenol a mynediad at wasanaethau arbenigol. Bydd y galwadau'n cynyddu ac nid yw GIG Cymru fel y mae, ac fel y mae'n debygol o fod yn y dyfodol y gellir ei ragweld, wedi'i gyfarparu nac wedi'i drefnu i ymateb i'r gofynion cynyddol hyn. Mae model cynaliadwy ar gyfer comisiynu a phartneru gyda hosbisau Cymru yn hanfodol os ydym yn mynd i ddiwallu'r gofynion cynyddol am ofal lliniarol yn y gymuned. Mae hosbisau'n cynnig arbenigedd, arloesedd a gallu i wella gofal sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn, gan fynd i'r afael â mynediad teg, gwella cynllunio gofal ymlaen llaw ac yn y dyfodol a datblygu canlyniadau a mesurau profiad cenedlaethol, ac felly maent yn bartneriaid allweddol wrth gyflawni uchelgeisiau datganiad ansawdd gofal lliniarol a diwedd oes y Llywodraeth.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
The health sector in its entirety is facing huge challenges, with a shrinking funding envelope, increased costs due to huge inflationary pressures and recruitment struggles. The charitable hospice sector is no different in that respect, but there is a distinct difference too. And that is, when our health boards find themselves in financial difficulties, they routinely get bailed out. On the other hand, if a charitable hospice should find itself in financial difficulties, then not only do they have to cut services or close, but that funding stream disappears and those pressures are then immediately transferred onto a struggling health board.
Rising staff and energy costs, workforce pressures and rising demand for increasingly complex care pose an existential threat to the short- and medium-term sustainability of children's and adult hospice services in Wales. Many hospices are already making, and/or, in some cases, planning cuts to services. NHS pay increases over the last two years have pushed total hospice staffing costs up by approximately £5.4 million, and Welsh hospices are committed to paying a fair and competitive wage to their brilliant staff, but this clearly comes at a cost.
However, although these patients are referred to a charitable hospice for care, from the care of the local health board, most health boards have given no uplift to hospice service level agreement values this year, following years of underinvestment. While additional investment has been made into the NHS at this time of crisis to tackle inflationary pressures and meet pay awards, in most cases these have not been passed down to charitable service providers. Hospices are also facing soaring energy costs, with some experiencing a fivefold increase in their bills, alongside wider inflationary pressures on running costs. Every hospice in Wales is projecting a deficit for this financial year. All hospices are drawing on reserves to make up the shortfall and protect services. But reserves are finite, with Welsh hospices on average having just 10 months in reserve, with some having as little as three months.
Welsh hospices are proud to deliver the vast majority of their care through their own charitable fundraising efforts, but need support to meet spiralling costs so that they can sustain and develop services, take pressure off the NHS, and help to transform care to meet future challenges. Cutting hospice services means less support for patients and their families, with people in Wales with a palliative care diagnosis not receiving the care and support they need to live comfortably and to have a good death.
Eighty per cent of Welsh hospices forecast having to reduce the volume of certain services delivered, placing greater end-of-life pressure on an already over-stretched NHS. Seventy per cent of Welsh hospices describe reduced support being available to the wider system, such as hospitals and care homes, and increasing inflation and cost-of-living pressures persist. Over 80 per cent of hospices with in-patient units believe cost-of-living pressures are highly likely to result in one or more in-patient beds being temporarily or permanently unavailable. It's clear that a sustainable model for funding and delivery of hospice services in Wales is therefore needed.
The Welsh Government rightly identified this as a key issue, and committed to focus on end-of-life care and review hospice funding in its programme for government. I know that the Minister is personally committed to doing what she can to support palliative and end-of-life care providers, so that people don't have to live their remaining days in pain and their loved ones watching on helplessly, and I commend the Minister for this.
Positive steps have been taken through the establishment of the national NHS palliative and end-of-life care programme board and the publication of the quality statement. The third phase of the end-of-life care funding review is expected to submit recommendations imminently, and should be seen as an important opportunity to address some of the immediate pressures facing hospices, with an urgent decision on meeting the existing shortfall required.
But there is still a long way to go before a sustainable model for funding and delivering care is agreed. This is why we need the Government to work with the sector to address the immediate funding challenges, including ensuring a fair salary offer for the hospice workforce, equivalent to the 'Agenda for Change' increases, so there is parity with NHS colleagues, to develop a long-term, sustainable funding solution in partnership with the sector, including a new national funding formula workforce plan and palliative end-of-life care service specification, and to extend the Welsh Government's end-of-life care funding review, which is due to conclude in January 2024, imminently. And if this is not feasible in the timescale, extend it. And I urge, therefore, all Members present to support this motion.
Mae'r sector iechyd yn ei gyfanrwydd yn wynebu heriau enfawr, gydag amlen ariannu sy'n crebachu, costau cynyddol oherwydd pwysau chwyddiant enfawr a brwydrau recriwtio. Nid yw'r sector hosbis elusennol yn wahanol yn hynny o beth, ond mae gwahaniaeth pendant hefyd. A'r gwahaniaeth yw, pan fydd ein byrddau iechyd mewn anawsterau ariannol, achubir eu crwyn fel mater o drefn. Ar y llaw arall, os yw hosbis elusennol mewn trafferthion ariannol, rhaid iddynt dorri gwasanaethau neu gau, bydd y ffrwd ariannu'n diflannu a bydd y pwysau hwnnw'n cael ei drosglwyddo ar unwaith i fwrdd iechyd sy'n ei chael hi'n anodd.
Mae cynnydd mewn costau staff ac ynni, pwysau gweithlu a galw cynyddol am ofal mwyfwy cymhleth yn fygythiad dirfodol i gynaliadwyedd tymor byr a chanolig gwasanaethau hosbis plant ac oedolion yng Nghymru. Mae llawer o hosbisau eisoes yn gwneud, a/neu, mewn rhai achosion, yn cynllunio toriadau i wasanaethau. Mae cynnydd yng nghyflogau'r GIG dros y ddwy flynedd ddiwethaf wedi golygu cynnydd o £5.4 miliwn i gyfanswm costau staffio hosbisau, ac mae hosbisau Cymru wedi ymrwymo i dalu cyflog teg a chystadleuol i'w staff gwych, ond mae hyn yn amlwg yn gostus.
Fodd bynnag, er bod y cleifion hyn yn cael eu cyfeirio o ofal y bwrdd iechyd lleol at hosbis elusennol ar gyfer gofal, nid yw'r rhan fwyaf o fyrddau iechyd wedi codi gwerth cytundebau lefel gwasanaeth hosbisau eleni, yn dilyn blynyddoedd o danfuddsoddi. Er bod buddsoddiad ychwanegol wedi'i wneud i'r GIG ar yr adeg hon o argyfwng i fynd i'r afael â phwysau chwyddiant a thalu dyfarniadau cyflog, yn y rhan fwyaf o achosion nid yw'r rhain wedi'u trosglwyddo i ddarparwyr gwasanaethau elusennol. Mae hosbisau hefyd yn wynebu costau ynni cynyddol, gyda rhai yn profi cynnydd bum gwaith drosodd yn eu biliau, ynghyd â phwysau chwyddiant ehangach ar gostau gweithredu. Mae pob hosbis yng Nghymru yn rhagweld diffyg ar gyfer y flwyddyn ariannol hon. Mae pob hosbis yn defnyddio cronfeydd wrth gefn i dalu am y diffyg a diogelu gwasanaethau. Ond mae cronfeydd wrth gefn yn gyfyngedig, gyda hosbisau Cymru ar gyfartaledd yn cadw dim ond 10 mis wrth gefn, gyda rhai â chyn lleied â thri mis.
Mae hosbisau Cymru'n falch o ddarparu'r mwyafrif helaeth o'u gofal drwy eu hymdrechion codi arian elusennol eu hunain, ond mae angen cymorth arnynt i dalu costau cynyddol fel y gallant gynnal a datblygu gwasanaethau, tynnu pwysau oddi ar y GIG, a helpu i drawsnewid gofal i oresgyn heriau'r dyfodol. Mae torri gwasanaethau hosbis yn golygu llai o gefnogaeth i gleifion a'u teuluoedd, a phobl yng Nghymru sydd wedi cael diagnosis gofal lliniarol nad ydynt yn cael y gofal a'r cymorth sydd eu hangen arnynt i fyw'n gyfforddus ac i gael marwolaeth dda.
Mae 80 y cant o hosbisau Cymru yn rhagweld gorfod cyfyngu ar rai gwasanaethau, gan roi mwy o bwysau diwedd oes ar GIG sydd eisoes dan bwysau. Mae 70 y cant o hosbisau Cymru'n dweud bod llai o gefnogaeth ar gael i'r system ehangach, fel ysbytai a chartrefi gofal, ac mae chwyddiant cynyddol a phwysau costau byw yn parhau. Mae dros 80 y cant o hosbisau sydd ag unedau cleifion mewnol yn credu bod pwysau costau byw yn debygol iawn o arwain at sefyllfa lle bydd un neu fwy o welyau cleifion mewnol heb fod ar gael dros dro neu'n barhaol. Mae'n amlwg felly bod angen model cynaliadwy ar gyfer ariannu a darparu gwasanaethau hosbis yng Nghymru.
Nododd Llywodraeth Cymru hyn yn briodol fel mater allweddol, ac ymrwymodd i ganolbwyntio ar ofal diwedd oes ac adolygu cyllid hosbisau yn ei rhaglen lywodraethu. Gwn fod y Gweinidog wedi ymrwymo'n bersonol i wneud yr hyn a all i gefnogi darparwyr gofal lliniarol a diwedd oes, fel nad oes rhaid i bobl fyw eu dyddiau olaf mewn poen a'u hanwyliaid yn gwylio'n ddiymadferth, ac rwy'n cymeradwyo'r Gweinidog am hyn.
Mae camau cadarnhaol wedi'u cymryd drwy sefydlu bwrdd rhaglen genedlaethol y GIG ar gyfer gofal lliniarol a diwedd oes a chyhoeddi'r datganiad ansawdd. Disgwylir i drydydd cam yr adolygiad o gyllid gofal diwedd oes gyflwyno argymhellion yn fuan iawn, a dylid ei ystyried yn gyfle pwysig i fynd i'r afael â pheth o'r pwysau uniongyrchol sy'n wynebu hosbisau, ac mae angen penderfyniad brys ar dalu'r diffyg presennol.
Ond mae llawer i'w wneud o hyd cyn cytuno ar fodel cynaliadwy ar gyfer ariannu a darparu gofal. Dyna pam mae angen i'r Llywodraeth weithio gyda'r sector i fynd i'r afael â'r heriau cyllido uniongyrchol, gan gynnwys sicrhau cynnig cyflog teg i weithlu hosbisau, sy'n cyfateb i'r cynnydd yn yr 'Agenda ar gyfer Newid', fel bod cydraddoldeb â chydweithwyr yn y GIG, datblygu ateb ariannu cynaliadwy hirdymor mewn partneriaeth â'r sector, gan gynnwys fformiwla ariannu genedlaethol newydd, cynllun gweithlu, a manyleb gwasanaeth gofal lliniarol a diwedd oes, ac ymestyn adolygiad cyllid gofal diwedd oes Llywodraeth Cymru, y disgwylir iddo ddod i ben ym mis Ionawr 2024, yn fuan iawn. Ac os nad yw hyn yn ymarferol yn yr amserlen, dylid ei ymestyn. Ac felly rwy'n annog yr holl Aelodau sy'n bresennol i gefnogi'r cynnig hwn.
I'm grateful to Mabon for bringing this debate forward today and to share his concerns about some of the issues that hospices are going through, because it's really important that we have this debate today.
Last week, I was really glad to accompany the Minister for health on a visit to St David's hospice in my constituency in Newport, and I'd really like to put on record my grateful thanks to the Minister for taking the time to come and listen to the staff at St David's hospice and the team around there, and your interest in their work. I know that's very much appreciated by all of them. And I'm very grateful to the inspirational Emma Saysell, who we heard from, and her team, for taking the time to welcome us to that. St David's mission is to provide and continue to develop a free and comprehensive palliative care service of excellence throughout south and mid Wales for people, their families and carers facing a progressive and incurable life-limiting illness. The hospice takes a whole-person approach, and the service is delivered in co-operation with other agencies.
Last week was not the first time that I have visited the hospice, and I know from personal experience that the staff deliver high-quality medical care as well as providing invaluable, empathetic support to their families. It really is hard to put into words the quality of care given, and the heartfelt appreciation by patients and families to St David's. They are experts in talking about the delicate but important subject of death with people of all ages, and the hospice's Unicorn service for children and young people is receiving more and more referrals from schools.
Last year, 3,498 patients and families were cared for by St David's, more than 25 per cent of whom had a non-cancer diagnosis. More people are cared for at St David's and by St David's than the Royal Gwent, Nevill Hall and the Grange hospitals across the Aneurin Bevan board area. This is the equivalent level of the provision of 46 wards, based on a 30-bed ward, and that really is quite astonishing. Over 34,000 hours of care were provided by St David's hospice-at-home service last year, enabling patients to remain in their own homes if that is their choice. Ninety-nine per cent of patients who received hospice-at-home care were able to die at home.
All of the care provided by St David's Hospice Care is free of charge. However, it costs £13,500 every single day to provide that care. The hospice receives funding from the NHS and Welsh Government to support their work, and it boosts this public funding with donations from the general public, legacies and grants from trusts. As demands for its service continues to increase, St David's Hospice Care anticipate that they will end this financial year with a deficit of £262,000. Charitable hospices across Wales, including Tŷ Hafan, which I've also visited, are facing similarly stark financial pressures. Whilst I appreciate the very difficult budget decisions that the Welsh Government is having to make—and I know that the Minister is really acutely aware of the precarious situation for hospices—hospices, patients and families would be really grateful if the Minister was able to provide some clarity on the future funding mechanism for hospices in Wales. Can the Minister put on record her thanks for the incredible, invaluable work that St David's and other wider hospice care give? Diolch.
Rwy'n ddiolchgar i Mabon am gyflwyno'r ddadl hon heddiw ac am rannu ei bryderon am rai o'r materion y mae hosbisau'n eu hwynebu, oherwydd mae'n bwysig iawn ein bod yn cael y ddadl hon heddiw.
Yr wythnos diwethaf, roeddwn yn falch iawn o fynd gyda'r Gweinidog iechyd ar ymweliad â hosbis Dewi Sant yn fy etholaeth yng Nghasnewydd, a hoffwn gofnodi fy niolch i'r Gweinidog am roi amser i ddod i wrando ar y staff yn hosbis Dewi Sant a'r tîm yno, a'ch diddordeb yn eu gwaith. Rwy'n gwybod bod hyn yn cael ei werthfawrogi'n fawr gan bob un ohonynt. Ac rwy'n ddiolchgar iawn i Emma Saysell, y clywsom ganddi, a'i thîm am roi amser i'n croesawu. Cenhadaeth hosbis Dewi Sant yw darparu a pharhau i ddatblygu gwasanaeth gofal lliniarol cynhwysfawr a rhagorol am ddim ledled de a chanolbarth Cymru ar gyfer pobl, eu teuluoedd a'u gofalwyr sy'n wynebu salwch cynyddol na ellir ei wella ac sy'n cyfyngu ar fywyd. Mae'r hosbis yn gweithredu dull sy'n edrych ar yr unigolyn cyfan, a darperir y gwasanaeth mewn cydweithrediad ag asiantaethau eraill.
Nid yr wythnos diwethaf oedd y tro cyntaf i mi ymweld â'r hosbis, ac rwy'n gwybod o brofiad personol fod y staff yn darparu gofal meddygol o ansawdd uchel yn ogystal â darparu cefnogaeth amhrisiadwy ac empathetig i'w teuluoedd. Mae'n anodd cyfleu ansawdd y gofal a roddir, a gwerthfawrogiad dwfn cleifion a theuluoedd o hosbis Dewi Sant. Maent yn arbenigwyr ar siarad am bwnc anodd ond pwysig marwolaeth gyda phobl o bob oed, ac mae gwasanaeth Ungorn yr hosbis ar gyfer plant a phobl ifanc yn cael mwy a mwy o atgyfeiriadau gan ysgolion.
Y llynedd, cafodd 3,498 o gleifion a theuluoedd ofal gan hosbis Dewi Sant, gyda mwy na 25 y cant ohonynt wedi cael diagnosis nad oedd yn ddiagnosis o ganser. Mae mwy o bobl yn cael gofal yn hosbis Dewi Sant a chan hosbis Dewi Sant nag Ysbyty Brenhinol Gwent, Ysbyty Nevill Hall ac Ysbyty'r Faenor ar draws ardal bwrdd Aneurin Bevan. Mae'n lefel sy'n cyfateb i ddarpariaeth o 46 o wardiau 30 gwely, ac mae hynny'n eithaf rhyfeddol mewn gwirionedd. Cafodd dros 34,000 awr o ofal eu darparu gan wasanaeth hosbis yn y cartref Dewi Sant y llynedd, gan alluogi cleifion i aros yn eu cartrefi eu hunain os mai dyna yw eu dewis. Bu modd i 99 y cant o'r cleifion a gafodd ofal hosbis yn y cartref farw gartref.
Mae'r holl ofal a ddarperir gan Gofal Hosbis Dewi Sant yn rhad ac am ddim. Fodd bynnag, mae'n costio £13,500 bob dydd i ddarparu'r gofal hwnnw. Mae'r hosbis yn derbyn arian gan y GIG a Llywodraeth Cymru i gefnogi eu gwaith, ac mae hwnnw'n rhoi hwb i'r arian cyhoeddus a ddaw drwy roddion gan y cyhoedd, cymynroddion a grantiau gan ymddiriedolaethau. Wrth i'r galw am ei wasanaeth barhau i gynyddu, mae Gofal Hosbis Dewi Sant yn rhagweld y byddant yn gorffen y flwyddyn ariannol hon gyda diffyg o £262,000. Mae hosbisau elusennol ar draws Cymru, gan gynnwys Tŷ Hafan, yr ymwelais ag ef hefyd, yn wynebu pwysau ariannol yr un mor enbyd. Er fy mod yn deall y penderfyniadau cyllidebol anodd iawn y mae Llywodraeth Cymru yn gorfod eu gwneud—a gwn fod y Gweinidog yn ymwybodol iawn o'r sefyllfa ansicr i hosbisau—byddai hosbisau, cleifion a theuluoedd yn ddiolchgar iawn pe bai'r Gweinidog yn gallu rhoi rhywfaint o eglurder ynglŷn â mecanwaith ariannu hosbisau yn y dyfodol yng Nghymru. A all y Gweinidog gofnodi ei diolch am y gwaith anhygoel ac amhrisiadwy y mae hosbis Dewi Sant a gofal hosbis arall yn ehangach yn ei roi? Diolch.
Back in 2006, I hosted an event here, highlighting the essential role played by hospices in providing palliative care services in Wales, and calling on the Welsh Government to address the growing funding crisis they were facing then, attended by every hospice in Wales. I chaired the 2018 cross-party group on hospices and palliative care's inquiry into inequalities in access to hospice and palliative care in Wales, which found that there is significant unmet need and under-met need; that statutory hospice funding had flatlined for a decade, and therefore fallen in real terms each year; that statutory funding of children's hospices in Wales was significantly lower than in England and Scotland, and that statutory funding for adult hospices in Wales as a percentage of expenditure was lower than in any other UK nation. I also chaired the cross-party group on hospices and palliative care's inquiry into experiences of palliative and end-of-life care in the community during the COVID-19 pandemic. Our report, published last January, found that the number of people requiring palliative care is forecast to grow by over 40 per cent by 2040, with much of this growth in community settings.
Every hospice in Wales is projecting a deficit for this financial year, drawing on their very limited reserves to make up for the shortfall and protect services. The harsh reality is that Welsh hospices are already making cuts to services, with 80 per cent of Hospices Cymru members telling us that pressures are highly likely to result in them having to further reduce the volume of certain services delivered. This will result in reduced support being available to the wider system, such as hospitals and care homes, placing greater end-of-life pressure on an already overstretched NHS Wales. Over 80 per cent of hospices with in-patient units believe cost-of-living pressures are highly likely to result in one or more in-patient beds being temporarily or permanently unavailable.
The majority of their care, however, is delivered in the community through their own charitable fundraising efforts, significantly reducing numbers of hospital admissions and enabling patients to stay at home. However, rising staff and energy costs, workforce pressures and increasing demand for complex care pose a serious threat to Welsh hospices continuing to be able to do this, and to their ability to be key partners in helping transform palliative care services for the future. NHS pay increases over the last two years have pushed total hospice staffing costs up by approximately £5.4 million. Both adult and children's hospices in Wales are committed to paying a fair and competitive wage to their brilliant staff, but can't keep pace with either NHS pay rises or significant inflation on all areas of their provision.
At the cross-party group, children's hospices Tŷ Hafan and Tŷ Gobaith described the serious challenges they face delivering services to meet local need across large areas of Wales, where hospices are often the only source of support for children and their families. The cost of travel continues to be a real issue for families alongside out-of-hours support and partnership work with increasingly overstretched children's community nursing teams.
St David's Hospice in Llandudno described how Betsi Cadwaladr University Health Board was cutting their funding at a time when the health board had closed its own specialist palliative care beds. The hospice currently delivers three quarters of its services through its own charitable fundraising efforts. They said the funding review should address these immediate pressures and the postcode lottery of hospice funding in Wales, alongside building a more sustainable model for the future.
Hospices, as we heard, bring expertise, innovation and capacity in improving person-centred care, addressing equity of access, enhancing advanced and future care planning, and developing national outcomes and experience measures. Cuts to their services mean that there is a shrinking hospice partnership capacity to work with Welsh Government and health boards to transform services and address increasing demand for palliative and end-of-life care.
Hospices save NHS Wales millions and can help them save millions more with smart funding and services that are jointly designed and delivered. Alternatively, the negative impact on patients and their families, when hospices have to cut services, means people in Wales with a palliative care diagnosis not receiving the care and support they need, to live their best life and to have a good death. The Welsh Government would be failing in their duty if they did not work with the hospice sector to address the immediate funding challenges and develop a long-term sustainable funding solution. Diolch yn fawr.
Yn ôl yn 2006, cynhaliais ddigwyddiad yma i dynnu sylw at rôl hanfodol hosbisau yn darparu gwasanaethau gofal lliniarol yng Nghymru, a galw ar Lywodraeth Cymru i fynd i’r afael â’r argyfwng ariannu cynyddol roeddent yn ei wynebu bryd hynny, ac fe'i mynychwyd gan bob hosbis yng Nghymru. Cadeiriais ymchwiliad y grŵp trawsbleidiol ar hosbisau a gofal lliniarol yn 2018 i anghydraddoldebau mewn mynediad at ofal hosbis a gofal lliniarol yng Nghymru, a ganfu fod angen sylweddol nad yw'n cael ei ddiwallu ac angen nad yw'n cael ei ddiwallu'n ddigonol; nad oedd cyllid statudol i hosbisau wedi cynyddu ers degawd, ac felly wedi gostwng mewn termau real bob blwyddyn; fod cyllid statudol ar gyfer hosbisau plant yng Nghymru yn sylweddol is nag yn Lloegr a’r Alban, a bod cyllid statudol ar gyfer hosbisau oedolion yng Nghymru yn is fel canran o’r gwariant nag yn unrhyw wlad arall yn y DU. Hefyd, cadeiriais ymchwiliad y grŵp trawsbleidiol ar hosbisau a gofal lliniarol i brofiadau o ofal lliniarol a gofal diwedd oes yn y gymuned yn ystod pandemig COVID-19. Canfu ein hadroddiad, a gyhoeddwyd fis Ionawr diwethaf, y rhagwelir y bydd nifer y bobl sydd angen gofal lliniarol yn cynyddu dros 40 y cant erbyn 2040, gyda llawer o’r twf hwn mewn lleoliadau cymunedol.
Mae pob hosbis yng Nghymru yn rhagweld diffyg ar gyfer y flwyddyn ariannol hon, ac yn dibynnu ar eu cronfeydd wrth gefn cyfyngedig iawn i dalu am y diffyg a diogelu gwasanaethau. Y realiti caled yw bod hosbisau Cymru eisoes yn gwneud toriadau i wasanaethau, gydag 80 y cant o aelodau Hosbisau Cymru yn dweud wrthym fod pwysau’n debygol iawn o arwain at orfod lleihau nifer rhai o'r gwasanaethau a ddarperir ymhellach. Bydd hyn yn arwain at lai o gymorth ar gael i’r system ehangach, megis ysbytai a chartrefi gofal, gan roi mwy o bwysau diwedd oes ar GIG Cymru, sydd eisoes o dan bwysau. Mae dros 80 y cant o'r hosbisau sydd ag unedau cleifion mewnol yn credu bod pwysau costau byw yn debygol iawn o arwain at sefyllfa lle na fydd un neu fwy o welyau cleifion mewnol ar gael dros dro neu’n barhaol.
Fodd bynnag, caiff y rhan fwyaf o'u gofal ei ddarparu yn y gymuned drwy eu hymdrechion elusennol eu hunain i godi arian, gan leihau'n sylweddol nifer y derbyniadau i'r ysbyty a galluogi cleifion i aros gartref. Fodd bynnag, mae costau staff ac ynni cynyddol, pwysau'r gweithlu a galw cynyddol am ofal cymhleth yn fygythiad difrifol i allu hosbisau Cymru i barhau i wneud hyn ac i fod yn bartneriaid allweddol wrth helpu i drawsnewid gwasanaethau gofal lliniarol ar gyfer y dyfodol. Mae codiadau cyflog y GIG dros y ddwy flynedd ddiwethaf wedi arwain at gynnydd o oddeutu £5.4 miliwn i gyfanswm costau staffio hosbisau. Mae hosbisau oedolion a phlant yng Nghymru wedi ymrwymo i dalu cyflogau teg a chystadleuol i'w staff gwych, ond ni allant ddal i fyny â chodiadau cyflog y GIG na chwyddiant sylweddol ym mhob rhan o'u darpariaeth.
Yn y grŵp trawsbleidiol, disgrifiodd hosbisau plant Tŷ Hafan a Thŷ Gobaith yr heriau difrifol y maent yn eu hwynebu wrth ddarparu gwasanaethau i ddiwallu anghenion lleol ar draws ardaloedd helaeth o Gymru, lle mae hosbisau, yn aml, yn unig ffynhonnell o gymorth i blant a’u teuluoedd. Mae costau teithio'n parhau i fod yn broblem wirioneddol i deuluoedd ynghyd â chymorth y tu allan i oriau a gwaith partneriaeth gyda thimau nyrsio plant cymunedol sydd dan bwysau cynyddol.
Disgrifiodd Hosbis Dewi Sant yn Llandudno sut roedd Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yn torri eu cyllid ar adeg pan fo'r bwrdd iechyd wedi cael gwared â'i welyau gofal lliniarol arbenigol ei hun. Ar hyn o bryd, mae'r hosbis yn darparu tri chwarter ei gwasanaethau drwy ei hymdrechion elusennol ei hun i godi arian. Dywedant y dylai'r adolygiad cyllid fynd i'r afael â'r pwysau uniongyrchol hyn a loteri cod post cyllido hosbisau yng Nghymru, ochr yn ochr ag adeiladu model mwy cynaliadwy ar gyfer y dyfodol.
Mae hosbisau, fel y clywsom, yn darparu arbenigedd, arloesedd a gallu i wella gofal sy’n canolbwyntio ar yr unigolyn, mynd i’r afael â mynediad teg, gwella cynlluniau gofal ymlaen llaw ac at y dyfodol, a datblygu mesurau profiad a chanlyniadau cenedlaethol. Golyga toriadau i’w gwasanaethau fod gallu partneriaethau hosbis i weithio gyda Llywodraeth Cymru a byrddau iechyd er mwyn trawsnewid gwasanaethau a mynd i’r afael â’r galw cynyddol am ofal lliniarol a gofal diwedd oes yn crebachu.
Mae hosbisau'n arbed miliynau i GIG Cymru, a gallant eu helpu i arbed miliynau'n rhagor gyda chyllid clyfar a gwasanaethau sydd wedi’u cynllunio a’u darparu ar y cyd. Fel arall, mae’r effaith negyddol ar gleifion a’u teuluoedd, pan fo hosbisau’n gorfod torri gwasanaethau, yn golygu nad yw pobl yng Nghymru sydd wedi cael diagnosis gofal lliniarol yn cael y gofal a’r cymorth sydd eu hangen arnynt i fyw eu bywyd gorau ac i gael marwolaeth dda. Byddai Llywodraeth Cymru yn methu yn eu dyletswydd pe na baent yn gweithio gyda’r sector hosbisau i fynd i’r afael â’r heriau cyllid uniongyrchol ac yn datblygu ateb cyllido cynaliadwy hirdymor. Diolch yn fawr.
As with my colleague Jayne Bryant, I want to pay tribute to St David's hospice in Newport because of the immeasurably good work that they do, which is so important to individuals, their families and the community. They are so well respected and well regarded, for good reason, Dirprwy Lywydd, that it's a great privilege to be able to pay tribute to them in this debate today.
As Jayne said, the care that they provide, end-of-life care, in people's own homes, which, very often, is where people want to spend their last days, in the comfort of their familiar surroundings with their loved ones, is so incredibly important for those individuals and their families, that there is an organisation around that enables that end-of-life in own home to take place. It's the most difficult of times for families, isn't it, when somebody is nearing the end of their life within the family, and having that support around, that expertise, that experience, of those nurses is just incredibly valuable. And, of course, on top of that, there's also the in-hospice care, where that's necessary or preferred.
Given the importance of their services and the value of their services, it's quite incredible, really, to reflect, as others have, on the amount of their funding that they raise themselves, because it's so important to the delivery of healthcare in general, and, indeed, it takes so much pressure off the state that you really would think that more of that funding would come from the state sector. St David's foundation do an incredible job in terms of the amount of money they raise and the efforts they go to. I'm very pleased to run the Newport half marathon every year, which is a St David's foundation event and a major fundraiser for them, and it's coming up in a few weeks' time and I look forward to taking part again. And I know there are some issues around the continuation of that event, which need to be addressed, Dirprwy Lywydd, because it is so important to St David's foundation.
I also want to pay tribute to Tŷ Hafan, because, again, I've been privileged to visit their hospice in Sully on a number of occasions, and I know, again, how important their services are to families. And, as we know, there are ever more complex conditions that young people have in Wales, and demand for their services is growing week on week, months on months. Given all the other challenges that we know about—the cost-of-living crisis, the effect of inflation, pay awards—it's obviously incredibly difficult for them, given increasing demand, but increasing cost pressures, to provide the services, the level of services, the quality of services, that they are so committed to. And it's so heart-rending to visit that hospice and see the hand prints on the walls of the children who have benefited from Tŷ Hafan's work over the years, and their dedicated staff, that I think all of us would know how important it is to just do absolutely everything we can, everything Welsh Government is able to do, to provide the support that they need, going into the future and facing these challenges. Because it's about the individual children, isn't it? It's about the families. It's about the communities.
Fel fy nghyd-Aelod, Jayne Bryant, hoffwn innau dalu teyrnged i hosbis Dewi Sant yng Nghasnewydd oherwydd y gwaith hynod o dda a wnânt, sydd mor bwysig i unigolion, eu teuluoedd a’r gymuned. Maent mor werthfawr ac uchel eu parch, a hynny am reswm da, Ddirprwy Lywydd, ac mae'n fraint gallu talu teyrnged iddynt yn y ddadl hon heddiw.
Fel y dywedodd Jayne, mae’r gofal y maent yn ei ddarparu, gofal diwedd oes, yng nghartrefi pobl, sef, yn aml iawn, lle mae pobl yn dymuno treulio eu dyddiau olaf, yng nghysur amgylchedd cyfarwydd gyda’u hanwyliaid, mor hynod o bwysig i’r unigolion hynny a’u teuluoedd, a bod sefydliad ar gael sy’n gwneud y math hwnnw o ofal diwedd oes yn bosibl yn eu cartref eu hunain. Dyma'r adeg anoddaf i deuluoedd, onid e, pan fo rhywun yn y teulu'n agosáu at ddiwedd eu hoes, ac mae cael y cymorth hwnnw wrth law, yr arbenigedd hwnnw, y profiad hwnnw, y nyrsys hynny, yn hynod werthfawr. Ac wrth gwrs, yn ychwanegol at hynny, mae gofal mewnol hosbisau ar gael hefyd, lle mae hynny'n angenrheidiol neu pan fydd cleifion yn dymuno hynny.
O ystyried pwysigrwydd eu gwasanaethau a gwerth eu gwasanaethau, mae'n eithaf anhygoel meddwl, fel y mae eraill wedi'i wneud, faint o arian y maent yn ei godi eu hunain, gan ei fod mor bwysig i ddarpariaeth gofal iechyd yn gyffredinol, ac yn wir, mae’n mynd â chymaint o bwysau oddi ar y wladwriaeth, byddech yn credu y byddai mwy o’r cyllid hwnnw’n dod o sector y wladwriaeth. Mae sefydliad Dewi Sant yn gwneud gwaith anhygoel o ran faint o arian y maent yn ei godi a'r ymdrechion a wnânt. Rwy’n falch iawn o redeg hanner marathon Casnewydd bob blwyddyn, sy’n un o ddigwyddiadau sefydliad Dewi Sant ac sy'n codi llawer iawn o arian iddynt, a bydd yn cael ei gynnal ymhen ychydig wythnosau, ac edrychaf ymlaen at gymryd rhan eto. A gwn fod rhai problemau'n ymwneud â pharhad y digwyddiad hwnnw, ac mae angen mynd i'r afael â nhw, Ddirprwy Lywydd, am ei fod mor bwysig i sefydliad Dewi Sant.
Hoffwn dalu teyrnged hefyd i Dŷ Hafan, oherwydd, unwaith eto, rwyf wedi cael y fraint o ymweld â’u hosbis yn Sili ar sawl achlysur, ac unwaith eto, rwy'n gwybod pa mor bwysig yw eu gwasanaethau i deuluoedd. Ac fel y gwyddom, mae cyflyrau mwy a mwy cymhleth gan bobl ifanc yng Nghymru, ac mae'r galw am eu gwasanaethau'n tyfu o un wythnos i'r llall, o un mis i'r llall. O ystyried yr holl heriau eraill y gwyddom amdanynt—yr argyfwng costau byw, effaith chwyddiant, dyfarniadau cyflog—mae'n amlwg yn hynod o anodd iddynt, o ystyried y galw cynyddol, ond y pwysau cynyddol o ran costau, i ddarparu'r gwasanaethau, lefel y gwasanaethau, ansawdd y gwasanaethau, y maent mor ymrwymedig iddynt. Ac mae mor dorcalonnus ymweld â’r hosbis honno a gweld, ar y waliau, olion dwylo'r plant sydd wedi elwa o waith Tŷ Hafan dros y blynyddoedd, a’u staff ymroddedig, fel y credaf y byddai pob un ohonom yn gwybod pa mor bwysig yw hi i wneud popeth a allwn, popeth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud, i ddarparu'r cymorth sydd ei angen arnynt, wrth iddynt symud ymlaen ac wynebu'r heriau hyn. Oherwydd mae hyn yn ymwneud â'r plant fel unigolion, onid yw? Mae'n ymwneud â'r teuluoedd. Mae'n ymwneud â'r cymunedau.
Galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Eluned Morgan.
I call on the Minister for Health and Social Services, Eluned Morgan.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. I'd like to thank Mabon ap Gwynfor for bringing this important issue to the Chamber, and I recognise his personal commitment to this particular agenda, and I'd like to thank everyone else who's contributed today.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i Mabon ap Gwynfor am gyflwyno’r mater pwysig hwn yn y Siambr, ac rwy’n cydnabod ei ymrwymiad personol i’r agenda benodol hon, a hoffwn ddiolch i bawb arall sydd wedi cyfrannu heddiw.
I think we can all agree that charitable hospices play an absolutely essential role in providing high-quality end-of-life care and support. One of the most difficult times in anybody's life is when you lose a loved one, and to have that kind of expertise in terms of support around you, when you're going through that, is absolutely invaluable. So, it does make a huge difference, not just to the person who's in that end-of-life area, but also, obviously, to the families. And I think we've got to recognise the massive contribution that hospices make to the NHS in Wales. They certainly help to reduce admissions through supporting people to die in their own homes. The numbers were absolutely staggering that I was given the other day on that visit to St David's hospice. And the point is that most people would like to die at home, and that's so much of what they do. We sometimes miss that, actually, the vast, vast majority of their work happens within people's homes.
Now, I know hospices are facing increasing challenges, and that, like everyone else, they're trying to manage these increases in energy and running costs. I've met with Hospices Cymru, the organisation that represents hospices across Wales, and individual hospices to discuss their concerns. And it was really a huge privilege to be invited by Jayne to visit St David's hospice in Newport, and thank you for that invitation. I certainly learnt a lot. It's an incredible building, and the atmosphere was just pitched absolutely right in terms of the kind of quality of care that they're trying to give. I've also visited Nightingale House Hospice and Tŷ Hafan, just to see for myself the first-hand challenges that they're facing. And I'd like to wish John good luck in his half marathon, in raising those funds, which I know he does on annual basis.
They have informed me that 90 per cent of hospices are budgeting for a deficit in 2023-24, and they're drawing on reserves to meet that shortfall. I absolutely recognise that this is a difficult situation for hospices to be facing. As Members are aware, we are in a difficult situation financially, and this comes at a time when we're also trying to recover from the impact of the pandemic, and to get to grips with the fact that we do have an ageing population. Some of the figures that we were told about by Mabon, in terms of the increase that we're likely to see in this space, is something that we have to take seriously.
We have committed to working with the hospice sector to address these issues, and to investigate what else we could do to help support hospices. You'll be aware that, in 2021, we made a programme for government commitment to maintain a focus on end-of-life care, and to review hospice funding. In October 2022, we published the quality statement on end-of-life care and palliative care, and despite the challenging circumstances we continue to uphold these key Government commitments. So, we've delivered on the initial phase of the hospice funding review, and we did provide an additional £2.2 million for hospices on a recurrent basis from April 2022.
Now, in response to the second phase of the review, funding is being made available to increase the capacity of district nursing and community clinical nurse specialists, some specifically focused on end-of-life care as part of that Further Faster programme; it was good to speak to the hospice about that. The palliative and end-of-life care programme team is now working to deliver the third and final phase of the funding review. That work is being carried out in collaboration with the voluntary hospice sector to understand and to interpret the differences, the inequities and the risks to current funding and commissioning arrangements.
This phase will include consideration of many of the pressing issues that hospices are facing, including those inflationary uplifts to current funding streams, the service level agreements and improving equity for hospice funding, and an appreciation of the workforce challenges, and the impact that an ageing population has on end-of-life care, both in the medium and longer term, is also being considered to enable more effective planning for future needs.
Credaf y gall pob un ohonom gytuno bod hosbisau elusennol yn cyflawni rôl gwbl hanfodol yn darparu gofal a chymorth diwedd oes o ansawdd uchel. Un o'r cyfnodau anoddaf ym mywyd unrhyw un yw pan fyddwch yn colli un o'ch anwyliaid, ac mae cael y math hwnnw o arbenigedd yn y cymorth o'ch cwmpas, pan fyddwch yn mynd drwy hynny, yn gwbl amhrisiadwy. Felly, mae'n gwneud gwahaniaeth enfawr, nid yn unig i'r unigolyn ar ddiwedd eu hoes, ond hefyd i'r teuluoedd wrth gwrs. Ac rwy'n credu bod yn rhaid inni gydnabod cyfraniad enfawr hosbisau i'r GIG yng Nghymru. Maent yn sicr yn helpu i leihau derbyniadau drwy gefnogi pobl i farw yn eu cartrefi eu hunain. Roedd y ffigurau a roddwyd i mi y diwrnod o’r blaen ar yr ymweliad â hosbis Dewi Sant yn gwbl syfrdanol. A'r pwynt yw y byddai'n well gan y rhan fwyaf o bobl farw gartref, a dyna ran helaeth o'r hyn a wnânt. Rydym weithiau’n anghofio, mewn gwirionedd, fod y rhan fwyaf o’u gwaith yn digwydd yng nghartrefi pobl.
Nawr, gwn fod hosbisau'n wynebu heriau cynyddol, a'u bod, fel pawb arall, yn ceisio ymdopi â'r cynnydd hwn mewn costau ynni a chostau gweithredu. Rwyf wedi cyfarfod â Hosbisau Cymru, y sefydliad sy’n cynrychioli hosbisau ledled Cymru, a hosbisau unigol i drafod eu pryderon. Ac roedd yn fraint fawr cael gwahoddiad gan Jayne i ymweld â hosbis Dewi Sant yng Nghasnewydd, a diolch am y gwahoddiad hwnnw. Dysgais lawer, yn sicr. Mae'n adeilad anhygoel, ac roedd yr awyrgylch yn hollol addas ar gyfer y math o ofal o ansawdd y maent yn ceisio'i ddarparu. Rwyf hefyd wedi ymweld â Hospis Tŷ'r Eos a Thŷ Hafan, i weld drosof fy hun yr heriau uniongyrchol y maent yn eu hwynebu. A hoffwn ddymuno pob lwc i John gyda'i hanner marathon, wrth godi'r arian hwnnw, rhywbeth y gwn ei fod yn ei wneud yn flynyddol.
Maent wedi rhoi gwybod i mi fod 90 y cant o hosbisau yn cyllidebu ar gyfer ddiffyg yn 2023-24, ac maent yn defnyddio cronfeydd wrth gefn i dalu am y diffyg hwnnw. Rwy’n llwyr gydnabod bod hon yn sefyllfa anodd i hosbisau ei hwynebu. Fel y gŵyr yr Aelodau, rydym mewn sefyllfa ariannol anodd, a daw hyn ar adeg pan ydym hefyd yn ceisio adfer wedi effaith y pandemig, a mynd i’r afael â’r ffaith bod gennym boblogaeth sy’n heneiddio. Mae rhai o'r ffigurau y dywedodd Mabon wrthym amdanynt, a'r cynnydd rydym yn debygol o'i weld, yn rhywbeth y mae'n rhaid inni fod o ddifrif yn ei gylch.
Rydym wedi ymrwymo i weithio gyda’r sector hosbisau i fynd i’r afael â’r materion hyn, ac i archwilio beth arall y gallem ei wneud i helpu i gefnogi hosbisau. Fe fyddwch yn ymwybodol ein bod, yn 2021, wedi gwneud ymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu i gadw ffocws ar ofal diwedd oes, ac i gynnal adolygiad o gyllid hosbisau. Ym mis Hydref 2022, fe wnaethom gyhoeddi'r datganiad ansawdd ar ofal lliniarol a gofal diwedd oes, ac er gwaethaf yr amgylchiadau heriol, rydym yn parhau i gynnal yr ymrwymiadau allweddol hyn gan y Llywodraeth. Felly, rydym wedi cyflawni cam cychwynnol yr adolygiad o gyllid hosbisau, ac fe wnaethom ddarparu £2.2 miliwn ychwanegol ar gyfer hosbisau ar sail reolaidd o fis Ebrill 2022.
Nawr, mewn ymateb i ail gam yr adolygiad, mae cyllid yn cael ei ddarparu i gynyddu capasiti nyrsys ardal a nyrsys clinigol cymunedol arbenigol, gyda rhai'n canolbwyntio'n benodol ar ofal diwedd oes fel rhan o raglen Ymhellach, Yn Gyflymach; roedd yn dda trafod hynny gyda’r hosbis. Mae tîm y rhaglen gofal lliniarol a gofal diwedd oes bellach yn gweithio ar gyflawni trydydd cam a cham olaf yr adolygiad cyllid. Mae’r gwaith hwnnw’n cael ei gyflawni ar y cyd â’r sector hosbisau gwirfoddol i ddeall ac i ddehongli’r gwahaniaethau, yr annhegwch a’r risgiau i’r trefniadau cyllido a chomisiynu presennol.
Bydd y cam hwn yn cynnwys ystyried llawer o’r materion dybryd y mae hosbisau’n eu hwynebu, gan gynnwys y cynnydd chwyddiant i ffrydiau cyllido presennol, y cytundebau lefel gwasanaeth a gwella tegwch mewn perthynas â chyllid hosbisau, a gwerthfawrogiad o heriau’r gweithlu, ac mae’r effaith y mae poblogaeth sy'n heneiddio'n ei chael ar ofal diwedd oes, yn y tymor canolig ac yn fwy hirdymor, hefyd dan ystyriaeth er mwyn galluogi cynllunio mwy effeithiol ar gyfer anghenion y dyfodol.
Mae disgwyl i fersiwn derfynol adroddiad interim cam 3 ddarparu argymhellion ar gyfer y tymor byr i’r tymor canolig, a dwi’n disgwyl gweld y rhain yn hwyrach y mis yma. Bydd rhai ar gyfer y tymor hir hefyd yn cael eu cwblhau yn nes ymlaen yn y flwyddyn. Byddwn ni’n cymryd ein hamser ni i’w hystyried nhw yn llawn, ond dwi eisiau i chi fod yn ymwybodol fy mod i’n cymryd y mater hwn yn ddifrifol. Dwi’n deall pa mor ddifrifol yw’r sefyllfa iddyn nhw, mewn cyfnod, wrth gwrs, sy’n arbennig o heriol yn ariannol. Mae’n bwysig i ni ystyried hefyd a yw’r ymyrraeth glinigol rŷn ni’n ei gwneud yn gwneud digon o wahaniaeth ac o werth. Felly, mae’n rhaid i ni ystyried y rhain ar draws yr NHS.
O ran galwadau penodol ar Lywodraeth Cymru yn adran 2 y cynnig, dwi’n cytuno yn llwyr â phwynt (a), bod gweithio gyda’r sector, ochr yn ochr â’r sector, yn hollol bwysig ac yn hanfodol. Dwi wedi sôn cyn hyn fod tîm y rhaglen gofal lliniarol a gofal diwedd oes wedi dechrau rhoi hyn ar waith yn barod, ac maen nhw’n edrych ar y materion penodol hyn o ran cyllid a’r heriau y mae’r sector yn eu profi. Maen nhw hefyd yn ystyried y gwaith cynllunio ar gyfer y tymor hirach. Mae tîm y rhaglen hefyd yn ystyried a ydy’n bosibl datblygu fframwaith comisiynu cenedlaethol ar gyfer hosbisau. Byddai'r fframwaith hwn yn chwilio am ateb cyllid cynaliadwy ar gyfer y tymor hir mewn perthynas â’r bartneriaeth gyda’r sector hosbisau, a byddai hefyd yn rhoi manyleb gwasanaethau cenedlaethol ar waith ar gyfer gofal lliniarol a gofal diwedd oes. Mae ymateb i heriau’r gweithlu hefyd yn flaenoriaeth i dîm y rhaglen, ac mae’n gam gweithredu allweddol yn y datganiad ansawdd.
We expect the final version of the interim phase 3 report to provide recommendations for the short to medium-term, and I expect to see these later this month. Those for the long term will also be completed later this year. We will take our time to consider them fully, but I do want you to be aware that I am taking this issue seriously. I do understand how serious the situation is, in a period that is particularly challenging financially. It’s also important that we consider whether the clinical intervention that we're making is making a sufficient difference and is of value. So, we need to consider this across the NHS.
In terms of the specific demands on the Welsh Government in section 2 of the motion, I fully agree with point (a), that working alongside the sector is crucially important. I have mentioned previously that the palliative and end-of-life care programme team have started to implement this already, and they are looking at the specific issues in terms of funding and the challenges faced by the sector. They’re also considering the planning work for the longer term. The programme team is also considering whether it is possible to develop a national commissioning framework for hospices. Such a framework would seek a sustainable financial solution for the longer term regarding the partnership with the hospice sector, and it would also provide a national service specification for palliative and end-of-life care. Responding to workforce challenges is also a priority for the programme team, and it is a crucial part of the quality statement.
I know that there has been a question around whether the additional funding that health boards have received for hospices will actually be honoured, and I've got to tell you that that funding has been ring-fenced for hospices, and the narrative in the NHS co-allocation letter confirms this, and a follow-up letter from the deputy chief medical officer is going to be issued and copied to hospices. So, I hope that gives them a degree of confidence that what we said should go to hospices actually does get to them on the front line.
Gwn fod cwestiwn wedi bod ynglŷn ag a fydd y cyllid ychwanegol y mae byrddau iechyd wedi’i gael ar gyfer hosbisau yn cael ei wireddu mewn gwirionedd, ac mae’n rhaid imi ddweud wrthych fod y cyllid hwnnw wedi’i neilltuo ar gyfer hosbisau, ac mae’r naratif yn llythyr cyd-ddyrannu'r GIG yn cadarnhau hyn, ac mae llythyr dilynol gan y dirprwy brif swyddog meddygol yn mynd i gael ei anfon a'i gopïo i hosbisau. Felly, rwy'n gobeithio y bydd hynny’n rhoi rhywfaint o hyder iddynt fod yr hyn y dywedasom y dylai fynd i hosbisau yn eu cyrraedd ar y rheng flaen.
Yn olaf, ac o ran pwynt (c), dwi wedi derbyn yn barod bod angen mwy o amser er mwyn darparu amcangyfrifon mwy cywir o’r niferoedd dan sylw, ac er mwyn casglu tystiolaeth ehangach ar gyfer adroddiad cam 3 terfynol.
So, diolch unwaith eto i Blaid Cymru am godi’r mater pwysig yma. Dwi am eich sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn dal i fod wedi ymrwymo i ddarparu gofal lliniarol a gofal diwedd oes o ansawdd uchel ar draws Cymru. Diolch yn fawr.
Finally, and in terms of point (c), I’ve already accepted that more time is needed in order to provide more accurate estimates of the numbers in play here, and to gather further evidence for the final phase 3 report.
So, thank you once again to Plaid Cymru for raising this important issue. I want to assure you that the Welsh Government is still committed to providing palliative and end-of-life care of high quality across Wales. Thank you.
Galwaf ar Mabon ap Gwynfor i ymateb i'r ddadl.
I call on Mabon ap Gwynfor to reply to the debate.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Well, this is fundamentally about fair funding for our hospices, and not necessarily always new money, albeit that is also an important factor where they are looking for an uplift, and for security, and hearing of that ring-fenced fund security will hopefully alleviate some of the concerns. But it’s also about ensuring that they receive the money that they have effectively been promised previously. Successive health Ministers have instructed health boards to ensure that hospices receive the equivalent uplifts in relation to 'Agenda for Change' and inflation over the last six year, but there are examples, such as in Betsi Cadwaladr in my own area, where these instructions have been ignored. I hope that the Minister will take this up, and if the Minister wishes, I’ll write to her directly on this point.
The fundamental point remains that hospices provide services that the health boards would otherwise have to provide, but we’re seeing the closure of specialist palliative care beds in hospitals now. Health boards have, over the years, closed specialist palliative care beds in acute and community hospitals, and then transferred that responsibility over to hospices. Ysbyty Eryri in Caernarfon is a case in point. Yet, even though the health boards have closed these beds, the funding doesn’t follow, so charitable hospices are having to raise funds from their communities to replace the services that have been cut and should actually be the responsibility of the health board. Is it right that our health boards are cutting back on their provisions with the expectation that hospices pick up the slack, yet they don't receive the proper funding for it? So, I hope that the Minister will take that up and put pressure on the health boards in order to honour the payments that they have to do.
Furthermore, successive investments and emergency funding arrangements have been put in place to support health boards in times of rising costs, but this has been denied to hospices, thus increasing the burden and pushing the sector into what I described earlier as an existential crisis. And this while hospices continue to offer front-line core services that health boards can't or choose not to provide.
We also have poor or non-existent commissioning arrangements. Health boards have very poor arrangements with the hospices, which means that funding models are outdated and exploitative, and there is little wish to change them. But, listening to the Minister's response now, the Minister mentioned that she will be looking at the service level agreements, so hopefully that will answer that concern. But, as Jayne Bryant said, a palliative care bed costs somewhere between £600 and £1,300 for some health boards, yet the funding that hospices receive from the health board is around a £150 a night, which is far from sufficient to maintain the service—which is a five-star service—provided by our hospices.
I note that both Jayne Bryant and John Griffiths talked about St. David's and the fantastic service in St. David's in Newport. It came as a shock to me, hearing the statistics there, that the number of people that they deal with is greater than the acute hospitals in the region combined, which goes to show the value of the St. David's hospice in Newport and every other hospice in Wales, the same. But I'll extend the same invitation to the Minister: if the Minister wishes to join me on a visit to St David's in north Wales, that would be welcomed by St. David's, to see the work carried out up there too.
Finally, on the issue around these independent charities and the communities that they serve being exploited, and going back to that point, why should specialist end-of-life care in comfortable surroundings depend on how many second-hand clothes or how many people run a specific race, and how much funding that they can raise locally? Why should they be dependent on that? That's not a model that can be justified in modern society.
Finally, the Minister did talk about the phase 3. Now, we understand that we expect something this month. That gives six days, I think, so can we expect to see something next week? I would appreciate some clarity on that.
So, just to finish off my contribution, the call today is to find a proper funding model that ensures fair pay for staff, ensures a sustainable long-term funding model, and if that can't be delivered through the current review, then extend that review as we've heard—grateful to the Minister for that—to find a credible agreement. That's why we've got this motion before us and I would appreciate everybody's support this evening. Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd.
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Wel, mae hyn yn ymwneud yn ei hanfod â chyllid teg ar gyfer ein hosbisau, ac nid o reidrwydd arian newydd bob amser, er bod hynny hefyd yn ffactor pwysig lle maent yn chwilio am gynnydd, ac am sicrwydd, a gobeithio y bydd clywed am y sicrwydd o arian wedi'i glustnodi yn lleddfu rhywfaint o'r pryderon hynny. Ond mae'n ymwneud hefyd i bob pwrpas â sicrhau eu bod yn cael yr arian a addawyd iddynt yn flaenorol. Mae Gweinidogion iechyd olynol wedi cyfarwyddo byrddau iechyd i sicrhau bod hosbisau’n cael y codiadau cyfatebol mewn perthynas â’r ‘Agenda ar gyfer Newid’ a chwyddiant dros y chwe blynedd diwethaf, ond ceir enghreifftiau, megis yn Betsi Cadwaladr yn fy ardal i, lle mae’r cyfarwyddiadau hyn wedi cael eu hanwybyddu. Rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn mynd i'r afael â hyn, ac os hoffai, gallaf ysgrifennu ati’n uniongyrchol ar y pwynt hwn.
Erys y pwynt sylfaenol fod hosbisau’n darparu gwasanaethau y byddai’n rhaid i’r byrddau iechyd eu darparu fel arall, ond rydym yn gweld gwelyau gofal lliniarol arbenigol yn cau mewn ysbytai nawr. Dros y blynyddoedd, mae byrddau iechyd wedi cau gwelyau gofal lliniarol arbenigol mewn ysbytai acíwt a chymunedol, ac wedi trosglwyddo’r cyfrifoldeb hwnnw i hosbisau. Mae Ysbyty Eryri yng Nghaernarfon yn enghraifft o hyn. Ac eto, er bod y byrddau iechyd wedi cau'r gwelyau hyn, nid yw’r cyllid yn dilyn, felly mae hosbisau elusennol yn gorfod codi arian yn eu cymunedau i gynnig gwasanaethau yn lle'r rhai sydd wedi’u torri ac a ddylai fod yn gyfrifoldeb i'r bwrdd iechyd. A yw’n iawn fod ein byrddau iechyd yn torri eu darpariaethau gyda’r disgwyliad y bydd hosbisau’n ysgwyddo'r baich, er nad ydynt yn cael cyllid priodol i wneud hynny? Felly, rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn mynd i'r afael â hynny ac yn rhoi pwysau ar y byrddau iechyd i wneud y taliadau y mae’n rhaid iddynt eu gwneud.
Yn ychwanegol at hynny, mae buddsoddiadau olynol a threfniadau ariannu brys wedi’u rhoi ar waith i gefnogi byrddau iechyd mewn cyfnodau o gostau cynyddol, ond caiff hosbisau eu hamddifadu o hynny, gan gynyddu’r baich a gwthio’r sector i’r hyn a ddisgrifiais yn gynharach fel argyfwng dirfodol. A hyn oll tra bo hosbisau’n parhau i gynnig gwasanaethau craidd rheng flaen na all byrddau iechyd eu darparu neu y maent yn dewis peidio â’u darparu.
Hefyd, mae'r trefniadau comisiynu sydd gennym yn wael neu'n absennol. Mae gan fyrddau iechyd drefniadau gwael iawn gyda’r hosbisau, sy’n golygu bod modelau ariannu wedi dyddio ac yn ecsbloetiol, ac nid oes fawr o awydd i’w newid. Ond wrth wrando ar ymateb y Gweinidog nawr, soniodd y Gweinidog y bydd yn edrych ar y cytundebau lefel gwasanaeth, felly gobeithio y bydd hynny’n ateb y pryder hwnnw. Ond fel y dywedodd Jayne Bryant, mae gwely gofal lliniarol yn costio rhwng £600 a £1,300 i rai byrddau iechyd, ac eto mae’r cyllid y mae hosbisau’n ei gael gan y bwrdd iechyd oddeutu £150 y noson, sydd ymhell o fod yn ddigon i gynnal y gwasanaeth—sy’n wasanaeth pum seren—a ddarperir gan ein hosbisau.
Nodaf fod Jayne Bryant a John Griffiths ill dau wedi sôn am hosbis Dewi Sant a’r gwasanaeth gwych yn hosbis Dewi Sant yng Nghasnewydd. Cefais fy synnu, wrth glywed yr ystadegau, fod nifer y bobl y maent yn ymdrin â nhw yn fwy na holl ysbytai acíwt y rhanbarth gyda’i gilydd, sy’n dangos gwerth hosbis Dewi Sant yng Nghasnewydd a phob hosbis arall yng Nghymru fel ei gilydd. Ond rwy'n rhoi'r un gwahoddiad i'r Gweinidog: os hoffai'r Gweinidog ymuno â mi i ymweld â hosbis Dewi Sant yng ngogledd Cymru i weld y gwaith sy'n digwydd yno hefyd, byddai hynny'n cael ei groesawu gan hosbis Dewi Sant.
Yn olaf, ar fater ecsbloetio'r elusennau annibynnol hyn a’r cymunedau y maent yn eu gwasanaethu, a chan ddychwelyd at y pwynt hwnnw, pam y dylai gofal diwedd oes arbenigol mewn amgylchedd cyfforddus ddibynnu ar faint o ddillad ail law neu faint o bobl sy’n rhedeg ras benodol, a faint o gyllid y gallant ei godi'n lleol? Pam y dylent fod yn ddibynnol ar hynny? Nid yw'n fodel y gellir ei gyfiawnhau yn y gymdeithas fodern.
Yn olaf, soniodd y Gweinidog am gam 3. Nawr, rydym yn deall ein bod yn disgwyl rhywbeth y mis hwn. Mae hynny’n rhoi chwe diwrnod, rwy’n credu, felly a allwn ddisgwyl gweld rhywbeth yr wythnos nesaf? Buaswn yn gwerthfawrogi rhywfaint o eglurder ar hynny.
Felly, i gloi fy nghyfraniad, yr alwad heddiw yw dod o hyd i fodel ariannu addas sy'n sicrhau cyflog teg i staff, yn sicrhau model ariannu cynaliadwy hirdymor, ac os na ellir cyflawni hynny drwy'r adolygiad presennol, yna i ymestyn yr adolygiad hwnnw, fel y clywsom—diolch i’r Gweinidog am hynny—i ddod o hyd i gytundeb credadwy. Dyna pam fod y cynnig hwn ger ein bron, a buaswn yn gwerthfawrogi cefnogaeth pawb heno. Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly gohiriaf y bleidlais ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] There is objection. Therefore I defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Mae eitem 7 wedi'i gohirio tan 31 Ionawr.
Item 7 has been postponed until 31 January.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1 a 3 yn enw Lesley Griffiths, a gwelliant 2 yn enw Peredur Owen Griffiths. Os derbynnir gwelliant 2, caiff gwelliant 3 ei ddad-ddethol.
The following amendments have been selected: amendments 1 and 3 in the name of Lesley Griffiths, and amendment 2 in the name of Peredur Owen Griffiths. If amendment 2 is agreed, amendment 3 will be deselected.
Felly, eitem 8, dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar ariannu llywodraeth leol. Galwaf ar Sam Rowlands i wneud y cynnig.
So, we'll move on to item 8, which is the Welsh Conservatives' debate on local government funding. I call on Sam Rowlands to move the motion.
Cynnig NDM8459 Darren Millar
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cydnabod y rôl hanfodol y mae cynghorau'n ei chwarae wrth ddarparu gwasanaethau cyhoeddus ledled Cymru a'r heriau cyllido y maent yn eu hwynebu.
2. Yn cydnabod bod Llywodraeth Cymru yn derbyn y lefelau uchaf erioed o gyllid gan Lywodraeth y DU.
3. Yn nodi bod gan gynghorau dros £2.75 biliwn mewn cronfeydd wrth gefn y gellir eu defnyddio.
4. Yn gresynu bod cynghorau'n ymgynghori ar godiadau o hyd at 25 y cant i’r dreth gyngor ar gyfer blwyddyn ariannol 2024-2025.
5. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) comisiynu adolygiad annibynnol o fformiwla cyllido llywodraeth leol Cymru;
b) gweithio gydag awdurdodau lleol i ddefnyddio eu cronfeydd wrth gefn y gellir eu defnyddio i gadw'r dreth gyngor mor isel â phosibl; ac
c) ei gwneud yn ofynnol i unrhyw awdurdod lleol sy'n cynnig codiad o dros 5 y cant i’r dreth gyngor gynnal refferendwm lleol a chael pleidlais o blaid cyn gweithredu'r cynnydd arfaethedig.
Motion NDM8459 Darren Millar
To propose that the Senedd:
1. Recognises the vital role that councils play in delivering public services across Wales and the funding challenges they face.
2. Acknowledges that the Welsh Government is receiving record levels of funding from the UK Government.
3. Notes that councils have over £2.75 billion in useable reserves.
4. Regrets that councils are consulting on council tax rises of up to 25 per cent for the 2024-2025 financial year.
5. Calls on the Welsh Government to:
a) commission an independent review of the Welsh local government funding formula;
b) work with local authorities to use their useable reserves to keep council tax as low as possible; and
c) require any local authority proposing a council tax rise of over 5 per cent to hold a local referendum and obtain a yes vote before implementing the proposed rise.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I'm very pleased to be opening this debate this evening on local governmental funding, and I move the Welsh Conservative motion tabled in the name of my colleague Darren Millar.
There is no getting away from the fact that this is a difficult time for public finances. We've got the accumulation of impact of global issues continuing to ripple, increasing the costs of goods, raw materials, delivering services and much else besides. Inflation has been a huge challenge. Thankfully, we are seeing this change. It is coming down, having been halved thanks to the actions of our Prime Minister, Rishi Sunak, but there is still more to be done.
And this context is important to understand, because this context has an impact on our councils here in Wales. But we must always remember that local government funding is controlled by the Labour Welsh Government. They have, of course, benefited this year from record levels of funding from a UK Conservative Government. How they then manage that money is entirely up to them. Unfortunately for local councils, Welsh Labour continue to use a local government funding formula that is fundamentally unfair.
We see councils in north Wales and rural areas punished, creating a winners and losers system. As one example from my own region in the last financial year, Denbighshire council received £256 per head more than its neighbouring Conwy, which has very, very similar geography, demographics and local economy. It’s created a £20 million funding gap between the two local authorities—15 per cent higher in one than the other. It’s very, very hard to see why such a discrepancy is in place. The funding formula needs wholesale reform.
It's a fact that—[Interruption.] Is this an intervention?
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy’n falch iawn o agor y ddadl hon heno ar ariannu llywodraeth leol, ac rwy'n gwneud cynnig y Ceidwadwyr Cymreig, a gyflwynwyd yn enw fy nghyd-Aelod, Darren Millar.
Nid oes dianc rhag y ffaith bod hwn yn gyfnod anodd i gyllid cyhoeddus. Mae gennym effaith gronnol materion byd-eang yn parhau i gynyddu, gan gynyddu costau nwyddau, deunyddiau crai, darparu gwasanaethau a llawer mwy. Mae chwyddiant wedi bod yn her enfawr. Diolch byth, rydym yn gweld hyn yn newid. Mae’n dod i lawr, ar ôl cael ei haneru diolch i Brif Weinidog y DU, Rishi Sunak, ond mae mwy i’w wneud o hyd.
Ac mae’r cyd-destun hwn yn bwysig i’w ddeall, gan fod y cyd-destun yn cael effaith ar ein cynghorau yma yng Nghymru. Ond mae'n rhaid inni gofio bob amser fod cyllid llywodraeth leol yn cael ei reoli gan Lywodraeth Lafur Cymru. Maent wedi elwa eleni ar y lefelau uchaf erioed o gyllid gan Lywodraeth Geidwadol y DU. Mater iddynt hwy yn llwyr wedyn yw sut maent yn rheoli'r arian hwnnw. Yn anffodus i gynghorau lleol, mae Llafur Cymru yn parhau i ddefnyddio fformiwla ariannu llywodraeth leol sy’n sylfaenol annheg.
Rydym yn gweld cynghorau yng ngogledd Cymru ac ardaloedd gwledig yn cael eu cosbi, gan greu system o enillwyr a chollwyr. Un enghraifft yn fy rhanbarth i yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf yw bod Cyngor Sir Ddinbych wedi cael £256 y pen yn fwy na’r sir gyfagos, Conwy, sir sydd â daearyddiaeth, demograffeg ac economi leol debyg iawn. Mae hynny wedi creu bwlch cyllid o £20 miliwn rhwng y ddau awdurdod lleol—y naill 15 y cant yn uwch na’r llall. Mae'n anodd iawn gweld pam fod gwahaniaeth o'r fath wedi digwydd. Mae angen diwygio'r fformiwla ariannu'n gyfan gwbl.
Mae'n ffaith—[Torri ar draws.] Ai ymyriad yw hwn?
Yes, just on this unfair funding formula. The only way to change it is if you can get all of the local authorities to agree to a different one, because it's something that they do together. So, if you think that it's unfair—and it may be—then what would you do?
Ie, ar y fformiwla ariannu annheg hon. Yr unig ffordd o'i newid yw pe gallech gael pob un o’r awdurdodau lleol i gytuno ar un wahanol, gan fod hyn yn rhywbeth y maent yn ei wneud gyda’i gilydd. Felly, os ydych yn credu ei bod yn annheg—ac efallai'n wir ei bod—beth fyddech chi'n ei wneud?
Wouldn't it be fantastic if the Welsh Government took responsibility and took a lead on this as well, and worked with those local authorities to see how those discrepancies could be worked through?
It’s a fact that, in total, council tax in Wales has increased by over £900 per household, or around 200 per cent, since the Labour Government started here in this Welsh Senedd. There is obviously something wrong, where taxes levied by local authorities are going up by that much—200 per cent—and it’s our ordinary taxpayers left paying the price for it. It’s clear again that wholesale reform, which Jenny Rathbone I’m sure is also keen to see, is needed. We are calling, and continue to call, on the Welsh Government to commission—and this is where they can take the lead—an independent review of the funding formula, to make sure that this disparity in levels of funding ceases to happen.
Remarkably, when some councils are struggling with persistent underfunding, other councils have managed to squirrel away excessive amounts of money held back in reserves. We know that councils in Wales are holding around £2.75 billion in reserves at the moment. I’m half waiting for Mike Hedges to jump in at this point, but it’s completely appropriate for councils to hold on to a level of reserves for a rainy day—for those difficult times. Now, some would say that it is now pouring with rain, and it’s a difficult time, and that those reserves need to be seriously looked at. So, rather than holding on to those reserves for an even rainier day, perhaps they need to be used, looked at, reviewed, to ensure that they are protecting our vulnerable people and essential services, rather than laying the burden even further on taxpayers.
Let’s take, for example, the Labour-run Rhondda Cynon Taf council. It has £270 million in reserves. Now, there’s no denying that some of that money is prudently held there in reserve, and it’s the right thing to do. But we also know that in Rhondda Cynon Taf, the local authority there is doing a review of free school transport and putting council tax up again way above 5 per cent, so it’s hard to justify holding on to £270 million while also having those cuts to local authority services.
So, this slashing of services, combined with hiking taxes, is happening all over Wales. Hard-pressed taxpayers are getting the worst of all worlds, and the Welsh Government refuse to do anything about it. It’s classic Welsh Labour, really. They complain about not having much money, do nothing about it, and then pass the problem on to our councils to hike taxes instead. They are experts in passing the buck and forcing the difficult decisions onto our councils.
As a result, some councils are having to consult now on council tax rises of up to 25 per cent for next year—an eye-watering increase that would land at the door of our hard-working residents. In this context, we on these benches believe that people deserve a greater say over these council tax hikes. We think that it is now time that any local authority proposing a council tax rise of over 5 per cent should be required to hold a local referendum on that tax rise. This would increase accountability for councils up and down Wales that have substantial reserves. It would also increase public involvement with these plans. If rejected, councils would again have to think and look at alternative measures.
In the meantime, we note today that a further £600 million has been announced by the Conservative UK Government to support councils in England. Now, on these benches, we agree with the Welsh Local Government Association, and stand with our councils in Wales, so that any consequentials from that announcement from the UK Government should be passported straight to our councils so that they can reduce any council tax rises and help to deliver the services that our residents need. And, Minister, I'd be grateful to hear whether that's something that you're committing to do today, as well, as a Welsh Government.
So, in short and in conclusion, this Cardiff Government should be doing everything it can to create a fairer, more equitable system for local authorities, instead of the current mess that we're in here today. Diolch yn fawr iawn.
Oni fyddai’n wych pe bai Llywodraeth Cymru yn derbyn y cyfrifoldeb ac yn arwain ar hyn hefyd, ac yn gweithio gyda’r awdurdodau lleol i weld sut y gellid gweithio drwy’r anghysondebau hynny?
Mae'n ffaith bod cyfanswm y dreth gyngor yng Nghymru wedi cynyddu dros £900 y cartref, neu oddeutu 200 y cant, ers i'r Llywodraeth Lafur ddechrau yma yn Senedd Cymru. Yn amlwg, mae rhywbeth o'i le, lle mae trethi a godir gan awdurdodau lleol yn cynyddu cymaint â hynny—200 y cant—a'n trethdalwyr cyffredin sy'n gorfod talu'r pris am hynny. Mae’n amlwg eto fod angen diwygio hyn yn gyfan gwbl, sy'n rhywbeth y mae Jenny Rathbone yn awyddus i’w weld hefyd, rwy'n siŵr. Rydym yn galw, ac yn parhau i alw, ar Lywodraeth Cymru i gomisiynu—a dyma ble gallant arwain—adolygiad annibynnol o’r fformiwla ariannu, i sicrhau nad yw'r gwahaniaeth yn y lefelau cyllido'n parhau.
Yn rhyfeddol, pan fo rhai cynghorau’n cael eu tanariannu'n gyson, mae cynghorau eraill wedi llwyddo i gadw symiau gormodol o arian mewn cronfeydd wrth gefn. Gwyddom fod gan gynghorau yng Nghymru oddeutu £2.75 biliwn mewn cronfeydd wrth gefn ar hyn o bryd. Rwy'n hanner aros i Mike Hedges neidio i mewn ar y pwynt hwn, ond mae'n gwbl briodol i gynghorau gadw lefel o gronfeydd wrth gefn ar gyfer diwrnod glaw gyfer cyfnodau anodd. Nawr, byddai rhai'n dweud ei bod bellach yn arllwys y glaw, a'i bod yn gyfnod anodd iawn, a bod angen edrych o ddifrif ar y cronfeydd wrth gefn hynny. Felly, yn hytrach na dal gafael ar y cronfeydd wrth gefn hynny ar gyfer diwrnod hyd yn oed yn fwy glawog, efallai fod angen eu defnyddio, edrych arnynt, eu hadolygu, i sicrhau eu bod yn diogelu ein pobl agored i niwed a gwasanaethau hanfodol, yn hytrach na rhoi mwy fyth o faich ar drethdalwyr.
Gadewch inni ystyried cyngor Rhondda Cynon Taf er enghraifft, sy'n cael ei redeg gan Lafur. Mae ganddo £270 miliwn mewn cronfeydd wrth gefn. Nawr, ni ellir gwadu bod rhywfaint o'r arian hwnnw'n cael ei gadw'n ddarbodus yno wrth gefn, a dyna'r peth iawn i'w wneud. Ond fe wyddom hefyd fod yr awdurdod lleol yn Rhondda Cynon Taf yn cynnal adolygiad o gludiant am ddim i'r ysgol ac yn codi'r dreth gyngor eto ymhell uwchlaw 5 y cant, felly mae'n anodd cyfiawnhau dal gafael ar £270 miliwn gan wneud y toriadau hynny i wasanaethau awdurdodau lleol ar yr un pryd.
Felly, mae'r toriadau hyn i wasanaethau, ynghyd â'r codiadau treth, yn digwydd ledled Cymru. Mae trethdalwyr sydd dan bwysau'n cael y gwaethaf ym mhob ffordd, ac mae Llywodraeth Cymru'n gwrthod gwneud dim ynglŷn â'r peth. Mae'n gwbl nodweddiadol o Lafur Cymru a dweud y gwir. Maent yn cwyno nad oes ganddynt lawer o arian, yn gwneud dim ynglŷn â'r peth, ac yna'n trosglwyddo'r broblem i'n cynghorau i godi trethi yn lle hynny. Maent yn arbenigwyr ar daflu'r baich a gorfodi'r penderfyniadau anodd ar ein cynghorau.
O ganlyniad, mae rhai cynghorau’n gorfod ymgynghori nawr ar godiadau o hyd at 25 y cant yn y dreth gyngor ar gyfer y flwyddyn nesaf—cynnydd syfrdanol a fyddai’n golygu cost ychwanegol i'n trigolion gweithgar. Yn y cyd-destun hwn, rydym ni ar y meinciau hyn yn credu bod pobl yn haeddu mwy o lais dros y codiadau hyn yn y dreth gyngor. Credwn ei bod bellach yn bryd sicrhau ei bod yn ofynnol i unrhyw awdurdod lleol sy’n cynnig codiad o dros 5 y cant yn y dreth gyngor gynnal refferendwm lleol ar y codiad hwnnw. Byddai hyn yn cynyddu atebolrwydd i gynghorau ledled Cymru sydd â lefelau sylweddol o gronfeydd wrth gefn. Byddai hefyd yn cynyddu cyfranogiad y cyhoedd yn y cynlluniau hyn. Pe baent yn gwrthod y cynnydd, byddai'n rhaid i gynghorau ailfeddwl ac ystyried mesurau eraill.
Yn y cyfamser, nodwn heddiw fod £600 miliwn arall wedi’i gyhoeddi gan Lywodraeth Geidwadol y DU i gefnogi cynghorau yn Lloegr. Nawr, ar y meinciau hyn, rydym yn cytuno â Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, ac yn sefyll gyda’n cynghorau yng Nghymru, y dylid pasbortio unrhyw gyllid canlyniadol o’r cyhoeddiad hwnnw gan Lywodraeth y DU yn syth i’n cynghorau fel y gallant leihau unrhyw godiadau yn y dreth gyngor a helpu i ddarparu'r gwasanaethau sydd eu hangen ar ein trigolion. A Weinidog, buaswn yn falch o glywed a yw hynny'n rhywbeth rydych chi'n ymrwymo i'w wneud heddiw, hefyd, fel Llywodraeth Cymru.
Felly, yn gryno ac i gloi, dylai'r Llywodraeth hon yng Nghaerdydd wneud popeth yn ei gallu i greu system decach, fwy cyfiawn i awdurdodau lleol, yn hytrach na'r llanast presennol rydym ynddo heddiw. Diolch yn fawr iawn.
Rwyf wedi dethol y tri gwelliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 2, caiff gwelliant 3 ei ddad-ddethol. Galwaf ar y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol i gynnig yn ffurfiol welliannau 1 a 3, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths.
I have selected the three amendments to the motion. If amendment 2 is agreed, amendment 3 will be deselected. I call on the Minister for Social Justice to move formally amendments 1 and 3, tabled in the name of Lesley Griffiths.
Gwelliant 1—Lesley Griffiths
Dileu pwyntiau 1 a 2 a rhoi yn eu lle:
Yn cydnabod y rôl hanfodol sydd gan awdurdodau lleol o ran darparu gwasanaethau cyhoeddus ledled Cymru, y cynnydd sylweddol yn y setliad llywodraeth leol dros y ddwy flynedd ddiwethaf, diogelu'r cynnydd o 3.1 y cant ar gyfer 2024-25, a'r heriau cyllido y mae awdurdodau yn eu hwynebu serch hynny.
Yn cydnabod bod cyllideb Llywodraeth Cymru ar gyfer 2024-25 bellach yn werth hyd at £1.3 biliwn yn llai mewn termau real na phan gafodd ei phennu yn 2021.
Amendment 1—Lesley Griffiths
Delete points 1 and 2 and replace with:
Recognises the vital role local authorities play in delivering public services across Wales, the significant increases in the local government settlement over the past 2 years, the protection of the 3.1 per cent increase for 2024-25, and the funding challenges authorities nevertheless face.
Acknowledges that the Welsh Government budget for 2024-25 is now worth up to £1.3 billion less in real terms than when it was set in 2021.
Gwelliant 3—Lesley Griffiths
Dileu pwynt 5 a rhoi yn ei le:
Yn nodi y bydd Llywodraeth Cymru yn:
a) parhau i ddatblygu a chynnal fformiwla ariannu llywodraeth leol Cymru mewn partneriaeth â llywodraeth leol; a
b) parhau i gydnabod pwysigrwydd gwneud penderfyniadau democrataidd lleol ynghylch cyllidebau cynghorau a gwasanaethau cyhoeddus.
Amendment 3—Lesley Griffiths
Delete point 5 and replace with:
Notes that the Welsh Government will:
a) continue to develop and maintain the Welsh local government funding formula in partnership with local government; and
b) continue to recognise the importance of local democratic decision making on council budgets and public services.
Cynigiwyd gwelliannau 1 a 3.
Amendments 1 and 3 moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Galwaf ar Peredur Owen Griffiths i gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn ei enw.
I call on Peredur Owen Griffiths to move amendment 2, tabled in his name.
Gwelliant 2—Peredur Owen Griffiths
Dileu popeth ar ôl pwynt 2 a rhoi yn ei le:
Yn gresynu at:
a) y tanariannu cronig i Gymru gan lywodraethau olynol y DU, sy'n effeithio ar gyllidebau awdurdodau lleol; a
b) amcangyfrifon o fwlch cyllido o £750 miliwn erbyn 2027 a fydd yn ymwreiddio ymhellach amddifadedd ac anghydraddoldeb.
Yn credu bod cyllid llywodraeth leol yng Nghymru ar daflwybr anghynaladwy heb fodel ariannu teg o San Steffan.
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) gofyn yn ffurfiol i Lywodraeth y DU adolygu model cyllido Barnett ar sail anghenion cymdeithasol Cymru i gefnogi pob maes cyllidebol, gan gynnwys cyllid awdurdodau lleol;
b) cyflwyno cynlluniau manwl ar frys a fydd yn rhoi sylfaen gynaliadwy i awdurdodau lleol a'r holl wasanaethau cyhoeddus; ac
c) darparu canllawiau ar sut mae isafswm presennol y Grant Cynnal Refeniw yn ymwneud â setliad llywodraeth leol ar gyfer 2024-25, a datblygu strategaeth i sicrhau y caiff y Grant Cynnal Refeniw ei gymhwyso'n gyson drwy flynyddoedd ariannol dilynol.
Yn galw ar Lywodraeth y DU ar y pryd i weithredu fformiwla ariannu teg bob amser sy'n galluogi Llywodraeth Cymru i ariannu awdurdodau lleol yn ddigonol.
Amendment 2—Peredur Owen Griffiths
Delete all after point 2 and replace with:
Regrets:
a) the chronic underfunding of Wales by successive UK governments which impacts local authority budgets; and
b) estimates of a £750 million funding gap by 2027 which will further entrench deprivation and inequality.
Believes that local government finances in Wales are on an unsustainable trajectory without a fair funding model from Westminster.
Calls on the Welsh Government to:
a) formally request the UK Government to review the Barnett funding model on the basis of Welsh societal needs to support all budget areas, including local authority funding;
b) urgently bring forward detailed plans which will put local authorities and all public services on a sustainable footing; and
c) provide guidance on how the current Revenue Support Grant floor relates to the local government settlement for 2024-25, and develop a strategy to ensure that the Revenue Support Grant is applied consistently through subsequent financial years.
Calls on the UK Government of the day to always implement a fair funding formula which enables the Welsh Government to adequately fund local authorities.
Cynigiwyd gwelliant 2.
Amendment 2 moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Dwi'n symud gwelliant Plaid Cymru yn fy enw i.
Thank you, Dirprwy Lywydd. I move the Plaid Cymru amendment in my name.
Plaid Cymru firmly believes that local government is a cornerstone of our civic society, but in this period of extreme financial hardship, the grim reality facing local authorities is one of existential crisis. In the space of just over a year, we've seen five English councils declare themselves bankrupt. So far, we've yet to reach this point in Wales, but the scale of the challenge was underlined by the UK Public Accounts Committee, which revealed that the 22 Welsh local authorities are facing a combined debt of £5.6 billion. Local government finances in Wales are currently on an unsustainable trajectory, with a £354 million funding gap projected during the next financial year, which could rise to £750 million by 2027-28.
The impact of today's announcement in Westminster of an extra £600 million for English local authorities will result in Barnett consequentials for Wales, as confirmed by the Westminster Government. My first question to the Minister is: how will the Welsh Government prioritise the additional funding, bearing in mind the finance Minister's assertions that local services and local government are a priority for this Government? Will the Government commit to spending the consequential funds to raise the floor from 2 per cent to at least 3 per cent, or to the average of 3.1 per cent? It would significantly benefit many local authorities, particularly those in rural areas. Can I implore the Government to give clear and prompt information to councils on the level of extra funding to minimise the impact on council tax rises and local services in time to be able to set their own budgets?
To return to the wording of the Tory motion, rather than shifting the blame for the catastrophic failures of Westminster onto our local authorities, we should be championing the heroic work that they have been doing. But the limited resources at the disposal of our local authorities can only go so far in mitigating Westminster's mess. This means that significant hikes in council tax over the coming financial year are regrettably likely. Plaid Cymru has long held the view that council tax is a regressive model of taxation that unfairly penalises the most deprived households, and, unlike the Tories, who have once again demonstrated that they bring absolutely nothing to the table in terms of constructive solutions, we are proud to be delivering a radical programme for reforming council tax in Wales to ensure that our public services are funded in a fairer way.
In the more immediate term, however, local authorities deserve as much support and certainty as we can possibly provide from the Senedd. We therefore need a plan of action from the Welsh Government for managing the substantial funding gaps facing local authorities in the coming year—
Mae Plaid Cymru'n credu'n gryf fod llywodraeth leol yn gonglfaen i'n cymdeithas ddinesig, ond yn y cyfnod hwn o galedi ariannol eithafol, mae'r realiti difrifol sy'n wynebu awdurdodau lleol yn un o argyfwng dirfodol. Mewn ychydig dros flwyddyn, rydym wedi gweld pum cyngor yn Lloegr yn datgan eu bod yn fethdalwyr. Hyd yma, nid ydym wedi cyrraedd y pwynt hwn yng Nghymru, ond tanlinellwyd maint yr her gan Bwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus y DU, a ddatgelodd fod y 22 awdurdod lleol yng Nghymru yn wynebu dyled gyfunol o £5.6 biliwn. Mae cyllid llywodraeth leol yng Nghymru ar drywydd anghynaladwy ar hyn o bryd, gyda bwlch cyllido o £354 miliwn yn cael ei ragweld yn y flwyddyn ariannol nesaf, a gallai godi i £750 miliwn erbyn 2027-28.
Bydd effaith y cyhoeddiad heddiw yn San Steffan o £600 miliwn ychwanegol i awdurdodau lleol Lloegr yn arwain at gyllid canlyniadol Barnett i Gymru, fel y cadarnhawyd gan Lywodraeth San Steffan. Fy nghwestiwn cyntaf i'r Gweinidog yw: sut y bydd Llywodraeth Cymru yn blaenoriaethu'r cyllid ychwanegol, gan gofio honiadau'r Gweinidog cyllid fod gwasanaethau lleol a llywodraeth leol yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon? A wnaiff y Llywodraeth ymrwymo i wario'r cyllid canlyniadol i godi'r cyllid gwaelodol o 2 y cant i 3 y cant fan lleiaf, neu i'r cyfartaledd o 3.1 y cant? Byddai o fudd sylweddol i lawer o awdurdodau lleol, yn enwedig y rhai mewn ardaloedd gwledig. A gaf fi erfyn ar y Llywodraeth i roi gwybodaeth glir a buan i gynghorau ar lefel y cyllid ychwanegol i leihau'r effaith ar godiadau treth gyngor a gwasanaethau lleol mewn pryd i allu gosod eu cyllidebau eu hunain?
I ddychwelyd at eiriad y cynnig gan y Torïaid, yn hytrach na symud y bai am fethiannau trychinebus San Steffan i'n hawdurdodau lleol, dylem fod yn hyrwyddo'r gwaith arwrol y maent wedi bod yn ei wneud. Ond dim ond hyn a hyn y gall yr adnoddau cyfyngedig sydd ar gael i'n hawdurdodau lleol ei wneud i liniaru llanast San Steffan. Gwaetha'r modd, golyga hyn ein bod yn debygol o weld codiadau sylweddol yn y dreth gyngor dros y flwyddyn ariannol sydd i ddod. Mae Plaid Cymru wedi bod o'r farn ers tro fod y dreth gyngor yn fodel trethiant anflaengar sy'n cosbi'r aelwydydd mwyaf difreintiedig yn annheg, ac yn wahanol i'r Torïaid, sydd unwaith eto wedi dangos nad ydynt yn cynnig unrhyw atebion adeiladol o gwbl, rydym yn falch o gyflwyno rhaglen radical ar gyfer diwygio'r dreth gyngor yng Nghymru i sicrhau bod ein gwasanaethau cyhoeddus yn cael eu hariannu mewn ffordd decach.
Yn y tymor mwy uniongyrchol, fodd bynnag, mae awdurdodau lleol yn haeddu cymaint o gefnogaeth a sicrwydd ag y gallwn ei ddarparu gan y Senedd. Felly mae angen cynllun gweithredu gan Lywodraeth Cymru ar gyfer rheoli'r bylchau cyllid sylweddol sy'n wynebu awdurdodau lleol yn y flwyddyn i ddod—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
I'm going to test David, anyway, so—. Go on then, Sam.
Rwy'n mynd i brofi amynedd David beth bynnag, felly—. Ewch amdani, Sam.
You clearly have some concerns about the position that local authorities are in—rightfully so—financially, and you've challenged the Government about the funding floor, as well, in your earlier comments. So, when it comes to the budget vote in a couple of months' time, or in a few weeks' time, would that be a red line for you to be able to support the Welsh Government's budget or not?
Mae'n amlwg fod gennych bryderon am y sefyllfa ariannol y mae awdurdodau lleol ynddi—yn briodol felly—ac rydych chi wedi herio'r Llywodraeth ynglŷn â chyllid gwaelodol hefyd yn eich sylwadau cynharach. Felly, ar bleidlais y gyllideb ymhen ychydig fisoedd, neu ymhen ychydig wythnosau, a fyddai honno'n llinell goch i chi allu cefnogi cyllideb Llywodraeth Cymru ai peidio?
We'll be considering what the Minister has to say and we'll be considering everything as we go through. The Welsh Government needs to explain how the 5 per cent increase to teachers' pay will be funded. It is the expectation that local authorities will have to foot the bill. If so, do you concede the point that this adds further pressure onto the RSG? We also need both major Westminster parties to own up to the chronic underfunding of Wales by successive UK Governments and to pledge to replace the current Barnett formula that has left us short changed year on year. Unfortunately, despite clear academic evidence in favour of a needs-based reform of Barnett, neither major Westminster party has shown any interest in addressing this injustice and providing us with a fair funding settlement. This might be expected of a Tory party that has shown time and again it's utter disdain for Wales, but by pledging not to turn on the spending taps and saying nothing about the deficiencies of the Barnett funding model, Keir Starmer is condemning our local authorities to a highly uncertain future.
So, instead of pitching unworkable and unhelpful gimmicks like the one contained in the original motion, or clinging on to the vain hope that Keir Starmer will have a complete change of heart on his pro-austerity agenda, Senedd Members across this Chamber can show that they are truly serious about supporting our local authorities by voting for Plaid Cymru's amendment. This is the only way to send a clear message to Westminster that business as usual is simply not good enough. Diolch yn fawr.
Byddwn yn ystyried yr hyn sydd gan y Gweinidog i'w ddweud a byddwn yn ystyried popeth wrth i ni fynd yn ein blaenau. Mae angen i Lywodraeth Cymru esbonio sut y bydd y cynnydd o 5 y cant i gyflog athrawon yn cael ei ariannu. Y disgwyl yw y bydd yn rhaid i awdurdodau lleol dalu. Os felly, a ydych chi'n cyfaddef bod hyn yn ychwanegu pwysau pellach ar y grant cynnal refeniw? Mae angen i'r ddwy blaid fawr yn San Steffan ysgwyddo cyfrifoldeb am dangyllido Cymru gan Lywodraethau olynol y DU ac addo cael fformiwla Barnett newydd yn lle'r un bresennol sy'n golygu ein bod ar ein colled flwyddyn ar ôl blwyddyn. Yn anffodus, er gwaethaf tystiolaeth academaidd glir o blaid diwygio Barnett yn seiliedig ar anghenion, nid oes yr un o brif bleidiau San Steffan wedi dangos unrhyw ddiddordeb mewn mynd i'r afael â'r anghyfiawnder hwn a rhoi setliad cyllido teg i ni. Mae'n bosibl fod hyn i'w ddisgwyl gan blaid Dorïaidd sydd wedi dangos ei dirmyg dro ar ôl tro tuag at Gymru, ond drwy addo peidio ag agor y tapiau gwariant a dweud dim am ddiffygion model cyllido Barnett, mae Keir Starmer yn condemnio ein hawdurdodau lleol i ddyfodol ansicr iawn.
Felly, yn hytrach na hyrwyddo gimics anymarferol a dibwrpas fel yr un a gynhwysir yn y cynnig gwreiddiol, neu lynu at y gobaith ofer y bydd Keir Starmer yn newid ei feddwl yn llwyr am ei agenda o blaid cyni, gall Aelodau'r Senedd ar draws y Siambr hon ddangos eu bod o ddifrif ynglŷn â chefnogi ein hawdurdodau lleol drwy bleidleisio dros welliant Plaid Cymru. Dyma'r unig ffordd i anfon neges glir i San Steffan nad yw busnes fel arfer yn ddigon da. Diolch yn fawr.
Our Welsh councils are so fundamentally important to the lives of Welsh people, and I have nothing but respect for what they do and all who work and provide the services we depend on. There's no dissent of these benches about that. They are right at the chalkface, delivering those vital services to all, from the very young to the elderly to the most vulnerable. But this coming year will be the hardest year that local government will have had to face during the last 25 years, definitely, and it's certainly harder than anything I experienced in my 13 years as leader, or 25 years as a councillor. I have heard directly from council leaders, many of them recently, and they are of one voice in that key services are at risk, many statutory services will face significant cuts, and discretionary services will take a huge hit as we are already seeing from their budget proposals. And I believe what they're saying.
So, why is this? Well, the fact is the local government settlement at 3.1 per cent is poor. It's a huge real-terms cut to our councils delivered by the Welsh Labour Government, who well know how incredibly hard it will be for councils and their residents as a result. We hear so often Labour in here saying how terrible the UK Government are for levelling a £1.3 billion real-terms cut, yet, in the dash of a pen, they'll pass the bulk of that on to local government without a second thought. While councils welcome the 3.1 per cent, the settlement, they tell us, will only deliver around £170 million extra to the sector. To put things into context, the pressure on social care alone is estimated at around £230 million. We know that circa 50 per cent of council costs are staffing costs, so it's clear to see that the 3.1 per cent increase will not go far at all in addressing pay pressures, such as 5 per cent for teachers, 4 per cent or 5 per cent for all other pay, and 8 per cent or 9 per cent to cover real living wage increases. All of this, let alone covering inflationary pressures such as energy and fuel, with some of those elements going up by 300 per cent. It's clear that a direct consequence of the Welsh Government's real-terms cut to councils would force them to propose the council tax increases they have. Yes, they will draw off their reserves to mitigate a little, but they have little flexibility. Councils have been put in an untenable position by this Government.
Residents in Monmouthshire are being faced with a 7.5 per cent council tax rise, with the average family going to pay roughly £252 more a year, and we know that there will be similar increases, with many a lot higher, across Wales. As a past long-standing council leader, I know that difficult choices must be made, and councils have to work with the budget they are given. Yes, we can challenge some of the decisions that they make locally, and I'll certainly do that. But I think these high tax hikes are unconscionable at a time when people are already struggling so much. The truth is that the Welsh Government is forcing councils across the country to make terrible, difficult decisions. You could even say it's passing on a stealth tax. Let us be clear, it is the Welsh Government who is ultimately responsible for the increase in council tax rises across Wales, yet they say this year's budget is, a quote,
'A Budget to Protect the Services which Matter Most to You'.
Well, Dirprwy Lywydd, very clearly, this isn't a budget that does that. On top of the pressures councils face due to the settlement, we have to recognise that things are made worse for many councils due to the incredibly unfair funding formula. It is a key factor in determining the resilience of individual councils. The way resources are distributed is no longer fit for purpose. We see a system that enables some councils to deliver all of their services whilst accumulating significant reserves, whilst others struggle to deliver their services and have minimal reserves. This anomaly has to be understood. This is why we need to see an independent assessment and review of the local government formula.
In these exceptionally difficult times, with the cost of living as it is, the last thing families needs to see are huge increases in their council tax bills. That 7.5 per cent—
Mae ein cynghorau yng Nghymru mor sylfaenol bwysig i fywydau pobl Cymru, ac mae fy mharch yn fawr at yr hyn a wnânt a phawb sy'n gweithio ac yn darparu'r gwasanaethau y dibynnwn arnynt. Ni cheir unrhyw anghytundeb oddi ar y meinciau hyn ynglŷn â hynny. Maent yn gweithio ar y rheng flaen, yn darparu gwasanaethau hanfodol i bawb, o'r ifanc iawn i'r henoed i'r rhai mwyaf agored i niwed. Ond yn bendant, y flwyddyn nesaf fydd y flwyddyn anoddaf y bydd llywodraeth leol wedi gorfod ei hwynebu yn y 25 mlynedd diwethaf, ac mae'n sicr yn anos nag unrhyw beth a brofais yn fy 13 mlynedd fel arweinydd, neu 25 mlynedd fel cynghorydd. Rwyf wedi clywed yn uniongyrchol gan arweinwyr cynghorau, a llawer ohonynt yn ddiweddar, ac maent yn unfryd eu barn fod gwasanaethau allweddol mewn perygl, y bydd llawer o wasanaethau statudol yn wynebu toriadau sylweddol, ac y bydd gwasanaethau dewisol yn cael ergyd enfawr fel y gwelwn eisoes yn eu cynigion cyllidebol. Ac rwy'n credu'r hyn y maent yn ei ddweud.
Felly pam mae hyn yn digwydd? Wel, y ffaith amdani yw bod y setliad llywodraeth leol ar 3.1 y cant yn wael. Mae'n doriad enfawr mewn termau real i'n cynghorau, toriad gan Lywodraeth Lafur Cymru, sy'n gwybod yn iawn pa mor anhygoel o anodd fydd hi i gynghorau a'u preswylwyr o ganlyniad. Clywsom Lafur yma yn dweud mor aml pa mor ofnadwy yw Llywodraeth y DU am wneud toriad o £1.3 biliwn mewn termau real, ac eto, ar amrantiad, byddant yn trosglwyddo'r rhan fwyaf o hynny ymlaen i lywodraeth leol heb feddwl ddwywaith. Er bod cynghorau'n croesawu'r 3.1 y cant, bydd y setliad, meddent, ond yn darparu tua £170 miliwn yn ychwanegol i'r sector. I roi pethau mewn cyd-destun, amcangyfrifir bod y pwysau ar ofal cymdeithasol yn unig oddeutu £230 miliwn. Gwyddom fod tua 50 y cant o gostau cynghorau'n gostau staffio, felly mae'n amlwg na fydd y cynnydd o 3.1 y cant yn mynd yn bell o gwbl i fynd i'r afael â phwysau cyflogau, fel 5 y cant i athrawon, 4 y cant neu 5 y cant ar gyfer yr holl gyflogau eraill, ac 8 y cant neu 9 y cant i dalu am godiadau cyflog byw gwirioneddol. Hyn oll, heb sôn am bwysau chwyddiant ar bethau fel ynni a thanwydd, gyda rhai o'r elfennau hynny'n codi 300 y cant. Mae'n amlwg y byddai canlyniad uniongyrchol toriad termau real Llywodraeth Cymru i gynghorau yn eu gorfodi i gynnig y codiadau yn y dreth gyngor y maent wedi eu hargymell. Byddant yn tynnu arian o'u cronfeydd wrth gefn i liniaru hyn rywfaint, ond nid oes ganddynt lawer o hyblygrwydd. Mae cynghorau wedi cael eu rhoi mewn sefyllfa anghynaladwy gan y Llywodraeth hon.
Mae trigolion sir Fynwy yn wynebu codiad treth gyngor o 7.5 y cant, gyda'r teulu cyffredin yn mynd i dalu tua £252 yn fwy y flwyddyn, a gwyddom y bydd cynnydd tebyg ledled Cymru, gyda nifer ohonynt yn llawer uwch. Fel cyn-arweinydd cyngor dros gyfnod hir, gwn fod yn rhaid gwneud dewisiadau anodd, ac mae'n rhaid i gynghorau weithio gyda'r gyllideb a roddir iddynt. Gallwn herio rhai o'r penderfyniadau y maent yn eu gwneud yn lleol, a byddaf yn sicr yn gwneud hynny. Ond rwy'n credu bod y codiadau treth uchel hyn yn afresymol ar adeg pan fo pobl eisoes yn ei chael hi mor anodd. Y gwir amdani yw bod Llywodraeth Cymru yn gorfodi cynghorau ar draws y wlad i wneud penderfyniadau ofnadwy ac anodd. Gallech hyd yn oed ddweud ei bod yn trosglwyddo treth lechwraidd. Gadewch inni fod yn glir, Llywodraeth Cymru sy'n gyfrifol yn y pen draw am y cynnydd yn y dreth gyngor ledled Cymru, ac eto maent yn dweud mai, ac rwy'n dyfynnu,
'Cyllideb i ddiogelu'r gwasanaethau sydd bwysicaf i chi'
yw cyllideb eleni.
Wel, Ddirprwy Lywydd, yn amlwg iawn, nid yw hon yn gyllideb sy'n gwneud hynny. Ar ben y pwysau y mae cynghorau'n ei wynebu oherwydd y setliad, mae'n rhaid inni gydnabod bod pethau'n waeth i lawer o gynghorau oherwydd y fformiwla ariannu hynod annheg. Mae'n ffactor allweddol wrth bennu gwytnwch cynghorau unigol. Nid yw'r ffordd y mae adnoddau'n cael eu dosbarthu yn addas i'r diben mwyach. Rydym yn gweld system sy'n galluogi rhai cynghorau i ddarparu eu holl wasanaethau gan gronni cronfeydd sylweddol wrth gefn, tra bod eraill yn ei chael hi'n anodd darparu eu gwasanaethau a heb fawr o gronfeydd wrth gefn. Rhaid deall yr anomaledd hwn. Dyna pam mae angen inni weld asesiad annibynnol ac adolygu'r fformiwla llywodraeth leol.
Yn y cyfnod eithriadol o anodd hwn, gyda chostau byw fel y maent, y peth olaf y mae teuluoedd angen ei weld yw cynnydd enfawr yn eu biliau treth gyngor. Bydd y 7.5 y cant—
Peter, can you conclude now, please?
Peter, a wnewch chi ddirwyn i ben nawr, os gwelwch yn dda?
Yes, I will. That 7.5 per cent a year will roll forward, and future increases will be added, and, before you know it, you'll see 20, 25 per cent increases. This is why the Welsh Government must work with local authorities to find a way to keep council tax as low as possible. We have to think of the pressure on families. There is only so much they can bear. This is why we believe that, as in England, any local authority proposing a council tax rise of over 5 per cent should hold a referendum on their plans. I move our motion.
O'r gorau. Bydd y 7.5 y cant y flwyddyn yn cario ymlaen, a bydd codiadau'n cael eu hychwanegu yn y dyfodol, a chyn i chi wybod, fe welwch gynnydd o 20, 25 y cant. Dyna pam mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru weithio gydag awdurdodau lleol i ddod o hyd i ffordd o gadw'r dreth gyngor mor isel â phosibl. Mae'n rhaid inni feddwl am y pwysau ar deuluoedd. Hyn a hyn y gallant ei oddef. Dyma pam ein bod yn credu, fel yn Lloegr, y dylai unrhyw awdurdod lleol sy'n argymell codiad o dros 5 y cant i'r dreth gyngor gynnal refferendwm ar eu cynlluniau. Rwy'n cyflwyno ein cynnig.
I’m very grateful to have the opportunity to speak in this debate, and I’m sure the Deputy Presiding Officer will be pleased that it will only be a short contribution from me, as other Members will, no doubt.
Rwy'n ddiolchgar iawn am y cyfle i siarad yn y ddadl hon, ac rwy'n siŵr y bydd y Dirprwy Lywydd yn falch, fel y bydd Aelodau eraill yn sicr, mai cyfraniad byr yn unig sydd gennyf.
I hope they learn. [Laughter.]
Gobeithio y gwnânt ddysgu. [Chwerthin.]
Deputy Presiding Officer, I note the motion in front of us today calls for reviewing of the local government funding formula—an important point to make. I also note the amendment from the Welsh Government says it will continue to develop and maintain the formula in partnership with local government. Deputy Presiding Officer, where I come from, where my argument comes from, in this debate and what I’m particularly keen to see happen is for councils—and, in particular, councillors themselves, who know these matters best—to get involved and to seek to make some proposals about what the formula should be, and then we can seek to ask the Welsh Government if they will take that into serious consideration. I’ve raised this point with previous local government Ministers over a number of years, over the six years certainly I've been in this place, and all local government Ministers have fed back to me that they were keen to understand proposals from local councillors themselves and to take them seriously. So, I wonder if the Minister in front of us, in responding to the debate today on behalf of the Welsh Government, will seek to give that agreement—if councils and councillors, like my own in Flintshire and others across Wales, do come forward with serious proposals, will the Welsh Government and Welsh Government officials be willing enough to engage and look at those proposals and take them into serious consideration? I’d be grateful for a reply from the Minister to that request. Diolch.
Ddirprwy Lywydd, nodaf fod y cynnig o'n blaenau heddiw yn galw am adolygu fformiwla ariannu llywodraeth leol—pwynt pwysig i'w wneud. Rwyf hefyd yn nodi bod y gwelliant gan Lywodraeth Cymru yn dweud y bydd yn parhau i ddatblygu a chynnal y fformiwla mewn partneriaeth â llywodraeth leol. Ddirprwy Lywydd, fy safbwynt i, safbwynt fy nadl, yn y ddadl hon a'r hyn rwy'n arbennig o awyddus i'w weld yn digwydd yw i gynghorau—ac yn benodol, cynghorwyr eu hunain, sy'n gwybod orau am y materion hyn—gymryd rhan a gwneud cynigion ynglŷn â beth y dylai'r fformiwla fod, ac yna gallwn ofyn i Lywodraeth Cymru a ydynt am roi ystyriaeth ddifrifol i hynny. Rwyf wedi codi'r pwynt hwn gyda Gweinidogion llywodraeth leol blaenorol dros nifer o flynyddoedd, dros y chwe blynedd y bûm yn y lle hwn yn sicr, ac mae pob Gweinidog llywodraeth leol wedi ateb eu bod yn awyddus i ddeall cynigion gan gynghorwyr lleol eu hunain a'u cymryd o ddifrif. Felly, tybed a fydd y Gweinidog o'n blaenau, wrth ymateb i'r ddadl heddiw ar ran Llywodraeth Cymru, yn cytuno—os bydd cynghorau a chynghorwyr, fel fy un i yn sir y Fflint ac eraill ledled Cymru, yn cyflwyno cynigion difrifol, a fydd Llywodraeth Cymru a swyddogion Llywodraeth Cymru yn ddigon parod i ymgysylltu ac edrych ar y cynigion hynny a'u hystyried o ddifrif? Buaswn yn ddiolchgar am ymateb gan y Gweinidog i'r cais hwn. Diolch.
Diolch, Deputy Presiding Officer. I want to start by thanking my party for tabling this important debate today. The latest round of draft budgets from councils in my region make for bleak reading. In Caerphilly, we see a proposed increase in council tax of 6.9 per cent. In Monmouthshire, we see a proposed increase of 7.5 per cent. In Newport, we see a proposed increase in council tax of 8.5 per cent, and I could carry on. Significant rises in councils across Wales are indicative of enormous burdens that local governments are expected to shoulder.
As well as, of course, taking into account that we are in hard times, local authorities blame the limited funding they have received on the Welsh Government, yet we don’t hear a word from Labour councils on the Welsh Government’s misplaced spending priorities. We just have to look at what the Welsh Government decide to pump money into, instead of pumping money into where it is needed, into those local government budgets. The enormous funds that the Welsh Government have wasted in recent years alone stand testament to the fact that Labour seemingly believe that hard-working people in Wales are fair game to be financially punished, whilst Labour prioritise their pet projects instead of properly funding local government, who are trying to deliver vital services within our communities. There are many examples of the Welsh Government wasting considerable sums of money and getting extremely little, if anything, in return. This money could, and should, have been used for areas that are lacking funding, including the funding for local government, where we expect core services to be delivered, particularly in health and social care, and education.
Hardworking taxpayers in my region who already feel the cost of 26 years of Welsh Labour now face ever-increasing tax and cuts to local services, thanks to these decisions. The Welsh Labour Government's proposed budget has granted a mere 3.1 per cent uplift for councils, bearing in mind that these are councils that deliver core services—important, crucial services in our communities. Councils had warned the Welsh Government that a very small increase would inevitably result in cuts to services, job losses and increases in council tax, yet the Labour Government plough on regardless. That's why the Welsh Conservatives are calling for councils to be forced to hold a local referendum whenever they attempt to increase council tax beyond a cap of 5 per cent.
Although, today, I'm glad to see, of course, as we've seen in the news, that thanks to the UK Conservative Government, the Welsh Government will receive additional funding to support local authorities across Wales. And, as has already been said by Sam Rowlands, I hope that this Labour administration actually passes that funding on to our local councils in full and does not short-change important services. Which is similar, of course, to what has been practiced in England since the 2012-13 financial year. This Welsh Government, though, have included a 2 per cent floor to the funding increase for Welsh local authorities via the provision of an additional £1.3 million; meanwhile, the UK Government has provided a 3 per cent funding floor for core spending power for English councils, ahead of any decision that they have to make regarding organisational efficiencies, uses of reserves and council tax. Once again, we see two different Governments with two different sets of priorities: one that wants to keep taxes as low as possible and maintain a good level of public services; and the other is expecting taxes to go up whilst cutting services to the bone. It doesn't take a rocket scientist to work out which one is which.
Welsh Conservatives continue to call for an independent review of the council funding formula. It is utterly unfair. It punishes rural areas, and doesn't take into account the unique problems that they face. It is clearly a political choice to keep the current funding formula, and that is why calls for an independent review are absolutely necessary. It is clear it's not working, it's not fit for purpose, much like this Government. Taxpayers and councils across my region, and Wales, are getting a raw deal. Like my fellow Members have already said, it's time to deal with councils sitting on such enormous reserves. I hope this debate today speaks some sense into the Welsh Government and forces them to change course, and I urge everyone in this Chamber to accept our motion.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i fy mhlaid am gyflwyno'r ddadl bwysig hon heddiw. Mae'r rownd ddiweddaraf o gyllidebau drafft gan gynghorau yn fy rhanbarth yn ddigalon iawn i'w darllen. Yng Nghaerffili, gwelwn gynnydd arfaethedig o 6.9 y cant yn y dreth gyngor. Yn sir Fynwy, gwelwn gynnydd arfaethedig o 7.5 y cant. Yng Nghasnewydd, gwelwn gynnydd arfaethedig yn y dreth gyngor o 8.5 y cant, a gallwn barhau. Mae codiadau sylweddol mewn cynghorau ledled Cymru yn arwydd o feichiau enfawr y mae disgwyl i lywodraeth leol eu hysgwyddo.
Yn ogystal ag ystyried ein bod mewn cyfnod anodd, mae awdurdodau lleol yn beio'r cyllid cyfyngedig y maent wedi'i gael ar Lywodraeth Cymru, ac eto nid ydym yn clywed gair gan gynghorau Llafur ynghylch blaenoriaethau gwario cyfeiliornus gan Lywodraeth Cymru. Mae'n rhaid inni edrych ar yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn penderfynu pwmpio arian i mewn iddo, yn hytrach na phwmpio arian i'r mannau lle mae ei angen, i gyllidebau llywodraeth leol. Mae'r arian enfawr y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wastraffu yn ystod y blynyddoedd diwethaf ynddo'i hun yn dyst i'r ffaith bod Llafur i'w gweld yn credu ei bod hi'n iawn i gosbi pobl weithgar Cymru yn ariannol, tra bo Llafur yn blaenoriaethu eu hoff brosiectau yn lle rhoi arian iawn i lywodraeth leol sy'n ceisio darparu gwasanaethau hanfodol yn ein cymunedau. Ceir llawer o enghreifftiau o Lywodraeth Cymru'n gwastraffu symiau sylweddol o arian a chael fawr iawn, os unrhyw beth o gwbl, yn ôl. Gallai'r arian hwn fod wedi cael ei ddefnyddio ar gyfer meysydd sydd heb ddigon o arian, gan gynnwys cyllid ar gyfer llywodraeth leol, lle rydym yn disgwyl i wasanaethau craidd gael eu darparu, yn enwedig ym maes iechyd a gofal cymdeithasol, ac addysg.
Mae trethdalwyr gweithgar yn fy rhanbarth i sydd eisoes yn teimlo cost 26 mlynedd o Lafur Cymru bellach yn wynebu codiad treth cynyddol a thoriadau i wasanaethau lleol, diolch i'r penderfyniadau hyn. Mae cyllideb arfaethedig Llywodraeth Lafur Cymru wedi rhoi codiad pitw o 3.1 y cant i gynghorau, gan gofio bod y rhain yn gynghorau sy'n darparu gwasanaethau craidd—gwasanaethau pwysig a hanfodol yn ein cymunedau. Roedd cynghorau wedi rhybuddio Llywodraeth Cymru y byddai cynnydd bach iawn yn arwain yn anochel at doriadau i wasanaethau, colli swyddi a chynnydd yn y dreth gyngor, ac eto mae'r Llywodraeth Lafur yn bwrw yn ei blaen yn ddiwahân. Dyna pam mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn galw am orfodi cynghorau i gynnal refferendwm lleol pryd bynnag y byddant yn ceisio codi'r dreth gyngor y tu hwnt i gap o 5 y cant.
Er hynny, heddiw, rwy'n falch o weld, fel y gwelsom yn y newyddion, y bydd Llywodraeth Cymru, diolch i Lywodraeth Geidwadol y DU, yn derbyn cyllid ychwanegol i gefnogi awdurdodau lleol ledled Cymru. Ac fel y mae Sam Rowlands eisoes wedi dweud, rwy'n gobeithio y bydd y weinyddiaeth Lafur hon yn trosglwyddo'r cyllid hwnnw i'n cynghorau lleol yn llawn ac nad yw'n gwneud cam â gwasanaethau pwysig. Mae hynny'n debyg, wrth gwrs, i'r hyn a wnaed yn Lloegr ers blwyddyn ariannol 2012-13. Fodd bynnag, mae Llywodraeth Cymru wedi cynnwys cyllid gwaelodol o 2 y cant i'r cynnydd mewn cyllid i awdurdodau lleol Cymru drwy ddarparu £1.3 miliwn ychwanegol; yn y cyfamser, mae Llywodraeth y DU wedi darparu cyllid o 3 y cant ar gyfer pŵer gwario craidd i gynghorau Lloegr, cyn unrhyw benderfyniad y mae'n rhaid iddynt ei wneud ynghylch arbedion effeithlonrwydd sefydliadol, defnydd o gronfeydd wrth gefn a'r dreth gyngor. Unwaith eto, gwelwn ddwy set wahanol o flaenoriaethau gan ddwy Lywodraeth wahanol: un sydd am gadw trethi mor isel â phosibl a chynnal lefel dda o wasanaethau cyhoeddus; ac mae'r llall yn disgwyl i drethi godi gan dorri gwasanaethau hyd at yr asgwrn ar yr un pryd. Nid yw'n anodd dyfalu pa un yw pa un.
Mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn parhau i alw am adolygiad annibynnol o'r fformiwla cyllido cynghorau. Mae'n hollol annheg. Mae'n cosbi ardaloedd gwledig, ac nid yw'n ystyried y problemau unigryw y maent yn eu hwynebu. Mae'n amlwg mai dewis gwleidyddol yw cadw'r fformiwla ariannu gyfredol, a dyna pam mae galwadau am adolygiad annibynnol yn gwbl angenrheidiol. Mae'n amlwg nad yw'n gweithio, nid yw'n addas i'r diben, yn debyg iawn i'r Llywodraeth hon. Mae trethdalwyr a chynghorau ar draws fy rhanbarth, a Chymru, yn cael cam. Fel y mae fy nghyd-Aelodau eisoes wedi dweud, mae'n bryd mynd i'r afael â chynghorau sy'n eistedd ar gronfeydd wrth gefn mor enfawr. Rwy'n gobeithio bod y ddadl hon heddiw yn ennyn peth synnwyr gan Lywodraeth Cymru ac yn eu gorfodi i newid llwybr, ac rwy'n annog pawb yn y Siambr i dderbyn ein cynnig.
Firstly, I'm grateful to the Conservatives for this debate today and the recognition of the vital role that councils play in delivering public services across Wales. Councils need more money to meet both their statutory duties and the needs of the area they cover. Parks are not a statutory duty, but I think most people in the areas they represent would find great opposition if they wanted to close parks. A shortfall in income has to be made up from reserves and by increasing charges and raising council tax, as well as cutting services.
Council services are not just education, social services, potholes and refuse collection. If I was to list the full range of services provided by councils, I would use up the full five minutes and not complete the list. Last week, in the Public Accounts and Public Administration Committee, we discussed councils' building control services, the services that make sure that buildings are safe, sustainable and accessible for—
Yn gyntaf, rwy'n ddiolchgar i'r Ceidwadwyr am y ddadl hon heddiw ac am gydnabod y rôl hanfodol y mae cynghorau'n ei chwarae yn darparu gwasanaethau cyhoeddus ledled Cymru. Mae angen mwy o arian ar gynghorau i gyflawni eu dyletswyddau statudol ac anghenion yr ardal y maent yn gyfrifol amdani. Nid yw parciau'n ddyletswydd statudol, ond rwy'n credu y byddai'r rhan fwyaf o bobl yn yr ardaloedd y maent yn eu cynrychioli yn gwrthwynebu'n fawr pe baent am gau parciau. Mae'n rhaid talu am ddiffyg incwm o gronfeydd wrth gefn a thrwy gynyddu taliadau a chodi treth gyngor, yn ogystal â thorri gwasanaethau.
Nid addysg, gwasanaethau cymdeithasol, tyllau ffyrdd a chasglu sbwriel yw unig wasanaethau'r cyngor. Pe bawn yn rhestru'r ystod lawn o wasanaethau a ddarperir gan gynghorau, buaswn yn defnyddio'r pum munud llawn a dal i fethu cwblhau'r rhestr. Yr wythnos diwethaf, yn y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus, buom yn trafod gwasanaethau rheolaeth adeiladu cynghorau, y gwasanaethau sy'n sicrhau bod adeiladau'n ddiogel, yn gynaliadwy ac yn hygyrch ar gyfer—
Will you accept an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes.
Gwnaf.
Thank you. In 2011, when I was elected—and I was the local government shadow Minister—we raised this then, and there was consensus in this Chamber that the funding formula was flawed then. I make representations to my leader, Councillor Charlie McCoubrey; do you make those same representations, Mike?
Diolch. Yn 2011, pan gefais fy ethol—a fi oedd Gweinidog llywodraeth leol yr wrthblaid—fe wnaethom godi hyn bryd hynny, ac roedd consensws yn y Siambr hon bryd hynny fod y fformiwla ariannu yn ddiffygiol. Rwy'n cyflwyno sylwadau i fy arweinydd, y Cynghorydd Charlie McCoubrey; a ydych chi'n cyflwyno'r sylwadau hynny, Mike?
I hope you're going to listen to me later on, because I'm going to explain how the funding formula works.
Rwy'n gobeithio y gwnewch chi wrando arnaf yn nes ymlaen, oherwydd rwy'n mynd i esbonio sut mae'r fformiwla ariannu yn gweithio.
We know.
Rydym yn gwybod.
No, you don't. I think that is where the serious problem is: you don't understand it.
It covers domestic, commercial and public-use buildings and makes sure they meet building regulations. A council service that is rarely discussed, but vital to public safety.
I want to also highlight the importance of environmental health. One of the great successes of the Welsh Government has been the food hygiene rating. Each business receives a rating when inspected by a local authority food safety officer. This rating is based on the standard of compliance with food hygiene law. It's an example of preventative spend by local government that reduces health demand.
Councils are funded by a combination of aggregate external finance, which is a combination of the rate support grant and a council's share of the non-domestic rate, as well as council tax, fees and charges levied by the council. Standard spending assessments—now we're on to the key item, and I hope the Conservatives are going to listen to this—are the mechanisms for the distribution of the revenue support grant to local authorities to enable them to charge the same level of council tax for the provision of a similar standard of services. They're intended to reflect variations in the need to spend, which might be respected if all authorities responded in a similar way to the demand for services in their area.
The total SSA for Wales is the same as the total amount of assumed budget for local authorities in Wales in the Senedd's Government budget. The overall SSA total amount is therefore influenced by decisions on the underlying increase in funding from central Government. However, SSAs are not a mechanism for distributing grants and are in no way meant to be prescriptive in relation to local authorities. Actual budgets may be above or below the SSA for a given local authority, since decisions on the level of service provided vary from local authority to local authority. Any local authority spending above the SSA will be funded entirely from the council tax. The ability of an authority to set their own spending priorities is an important part of local government, and, in fact, an important part of democracy. In principle, the SSA is unhypothecated support for authorities.
A separate method of distribution exists for each service element in order to distribute a total across the authorities. Some services do not have their own formula, but are just really using that of a related service. The distribution methods fall into two categories: a formula based on indicators of need and distribution based on actual expenditure or estimates of expenditure. The majority of services are distributed according to indicators of need.
Nac ydych. Rwy'n credu mai dyna lle mae'r broblem go iawn: nid ydych yn ei deall.
Mae'n cynnwys adeiladau domestig, masnachol a defnydd cyhoeddus ac yn sicrhau eu bod yn bodloni rheoliadau adeiladu. Gwasanaeth cyngor nad yw'n cael ei drafod yn aml, ond sy'n hanfodol i ddiogelwch y cyhoedd.
Rwyf am dynnu sylw hefyd at bwysigrwydd iechyd yr amgylchedd. Un o lwyddiannau mawr Llywodraeth Cymru yw'r sgôr hylendid bwyd. Mae pob busnes yn cael sgôr pan gaiff ei arolygu gan swyddog diogelwch bwyd awdurdod lleol. Mae'r sgôr hon yn seiliedig ar safon cydymffurfiaeth â chyfraith hylendid bwyd. Mae'n enghraifft o wariant ataliol gan lywodraeth leol sy'n lleihau'r galw ar iechyd.
Ariennir cynghorau drwy gyfuniad o gyllid allanol cyfun, sy'n gyfuniad o'r grant cymorth ardrethi a chyfran cyngor o'r ardreth annomestig yn ogystal â threth gyngor, ffioedd a thaliadau a godir gan y cyngor. Asesiadau o wariant safonol—nawr rydym yn cyrraedd yr eitem allweddol, a gobeithio bod y Ceidwadwyr yn mynd i wrando ar hyn—yw'r mecanweithiau ar gyfer dosbarthu'r grant cynnal refeniw i awdurdodau lleol i'w galluogi i godi'r un lefel o dreth gyngor am ddarparu safon debyg o wasanaethau. Y bwriad yw iddynt adlewyrchu amrywiadau yn yr angen i wario, y gellid ei barchu pe bai pob awdurdod yn ymateb mewn ffordd debyg i'r galw am wasanaethau yn eu hardal.
Mae cyfanswm asesiadau o wariant safonol Cymru yr un fath â chyfanswm y gyllideb ragdybiedig ar gyfer awdurdodau lleol yng Nghymru yng nghyllideb Llywodraeth y Senedd. Felly dylanwadir ar gyfanswm cyffredinol yr asesiadau o wariant safonol gan benderfyniadau ar y cynnydd sylfaenol mewn cyllid gan y Llywodraeth ganolog. Fodd bynnag, nid yw asesiadau o wariant safonol yn fecanwaith ar gyfer dosbarthu grantiau ac ni fwriedir iddynt fod yn rhagnodol mewn unrhyw ffordd mewn perthynas ag awdurdodau lleol. Gall cyllidebau gwirioneddol fod yn uwch neu'n is na'r asesiad o wariant safonol ar gyfer awdurdod lleol penodol, gan fod penderfyniadau ar lefel y gwasanaeth a ddarperir yn amrywio o un awdurdod lleol i'r llall. Bydd unrhyw wariant gan awdurdod lleol uwchlaw'r asesiad o wariant safonol yn cael ei ariannu'n gyfan gwbl o'r dreth gyngor. Mae gallu awdurdod i osod ei flaenoriaethau gwariant ei hun yn rhan bwysig o lywodraeth leol, ac mewn gwirionedd, yn rhan bwysig o ddemocratiaeth. Mewn egwyddor, mae'r asesiad o wariant safonol yn gymorth heb ei neilltuo i awdurdodau.
Mae dull dosbarthu ar wahân yn bodoli ar gyfer pob elfen gwasanaeth er mwyn dosbarthu cyfanswm ar draws yr awdurdodau. Nid oes gan rai gwasanaethau eu fformiwla eu hunain, a byddant yn defnyddio fformiwla gwasanaeth cysylltiedig mewn gwirionedd. Mae'r dulliau dosbarthu yn perthyn i ddau gategori: fformiwla sy'n seiliedig ar ddangosyddion angen a dosbarthiad yn seiliedig ar wariant gwirioneddol neu amcangyfrifon o wariant. Mae'r rhan fwyaf o wasanaethau'n cael eu dosbarthu yn ôl dangosyddion angen.
Would you take an intervention there, Mike?
A wnewch chi dderbyn ymyriad, Mike?
Yes.
Gwnaf.
Thank you. As a fellow lover of the standard spending assessment that you referred to there, you'll be aware that, in the SSA, it indicates that for residents over the age of 60, councils will receive funding equivalent to about £11.99, but for residents over the age of 85, those local authorities receive £1,900. So, £12 if you're over 60; £1,900 if you're over 85. That is a huge difference. I've got lots of residents in my region who are perhaps in their 70s, late 70s, who aren't acknowledged as needing that level of support that those over 85 need. So, there's a great example, I think, of why the funding formula needs reviewing. Would you agree with me?
Diolch. Fel rhywun sydd fel chithau'n hoff o'r asesiad o wariant safonol y cyfeirioch chi ato, fe fyddwch yn ymwybodol, yn yr asesiad o wariant safonol, ei fod yn nodi, ar gyfer preswylwyr dros 60 oed, y bydd cynghorau'n derbyn cyllid sy'n cyfateb i tua £11.99, ond ar gyfer preswylwyr dros 85 oed, mae'r awdurdodau lleol hynny'n cael £1,900. Felly, £12 os ydych chi dros 60 oed; £1,900 os ydych chi dros 85 oed Mae hwnnw'n wahaniaeth enfawr. Mae gennyf lawer o drigolion yn fy rhanbarth sydd yn eu 70au efallai, eu 70au hwyr, nad ydynt yn cael eu cydnabod fel rhai sydd angen y lefel honno o gymorth y bydd ei hangen ar bobl dros 85 oed. Felly, dyna enghraifft wych, rwy'n credu, o pam mae angen adolygu'r fformiwla ariannu. A fyddech chi'n cytuno?
Well, speaking as somebody who's over 60, I don't think I'm a greater burden on the local authority in terms of demand than I was when I was 40 or 50.
Using indicators of need as opposed to direct measures of service utilisation prevent local authorities from directly influencing the SSA, and hence the amount of grant they receive. The indicators used in these formulas can be grouped into three main client groups. The main factors involved in determining costs are population, number of pupils, length of road; deprivation indicators to reflect the additional costs of providing services to populations with higher levels of deprivation; and population dispersion, which you normally describe as 'sparsity'.
The aggregate external finance is the total level of support that the Government provides to local authorities. This support is made up of the revenue support grant specific formula and ring-fenced grants and the amount distributed from business rates. Unfortunately—and I say this almost every year—the Welsh Government refuses to publish the SSA calculations for each authority. Whilst this would be long for each authority and be quite complicated, everyone could see how it is calculated. It also refuses to publish the aggregate external finance calculation. The failure to print these calculations makes people less trusting of the published figures and we end up with these Conservative debates every year.
Wel, a siarad fel rhywun sydd dros 60 oed, nid wyf yn meddwl fy mod yn faich mwy ar yr awdurdod lleol o ran galw na'r hyn a oeddwn pan oeddwn i'n 40 neu 50 oed.
Mae defnyddio dangosyddion angen yn hytrach na mesurau uniongyrchol o'r defnydd o wasanaethau yn atal awdurdodau lleol rhag dylanwadu'n uniongyrchol ar yr asesiad o wariant safonol, ac felly ar faint o grant y maent yn ei gael. Gellir grwpio'r dangosyddion a ddefnyddir yn y fformwlâu hyn yn dri phrif grŵp cleientiaid. Y prif ffactorau sy'n gysylltiedig â phennu costau yw poblogaeth, nifer disgyblion, hyd ffyrdd; dangosyddion amddifadedd i adlewyrchu costau ychwanegol darparu gwasanaethau i boblogaethau sydd â lefelau uwch o amddifadedd; a gwasgariad poblogaeth, y byddech fel arfer yn ei ddisgrifio fel 'teneurwydd'.
Y cyllid allanol cyfun yw cyfanswm y lefel o gymorth y mae'r Llywodraeth yn ei ddarparu i awdurdodau lleol. Mae'r cymorth hwn yn cynnwys fformiwla benodol y grant cynnal refeniw a grantiau wedi'u neilltuo a'r swm a ddosberthir o ardrethi busnes. Yn anffodus—ac rwy'n dweud hyn bron bob blwyddyn—mae Llywodraeth Cymru'n gwrthod cyhoeddi cyfrifiadau'r asesiad o wariant safonol ar gyfer pob awdurdod. Er y byddai'r rhain yn hir i bob awdurdod ac yn eithaf cymhleth, gallai pawb weld sut y caiff ei gyfrifo. Mae hefyd yn gwrthod cyhoeddi'r cyfrifiad cyllid allanol cyfun. Mae'r methiant i argraffu'r cyfrifiadau hyn yn lleihau ymddiriedaeth pobl yn y ffigurau a gyhoeddir a chawn y dadleuon Ceidwadol hyn bob blwyddyn.
It's great that we have this debate today because it's extremely important that we address the issue of how we support some of the most vulnerable people in our society and offer Members here the opportunity to highlight the issues that are affecting the constituents that they represent.
Firstly, Dirprwy Lywydd, if I may, I'd like to pick up on a point of how some council leaders, in my opinion, are using council tax rises as an opportunity to deliberately scaremonger our most vulnerable constituents. In particular, I would like to highlight how my own council leader, Andrew Morgan, has said on record that 35 to 40 per cent council tax hikes are needed to ensure that there are no cuts to services, which is frankly nothing shy of blatant politicking. Rhondda Cynon Taf, as we've already heard, has £270 million in reserves, sat in the bank doing nothing. It has received a 2.8 per cent increase from the Welsh Government, worth over £13.8 million. And Andrew Morgan and co would rather frighten hard-working council tax payers than use the money that it has just sitting around doing nothing.
RCT council has recently proposed a 4.9 per cent council tax increase, which it said would bring in over £1 million extra per year. I believe, Dirprwy Lywydd, that if the council were minded to help people in RCT, it could well afford to scrap this council tax increase altogether. Welsh councils, as we have already heard, are sitting on reserves of—[Interruption.] No, I've just started; I'll carry on. They are sitting on reserves of £2.7 billion, and I think, Dirprwy Lywydd, that it is wholly unjustifiable to keep hiking council tax when household budgets are stretched so much due to the inflationary pressures this country has experienced from outside influences beyond its control, and when councils have so much money sat in their bank accounts.
I believe wholeheartedly that it is time we finally had an independent review of council funding formulas and that there is more transparency and accountability as to what our money is used for and why so much is kept in reserve bank accounts. As we know, councils receive and spend huge sums of money, but it is unfair to keep raising council tax in this way, because it provides no incentive to use resources efficiently. It is well known and sadly well accepted that public services and bodies pay increased prices for items they could purchase cheaper, but restrictions in procurement do not encourage or sometimes even allow this.
We heard yet again yesterday about the Social Partnership and Public Procurement (Wales) Act 2023, but I believe this Act will actually exacerbate this problem further. Local businesses will ultimately hike prices up when they know councils and other public bodies will have to buy from them to meet Welsh Government demands—after all, it's only other people's money. The fact that RCT council have recently found £5.2 million-worth of efficiency savings goes to show that they have not been diligent in the past in keeping an eye on how well money is spent. And as a former councillor in that local authority, I can well remember a raft of incredulous spending priorities, from chauffeur-driven cars and fancy dress costumes—[Interruption.] Oh, go on, Gareth, I will let you intervene.
Mae'n wych ein bod yn cael y ddadl hon heddiw oherwydd mae'n hynod bwysig ein bod yn mynd i'r afael â sut y cefnogwn rai o'r bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas a rhoi cyfle i'r Aelodau dynnu sylw at y materion sy'n effeithio ar yr etholwyr y maent yn eu cynrychioli.
Yn gyntaf, Ddirprwy Lywydd, os caf, hoffwn fynd ar drywydd pwynt ynglŷn â sut mae rhai arweinwyr cyngor, yn fy marn i, yn defnyddio codiadau'r dreth gyngor yn fwriadol fel cyfle i godi ofn ar ein hetholwyr mwyaf bregus. Yn benodol, hoffwn dynnu sylw at sut mae fy arweinydd cyngor fy hun, Andrew Morgan, wedi'i gofnodi'n dweud bod angen codiadau o 35 i 40 y cant i'r dreth gyngor er mwyn sicrhau nad oes toriadau i wasanaethau, a gwleidydda pur yw hynny a bod yn onest. Mae gan Rondda Cynon Taf, fel y clywsom eisoes, £270 miliwn mewn cronfeydd wrth gefn yn y banc yn gwneud dim. Mae wedi cael cynnydd o 2.8 y cant gan Lywodraeth Cymru, sy'n werth dros £13.8 miliwn. A byddai'n well gan Andrew Morgan a'i gyfeillion godi ofn ar dalwyr gweithgar y dreth gyngor na defnyddio'r arian sydd ganddo'n gwneud dim.
Yn ddiweddar, mae cyngor Rhondda Cynon Taf wedi argymell cynnydd o 4.9 y cant yn y dreth gyngor, a dywedodd y byddai hynny'n dod â dros £1 filiwn ychwanegol y flwyddyn i mewn. Ddirprwy Lywydd, pe bai'r cyngor yn bwriadu helpu pobl yn RhCT, rwy'n credu y gallai fforddio cael gwared ar y cynnydd hwn yn y dreth gyngor yn gyfan gwbl. Mae cynghorau Cymru, fel y clywsom eisoes, yn cadw cronfeydd wrth gefn—[Torri ar draws.] Na, rwyf newydd ddechrau; rwyf am barhau. Maent yn cadw cronfeydd wrth gefn o £2.7 biliwn, ac rwy'n credu, Ddirprwy Lywydd, ei bod yn gwbl anghyfiawn parhau i godi'r dreth gyngor pan fo cyllidebau cartrefi yn cael eu hymestyn cymaint oherwydd y pwysau chwyddiant y mae'r wlad hon wedi'i brofi yn sgil dylanwadau allanol y tu hwnt i'w rheolaeth, a phan fo gan gynghorau gymaint o arian yn eu cyfrifon banc.
Credaf yn gryf ei bod yn hen bryd inni gael adolygiad annibynnol o fformiwlâu cyllido cynghorau a chael mwy o dryloywder ac atebolrwydd ynghylch yr hyn y defnyddir ein harian ar ei gyfer a pham y cedwir cymaint mewn cyfrifon banc wrth gefn. Fel y gwyddom, mae cynghorau'n cael ac yn gwario symiau enfawr o arian, ond mae'n annheg parhau i godi'r dreth gyngor fel hyn, gan nad yw'n rhoi unrhyw gymhelliant i ddefnyddio adnoddau'n effeithlon. Mae'n hysbys ac yn cael ei dderbyn, gwaetha'r modd, fod gwasanaethau a chyrff cyhoeddus yn talu prisiau uwch am eitemau y gallent eu prynu'n rhatach, ond nad yw cyfyngiadau caffael yn annog hyn, nac yn ei ganiatáu weithiau hyd yn oed.
Clywsom eto ddoe am Ddeddf Partneriaeth Gymdeithasol a Chaffael Cyhoeddus (Cymru) 2023, ond credaf y bydd y Ddeddf hon yn gwaethygu'r broblem hon ymhellach. Yn y pen draw, bydd busnesau lleol yn codi prisiau pan fyddant yn gwybod y bydd yn rhaid i gynghorau a chyrff cyhoeddus eraill brynu ganddynt i fodloni gofynion Llywodraeth Cymru—wedi'r cyfan, arian pobl eraill ydyw. Mae'r ffaith bod Cyngor Rhondda Cynon Taf wedi canfod gwerth £5.2 miliwn o arbedion effeithlonrwydd yn ddiweddar yn dangos nad ydynt wedi bod yn ddiwyd yn y gorffennol wrth gadw llygad ar ba mor dda y caiff arian ei wario. Ac fel cyn-gynghorydd yn yr awdurdod lleol hwnnw, gallaf gofio'n dda am lu o flaenoriaethau gwariant anghredadwy, o geir a yrrir gan chauffeurs a gwisgoedd ffansi—[Torri ar draws.] O, ewch amdani, Gareth, fe adawaf i chi ymyrryd.
Thanks, Joel. I heard the comments from Councillor Andrew Morgan, on Twitter and other things, and he's always saying that the money's been earmarked for capital projects, but why do these capital projects never happen and why do they never come to fruition, and why is £270 million just lying around in bank accounts and not being spent on the people who need it?
Diolch, Joel. Clywais y sylwadau gan y Cynghorydd Andrew Morgan, ar Twitter a phethau eraill, ac mae bob amser yn dweud bod yr arian wedi'i glustnodi ar gyfer prosiectau cyfalaf, ond pam nad yw'r prosiectau cyfalaf hyn byth yn digwydd a pham nad ydynt byth yn dwyn ffrwyth, a pham mae £270 miliwn yn gorwedd mewn cyfrifon banc ac nad yw'n cael ei wario ar y bobl sydd ei angen?
Yes, I fully agree with you, Gareth, and as you'll come to realise, Councillor Morgan's bark is worse than his bite.
So, from chauffeur-driven cars and fancy dress costumes to hideous art installations and the infamous dormouse bridges, the truth is that residents want to see services provided and not see money wasted on vanity projects.
Secondly, Dirprwy Lywydd, I'd like to raise the point of how Welsh Government has its priorities wrong, and how this is having a detrimental impact on the people of Wales. Welsh Government have enforced budget cuts yet squandered almost £40 million implementing an unwelcome 20 mph blanket speed limit in Wales, which has been estimated to have delivered a paltry speed reduction of just 2.4 miles per hour and which will just be overturned when we come into Government.
My own council of RCT was given £3 million to put up signs, which have now been extensively vandalised. This figure is three times more than the proposed 4.9 per cent council tax increase it will deliver. Likewise, Cardiff has received £2 million to put up 20 mph road signs, which have been extensively vandalised, and the First Minister, who has gone on the record as an advocate of vandalising signs to make political points, must be cheery at the waste of so much public money that could have supported households across Wales. [Interruption.] I'm conscious of the time, sorry. [Interruption.] You're next. You're up next.
I have raised this point several times in the Chamber and do so again to highlight the inconvenient truth to the Welsh Government, who have no other excuse but to blame Westminster, that the UK Conservative Government has provided unprecedented levels of support in recent years to deal with the impact of COVID and the war in Ukraine: the £650 per person cost-of-living payment; the £300 cost-of-living payment for pensioners, coupled with the winter fuel payment; the £150 disability cost-of-living payment; the £150 council tax discount, payable to all households and properties in bands A to D, which has helped over 212,000 households in my region alone; and it has increased the minimum wage for all those over 21 to £11.44 per hour. We have also seen today an announcement of £600 million from the UK Government to help deliver key services like social care, for which we will receive consequential funding. With over two—
Rwy'n cytuno'n llwyr â chi, Gareth, ac fel y dowch i sylweddoli, mae cyfarthiad y Cynghorydd Morgan yn waeth na'i frathiad.
Felly, o geir a yrrir gan chauffeurs a gwisgoedd ffansi i osodweithiau celf erchyll a'r pontydd drwgenwog i bathewod, y gwir amdani yw bod trigolion eisiau gweld gwasanaethau'n cael eu darparu a pheidio â gweld arian yn cael ei wastraffu ar brosiectau porthi balchder.
Yn ail, Ddirprwy Lywydd, hoffwn godi'r pwynt ynglŷn â sut mae Llywodraeth Cymru yn pennu blaenoriaethau anghywir, a sut mae hyn yn cael effaith niweidiol ar bobl Cymru. Mae Llywodraeth Cymru wedi gorfodi toriadau i'r gyllideb ond eto wedi gwastraffu bron i £40 miliwn ar weithredu terfyn cyflymder cyffredinol o 20 mya yng Nghymru nad yw wedi cael croeso, ac yr amcangyfrifir ei fod wedi cyflawni gostyngiad pitw o ddim ond 2.4 milltir yr awr mewn cyflymder ac a fydd yn cael ei wrthdroi pan fyddwn ni'n dod yn Llywodraeth.
Rhoddwyd £3 miliwn i fy nghyngor i yn Rhondda Cynon Taf i osod arwyddion, sydd bellach wedi'u fandaleiddio'n helaeth. Mae'r ffigur hwn deirgwaith yn fwy na'r hyn y bydd y cynnydd arfaethedig o 4.9 y cant yn y dreth gyngor yn ei ddarparu. Yn yr un modd, mae Caerdydd wedi cael £2 filiwn i godi arwyddion ffordd 20 mya, sydd wedi'u fandaleiddio'n helaeth, ac mae'n rhaid bod y Prif Weinidog, y cofnodwyd ei fod yn cefnogi fandaleiddio arwyddion i wneud pwyntiau gwleidyddol, yn llawen wrth weld cymaint o arian cyhoeddus a allai fod wedi cefnogi aelwydydd ledled Cymru yn cael ei wastraffu. [Torri ar draws.] Rwy'n ymwybodol o'r amser, mae'n ddrwg gennyf. [Torri ar draws.] Chi sydd nesaf. Chi sy'n dod nesaf.
Rwyf wedi nodi'r pwynt hwn sawl gwaith yn y Siambr ac rwy'n gwneud hynny eto i dynnu sylw at y gwir anghyfleus i Lywodraeth Cymru, nad oes ganddi esgus arall heblaw beio San Steffan, fod Llywodraeth Geidwadol y DU wedi darparu lefelau digynsail o gefnogaeth yn ystod y blynyddoedd diwethaf i ymdopi ag effaith COVID a'r rhyfel yn Wcráin: y taliad costau byw o £650 y person; y taliad costau byw o £300 i bensiynwyr, ynghyd â thaliad tanwydd y gaeaf; y taliad costau byw i'r anabl o £150; y gostyngiad o £150 yn y dreth gyngor, sy'n daladwy i bob aelwyd ac eiddo ym mand A i D, sydd wedi helpu dros 212,000 o aelwydydd yn fy rhanbarth i yn unig; ac mae wedi cynyddu'r isafswm cyflog i bawb dros 21 i £11.44 yr awr. Rydym hefyd wedi gweld cyhoeddiad o £600 miliwn heddiw gan Lywodraeth y DU i helpu i ddarparu gwasanaethau allweddol fel gofal cymdeithasol, y byddwn yn derbyn cyllid canlyniadol ar ei gyfer. Gyda dros ddau—
Joel, you need to conclude now.
Joel, mae angen i chi ddod i ben nawr.
The last sentence, Dirprwy Lywydd. With over two decades of Labour rule in Wales, and over two decades of them blaming Westminster, people are finally demanding answers from this Welsh Government, and they can start by supporting our motion.
Y frawddeg olaf, Ddirprwy Lywydd. Gyda dros ddau ddegawd o reolaeth Llafur yng Nghymru, a dros ddau ddegawd ohonynt yn beio San Steffan, mae pobl o'r diwedd yn mynnu atebion gan y Llywodraeth hon yng Nghymru, a gallant ddechrau drwy gefnogi ein cynnig.
Welsh local authorities face really difficult decisions this year, but it's nothing compared with what English local government is having to face. There have been huge numbers—significant local authorities in England—having to issue 114 notices, which means that they're essentially bankrupt. Even completely extreme right-wing Tories who opposed increasing income tax, like Priti Patel and Robert Jenrick, are asking the Prime Minister to put more money into local government. I should perhaps—
Mae awdurdodau lleol Cymru yn wynebu penderfyniadau anodd iawn eleni, ond nid yw'n ddim o'i gymharu â'r hyn y mae llywodraeth leol Lloegr yn gorfod ei wynebu. Gwelwyd niferoedd enfawr—awdurdodau lleol sylweddol yn Lloegr—yn gorfod cyhoeddi hysbysiadau 114, sy'n golygu yn y bôn eu bod yn fethdalwyr. Mae hyd yn oed Torïaid asgell dde eithafol a wrthwynebodd gynyddu treth incwm, fel Priti Patel a Robert Jenrick, yn gofyn i'r Prif Weinidog roi mwy o arian tuag at lywodraeth leol. Efallai y dylwn—
Will the Member give way?
A wnaiff yr Aelod ildio?
Yes.
Gwnaf.
Jenny, you and I were at the Holocaust Memorial Day event yesterday, where we heard the atrocities of real far-right ideology. I think it's a real disservice to the survivors of the Holocaust to say that Priti Patel and Robert Jenrick are far-right Conservatives.
Jenny, roeddech chi a minnau yn nigwyddiad Diwrnod Cofio'r Holocost ddoe, lle clywsom am erchyllterau ideolegol y dde eithafol go iawn. Rwy'n credu ei fod yn gam mawr â goroeswyr yr Holocost ichi ddweud bod Priti Patel a Robert Jenrick yn Geidwadwyr asgell dde eithafol.
I was trying to find the right words, and I apologise if I gave that impression at all. I completely agree on that; I'll desist from all that. But I know, from having talked to people in England, some of the really difficult decisions, particularly around school funding. My daughter is a teacher, and I can tell you that special needs is simply not being funded in schools in England, and it's really, really serious.
Anyway, I'll leave that, because I think the Public Accounts Committee says it all, really, which is that the impact of these councils going bankrupt leaves extreme, long-lasting effects on residents in those areas. And paying off the debts in places like Woking, where people are owing £19,000 per resident, is completely scary. These are some of the difficult situations that local authorities have got themselves into.
In Wales, local authorities have been nurtured, because we recognise the important role that local authorities play in the well-being of our communities. So, I'm very pleased that the UK Government is giving more money to English councils, because it means that, roughly, a £30 million consequential is coming our way. And, hopefully, I'm sure Rebecca Evans will be well minded to increase the amount of money, on top of the £170 million extra that local authorities are getting this year.
Nevertheless, I was very pleased—. And thanks to Peter Fox for inviting me to the meeting with Welsh local government leaders, because it was a really interesting meeting to hear from all of them—the ones who attended—and to realise just how complicated it is. For example, what the Welsh Government gives them obviously represents about 80 per cent of their revenue funding, and another 20 per cent from council tax. So, if they don't increase the council tax, then they have a lot less money for preventative services, because, inevitably, they have to spend more money on the biggest needs. But it's a difficult message if you're asking residents to pay more council tax while having to reduce services. But that, unfortunately, is the situation that local authorities are in.
The cap on homecare charges—at £100 for the last three years—is also an issue that is going to have to be a subject of discussion, because if they can't recover extra costs, then, inevitably, they're going to be spending more money on those with higher needs, and those with lower needs then become people with higher needs, or end up in hospitals, which is, obviously, an even more expensive option. So, that is very difficult.
I was very impressed with Lis Burnett, the leader of the Vale of Glamorgan, who said they'd been planning for the last six months on how they were going to manage next year's budget. Because, of course, three quarters of their budget is spent on education and social care, and that goes for any local authority. And that comes at a time of increased demand. She observed that elderly people were going out less. They're not using the buses, which means less revenue for the bus companies. And with children, there was clear developmental delay as a result of COVID. These are really serious issues for all of us.
Another dilemma is how should they approach pay increases. Should it be a flat rate, which would benefit the lower paid more? But if they don't do it on a percentage increase, then they're in danger of losing valuable key staff like social workers, which, obviously, leads to more costs at the other end. Some of the proposals that Cardiff have I think we should do, such as reducing non-recyclable waste to three-weekly collections, as long as they impose much more stringent fines on people who stick food waste into the recycling and the non-recycling. Otherwise, I can't see what the problem is there. But we have to ensure that we keep our libraries and our advice services open, even if they're open for less time, because then we're able to extend the services again when the money becomes less tight. So, these are some of the complex issues we really do have to grapple with, and thank you, David, for tolerating my overrun.
Roeddwn yn ceisio dod o hyd i'r geiriau cywir, ac rwy'n ymddiheuro os rhoddais yr argraff honno. Rwy'n cytuno'n llwyr â hynny; ac rwyf am gamu'n ôl rhag hynny i gyd. Ond rwy'n gwybod, o fod wedi siarad â phobl yn Lloegr, am rai o'r penderfyniadau anodd iawn, yn enwedig mewn perthynas â chyllid ysgolion. Mae fy merch yn athrawes, a gallaf ddweud wrthych nad yw anghenion arbennig yn cael eu hariannu mewn ysgolion yn Lloegr, ac mae'n sefyllfa ddifrifol iawn.
Beth bynnag, fe adawaf hynny, oherwydd credaf fod y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yn dweud y cyfan mewn gwirionedd, sef bod y ffaith bod y cynghorau hyn yn mynd yn fethdalwyr yn gadael effeithiau eithafol, hirhoedlog ar drigolion yn yr ardaloedd hynny. Ac mae talu'r dyledion mewn llefydd fel Woking, lle mae pobl mewn dyled o £19,000 y preswylydd, yn hollol frawychus. Dyma rai o'r sefyllfaoedd anodd y mae awdurdodau lleol ynddynt.
Yng Nghymru, mae awdurdodau lleol wedi cael eu meithrin, oherwydd ein bod yn cydnabod y rôl bwysig y maent yn ei chwarae yn llesiant ein cymunedau. Felly, rwy'n falch iawn fod Llywodraeth y DU yn rhoi mwy o arian i gynghorau Lloegr, oherwydd mae'n golygu, yn fras, fod swm canlyniadol o £30 miliwn yn dod i ni. Ac rwy'n siŵr y bydd Rebecca Evans mewn sefyllfa dda i gynyddu'r swm o arian, ar ben y £170 miliwn ychwanegol y mae awdurdodau lleol yn ei gael eleni.
Serch hynny, roeddwn yn falch iawn—. A diolch i Peter Fox am fy ngwahodd i'r cyfarfod gydag arweinwyr llywodraeth leol Cymru, oherwydd roedd yn gyfarfod diddorol iawn ar gyfer clywed gan bob un ohonynt—y rhai a fynychodd—a sylweddoli pa mor gymhleth yw hyn. Er enghraifft, mae Llywodraeth Cymru yn rhoi oddeutu 80 y cant o'u cyllid refeniw iddynt, a daw 20 y cant arall o'r dreth gyngor. Felly, os nad ydynt yn cynyddu'r dreth gyngor, mae ganddynt lawer llai o arian ar gyfer gwasanaethau ataliol, oherwydd, yn anochel, mae'n rhaid iddynt wario mwy o arian ar yr anghenion mwyaf. Ond mae'n neges anodd os gofynnwch i drigolion dalu mwy o dreth gyngor gan orfod lleihau gwasanaethau ar yr un pryd. Ond yn anffodus, dyna yw'r sefyllfa y mae awdurdodau lleol ynddi.
Mae'r cap ar daliadau gofal cartref—ar £100 am y tair blynedd diwethaf—hefyd yn fater sy'n mynd i orfod bod yn destun trafodaeth, oherwydd os na allant adennill costau ychwanegol, byddant yn anochel yn gwario mwy o arian ar bobl sydd ag anghenion mwy, a bydd y rheini sydd ag anghenion llai yn dod yn bobl ag anghenion mwy wedyn, neu'n mynd i ysbytai yn y pen draw, sy'n amlwg yn opsiwn hyd yn oed yn ddrytach. Felly, mae hynny'n anodd iawn.
Gwnaeth Lis Burnett, arweinydd Bro Morgannwg argraff fawr arnaf pan ddywedodd eu bod wedi bod yn cynllunio dros y chwe mis diwethaf ar gyfer y ffordd y byddent yn rheoli cyllideb y flwyddyn nesaf. Oherwydd mae tri chwarter eu cyllideb yn cael ei gwario ar addysg a gofal cymdeithasol wrth gwrs, ac mae hynny'n wir am unrhyw awdurdod lleol. A daw hynny ar adeg o alw cynyddol. Nododd fod pobl oedrannus yn mynd allan yn llai aml. Nid ydynt yn defnyddio'r bysiau, sy'n golygu llai o refeniw i'r cwmnïau bysiau. A chyda phlant, roedd oedi datblygiadol clir o ganlyniad i COVID. Mae'r rhain yn faterion difrifol iawn i bob un ohonom.
Dilema arall yw sut y dylent fynd i'r afael â chodiadau cyflog. A ddylai fod yn gyfradd safonol, rhywbeth a fyddai'n fwy buddiol i bobl ar gyflogau is? Ond os nad ydynt yn ei wneud ar gynnydd canrannol, maent mewn perygl o golli staff allweddol gwerthfawr fel gweithwyr cymdeithasol, sy'n amlwg yn arwain at fwy o gostau yn y pen arall. Rwy'n credu y dylem wneud rhai o'r cynigion sydd gan Gaerdydd, megis lleihau casgliadau gwastraff na ellir ei ailgylchu i bob tair wythnos, cyn belled â'u bod yn gosod dirwyon llymach i bobl sy'n rhoi gwastraff bwyd yn yr ailgylchu a'r bobl nad ydynt yn ailgylchu. Fel arall, ni allaf weld beth yw'r broblem yno. Ond mae'n rhaid inni sicrhau ein bod yn cadw ein llyfrgelloedd a'n gwasanaethau cynghori ar agor, hyd yn oed os ydynt ar agor am lai o amser, oherwydd drwy wneud hynny, gallwn ymestyn y gwasanaethau eto pan fydd yr arian yn llai tynn. Felly, dyma rai o'r materion cymhleth y mae'n rhaid inni fynd i'r afael â nhw, a diolch i chi, David, am adael i mi gael mwy o amser.
Over a decade of austerity has meant that councils are stretched to breaking. They have done all they can, year after year—restructuring, reorganising, and rationalising, plus looking at fees and charges to mitigate the cuts. In the latest autumn statement, Jeremy Hunt continued to spout the usual Tory mantra, saying that public services have to be more efficient, and that the UK Government wants an even smaller public state, continuing austerity. He is so far removed from the delivery of public services, which are at the heart of our communities, and employ so many people in north Wales, thus being a major part of the economy.
When councils heard the UK Government autumn statement saying that there would be no extra funding for public services, it was absolutely devastating. Councils in England are now going bankrupt, one by one. MPs, including Tory MPs, were threatening to vote against the budget, and they forced a u-turn, I believe, with Michael Gove, which should hopefully mean that Wales should receive an extra £30 million. And I hope, as was mentioned, that this will go towards increasing the funding floor, because no council should be at a point where they're unable to provide vital services, such as Conwy council, who are on their knees. Councils have a protected 3.1 per cent increase, higher than the 1 per cent passed to the Welsh Government, but any extra funding has fallen to the black hole of inflationary pressures, largely caused by the Truss budget and a terrible Brexit.
When there is a struggle, there is division, and some councils have asked for the funding formula to be reviewed, just like councils in England, who are saying that their funding formula is disproportionately beneficial to wealthier areas. I have asked for the funding formula to be looked at too on behalf of Flintshire County Council and, like Jack Sargeant, we've asked for practical suggestions to come forward that we can pass on as well. But, at the Local Government and Housing Committee, we were told there needs to be a closer inspection of it, rather than a major review, and that was by Gwynedd, who is one of the lowest funded councils. There are winners and losers, and change can often bring unexpected results.
I believe there needs to be better clarity for councils and councillors to understand the funding formula so they understand where the money is going. [Interruption.] I have asked for a review. We also heard that we need to increase the pot, but not how the pot's allocated. We should not be fighting over the crumbs for public services when the budget coming from Westminster is too small to start with. That's the basis of it. We should be fighting for an end to 13 years of austerity and an end to cuts to public services. The Welsh Government's budget is worth £1.3 billion less—
Mae dros ddegawd o gyni wedi golygu bod cynghorau'n cael eu hymestyn i'r eithaf. Maent wedi gwneud popeth yn eu gallu, flwyddyn ar ôl blwyddyn—ailstrwythuro, ad-drefnu a symleiddio, ynghyd ag edrych ar ffioedd a thaliadau i liniaru'r toriadau. Yn natganiad yr hydref yn ddiweddar, parhaodd Jeremy Hunt i wyntyllu'r mantra Torïaidd arferol, gan ddweud bod yn rhaid i wasanaethau cyhoeddus fod yn fwy effeithlon, a bod Llywodraeth y DU eisiau gwladwriaeth gyhoeddus lai fyth, a pharhau cyni. Mae Hunt mor bell oddi wrth y ddarpariaeth o wasanaethau cyhoeddus, sy'n galon i'n cymunedau, ac yn cyflogi cymaint o bobl yng ngogledd Cymru, ac felly'n rhan bwysig o'r economi.
Pan glywodd y cynghorau ddatganiad yr hydref Llywodraeth y DU yn dweud na fyddai cyllid ychwanegol ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus, roedd yn hollol ddinistriol. Mae cynghorau yn Lloegr bellach yn mynd yn fethdalwyr, un ar ôl y llall. Roedd ASau, gan gynnwys ASau Torïaidd, yn bygwth pleidleisio yn erbyn y gyllideb, ac fe wnaethant orfodi tro pedol, gyda Michael Gove, rwy'n credu, a ddylai olygu gobeithio y dylai Cymru gael £30 miliwn ychwanegol. Ac rwy'n gobeithio, fel y crybwyllwyd, y bydd hwn yn mynd tuag at gynyddu'r cyllid gwaelodol, oherwydd ni ddylai unrhyw gyngor fod ar bwynt lle nad yw'n gallu darparu gwasanaethau hanfodol, fel cyngor Conwy, sydd ar eu gliniau. Mae cynghorau'n cael cynnydd wedi'i ddiogelu o 3.1 y cant, sy'n uwch na'r 1 y cant a drosglwyddwyd i Lywodraeth Cymru, ond mae unrhyw gyllid ychwanegol wedi syrthio i'r twll du o bwysau chwyddiant, a achoswyd yn bennaf gan gyllideb Truss a Brexit ofnadwy.
Pan fydd yna frwydr, fe geir rhaniadau, ac mae rhai cynghorau wedi gofyn am adolygu'r fformiwla ariannu, yn union fel cynghorau yn Lloegr, sy'n dweud bod eu fformiwla ariannu o fudd anghymesur i ardaloedd cyfoethocach. Rwyf innau wedi gofyn i'r fformiwla ariannu gael ei hystyried hefyd ar ran Cyngor Sir y Fflint ac fel Jack Sargeant, rydym wedi gofyn yn ogystal am awgrymiadau ymarferol y gallwn eu trosglwyddo. Ond yn y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai, dywedwyd wrthym mai ei archwilio'n fanylach sydd ei angen, yn hytrach nag adolygiad mawr, a dywedwyd hynny gan Wynedd, sy'n un o'r cynghorau sy'n cael y lleiaf o arian. Mae yna enillwyr a chollwyr, ac yn aml gall newid greu canlyniadau annisgwyl.
Rwy'n credu bod angen gwell eglurder i gynghorau a chynghorwyr i ddeall y fformiwla ariannu fel eu bod yn deall ble mae'r arian yn mynd. [Torri ar draws.] Rwyf wedi gofyn am adolygiad. Clywsom hefyd fod angen inni gynyddu'r pot, ond nid sut y caiff y pot ei ddyrannu. Ni ddylem fod yn ymladd dros y briwsion ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus pan fo'r gyllideb sy'n dod o San Steffan yn rhy fach i ddechrau. Dyna ydyw yn y bôn. Dylem fod yn brwydro i roi diwedd ar 13 mlynedd o gyni a rhoi diwedd ar doriadau i wasanaethau cyhoeddus. Mae cyllideb Llywodraeth Cymru yn werth £1.3 biliwn yn llai—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
—than when the UK budget spending review was made in 2021—
—na phan wnaed adolygiad o wariant cyllideb y DU yn 2021—
I don't believe the Member is taking an intervention, Sam.
Nid wyf yn credu bod yr Aelod yn derbyn ymyriad, Sam.
—and councils in Wales are facing a deficit of £421 million plus. Sam, I'll take your intervention, as long as I can carry on speaking.
—ac mae cynghorau yng Nghymru yn wynebu diffyg o £421 miliwn a mwy. Sam, fe wnaf dderbyn eich ymyriad, cyn belled ag y caf barhau i siarad.
I'm really grateful to you, Carolyn, for taking an in intervention. Many of the points you're making are in reference to Westminster and to the challenges that the UK Government are facing, but very, very little in terms of the Welsh Government. Do you believe in devolution?
Rwy'n ddiolchgar iawn i chi am dderbyn yr ymyriad, Carolyn. Mae llawer o'r pwyntiau rydych chi'n eu gwneud yn cyfeirio at San Steffan ac at yr heriau y mae Llywodraeth y DU yn eu hwynebu, ond ychydig iawn o ran Llywodraeth Cymru. A ydych chi'n credu mewn datganoli?
I do believe in devolution. I'd like more devolution, but I would like the funding to come across that is owed to Wales, including HS2 funding, which we deserve. Money that gets found down the back of sofas in England does not come across to Wales.
Less money from the UK Government to devolved Governments, in real terms, equals fewer services and higher council tax bills to close the gap. If funding had kept pace with growth in the economy since 2010, it would be worth £3.5 billion more.
Many councils' reserves are needed. A family with children with complex needs could move to an area, and it could cost hundreds of thousands of pounds just for the one child. There could be heavy flooding, there could be snow. We need grants towards school buildings, care homes and much-needed social housing. The bigger an authority, the larger the reserves, but also the larger the building programme and housing need, depending on the size of that council.
We heard how Conwy council are in such a fragile state, because reserves have been used over the years, rather than increasing council tax. Housing has gone to a transfer association, who just provide housing, not homelessness support services, and the council is struggling to help those in need. They are on their knees. I believe this debate is not fair for councils and councillors, who are under terrible pressure and face terrible abuse already, and it's turning pressure on them. In fact, it's causing more division and hatred, which seems to be the Tory way, spreading mistrust. They have no option but to increase council tax or cut statutory services, such as social care and education.
Many people who cannot afford to pay council tax are entitled to council tax relief, and we need to do more to promote that, so they receive those benefits. Unfortunately, the Tory Government's universal credit does cause an issue for people wanting to get council tax relief, and that needs to be addressed. The benefits system needs to be addressed. The Tory benefits system needs to be addressed.
I will always continue to fight for councils in north Wales to have fair funding and a bigger slice, but when all councils are facing massive budgetary pressures, the pie is too small, and Wales should be entitled to its fair share of funding. Thank you.
Rwy'n credu mewn datganoli. Hoffwn gael mwy o ddatganoli, ond hoffwn i'r cyllid sy'n ddyledus i Gymru gael ei roi, gan gynnwys y cyllid HS2 a haeddwn. Nid yw arian y deuir o hyd iddo i lawr cefn y soffa yn Lloegr yn dod draw i Gymru.
Mae llai o arian gan Lywodraeth y DU i Lywodraethau datganoledig, mewn termau real, yn golygu llai o wasanaethau a biliau treth gyngor uwch i gau'r bwlch. Pe bai cyllid wedi cadw gyfuwch â'r twf yn yr economi ers 2010, byddai'n werth £3.5 biliwn yn fwy.
Mae angen cronfeydd wrth gefn ar lawer o gynghorau. Gallai teulu sydd â phlant ag anghenion cymhleth symud i ardal, a gallai gostio cannoedd o filoedd o bunnoedd i'r un plentyn yn unig. Efallai y ceir llifogydd trwm, efallai y bydd eira. Mae angen grantiau arnom tuag at adeiladau ysgol, cartrefi gofal a thai cymdeithasol mawr eu hangen. Po fwyaf yw awdurdod, y mwyaf yw'r cronfeydd wrth gefn, ond y mwyaf yw'r rhaglen adeiladu a'r angen am dai hefyd, yn dibynnu ar faint y cyngor.
Clywsom sut mae cyngor Conwy mewn cyflwr mor fregus, oherwydd bod cronfeydd wrth gefn wedi cael eu defnyddio dros y blynyddoedd, yn hytrach na chynyddu'r dreth gyngor. Mae tai wedi mynd i gymdeithas drosglwyddo, sydd ond yn darparu tai, nid gwasanaethau cymorth i'r digartref, ac mae'r cyngor yn ei chael hi'n anodd helpu'r rhai mewn angen. Maent ar eu gliniau. Rwy'n credu bod y ddadl hon yn annheg i gynghorau a chynghorwyr, sydd dan bwysau ofnadwy ac yn cael eu cam-drin yn ofnadwy yn barod, ac mae'n rhoi pwysau arnynt. Mewn gwirionedd, mae'n achosi mwy o raniadau a chasineb, ac ymddengys mai dyna'r ffordd Dorïaidd o weithredu, a lledaenu amheuaeth. Nid oes ganddynt unrhyw ddewis ond cynyddu'r dreth gyngor neu dorri gwasanaethau statudol, fel gofal cymdeithasol ac addysg.
Mae gan lawer o bobl na allant fforddio talu'r dreth gyngor hawl i gael gostyngiad yn y dreth gyngor, ac mae angen inni wneud mwy i hyrwyddo hynny, fel eu bod yn cael y cymorth hwnnw. Yn anffodus, mae credyd cynhwysol y Llywodraeth Dorïaidd yn achosi problem i bobl sydd am gael rhyddhad treth gyngor, ac mae angen mynd i'r afael â hynny. Mae angen mynd i'r afael â'r system fudd-daliadau. Mae angen mynd i'r afael â'r system fudd-daliadau Dorïaidd.
Byddaf bob amser yn parhau i frwydro i weld y cynghorau yng ngogledd Cymru yn cael cyllid teg a rhan fwy o'r gacen, ond pan fo pob cyngor yn wynebu pwysau cyllidebol enfawr, mae'r gacen yn rhy fach, a dylai Cymru fod â hawl i'w chyfran deg o gyllid. Diolch.
Galwaf ar y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, Jane Hutt.
I call on the Minister for Social Justice, Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Can I thank the Welsh Conservatives for tabling this debate today on local government, and thank Members across the Chamber for their contributions? I'd like to start by recording my thanks, once again, to local government, to elected Members and staff in all authorities, for the critical work that they do for communities, people and businesses across Wales. And, indeed, many of the speakers, including myself, have had the privilege of being councillors, and that experience is so valuable to us as Senedd Members.
Councils continue to deliver, despite ongoing challenges, and we continue to support them to do so. We've supported and worked with them during the tough times of austerity, floods, the pandemic, and we continue to do so during this period of inflationary pressure and increased demand. Having our own challenging financial position means we are restricted in what we can do. Our settlement for 2024-25 is now worth up to £1.3 billion less in real terms than expected at the time of the 2021 spending review. Once again, our funding settlement is insufficient to respond to the extraordinary pressures that Wales faces. And the choices made by the Chancellor in his autumn statement will have consequences across the UK, as public services once again face deep and damaging cuts, because they've been deprived of real investment. So, his choices have made our decisions harder.
Dirprwy Lywydd, we are responding to these challenging times with the levers that we have. Our budget prioritised front-line public services as far as possible, supporting the hardest-hit households, prioritising jobs, where we can. Next year, local authorities will see an increase of 3.1 per cent, on top of the consolidated increase of 7.9 per cent for the current year, and 9.4 per cent for 2022-23. Nevertheless, we know that, in the face of increasing demand, high inflation and pay pressures, authorities will be facing real challenges to deliver services, balance their budgets and support their local communities by keeping council tax rises as low as they can. And councils will of course be considering all options available to them. They will be looking at their services, what they might have to scale back without impacting on those most in need. They will be looking at universal services on which we all rely, and whether they can be made more efficient. They will be considering which charges they may have to increase, or where they can introduce new fees. Local elected members—and that's their role, this is local democracy—will be carefully considering the impacts of council tax increases on their communities. And councils will be considering how far they can use their reserves to help in each of these decisions without risking their long-term position.
I'm glad to have the opportunity this afternoon to put the record straight on a number of points in the Conservative motion, and let's start with reserves. Now, reserves are already being used, prudently, to support service change and to support those changes that they're undertaking with the delivery of their service, and also to meet short-term pressures. But it's simply wrong to take the technical description of a useable reserve, including individual schools' reserves and reserves for specific projects and the housing revenue account reserve, and suggest that all this can be used to ease the decisions for this year without worrying about next year.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddiolch i'r Ceidwadwyr Cymreig am gyflwyno'r ddadl hon heddiw ar lywodraeth leol, a diolch i'r Aelodau ar draws y Siambr am eu cyfraniadau? Hoffwn ddechrau drwy gofnodi fy niolch, unwaith eto, i lywodraeth leol, i Aelodau etholedig a staff ym mhob awdurdod, am y gwaith hanfodol y maent yn ei wneud ar ran cymunedau, pobl a busnesau ledled Cymru. Ac yn wir, mae llawer o'r siaradwyr, gan fy nghynnwys i, wedi cael y fraint o fod yn gynghorwyr, ac mae'r profiad hwnnw mor werthfawr i ni fel Aelodau o'r Senedd.
Mae cynghorau'n parhau i gyflawni, er gwaethaf heriau parhaus, ac rydym yn parhau i'w cefnogi i wneud hynny. Rydym wedi cefnogi a gweithio gyda nhw yn ystod y cyfnod anodd o gyni, llifogydd, y pandemig, ac rydym yn parhau i wneud hynny yn ystod y cyfnod hwn o bwysau chwyddiant a galw cynyddol. Mae ein sefyllfa ariannol heriol ein hunain yn golygu ein bod wedi ein cyfyngu yn yr hyn y gallwn ei wneud. Mae ein setliad ar gyfer 2024-25 bellach yn werth hyd at £1.3 biliwn yn llai mewn termau real na'r disgwyl ar adeg adolygiad o wariant 2021. Unwaith eto, nid yw ein setliad cyllid yn ddigonol i ymateb i'r pwysau eithriadol sy'n wynebu Cymru. A bydd y dewisiadau a wnaed gan y Canghellor yn natganiad yr hydref yn arwain at ganlyniadau ledled y DU, wrth i wasanaethau cyhoeddus wynebu toriadau dwfn a niweidiol unwaith eto, oherwydd eu bod wedi cael eu hamddifadu o fuddsoddiad go iawn. Felly, mae ei ddewisiadau wedi gwneud ein penderfyniadau ni'n anos.
Ddirprwy Lywydd, rydym yn ymateb i'r cyfnod heriol hwn gyda'r ysgogiadau sydd gennym. Roedd ein cyllideb yn blaenoriaethu gwasanaethau cyhoeddus rheng flaen cyn belled ag y bo modd, gan gefnogi'r aelwydydd sydd wedi'u taro waethaf, gan flaenoriaethu swyddi lle gallwn. Y flwyddyn nesaf, bydd awdurdodau lleol yn gweld cynnydd o 3.1 y cant, ar ben y cynnydd cyfunol o 7.9 y cant ar gyfer y flwyddyn gyfredol, a 9.4 y cant ar gyfer 2022-23. Serch hynny, rydym yn gwybod, yn wyneb galw cynyddol, chwyddiant uchel a phwysau cyflogau, y bydd awdurdodau'n wynebu heriau gwirioneddol i ddarparu gwasanaethau, cydbwyso eu cyllidebau a chefnogi eu cymunedau lleol drwy gadw'r cynnydd yn y dreth gyngor mor isel ag y gallant. Ac wrth gwrs, bydd cynghorau'n ystyried yr holl opsiynau sydd ar gael iddynt. Byddant yn edrych ar eu gwasanaethau, yr hyn y gallai fod rhaid iddynt ei docio heb effeithio ar y rhai mwyaf anghenus. Byddant yn edrych ar wasanaethau cyffredinol yr ydym i gyd yn dibynnu arnynt, a gweld a ellir eu gwneud yn fwy effeithlon. Byddant yn ystyried pa ffioedd y gallai fod rhaid iddynt eu cynyddu, neu ble gallant gyflwyno ffioedd newydd. Bydd aelodau etholedig lleol—a dyna yw eu rôl, democratiaeth leol yw hyn—yn ystyried yn ofalus beth fydd effeithiau cynnydd yn y dreth gyngor ar eu cymunedau. A bydd cynghorau'n ystyried pa mor bell y gallant ddefnyddio eu cronfeydd wrth gefn i helpu ym mhob un o'r penderfyniadau hyn heb beryglu eu sefyllfa hirdymor.
Rwy'n falch o gael cyfle y prynhawn yma i gywiro nifer o bwyntiau yng nghynnig y Ceidwadwyr, a gadewch inni ddechrau gyda chronfeydd wrth gefn. Nawr, mae cronfeydd wrth gefn eisoes yn cael eu defnyddio'n ddarbodus i gefnogi newid gwasanaethau ac i gefnogi'r newidiadau y maent yn eu gwneud wrth ddarparu eu gwasanaeth, a hefyd i gynnal pwysau tymor byr. Ond mae'n anghywir cymryd y disgrifiad technegol o gronfa wrth gefn y gellir ei defnyddio, yn cynnwys cronfeydd wrth gefn ysgolion unigol a chronfeydd wrth gefn ar gyfer prosiectau penodol a chronfa wrth gefn y cyfrif refeniw tai, ac awgrymu y gellir defnyddio hyn oll i leddfu'r penderfyniadau ar gyfer eleni heb boeni am y flwyddyn nesaf.
Will you agree with me that a significant part of the useable reserves that local authorities hold is earmarked reserves? And do you agree with me that many of those earmarked reserves get inflated each year, and many haven't been drawn off for perhaps five years, or there are no plans to draw off them for the future, of five years? As such, that money should be utilised to help the local government family, collectively. Hence, we call on the Government to work with local authorities to unlock unused reserves, which aren't earmarked somewhere at the moment, perhaps to create a base in local government funding. Would you agree with the usage of those reserves prudently?
A wnewch chi gytuno â mi fod rhan sylweddol o'r cronfeydd wrth gefn y gellir eu defnyddio sydd gan awdurdodau lleol yn gronfeydd wrth gefn wedi'u clustnodi? Ac a ydych chi'n cytuno â mi fod llawer o'r cronfeydd wrth gefn hyn sydd wedi'u clustnodi yn chwyddo bob blwyddyn, ac na thynnwyd arian o nifer ohonynt ers pum mlynedd efallai, neu nad oes cynlluniau i dynnu arian ohonynt ar gyfer y dyfodol, am bum mlynedd? Felly, dylid defnyddio'r arian hwnnw i helpu'r teulu llywodraeth leol, yn gyfunol. Dyna pam ein bod yn galw ar y Llywodraeth i weithio gydag awdurdodau lleol i ddatgloi cronfeydd wrth gefn nas defnyddiwyd, nad ydynt wedi'u clustnodi yn rhywle ar hyn o bryd, i greu sylfaen o gyllid llywodraeth leol efallai. A fyddech chi'n cytuno â defnydd darbodus o'r cronfeydd hynny?
Well, of course, Peter, from your long experience in local government, you said the right thing—these are earmarked reserves. You know how difficult it is to use earmarked reserves, but, actually, councils are using them, they are using them prudently, and they're responding to short-term pressures. And I do want to say also, just in terms of the importance of those specific projects—capital has been mentioned—it is the Labour authorities that have built schools in our regions and our constituencies, across Wales. Through 13 years of austerity, we've been building those schools with our partners in local government. And the most recent example, and I'm sure you've all driven past it, is the wonderful Fitzalan High School, which serves this community.
So, I just think the decisions that are being made on services, on reserves and on council tax rises—. The important point, surely, is that they're taken by local, democratically elected members, by people who take their responsibilities seriously, and who face those—as we do, of course—our constituents, every day. Council tax is an essential part of the funding of local government. It contributes around £2 billion each year to essential local services. And when setting budgets and council tax levels, authorities do have a duty to carefully consider the balance between maintaining services and limiting the financial burden they place on households. And as Members well know, councils engage with their local communities on these choices. And the Welsh Government doesn't impose an artificial cap on council tax decisions, and we don't impose the additional costs and burden of a local referendum for increases above a centrally chosen level, as they do in England.
But Dirprwy Lywydd, I do regret the Chancellor's choices that mean that councils across the UK, not just in Wales, are having to make these difficult decisions. And it is important that we promote that range of support to help people who are finding it difficult. Our council tax reduction scheme provides consistent support across Wales, and means that over 200,011 people receive full support, and pay no council tax at all. And I'm so glad I can mention again our new Welsh benefits charter, which was launched on Monday. All 22 local authorities, in all your constituencies, signed up to this work, to improve the accessibility of the benefits system, and to encourage all eligible residents to claim support. Peredur.
Wel, wrth gwrs, Peter, o'ch profiad hir mewn llywodraeth leol, fe ddywedoch chi'r peth iawn—cronfeydd wrth gefn wedi'u clustnodi yw'r rhain. Rydych chi'n gwybod pa mor anodd yw defnyddio cronfeydd wrth gefn sydd wedi'u clustnodi, ond mewn gwirionedd, mae cynghorau'n eu defnyddio, maent yn eu defnyddio'n ddarbodus, ac maent yn ymateb i bwysau tymor byr. Ac rwyf am ddweud hefyd, ar bwysigrwydd y prosiectau penodol hynny—mae cyfalaf wedi cael ei grybwyll—yr awdurdodau Llafur sydd wedi adeiladu ysgolion yn ein rhanbarthau a'n hetholaethau, ledled Cymru. Dros 13 mlynedd o gyni, rydym wedi bod yn adeiladu'r ysgolion hynny gyda'n partneriaid mewn llywodraeth leol. A'r enghraifft ddiweddaraf, ac rwy'n siŵr eich bod i gyd wedi gyrru heibio iddi, yw ysgol uwchradd wych Fitzalan, sy'n gwasanaethu'r gymuned hon.
Felly, rwy'n meddwl bod y penderfyniadau sy'n cael eu gwneud am wasanaethau, am gronfeydd wrth gefn ac am gynyddu'r dreth gyngor—. Y pwynt pwysig, mae'n siŵr, yw eu bod yn cael eu gwneud gan aelodau lleol, a etholwyd yn ddemocrataidd, gan bobl sydd o ddifrif am eu cyfrifoldebau, ac sy'n wynebu—fel rydym ni'n ei wneud, wrth gwrs—eu hetholwyr, bob dydd. Mae'r dreth gyngor yn rhan hanfodol o ariannu llywodraeth leol. Mae'n cyfrannu tua £2 biliwn bob blwyddyn at wasanaethau lleol hanfodol. Ac wrth bennu cyllidebau a lefelau'r dreth gyngor, mae dyletswydd ar awdurdodau i ystyried yn ofalus y cydbwysedd rhwng cynnal gwasanaethau a chyfyngu'r baich ariannol y maent yn ei roi ar aelwydydd. Ac fel y gŵyr yr Aelodau yn dda, mae cynghorau'n ymgysylltu â'u cymunedau lleol ar y dewisiadau hyn. Ac nid yw Llywodraeth Cymru yn gosod cap artiffisial ar benderfyniadau treth gyngor, ac nid ydym yn gosod costau a baich ychwanegol refferendwm lleol am gynnydd uwchlaw lefel a ddewisir yn ganolog, fel y maent yn ei wneud yn Lloegr.
Ond Ddirprwy Lywydd, rwy'n gresynu at ddewisiadau'r Canghellor sy'n golygu bod cynghorau ledled y DU, nid yng Nghymru'n unig, yn gorfod gwneud y penderfyniadau anodd hyn. Ac mae'n bwysig ein bod yn hyrwyddo'r ystod honno o gymorth i helpu pobl sy'n ei chael hi'n anodd. Mae ein cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor yn darparu cymorth cyson ar draws Cymru, ac mae'n golygu bod dros 200,011 o bobl yn derbyn cymorth llawn, ac nad ydynt yn talu unrhyw dreth gyngor o gwbl. Ac rwy'n hynod o falch o allu sôn eto am ein siarter fudd-daliadau newydd i Gymru, a gafodd ei lansio ddydd Llun. Ymrwymodd pob un o'r 22 awdurdod lleol, ym mhob un o'ch etholaethau, i'r gwaith hwn, i wella hygyrchedd y system fudd-daliadau, ac i annog yr holl breswylwyr cymwys i hawlio cymorth. Peredur.
Earlier, I was talking about the £600 million that has been announced in Westminster. Could you give a commitment about the consequential that will be coming to Wales, please?
Yn gynharach, roeddwn yn sôn am y £600 miliwn sydd wedi'i gyhoeddi yn San Steffan. A wnewch chi roi ymrwymiad ynghylch y swm canlyniadol a fydd yn dod i Gymru, os gwelwch yn dda?
I'll be coming on to that, I can assure you, just at the end of my response. I will be getting to that very quickly, Dirprwy Lywydd. But I do want to turn very briefly to the local government formula. There have always been calls for a fundamental review of the formula, and we and local government have always recognised risks and challenges such a review would pose. Any change, of course, would result in winners and losers, and that could be substantial. And we've always been clear—and this has been acknowledged today in this debate—if there is a collective appetite from local government to carry out a fundamental review of the local government settlement funding, we will act upon it together. And can I say 'thank you' to Mike Hedges, who has explained again today the importance of how the formula is made up? Of course, there is the opportunity for continuous review of the formula through the work of the distribution sub-group, overseen by the finance sub-group.
So, just very finally, yes, indeed, I turn to the announcement of additional funding for English local authorities that came today. Can I say, once again, the UK Government gave us, the Welsh Government, no pre-warning of this statement, no pre-warning of additional funding being provided in England? And we do not have any certainty on the level of any consequential funding. That is the position we're in today, but as Members will know, the Barnett formula applying in the usual way can mean also that our funding goes down in the round if there are other changes to other Government departments. So, I'm sure the Minister for Finance and Local Government will make the position clear to the Senedd once it's clear to the Welsh Government.
But I hope you will join with me just to say to our Welsh Conservatives: 'Did you know?' We didn't know. The Welsh Government, once again—disrespect from the UK Government. And we need to know, and we need to know soon, of that consequential for Wales. Diolch yn fawr.
Gallaf eich sicrhau y byddaf yn dod at hynny ar ddiwedd fy ymateb. Byddaf yn dod at hynny'n gyflym iawn, Ddirprwy Lywydd. Ond rwyf am droi'n fyr iawn at y fformiwla llywodraeth leol. Mae galwadau wedi bod erioed am adolygu'r fformiwla'n sylfaenol, ac rydym ni a llywodraeth leol bob amser wedi cydnabod y risgiau a'r heriau y byddai adolygiad o'r fath yn eu creu. Byddai unrhyw newid, wrth gwrs, yn arwain at enillwyr a chollwyr, a gallai hynny fod yn sylweddol. Ac rydym bob amser wedi bod yn glir—ac mae hyn wedi cael ei gydnabod heddiw yn y ddadl hon—os oes awydd cyfunol gan lywodraeth leol i gynnal adolygiad sylfaenol o gyllid y setliad llywodraeth leol, byddwn yn gweithredu arno gyda'n gilydd. Ac a gaf fi ddweud 'diolch' wrth Mike Hedges, sydd wedi egluro eto heddiw pa mor bwysig yw'r ffordd y caiff y fformiwla ei llunio? Wrth gwrs, mae cyfle i adolygu'r fformiwla'n barhaus drwy waith yr is-grŵp dosbarthu, a oruchwylir gan yr is-grŵp cyllid.
Felly, yn olaf un rwyf am droi at y cyhoeddiad ynghylch cyllid ychwanegol i awdurdodau lleol Lloegr a ddaeth heddiw. A gaf fi ddweud, unwaith eto, na roddodd Llywodraeth y DU unrhyw rybudd ymlaen llaw i ni, Lywodraeth Cymru, ynglŷn â'r datganiad hwn, dim rhag-rybudd ynglŷn ag arian ychwanegol sy'n cael ei ddarparu yn Lloegr? Ac ni roddwyd unrhyw sicrwydd i ni ynghylch lefel unrhyw gyllid canlyniadol. Dyna'r sefyllfa rydym ynddi heddiw, ond fel y gŵyr yr Aelodau, gall fformiwla Barnett sy'n gweithio yn y ffordd arferol olygu hefyd fod ein cyllid yn gostwng yn gyffredinol os oes newidiadau eraill i adrannau eraill y Llywodraeth. Felly, rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol yn egluro'r sefyllfa i'r Senedd pan fydd hi'n glir i Lywodraeth Cymru.
Ond rwy'n gobeithio y gwnewch chi ymuno â fi i ddweud wrth ein Ceidwadwyr Cymreig: 'A oeddech chi'n gwybod?' Nid oeddem ni'n gwybod. Llywodraeth Cymru, unwaith eto—diffyg parch gan Lywodraeth y DU. Ac mae angen inni wybod, ac mae angen inni wybod yn fuan am y swm canlyniadol hwnnw i Gymru. Diolch yn fawr.
A galwaf ar Janet Finch-Saunders i ymateb i'r ddadl.
And I call on Janet Finch-Saunders to reply to the debate.
Diolch, Dirprwy Lywydd. And I have to say it's actually quite amusing listening to Jane Hutt speak, because you've obviously forgotten that Liam Byrne—one of yours, one of Labour—actually left the note saying, 'We've no money left'. [Interruption.]
Now, Welsh Labour and Plaid Cymru are crippling Wales—
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ac mae'n rhaid imi ddweud ei bod yn eithaf difyr gwrando ar Jane Hutt yn siarad mewn gwirionedd, oherwydd rydych chi'n amlwg wedi anghofio bod Liam Byrne—un o'ch pobl chi, un o'r Blaid Lafur—wedi gadael y nodyn yn dweud, 'Nid oes gennym unrhyw arian ar ôl'. [Torri ar draws.]
Nawr, mae Llafur Cymru a Phlaid Cymru yn andwyo Cymru—
I would ask all Members to refrain from any noises so that we can all hear the contribution of the Member responding.
Rwyf am ofyn i'r holl Aelodau ymatal rhag gwneud unrhyw synau fel y gall pob un ohonom glywed cyfraniad yr Aelod yn ymateb.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Welsh Labour and Plaid Cymru, without any doubt, are crippling Wales, and they are certainly now debilitating my own local authority. The provisional settlement for 2024-25 is only £3.975 million more than 2023-24. That's the lowest increase, again, in settlement across the whole of Wales. And as the Labour Minister for finance has stated, Conwy has only received that because of the funding floor. Basically, the increase could have been worse. Clearly, as my colleague Sam Rowlands MS has outlined, the Welsh Labour and Plaid Cymru local government funding formula is not fit for purpose. For those of you who weren't here earlier in the Chamber during this debate, I raised this in 2011, 2012, 2013, 2014 until you became shadow Minister. Every year, we raised this.
I have to say how proud I am that it was my colleague Sam Rowlands, as leader of Conwy, who implemented the lowest council tax increase in Conwy over the past 20 years. That's Welsh Conservatives for you at every level of Government. [Interruption.] Councillor Charlie McCoubrey, the leader of Conwy council—[Interruption.]
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae Llafur Cymru a Phlaid Cymru, heb unrhyw amheuaeth, yn andwyo Cymru, ac maent yn sicr yn gwanychu fy awdurdod lleol fy hun bellach. Nid yw'r setliad dros dro ar gyfer 2024-25 ond yn £3.975 miliwn yn fwy na 2023-24. Dyna'r cynnydd isaf, unwaith eto, yn y setliad ar draws Cymru gyfan. Ac fel y mae'r Gweinidog cyllid Llafur wedi dweud, dim ond oherwydd y cyllid gwaelodol y cafodd Conwy hynny. Yn y bôn, gallai'r cynnydd fod wedi bod yn waeth. Yn amlwg, fel y mae fy nghyd-Aelod Sam Rowlands AS wedi nodi, nid yw fformiwla ariannu llywodraeth leol Llafur Cymru a Phlaid Cymru yn addas i'r diben. I'r rhai ohonoch nad oeddech yma yn gynharach yn y Siambr yn ystod y ddadl hon, codais hyn yn 2011, 2012, 2013, 2014 hyd nes y daethoch chi'n Weinidog yr wrthblaid. Rydym wedi codi hyn bob blwyddyn.
Mae'n rhaid imi ddweud pa mor falch wyf i mai fy nghyd-Aelod Sam Rowlands, fel arweinydd Conwy, a osododd y cynnydd isaf yn y dreth gyngor yng Nghonwy dros yr 20 mlynedd diwethaf. Dyna'r Ceidwadwyr Cymreig i chi ar bob lefel o Lywodraeth. [Torri ar draws.] Mae'r Cynghorydd Charlie McCoubrey, arweinydd cyngor Conwy—[Torri ar draws.]
The Member can't understand or hear people asking because it's too noisy. Janet, you have two requests. Do you wish—? Janet, you have two requests for interventions. Do you wish to take them?
Ni all yr Aelod ddeall na chlywed pobl yn gofyn oherwydd ei bod yn rhy swnllyd. Janet, mae gennych ddau gais. A ydych chi eisiau—? Janet, mae gennych ddau gais am ymyriadau. A ydych chi eisiau eu derbyn?
Let me crack on a bit and then we'll see. So, £4.4 million is required for teachers and staff pay awards, which wipes out the 2 per cent increase. Peredur was quite correct in pointing out the funding and support coming from the UK Government, but I would ask what representations he has made to your council leader asking them to raise this with the WLGA and, of course, the Welsh Government.
Further reasons for the formula to be reviewed is the fact that 30 per cent of the data used is long out of date, and some of it goes back to 1991. In my own local authority, it penalises the older residents and the heavy cost of social care. And also the homeless issue that has been created by Welsh Government and these policies of the co-operation agreement is causing vast sums of money now to be spent on temporary accommodation. Councils in Wales have over £2.7 billion in useable reserves, and we also know too—and I know the First Minister isn’t too happy with me saying this—we know that the better settlements go to Welsh Labour-run local authorities, and they are usually sitting on millions of reserves—not earmarked reserves—year after year after year.
My local authority has to now, as well as looking to implement a very large council tax increase, close public conveniences, reduce litter bins and change weekly nappy collections to monthly. These proposals stink, and the source of the pollution lies with you and Plaid Cymru. Our UK Government is helping Wales, and the excellent news we had yesterday was that borrowing is now £5 billion lower, despite Labour leaving us without any money. You simply cannot blame the UK Government for your failings here in the Welsh Government. Councillor Dyfrig Siencyn, a Plaid Cymru councillor and leader of Gwynedd Council, has said:
‘with the latest announcement we have realistically reached the very end of what is possible without cutting services and raising Council Tax’.
You see, some of that shortfall could have been made up instead of being wasted by you. Fifty-two million pounds on buying Cardiff Airport, and as I understand the figures, £245 million spent on it; recent valuation, £15 million. That sounds good economics. Over £1.4 billion on infrastructure and Welsh Government projects that either failed, were cancelled or where overspending has taken place; £11 million on Bangor business park, which has been closed for over 20 years; £4.25 million on Gilestone farm; £20 million on just the initial work on universal basic income; £3.6 million on the constitutional committee and Senedd Commission; and £11.5 million on the dragon statue in Ebbw Vale.
Mike Hedges attempted to educate us about the funding formula. You know and I know, Mike, it’s flawed, but you haven’t done anything about it. Joel James highlighted that constituents are suffering from the scaremongering by council leaders such as Andrew Morgan, threatening our residents with higher council tax. Laura Jones, you were brilliant to point out the too many misplaced priorities, and again highlight years of absolute waste.
Jenny Rathbone pointed out the huge challenges our local authorities face, but you didn’t mention the fact that every time the Welsh Government brings in useless and unwanted legislation, such as 20 mph—[Interruption.] Hold on a minute. It is our local authorities left picking up the cost of this legislation because they are short-changed—
Gadewch i mi barhau am ychydig ac yna cawn weld. Felly, mae angen £4.4 miliwn ar gyfer dyfarniadau cyflog athrawon a staff, sy'n dileu'r cynnydd o 2 y cant. Roedd Peredur yn llygad ei le yn tynnu sylw at y cyllid a'r cymorth a ddaw gan Lywodraeth y DU, ond hoffwn ofyn pa sylwadau y mae wedi'u gwneud i arweinydd eich cyngor i ofyn iddynt godi hyn gyda CLlLC a Llywodraeth Cymru wrth gwrs.
Rhesymau pellach dros adolygu'r fformiwla yw'r ffaith bod 30 y cant o'r data a ddefnyddir wedi hen ddyddio, ac mae peth ohono'n mynd yn ôl i 1991. Yn fy awdurdod lleol fy hun, mae'n cosbi'r preswylwyr hŷn a chost drwm gofal cymdeithasol. Ac mae'r digartrefedd a gafodd ei greu gan Lywodraeth Cymru a pholisïau'r cytundeb cydweithio yn achosi i symiau enfawr o arian gael eu gwario ar lety dros dro. Mae gan gynghorau yng Nghymru dros £2.7 biliwn mewn cronfeydd wrth gefn y gellir eu defnyddio, ac rydym hefyd yn gwybod—ac rwy'n gwybod nad yw'r Prif Weinidog yn rhy hapus gyda fi'n dweud hyn—rydym yn gwybod bod y setliadau gwell yn mynd i awdurdodau lleol sy'n cael eu rhedeg gan Lafur Cymru, ac maent fel arfer yn eistedd ar filiynau o gronfeydd wrth gefn—nid cronfeydd wrth gefn wedi'u clustnodi—flwyddyn ar ôl blwyddyn.
Mae'n rhaid i fy awdurdod lleol i nawr, yn ogystal â cheisio gweithredu cynnydd mawr iawn yn y dreth gyngor, gau cyfleusterau cyhoeddus, lleihau biniau sbwriel a newid casgliadau cewynnau wythnosol i bob mis. Mae'r cynigion hyn yn drewi, ac mae ffynhonnell y llygredd gyda chi a Phlaid Cymru. Mae Llywodraeth y DU yn helpu Cymru, a'r newyddion gwych a gawsom ddoe oedd bod benthyca bellach £5 biliwn yn is, er bod Llafur wedi ein gadael heb unrhyw arian. Yn syml, ni allwch roi'r bai ar Lywodraeth y DU am eich methiannau yma yn Llywodraeth Cymru. Dywedodd y Cynghorydd Dyfrig Siencyn, cynghorydd Plaid Cymru ac arweinydd Cyngor Gwynedd:
'gyda'r cyhoeddiad diweddaraf rydym wedi cyrraedd pen draw'r hyn sy'n bosibl yn realistig heb dorri gwasanaethau a chodi'r Dreth Gyngor'.
Gallai peth o'r diffyg hwnnw fod wedi'i roi yn lle cael ei wastraffu gennych chi. Gwariwyd £52 miliwn ar brynu Maes Awyr Caerdydd, ac fel rwy'n deall y ffigurau, gwariwyd £245 miliwn arno; ei werth mewn prisiad diweddar, £15 miliwn. Dyna economeg dda. Dros £1.4 biliwn ar seilwaith a phrosiectau Llywodraeth Cymru aflwyddiannus, neu a ganslwyd neu lle bu gorwario; £11 miliwn ar barc busnes Bangor, sydd wedi bod ar gau ers dros 20 mlynedd; £4.25 miliwn ar fferm Gilestone; £20 miliwn ar ddim ond y gwaith cychwynnol ar incwm sylfaenol cyffredinol; £3.6 miliwn ar y pwyllgor cyfansoddiadol a Chomisiwn y Senedd; ac £11.5 miliwn ar gerflun y ddraig yng Nglyn Ebwy.
Ceisiodd Mike Hedges ein haddysgu am y fformiwla ariannu. Rydych chi'n gwybod ac rwyf i'n gwybod, Mike, ei bod yn ddiffygiol, ond nid ydych chi wedi gwneud unrhyw beth amdano. Nododd Joel James fod etholwyr yn dioddef yn sgil codi ofn gan arweinwyr cynghorau fel Andrew Morgan, sy'n bygwth ein trigolion gyda threth gyngor uwch. Laura Jones, roeddech chi'n wych i dynnu sylw at y ffaith bod gormod o flaenoriaethau cyfeiliornus, ac unwaith eto fe wnaethoch dynnu sylw at flynyddoedd o wastraff llwyr.
Tynnodd Jenny Rathbone sylw at yr heriau enfawr y mae ein hawdurdodau lleol yn eu hwynebu, ond ni wnaethoch sôn am y ffaith bod Llywodraeth Cymru bob tro y bydd yn cyflwyno deddfwriaeth ddiwerth a diangen, fel 20 mya—[Torri ar draws.] Arhoswch eiliad. Ein hawdurdodau lleol sy'n cael eu gadael i dalu'r gost am y ddeddfwriaeth hon am nad ydynt yn cael digon—
Janet, hang on a second. I know people are getting lively this evening, and it's a bit later than normal, but I do like to hear Janet contribute, and I would like to ensure that we're all able to hear her, because there's so much gossiping going on at the moment I can't hear the contribution. Janet.
Janet, arhoswch eiliad. Rwy'n gwybod bod pobl yn cyffroi heno, ac mae hi ychydig yn hwyrach na'r arfer, ond rwy'n hoffi clywed Janet yn cyfrannu, a hoffwn sicrhau ein bod i gyd yn gallu ei chlywed, oherwydd mae yna gymaint o siarad yn digwydd ar hyn o bryd fel na allaf glywed y cyfraniad. Janet.
I was looking some years ago, and I think it was Lesley Griffiths—
Roeddwn yn edrych rai blynyddoedd yn ôl, ac rwy'n meddwl mai Lesley Griffiths—
Continue with your contribution.
Parhewch gyda'ch cyfraniad.
Thank you. I remember it was Lesley Griffiths, actually—we did have, where if it went over 5 per cent, the funding cap, you could be subject to a referendum, and I would call for that again.
Major reform is needed in the funding formula and how the Welsh Government distribute that. My authority and many other authorities in Wales deserve what they need to be able to provide those services. I am pleased that once again, in our weekly debates, it is the Welsh Conservatives who are standing up for the people of Wales. Diolch.
Diolch. Rwy'n cofio mai Lesley Griffiths ydoedd, mewn gwirionedd—os byddai'n mynd dros 5 y cant, y cap cyllido, gallech orfod wynebu refferendwm, a hoffwn alw am hynny eto.
Mae angen diwygio mawr i'r fformiwla ariannu a'r ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddosbarthu. Mae fy awdurdod a llawer o awdurdodau eraill yng Nghymru yn haeddu'r hyn sydd ei angen arnynt i allu darparu'r gwasanaethau hynny. Rwy'n falch unwaith eto, yn ein dadleuon wythnosol, mai'r Ceidwadwyr Cymreig sy'n sefyll dros bobl Cymru. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? Oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Gohiriaf y bleidlais ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Yes, there are objections. I will therefore defer voting on this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
A dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Oni bai fod tri Aelod yn dymuno imi ganu'r gloch, symudaf yn syth i'r cyfnod pleidleisio. Ocê.
Mae'r bleidlais gyntaf heno ar eitem 6, dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 32, roedd 12 yn ymatal, neb yn erbyn. Felly mae'r cynnig wedi ei dderbyn.
And this brings us to voting time. Unless three Members wish for the bell to be rung, I will move immediately to voting time. Okay.
The first vote this evening is on item 6, the Member debate under Standing Order 11.21. Open the vote. Close the vote. In favour 32, 12 abstentions and none against. Therefore the motion is agreed.
Eitem 6. Dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv) - Ariannu hosbisau elusennol: O blaid: 32, Yn erbyn: 0, Ymatal: 12
Derbyniwyd y cynnig
Item 6. Member Debate under Standing Order 11.21(iv) - Charitable hospice funding: For: 32, Against: 0, Abstain: 12
Motion has been agreed
Mae'r bleidlais nesaf ar eitem 8, dadl y Ceidwadwyr Cymreig. Galwaf am bleidlais ar y cynnig heb ei ddiwygio, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Os gwrthodir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynir i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 12, neb yn ymatal, 32 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei wrthod.
The next vote is on item 8, the Welsh Conservatives debate. And I call for a vote on the motion without amendment, tabled in the name of Darren Millar. If the proposal is not agreed, we will vote on the amendments tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. In favour 12, no abstentions, 32 against. Therefore, the motion is not agreed.
Eitem 8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Ariannu llywodraeth leol. Cynnig heb ei ddiwgio: O blaid: 12, Yn erbyn: 32, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
Item 8. Welsh Conservatives Debate - Local government funding. Motion without amendment: For: 12, Against: 32, Abstain: 0
Motion has been rejected
Galwaf nawr am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 23, neb yn ymatal, 21 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 1 wedi ei dderbyn.
I now call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 23, no abstentions, 21 against. Therefore, amendment 1 is agreed.
Eitem 8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Ariannu llywodraeth leol. Gwelliant 1, cyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths: O blaid: 23, Yn erbyn: 21, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
Item 8. Welsh Conservatives Debate - Local government funding. Amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths : For: 23, Against: 21, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Galwaf am bleidlais ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Peredur Owen Griffiths. Os derbynnir gwelliant 2, caiff gwelliant 3 ei ddad-ddethol. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 10, neb yn ymatal, 34 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 2 wedi ei wrthod.
I now call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Peredur Owen Griffiths. If amendment 2 is agreed, amendment 3 will be deselected. Open the vote. Close the vote. In favour 10, no abstentions and 34 against. Therefore, amendment 2 is not agreed.
Eitem 8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Ariannu llywodraeth leol. Gwelliant 2, cyflwynwyd yn enw Peredur Owen Griffiths: O blaid: 10, Yn erbyn: 34, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Item 8. Welsh Conservatives Debate - Local government funding. Amendment 2, tabled in the name of Peredur Owen Griffiths: For: 10, Against: 34, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Nesaf, galwaf am bleidlais ar welliant 3, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 32, neb yn ymatal, 12 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 3 wedi ei dderbyn.
I now call for a vote on amendment 3, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 32, no abstentions, 12 against. Therefore, amendment 3 is agreed.
Eitem 8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Ariannu llywodraeth leol. Gwelliant 3, cyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths: O blaid: 32, Yn erbyn: 12, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
Item 8. Welsh Conservatives Debate - Local government funding. Amendment 3, tabled in the name of Lesley Griffiths: For: 32, Against: 12, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Galwaf nawr am bleidlais ar y cynnig wedi ei ddiwygio.
I now call for a vote on the motion as amended.
Cynnig NDM8459 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cydnabod y rôl hanfodol sydd gan awdurdodau lleol o ran darparu gwasanaethau cyhoeddus ledled Cymru, y cynnydd sylweddol yn y setliad llywodraeth leol dros y ddwy flynedd ddiwethaf, diogelu'r cynnydd o 3.1 y cant ar gyfer 2024-25, a'r heriau cyllido y mae awdurdodau yn eu hwynebu serch hynny.
2. Yn cydnabod bod cyllideb Llywodraeth Cymru ar gyfer 2024-25 bellach yn werth hyd at £1.3 biliwn yn llai mewn termau real na phan gafodd ei phennu yn 2021.
3. Yn nodi bod gan gynghorau dros £2.75 biliwn mewn cronfeydd wrth gefn y gellir eu defnyddio.
4. Yn gresynu bod cynghorau'n ymgynghori ar godiadau o hyd at 25 y cant i’r dreth gyngor ar gyfer blwyddyn ariannol 2024-2025.
5. Yn nodi y bydd Llywodraeth Cymru yn:
a) parhau i ddatblygu a chynnal fformiwla ariannu llywodraeth leol Cymru mewn partneriaeth â llywodraeth leol; a
b) parhau i gydnabod pwysigrwydd gwneud penderfyniadau democrataidd lleol ynghylch cyllidebau cynghorau a gwasanaethau cyhoeddus.
Motion NDM8459 as amended:
To propose that the Senedd:
1. Recognises the vital role local authorities play in delivering public services across Wales, the significant increases in the local government settlement over the past 2 years, the protection of the 3.1 per cent increase for 2024-25, and the funding challenges authorities nevertheless face.
2. Acknowledges that the Welsh Government budget for 2024-25 is now worth up to £1.3 billion less in real terms than when it was set in 2021.
3. Notes that councils have over £2.75 billion in useable reserves.
4. Regrets that councils are consulting on council tax rises of up to 25 per cent for the 2024-2025 financial year.
5. Notes that the Welsh Government will:
a) continue to develop and maintain the Welsh local government funding formula in partnership with local government; and
b) continue to recognise the importance of local democratic decision making on council budgets and public services.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 23, neb yn ymatal, 21 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei ddiwygio wedi ei dderbyn.
Open the vote. Close the vote. In favour 23, no abstentions, 21 against. Therefore, the motion as amended is agreed.
Eitem 8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Ariannu llywodraeth leol. Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 23, Yn erbyn: 21, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
Item 8. Welsh Conservatives Debate - Local government funding. Motion as amended: For: 23, Against: 21, Abstain: 0
Motion as amended has been agreed
Diolch, bawb. Nesaf mae'r ddadl fer.
Thank you, all. We move now to the short debate.
If people are leaving, please do so quietly.
Os oes pobl yn gadael, gwnewch hynny'n dawel, os gwelwch yn dda.
Symudwn nawr i'r ddadl fer, a galwaf ar Altaf Hussain i siarad am y pwnc a ddewiswyd ganddo. Altaf.
We now move to the short debate, and I call on Altaf Hussain to speak to the topic that he has chosen. Altaf.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I have agreed to provide a minute of my time to Joyce Watson to contribute to this short debate. I look forward to hearing your thoughts, as well as the response by the Minister.
A few weeks after Less Survivable Cancers Awareness Day, and a week away from Wold Cancer Day, on 4 February, which also happens to be Oesophageal Cancer Awareness Month, I would like to focus on a battle many in Wales fight silently: oesophageal and stomach cancer. Tackling oesophageal and stomach cancer has a special meaning for me. When I started my surgical training in the 1970s, my first operations were removing oesophageal cancers. At the time, the surgery was not very sophisticated. Thankfully, surgical techniques and medicines have greatly improved.
But, despite over 40 years of improved cancer survival rates, these silent, often invisible, enemies still claim far too many lives, leaving individuals and their families shattered and communities heartbroken. These cancers and their patients have not, historically, had the same status, attention or advocacy as other cancers. This should, hopefully, change, following the publication of the report, 'A Burning Issue', by Tenovus Cancer Care, which has chosen to examine the issues unique to these two cancers. With greater awareness, targeted actions and the unwavering spirit of Wales, we can turn the tide and improve the outcomes for every patient facing these challenges. I hope Members here today, and the Welsh Government, are able to lend their support.
Drawing on a combination of publicly available data, freedom of information requests and a round-table event for clinicians, the Tenovus Cancer Care report, 'A Burning Issue', paints a grim picture. In 2020 alone, over 800 individuals received an oesophageal or stomach cancer diagnosis. That's almost three people every day—their lives forever changed. And while these cancers may not dominate the headlines, their impact is undeniable. While these cancers account for 4.5 per cent of cancer incidence, they account for 7.7 per cent of cancer deaths. That is over 600 people in 2021—precious lives lost, leaving a void in families and communities across Wales.
Like most cancers, survival is largely dependent on the stage of diagnosis, meaning early detection and diagnosis is critical. However, there is currently no UK-wide screening test available to detect early stage oesophageal and stomach cancers, and the majority of cases are diagnosed in the late stages of the disease. Forty-two per cent of oesophageal cancers and 43 per cent of stomach cancers are diagnosed at stage 4. Compare this to a more survivable cancer, such as breast, where only 5 per cent are diagnosed at stage 4. Catching these cancers at an early stage is critical, if we’re going to make them more survivable. As both oesophageal and stomach cancers often have vague or no symptoms, increasing symptom awareness can be challenging.
A UK-wide survey performed by the Less Survivable Cancers Taskforce in 2022 discovered that symptom awareness for oesophageal and stomach cancers is low. Only 1 per cent and 4 per cent of the people surveyed recognised the symptoms of these two cancers respectively.
Because of low symptom awareness, it is unusual for people with symptoms of these cancers to visit their GP, and, if they do, it has been found that 48 per cent of them will have to visit more than twice before being referred on. This indicates that people are either struggling to communicate the extent of their symptoms or the GPs sometimes fail to recognise their potential severity. These discrepancies in care can be seen in the time it takes for a referral to secondary care to be made, which can range from one day to 18 months. As with all cancers, every day of waiting is a day lost and a decrease in survival chances.
In Wales, an average of 19 per cent of people with oesophageal and stomach cancers are diagnosed in an A&E department. Often, this could be due to a lack of symptom awareness, slow referrals or missed opportunities for onward referral by GPs. However, these cancers are often symptomless until the later stages, so emergency presentations will be inevitable in some cases.
Next month is Oesophageal Cancer Awareness Month and Tenovus Cancer Care are launching their symptom awareness campaign for oesophageal and stomach cancers. They will be encouraging people with persistent indigestion and prolonged heartburn to speak to their GP and get their symptoms checked. The charity will also be working with community pharmacies in Wales's most deprived areas to place their symptom awareness messaging near indigestion and heartburn medication that deliver short-term relief, but can also help with masking symptoms of these two cancers. They are sharing the important message that, although these symptoms seem minor, they could be an indicator of something more serious.
Minister, I look forward to better understanding what the Welsh Government will be doing to help with this symptom awareness campaign that has been growing from the grass roots up. Members can certainly help by sharing information produced by Tenovus, as we all have a presence and public platforms in our communities. How can the Welsh Government—[Interruption.] Yes.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwyf wedi cytuno i roi munud o fy amser i Joyce Watson i gyfrannu at y ddadl fer hon. Edrychaf ymlaen at glywed eich syniadau, yn ogystal ag ymateb y Gweinidog.
Ychydig wythnosau ar ôl Diwrnod Ymwybyddiaeth o Ganserau Llai Goroesadwy, ac wythnos cyn Diwrnod Canser y Byd, ar 4 Chwefror, sydd hefyd yn digwydd bod yn Fis Ymwybyddiaeth Canser yr Oesoffagws, hoffwn ganolbwyntio ar frwydr y mae llawer yng Nghymru yn ei hymladd yn dawel: canserau'r oesoffagws a'r stumog. Mae arwyddocâd arbennig i'r frwydr yn erbyn canserau'r oesoffagws a'r stumog i mi. Pan ddechreuais fy hyfforddiant llawfeddygol yn y 1970au, fy llawdriniaethau cyntaf oedd cael gwared ar ganser yr oesoffagws. Ar y pryd, nid oedd y llawdriniaeth yn soffistigedig iawn. Diolch byth, mae technegau llawfeddygol a meddyginiaethau wedi gwella'n fawr.
Ond er inni gael dros 40 mlynedd o welliant yn y cyfraddau goroesi canser, mae'r gelynion tawel hyn, sy'n aml yn anweledig, yn dal i hawlio llawer gormod o fywydau, gan adael unigolion a'u teuluoedd wedi chwalu a thorri calonau cymunedau. Yn hanesyddol, nid yw'r canserau hyn na'r cleifion sy'n eu dioddef wedi cael yr un statws a sylw â chanserau eraill. Dylai hyn newid, gobeithio, yn dilyn cyhoeddi'r adroddiad, 'Mater Llosg', gan Gofal Canser Tenovus, sydd wedi dewis archwilio'r materion sy'n unigryw i'r ddau ganser hyn. Gyda mwy o ymwybyddiaeth, camau gweithredu wedi'u targedu ac ysbryd diwyro Cymru, gallwn droi'r llanw a gwella'r canlyniadau i bob claf sy'n wynebu'r heriau hyn. Rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau yma heddiw, a Llywodraeth Cymru, yn gallu rhoi eu cefnogaeth.
Gan bwyso ar gyfuniad o ddata sydd ar gael yn gyhoeddus, ceisiadau rhyddid gwybodaeth a digwyddiad bwrdd crwn ar gyfer clinigwyr, mae adroddiad Gofal Canser Tenovus, 'Mater Llosg', yn rhoi darlun llwm iawn. Yn 2020 yn unig, cafodd dros 800 o unigolion ddiagnosis o ganser yr oesoffagws neu'r stumog. Mae hynny'n dri unigolyn bob dydd, bron iawn—unigolion y cafodd eu bywydau eu newid am byth. Ac er efallai na fydd y canserau hyn yn dominyddu'r penawdau, mae eu heffaith yn ddiymwad. Er bod y canserau hyn yn 4.5 y cant o gyfanswm yr achosion o ganser, maent yn 7.7 y cant o gyfanswm y marwolaethau o ganser. Dyna dros 600 o bobl yn 2021—bywydau gwerthfawr wedi'u colli, gan adael bwlch mewn teuluoedd a chymunedau ledled Cymru.
Fel y rhan fwyaf o ganserau, mae cyfraddau goroesi'n dibynnu i raddau helaeth ar ba gam y gwnaed y diagnosis, sy'n golygu bod canfod a diagnosis cynnar yn hanfodol. Fodd bynnag, ar hyn o bryd nid oes prawf sgrinio ledled y DU ar gael i ganfod canserau'r oesoffagws a'r stumog ar gam cynnar, ac mae'r rhan fwyaf o achosion yn cael diagnosis yng nghamau hwyr y clefyd. Mae 42 y cant o ganserau'r oesoffagws a 43 y cant o ganserau'r stumog yn cael diagnosis yng ngham 4. Cymharwch hyn â chanser mwy goroesadwy, fel y fron, lle nad oes ond 5 y cant yn cael diagnosis yng ngham 4. Mae dal y canserau hyn ar gam cynnar yn hanfodol, os ydym am eu gwneud yn fwy goroesadwy. Gan fod symptomau amwys neu ddim symptomau i ganserau'r oesoffagws a'r stumog yn aml, gall cynyddu ymwybyddiaeth o symptomau fod yn heriol.
Canfu arolwg ledled y DU a gyflawnwyd gan y Tasglu Canserau Llai Goroesadwy yn 2022 fod ymwybyddiaeth o symptomau ar gyfer canserau'r oesoffagws a'r stumog yn isel. Dim ond 1 y cant a 4 y cant yn y drefn honno o'r bobl a holwyd a oedd yn adnabod symptomau'r ddau ganser.
Am fod lefelau ymwybyddiaeth o symptomau'n isel, mae'n anarferol i bobl sydd â symptomau'r canserau hyn ymweld â'u meddyg teulu, ac os gwnânt, canfuwyd y bydd yn rhaid i 48 y cant ohonynt ymweld fwy na dwywaith cyn cael eu hatgyfeirio. Mae hyn yn dangos bod pobl naill ai'n cael trafferth cyfathrebu maint eu symptomau neu weithiau mae'r meddygon teulu'n methu adnabod eu difrifoldeb posibl. Gellir gweld yr anghysondebau hyn mewn gofal yn yr amser y mae'n ei gymryd i atgyfeiriad at ofal eilaidd gael ei wneud, a all amrywio o un diwrnod i 18 mis. Fel gyda phob canser, mae pob diwrnod o aros yn ddiwrnod a gollir ac yn lleihau'r gobaith o oroesi.
Yng Nghymru, mae cyfartaledd o 19 y cant o bobl â chanserau'r oesoffagws a'r stumog yn cael diagnosis mewn adran damweiniau ac achosion brys. Yn aml, gallai hyn fod oherwydd diffyg ymwybyddiaeth o symptomau, atgyfeiriadau araf neu gyfleoedd a gollwyd i atgyfeirio ymlaen gan feddygon teulu. Fodd bynnag, mae'r canserau hyn yn aml yn ddi-symptom tan y camau diweddarach, felly mewn rhai achosion fe fydd yn anochel mai mewn uned frys y cânt eu canfod.
Y mis nesaf yw Mis Ymwybyddiaeth o Ganser yr Oesoffagws ac mae Gofal Canser Tenovus yn lansio eu hymgyrch ymwybyddiaeth o symptomau ar gyfer canserau'r oesoffagws a'r stumog. Byddant yn annog pobl sydd â diffyg traul parhaus a llosg cylla neu ddŵr poeth ers amser hir i siarad â'u meddyg teulu a chael eu symptomau wedi eu harchwilio. Bydd yr elusen hefyd yn gweithio gyda fferyllfeydd cymunedol yn ardaloedd mwyaf difreintiedig Cymru i roi eu negeseuon ymwybyddiaeth o symptomau ger meddyginiaethau ar gyfer diffyg traul a llosg cylla neu ddŵr poeth sy'n eu lleddfu yn y tymor byr, ond sydd hefyd yn gallu cyfrannu at guddio symptomau'r ddau ganser. Maent yn rhannu'r neges bwysig, er bod y symptomau hyn yn ymddangos yn fach, y gallent fod yn ddangosydd o rywbeth mwy difrifol.
Weinidog, edrychaf ymlaen at ddeall yn well yr hyn y bydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud i helpu gyda'r ymgyrch ymwybyddiaeth o symptomau sydd wedi bod yn tyfu o lawr gwlad i fyny. Yn sicr, gall Aelodau helpu drwy rannu gwybodaeth a gynhyrchir gan Tenovus, gan fod gan bob un ohonom bresenoldeb a llwyfannau cyhoeddus yn ein cymunedau. Sut y gall Llywodraeth Cymru—[Torri ar draws.] Ie.
No. In a short debate, you can only intervene on the responding Member, not on the Member making the statement.
Na. Mewn dadl fer, dim ond i Aelod sy'n ymateb y gallwch ofyn am gael ymyrryd, nid yr Aelod sy'n gwneud y datganiad.
Oh, okay. Sorry about that.
O, iawn. Mae'n ddrwg gennyf am hynny.
Okay. Thank you. How can the Welsh Government help amplify the messaging and increase symptom awareness, especially since we have the new vague symptom, rapid diagnostic pathways up and running across all health boards?
Moving on to the diagnostic phase of the cancer pathway, we really must do more to embrace and roll out new innovative and often cheaper tools and techniques to help alleviate the capacity crisis facing Wales's endoscopy services. Waiting times and pressures lead many people who can afford to do so, and some who can't, to go private and pay for their diagnostic tests, and may cause some GPs to hesitate making a referral into secondary care.
There are some pockets of innovative practice happening now in Wales. For example, transnasal endoscopy is being used to investigate gastro-oesophageal symptoms. It is more comfortable than a conventional oral endoscope, needing fewer staff, has a shorter recovery time and takes up less space. Adoption of these new techniques, transnasal endoscopy and the swallowable sponge, needs acceleration, and Wales has a national diagnostics programme board to plan for such a thing. What discussions has the Minister had with the programme board to ensure that everyone eligible can access earlier, faster diagnostic tests, and what does the Minister believe should be done to ensure that GPs are not being put off from referring to diagnostic pathways due to concerns about over-demand? Although, if I was in your place, I would use these tools in primary care.
I want to end my contribution with some final thoughts concerning a precursor condition to oesophageal cancer and what clinicians want to see happen in this area. Barrett's oesophagus is a condition that causes cells to grow up normally in the oesophagus. It's also the only known precursor to oesophageal cancer. Around 3 per cent of people with Barrett's will develop oesophageal cancer. Because Barrett's can develop into oesophageal cancer, it is recommended that people are monitored regularly using endoscopy, the frequency of which is determined by the length of the abnormal segment of the oesophagus. Typically, this results in people with Barrett's having a surveillance endoscopy every two to five years. Surveillance must not be underestimated. There is a 30 per cent reduction in oesophageal cancer mortality for people with Barrett's who are under surveillance compared with those people who are not, and whilst only 3 per cent of people with Barrett's are thought to develop oesophageal cancer, this number makes up a large proportion of the cases of oesophageal cancer observed in Wales. Additionally, it is thought that Barrett's itself is massively underdiagnosed, so its role in oesophageal cancer can be under-represented.
Improved data collection is needed for Barrett's in Wales. The creation of a national registry for Barrett's will standardise the collection of data related to Barrett’s between health boards and ensure that everyone is monitored consistently. Improved, better data collection is required to evaluate the impact of Barrett’s on oesophageal cancer in Wales. In the absence of a national screening programme for oesophageal cancer, Barrett’s represents a unique opportunity for a nation the size of Wales to identify the people most at risk of oesophageal cancer and diagnose them at the earliest possible opportunity when treatment options are the most optimal.
I would welcome the Minister sharing her thoughts concerning the proposal. Clinicians working in this area are calling for a Barrett’s registry. Her support and the support of the Welsh Government would help turn such a proposal into reality, allowing us to better standardise detection and care across Wales, contributing to better outcomes for patients.
The current picture painted by oesophageal and stomach cancer may be grim and daunting, but with the attention they have received from Tenovus Cancer Care, improved symptom awareness, the roll-out of innovative, faster diagnostic techniques, a Wales-wide standardised Barrett’s registry, and our unwavering support, we can begin to sketch out a brighter future. Let's work together, as patients, healthcare professionals, the Welsh Government, and every citizen, to create a Wales where these cancers are not a death sentence, but a challenge we overcome together. Diolch yn fawr.
O'r gorau. Diolch. Sut y gall Llywodraeth Cymru helpu i gryfhau'r negeseuon a chynyddu ymwybyddiaeth o symptomau, yn enwedig gan fod gennym y llwybrau diagnostig cyflym newydd ar gyfer symptomau annelwig ar waith ar draws pob bwrdd iechyd?
Gan symud ymlaen at gam diagnostig y llwybr canser, mae'n rhaid inni wneud mwy i groesawu a chyflwyno offer a thechnegau arloesol newydd, a rhatach yn aml i helpu i leddfu'r argyfwng capasiti sy'n wynebu gwasanaethau endosgopi Cymru. Mae amseroedd aros a phwysau yn arwain at wneud i lawer o bobl sy'n gallu fforddio gwneud hynny, a rhai na allant ei fforddio, fynd yn breifat a thalu am eu profion diagnostig, a gallant achosi i rai meddygon teulu oedi cyn gwneud atgyfeiriad i ofal eilaidd.
Ceir rhai pocedi o arferion arloesol yn digwydd nawr yng Nghymru. Er enghraifft, defnyddir endosgopi drwy'r trwyn i archwilio symptomau gastro-oesoffagaidd. Mae'n fwy cyfforddus nag endosgopi confensiynol drwy'r geg, ac yn galw am lai o staff, ac amser adfer byrrach ac mae'n cymryd llai o le. Mae angen cyflymu'r gwaith o fabwysiadu'r technegau newydd hyn, endosgopi drwy'r trwyn a'r sbwng llyncu, ac mae gan Gymru fwrdd rhaglen ddiagnostig cenedlaethol i gynllunio ar gyfer pethau o'r fath. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda bwrdd y rhaglen i sicrhau bod pawb sy'n gymwys yn gallu cael mynediad at brofion diagnostig cynt a chyflymach, a beth mae'r Gweinidog yn credu y dylid ei wneud i sicrhau nad yw meddygon teulu yn cael eu hatal rhag atgyfeirio at lwybrau diagnostig oherwydd pryderon ynglŷn â galw gormodol? Er, pe bawn i yn eich lle chi, buaswn yn defnyddio offer o'r fath mewn gofal sylfaenol.
Rwyf am orffen fy nghyfraniad gyda rhai syniadau terfynol am gyflwr sy'n gallu rhagflaenu canser yr oesoffagws a'r hyn y mae clinigwyr am ei weld yn digwydd yn y maes hwn. Mae oesoffagws Barrett yn gyflwr sy'n achosi i gelloedd dyfu'n normal yn yr oesoffagws. Dyma hefyd yw'r unig gyflwr y gwyddys amdano sy'n rhagflaenu canser yr oesoffagws. Bydd tua 3 y cant o'r bobl sydd â Barrett yn datblygu canser yr oesoffagws. Gan fod Barrett yn gallu datblygu i fod yn ganser yr oesoffagws, argymhellir bod pobl yn cael eu monitro'n rheolaidd gan ddefnyddio endosgopi, a chaiff amlder yr archwiliadau hyn ei bennu gan hyd y segment annormal yn yr oesoffagws. Fel arfer, bydd hyn yn golygu bod pobl â Barrett yn cael endosgopi cadw gwyliadwriaeth bob dwy i bum mlynedd. Ni ddylid bychanu gwerth cadw gwyliadwriaeth. Mae gostyngiad o 30 y cant yn lefelau marwolaethau o ganser yr oesoffagws i bobl sydd â Barrett y cedwir gwyliadwriaeth arnynt o'i gymharu â'r bobl nad ydynt yn cael hynny, ac er y credir mai dim ond 3 y cant o bobl â Barrett sy'n datblygu canser yr oesoffagws, mae'r nifer yn gyfran fawr o'r achosion o ganser yr oesoffagws a welir yng Nghymru. Yn ogystal, credir bod Barrett ei hun yn cael ei dan-ddiagnosio'n aruthrol, felly mae'n bosibl fod ei rôl yn cyfrannu at ganser yr oesoffagws wedi'i dangynrychioli.
Mae angen trefniadau gwell ar gyfer casglu data am Barrett yng Nghymru. Bydd creu cofrestrfa genedlaethol ar gyfer Barrett yn safoni'r broses o gasglu data sy'n gysylltiedig â Barrett rhwng byrddau iechyd a sicrhau bod pawb yn cael eu monitro'n gyson. Mae angen trefniadau gwell ar gyfer casglu data i werthuso effaith Barrett ar ganser yr oesoffagws yng Nghymru. Yn absenoldeb rhaglen sgrinio genedlaethol ar gyfer canser yr oesoffagws, mae Barrett yn cynnig cyfle unigryw i genedl maint Cymru nodi'r bobl sy'n wynebu'r perygl mwyaf o ganser yr oesoffagws a gwneud diagnosis ohono cyn gynted â phosibl pan fo'r opsiynau triniaeth ar eu gorau.
Hoffwn glywed syniadau'r Gweinidog ar y cynnig. Mae clinigwyr sy'n gweithio yn y maes yn galw am gofrestrfa Barrett. Byddai ei chefnogaeth a chefnogaeth Llywodraeth Cymru yn helpu i wireddu cynnig o'r fath, gan ein galluogi i safoni canfod a gofal yn well ledled Cymru, gan gyfrannu at ganlyniadau gwell i gleifion.
Gall y darlun presennol a gyflwynir gan ganserau'r oesoffagws a'r stumog fod yn llwm ac yn frawychus, ond gyda'r sylw a gawsant gan Gofal Canser Tenovus, gwell ymwybyddiaeth o symptomau, cyflwyno technegau diagnostig arloesol, cyflymach, cofrestrfa Barrett safonol ledled Cymru, a'n cefnogaeth ddiwyro, gallwn ddechrau llunio dyfodol mwy gobeithiol. Gadewch inni weithio gyda'n gilydd, fel cleifion, gweithwyr gofal iechyd proffesiynol, Llywodraeth Cymru, a phob dinesydd, i greu Cymru lle nad yw'r canserau hyn yn ddedfryd marwolaeth, ond yn her i'w goresgyn gyda'n gilydd. Diolch yn fawr.
I thank you, Altaf, for tabling this important debate and for highlighting Tenovus's Life Shouldn't Be Hard to Swallow campaign. Charity-led campaigns, often funded by the generosity of the public, are vital in the battle against cancer, and they are particularly important, as you've highlighted today, in terms of raising awareness of less well-known but equally recognised diseases. I'm going to focus my contribution on Barrett's oesophagus.
I have a very close family member who was misdiagnosed—but not living in Wales, I have to say. It’s a precancerous condition. It’s symptomless, like you’ve said, but more common among those with long-term acid reflux problems, and it would be quite common for those individuals to just go and get some over-the-counter antacid medication. But there are signs, and being male over the age of 50 and overweight is a risk factor, and we do know that somewhere between 3 and 13 per cent of people with that condition unfortunately will go on to develop an oesophageal cancer, so it’s vital that it’s picked up. So, I support your call for that register. And we know also that, in terms of diagnostic tools, it’s endoscopy, which can be problematic in terms of referral and also take-up. But I did read some time ago about an electronic nose that can detect patients with Barrett’s by analysing their breath. So, this is a new technology, and it can help fast-track and avoid all that unnecessary invasive screening.
So, I’m hoping, Minister, that we can certainly have a look at that, and Wales is really good at looking at new, innovative technology. I thank you for raising awareness of it, and until I was faced with a very close family member having the condition and then going on to having stage 4 cancer, I’d never heard of it. And I had to take part in the debate today, and I will certainly be helping them put out those posters to warn people.
Diolch i chi, Altaf, am gyflwyno'r ddadl bwysig hon ac am dynnu sylw at ymgyrch Life Shoudn't Be Hard to Swallow Tenovus. Mae ymgyrchoedd a arweinir gan elusennau, a ariennir yn aml gan haelioni'r cyhoedd, yn hanfodol yn y frwydr yn erbyn canser, ac maent yn arbennig o bwysig, fel rydych chi wedi nodi heddiw, ar gyfer codi ymwybyddiaeth o glefydau llai adnabyddus ond sy'n cael eu cydnabod i'r un graddau. Rwy'n mynd i ganolbwyntio fy nghyfraniad ar oesoffagws Barrett.
Mae gennyf aelod agos iawn o'r teulu a gafodd gamddiagnosis—ond nid yw'n byw yng Nghymru, rhaid i mi ddweud. Mae'n gyflwr sy'n gallu rhagflaenu canser. Mae'n ddi-symptom, fel y dywedoch chi, ond yn fwy cyffredin ymhlith y rhai sy'n cael problemau adlifiad asid hirdymor, a byddai'n eithaf cyffredin i'r unigolion hynny fynd i gael meddyginiaeth gwrthasid dros y cownter. Ond mae arwyddion, ac mae dynion dros 50 oed a thros bwysau yn wynebu risg uwch, ac rydym yn gwybod y bydd rhywle rhwng 3 a 13 y cant o bobl â'r cyflwr hwnnw'n mynd ymlaen i ddatblygu canser yr oesoffagws, felly mae'n hanfodol ei fod yn cael ei nodi. Felly, rwy'n cefnogi eich galwad am y gofrestr. Ac rydym yn gwybod hefyd, o ran offer diagnostig, ei fod yn ymwneud ag endosgopi, a all fod yn broblem o ran atgyfeirio a'r nifer sy'n ei gael. Ond darllenais beth amser yn ôl am drwyn electronig sy'n gallu canfod cleifion Barrett drwy ddadansoddi eu hanadl. Felly, mae hon yn dechnoleg newydd, a gall helpu i greu llwybr cyflym ac osgoi'r holl sgrinio mewnwthiol diangen.
Felly, rwy'n gobeithio, Weinidog, y gallwn yn sicr edrych ar hynny, ac mae Cymru'n dda iawn am edrych ar dechnoleg newydd, arloesol. Diolch i chi am godi ymwybyddiaeth ohono, a hyd nes imi gael aelod agos iawn o'r teulu â'r cyflwr a mynd ymlaen i gael canser cam 4, nid oeddwn erioed wedi clywed amdano. Ac roedd yn rhaid imi gymryd rhan yn y ddadl heddiw, a byddaf yn sicr yn eu helpu i osod y posteri i rybuddio pobl.
A galwaf ar y Gweinidog dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i ymateb i’r ddadl—Eluned Morgan.
I’d like to call on the Minister for Health and Social Services to reply to the debate—Eluned Morgan.
I’d like to thank Altaf Hussain for bringing forward this short debate on oesophageal and stomach cancers, two of the so-called ‘less survivable’ cancers, given the recent awareness day. I’m always keen, of course, to listen to what Altaf has to say, and I must say, as a health Minister, you know you’re going to be kept on your toes by such a clinical expert. So, thank you very much for that. Now, I think it is important we have time to discuss how we’re addressing specific cancers, particularly those with relatively low survival rates, and, typically, these will be cancers where it’s harder to spot symptoms until the cancer’s more advanced, and this limits treatment options and thereby survival outcomes, as you mentioned.
Now, too often, these cancers are first spotted in the emergency department, or as an incidental finding, rather than through routine care, and, on occasion, people are waiting beyond our target times for treatment. Between January and October 2023, around 54 per cent of people on the upper gastrointestinal cancer pathway started their treatment within 62 days, and we recognise that that isn’t good enough.
Now, I want everyone with a diagnosis of these cancers and their families to know that, for the Welsh Government, cancer is and has been for many years one of our top priorities. We’ve got a huge amount of focus to improving cancer waiting times and patient outcomes in our dealing with health boards. Cancer services are under enormous pressure, partly as a result of the long-term increases in demand for cancer investigation and treatment. In Wales, the number of people referred onto the suspected cancer pathway has risen from an average of 10,500 per month in 2020 to 16,000 people per month in 2023. That’s a 53 per cent increase. So, what you’re saying is you’ve got to try and find it earlier. In order to find it earlier, you need to test more people, and part of the problem then, if you see that kind of massive increase that we’re talking about, then, obviously, it takes a while for the system to catch up and all of the diagnostics and all of those other things, because that, as you can tell, is a massive, massive surge, and it’s the right thing; it’s just that the diagnostics then get stuck. We know that about 95 per cent of people who are put onto the pathway are not going to have cancer, but you’ve got to put that many people on to catch the 5 per cent. So, cancer treatment is also, of course, competing with other routine and urgent treatments as well as the increased workload and complexity involved in treating cancer. So, that's why the health system across the UK is struggling in particular with meeting that cancer target.
Now, our improvement transformation approach is set out in the quality statement for cancer. It seeks to bring clinicians together in Wales for each type of cancer to agree on a nationally optimised pathway of what should happen in line with clinically agreed time frames. And this has been done already for more than 20 types of cancer, including stomach and oesophageal cancers. Now, this means that all our health boards have a common point of reference to plan and oversee their services. They can see what they need to work towards and we can review how they’re doing and challenge where we need to through our accountability meetings with health boards. So, if you’ve got a system and people are not following that system, we can now challenge them, because this is a system agreed by clinicians. It’s not the Welsh Government telling them what to do; these are experts who decided this is the optimum way to address this issue.
But at the heart of why there are relatively poor survival rates for these cancers is how these cancers are detected, as you pointed out, and very, very often, they’re at the more advanced stage. And that’s why one of the main focuses of our national policy and the NHS cancer improvement plan is earlier detection. We need to detect these cancers at earlier stages if we’re going to give more people better outcomes.
I was really pleased on Sunday to go and visit the pilot that we’ve instituted in Wales in relation to lung cancer. So, they screened a lot of people—this is in the Cwm Taf and Rhondda areas—‘Right, who are the people who are smokers or used to be smokers?’, and we’ve earmarked those people, we’ve targeted them, the GPs identify them and they’re sent a letter, ‘Come and have a check’. To be fair, hundreds of people have turned up for a check and we have caught cancers—lung cancers—at an early stage. So, it’s a great model and we’re just going to assess that now and see if and how we could roll that out across Wales.
Hoffwn ddiolch i Altaf Hussain am gyflwyno'r ddadl fer hon ar ganserau'r oesoffagws a'r stumog, dau o'r canserau 'llai goroesadwy' fel y'u gelwir, o ystyried y diwrnod ymwybyddiaeth diweddar. Rwyf bob amser yn awyddus i wrando ar yr hyn sydd gan Altaf i'w ddweud, wrth gwrs, ac mae'n rhaid imi ddweud, fel Gweinidog iechyd, eich bod yn gwybod y bydd y fath arbenigwr clinigol yn eich cadw ar flaenau eich traed. Felly, diolch yn fawr iawn am hynny. Nawr, rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn cael amser i drafod sut yr awn i'r afael â chanserau penodol, yn enwedig y rheini sydd â chyfraddau goroesi cymharol isel, ac fel arfer, bydd y rhain yn ganserau lle mae'n anos nodi symptomau tan y bydd y canser yn fwy datblygedig, ac mae hyn yn cyfyngu ar opsiynau triniaeth a chanlyniadau goroesi yn sgil hynny, fel y sonioch chi.
Nawr, yn rhy aml, gwelir y canserau hyn gyntaf yn yr adran frys, neu fel canfyddiad yn sgil rhyw broses arall, yn hytrach na thrwy ofal arferol, ac ar brydiau, mae pobl yn aros y tu hwnt i'n hamseroedd targed am driniaeth. Rhwng mis Ionawr a mis Hydref 2023, dechreuodd tua 54 y cant o bobl ar y llwybr canser gastroberfeddol uchaf eu triniaeth o fewn 62 diwrnod, ac rydym yn cydnabod nad yw hynny'n ddigon da.
Nawr, rwyf am i bawb sydd wedi cael diagnosis o'r canserau hyn a'u teuluoedd wybod, i Lywodraeth Cymru, fod canser yn un o'n prif flaenoriaethau ers blynyddoedd lawer. Mae gennym lawer iawn o ffocws ar wella amseroedd aros canser a chanlyniadau cleifion yn ein hymwneud â byrddau iechyd. Mae gwasanaethau canser dan bwysau aruthrol, yn rhannol o ganlyniad i'r cynnydd hirdymor yn y galw am archwiliadau a thriniaethau canser. Yng Nghymru, mae nifer y bobl sy'n cael eu hatgyfeirio at y llwybr lle'r amheuir canser wedi codi o 10,500 y mis ar gyfartaledd yn 2020 i 16,000 o bobl y mis yn 2023. Dyna gynnydd o 53 y cant. Felly, yr hyn rydych chi'n ei ddweud yw bod yn rhaid i chi geisio dod o hyd iddo yn gynharach. Er mwyn dod o hyd iddo yn gynharach, mae angen i chi brofi mwy o bobl, a rhan o'r broblem wedyn, os ydych chi'n gweld y math o gynnydd enfawr y siaradwn amdano, yn amlwg, yw ei bod hi'n cymryd amser i'r system ddal i fyny a'r holl ddiagnosteg a'r holl bethau eraill hynny, oherwydd mae hynny, fel y gallwch ddweud, yn ymchwydd enfawr, a dyma'r peth iawn; ond bod tagfa wedyn yn y ddiagnosteg. Rydym yn gwybod na fydd canser ar oddeutu 95 y cant o bobl sy'n cael eu rhoi ar y llwybr, ond mae'n rhaid i chi roi cymaint â hynny o bobl arno er mwyn dal y 5 y cant. Felly, mae triniaeth ganser, wrth gwrs, hefyd yn cystadlu â thriniaethau arferol a brys eraill yn ogystal â'r llwyth gwaith cynyddol a'r cymhlethdod sy'n gysylltiedig â thrin canser. Felly, dyna pam mae'r system iechyd ledled y DU yn ei chael hi'n anodd yn enwedig wrth gyrraedd y targed canser.
Nawr, mae ein dull newid a gwella wedi'i nodi yn y datganiad ansawdd ar gyfer canser. Mae'n ceisio dod â chlinigwyr ynghyd yng Nghymru ar gyfer pob math o ganser i gytuno ar lwybr wedi'i optimeiddio'n genedlaethol ar gyfer yr hyn a ddylai ddigwydd yn unol â fframiau amser y cytunwyd arnynt yn glinigol. Ac mae hyn eisoes wedi'i wneud ar gyfer mwy nag 20 math o ganser, gan gynnwys canserau'r stumog a'r oesoffagws. Nawr, mae hyn yn golygu bod gan bob un o'n byrddau iechyd bwynt cyfeirio cyffredin i gynllunio a goruchwylio eu gwasanaethau. Gallant weld yr hyn y mae angen iddynt weithio tuag ato a gallwn adolygu sut maent yn gwneud a herio lle mae angen i ni wneud hynny drwy ein cyfarfodydd atebolrwydd gyda byrddau iechyd. Felly, os oes gennych system ac nad yw pobl yn dilyn y system honno, gallwn eu herio nawr, oherwydd mae hon yn system y cytunwyd arni gan glinigwyr. Nid Llywodraeth Cymru sy'n dweud wrthynt beth i'w wneud; mae'r rhain yn arbenigwyr a benderfynodd mai dyma'r ffordd orau o fynd i'r afael â'r mater hwn.
Ond rhan ganolog o'r rheswm pam mae'r cyfraddau goroesi'n gymharol wael ar gyfer y canserau hyn, yw'r modd y caiff y canserau hyn eu canfod, fel y nodoch chi, ac yn aml iawn, maent ar y cam mwy datblygedig. A dyna pam mai un prif ffocws yn ein polisi cenedlaethol a chynllun gwella canser y GIG yw canfod yn gynharach. Mae angen inni ganfod y canserau hyn yn gynt os ydym am roi canlyniadau gwell i fwy o bobl.
Roeddwn yn falch iawn ddydd Sul o ymweld â'r cynllun peilot a sefydlwyd gennym yng Nghymru mewn perthynas â chanser yr ysgyfaint. Felly, fe wnaethant sgrinio llawer o bobl—hyn yn ardaloedd Cwm Taf a Rhondda—'Iawn, pwy yw'r bobl sy'n ysmygwyr neu'n arfer bod yn ysmygwyr?', ac rydym wedi clustnodi'r bobl hynny, rydym wedi'u targedu, mae'r meddygon teulu yn eu nodi ac anfonir llythyr atynt, 'Dewch i gael archwiliad'. I fod yn deg, mae cannoedd o bobl wedi dod i gael archwiliad ac rydym wedi dal canserau—canserau'r ysgyfaint—yn gynnar. Felly, mae'n fodel gwych ac rydym yn mynd i asesu hynny nawr a gweld a allwn ni gyflwyno hynny ledled Cymru a sut y gallwn ni gyflwyno hynny ar draws Cymru.
Minister, could I just intervene? My apologies, Altaf, for interrupting your presentation earlier on, and thank you very much for bringing this important debate to the Chamber. My father died of stomach cancer at a very young age, as did his brother. So, because of the family history, my GP insisted that I have regular magic eyes. So, that is part of the preventative measure—the endoscopy. So, I'm just wondering, Minister, whether people, or families who have a history of stomach cancer, Barrett's or whatever, could be contacted and encouraged to have preventative endoscopies, because you did say that detecting it early, if you are unlucky enough to have that cancer, is the best, obviously, way forward. So, I don't know whether you have any thoughts on that. Thank you.
Weinidog, a gaf fi ymyrryd? Rwy'n ymddiheuro, Altaf, am dorri ar draws eich cyflwyniad yn gynharach, a diolch yn fawr iawn am ddod â'r ddadl bwysig hon i'r Siambr. Bu farw fy nhad o ganser y stumog yn ifanc iawn, fel y gwnaeth ei frawd. Felly, oherwydd hanes y teulu, mynnodd fy meddyg teulu fy mod yn cael y llygad hud rheolaidd. Felly, mae hynny'n rhan o'r mesur ataliol—yr endosgopi. Felly, Weinidog, rwy'n meddwl tybed a ellid cysylltu â phobl, neu deuluoedd sydd â hanes o ganser y stumog, Barrett neu beth bynnag, a'u hannog i gael endosgopïau ataliol, oherwydd fe ddywedoch chi mai ei ganfod yn gynnar, os ydych chi'n ddigon anlwcus i gael y canser hwnnw, yw'r ffordd orau ymlaen, yn amlwg. Felly, nid wyf yn gwybod a oes gennych unrhyw sylwadau ar hynny. Diolch.
Well, I'll certainly look into what the clinical advice is around that. And it's great to hear that that is happening to you. I think my grandmother had stomach cancer as well. So, I think we've got to just make sure that we understand that, already, we've got loads and loads of people on the pathway, and so encouraging more to come forward, we've just got to be careful. We've got to grow our capacity in terms of diagnostics. That's the key thing, and we have a whole diagnostics strategy that we’re working on. But I’m glad to hear that you are receiving that kind of preventative-approach care, which I think is really important. Because, normally, people go and see their GP if they have symptoms or signs of illness, and that’s where a lot of the cancer referrals come from. And what we've seen is very large and long-term increases in the number of people referred for investigation of suspected cancer. And I think what that demonstrates is that our GPs are more and more willing to investigate possible cases of cancer. And given the crucial role that GPs play in identifying people at risk of cancer, the training for GPs is absolutely crucial. We’ve got this training resource, which is on every GP computer in Wales, and it’s called GatewayC, and that’s supporting GPs with ongoing training. So, we also recognise that the vague symptoms and complex patient histories that people can present with to primary care can make it really difficult for GPs. So, if they've got an inkling, but they're not sure, we have this rapid diagnostic system that they can also refer to as well. And I'm really pleased that's the first in the UK where we have the whole population covered with that.
Wel, fe edrychaf ar beth yw'r cyngor clinigol ynglŷn â hynny. Ac mae'n wych clywed bod hynny'n digwydd i chi. Rwy'n credu bod fy mam-gu wedi cael canser y stumog hefyd. Felly, rwy'n credu bod yn rhaid inni wneud yn siŵr ein bod yn deall bod gennym lwythi a llwythi o bobl eisoes ar y llwybr, ac felly mae'n rhaid inni fod yn ofalus wrth annog mwy o bobl i gael archwiliadau. Mae'n rhaid inni dyfu ein capasiti diagnosteg. Dyna'r peth allweddol, ac mae gennym strategaeth ddiagnosteg gyfan yr ydym yn gweithio arni. Ond rwy'n falch o glywed eich bod yn derbyn y math hwnnw o ofal ataliol, sy'n bwysig iawn yn fy marn i. Oherwydd, fel arfer, mae pobl yn mynd i weld eu meddyg teulu os oes ganddynt symptomau neu arwyddion o salwch, ac o hynny y daw llawer o'r atgyfeiriadau canser. A'r hyn a welsom yw cynnydd mawr iawn a hirdymor yn nifer y bobl sy'n cael eu hatgyfeirio am archwiliadau lle'r amheuir canser. Ac rwy'n credu mai'r hyn y mae hynny'n ei ddangos yw bod ein meddygon teulu yn fwy a mwy parod i archwilio achosion posibl o ganser. Ac o ystyried y rôl hanfodol y mae meddygon teulu yn ei chwarae yn nodi pobl sydd â risg o ganser, mae'r hyfforddiant i feddygon teulu yn gwbl hanfodol. Mae gennym adnodd hyfforddi sydd ar gyfrifiadur pob meddyg teulu yng Nghymru, ac fe'i gelwir yn GatewayC, ac mae hwnnw'n darparu hyfforddiant parhaus i gefnogi meddygon teulu. Felly, rydym hefyd yn cydnabod y gall y symptomau annelwig a'r hanesion cleifion cymhleth a allai fod gan bobl a welir mewn gofal sylfaenol ei gwneud hi'n anodd iawn i feddygon teulu. Felly, os oes ganddynt amheuaeth, ond nad ydynt yn siŵr, mae gennym y system ddiagnosteg gyflym hon y gallant gyfeirio ati hefyd. Ac rwy'n falch iawn mai dyma'r tro cyntaf yn y DU lle mae gennym y boblogaeth gyfan wedi'i chynnwys yn hynny.
Rŷn ni'n gweithio'n galed i wella'n gallu i roi diagnosis, gan fuddsoddi mewn offer delweddu newydd, fel peiriannau MRI a CT. Yn benodol, rŷn ni'n gwella'r ddarpariaeth o sganiau PET-CT, sy'n hanfodol ar gyfer archwilio'r ddau ganser yma.
Yn ogystal â chanolbwyntio ar ganfod a rhoi diagnosis yn brydlon, rŷn ni hefyd yn canolbwyntio ar ansawdd y gofal, ac rŷn ni'n argymell ffyrdd o'i wella. Dros gyfnod o awdit—rŷn ni'n rhan o awdit sy'n cymryd lle—rydyn ni wedi gweld gwelliant mewn canlyniadau hanfodol, fel cyfraddau marwolaethau ar ôl llawdriniaeth. Felly, mae hwn yn dangos ein bod ni'n gwneud gwahaniaeth go iawn i ganlyniadau tymor byr.
Mae cymaint i'w wneud, ond gallwn ni fod yn falch ein bod ni eisoes wedi gweld cyfraddau goroesi canser am flwyddyn ac am bum mlynedd yn gwella dros y tymor hir, yn ogystal â chyfraddau marwolaethau yn gostwng. Mae gennym ni ffordd bell i fynd ac mae lot i'w wneud. A dwi eisiau diolch i Altaf unwaith eto am ddod â'r pwnc pwysig yma o'n blaenau ni.
Mae jest un pwynt arall gwnaethoch chi ofyn amdano.
We are working hard to improve our ability to provide a diagnosis. We're investing in new imaging equipment, such as MRI and CT. In particular, we're improving the provision of PET-CT scans, which are vital for investigating these two cancers.
As well as focusing on finding and diagnosing cancers in a timely fashion, we're also focusing on the quality of the care that is provided, and we are recommending ways of improving that care. Over a period of audit—we are part of an audit that is taking place—we've seen an improvement in essential outcomes, such as mortality rates after surgery. So, that demonstrates that we are making a real difference to outcomes in the short term.
There is so much to do, but we can be proud that we've already seen survival rates for cancer for one year and for five years improving over the long term, as well as mortality rates decreasing. But, we have a long way still to go and there is a great deal to do. And I want to thank Altaf once again for bringing forward this very important debate today.
There's just one other further point that you asked about.
You did ask me, Altaf, in terms of support for an awareness campaign. I will ask the Welsh Government to support and to push in our social media channels some of those awareness campaigns that you talked about. Thank you.
Fe wnaethoch chi ofyn i mi, Altaf, ynglŷn â chefnogaeth i ymgyrch ymwybyddiaeth. Fe ofynnaf i Lywodraeth Cymru gefnogi a gwthio rhai o'r ymgyrchoedd ymwybyddiaeth y siaradoch chi amdanynt ar ein sianelau cyfryngau cymdeithasol. Diolch.
Diolch i'r Gweinidog a diolch i Altaf. Daw hynny â thrafodion heddiw i ben.
Thank you, Minister, and thank you to Altaf. That brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 19:32.
The meeting ended at 19:32.