Y Cyfarfod Llawn
Plenary
13/12/2023Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn y prynhawn yma.
Good afternoon and welcome to this afternoon's Plenary meeting.
Today has brought us news, but, as a Senedd, it is business as usual. We had a First Minister answering First Minister's questions yesterday and we will have the same First Minister answering questions when we reconvene in January. For now, let us thank Mark for his leadership of the Welsh Government thus far, and we await with interest his final months of activity in office in the new year.
Mae heddiw wedi dod â newyddion i ni, ond fel Senedd, mae’n fusnes fel arfer. Cawsom Brif Weinidog yn ateb cwestiynau i’r Prif Weinidog ddoe, a bydd gennym yr un Prif Weinidog yn ateb cwestiynau pan fyddwn yn ailymgynnull ym mis Ionawr. Am y tro, gadewch inni ddiolch i Mark am ei arweinyddiaeth i Lywodraeth Cymru hyd yma, ac edrychwn ymlaen yn eiddgar at ei fisoedd olaf o weithgarwch yn y swydd yn y flwyddyn newydd.
Felly, yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol. Mae'r cwestiwn gyntaf gan Andrew R.T. Davies.
The first item on our agenda this afternoon is questions to the Minister for Social Justice. The first question is from Andrew R.T. Davies.
1. A wnaiff y Gweinidog roi diweddariad ar rôl Llywodraeth Cymru yn y cynllun uwch-noddwr ar gyfer ffoaduriaid o Wcráin? OQ60418
1. Will the Minister provide an update on the Welsh Government's role in the supersponsor scheme for Ukrainian refugees? OQ60418
Thank you for your question. Over 3,250 people have arrived in the UK through the Welsh Government’s Homes for Ukraine supersponsor route since it opened in March 2022. People have been successfully supported on their arrival through temporary initial accommodation, with the majority of people assisted to now settle into longer term accommodation.
Diolch am eich cwestiwn. Mae dros 3,250 o bobl wedi cyrraedd y DU drwy lwybr uwch-noddwr Cartrefi i Wcráin Llywodraeth Cymru ers iddo agor ym mis Mawrth 2022. Mae pobl wedi cael eu cefnogi’n llwyddiannus ar ôl iddynt gyrraedd drwy lety cychwynnol dros dro, gyda’r rhan fwyaf o bobl bellach yn cael cymorth i setlo mewn llety mwy hirdymor.
Thank you for that answer, Minister. In previous updates, you've highlighted how there are various Ukrainian refugees still in Ukraine, or have left Ukraine but are on mainland Europe, who have asked to be adopted under the supersponsor scheme. Are you able to identify today the number of Ukrainian refugees who are still outside of Wales and waiting to come to Wales under the supersponsor scheme that the Welsh Government facilitated? And I commend you for that facilitation.
Diolch am eich ateb, Weinidog. Mewn diweddariadau blaenorol, rydych chi wedi tynnu sylw at y ffaith bod nifer o ffoaduriaid sy'n dal i fod yn Wcráin, neu sydd wedi gadael Wcráin ond yn dal i fod ar dir mawr Ewrop, wedi gofyn am gael eu mabwysiadu o dan y cynllun uwch-noddwr. A allwch nodi heddiw nifer y ffoaduriaid o Wcráin sy’n dal i fod y tu allan i Gymru ac sy'n aros i ddod i Gymru o dan y cynllun uwch-noddwr a drefnwyd gan Lywodraeth Cymru? Ac rwy'n eich cymeradwyo am drefnu hynny.
Thank you very much. That is an important question. Just to give you the numbers of people arriving through the scheme who are currently eligible: there remain 1,300 who have been issued visas and are yet to travel. Of these people, approximately 500 have expressed a desire to travel to the UK at some point in the future, while the remainder are uncontactable. Clearly, we don't know who those people are. They indicated that they were interested in our scheme. But also, there are many who have said that they don't require any support from the Welsh Government, but we clearly recognise those figures, and so we are always ready then to provide that support if they do come here, to Wales.
Diolch yn fawr iawn. Mae hwnnw’n gwestiwn pwysig. I roi nifer y bobl sy'n cyrraedd drwy'r cynllun ac sy'n gymwys ar hyn o bryd: mae 1,300 o bobl wedi cael fisâu ond heb deithio eto. O’r bobl hyn, mae oddeutu 500 wedi mynegi awydd i deithio i’r DU ar ryw adeg yn y dyfodol, ac nid oes modd gwneud cyswllt â'r gweddill. Yn amlwg, nid ydym yn gwybod pwy yw’r bobl hynny. Roeddent yn dweud bod ganddynt ddiddordeb yn ein cynllun. Ond hefyd, mae llawer wedi dweud nad oes angen unrhyw gymorth arnynt gan Lywodraeth Cymru, ond rydym yn amlwg yn cydnabod y ffigurau hynny, ac felly rydym bob amser yn barod felly i ddarparu'r cymorth hwnnw os byddant yn dod yma, i Gymru.
I've written to you, Minister, about a case in my constituency—a resident contacting me because he's concerned about the future well-being of refugees that he's sponsoring as well as others when the participation scheme comes to an end in May 2024. A lot will depend on funding from the UK Government, for example, on the recent announcement in the autumn statement that the thankyou payments to hosts will be extended into a third year and how this will apply in Wales. In your response to my letter, you stated that your officials had started exploring the possibility of converting the host-guest arrangement into a lodger-landlord arrangement where the guest would pay former hosts for their accommodation in the absence of a thankyou payment. My constituent has urged caution on this, given that the landlord-tenant relationship is quite different to the current arrangement. Can you, therefore, Minister, confirm that all necessary support will be provided to existing hosts who wish to convert this new arrangement if extended thankyou payments are not forthcoming?
Rwyf wedi ysgrifennu atoch, Weinidog, am achos yn fy etholaeth—preswylydd a gysylltodd â mi am ei fod yn pryderu am lesiant ffoaduriaid y mae’n eu noddi, yn ogystal ag eraill, pan ddaw’r cynllun cyfranogiad i ben ym mis Mai 2024. Bydd llawer yn dibynnu ar gyllid gan Lywodraeth y DU, er enghraifft, ar y cyhoeddiad diweddar yn natganiad yr hydref y bydd y taliadau diolch i letywyr yn cael eu hymestyn i drydedd flwyddyn a sut y bydd hyn yn berthnasol yng Nghymru. Yn eich ymateb i’m llythyr, fe ddywedoch chi fod eich swyddogion wedi dechrau archwilio’r posibilrwydd o drosi’r trefniant lletywr-gwestai yn drefniant lojer-landlord, lle byddai’r gwestai yn talu cyn letywyr am eu llety yn absenoldeb taliad diolch. Mae fy etholwr wedi annog pwyll ar hyn, o ystyried bod y berthynas landlord-tenant yn dra gwahanol i’r trefniant presennol. Weinidog, a allwch chi gadarnhau felly y bydd yr holl gymorth angenrheidiol yn cael ei ddarparu i letywyr presennol sy’n dymuno newid i’r trefniant newydd hwn os na cheir taliadau diolch estynedig?
Thank you very much, Hefin David, for that question. And can I say how rewarding it was to come to Caerphilly in the summer and meet with Ukrainian guests and those who have hosted those families and, indeed, officials from the authority who are working very closely with those guests who have now integrated into your community?
It was important that, last week, I met with the Department for Levelling Up, Housing and Communities Minister, Felicity Buchan, to discuss many of these issues in terms of those opportunities for Ukrainians to extend their stay in Wales—what's happening in terms of their visas? That's obviously a clear question, but, also, we were able to welcome the continuation of thankyou payments for those hosting Homes for Ukraine visa holders into their third year. So, we are looking at every possible way in which we can support those who will want to stay longer. Yes, indeed, that includes the prospect and possibility of a lodger-landlord route. But also, I think that the £75 million transitional accommodation capital programme is helping local authorities and registered social landlords to bring forward more good-quality accommodation—transitional maybe as well in terms of long-term prospects—and local authorities also are working closely with us, with the £4.74 million, which is about specifically helping to prevent homelessness, because they need that flexibility with local needs and priorities to help continue our welcome to Ukrainian refugees.
Diolch yn fawr iawn am eich cwestiwn, Hefin David. Ac a gaf fi ddweud pa mor werthfawr oedd dod i Gaerffili yn yr haf a chwrdd â gwesteion o Wcráin a’r rhai sydd wedi croesawu’r teuluoedd hynny, ac yn wir, swyddogion o’r awdurdod sy’n gweithio’n agos iawn gyda’r gwesteion hynny sydd bellach wedi integreiddio yn eich cymuned?
Roedd yn bwysig, yr wythnos diwethaf, fy mod wedi cyfarfod â Gweinidog yr Adran Ffyniant Bro, Tai a Chymunedau, Felicity Buchan, i drafod llawer o’r materion hyn o ran y cyfleoedd i Wcreiniaid ymestyn eu harhosiad yng Nghymru—beth sy’n digwydd mewn perthynas â'u fisâu? Mae hwnnw'n amlwg yn gwestiwn clir, ond hefyd, bu modd inni groesawu parhad y taliadau diolch i'r rhai sy'n rhoi llety i ddeiliaid fisâu Cartrefi i Wcráin yn eu trydedd flwyddyn. Felly, rydym yn edrych ar bob ffordd bosibl y gallwn gefnogi’r rheini sydd am aros yn hirach. Ydy, yn wir, mae hynny'n cynnwys y posibilrwydd o lwybr lojer-landlord. Ond hefyd, credaf hefyd fod y rhaglen gyfalaf £75 miliwn ar gyfer llety trosiannol yn helpu awdurdodau lleol a landlordiaid cymdeithasol cofrestredig i gyflwyno mwy o lety o ansawdd da—trosiannol efallai, yn ogystal ag o ran rhagolygon hirdymor—ac mae awdurdodau lleol hefyd yn gweithio'n agos gyda ni, gyda'r £4.74 miliwn, sy'n ymwneud yn benodol â helpu i atal digartrefedd, gan fod angen yr hyblygrwydd hwnnw arnynt gydag anghenion a blaenoriaethau lleol i helpu i barhau â'n croeso i ffoaduriaid o Wcráin.
I know the Minister will recall fondly her visit to the Safe Haven within Maesteg, and meeting the families and those that were being hosted, our Ukrainian friends, in Maesteg, as well. But could I ask her, on a very practical basis, what advice, what signposting, would she give to families who wanted to either continue hosting or being hosting anew with the Ukrainian refugees, but also, I have to say, with refugees from other parts of the world who are also fleeing, perhaps, torture, famine, dire conditions, and have arrived on these shores as well, because it's important, as a nation of sanctuary, that we not only welcome Ukrainians who are fleeing the current conflict, but also extend that welcome as well to many others from other parts of the world?
Gwn y bydd y Gweinidog yn cofio ei hymweliad â Safe Haven ym Maesteg, a chyfarfod â’r teuluoedd a’r rhai a oedd yn cael eu lletya, ein ffrindiau o Wcráin, ym Maesteg, hefyd. Ond a gaf fi ofyn iddi, ar sail ymarferol iawn, pa gyfeirio, pa gyngor y byddai'n ei roi i deuluoedd a oedd naill ai am barhau i letya neu ddechrau lletya ffoaduriaid o Wcráin o'r newydd, ond hefyd, mae'n rhaid imi ddweud, ffoaduriaid o rannau eraill o'r byd, sydd hefyd, efallai, yn ffoi rhag artaith, newyn, amgylchiadau enbyd, ac wedi cyrraedd y glannau hyn, gan ei bod yn bwysig, fel cenedl noddfa, nid yn unig ein bod yn croesawu Wcreiniaid sy'n ffoi rhag y gwrthdaro presennol, ond hefyd yn estyn y croeso hwnnw i lawer o bobl eraill o rannau eraill o'r byd?
Thank you very much, Huw Irranca-Davies. It was a truly inspirational afternoon we spent in Maesteg with the guests who are settling in to your community, also working in your community, as well as living and being educated in your community. Can I pay tribute to Bridgend College for the English for speakers of other languages provision? And we were also meeting volunteers who were also doing all that work. I think this demonstrates the commitment of people in Wales to the nation of sanctuary, and to the warmth of welcome to refugees and sanctuary seekers. So, this morning, I co-chaired with the Welsh Local Government Association a new sanctuary board. It's a partnership board with local government, because this is about us looking at all needs in terms of the nation of sanctuary. We've welcomed not only Syrian, Ukrainian refugees, but now we are working very actively on the Afghan citizens resettlement scheme—citizens coming from third countries who've left following the Taliban takeover. And there is a commitment from every local authority in Wales, and that means every community, to support in the dispersal.
Diolch yn fawr iawn, Huw Irranca-Davies. Fe wnaethom dreulio prynhawn gwirioneddol ysbrydoledig ym Maesteg gyda’r gwesteion sy’n ymgartrefu yn eich cymuned, ac yn gweithio yn eich cymuned, yn ogystal â byw a chael eu haddysgu yn eich cymuned. A gaf fi dalu teyrnged i Goleg Penybont am y ddarpariaeth Saesneg i siaradwyr ieithoedd eraill? A buom hefyd yn cyfarfod â gwirfoddolwyr a oedd yn gwneud yr holl waith hwnnw. Credaf fod hyn yn dangos ymrwymiad pobl Cymru i fod yn genedl noddfa, ac i roi croeso cynnes i ffoaduriaid a cheiswyr lloches. Felly, y bore yma, cyd-gadeiriais fwrdd noddfa newydd gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru. Mae'n fwrdd partneriaeth gyda llywodraeth leol, gan fod hyn yn ymwneud â ni yn edrych ar yr holl anghenion o ran y genedl noddfa. Rydym wedi croesawu nid yn unig ffoaduriaid o Syria, Wcráin, ond bellach, rydym yn gweithio'n weithredol iawn ar gynllun adsefydlu dinasyddion Affganistan—dinasyddion sy'n dod o drydydd gwledydd ac sydd wedi gadael ers i'r Taliban ddod i rym. Ac mae ymrwymiad wedi'i wneud gan bob awdurdod lleol yng Nghymru, ac mae hynny’n golygu pob cymuned, i gefnogi gyda'r gwasgaru.
2. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o effaith y tywydd oer diweddar ar bobl sy'n byw mewn tlodi tanwydd? OQ60402
2. What assessment has the Minister made of the effect of the recent cold weather on people living in fuel poverty? OQ60402
Thank you for that question, Mike Hedges. Despite high energy costs continuing to cause hardship this winter, the Welsh Government is supporting struggling fuel-poor households across Wales, through initiatives such as our Warm Homes Nest scheme, our discretionary assistance fund, and funding the Fuel Bank Foundation to deliver their fuel vouchers and heat fund.
Diolch am eich cwestiwn, Mike Hedges. Er bod costau ynni uchel yn parhau i achosi caledi'r gaeaf hwn, mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi aelwydydd sy’n wynebu tlodi tanwydd ledled Cymru ac sy’n ei chael hi’n anodd, drwy fentrau fel ein cynllun Cartrefi Clyd Nyth, ein cronfa cymorth dewisol, ac ariannu’r Sefydliad Banc Tanwydd i gyflwyno eu talebau tanwydd a'u cronfa wres.
Can I thank the Minister for her response? It is, however, inevitable that many elderly people will die prematurely this winter due to the increased cost of energy, and also that hospital admissions will go up. The health of everyone, especially the elderly, is affected by low temperature and the inability to afford adequate heating. What progress has the Minister made on the bringing in of a social tariff to support those most affected by high energy costs, and ending the cruelty of standing charges, where people are charged on days when they use no energy? I can think of no crueller action taken in this country than that.
A gaf fi ddiolch i’r Gweinidog am ei hymateb? Fodd bynnag, mae’n anochel y bydd llawer o bobl oedrannus yn marw cyn pryd y gaeaf hwn oherwydd y cynnydd yng nghost ynni, ac y bydd derbyniadau i’r ysbyty yn cynyddu hefyd. Mae iechyd pawb, yn enwedig yr henoed, yn cael ei effeithio gan dymheredd isel a'r anallu i fforddio gwresogi digonol. Pa gynnydd y mae’r Gweinidog wedi’i wneud ar gyflwyno tariff cymdeithasol i gefnogi’r rhai yr effeithir arnynt fwyaf gan gostau ynni uchel, a rhoi diwedd ar greulondeb taliadau sefydlog, lle codir tâl ar bobl ar ddiwrnodau pan nad ydynt yn defnyddio unrhyw ynni? Ni allaf feddwl am unrhyw gam creulonach a gymerir yn y wlad hon na hynny.
Thank you, Mike Hedges, for raising those two key calls we have on the UK Government. In fact, we debated this across this Chamber last week, didn't we, and the whole Senedd was backing the need for the UK Government to introduce a social tariff to protect the most vulnerable households. In fact, that commitment was made back in 2022, by the then Chancellor, in the autumn statement, that they would develop this new approach to consumer protection, including looking at the option of a social tariff. And I continued, with the UK Minister for Energy Consumers and Affordability, to raise this issue, on 8 November; I had warm words but no commitment on a consultation or announcement. But they do work, social tariffs, in the water sector, as we know. So, thank you for that call again, which we are backing, for their introduction in the energy sector. And as far as standing charges go, this needs urgent reform, doesn't it? You've raised this on many occasions as a Member, and I raised this again with the Minister. And we go back to the fact that the highest charges in the UK are in north Wales, the fourth highest are in south Wales—profoundly unfair on people who are on low incomes and those wanting to reduce their energy consumption. And since 1 October this year, for households on prepayment meters, one good step is that those on standing charges are paying less than other payment methods, which is only a first step. But this is something, again, on which I would welcome the Chamber's backing, for this call to end standing charges.
Diolch, Mike Hedges, am godi’r ddwy alwad allweddol a wnawn ar Lywodraeth y DU. Mewn gwirionedd, cawsom ddadl ar hyn yn y Siambr yr wythnos diwethaf, oni chawsom, ac roedd y Senedd gyfan yn cefnogi'r angen i Lywodraeth y DU gyflwyno tariff cymdeithasol i amddiffyn yr aelwydydd mwyaf bregus. Mewn gwirionedd, gwnaed ymrwymiad yn ôl yn 2022, gan y Canghellor ar y pryd, yn natganiad yr hydref, y byddent yn datblygu’r dull newydd hwn o ddiogelu defnyddwyr, gan gynnwys edrych ar yr opsiwn o dariff cymdeithasol. Ac fe wneuthum barhau, gyda Gweinidog y DU dros Ddefnyddwyr Ynni a Fforddiadwyedd, i godi'r mater hwn, ar 8 Tachwedd; cefais eiriau cynnes, ond dim ymrwymiad ar ymgynghoriad neu gyhoeddiad. Ond maent yn gweithio, tariffau cymdeithasol, yn y sector dŵr, fel y gwyddom. Felly, diolch am yr alwad honno eto am eu cyflwyno yn y sector ynni, ac rydym yn ei chefnogi. Ac ar daliadau sefydlog, mae angen diwygio hyn ar frys, onid oes? Rydych wedi codi hyn droeon fel Aelod, a chodais hyn eto gyda’r Gweinidog. Ac awn yn ôl at y ffaith bod y taliadau uchaf yn y DU yng ngogledd Cymru, y pedwerydd uchaf yn ne Cymru—hynod annheg ar bobl sydd ar incwm isel a'r rheini sy'n dymuno lleihau eu defnydd o ynni. Ac ers 1 Hydref eleni, ar gyfer aelwydydd ar fesuryddion rhagdalu, un cam da yw bod y rhieni ar daliadau sefydlog yn talu llai na rhai sy'n talu drwy ddulliau eraill, sy'n gam cyntaf yn unig. Ond mae hyn yn rhywbeth unwaith eto, lle buaswn yn croesawu cefnogaeth y Siambr i'r alwad i roi diwedd ar daliadau sefydlog.
Minister, in the First Minister's resignation statement to the media this morning, he mentioned a number of legislative priorities that he would have for the remainder of his term as First Minister. One of the things we didn't hear was a new Warm Homes programme. Can I take that to mean that it won't be introduced before the spring?
Weinidog, yn natganiad ymddiswyddo'r Prif Weinidog i’r cyfryngau'r bore yma, soniodd am nifer o flaenoriaethau deddfwriaethol a fyddai ganddo am weddill ei dymor fel Prif Weinidog. Un o'r pethau na chlywsom oedd rhaglen Cartrefi Clyd newydd. A gaf fi gymryd bod hynny’n golygu na fydd yn cael ei chyflwyno cyn y gwanwyn?
I think I actually answered the question on the Warm Homes programme last week when we had that motion, which was debated and supported by the whole Chamber. We're extending the Nest scheme until April 2024, and the Warm Homes programme will then kick in. There isn't going to be any break, any gap. The procurement is under way, and I think what's important is that we are extending that Nest scheme until April, so that we can continue to support vulnerable households this winter.
Credaf fy mod wedi ateb y cwestiwn ar raglen Cartrefi Clyd yr wythnos diwethaf pan gawsom y cynnig hwnnw a gafodd ei drafod a'i gefnogi gan y Siambr gyfan. Rydym yn ymestyn cynllun Nyth tan fis Ebrill 2024, a bydd rhaglen Cartrefi Clyd yn dechrau wedyn. Ni fydd unrhyw doriad, unrhyw fwlch. Mae’r caffael ar y gweill, a chredaf mai’r hyn sy’n bwysig yw ein bod yn ymestyn y cynllun Nyth tan fis Ebrill, fel y gallwn barhau i gefnogi aelwydydd bregus y gaeaf hwn.
Nobody should have to live in a cold home, but, Minister, recent figures from Warm this Winter say that 30 per cent of adults in Wales live in cold, damp homes. Now, damp and inadequate heating exposes us to mould, which can lead to respiratory illness and it can heighten the risk of heart disease. Society is meant to be the safeguard against the damp and the dark encroaching into where we live. It's meant to provide a safety net to ensure the cold doesn't reach past our door. But the ghost of Thatcher and her cruel decision to privatise the way in which we can stay alive haunts the homes of all those this winter who can't afford to keep their homes warm and dry. Will you join me in calls for an emergency energy tariff to help people suffering in damp and cold homes, and do you agree that it's a scandal that so many people are exposed to this risk?
Ni ddylai unrhyw un orfod byw mewn cartref oer, ond Weinidog, mae ffigurau diweddar gan Warm this Winter hwn yn dweud bod 30 y cant o oedolion yng Nghymru yn byw mewn cartrefi oer, llaith. Nawr, mae lleithder a gwresogi annigonol yn arwain at lwydni, a all arwain at salwch anadlol, a gall gynyddu'r risg o glefyd y galon. Mae cymdeithas i fod yn amddiffyniad rhag y lleithder a'r tywyllwch yn tresmasu i'r man lle rydym yn byw. Mae i fod i ddarparu rhwyd ddiogelwch i sicrhau nad yw'r oerfel yn dod drwy ein drws. Ond mae ysbryd Thatcher a'i phenderfyniad creulon i breifateiddio'r ffordd y gallwn aros yn fyw yn aflonyddu ar gartrefi pawb sy'n methu fforddio cadw eu cartrefi'n gynnes ac yn sych y gaeaf hwn. A wnewch chi ymuno â mi i alw am dariff ynni brys i helpu pobl sy'n dioddef mewn cartrefi llaith ac oer, ac a ydych chi'n cytuno ei bod yn sgandal fod cymaint o bobl yn agored i'r risg hon?
Thank you for that point. When I've met with the UK Government Minister, I've asked for a targeted plan from the UK Government to tackle fuel poverty. Now, the most important thing in terms of your question about people living in cold, damp homes is that we're investing more than £30 million to reduce the number of those low-income households in that situation. Also, it is important that the Warm Homes Nest scheme offer that advice and support to households, as well as free energy efficiency measures for those who are eligible. The Nest annual report, which was published on Fuel Poverty Awareness Day, showed that 198,000 people have received energy advice from the Warm Homes programme since its launch.
But, can I just finally say that when I met—chaired by Mark Isherwood—the cross-party group, there were questions and points made about ensuring that householders can contact other services, such as accessing the UK Government energy company obligation scheme. And, in fact, funding has been provided by the Minister for Climate Change, with Welsh local government, to help local authorities ensure that people can reach out to these other sources of funding to help address that issue. We have to do everything we can to ensure that we can support those people in those conditions. But I have to say, we did call on the UK Government to implement that targeted fuel poverty scheme, because not everyone claimed the support schemes from last winter, and we said, 'Why can't you use that unclaimed funding to support these schemes?'
Diolch am eich pwynt. Pan wyf wedi cyfarfod â Gweinidog Llywodraeth y DU, rwyf wedi gofyn am gynllun wedi’i dargedu gan Lywodraeth y DU i fynd i’r afael â thlodi tanwydd. Nawr, y peth pwysicaf o ran eich cwestiwn am bobl sy'n byw mewn cartrefi oer, llaith yw ein bod yn buddsoddi mwy na £30 miliwn i leihau nifer y cartrefi incwm isel sydd yn y sefyllfa honno. Hefyd, mae’n bwysig fod cynllun Cartrefi Clyd Nyth yn cynnig cyngor a chymorth i aelwydydd, yn ogystal â mesurau effeithlonrwydd ynni am ddim i’r rhai sy’n gymwys. Roedd adroddiad blynyddol Nyth, a gyhoeddwyd ar Ddiwrnod Ymwybyddiaeth Tlodi Tanwydd, yn dangos bod 198,000 o bobl wedi cael cyngor ynni gan raglen Cartrefi Clyd ers ei lansio.
Ond a gaf fi ddweud, i gloi, pan gyfarfûm â'r grŵp trawsbleidiol—dan gadeiryddiaeth Mark Isherwood—cafwyd cwestiynau a phwyntiau ynghylch sicrhau y gall deiliaid tai gysylltu â gwasanaethau eraill, megis cael mynediad at gynllun rhwymedigaeth cwmnïau ynni Llywodraeth y DU. Ac mewn gwirionedd, mae cyllid wedi'i ddarparu gan y Gweinidog Newid Hinsawdd, gyda llywodraeth leol yng Nghymru, i helpu awdurdodau lleol i sicrhau bod pobl yn gallu estyn allan at y ffynonellau cyllid eraill hyn i helpu i fynd i'r afael â'r broblem. Mae’n rhaid inni wneud popeth yn ein gallu i sicrhau y gallwn gefnogi’r bobl sydd yn y sefyllfaoedd hynny. Ond mae'n rhaid imi ddweud, fe wnaethom alw ar Lywodraeth y DU i roi'r cynllun tlodi tanwydd wedi'i dargedu ar waith, gan na hawliodd pawb y cynlluniau cymorth y gaeaf diwethaf, ac fe ddywedasom, 'Pam na allwch ddefnyddio'r cyllid na chafodd ei hawlio i gefnogi'r cynlluniau hyn?'
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Joel James.
Questions now from party spokespeople. The Conservative spokesperson, Joel James.
Thank you, Llywydd. Minister, concern has been raised by both care staff and guardians that the basic income trial that the Welsh Government is piloting is causing adverse behaviour in some care leavers. Some who were predicted to do quite well have now completely gone off the radar and are refusing to interact with any contact. Some have dropped out of further education due to the perceived capability of now being able to survive independently, and concern still exists that some have been targeted or pressurised into giving away their payments. You will, of course, be aware of these concerns, and you've highlighted their potential previously in the Chamber. But these have been highlighted to me on condition of anonymity, as carers, social workers, guardians, teachers, et cetera, are worried about reprisals, both professional and personal. With this in mind, what guarantees do we have that the full range of opinions, both positive and negative, will be properly recorded in this study, and that all primary and secondary participants of this trial will be protected in giving that opinion? Thank you.
Diolch, Lywydd. Weinidog, mae staff gofal a gwarcheidwaid wedi mynegi pryder fod y cynllun incwm sylfaenol y mae Llywodraeth Cymru yn ei dreialu'n achosi ymddygiad andwyol mewn rhai pobl sy’n gadael gofal. Mae rhai y rhagwelwyd y byddent yn gwneud yn eithaf da bellach wedi mynd oddi ar y radar yn llwyr, ac yn gwrthod rhyngweithio ag unrhyw gyswllt. Mae rhai wedi rhoi’r gorau i addysg bellach am eu bod yn credu y gallant oroesi’n annibynnol bellach, ac mae pryder o hyd fod rhai wedi cael eu targedu neu dan bwysau i roi eu harian i bobl eraill. Fe fyddwch yn ymwybodol o'r pryderon hyn wrth gwrs, ac rydych wedi tynnu sylw at eu potensial yn y Siambr o'r blaen. Ond codwyd y pryderon hyn gyda mi ar yr amod fod y rhai a'u cododd yn aros yn anhysbys, gan fod gofalwyr, gweithwyr cymdeithasol, gwarcheidwaid, athrawon, ac ati, yn poeni ynghylch dial, yn broffesiynol ac yn bersonol. Gyda hyn mewn golwg, pa sicrwydd sydd gennym y bydd yr ystod lawn o safbwyntiau, yn gadarnhaol a negyddol, yn cael eu cofnodi'n gywir yn yr astudiaeth hon, ac y bydd holl gyfranogwyr uniongyrchol ac eilaidd y treial hwn yn cael eu hamddiffyn wrth roi'r farn honno? Diolch.
Well, certainly, that is not the feedback that I've had when I've met with both the beneficiaries of the pioneering basic income pilot for care leavers in Wales and also on meeting with the authorities, the advisers, across Wales. We went to meetings both in south Wales, mid and west Wales, and north Wales, meeting with people who are directly advising young people, and getting the positive feedback of the impact of the basic income pilot on those young people's lives. And I think it is really impressive to see that there's an uptake rate of 97 per cent, a really high take-up in this groundbreaking scheme, far exceeding our original expectations. I know, Joel James, you will have seen and heard some of the young people speaking about the transformational impact this has had on their lives—those young people who are wanting to share their stories on the media and in meetings with all of those who are supporting this as well. We're celebrating the progress of the pilot to date, but also just ensuring that we get that feedback, because that's the evaluation that's so important. And I know you will welcome the fact we've got that expert team, led by the Children's Social Care Research and Development Centre at Cardiff University. They're leading that wide-ranging evaluation of the pilot.
Wel, yn sicr, nid dyna’r adborth a gaf wrth gyfarfod â buddiolwyr y cynllun peilot incwm sylfaenol arloesol ar gyfer pobl sy’n gadael gofal yng Nghymru, a hefyd wrth gyfarfod â’r awdurdodau, y cynghorwyr, ledled Cymru. Aethom i gyfarfodydd yn ne Cymru, y canolbarth a'r gorllewin, a'r gogledd, gan gyfarfod â phobl sy’n cynghori pobl ifanc yn uniongyrchol, a chael adborth cadarnhaol am effaith y cynllun peilot incwm sylfaenol ar fywydau’r bobl ifanc hynny. A chredaf ei bod yn anhygoel gweld bod cyfradd o 97 y cant yn manteisio ar y cynllun, nifer uchel iawn yn manteisio ar y cynllun arloesol hwn, sy'n llawer uwch na'n disgwyliadau gwreiddiol. Joel James, rwy'n gwybod y byddwch wedi gweld a chlywed rhai o’r bobl ifanc yn sôn am yr effaith drawsnewidiol y mae hyn wedi’i chael ar eu bywydau—y bobl ifanc hynny sydd am rannu eu straeon ar y cyfryngau ac mewn cyfarfodydd â phawb arall sy'n cefnogi hyn hefyd. Rydym yn dathlu cynnydd y cynllun peilot hyd yn hyn, ond hefyd yn sicrhau ein bod yn cael yr adborth hwnnw, gan fod y gwerthusiad mor bwysig. A gwn y byddwch yn croesawu'r ffaith bod gennym dîm arbenigol, sy'n cael ei arwain gan y Ganolfan Ymchwil a Datblygu Gofal Cymdeithasol Plant ym Mhrifysgol Caerdydd. Maent yn arwain y gwerthusiad eang o'r cynllun peilot.
Thank you, Minister. But I hope you agree with me that we need to ensure that this study is robust and that it does not just cherry-pick the data to meet the political agenda of the Welsh Government and those actively advocating for universal basic income. I think we can all agree, Minister, that this trial, despite the genuine reasons to help care leavers, is ultimately a Government experiment on a highly vulnerable group of people. If it is found that this trial has caused negative consequences for those individuals, such as increasing financial exploitation, exacerbating substance abuse issues, or causing people to overstretch the financial commitments that they would have otherwise not have made, and are now unable to afford once the trial is over, then it will be argued that the Welsh Government will need to rectify the damage that the trial as caused. With this in mind, Minister, what budget have you earmarked to compensate those who may experience negative consequences, as a result of this basic income trial? Thank you.
Diolch, Weinidog. Ond rwy'n gobeithio eich bod yn cytuno bod angen inni sicrhau bod yr astudiaeth hon yn gydnerth, ac nad yw’n dewis a dethol y data i fodloni agenda wleidyddol Llywodraeth Cymru a’r rheini sy’n dadlau o blaid incwm sylfaenol cyffredinol. Credaf y gall pob un ohonom gytuno, Weinidog, er gwaethaf y rhesymau dilys i helpu pobl sy’n gadael gofal, mai arbrawf gan y Llywodraeth ar grŵp o bobl agored iawn i niwed yw'r treial hwn yn y pen draw. Os canfyddir bod y treial wedi achosi canlyniadau negyddol i’r unigolion hynny, megis cynyddu ecsbloetiaeth ariannol, gan waethygu problemau camddefnyddio sylweddau, neu achosi i bobl orymestyn yr ymrwymiadau ariannol na fyddent wedi’u gwneud fel arall, ac nad ydynt yn gallu eu fforddio mwyach wedi i'r treial ddod i ben, fe fydd yna ddadl y bydd angen i Lywodraeth Cymru unioni’r niwed a achoswyd gan y treial. Gyda hyn mewn golwg, Weinidog, pa gyllideb a glustnodwyd gennych i ddigolledu’r rhai a allai wynebu canlyniadau negyddol o ganlyniad i’r treial incwm sylfaenol hwn? Diolch.
Can I just clarify again for the Member? Participation in this pilot was voluntary. Eligible young people were supported by their local authority, provided with advice, funded by the single advice fund, to decide if they take part in the pilot and if it was the right choice for them. And Welsh local authorities are key to this. They play a critical role in delivering the basic income pilot. They act as the first point of contact for care leavers. They're responsible for guiding the young people in their care. And as I said, I've been across Wales and met with every authority that is involved in this pilot. In your region, in everyone's constituencies, there are young people benefiting from this basic income pilot, and just recognise that that is a responsibility that we all have. This is a groundbreaking basic income pilot.
And can I just also say that at those meetings the evaluation team, led by Professor Sally Holland, the former children's commissioner—she gave a presentation on the evaluation. There were world experts involved in this evaluation—world experts on basic income, social care, social security interventions—assessing how the pilot was experienced as well as costs and benefits to the wider society, and I'm sure they would value giving a briefing to you on this pilot. There are universities involved, not just from Wales, but from England as well, and as I said, the evaluation is contributing to international evidence on basic income and its outcomes.
A gaf fi egluro unwaith eto i'r Aelod? Roedd cymryd rhan yn y peilot hwn yn digwydd ar sail wirfoddol. Cafodd pobl ifanc cymwys eu cefnogi gan eu hawdurdod lleol, cawsant gyngor, wedi’i ariannu gan y gronfa gynghori sengl, i benderfynu a ddylent gymryd rhan yn y cynllun peilot ac ai dyma'r dewis iawn iddynt. Ac mae awdurdodau lleol Cymru yn allweddol i hyn. Maent yn chwarae rhan allweddol yn gweithredu'r cynllun peilot incwm sylfaenol. Maent yn gweithredu fel y pwynt cyswllt cyntaf ar gyfer pobl sy'n gadael gofal. Nhw sy'n gyfrifol am arwain y bobl ifanc yn eu gofal. Ac fel y dywedais, rwyf wedi bod ledled Cymru ac wedi cyfarfod â phob awdurdod sy'n cymryd rhan yn y cynllun peilot hwn. Yn eich rhanbarth chi, yn etholaethau pawb, mae pobl ifanc yn elwa o’r cynllun peilot incwm sylfaenol hwn, a dylem gydnabod bod hwnnw’n gyfrifoldeb sydd gan bob un ohonom. Mae hwn yn gynllun peilot incwm sylfaenol arloesol.
Ac a gaf fi ddweud hefyd fod y tîm gwerthuso yn y cyfarfodydd hynny, dan arweiniad yr Athro Sally Holland, y cyn-gomisiynydd plant—rhoddodd gyflwyniad ar y gwerthusiad yn y cyfarfodydd hynny. Cyfrannodd arbenigwyr byd-eang at y gwerthusiad hwn—arbenigwyr byd-eang ar incwm sylfaenol, gofal cymdeithasol, ymyriadau nawdd cymdeithasol—drwy asesu profiad y cynllun peilot yn ogystal â’r costau a’r manteision i’r gymdeithas ehangach, ac rwy’n siŵr y byddent yn falch o roi sesiwn friffio i chi ar y peilot hwn. Mae prifysgolion yn cymryd rhan, nid yn unig o Gymru, ond o Loegr hefyd, ac fel y dywedais, mae’r gwerthusiad yn cyfrannu at dystiolaeth ryngwladol ar incwm sylfaenol a’i ganlyniadau.
Finally, as we know, Minister, children in care and care leavers are, unfortunately, vastly over-represented in the criminal justice system, and it is estimated that over 24 per cent of the adult prison population has previously been in care. From this, we can deduce that, out of the cohort of 635 people who have taken up this basic income trial, it is statistically likely that around 152 will end up in the criminal justice system at some point in their lives. I'm hopeful that this will not be the case, but I believe that it would be more than academic to understand if there is a change in the actual numbers of care leavers who end up in the criminal justice system after having taken part in this trial. However, in order to do this, there needs to be longer term funding in place for researchers to keep track of the longer term impact of this trial on care leavers and to follow their life outcomes. Research needs to be conducted over the next five, 10 and even 20 years in order to get a fuller understanding of the trial's impact and to help inform any future policy decisions. Given that this Welsh Government will spend over £25 million on this trial, it is therefore prudent to ensure that we get the most out of it. Minister, what commitments are you making to financially resource a further study of the longer term outcomes of this trial? Thank you.
Yn olaf, fel y gwyddom, Weinidog, mae plant mewn gofal a phobl sy’n gadael gofal, yn anffodus, wedi’u gorgynrychioli’n aruthrol yn y system cyfiawnder troseddol, ac amcangyfrifir fod dros 24 y cant o boblogaeth oedolion mewn carchardai wedi bod mewn gofal yn y gorffennol. O hyn, gallwn gyfrif, o’r garfan o 635 o bobl sydd wedi cymryd rhan yn y treial incwm sylfaenol hwn, ei bod yn ystadegol debygol y bydd oddeutu 152 yn mynd i mewn i'r system cyfiawnder troseddol ar ryw adeg yn eu bywydau. Rwy’n gobeithio na fydd hyn yn wir, ond credaf y byddai’n fwy nag academaidd i ddeall a oes newid yn y niferoedd gwirioneddol o bobl sy’n gadael gofal sy’n mynd i mewn i'r system cyfiawnder troseddol ar ôl cymryd rhan yn y treial hwn. Fodd bynnag, er mwyn gwneud hyn, mae angen cyllid mwy hirdymor i ymchwilwyr gadw golwg ar effaith hirdymor y treial ar bobl sy’n gadael gofal ac i ddilyn eu canlyniadau mewn bywyd. Mae angen gwneud ymchwil dros y pum, 10 a hyd yn oed 20 mlynedd nesaf er mwyn cael dealltwriaeth lawnach o effaith y treial ac i helpu i lywio unrhyw benderfyniadau polisi yn y dyfodol. O ystyried y bydd Llywodraeth Cymru yn gwario dros £25 miliwn ar y treial, mae’n ddoeth sicrhau felly ein bod yn cael y gorau ohono. Weinidog, pa ymrwymiadau sydd gennych i ddarparu adnoddau ariannol ar gyfer astudiaeth bellach o ganlyniadau mwy hirdymor y treial hwn? Diolch.
Well, we've been clear since the inception of the pilot that it would be time limited and properly evaluated, as I've outlined, to determine the benefits of a basic income to this specific group of young people as they transition out of care into adulthood. And, you know, let's just think about the young people and their life experiences. Let's just think about this investment that we're putting into them and to give them the opportunities to open their horizons. For the young people who said to us, 'The confidence; you believe in us, you trust in us.' You know, I just hope and wish you would think about those young people when you attack this scheme, because that's what it certainly feels like.
Of course, what is important, is that it is properly evaluated, and, of course, this evaluation will make sure that it goes through to understand what it means in the rest of—. It's not a one-off evaluation, it will be something that will look at their life circumstances. So, I think, Llywydd, it would be very valuable—and I'm sure I could arrange this—if Members would like to have a briefing on the evaluation. I think they would get a full understanding of what this means in terms of the authority of the evaluation, but also of the impact already it's having on young people's lives.
Wel, rydym wedi dweud yn glir ers dechrau'r cynllun peilot y byddai'n digwydd dros amser cyfyngedig ac y byddai'n cael ei werthuso’n briodol, fel rwyf wedi’i amlinellu, i bennu manteision incwm sylfaenol i’r grŵp penodol hwn o bobl ifanc wrth iddynt bontio o ofal i fywyd fel oedolion. A gadewch inni feddwl am y bobl ifanc a'u profiadau bywyd. Gadewch inni feddwl am y buddsoddiad a wnawn ynddynt a rhoi cyfleoedd iddynt ehangu eu gorwelion. A'r bobl ifanc a ddywedodd wrthym, 'Yr hyder; rydych yn credu ynom, rydych yn ymddiried ynom.' Wyddoch chi, rwy'n gobeithio ac yn awyddus i chi feddwl am y bobl ifanc hynny pan fyddwch yn ymosod ar y cynllun hwn, gan mai dyna sut mae'n teimlo, yn sicr.
Wrth gwrs, yr hyn sy’n bwysig yw ei fod yn cael ei werthuso’n briodol, ac wrth gwrs, bydd y gwerthusiad yn sicrhau ei fod yn ein helpu i ddeall beth mae’n ei olygu yng ngweddill—. Nid gwerthusiad untro mohono, bydd yn edrych ar amgylchiadau eu bywydau. Felly, Lywydd, rwy'n credu y byddai’n werthfawr iawn—ac rwy’n siŵr y gallwn drefnu hyn—pe bai'r Aelodau'n dymuno cael sesiwn friffio ar y gwerthusiad. Credaf y byddent yn cael dealltwriaeth lawn o'r hyn y mae'n ei olygu o ran awdurdod y gwerthusiad, ond hefyd yr effaith y mae eisoes yn ei chael ar fywydau pobl ifanc.
Llefarydd Plaid Cymru, Sioned Williams.
Plaid Cymru spokesperson, Sioned Williams.
Diolch, Llywydd. The Equality and Social Justice Committee, of which I'm a member, recently laid its report on the Government's draft child poverty strategy. The pretty much unanimous verdict from those who gave evidence to us was that it was incoherent, unambitious and lacked focus. The central message of the report is that the Welsh Government needs to up its game considerably in order to work more effectively and strategically using the powers and resources it has to tackle the shameful levels of child poverty in Wales. This time last year, on the very last day of Senedd business before the Christmas recess, in fact, Plaid Cymru brought a motion calling on the Welsh Government to develop a child poverty strategy underpinned by statutory targets as a matter of urgency. That was a response to the fact that those that campaign against poverty, like the Child Poverty Action Group, the children's commissioner, Audit Wales, the Bevan Foundation, like Save the Children, have been repeating calls for months and years that we needed a new strategy with targets to give better focus, co-ordination and drive to the imperative work that needs to be done. But here we are again, at the end of another year and no strategy, although you've said time after time, Minister, in response to questions that the Government was committed to publishing the final strategy by the end of this calendar year. So, it's very disappointing we don't have a final strategy, and my question is: is eradicating child poverty a priority for Welsh Government? Because if it is, then why has the child poverty strategy been delayed until spring 2024?
Diolch, Lywydd. Yn ddiweddar, cyflwynodd y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol, yr wyf yn aelod ohono, ei adroddiad ar strategaeth tlodi plant ddrafft y Llywodraeth. Y dyfarniad unfrydol, fwy neu lai, gan y rheini a roddodd dystiolaeth i ni oedd ei bod yn anghydlynol, yn ddiuchelgais ac yn brin o ffocws. Neges ganolog yr adroddiad yw bod angen i Lywodraeth Cymru weithio’n llawer mwy effeithiol a strategol gan ddefnyddio’r pwerau a’r adnoddau sydd ganddi i fynd i’r afael â'r lefelau cywilyddus o dlodi plant yng Nghymru. Yr adeg hon y llynedd, ar ddiwrnod olaf busnes y Senedd cyn toriad y Nadolig mewn gwirionedd, cyflwynodd Plaid Cymru gynnig yn galw ar Lywodraeth Cymru i ddatblygu strategaeth tlodi plant wedi’i chefnogi gan dargedau statudol fel mater o frys. Roedd hynny mewn ymateb i’r ffaith bod y rhai sy’n ymgyrchu yn erbyn tlodi, fel y Grŵp Gweithredu ar Dlodi Plant, y comisiynydd plant, Archwilio Cymru, Sefydliad Bevan, fel Achub y Plant, wedi bod yn ailadrodd galwadau ers misoedd a blynyddoedd fod angen strategaeth newydd arnom, strategaeth sy'n cynnwys targedau i roi gwell ffocws, cydgysylltedd ac ysgogiad i'r gwaith hanfodol sydd angen ei wneud. Ond dyma ni eto, ar ddiwedd blwyddyn arall, heb strategaeth, er eich bod wedi dweud dro ar ôl tro, Weinidog, mewn ymateb i gwestiynau, fod y Llywodraeth wedi ymrwymo i gyhoeddi’r strategaeth derfynol erbyn diwedd y flwyddyn galendr hon. Felly, mae'n siomedig iawn nad oes gennym strategaeth derfynol, a'm cwestiwn yw hwn: a yw trechu tlodi plant yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru? Oherwydd os ydyw, pam fod y strategaeth tlodi plant wedi’i gohirio tan wanwyn 2024?
Well, thank you for that question, Sioned Williams. You know our commitment to tackling child poverty and you know it is a priority of this Government. And I think what's important about this strategy, which will be launched in the new year, is that it clearly demonstrates our priorities and objectives in relation to the strategy based on the consultation that's taken place over the past few months. We have a duty, a statutory duty, to publish this child poverty strategy; it sets out our objectives for tackling child poverty and we're committed to looking at the policies through that poverty and equality lens. And, of course, this is about how we deliver better shared outcomes, as I know you would agree, on reducing poverty and inequality. But let's remember, we did engage with over 3,300 children, young people and their families to help us get to the point of the draft that we then consulted with. Also, I was very interested just to see, in terms of our partners, the end-of-year report from the Bevan Foundation, for example, which highlighted some of the ways in which they've felt we should be bringing children and families out of poverty. They did focus on some of the things that we're already doing, such as ensuring that we invest clearly—apologies; just let me take my breath for a moment—in the discretionary assistance fund, but also in the education maintenance allowance. Maximising income was one of the key points of the strategy.
Wel, diolch am eich cwestiwn, Sioned Williams. Fe wyddoch ein bod wedi ymrwymo i fynd i’r afael â thlodi plant, ac fe wyddoch fod hynny'n flaenoriaeth i’r Llywodraeth hon. A chredaf mai'r hyn sy'n bwysig am y strategaeth hon, a gaiff ei lansio yn y flwyddyn newydd, yw ei bod yn dangos yn glir ein blaenoriaethau a'n hamcanion mewn perthynas â'r strategaeth yn seiliedig ar yr ymgynghoriad a gynhaliwyd dros yr ychydig fisoedd diwethaf. Mae gennym ddyletswydd, dyletswydd statudol, i gyhoeddi’r strategaeth tlodi plant hon; mae'n nodi ein hamcanion ar gyfer mynd i'r afael â thlodi plant ac rydym wedi ymrwymo i edrych ar y polisïau drwy'r lens tlodi a chydraddoldeb hwnnw. Ac wrth gwrs, mae'n ymwneud â sut rydym yn sicrhau gwell canlyniadau ar y cyd, fel y gwn y byddech yn cytuno, ar leihau tlodi ac anghydraddoldeb. Ond gadewch inni gofio, fe wnaethom ymgysylltu â dros 3,300 o blant, pobl ifanc a'u teuluoedd i'n helpu i gyrraedd pwynt y drafft y gwnaethom ymgynghori arno wedyn. Hefyd, roedd gennyf gryn ddiddordeb mewn gweld, o ran ein partneriaid, yr adroddiad diwedd blwyddyn gan Sefydliad Bevan, er enghraifft, a nododd rai o'r ffyrdd y maent wedi teimlo y dylem godi plant a theuluoedd allan o dlodi. Fe wnaethant ganolbwyntio ar rai o'r pethau yr ydym eisoes yn eu gwneud, fel sicrhau ein bod yn buddsoddi'n glir—ymddiheuriadau; gadewch imi gael fy ngwynt am eiliad—yn y gronfa cymorth dewisol, ond hefyd yn y lwfans cynhaliaeth addysg. Gwneud y gorau o incwm oedd un o bwyntiau allweddol y strategaeth.
Diolch, Weinidog. Yes, there is good work happening. We found that in our committee inquiry. But we discussed also the reason why we need targets and milestones to measure progress, to measure success, and this call that we made in our debate this time last year has been soundly reiterated in the equality and social justice report. During that debate last year I quoted the answer that the First Minister gave at the time to Plaid Cymru, regarding the need for a strategy. He said he wanted civil service colleagues and those who we work with to be focused on practical actions that make a difference in the lives of Welsh citizens. Writing strategies is not something that is going to put food on anyone's table. Well, the Chair, sitting behind you—Jenny Rathbone of the Equality and Social Justice Committee—states clearly in her foreword to this new report:
'The Government needs to overcome its aversion to setting targets. The evidence...is clear: targets work.'
So, who is right, Minister? And is this reticence to produce a strategy with targets, as expressed by the First Minister, the reason why we have seen such a poor first draft and now a delay? Will the final draft include targets, Minister?
Diolch, Weinidog. Oes, mae gwaith da yn mynd rhagddo. Gwelsom hynny yn ymchwiliad ein pwyllgor. Ond buom hefyd yn trafod y rheswm pam fod arnom angen targedau a cherrig milltir i fesur cynnydd, i fesur llwyddiant, ac mae’r alwad hon a wnaethom yn ein dadl yr adeg hon y llynedd wedi’i hailadrodd yn gadarn yn yr adroddiad ar gydraddoldeb a chyfiawnder cymdeithasol. Yn ystod y ddadl y llynedd, dyfynnais yr ateb a roddodd y Prif Weinidog i Blaid Cymru ar y pryd, ynghylch yr angen am strategaeth. Dywedodd ei fod am i gydweithwyr yn y gwasanaeth sifil a’r bobl y gweithiwn gyda nhw ganolbwyntio ar gamau ymarferol sy’n gwneud gwahaniaeth ym mywydau dinasyddion Cymru. Nid yw ysgrifennu strategaethau yn rhywbeth sy'n mynd i roi bwyd ar fwrdd unrhyw un. Wel, mae’r Cadeirydd, sy’n eistedd y tu ôl i chi—Jenny Rathbone o’r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol—yn datgan yn glir yn ei rhagair i’r adroddiad newydd hwn:
'Mae angen i’r Llywodraeth oresgyn ei gwrthwynebiad i osod targedau. Mae'r dystiolaeth...yn glir: mae targedau’n gweithio.'
Felly, pwy sy’n iawn, Weinidog? Ac ai’r amharodrwydd i lunio strategaeth â thargedau, fel y mynegwyd gan y Prif Weinidog, yw’r rheswm pam ein bod wedi gweld drafft cyntaf mor wael, ac oedi bellach? A fydd y drafft terfynol yn cynnwys targedau, Weinidog?
I'm very grateful for the Equality and Social Justice Committee's report on tackling child poverty and we'll be debating that, I know, in the new year. What's important about the strategy is it's setting out our ambitions for the longer term, and it's clearly outlining what work we're going to undertake across Government. Already some of it is under way—some of it that also has been called for, which we're working in co-operation with Plaid Cymru on in terms of the roll-out of free school meals. That was one of the first things that I recall the previous children's commissioner saying we should move forward on, and indeed the Bevan Foundation, and we're delivering that together. But it's also about how we actually use the levers that are available to us and maximising the impact of those levers, what we can do in terms of including our convening powers, how we engage with local government and all those who can deliver on the child poverty strategy. It's very much a framework through which we can deliver policies and programmes.
But we of course will have a robust monitoring framework to take this forward at pace. It's going to take into consideration national indicators and national milestones we have in place under the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. We do believe a monitoring framework—. And I know this came through from the United Nations Convention on the Rights of the Child committee, that we need to look at ways in which we can monitor the delivery of this child poverty strategy. But we can't take an over-simplistic approach to this in terms of what we can deliver with our levers, and I hope that the committee and Members will look and work with us on how we can adequately present and then deliver on the robust outcomes that we seek from the child poverty strategy.
Rwy’n ddiolchgar iawn am adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol ar fynd i’r afael â thlodi plant, a gwn y byddwn yn ei drafod yn y flwyddyn newydd. Yr hyn sy'n bwysig am y strategaeth yw ei bod yn nodi ein huchelgeisiau ar gyfer y tymor hwy, ac mae'n amlinellu'n glir pa waith y byddwn yn ei wneud ar draws y Llywodraeth. Mae rhywfaint ohono eisoes ar y gweill—rhywfaint ohono y bu galw amdano hefyd, yr ydym yn gweithio arno mewn cydweithrediad â Phlaid Cymru o ran cyflwyno prydau ysgol am ddim. Dyna oedd un o’r pethau cyntaf y cofiaf y comisiynydd plant blaenorol yn dweud y dylem fwrw ymlaen â nhw, a Sefydliad Bevan yn wir, ac rydym yn cyflawni hynny gyda’n gilydd. Ond mae'n ymwneud hefyd â sut rydym yn defnyddio'r ysgogiadau sydd ar gael i ni ac yn gwneud y mwyaf o effaith yr ysgogiadau hynny, yr hyn y gallwn ei wneud ar gynnwys ein pwerau cynnull, sut rydym yn ymgysylltu â llywodraeth leol a phawb sy'n gallu cyflawni ar y strategaeth tlodi plant. Mae'n fframwaith y gallwn ei ddefnyddio i gyflawni polisïau a rhaglenni.
Ond wrth gwrs, bydd gennym fframwaith monitro cadarn er mwyn bwrw ymlaen â hyn yn gyflym. Bydd yn ystyried dangosyddion cenedlaethol a cherrig milltir cenedlaethol sydd gennym ar waith o dan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Credwn fod fframwaith monitro—. A gwn fod hyn wedi'i nodi gan bwyllgor Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn, fod angen inni edrych ar ffyrdd y gallwn fonitro’r broses o gyflawni’r strategaeth tlodi plant hon. Ond ni allwn fabwysiadu dull gorsyml o ymdrin â hyn o ran yr hyn y gallwn ei gyflawni gyda'n hysgogiadau, ac rwy'n gobeithio y bydd y pwyllgor a'r Aelodau yn edrych ac yn gweithio gyda ni ar sut y gallwn gyflwyno'r canlyniadau cadarn a geisiwn o’r strategaeth tlodi plant yn ddigonol, ac yna eu cyflawni.
3. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda'r Post Brenhinol ynglŷn â sut y bydd yn ateb y galw dosbarthu uwch yn Rhondda y Nadolig hwn? OQ60415
3. What discussions has the Minister had with the Royal Mail regarding how they will meet increased delivery demand in Rhondda this Christmas? OQ60415
Whilst postal services remain a reserved matter, Welsh Government is in regular contact with Royal Mail, particularly regarding any issues affecting Wales. The company has said it is recruiting 500 seasonal workers in Wales to address additional demand over the Christmas period.
Er bod gwasanaethau post yn parhau i fod yn fater a gedwir yn ôl, mae Llywodraeth Cymru mewn cysylltiad rheolaidd â’r Post Brenhinol, yn enwedig ynghylch unrhyw faterion sy’n effeithio ar Gymru. Mae'r cwmni wedi dweud ei fod yn recriwtio 500 o weithwyr tymhorol yng Nghymru i fynd i'r afael â'r galw ychwanegol dros gyfnod y Nadolig.
As we know, December is the toughest time to be a postie: dark mornings, a drop in temperature, the wind and rain—all on top of a huge increase in demand. I can't thank them enough for their efforts all year around, but especially during winter. Last Christmas residents in Rhondda were left receiving hospital appointment letters, bills and new credit cards weeks too late due to our posties being told to prioritise parcels over mail. Unfortunately, over the last two weeks, we've seen this pattern beginning to emerge again, and it's our posties, on the ground, who are bearing the brunt of complaints, which isn't acceptable. Will the Deputy Minister please support our posties, and residents in Rhondda and across Wales, by raising these complaints directly with Royal Mail, and plead with them to urgently rectify the policy of prioritising parcels over mail?
Fel y gwyddom, mis Rhagfyr yw’r amser anoddaf i fod yn weithiwr post: boreau tywyll, cwymp yn y tymheredd, y gwynt a’r glaw—i gyd ar ben cynnydd enfawr yn y galw. Ni allaf ddiolch digon iddynt am eu hymdrechion drwy gydol y flwyddyn, ond yn enwedig yn ystod y gaeaf. Y Nadolig diwethaf, cafodd llythyrau apwyntiadau ysbyty, biliau a chardiau credyd newydd eu dosbarthu i drigolion yn Rhondda wythnosau’n hwyr oherwydd bod ein gweithwyr post wedi cael cyfarwyddyd i flaenoriaethu parseli dros lythyrau. Yn anffodus, dros y pythefnos diwethaf, rydym wedi gweld y patrwm hwn yn dechrau dod i'r amlwg eto, a'n gweithwyr post, ar lawr gwlad, sy'n dwyn baich y cwynion, ac nid yw hynny'n dderbyniol. A wnaiff y Dirprwy Weinidog gefnogi ein gweithwyr post, a thrigolion yn Rhondda a Chymru gyfran, drwy godi’r cwynion hyn yn uniongyrchol gyda’r Post Brenhinol, ac erfyn arnynt i unioni’r polisi o flaenoriaethu parseli dros lythyrau ar frys?
Can I thank the Member for the Rhondda for raising this important point at a very pertinent time of year as well? I'm certainly very happy to join you, Buffy Williams, in thanking all postal workers in communities right across the country for everything that they do throughout the year, not least this time of year, and we know there are extra demands and pressures on them as we build up to that festive period. I know many of us will be popping into local sorting offices to drop off, perhaps, some Christmas goodies and good wishes for our posties, who don't just provide a service, they actually support our communities, and they are a lifeline in many communities.
It's completely wrong that the posties are bearing the brunt of some of these challenges. It's not their fault; they provide a service, a valuable service, and we know those challenges are at a system level. And whilst I said that the Royal Mail and postal service aren't devolved, we are aware of the challenges and that they're not currently meeting those delivery targets, and it means, actually, that people in our communities, that we serve, aren't getting the services that they want, need, and, in many cases, like you say, Buffy Williams, depend upon. So, I'm certainly disappointed to hear that posties are having to personally deal with this, and I will more than happily raise this at my next meeting, following this question, with Royal Mail and actually demand a clear outline in terms of how they're not only going to improve services in our communities, but actually support our posties as well in doing so.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod dros Rhondda am godi'r pwynt pwysig hwn ar adeg berthnasol iawn o'r flwyddyn hefyd? Rwy'n sicr yn hapus iawn i ymuno â chi, Buffy Williams, i ddiolch i bob gweithiwr post mewn cymunedau ledled y wlad am bopeth y maent yn ei wneud drwy gydol y flwyddyn, yn enwedig yr adeg hon o'r flwyddyn, ac rydym yn gwybod bod yna alw a phwysau ychwanegol arnynt yn y cyfnod sy'n arwain at y Nadolig. Rwy'n gwybod y bydd llawer ohonom yn mynd i swyddfeydd didoli lleol i ollwng rhai nwyddau Nadolig a dymuno'n dda i'n gweithwyr post, sy'n gwneud mwy na darparu gwasanaeth, maent yn cefnogi ein cymunedau, ac maent yn rhaff achub mewn llawer o gymunedau.
Mae'n hollol anghywir fod y gweithwyr post yn dwyn baich rhai o'r heriau hyn. Nid eu bai nhw ydyw; maent yn darparu gwasanaeth, gwasanaeth gwerthfawr, ac rydym yn gwybod bod yr heriau hynny ar lefel system. Ac er imi ddweud nad yw'r Post Brenhinol na'r gwasanaeth post wedi'u datganoli, rydym yn ymwybodol o'r heriau ac nad ydynt yn cyrraedd y targedau dosbarthu hynny ar hyn o bryd, ac mae'n golygu nad yw pobl yn y cymunedau a wasanaethwn yn cael y gwasanaethau y maent eu heisiau a'u hangen, ac mewn llawer o achosion, fel y dywedwch, Buffy Williams, gwasanaethau y maent yn dibynnu arnynt. Felly, rwy'n sicr yn siomedig o glywed bod gweithwyr post yn gorfod ymdrin â hyn yn bersonol, a byddaf yn fwy na hapus i godi hyn yn fy nghyfarfod nesaf gyda'r Post Brenhinol, yn dilyn y cwestiwn hwn, ac rwy'n fwy na hapus i fynnu amlinelliad clir o sut y byddant yn gwella gwasanaethau yn ein cymunedau, yn ogystal â sut y byddant yn cefnogi ein gweithwyr post wrth wneud hynny.
Diolch, Dirprwy Weinidog, am yr ymateb yna.
Thank you, Deputy Minister, for that response.
I'd just really like to echo the comments made by Buffy Williams. I've been contacted by a number of residents. I know I've raised it with you on a number of occasions, and there has been improvement at times, but people in Ystrad in particular have been telling me that they're waiting an average of 10 days between deliveries, that there's an expectation of having to go to the sorting office, which, obviously, if you work shifts or don't have transport yourself, is really difficult, and have been also saying about missed appointments—hospital appointments—because of not getting the post in time. We know of the pressures on our NHS as well, and missed appointments are things that we really, really can't afford to be happening. Can I ask, when you do meet with the Royal Mail and make representations, are you able to address the fact that there are some streets no longer allocated with a postman or woman and that there's an expectation that the current staff try and reach more streets, which, obviously, is even more difficult when there's an increase in demand of service? But I do feel that there's an understaffing issue here, and it's people in our communities and the staff themselves who are bearing the brunt.
Hoffwn adleisio'r sylwadau a wnaed gan Buffy Williams. Mae nifer o drigolion wedi cysylltu â mi. Rwy'n gwybod fy mod wedi ei godi gyda chi ar sawl achlysur, ac mae gwelliant wedi bod ar adegau, ond mae pobl Ystrad yn enwedig wedi dweud wrthyf eu bod yn aros 10 diwrnod ar gyfartaledd am ddanfoniadau, fod disgwyl iddynt fynd i'r swyddfa ddidoli, sy'n anodd iawn os ydych chi'n gwneud gwaith shifft wrth gwrs neu os nad oes gennych drafnidiaeth eich hun, ac maent hefyd wedi sôn am apwyntiadau a gollwyd—apwyntiadau ysbyty—oherwydd nad ydynt wedi cael y llythyr mewn pryd. Rydym yn gwybod am y pwysau ar ein GIG hefyd, ac mae methu apwyntiadau yn rhywbeth na allwn ei fforddio mewn gwirionedd. A gaf fi ofyn, pan fyddwch chi'n cwrdd â'r Post Brenhinol ac yn gwneud sylwadau, a allwch chi fynd i'r afael â'r ffaith nad oes gan rai strydoedd weithiwr post wedi'i ddyrannu iddynt bellach, a bod disgwyl i'r staff presennol geisio gwasanaethu mwy o strydoedd, sydd hyd yn oed yn anos pan fo cynnydd yn y galw am wasanaeth? Ond rwy'n teimlo bod yna broblem prinder staff yma, a phobl yn ein cymunedau a'r staff eu hunain sy'n dwyn y baich.
Diolch am eich cwestiwn, Heledd.
Thank you for your question, Heledd.
I know this is, like you say, something that you've raised previously in the Siambr but also in correspondence with myself, and I'll certainly pick up that last point you made in terms of the understaffing and the pressures in terms of covering streets that might not actually be allocated to a particular postperson. We know that Royal Mail has been consistently missing its service targets since the pandemic, and it might be—. Perhaps as well as me meeting, there might be a time, perhaps, in the new year, to perhaps facilitate a meeting with Members, for Members to be able to raise directly those concerns, and feed in those concerns from communities right across the country as well. Because you raise the important points of not only people, if they don't get their letters in time for important appointments, but the knock-on pressures that has on our other public services as well. So, I think it's really important that, actually, we collectively raise this and make sure that we push Royal Mail too to provide that service that they should be providing to our communities. But also I should add that, as well as meeting regularly with the company itself, I do regularly get in contact with the Communication Workers Union and the trade unions representing the workforce there, and it's certainly something I will raise with them to see if they've got any further concerns that we should add to those representations to Royal Mail as well.
Rwy'n gwybod bod hwn, fel y dywedwch, yn fater rydych chi wedi'i godi o'r blaen yn y Siambr ond hefyd mewn gohebiaeth â mi fy hun, a rwy'n sicr am fynd ar drywydd y pwynt olaf a wnaethoch ar brinder staff a'r pwysau o ran cynnwys strydoedd nad ydynt, o bosibl, wedi cael eu dyrannu i weithiwr post penodol. Rydym yn gwybod bod y Post Brenhinol wedi bod yn methu ei dargedau gwasanaeth yn gyson ers y pandemig, ac efallai y bydd—. Yn ogystal â chyfarfod â nhw fy hun, efallai y bydd amser, yn y flwyddyn newydd o bosibl, i drefnu cyfarfod gydag Aelodau, er mwyn i'r Aelodau allu codi'r pryderon hynny'n uniongyrchol, a bwydo'r pryderon hynny o gymunedau ledled y wlad hefyd. Oherwydd rydych chi'n codi pwyntiau pwysig, nid yn unig mewn perthynas â phobl nad ydynt yn cael eu llythyrau mewn pryd ar gyfer apwyntiadau pwysig, ond mewn perthynas â'r pwysau canlyniadol y mae hynny'n ei gael ar ein gwasanaethau cyhoeddus eraill hefyd. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn codi'r mater gyda'n gilydd ac yn sicrhau ein bod yn rhoi pwysau ar y Post Brenhinol i ddarparu'r gwasanaeth y dylent fod yn ei ddarparu i'n cymunedau. Ond hefyd, yn ogystal â chyfarfod â'r cwmni ei hun yn rheolaidd, dylwn ychwanegu fy mod yn cysylltu'n rheolaidd ag Undeb y Gweithwyr Cyfathrebu a'r undebau llafur sy'n cynrychioli'r gweithlu yno, ac mae'n sicr yn rhywbeth y byddaf yn ei godi gyda nhw i weld a oes ganddynt unrhyw bryderon pellach y dylem eu hychwanegu at y sylwadau hynny i'r Post Brenhinol hefyd.
4. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn helpu pobl hŷn yng Nghymru gyda'r costau byw cynyddol? OQ60410
4. How is the Welsh Government helping older people in Wales with the rising cost of living? OQ60410
Thank you, Mark Isherwood. We're taking steps to improve the take-up of welfare benefits and payments, including pension credit, and are targeting additional support at households that need it most, including older people affected by the cost-of-living crisis.
Diolch yn fawr, Mark Isherwood. Rydym yn cymryd camau i wella'r nifer sy'n manteisio ar daliadau a budd-daliadau lles, gan gynnwys credyd pensiwn, ac rydym yn targedu cymorth ychwanegol at yr aelwydydd sydd ei angen fwyaf, gan gynnwys pobl hŷn y mae'r argyfwng costau byw yn effeithio arnynt.
Thank you. Well, the Care & Repair report, 'Older People in Wales: Poverty in Winter 2023-24', found that, even with UK and Welsh Government financial support, the average Care & Repair client will be spending, on average, 19 per cent of their income on utilities, with 15 per cent on gas and electric alone, putting their average client in fuel poverty, and 96 per cent of households accessing their energy advice service are living in fuel poverty. Their clients are particularly at risk of the health implications of cold homes, as we heard referred to earlier, where 75 per cent of excess winter deaths are people aged 75 and over. What action will the Welsh Government therefore be taking to prioritise older people within its provision for tackling fuel poverty in Wales, now and as we move forward?
Diolch. Wel, mae adroddiad Gofal a Thrwsio, 'Pobl Hŷn yng Nghymru: Tlodi yn y Gaeaf 2023-24', wedi canfod, hyd yn oed gyda chymorth ariannol Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru, y bydd cleientiaid cyffredin Gofal a Thrwsio yn gwario, ar gyfartaledd, 19 y cant o'u hincwm ar gyfleustodau, gyda 15 y cant ar nwy a thrydan yn unig, gan roi eu cleient cyfartalog mewn tlodi tanwydd, ac mae 96 y cant o aelwydydd sy'n defnyddio eu gwasanaeth cyngor ynni yn byw mewn tlodi tanwydd. Mae eu cleientiaid mewn perygl arbennig o oblygiadau iechyd sy'n deillio o gartrefi oer, fel y nodwyd yn gynharach, lle mae 75 y cant o farwolaethau ychwanegol yn ystod y gaeaf yn bobl 75 oed a hŷn. Felly, pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i flaenoriaethu pobl hŷn o fewn ei darpariaeth ar gyfer trechu tlodi tanwydd yng Nghymru, nawr ac yn y dyfodol?
Thank you for that question and that important evidence from Care & Repair, which does such good work, supported by Welsh Government, of course, across Wales. It is important that we look to ways in which we can encourage older people to take up the benefits they're entitled to, in particular in relation to the cost-of-living crisis, and I think this is something where, now, older people are a key priority for our single advice services.
So, during the last financial year, over 15,000 people aged 65 plus have been helped to claim welfare benefit income. But also, I had a meeting with a UK Government Minister about a pilot that we engaged in, with the UK Government and our colleagues in local government, for a particular take-up campaign for older people in terms of pension credit. This is something where I know the Older People's Commissioner for Wales has also engaged. So, that will help in terms of maximising income, but, of course, they also will benefit, as I said earlier on, in answer to questions, from the energy advice schemes that are being provided and supported by the Welsh Government through Nest as well. But those are just two examples of how we can help older people through the winter months in terms of their needs and vulnerabilities.
Diolch am y cwestiwn hwnnw a'r dystiolaeth bwysig honno gan Gofal a Thrwsio, sy'n gwneud gwaith mor dda, gyda chefnogaeth Llywodraeth Cymru, wrth gwrs, ledled Cymru. Mae'n bwysig ein bod yn edrych ar ffyrdd y gallwn annog pobl hŷn i fanteisio ar y budd-daliadau y mae ganddynt hawl iddynt, yn enwedig mewn perthynas â'r argyfwng costau byw, ac rwy'n credu bod hyn yn rhywbeth lle mae pobl hŷn, nawr, yn flaenoriaeth allweddol i'n gwasanaethau cynghori sengl.
Felly, yn ystod y flwyddyn ariannol ddiwethaf, mae dros 15,000 o bobl 65 oed a hŷn wedi cael cymorth i hawlio incwm budd-dal lles. Ond hefyd, cefais gyfarfod â Gweinidog Llywodraeth y DU am gynllun peilot y gwnaethom ymwneud ag ef, gyda Llywodraeth y DU a'n cyd-Aelodau mewn llywodraeth leol, sef ymgyrch benodol i annog pobl hŷn i fanteisio ar gredyd pensiwn. Gwn fod Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru wedi ymwneud â'r cynllun hefyd. Felly, bydd hwnnw'n helpu o ran gwneud y mwyaf o incwm, ond wrth gwrs, byddant hefyd yn elwa, fel y dywedais yn gynharach mewn ymateb i gwestiynau, o'r cynlluniau cyngor ynni sy'n cael eu darparu a'u cefnogi gan Lywodraeth Cymru drwy Nyth. Ond dwy enghraifft yn unig yw'r rheini o sut y gallwn helpu pobl hŷn gyda'u hanghenion a'r hyn sy'n eu gwneud yn agored i niwed drwy fisoedd y gaeaf.
5. A wnaiff y Gweinidog roi diweddariad ynghylch cynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer ffoaduriaid? OQ60429
5. Will the Minister provide an update on Welsh Government schemes for refugees? OQ60429
Diolch yn fawr. We remain committed to doing everything we can to make Wales a true nation of sanctuary. The Welsh Government continues to operate a wide range of schemes to ensure sanctuary seekers in Wales can receive the support they require to contribute fully to our communities and rebuild their lives.
Diolch yn fawr. Rydym yn parhau i fod yn ymrwymedig i wneud popeth yn ein gallu i wneud Cymru'n genedl noddfa go iawn. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i weithredu ystod eang o gynlluniau i sicrhau y gall ceiswyr lloches yng Nghymru gael y cymorth sydd ei angen arnynt i gyfrannu'n llawn at ein cymunedau ac ailadeiladu eu bywydau.
Diolch am yr ateb yna.
Thank you for that response.
Since the violence erupted in Gaza at the beginning of October, the death toll has now passed 18,000 in just over two months. Analysis has shown that the majority of the deaths have been innocent civilians, many of them children, which is utterly heartbreaking. This is why it's imperative that a permanent ceasefire is secured, as called for in the Plaid Cymru motion we debated here. Until that is achieved, the situation is precarious, to say the least.
One resident with family in Palestine contacted Plaid Cymru to say that more than 30 family members had been killed in their homes. Those who survived are living in tents. He said, 'Even areas previously considered safe by Israeli forces, such as the south of Gaza, have become relentless targets, leaving no safe haven, according to the United Nations human rights organisation.' He added, 'I'm reaching out to you in a desperate plea for assistance in securing the immediate and safe passage for my family out of Gaza on humanitarian grounds. We request temporary humanitarian residency until it is safe for them to find a more permanent solution.' Minister, Wales opened its arms in welcome and support for refugees from Syria, Afghanistan and Ukraine in recent years. What discussions has the Government had with the UK Government to establish a refugee scheme, and how could Wales play its part in such a scheme, to offer a safe passage and a sanctuary to the people of Gaza who want to flee the bloodshed?
Ers i'r trais ddechrau yn Gaza fis Hydref, mae nifer y marwolaethau bellach wedi pasio 18,000 mewn ychydig dros ddau fis. Mae dadansoddiad wedi dangos bod mwyafrif y marwolaethau wedi bod yn sifiliaid diniwed, a llawer ohonynt yn blant, sy'n hollol dorcalonnus. Dyna pam ei bod yn hanfodol sicrhau cadoediad parhaol, fel y galwyd amdano yng nghynnig Plaid Cymru a drafodwyd gennym yma. Hyd nes y cyflawnir hynny, mae'r sefyllfa'n ansicr, a dweud y lleiaf.
Cysylltodd un person sydd â theulu ym Mhalesteina â Phlaid Cymru i ddweud bod mwy na 30 o aelodau'r teulu wedi cael eu lladd yn eu cartrefi. Mae'r rhai sydd wedi goroesi yn byw mewn pebyll. Dywedodd, 'Mae hyd yn oed ardaloedd a oedd yn arfer cael eu hystyried yn ddiogel rhag lluoedd Israel, fel de Gaza, yn cael eu targedu'n ddi-baid erbyn hyn, sy'n golygu nad oes harbwr diogel, yn ôl sefydliad hawliau dynol y Cenhedloedd Unedig.' Ychwanegodd, 'Rwy'n erfyn arnoch am gymorth i sicrhau bod fy nheulu yn gallu teithio o Gaza yn ddiogel ar unwaith, a hynny ar sail ddyngarol. Rydym yn gofyn am breswyliad dyngarol dros dro nes ei bod yn ddiogel iddynt ddod o hyd i ateb mwy parhaol.' Weinidog, mae Cymru wedi croesawu ffoaduriaid o Syria, Affganistan ac Wcráin â breichiau agored ac wedi eu cefnogi dros y blynyddoedd diwethaf. Pa drafodaethau y mae'r Llywodraeth wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU i sefydlu cynllun ffoaduriaid, a sut y gallai Cymru chwarae ei rhan mewn cynllun o'r fath, i gynnig llwybr diogel a noddfa i bobl Gaza sydd eisiau ffoi rhag y tywallt gwaed?
Wel, diolch yn fawr am eich cwestiwn pwysig iawn.
Thank you very much for your very important question.
It's something that—. I was able to join in an inter-ministerial meeting with the Minister for refugees, Felicity Buchan, and also a colleague, Scottish Government Minister Emma Roddick as well, at a meeting we held last week. We were covering a whole range of issues in relation to refugees—Ukrainian, Afghan refugees, wider asylum dispersal—but also this question was raised. It was raised in terms of could there be another route or way in which we could support those caught up in the conflict. I think we all have—many of us, anyway—got constituents who've got family members. We've just actually been hearing about this at a meeting we've been holding just now, the First Minister and myself, with the Muslim community. Of course, obviously, this is not devolved—any matter relating to foreign policy is for the UK Government, not the Welsh Government or the Senedd. And, of course, there is a priority to get much greater aid into Gaza. The discussion we had related to supporting British nationals to see if there were any routes to that, because it is important that they know what their rights are and their entitlements. But we want to see a pause to this conflict, we clearly do, and that's what's going to stop these terrible situations that you've described today.
Mae'n rhywbeth sydd—. Ymunais â chyfarfod rhyng-weinidogol gyda'r Gweinidog ffoaduriaid, Felicity Buchan, yn ogystal â chyd-Aelod, Gweinidog Llywodraeth yr Alban, Emma Roddick, mewn cyfarfod a gynhaliwyd yr wythnos diwethaf. Buom yn trafod ystod eang o faterion mewn perthynas â ffoaduriaid—ffoaduriaid o Wcráin, Affganistan, gwasgariad ehangach o geiswyr lloches—ond codwyd y cwestiwn hwn hefyd. Fe'i codwyd ynglŷn ag a a allai fod llwybr neu ffordd arall y gallem gefnogi'r rhai sydd wedi'u dal yn y gwrthdaro. Rwy'n credu bod gan bob un ohonom—llawer ohonom, beth bynnag—etholwyr sydd ag aelodau o'r teulu yno. Rydym newydd glywed am hyn mewn cyfarfod rydym newydd ei gynnal nawr, y Prif Weinidog a minnau, gyda'r gymuned Fwslimaidd. Wrth gwrs, yn amlwg, nid yw'r mater hwn wedi'i ddatganoli—mae unrhyw fater sy'n ymwneud â pholisi tramor yn fater i Lywodraeth y DU, nid i Lywodraeth Cymru na'r Senedd. Ac wrth gwrs, mae yna flaenoriaeth i ddarparu llawer mwy o gymorth i Gaza. Roedd y drafodaeth a gawsom yn ymwneud â chefnogi gwladolion Prydeinig i weld a oedd unrhyw ffyrdd o wneud hynny, oherwydd mae'n bwysig eu bod yn gwybod beth yw eu hawliau. Ond yn amlwg, rydym eisiau saib yn y gwrthdaro, a dyna fydd yn atal y sefyllfaoedd ofnadwy a ddisgrifiwyd gennych heddiw.
I thank my friend for raising this question, and we do get a lot of e-mails from Palestinian people whose relations are here in Wales. Minister, the biggest problem with the various refugee settlement schemes has been the ability to find long-term accommodation for those seeking refuge in Wales. Sadly, we have insufficient accommodation, which leaves refugees in unsuitable accommodation, or, even worse, forces them to uproot and move to other parts of the country after they have settled in an area. We have insufficient housing as it is. How can we possibly hope to be a nation of sanctuary if we can't accommodate refugees?
Last week, I had the pleasure of meeting a Welsh company that is seeking to bring 3D printing construction to Wales. Across the world, 3D printing is revolutionising the construction industry, with homes being built in days rather than months or years. Minister, what discussions have you had with the Minister for Climate Change about using such techniques to rapidly increase the supply of housing to ensure we can accommodate those fleeing wars and devastation overseas, as in Palestine?
Diolch i fy ffrind am godi'r cwestiwn hwn, ac rydym yn cael llawer o negeseuon e-bost gan bobl Palesteinaidd sydd â pherthnasau yma yng Nghymru. Weinidog, y broblem fwyaf gyda'r gwahanol gynlluniau preswylio ar gyfer ffoaduriaid yw'r gallu i ddod o hyd i lety hirdymor i'r rhai sy'n ceisio lloches yng Nghymru. Yn anffodus, nid oes gennym ddigon o ddarpariaethau llety, sy'n golygu bod ffoaduriaid yn aros mewn llety anaddas, neu, hyd yn oed yn waeth, yn cael eu gorfodi drwy hynny i godi pac a symud i rannau eraill o'r wlad ar ôl iddynt ymgartrefu mewn ardal. Nid oes gennym ddigon o dai fel y mae. Sut y gallwn ni obeithio bod yn genedl noddfa os na allwn ddarparu llety i ffoaduriaid?
Yr wythnos diwethaf, cefais y pleser o gyfarfod â chwmni o Gymru sy'n ceisio cyflwyno adeiladu argraffu 3D i Gymru. Ar draws y byd, mae argraffu 3D yn chwyldroi'r diwydiant adeiladu, gyda chartrefi'n cael eu hadeiladu mewn dyddiau yn hytrach na misoedd neu flynyddoedd. Weinidog, pa drafodaethau a gawsoch chi gyda'r Gweinidog Newid Hinsawdd ynghylch defnyddio technegau o'r fath i gynyddu'r cyflenwad tai yn gyflym er mwyn sicrhau y gallwn ddarparu ar gyfer y rhai sy'n ffoi rhag rhyfeloedd a dinistr dramor, fel ym Mhalesteina?
Thank you very much, Altaf Hussain, for that supplementary question. I thought that I had answered Andrew R.T. Davies's question earlier on today with a very positive response to the ways in which we have been supporting refugees from Ukraine, and recognising that I was able to say that 3,250 people have arrived in the UK through the Homes for Ukraine supersponsor route, and that they have been moved on into longer-term accommodation. And perhaps I'll just go back to give you a couple of figures in terms of the success, which is due to our local authorities. We had over 2,750 supported through initial accommodation in Wales, and they have now moved on into further accommodation. Nearly 1,600 have chosen to settle longer term in Wales, and we've heard examples across the Chamber earlier on from Caerphilly and Bridgend about the success of that integration. It's about local authorities and third sector partners coming together to find that longer-term accommodation. We do provide that route to safety. Some of the Ukrainian refugees have actually chosen to move to other parts of the UK, return to Ukraine or travel to other countries. That's 900 people in that situation.
But I also did, responding to the questions earlier on, talk about the investment that the Minister for Climate Change has made into that transitional housing—a £75 million transitional accommodation capital programme. Well, I'm very pleased that I've been to see some of that modular accommodation, temporary accommodation, and I think others have in the Chamber today, in Cardiff, which has been funded through that scheme. And that is modular accommodation that's provided by a company that was procured by the authority, with the Welsh Government, with our funding. So, clearly there are supply chains and routes into companies being able to play their part. But I really do disagree with your point about the fact that people are now struggling in terms of accommodation. There are huge housing needs in Wales, and today I co-chaired, as I said, the first nation of sanctuary strategic oversight board with the Welsh Local Government Association. The Home Office were there, and there was a very strong commitment to the team Wales approach to support all those seeking sanctuary here in Wales, temporary and long term, but also recognising that we are also supporting many Welsh families in housing need as well. If we had a better settlement from your Government, we might be able to do more to address them in terms of their housing need.
Diolch yn fawr iawn, Altaf Hussain, am y cwestiwn atodol hwnnw. Roeddwn i'n meddwl fy mod wedi ateb cwestiwn Andrew R.T. Davies yn gynharach heddiw gydag ymateb cadarnhaol iawn o ran y ffyrdd y buom yn cefnogi ffoaduriaid o Wcráin, a chydnabod fy mod wedi gallu dweud bod 3,250 o bobl wedi cyrraedd y DU drwy lwybr uwch-noddwr Cartrefi i Wcráin, a'u bod wedi symud ymlaen i lety mwy hirdymor. Ac rwyf am fynd yn ôl a rhoi un neu ddau o ffigurau i chi ar y llwyddiant, diolch i'n hawdurdodau lleol. Cefnogwyd dros 2,750 o bobl gyda llety cychwynnol yng Nghymru, ac maent bellach wedi symud ymlaen i lety pellach. Mae bron i 1,600 wedi dewis ymgartrefu yng Nghymru yn fwy hirdymor, ac rydym wedi clywed enghreifftiau ar draws y Siambr yn gynharach o lwyddiant yr integreiddio hwnnw yng Nghaerffili a Phen-y-bont ar Ogwr. Mae'n ymwneud ag awdurdodau lleol a phartneriaid yn y trydydd sector yn dod at ei gilydd i ddod o hyd i'r llety mwy hirdymor hwnnw. Rydym yn darparu llwybr i ddiogelwch. Mae rhai o'r ffoaduriaid Wcreinaidd wedi dewis symud i rannau eraill o'r DU, dychwelyd i Wcráin neu deithio i wledydd eraill. Mae 900 o bobl yn y sefyllfa honno.
Ond fe soniais hefyd wrth ymateb i'r cwestiynau yn gynharach am y buddsoddiad y mae'r Gweinidog Newid Hinsawdd wedi'i wneud mewn tai trosiannol—rhaglen gyfalaf llety trosiannol gwerth £75 miliwn. Wel, rwy'n falch iawn fy mod wedi gallu ymweld â rhai o'r darpariaethau llety modiwlaidd, llety dros dro, sydd wedi'i ariannu drwy'r cynllun hwnnw, ac rwy'n credu bod eraill yn y Siambr heddiw wedi gwneud yr un peth yng Nghaerdydd. Ac mae hwnnw'n llety modiwlaidd sy'n cael ei ddarparu gan gwmni a gaffaelwyd gan yr awdurdod, gyda Llywodraeth Cymru, gyda'n cyllid ni. Felly, yn amlwg mae yna gadwyni cyflenwi a llwybrau i gwmnïau allu chwarae eu rhan. Ond rwy'n anghytuno'n gryf â'ch pwynt ynglŷn â'r ffaith bod pobl bellach yn cael trafferth mewn perthynas â llety. Mae anghenion tai enfawr yng Nghymru, a heddiw, fel y dywedais, fe gyd-gadeiriais gyfarfod cyntaf o fwrdd trosolwg y genedl noddfa gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru. Roedd y Swyddfa Gartref yno, ac roedd ymrwymiad cryf iawn i ddull tîm Cymru o gefnogi pawb sy'n chwilio am noddfa yma yng Nghymru, dros dro a hirdymor, ond roedd yna gydnabyddiaeth hefyd ein bod yn cefnogi llawer o deuluoedd sydd ag anghenion tai yng Nghymru hefyd. Pe bai gennym setliad gwell gan eich Llywodraeth chi, efallai y byddem yn gallu gwneud mwy i fynd i'r afael â'u hanghenion tai.
Good afternoon, Minister. I read recently of the story of Ryan, a refugee who risked everything in search of safety. After facing imprisonment and racial abuse in his own country, he then embarked on a perilous journey across many countries and resorted to a small, overcrowded boat to cross the channel, and is now living in Wales. That journey left him traumatised and he, despite that, is persevering in the hope of one day being a maths teacher here in Wales.
Ryan's story demonstrates the absence of safe, legal routes for refugees seeking protection. According to a report from the Refugee Council this year, two thirds of all those who made this crossing across the channel would be approved for refugee status if granted access to fair procedures. Despite this, the Conservative UK Government persists in allotting millions to impractical policies like Rwanda, which we heard about in the vote last night, demonising people like Ryan, who are not migrants, but they are people who have no choice but to travel in treacherous vessels. I don't believe that that's shared by my colleagues here in the Senedd, but the Conservative Government is obsessed with small boats. I'd like to ask you how we can positively promote Ryan's story and the positive contribution he wants to make to being here in Wales, like other refugees, and also that we need safe, legal routes, not cruel rhetoric about small boats. Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Weinidog. Yn ddiweddar, darllenais stori am Ryan, ffoadur a fentrodd bopeth i chwilio am ddiogelwch. Ar ôl wynebu carchar a cham-drin hiliol yn ei wlad ei hun, cychwynnodd ar daith beryglus ar draws llawer o wledydd gan droi at gwch bychan, gorlawn i groesi'r sianel, ac mae bellach yn byw yng Nghymru. Roedd y daith honno'n drawmatig iddo ac er gwaethaf hynny, mae'n dyfalbarhau yn y gobaith o fod yn athro mathemateg yma yng Nghymru rhyw ddydd.
Mae stori Ryan yn dangos nad oes llwybrau diogel, cyfreithiol yn bodoli i ffoaduriaid sy'n ceisio diogelwch. Yn ôl adroddiad gan y Cyngor Ffoaduriaid eleni, byddai dwy ran o dair o'r rhai a wnaeth y daith hon ar draws y sianel yn cael eu cymeradwyo ar gyfer statws ffoadur pe bai ganddynt fynediad at weithdrefnau teg. Er gwaethaf hyn, mae Llywodraeth Geidwadol y DU yn parhau i ddyrannu miliynau i bolisïau anymarferol fel cynllun Rwanda, y clywsom amdano yn y bleidlais neithiwr, gan ddilorni pobl fel Ryan, nad ydynt yn ymfudwyr, ond sydd, yn hytrach, yn bobl nad oes ganddynt ddewis ond teithio mewn cychod peryglus. Nid wyf yn credu bod fy nghyd-Aelodau yma yn y Senedd yn rhannu'r farn honno, ond mae gan y Llywodraeth Geidwadol obsesiwn â chychod bach. Hoffwn ofyn i chi sut y gallwn hyrwyddo stori Ryan mewn modd cadarnhaol, ynghyd â'r cyfraniad cadarnhaol y mae eisiau ei wneud yma yng Nghymru, fel ffoaduriaid eraill, a hefyd ein bod angen llwybrau diogel, cyfreithiol, nid rhethreg greulon am gychod bach. Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr, Jane Dodds, and can I thank you so much for telling us Ryan's story? I don’t know if any of you were able to see—or even if you were walking past—the wonderful Sanctuary in the Senedd event yesterday. I know it was hosted by Jenny Rathbone, and I can see Members here today who joined and heard some of those stories, but also the expressions of such thanks and commitment about being able to come and live in Wales, even though there were challenges on housing, there were challenges on employment, quite rightly, and we need to hear those challenges. We need to hear from those who have joined us in Wales, who have sought sanctuary in Wales, and we need to understand them in terms of our policies. So, thank you for sharing with us.
The UK Government’s approach is undermining our ability to be a nation of sanctuary, not just, as I said, about the lack of resource from the UK Government for our budgets as a whole, but it’s making it far more difficult for people to integrate within communities, for us to utilise the skills and experience they bring with them, which is such a great benefit of migration. We’ve said that the Illegal Migration Act 2023 amounts to a ban on claiming asylum in the UK, and it’s fundamentally clear, as you say, Jane Dodds, that sufficient and legal routes to protection in the UK must exist.
We’ve actually proved we can do it, haven’t we? We’ve proved we can do it with the support for the Ukrainian supersponsor route; we’ve proved we can do it on a team Wales basis. And I have to say that we had Home Office officials with us today in this meeting with local government who were very positive. They said that Wales could help show the way forward. But I hope many of us here will condemn the UK Government’s so-called Safety of Rwanda (Asylum and Immigration) Bill. Again, we believe that this will remove the rights of those who are claiming asylum in the UK, and I hope it is not implemented. It's very clearly defying the Human Rights Act 1998 on many levels and it is entirely the wrong way to support people who are fleeing conflict to come to our country.
Can I just say, also, the fact that, when it was revealed that it's only a tiny percentage of people coming over on boats—and we decry the fact that they have to come through on boats because we haven't got a proper safe and legal route—that then the Government decides to appoint a legal migration Minister to try and stop legal migrants coming to the UK as well? What a shocking indictment of that Government.
Diolch yn fawr, Jane Dodds, ac a gaf fi ddiolch yn fawr iawn i chi am adrodd stori Ryan? Nid wyf yn gwybod a welodd unrhyw un ohonoch—neu hyd yn oed os oeddech chi'n cerdded heibio—y digwyddiad anhygoel Noddfa yn y Senedd ddoe. Gwn mai Jenny Rathbone a'i cynhaliodd, a gallaf weld Aelodau yma heddiw a wnaeth ymuno a chlywed rhai o'r straeon hynny, ond hefyd y diolch a fynegwyd a'r ymrwymiad ynghylch gallu dod i fyw yng Nghymru, er bod yna heriau'n gysylltiedig â thai, er bod yna heriau'n gysylltiedig â chyflogaeth, yn gwbl briodol, ac mae angen inni glywed yr heriau hynny. Mae angen inni glywed gan y rhai sydd wedi ymuno â ni yng Nghymru, sydd wedi ceisio lloches yng Nghymru, ac mae angen inni eu deall mewn perthynas â'n polisïau. Felly, diolch am rannu gyda ni.
Mae dull Llywodraeth y DU o weithredu yn tanseilio ein gallu i fod yn genedl noddfa, nid yn unig, fel y dywedais, mewn perthynas â diffyg adnoddau gan Lywodraeth y DU ar gyfer ein cyllidebau yn gyffredinol, ond mae'n ei gwneud hi'n llawer anos i bobl integreiddio mewn cymunedau, i ni ddefnyddio'r sgiliau a'r profiad sydd ganddynt i'w gynnig, sy'n fudd mawr y mae ymfudo'n ei gynnig. Rydym wedi dweud bod Deddf Mudo Anghyfreithlon 2023 yn gyfystyr â gwaharddiad ar hawlio lloches yn y DU, ac mae'n gwbl amlwg, fel y dywedwch, Jane Dodds, fod yn rhaid cael llwybrau digonol a chyfreithiol i ddiogelwch yn y DU.
Rydym wedi profi ein bod yn gallu ei wneud, onid ydym? Rydym wedi profi ein bod yn gallu ei wneud gyda'r gefnogaeth i lwybr uwch-noddwr Wcráin; rydym wedi profi ein bod yn gallu ei wneud ar sail tîm Cymru. Ac mae'n rhaid imi ddweud bod swyddogion y Swyddfa Gartref gyda ni heddiw yn y cyfarfod gyda llywodraeth leol a oedd yn gadarnhaol iawn. Dywedasant y gallai Cymru helpu i ddangos y ffordd ymlaen. Ond rwy'n gobeithio y bydd llawer ohonom yma yn condemnio Bil Diogelwch Rwanda (Lloches a Mewnfudo) Llywodraeth y DU. Unwaith eto, credwn y bydd hwn yn dileu hawliau'r rhai sy'n hawlio lloches yn y DU, ac rwy'n gobeithio na fydd yn cael ei weithredu. Mae'n amlwg iawn ei fod yn mynd yn groes i Ddeddf Hawliau Dynol 1998 ar sawl lefel a dyma'r ffordd gwbl anghywir o gefnogi pobl sy'n ffoi rhag gwrthdaro i ddod i'n gwlad.
A gaf fi ddweud, hefyd, pan ddatgelwyd mai dim ond canran fach iawn o bobl sy'n dod drosodd ar gychod—ac rydym yn condemnio'r ffaith bod yn rhaid iddynt ddod drosodd ar gychod am nad oes gennym lwybr diogel a chyfreithiol priodol—fod y Llywodraeth wedi penderfynu penodi Gweinidog ymfudo cyfreithiol i geisio atal ymfudwyr cyfreithiol rhag dod i'r DU hefyd? Am gondemniad brawychus o'r Llywodraeth honno.
6. A wnaiff y Gweinidog roi diweddariad ar y cynnydd o ran gwneud Cymru'n genedl noddfa? OQ60405
6. Will the Minister provide an update on progress in making Wales a nation of sanctuary? OQ60405
Thank you, Ken Skates. We will shortly publish our 2023 nation of sanctuary report, which demonstrates continued good progress. We are currently undertaking work to refresh our 'Nation of Sanctuary—Refugee and Asylum Seeker Plan' and we'll be engaging those directly affected by our work in the coming weeks.
Diolch yn fawr, Ken Skates. Byddwn yn cyhoeddi ein hadroddiad cenedl noddfa 2023 cyn bo hir, sy'n dangos cynnydd da a pharhaus. Ar hyn o bryd rydym yn gwneud gwaith i adnewyddu ein 'Cenedl Noddfa – Cynllun Ffoaduriaid a Cheiswyr Lloches' a byddwn yn ymgysylltu â'r rhai y mae ein gwaith yn effeithio'n uniongyrchol arnynt yn ystod yr wythnosau nesaf.
Well, thank you very much, Minister, and I very much look forward to that report. Most of us wish to promote Wales as a nation of sanctuary to people around the world, and there are few better ways of doing this than through events such as the International Eisteddfod that takes place annually in Llangollen, and this year there was a significant presence by Ukrainian refugees who have been given invaluable help by this Welsh Labour Government and by local residents. Minister, would you agree that the Llangollen International Musical Eisteddfod, along with other outward looking and international events, are ideal for promoting the status of Wales as a welcoming nation?
Wel, diolch yn fawr iawn, Weinidog, ac edrychaf ymlaen yn fawr at yr adroddiad hwnnw. Mae'r rhan fwyaf ohonom yn dymuno hyrwyddo Cymru fel cenedl noddfa i bobl ledled y byd, a nid oes llawer o ffyrdd gwell o wneud hyn na thrwy ddigwyddiadau fel yr Eisteddfod Ryngwladol sy'n cael ei chynnal yn flynyddol yn Llangollen, ac eleni roedd nifer sylweddol o ffoaduriaid Wcráin yn bresennol, ffoaduriaid sydd wedi cael cymorth amhrisiadwy gan y Llywodraeth Lafur hon a chan drigolion lleol. Weinidog, a fyddech chi'n cytuno bod Eisteddfod Gerddorol Ryngwladol Llangollen, ynghyd â digwyddiadau blaengar a rhyngwladol eraill, yn ddelfrydol ar gyfer hyrwyddo statws Cymru fel cenedl groesawgar?
Thank you for that important question, and also sharing with us, again, the importance of the Llangollen International Eisteddfod and particularly that significant presence of Ukrainian citizens at that event. We fundamentally believe—and I've responded to questions this afternoon—that the support from Welsh people for homes sponsorship, volunteering, donations to refugee crisis appeals, they're just showing that becoming a nation of sanctuary is what people are keen to do, but it's important to promote that internationally. Major events are an excellent way of doing that, so Welsh Government is pleased to be supporting the International Eisteddfod. But can I just also say for the record, very quickly, Llywydd, that the Welsh Government will be represented at the global refugee forum in Geneva, alongside the UK delegation, communicating our nation of sanctuary vision and pledging that we'll continue along the path, encouraging other nations to work towards a shared goal?
Diolch am y cwestiwn pwysig hwnnw, a diolch hefyd am rannu pwysigrwydd Eisteddfod Ryngwladol Llangollen gyda ni unwaith eto ac yn enwedig presenoldeb sylweddol dinasyddion Wcráin yn y digwyddiad hwnnw. Rydym yn credu'n sylfaenol—ac rwyf wedi ymateb i gwestiynau y prynhawn yma—fod y gefnogaeth gan bobl Cymru i'r cynllun noddi cartrefi, gwirfoddoli, rhoddion i apeliadau argyfwng ffoaduriaid, maent yn dangos bod pobl yn awyddus i fod yn genedl noddfa, ond mae'n bwysig hyrwyddo hynny'n rhyngwladol. Mae digwyddiadau mawr yn ffordd wych o wneud hynny, felly mae Llywodraeth Cymru'n falch o gefnogi'r Eisteddfod Ryngwladol. Ond a gaf fi gofnodi'n gyflym iawn hefyd, Lywydd, y bydd Llywodraeth Cymru yn cael ei chynrychioli yn y fforwm ffoaduriaid byd-eang yng Ngenefa, ochr yn ochr â dirprwyaeth y DU, i gyfleu ein gweledigaeth o genedl noddfa ac i roi ein haddewid y byddwn yn parhau i ddilyn y trywydd hwnnw, gan annog cenhedloedd eraill i weithio tuag at nod cyffredin?
7. A wnaiff y Gweinidog roi diweddariad am gynlluniau Llywodraeth Cymru i ariannu swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu? OQ60437
7. Will the Minister provide an update on the Welsh Government's plans to fund police community support officers? OQ60437
Diolch yn fawr, Mabon ap Gwynfor. We're proud of our record of supporting police community support officers—PCSOs—and promoting community safety in Wales, and we continue to work in partnership with policing colleagues to keep communities safe.
Diolch yn fawr, Mabon ap Gwynfor. Rydym yn falch o'n cyflawniad yn cefnogi swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu a hyrwyddo diogelwch cymunedol yng Nghymru, ac rydym yn parhau i weithio mewn partneriaeth â chydweithwyr plismona i gadw cymunedau'n ddiogel.
Diolch i'r Gweinidog am yr ateb yna. Roeddwn i allan yn troi goleudau Nadolig Llanbedr, Meirionnydd, ymlaen nos Wener diwethaf, a thra yno ces i sgwrs hir a buddiol iawn gyda Llinos, un o'r swyddogion cymorth cymunedol sy'n cael ei hariannu gan Lywodraeth Cymru. Soniodd am y gwaith cymunedol roedd hi'n ei wneud gan ddangos yn glir bwysigrwydd ei rôl hi a'r hyn yr oedd hi'n ei gyflawni yn y cymunedau ar arfordir Meirionnydd.
Yna fe ges i sgwrs fuddiol gyda'r heddlu ym Mhorthmadog yr wythnos diwethaf hefyd, a hwythau'n mynegi canmoliaeth a gwerthfawrogiad o waith y swyddogion cymorth cymunedol. Ond roedd pob un ohonyn nhw yn bryderus bod y gyllideb ar gyfer y roliau yma am gael ei thorri. Felly, allwch chi roi sicrwydd i'r PCSOs yma fod eu swyddi nhw am barhau a bod y gyllideb am gael ei chynnal, os gwelwch yn dda?
I thank the Minister for that response. I was out switching on the Christmas lights in Llanbedr, Meirionnydd, last Friday night and I had a very beneficial discussion with Llinos, one of the police community support officers funded by the Welsh Government. She spoke about the community work that she does, demonstrating clearly the importance of her role and what she achieves in the coastal communities in Meirionnydd.
Then I had a very beneficial discussion with the police in Porthmadog last week also, and they expressed their praise and their appreciation of the work of police community support officers. But all of them were concerned that the funding for these roles will be cut. So, can you give the PCSOs an assurance that their jobs will continue and that the funding will be maintained, please?
Diolch yn fawr. We are facing an extremely challenging financial situation, as you're fully aware, the toughest since devolution, and following months of intensive cross-Government work we are developing a prudent plan to respond to the extraordinary financial pressures facing public services in 2023-24. We are guided by our need, though, to protect front-line public services as far as possible and to target support towards those in greatest need. So, we are working very closely with our police forces, in terms of the fact that we did release some funding from the PCSO budget in this financial year, requesting forces to pause recruitment of PCSOs, but still providing over £20 million of funding for PCSOs to keep Welsh communities safe.
I have to say that it's very good to hear that feedback, and I'm sure that many would share that kind of feedback from PCSOs and policing colleagues. But, of course, the Welsh Government's draft budget will be published next week, and it will set out our future funding position.
Diolch yn fawr. Rydym yn wynebu sefyllfa ariannol hynod heriol, fel y gwyddoch yn iawn, y sefyllfa anoddaf ers datganoli, ac yn dilyn misoedd o waith trawslywodraethol dwys rydym yn datblygu cynllun darbodus i ymateb i'r pwysau ariannol eithriadol sy'n wynebu gwasanaethau cyhoeddus yn 2023-24. Serch hynny, rydym yn cael ein harwain gan yr angen i ddiogelu gwasanaethau cyhoeddus rheng flaen cyn belled ag y bo modd ac rydym yn ceisio targedu cymorth tuag at y rhai sydd â'r angen mwyaf. Felly, rydym yn gweithio'n agos iawn gyda'n heddluoedd, ac rydym wedi rhyddhau cyllid o gyllideb swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu yn y flwyddyn ariannol hon, gan ofyn i heddluoedd oedi'r gwaith o recriwtio swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu, ond rydym yn dal i ddarparu dros £20 miliwn o gyllid ar gyfer swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu i gadw cymunedau Cymru'n ddiogel.
Mae'n rhaid i mi ddweud ei bod yn dda iawn clywed yr adborth hwnnw, ac rwy'n siŵr y byddai llawer yn rhannu'r math hwnnw o adborth gan swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu a chydweithwyr plismona. Ond wrth gwrs, bydd cyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru yn cael ei chyhoeddi yr wythnos nesaf, a bydd yn nodi ein sefyllfa ariannu yn y dyfodol.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, Heledd Fychan.
And finally, question 8, Heledd Fychan.
8. Sut mae'r Gweinidog yn gweithio gyda Gweinidog y Gymraeg ac Addysg i fynd i'r afael ag effaith tlodi plant ar gyrhaeddiad yn yr ysgol, yng ngoleuni canlyniadau PISA 2022? OQ60436
8. How is the Minister working with the Minister for Education and Welsh Language to address the impact of child poverty on school attainment, in light of the PISA 2022 results? OQ60436
Diolch yn fawr am eich cwestiwn.
Thank you very much for your question.
Tackling the impact of poverty on attainment is at the heart of our national mission in education, as set out in the road map published by the Minister for Education and the Welsh Language in March, 'Our national mission: high standards and aspirations for all'.
Mae mynd i'r afael ag effaith tlodi ar gyrhaeddiad yn ganolog i'n cenhadaeth genedlaethol ar gyfer addysg, fel y nodir yn y cynllun a gyhoeddwyd gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg ym mis Mawrth, 'Cenhadaeth ein cenedl: safonau a dyheadau uchel i bawb'.
Diolch, Weinidog. I wonder if you could clarify, though, given that the PISA results were only recently released, what conversations have taken place since then, or whether there are plans to have conversations, given the significance of those results. And also in light of a number of reports that we have seen in terms of that link between attainment and poverty, that that's growing, in terms of that disparity between children, and also some of the proposals that have been raised by local authorities because of financial pressures now, such as increased charging for school transport, or actually going back to what the Measure currently says, rather than going above and beyond. Also, some of the things that we have seen in terms of measures to provide support directly to families, and the impact that that's having on pupil absences. The situation on the ground seems to be getting worse. That's what parents are telling us, that they can't afford school transport, and so on. Teachers are telling us this. So, what more urgent conversations have taken place, given that we are seeing this directly impact on children and young people, as evidenced by the PISA results?
Diolch, Weinidog. Tybed a allech chi egluro, serch hynny, o ystyried mai dim ond yn ddiweddar y rhyddhawyd canlyniadau'r rhaglen ryngwladol asesu myfyrwyr, pa drafodaethau sydd wedi bod ers hynny, neu a oes cynlluniau i gael trafodaethau, o ystyried arwyddocâd y canlyniadau hynny. A hefyd yng ngoleuni nifer o adroddiadau a welsom ar y cysylltiad rhwng cyrhaeddiad a thlodi, fod yr anghyfartaledd rhwng plant yn tyfu, a hefyd rhai o'r cynigion a waned gan awdurdodau lleol oherwydd pwysau ariannol nawr, megis codi mwy o dâl am gludiant i'r ysgol, neu fynd yn ôl at yr hyn y mae'r Mesur yn ei ddweud ar hyn o bryd, yn hytrach na mynd y tu hwnt i hynny. Hefyd, rhai o'r pethau a welsom o ran mesurau i ddarparu cymorth yn uniongyrchol i deuluoedd, a'r effaith y mae hynny'n ei chael ar absenoldeb disgyblion. Mae'n ymddangos bod y sefyllfa ar lawr gwlad yn gwaethygu. Dyna mae rhieni yn ei ddweud wrthym, nad ydynt yn gallu fforddio cludiant i'r ysgol, ac yn y blaen. Mae'r athrawon yn dweud hyn wrthym. Felly, pa drafodaethau brys sydd wedi digwydd, o ystyried ein bod yn gweld hyn yn effeithio'n uniongyrchol ar blant a phobl ifanc, fel y gwelir yng nghanlyniadau'r rhaglen ryngwladol asesu myfyrwyr?
Well, thank you for that important follow-up question, which is very much addressed, I believe, in our cross-government child poverty strategy, which we are launching in the new year, to address many of those issues. I think that it is important that the PISA report showed that Wales's learners are academically resilient, and that the attainment gap between our most advantaged and most disadvantaged learners is smaller in Wales than in other UK nations in all domains. But, obviously, we know that we have to continue to support and stretch all of our children and young people, and address that attainment gap.
Just very quickly to say that this is about working particularly with teachers, recognising that high-quality teaching is particularly important for children who may be more disadvantaged by poverty. That strength of learning and teaching is crucial. Great work is coming through our attainment champions, successful school leaders and, of course, collaboration between schools focusing on all of the areas that affect a child's life and a community's life, recognising that tackling poverty and the roll-out of free school meals and, indeed, the schools essentials grant are part of the way in which we address these issues.
Wel, diolch i chi am y cwestiwn atodol pwysig hwnnw, yr ymdrinnir ag ef i raddau helaeth, rwy'n credu, yn ein strategaeth tlodi plant drawslywodraethol, y byddwn yn ei lansio yn y flwyddyn newydd, i fynd i'r afael â llawer o'r materion hynny. Credaf ei bod yn bwysig fod adroddiad y rhaglen ryngwladol asesu myfyrwyr wedi dangos bod dysgwyr Cymru yn gadarn yn academaidd, a bod y bwlch cyrhaeddiad rhwng ein dysgwyr mwyaf breintiedig a'n dysgwyr mwyaf difreintiedig yn llai yng Nghymru nag yng ngwledydd eraill y DU ym mhob maes. Ond yn amlwg, gwyddom fod yn rhaid inni barhau i gefnogi ac ymestyn ein holl blant a phobl ifanc, a mynd i'r afael â'r bwlch cyrhaeddiad.
Yn gyflym iawn, hoffwn ddweud bod hyn yn ymwneud â gweithio gydag athrawon yn fwyaf arbennig, gan gydnabod bod addysgu o ansawdd uchel yn arbennig o bwysig i blant a allai fod yn fwy difreintiedig oherwydd tlodi. Mae'r dysgu a'r addysgu cadarn hwn yn hanfodol. Mae gwaith gwych yn cael ei wneud gan ein pencampwyr cyrhaeddiad, arweinwyr ysgol llwyddiannus, ac wrth gwrs, cydweithrediad rhwng ysgolion sy'n canolbwyntio ar yr holl feysydd sy'n effeithio ar fywyd plentyn a bywyd cymuned, gan gydnabod bod mynd i'r afael â thlodi a chyflwyno prydau ysgol am ddim, ac yn wir, y grant hanfodion ysgol, yn rhan o'r ffordd yr awn i'r afael â'r materion hyn.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Yr eitem nesaf, felly, fydd y cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Carolyn Thomas.
The next item will be the questions to the Counsel General and Minister for the Constitution. The first question is from Carolyn Thomas.
1. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o degwch y system etholiadol ar gyfer etholiadau'r Senedd? OQ60414
1. What assessment has the Welsh Government made of the fairness of the electoral system for Senedd elections? OQ60414
Thank you for your question. There are a number of elements of an electoral system that influence its perceived fairness. Through our programme of Senedd reform, we are strengthening some of these, for example, by removing the disproportional first-past-the-post system from our electoral arrangements.
Diolch am eich cwestiwn. Mae nifer o elfennau mewn system etholiadol sy'n dylanwadu ar ei thegwch canfyddedig. Drwy ein rhaglen i ddiwygio'r Senedd, rydym yn cryfhau rhai o'r rhain, er enghraifft, drwy ddileu'r system cyntaf i'r felin anghymesur o'n trefniadau etholiadol.
Thank you for that answer, Counsel General. The UK Government has used a statutory instrument to increase the spending limit of the next general election by an amazing 80 per cent, to £35 million, with no parliamentary debate. Only the Conservative Party has ever come close to the previous spending cap and the Electoral Commission has said that it has seen no evidence to support the increase. Do you agree with me that the Tories' decision undermines the fairness of our democracy and is trying to bring us closer to a situation where who has the most money wins?
Diolch am yr ateb hwnnw, Gwnsler Cyffredinol. Mae Llywodraeth y DU wedi defnyddio offeryn statudol i gynyddu terfyn gwariant yr etholiad cyffredinol nesaf gymaint ag 80 y cant, i £35 miliwn, heb unrhyw ddadl seneddol. Dim ond y Blaid Geidwadol sydd erioed wedi dod yn agos at y cap gwariant blaenorol ac mae'r Comisiwn Etholiadol wedi dweud nad yw wedi gweld unrhyw dystiolaeth i gefnogi'r cynnydd. A ydych chi'n cytuno bod penderfyniad y Torïaid yn tanseilio tegwch ein democratiaeth ac yn ceisio dod â ni'n agosach at sefyllfa lle mai'r rhai sydd â fwyaf o arian fydd yn ennill?
Can I thank the Member for that supplementary? You raise a number of very important points. Changes to donations and campaign expenses at UK parliamentary elections have been described by the Electoral Commission as 'dangerous'. This is exactly what the Electoral Commission says:
'We have not seen evidence to support these changes.'
They say that they are concerned that the proposals are damaging
'the transparency of political donations, and give significantly more scope for higher-spending parties to campaign.'
Of course, it's being done by statutory instrument, so effectively it has bypassed any real parliamentary discussion. The rates that are increased are candidate expenditure, up from £8,700 to £11,390; by-election expenses, from £100,000 to £180,000; party expenditure per constituency from £30,000 to £54,000; as well as donation thresholds being increased. To put it frankly, this is a shameless attempt by the Tories and their millionaire donors to buy the next UK election. Changes have been introduced to bypass that. That is not something that we're doing within Wales. Here in Wales, Ministers' powers to amend the limits on constituency and individual campaign expenses have to go through a proper parliamentary process, not the process that is being used by the UK Government to bypass and attempt to buy our democratic system.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am y cwestiwn atodol hwnnw? Rydych chi'n codi nifer o bwyntiau pwysig iawn. Mae newidiadau i roddion a threuliau ymgyrchu yn etholiadau seneddol y DU wedi cael eu disgrifio gan y Comisiwn Etholiadol fel rhai 'peryglus'. Dyma'n union y mae'r Comisiwn Etholiadol yn ei ddweud:
'Nid ydym wedi gweld tystiolaeth i gefnogi'r newidiadau hyn.'
Maent yn dweud eu bod yn poeni bod y cynigion yn niweidio
'tryloywder rhoddion gwleidyddol, ac yn rhoi llawer mwy o gyfle i bleidiau sy'n gwario mwy o arian allu ymgyrchu.'
Wrth gwrs, mae'n cael ei wneud trwy offeryn statudol, felly i bob pwrpas mae wedi osgoi unrhyw drafodaeth seneddol go iawn. Y cyfraddau sy'n cael eu cynyddu yw gwariant ymgeiswyr, i fyny o £8,700 i £11,390; treuliau isetholiad, o £100,000 i £180,000; gwariant y pleidiau fesul etholaeth o £30,000 i £54,000; yn ogystal â chynnydd i drothwyon rhoddion. I ddweud y gwir, dyma ymgais ddigywilydd gan y Torïaid a'r miliwnyddion sy'n rhoi rhoddion iddynt i brynu etholiad nesaf y DU. Mae newidiadau wedi'u cyflwyno i osgoi hynny. Nid yw'n rhywbeth a wnawn ni yng Nghymru. Yma yng Nghymru, mae'n rhaid i bwerau Gweinidogion i ddiwygio'r terfynau i dreuliau ymgyrchoedd etholaethau ac unigolion fynd trwy broses seneddol briodol, nid y broses sy'n cael ei defnyddio gan Lywodraeth y DU i osgoi a cheisio prynu ein system ddemocrataidd.
To bring this question back to Senedd elections, which is what the tabled question initially submitted was about, I'm concerned, as my party has been for a long time, about the Welsh Government's plans as they relate to the reform of the Senedd: the increase to 96 Members without a referendum is anti-democratic in my view, but the closed list system, which the Government seem to be pursuing, puts a disproportionate amount of power into the hands of those political party managers.
What I would hope is that, if the Government is going to pursue that process, each political party undertakes a democratic process in order to select those candidates. That has not happened recently. In the Labour Party, four police and crime commissioner candidates were recently selected without a vote, without a hustings. One south Wales Labour councillor called it a 'stitch-up, without so much as a hustings, let alone a vote'. Those are that councillor's words.
So, what steps are you taking to ensure that all political parties, including your own, adopt a democratic process to select those candidates and not just a back-room deal in the headquarters of the Labour Party?
Er mwyn dod â'r cwestiwn yn ôl at etholiadau'r Senedd, sef yr hyn yr oedd y cwestiwn a gyflwynwyd yn wreiddiol yn ymwneud ag ef, rwy'n bryderus, fel y mae fy mhlaid wedi bod ers amser maith, am gynlluniau Llywodraeth Cymru fel y maent yn ymwneud â diwygio'r Senedd: mae'r cynnydd i 96 Aelod heb refferendwm yn wrth-ddemocrataidd yn fy marn i, ond mae'r system rhestrau caeedig, yr ymddengys bod y Llywodraeth yn mynd ar ei thrywydd, yn rhoi pŵer anghymesur yn nwylo rheolwyr y pleidiau gwleidyddol hynny.
Os yw'r Llywodraeth yn mynd i fynd ar drywydd y broses honno, rwy'n gobeithio y bydd pob plaid wleidyddol yn rhoi proses ddemocrataidd a waith er mwyn dewis yr ymgeiswyr hynny. Nid yw hynny wedi digwydd yn ddiweddar. Yn y Blaid Lafur yn ddiweddar, cafodd pedwar ymgeisydd comisiynydd heddlu a throseddu eu dewis heb bleidlais, heb hustyngau. Galwodd un o gynghorwyr Llafur yn ne Cymru y peth yn 'stitch-up, heb gymaint â hustyngau, heb sôn am bleidlais'. Geiriau'r cynghorydd yw'r rheini.
Felly, pa gamau a gymerir gennych i sicrhau bod pob plaid wleidyddol, gan gynnwys eich plaid chi, yn mabwysiadu proses ddemocrataidd i ddewis yr ymgeiswyr hynny ac nid dim ond cytundeb ystafell gefn ym mhencadlys y Blaid Lafur?
Can I just say that the practice of the Labour Party is that we always adopt a democratic process in respect of the selection of our candidates? Can I also say that, in terms of Senedd reform, I do not consider that the fulfillment of manifesto promises can in any way be conceived to be undemocratic? The points that have been raised, I think, in this question, with regard to the electoral expenses issue, is that you have a Conservative Government at the moment that is heading for disaster in the elections and is, basically, working out how it can actually buy votes, either through the use of the levelling-up and shared prosperity funding being targeted in specific ways, or with an undemocratic reform of allowances and expenditure that can be incurred by candidates in the forthcoming general election.
A gaf fi ddweud mai arfer y Blaid Lafur yw ein bod bob amser yn mabwysiadu proses ddemocrataidd mewn perthynas â dewis ein hymgeiswyr? A gaf fi ddweud hefyd, ar ddiwygio'r Senedd, nad wyf o'r farn y gellir ystyried mewn unrhyw ffordd fod cyflawni addewidion maniffesto yn annemocrataidd? Y pwyntiau a godwyd, rwy'n credu, yn y cwestiwn hwn, ar fater costau etholiadol, yw bod gennych Lywodraeth Geidwadol ar hyn o bryd sy'n anelu at ganlyniad trychinebus yn yr etholiadau ac sydd, yn y bôn, yn cynllunio sut y gall brynu pleidleisiau mewn gwirionedd, naill ai trwy ddefnyddio'r cyllid ffyniant bro a'r gronfa ffyniant gyffredin wedi ei dargedu mewn ffyrdd penodol, neu trwy ddiwygio'n annemocrataidd y lwfansau a gwariant y gall ymgeiswyr eu hwynebu yn yr etholiad cyffredinol sydd i ddod.
I find myself being on the same side as Tom Giffard here, because the question is actually about Senedd elections and Senedd reform; it is not about, as I understand it, election expenses in Westminster.
Counsel General, you'll know that I'm going to be asking about Senedd reform and the proposal for closed lists, on which, again, I am on the same side—I am absolutely opposed to closed lists. I would like to just give you a quote:
'Closed lists put more power into the hands of party bosses, risking rewarding loyalty and longevity, rather than calibre and contribution. Closed lists promote conservatism and conformism, risking a race to the bottom.'
That's Professor Laura McAllister. Is she right, or is she wrong? Thank you.
Rwyf ar yr un ochr â Tom Giffard yma, oherwydd mae'r cwestiwn mewn gwirionedd yn ymwneud ag etholiadau'r Senedd a diwygio'r Senedd; fel rwy'n ei ddeall, nid yw'n ymwneud â threuliau etholiad yn San Steffan.
Gwnsler Cyffredinol, fe fyddwch yn gwybod fy mod am ofyn ynglŷn â diwygio'r Senedd a'r cynnig ar gyfer rhestrau caeedig, ac unwaith eto, rwyf ar yr un ochr—rwy'n hollol wrthwynebus i restrau caeedig. Hoffwn roi dyfyniad i chi:
'Mae rhestrau caeedig yn rhoi mwy o rym yn nwylo penaethiaid pleidiau, gan greu risg o wobrwyo teyrngarwch a hirhoedledd, yn hytrach na safon a chyfraniad. Mae rhestrau caeedig yn hyrwyddo ceidwadaeth a chydymffurfiaeth, gan greu risg o ras i'r gwaelod.'
Yr Athro Laura McAllister a ddywedodd hynny. A yw hi'n gywir, neu a yw hi'n anghywir? Diolch.
She has an opinion, and I disagree with that opinion. I'll first of all say that the system that is being incorporated within the legislation is a proposal that's come from a special purpose committee, and has already received the support of a two-thirds majority in this Senedd, which is key, as you know, in order to achieve it. I think what the reforms actually do—. And of course, there are very many differing opinions in terms of different voting systems; I have to say that all have advantages, all have disadvantages. But what I would say in terms of the proposals is that they will result, firstly, in a better system than we have at the moment, they will result in a more proportional Senedd, they will ensure that all votes actually count, it will get rid of the iniquitous first-past-the-post system, which means you can get elected on a third of the votes, and it provides a basis for facilitating greater gender balance and diversity. Those things are clearly things that are improvements and better than the system that we have. There will of course—and this is included within the legislation—be a review, and the next Senedd will also have an opportunity to assess how the reforms and changes have operated. But it seems to me disingenuous to be criticising a system that is certainly an improvement, and a significant improvement, on the system that we have at the moment.
Mae ganddi farn, ac rwy'n anghytuno â'r farn honno. Yn gyntaf oll fe ddywedaf fod y system sy'n cael ei hymgorffori o fewn y ddeddfwriaeth yn gynnig sydd wedi dod gan bwyllgor diben arbennig, ac sydd eisoes wedi cael cefnogaeth mwyafrif o ddwy ran o dair yn y Senedd hon, sy'n allweddol, fel y gwyddoch, er mwyn ei gyflawni. Rwy'n credu mai'r hyn y mae'r diwygiadau yn ei wneud mewn gwirionedd—. Ac wrth gwrs, mae llawer iawn o wahanol safbwyntiau ynglŷn â gwahanol systemau pleidleisio; rhaid imi ddweud bod gan bob un fanteision, mae gan bob un anfanteision. Ond ar y cynigion, byddant yn arwain, yn gyntaf, at system well na'r un sydd gennym ar hyn o bryd, byddant yn arwain at Senedd fwy cyfrannol, byddant yn sicrhau bod pob pleidlais yn cyfrif mewn gwirionedd, bydd yn cael gwared ar y system gyntaf i'r felin anghyfiawn, sy'n golygu y gallwch gael eich ethol ar draean o'r pleidleisiau, ac mae'n darparu sylfaen ar gyfer hwyluso mwy o gydbwysedd rhwng y rhywiau ac amrywiaeth. Mae'r pethau hynny'n amlwg yn bethau sy'n welliannau ac yn well na'r system sydd gennym. Wrth gwrs, fe fydd yna adolygiad—ac mae hyn wedi'i gynnwys o fewn y ddeddfwriaeth—a bydd y Senedd nesaf hefyd yn cael cyfle i asesu sut mae'r diwygiadau a'r newidiadau wedi gweithredu. Ond mae'n ymddangos i mi yn annidwyll i fod yn beirniadu system sy'n sicr yn welliant, ac yn welliant sylweddol, o gymharu â'r system sydd gennym ar hyn o bryd.
2. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i roi i Lywodraeth Cymru ynghylch yr effaith ar Gymru yn sgil Fframwaith Preifatrwydd Data yr UE a'r UD? OQ60423
2. What legal advice has the Counsel General provided to the Welsh Government on the impact of the EU-US Data Privacy Framework on Wales? OQ60423
Thank you. The Welsh Government is keen for Welsh businesses to benefit from convenient and secure data sharing arrangements with other territories. At the same time, we are clear that citizens should be entitled to expect their data to be protected and used only for the right purposes.
Diolch. Mae Llywodraeth Cymru yn awyddus i fusnesau Cymru elwa o drefniadau rhannu data cyfleus a diogel gyda thiriogaethau eraill. Ar yr un pryd, rydym yn glir y dylai dinasyddion fod â hawl i ddisgwyl i'w data gael ei ddiogelu a'i ddefnyddio at y dibenion cywir yn unig.
Diolch, Counsel General. On 12 October, the UK extension, the data bridge, to the EU-US transatlantic data privacy framework came into force. This is a voluntary scheme that US companies can use to share personal data freely with the EU, and it was introduced after the European Court of Justice found that the previous framework—the privacy shield—did not provide sufficient protection against unlawful surveillance by US state agencies. Open Rights Group has still called this, though, a global privacy race to the bottom. Because whilst the UK Government argues that the new regime would not differ substantially from the one inherited from the EU general data protection regulation, the decision to adopt the EU-US data privacy framework tells us a different story. There is certainly a lot of evidence to say that there are not the same safeguards against state surveillance—ours or others. Therefore, Counsel General, can you confirm what discussions you've also had with the UK Government regarding the framework, to ensure that our data does continue to be protected, safe and our own?
Diolch, Gwnsler Cyffredinol. Ar 12 Hydref, daeth estyniad y DU, y bont ddata, i fframwaith preifatrwydd data trawsatlantig yr UE a'r UD i rym. Mae hwn yn gynllun gwirfoddol y gall cwmnïau'r UD ei ddefnyddio i rannu data personol yn rhydd gyda'r UE, ac fe'i cyflwynwyd ar ôl i Lys Cyfiawnder Ewrop ddarganfod nad oedd y fframwaith blaenorol—y darian breifatrwydd—yn darparu amddiffyniad digonol rhag gwyliadwriaeth anghyfreithlon gan asiantaethau gwladwriaethol yr UD. Serch hynny, mae Open Rights Group yn dal i fod wedi galw hyn yn ras preifatrwydd fyd-eang i'r gwaelod. Er bod Llywodraeth y DU yn dadlau na fyddai'r drefn newydd yn wahanol iawn i'r un a etifeddwyd o reoliad diogelu data cyffredinol yr UE, mae'r penderfyniad i fabwysiadu fframwaith preifatrwydd data yr UE a'r UD yn adrodd stori wahanol wrthym. Yn sicr mae yna lawer o dystiolaeth yn dweud nad yw'r un mesurau diogelu yn bodoli yn erbyn gwyliadwriaeth wladwriaethol—ein hun ni neu eraill. Felly, Gwnsler Cyffredinol, a allwch chi gadarnhau pa drafodaethau rydych chi hefyd wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynglŷn â'r fframwaith, er mwyn sicrhau bod ein data yn parhau i fod wedi ei ddiogelu, yn saff ac yn perthyn i ni ein hunain?
Thank you for your comments. You raise a very important point that arises in the way in which data is now a global asset—it's important to trade, and so many areas of activity, of research, and so on. There has been engagement, and, of course, there are concerns that are identified, not just in terms of the EU-US data privacy framework, which is a set of rules and binding agreements that govern the transfer of information between the EU and the US, but also in terms of our own specific arrangements that are in place, whereby US companies can receive UK personal data through a framework, but it's not a reciprocal arrangement, meaning that US personal data transferred to the UK doesn't flow in exactly the same way. There obviously are benefits to be able to have that transfer, but there are, equally, a number of concerns that the Information Commissioner has identified—I think there are eight particular concerns. So, there is work that is ongoing on this. Officials met with the Department for Science, Innovation and Technology in November to discuss the data bridge in more detail. No information had been shared with us prior to the UK Government announcement, and officials are establishing regular meetings to check on the developments and the risk monitoring activities.
Diolch am eich sylwadau. Rydych chi'n codi pwynt pwysig iawn ynghylch y ffordd y mae data bellach yn ased fyd-eang—mae'n bwysig i fasnach, ac i gymaint o feysydd gweithgaredd, i ymchwil, ac yn y blaen. Mae ymgysylltu wedi digwydd, ac wrth gwrs, nodwyd pryderon, nid yn unig ynghylch fframwaith preifatrwydd data'r UE a'r UD, sy'n set o reolau a chytundebau rhwymol sy'n llywodraethu trosglwyddo gwybodaeth rhwng yr UE a'r UD, ond hefyd o ran ein trefniadau penodol ein hunain sydd ar waith, lle gall cwmnïau'r UD dderbyn data personol y DU trwy fframwaith, ond nid yw'n drefniant cilyddol, sy'n golygu nad yw data personol yr UD a drosglwyddir i'r DU yn llifo yn union yn yr un ffordd. Yn amlwg mae manteision i allu cael trosglwyddiad o'r fath, ond yn yr un modd, mae'r Comisiynydd Gwybodaeth wedi nodi nifer o bryderon—rwy'n credu bod wyth pryder penodol. Felly, mae yna waith sy'n mynd rhagddo ar hyn. Cyfarfu swyddogion â'r Adran Gwyddoniaeth, Arloesi a Thechnoleg ym mis Tachwedd i drafod y bont ddata yn fanylach. Nid oedd unrhyw wybodaeth wedi'i rhannu â ni cyn cyhoeddiad Llywodraeth y DU, ac mae swyddogion yn sefydlu cyfarfodydd rheolaidd i gadw llygad ar y datblygiadau a'r gweithgareddau monitro risg.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Mark Isherwood.
Questions now from the party spokespeople. Conservative spokesperson, Mark Isherwood.
Diolch, Llywydd. Rejecting a bid by the Welsh Government to overturn a Court of Appeal decision that a judicial review would be premature 16 months ago, the Supreme Court concluded there is no useful purpose in ruling on potential conflicts between the powers of the Welsh Government and provisions of the United Kingdom Internal Market Act 2020 until such time as a specific case arises. Lady Justice Nicola Davies stated that
'it would be unwise for this court to address the issue identified in the declaration in the absence of specific legislation'.
What advice did you receive and provide before pursuing this legal action? What lessons have you learned in respect of future legal challenges, and what was the cost of this to the public purse?
Diolch, Lywydd. Gan wrthod cais gan Lywodraeth Cymru i wrthdroi penderfyniad Llys Apêl y byddai adolygiad barnwrol yn gynamserol 16 mis yn ôl, daeth y Goruchaf Lys i'r casgliad nad oes diben defnyddiol mewn dyfarnu ar wrthdaro posibl rhwng pwerau Llywodraeth Cymru a darpariaethau Deddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020 hyd nes y cyfyd achos penodol. Dywedodd yr Arglwyddes Ustus Nicola Davies
'y byddai'n annoeth i'r llys hwn fynd i'r afael â'r mater a nodwyd yn y datganiad yn absenoldeb deddfwriaeth benodol.'
Pa gyngor y gwnaethoch chi ei dderbyn a'i ddarparu cyn mynd ar drywydd y camau cyfreithiol hyn? Pa wersi a ddysgwyd gennych mewn perthynas â heriau cyfreithiol yn y dyfodol, a beth oedd cost hyn i'r pwrs cyhoeddus?
Firstly, the legal issues that we have, I think, quite rightly raised in terms of our devolved settlement—our statutory rights as a devolved Government, as opposed to the internal market Act—have not been determined one way or the other. Our position has always been that our devolved statutory constitutional settlement overrides the internal market Act, which impliedly attempts to suggest otherwise. We think we're on very solid ground there. Of course, what the court has actually said is, 'Well, we can't really determine that, because we need to actually see a piece of legislation that actually introduces alternatives that we can actually assess and judge'.
One of those that we were looking at was, of course, the single-use plastics legislation. Within that legislation, the UK Government had the opportunity, if they had chosen to do so, to challenge it. That legislation was based on and supported our interpretation of the constitutional position. The UK Government Attorney-General chose not to challenge that. I take that very much as being that the UK Government accepts the primacy of our constitutional position. On that basis, I took the position that there was no need to pursue and bring the matter before the court, because the UK Government had decided that it was within our competence, and, therefore, our position has been upheld by the Attorney-General.
Yn gyntaf, nid yw'r materion cyfreithiol a godwyd gennym yn gwbl briodol mewn perthynas â'n setliad datganoledig—ein hawliau statudol fel Llywodraeth ddatganoledig, yn hytrach na Deddf y farchnad fewnol—wedi cael eu penderfynu y naill ffordd neu'r llall. Ein safbwynt bob amser yw bod ein setliad cyfansoddiadol statudol datganoledig yn cael blaenoriaeth ar Ddeddf y farchnad fewnol, sy'n amlwg yn ceisio awgrymu fel arall. Rydym yn credu ein bod ni ar dir cadarn iawn yno. Wrth gwrs, yr hyn y mae'r llys wedi'i ddweud yw, 'Wel, ni allwn benderfynu hynny, oherwydd mae angen inni weld deddfwriaeth sy'n cyflwyno dewisiadau eraill y gallwn eu hasesu a'u barnu'.
Un o'r rhai yr oeddem yn edrych arnynt oedd y ddeddfwriaeth cynhyrchion plastig untro. O fewn y ddeddfwriaeth honno, cafodd Llywodraeth y DU gyfle i'w herio, pe baent wedi dewis gwneud hynny. Roedd y ddeddfwriaeth honno'n seiliedig ar, ac yn cefnogi ein dehongliad o'r sefyllfa gyfansoddiadol. Dewisodd Twrnai Cyffredinol Llywodraeth y DU beidio â herio hynny. Rwy'n cymryd yn bendant iawn o hynny fod Llywodraeth y DU yn derbyn uchafiaeth ein sefyllfa gyfansoddiadol. Ar y sail honno, fe gymerais y safbwynt nad oedd angen mynd ar drywydd y mater a'i ddwyn gerbron y llys, oherwydd roedd Llywodraeth y DU wedi penderfynu ei fod o fewn ein cymhwysedd, ac felly, fod ein sefyllfa wedi'i chadarnhau gan y Twrnai Cyffredinol.
As I said, the Supreme Court ruled that your action was premature, and, yes, went ahead nonetheless, at, no doubt, a significant expense.
In January, the First Minister stated that Wales should have a gender self-identification system similar to the one approved in Scotland, and that although Wales does not have the same powers as Scotland, he would seek them from the UK Government, and if these were obtained, he would put them to work in Wales. However, it turns out that Scotland did not, it appears, have the powers to do this either, with Edinburgh's Court of Session ruling last Friday that the UK Government acted lawfully in moving to block Scotland's plans to make it easier to legally change gender. The UK Government have blocked this from becoming law over fears it would adversely impact on the Equality Act 2010 applying in Scotland, England and Wales. What lessons have you learnt from this ruling in respect of future costly Welsh Government legal challenges regarding the operation of the law as it applies to matters constitutionally reserved to the UK Parliament and Government?
Fel y dywedais, dyfarnodd y Goruchaf Lys fod eich gweithred yn gynamserol, a do, fe aeth rhagddi serch hynny, ac am gost sylweddol yn ddiau.
Ym mis Ionawr, dywedodd y Prif Weinidog y dylai Cymru gael system hunanddiffinio rhywedd debyg i'r un a gymeradwywyd yn yr Alban, ac er nad oes gan Gymru yr un pwerau â'r Alban, y byddai ef yn eu ceisio gan Lywodraeth y DU, a phe'u ceid, byddai'n eu rhoi ar waith yng Nghymru. Fodd bynnag, mae'n ymddangos nad oedd gan yr Alban bwerau i wneud hyn ychwaith, gyda Llys Sesiwn Caeredin yn dyfarnu ddydd Gwener diwethaf fod Llywodraeth y DU wedi gweithredu'n gyfreithlon wrth symud i rwystro cynlluniau'r Alban i'w gwneud hi'n haws newid rhywedd yn gyfreithiol. Mae Llywodraeth y DU wedi atal hyn rhag dod yn gyfraith oherwydd ofnau y byddai'n cael effaith andwyol ar gymhwyso Deddf Cydraddoldeb 2010 yng Nghymru, Lloegr a'r Alban. Pa wersi a ddysgwyd gennych o'r dyfarniad hwn mewn perthynas â heriau cyfreithiol costus gan Lywodraeth Cymru yn y dyfodol ar weithrediad y gyfraith fel y mae'n berthnasol i faterion sydd wedi'u cadw'n ôl yn gyfansoddiadol i Senedd a Llywodraeth y DU?
As far as the Scottish judgement is concerned, what the court did uphold was that the legislation passed in Scotland was in competence. That was agreed by the UK Government. The issue was whether it impacted on the Equality Act and modified it, and that was the area where the court has ruled. But equally so, the issue is also to do with the exercise of the particular powers that the Secretary of State for Scotland had under the Scotland Act 1998. Gender recognition is not a matter that is devolved. It is a reserved matter. So, the issue of any legislation within that context as far as Wales is concerned is not relevant until such time as the matter is within competence.
O ran dyfarniad yr Alban, yr hyn a gadarnhaodd y llys oedd bod y ddeddfwriaeth a basiwyd yn yr Alban o fewn y cymhwysedd. Cytunwyd ar hynny gan Lywodraeth y DU. Y cwestiwn a godai oedd p'un a oedd yn effeithio ar y Ddeddf Cydraddoldeb ac yn ei haddasu, a dyna'r maes lle mae'r llys wedi dyfarnu. Ond yn yr un modd, mae'r mater hefyd yn ymwneud ag arfer y pwerau penodol a oedd gan Ysgrifennydd Gwladol yr Alban o dan Ddeddf yr Alban 1998. Nid yw cydnabod rhywedd yn fater sydd wedi'i ddatganoli. Mae'n fater a gadwyd yn ôl. Felly, nid yw unrhyw ddeddfwriaeth yn y cyd-destun hwnnw'n berthnasol i Gymru hyd nes y bydd y mater o fewn y cymhwysedd.
Nonetheless, the Welsh Government had said it would seek the powers that Scotland has, so this ruling is significant in that context.
Two weeks ago, plans for the Welsh Government Bill intended to create gender quotas for Senedd elections were withdrawn. It's understood that the Presiding Officer received legal advice that it would not be within Senedd Welsh Parliament competence. However, it was already abundantly clear from the legal advice previously given to Senedd committees that the Senedd does not have the competence to introduce this Bill. What advice did you, therefore, receive and give regarding this? Why did you pursue this when there was evidence it would fail? How much has this cost the public purse? And isn't it the case that Welsh Government Ministers should stop wasting taxpayers' money pursuing fruitless legal action and instead focus on the powers it has and the services it is actually responsible for?
Serch hynny, roedd Llywodraeth Cymru wedi dweud y byddai'n ceisio'r pwerau sydd gan yr Alban, felly mae'r dyfarniad hwn yn arwyddocaol yn y cyd-destun hwnnw.
Bythefnos yn ôl, cafodd y cynlluniau ar gyfer Bil Llywodraeth Cymru a fwriadwyd i greu cwotâu rhywedd ar gyfer etholiadau'r Senedd eu tynnu'n ôl. Deellir bod y Llywydd wedi derbyn cyngor cyfreithiol na fyddai o fewn cymhwysedd seneddol Senedd Cymru. Fodd bynnag, roedd eisoes yn gwbl glir o'r cyngor cyfreithiol a roddwyd yn flaenorol i bwyllgorau'r Senedd nad oes gan y Senedd gymhwysedd i gyflwyno'r Bil hwn. Pa gyngor y gwnaethoch chi ei dderbyn a'i roi ynglŷn â hyn? Pam y gwnaethoch chi fynd ar drywydd hyn pan oedd tystiolaeth y byddai'n methu? Faint mae hyn wedi'i gostio i'r pwrs cyhoeddus? Ac onid yw'n wir y dylai Gweinidogion Llywodraeth Cymru roi'r gorau i wastraffu arian trethdalwyr drwy fynd ar drywydd camau cyfreithiol dibwynt a chanolbwyntio yn hytrach ar y pwerau sydd ganddi a'r gwasanaethau y mae'n gyfrifol amdanynt mewn gwirionedd?
Well, can I, firstly, correct the Member? Firstly, no Bill has been withdrawn. In order for a Bill to be withdrawn, it actually has to be tabled. The Senedd Cymru (Electoral Candidate Lists) Bill was scheduled to be introduced on 4 December. However, further work is being undertaken on the Bill and a further update will be provided in due course.
Wel, a gaf fi, yn gyntaf, gywiro'r Aelod? Yn gyntaf, nid oes unrhyw Fil wedi'i dynnu'n ôl. Er mwyn tynnu Bil yn ôl, mae'n rhaid ei fod wedi'i gyflwyno. Roedd disgwyl i Fil Senedd Cymru (Rhestrau Ymgeiswyr Etholiadol) gael ei gyflwyno ar 4 Rhagfyr. Fodd bynnag, mae gwaith pellach yn cael ei wneud ar y Bil a bydd diweddariad pellach yn cael ei ddarparu maes o law.
Llefarydd Plaid Cymru, Adam Price.
The Plaid Cymru spokesperson, Adam Price.
Mae nifer o arbenigwyr wedi rhybuddio yn ddiweddar am y bygythiad potensial mae technoleg newydd, deallusrwydd artiffisial yn cynrychioli o ran integriti mewn etholiadau a'n system ddemocrataidd yn fwy eang. Eisoes eleni, mi oedden ni wedi gweld yn Slofacia, er enghraifft, ledu recordiad ffug, deepfake, fel y'i gelwir, oedd efallai wedi cyfrannu tuag at fuddugoliaeth yr ymgeisydd poblyddol, Robert Fico, yn y wlad honno, ac rŷn ni wedi gweld enghreifftiau tebyg eleni yn yr Unol Daleithiau ac, hyd yn oed, yn y Deyrnas Gyfunol. Ydy'r Cwnsel Cyffredinol yn rhannu'r pryder yma, a pha waith mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud, neu yn bwriadu gwneud, er mwyn gweld sut gallwn ni warchod ein system ddemocrataidd ni rhag y perygl yma?
A number of experts have recently warned about the potential threat that new, artificial intelligence technology represents in terms of the integrity of our elections and our democracy more broadly. Already this year, we saw in Slovakia, for example, the spreading of a deepfake recording that may have contributed towards the victory of the populist candidate, Robert Fico, in that country, and we’ve seen similar examples this year in the US and even in the UK. Does the Counsel General share these concerns, and what work is the Welsh Government doing, or has done, in order to see how we can safeguard our democratic system from this threat?
Well, thank you for, I think, what is an incredibly important issue, one that we have seen developing over the past years, and that is the way in which artificial intelligence and digital technology can be used to undermine democracy. And if that is being used to undermine democracy, it is a significant part of the major warfare that is going on between Ukraine and Russia at the moment, and it is also something that we see as being a very significant element in US politics, but we do see it internationally as well. I think the first point is that the Member is absolutely right—it is a threat to democracy.
Now, the attempts to actually deal with harmful digital information and also false information is an incredibly difficult area; it is global. Certainly, the EU has passed legislation in respect of a Digital Services Act, which seeks to attempt to do that, and, of course, we have the Online Safety Act 2023 from the Westminster Parliament. I would say that none of those yet have the capacity to properly deal with the actual proper regulation and control of digital information. It is something that we do monitor. We monitor, for example, the importance of our own data that we have and how that is used.
All I can say, I think, at this stage, is it's something that is very much on the political radar. It is something that is massively important to our democratic structures. Many of the areas, of course, in which regulation takes place is reserved, and, in fact, is almost reserved in terms of globally—that is, it can only be dealt with on a global basis. I'm just glad the Member has raised this, and I hope this is a matter that will be pursued as time goes on, because I think it is something that will impact on all of us and has consequences for the integrity of our electoral and our democratic systems.
Wel, diolch i chi am godi mater hynod o bwysig, un yr ydym wedi'i weld yn datblygu dros y blynyddoedd diwethaf, sef y ffordd y gellir defnyddio deallusrwydd artiffisial a thechnoleg ddigidol i danseilio democratiaeth. Ac os yw'n cael ei ddefnyddio i danseilio democratiaeth, mae'n rhan sylweddol o'r rhyfela mawr sy'n digwydd rhwng Wcráin a Rwsia ar hyn o bryd, ac mae hefyd yn rhywbeth yr ydym yn ei ystyried yn elfen arwyddocaol iawn yng ngwleidyddiaeth yr UD, ond rydym yn ei weld yn rhyngwladol hefyd. Rwy'n credu mai'r pwynt cyntaf yw bod yr Aelod yn hollol gywir—mae'n fygythiad i ddemocratiaeth.
Nawr, mae'r ymdrechion i ymdrin â gwybodaeth ddigidol niweidiol a gwybodaeth ffug hefyd yn faes anhygoel o anodd; mae'n fyd-eang. Yn sicr, mae'r UE wedi pasio deddfwriaeth ar ffurf Deddf Gwasanaethau Digidol, sy'n ceisio gwneud hynny, ac wrth gwrs, mae gennym Ddeddf Diogelwch Ar-lein 2023 gan Senedd San Steffan. Buaswn yn dweud nad oes gan yr un o'r rheini allu eto i ymdrin yn iawn â rheoleiddio a rheoli gwybodaeth ddigidol yn iawn. Mae'n rhywbeth yr ydym yn ei fonitro. Rydym yn monitro pwysigrwydd ein data ein hunain sydd gennym, er enghraifft, a sut y caiff hwnnw ei ddefnyddio.
Rwy'n credu mai'r cyfan y gallaf ei ddweud ar hyn o bryd yw ei fod yn rhywbeth sy'n bendant ar y radar gwleidyddol. Mae'n rhywbeth sy'n hynod bwysig i'n strwythurau democrataidd. Mae llawer o'r meysydd lle mae rheoleiddio'n digwydd wedi eu cadw'n ôl wrth gwrs, ac mewn gwirionedd, mae bron wedi ei gadw'n ôl o safbwynt byd-eang—hynny yw, nid oes modd ymdrin ag ef ac eithrio ar sail fyd-eang. Rwy'n falch fod yr Aelod wedi codi hyn, ac rwy'n gobeithio y bydd yn fater yr eir ar ei drywydd wrth i amser fynd yn ei flaen, oherwydd credaf ei fod yn rhywbeth a fydd yn effeithio ar bob un ohonom ac sydd â chanlyniadau i uniondeb ein systemau etholiadol a democrataidd.
Mae'r Comisiwn Etholiadol wedi gofyn am ragor o bwerau er mwyn eu galluogi nhw i reoleiddio yn y maes yma er mwyn atal y camddefnydd o ddeallusrwydd artiffisial. Ond, maen nhw wedi dweud oni bai eu bod nhw yn cael y pwerau hynny yn gynnar yn y flwyddyn newydd, fydd e'n amhosibl atal camddefnydd yn digwydd yng nghyd-destun etholiad cyffredinol nesaf San Steffan, pan ddaw hynny. Ond, eto, mae gyda ni'r grymoedd, onid oes, i reoleiddio etholiadau o fewn Cymru, ac mae yna enghreifftiau yn yr Unol Daleithiau lle does yna ddim gweithredu deddfwriaethol ar lefel ffederal ar hyn o bryd, ond mae yna ddwy dalaith—Minnesota a Michigan—sydd wedi deddfu i atal camddefnydd o fewn cyd-destun etholiadau ar lefel daleithiol a lleol. Oni fyddai'r Cwnsler Cyffredinol yn fodlon edrych ar yr enghreifftiau hynny i weld a fyddai gwelliant, er enghraifft, i'r Bil etholiadau yn fodd i ni o leiaf sicrhau nad yw'r camddefnydd yma'n digwydd yng nghyd-destun etholiadau ar gyfer Senedd Cymru neu ar gyfer llywodraeth leol?
The Electoral Commission has asked for further powers in order to enable them to regulate in this area to prevent misuse of AI. But, they’ve said that if they don’t get those additional powers early in the new year, it’ll be impossible to prevent misuse in the context of a Westminster general election, whenever that comes. But, we do have the powers to regulate elections in Wales, and there are examples in the United States where there hasn’t been legislative action at a federal level, but where two states—Minnesota and Michigan—have legislated to prevent the misuse within the context of the state and local levels. Wouldn't the Counsel General be willing to look at those examples to consider whether an amendment to the elections Bill would at least be a means for us to ensure that this misuse doesn't happen in the context of elections for Senedd Cymru or local government?
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
I think any things that we can do within legislation and within competence that enable us to minimise the impact of attempts at misinformation are things that are well worth considering. The issue of digital controls and digital management is in a fairly complex area; it is predominantly reserved. There are areas within our own electoral system where we've looked at those issues in terms of things like imprints, and so on. In fact, that was the one area that we actually gave legislative consent to the UK Government for in terms of their Elections Bill. So, it's an area that I think we're aware of. But I'm certainly happy to look at any realistic proposals, not just in terms of our existing legislation going through, but in terms of having a better understanding of potentially what we can or might be able to do. I have to say that my biggest concern at this stage is that most of the areas I think do fall within the reserved area. As I say, the use of misinformation is very much global, rather than local, but there clearly are things we can do in terms of information that goes out during our elections and in terms of identification of that and imprints. And, of course, there are regulations that cover misinformation, to an extent. Is it adequate? No, it isn't. Is the threat growing? I think it is a threat that is growing. But, again, I very much welcome the input on this and would be happy to look at any recommendations or proposals that are put forward, not just for now, but also for the longer term political agenda.
Rwy'n credu bod unrhyw bethau y gallwn eu gwneud mewn deddfwriaeth ac o fewn y cymhwysedd sy'n ein galluogi i leihau effaith ymdrechion i ledaenu camwybodaeth yn bethau sy'n werth eu hystyried. Mae mater rheolaethau digidol a rheoli digidol yn faes gweddol gymhleth; mae wedi ei gadw'n ôl i raddau helaeth. Mae yna feysydd o fewn ein system etholiadol ein hunain lle rydym wedi edrych ar y materion hynny gyda phethau fel argraffnodau, ac yn y blaen. Mewn gwirionedd, dyna'r un maes y gwnaethom roi cydsyniad deddfwriaethol i Lywodraeth y DU ar ei gyfer yn eu Bil Etholiadau. Felly, mae'n faes y credaf ein bod yn ymwybodol ohono. Ond rwy'n sicr yn hapus i edrych ar unrhyw gynigion realistig, nid yn unig o ran ein deddfwriaeth bresennol sy'n mynd rhagddi, ond o ran cael gwell dealltwriaeth o'r hyn y gallwn neu y gallem ei wneud. Mae'n rhaid imi ddweud mai fy mhryder mwyaf ar hyn o bryd yw bod y rhan fwyaf o'r meysydd wedi eu cadw'n ôl, rwy'n credu. Fel y dywedaf, mae'r defnydd o gamwybodaeth yn fyd-eang i raddau helaeth iawn, yn hytrach na lleol, ond mae'n amlwg fod yna bethau y gallwn eu gwneud ynghylch gwybodaeth sy'n mynd allan yn ystod ein hetholiadau a nodi honno ac argraffnodau. Ac wrth gwrs, mae yna reoliadau sy'n ymdrin â chamwybodaeth, i raddau. A yw'n ddigonol? Nac ydy. A yw'r bygythiad yn cynyddu? Rwy'n credu ei fod yn fygythiad sy'n tyfu. Ond unwaith eto, rwy'n croesawu'r mewnbwn ar hyn a buaswn yn hapus i edrych ar unrhyw argymhellion neu gynigion a gyflwynir, nid yn unig ar gyfer nawr, ond ar gyfer yr agenda wleidyddol fwy hirdymor hefyd.
3. Pa asesiad y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud o'r goblygiadau cyfreithiol i Gymru sy'n deillio o Fil Diogelu Data a Gwybodaeth Ddigidol Llywodraeth y DU? OQ60420
3. What assessment has the Counsel General made of the legal implications for Wales of the UK Government's Data Protection and Digital Information Bill? OQ60420
Welsh Ministers have assessed the legal implications for Wales as the Bill has progressed through the UK Parliament. The First Minister has laid three legislative consent memoranda on devolved matters.
Mae Gweinidogion Cymru wedi asesu'r goblygiadau cyfreithiol i Gymru wrth i'r Bil symud ymlaen drwy Senedd y DU. Mae'r Prif Weinidog wedi gosod tri memorandwm cydsyniad deddfwriaethol ar faterion datganoledig.
Diolch, Counsel General. Just to lead on, really, from what my colleague Adam Price has been referring to, there have been many absolutely awful pieces of legislation that have gone through the UK Government. We've had the Nationality and Borders Bill, the Human Rights Act reform, we've had the Judicial Review and Courts Bill, the Elections Bill, the Police, Crime, Sentencing and Courts Bill and the Online Safety Bill. All of them, to echo what you've said previously, have been inadequate, and all of them aim to have more control and less transparency for our citizens. Then, bringing you on to the Data Protection and Digital Information Bill that has been piloted by the UK Government, which wasn't satisfied with overstepping the mark with a ban on disruptive protests last year, this Bill, unfortunately, marches in lockstep with the Police, Crime, Sentencing and Courts Act 2022 towards an increasingly Orwellian future. The Bill creates powers to snoop on the bank accounts of anyone receiving a benefit, including the state pension. It makes it harder to access your data by giving organisations more power to refuse requests and increases political interference from the Information Commissioner's Office. Counsel General, this is not just concerning, it is alarming. I know that it's non-devolved, but it will impact the people of Wales, so what discussions have you had with UK Government surrounding this Bill? And do you agree that this increasingly concerning trend towards authoritarianism should be halted? Diolch.
Diolch, Gwnsler Cyffredinol. I ddilyn ymlaen o'r hyn y mae fy nghyd-Aelod Adam Price wedi bod yn cyfeirio ato, mae llawer o ddarnau o ddeddfwriaeth hollol ofnadwy wedi mynd trwy Lywodraeth y DU. Rydym wedi cael y Bil Cenedligrwydd a Ffiniau, diwygio'r Ddeddf Hawliau Dynol, rydym wedi cael y Bil Adolygiad Barnwrol a Llysoedd, y Bil Etholiadau, Bil yr Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a'r Llysoedd a'r Bil Diogelwch Ar-lein. Os caf adleisio'r hyn a ddywedwyd gennych yn flaenorol, mae pob un ohonynt wedi bod yn annigonol, ac mae pob un ohonynt yn anelu at gael mwy o reolaeth a llai o dryloywder i'n dinasyddion. Yna, os caf ddod â chi at y Bil Diogelu Data a Gwybodaeth Ddigidol sydd wedi'i dreialu gan Lywodraeth y DU, nad oedd yn fodlon ar gamu dros y llinell gyda gwaharddiad ar brotestiadau aflonyddgar y llynedd, mae'r Bil hwn, yn anffodus, yn gorymdeithio law yn llaw gyda Deddf yr Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a Llysoedd 2022 tuag at ddyfodol cynyddol Orwellaidd. Mae'r Bil yn creu pwerau i fusnesa ar gyfrifon banc unrhyw un sy'n derbyn budd-dal, gan gynnwys pensiwn y wladwriaeth. Mae'n ei gwneud hi'n anoddach cael gafael ar eich data drwy roi mwy o bŵer i sefydliadau wrthod ceisiadau ac mae'n cynyddu ymyrraeth wleidyddol gan Swyddfa'r Comisiynydd Gwybodaeth. Gwnsler Cyffredinol, mae hyn yn fwy na thestun pryder, mae'n frawychus. Rwy'n gwybod nad yw wedi'i ddatganoli, ond bydd yn effeithio ar bobl Cymru, felly pa drafodaethau a gawsoch chi gyda Llywodraeth y DU ynghylch y Bil hwn? Ac a ydych chi'n cytuno y dylid atal y duedd gynyddol bryderus hon tuag at awdurdodaeth? Diolch.
I certainly agree with the concerns that the Member has raised. Those concerns include, I think, the undermining of individual rights, potential loss of, for example, engagement with things like the EU adequacy, which have a significant commercial effect, and the dilution of the independence of the Information Commissioner's Office. There is ongoing engagement, because, as you'll know, having had three legislative consent memoranda, it means that what is a very changing situation all the time, with continuous amendments in terms of the legislation, and understanding precisely what it is going to do and how it is going to work—. It is indeed a very complex Bill; it's taking time to get through Parliament. We are continuing to work with the UK Government in monitoring any proposed amendments and understanding. We welcome the intent of the Bill, but there is a need for much greater clarity and also there is a need for greater attention to those concerns that have been raised. We are absolutely clear that citizens should have the expectation that any data relating to them is protected and can only be used for the right purposes, and, as I've said, there have been three legislative consent memoranda and there is probably likely to be another one.
Can I just congratulate the Member on the fact that you've focused on this, and you are specifically raising this? Even though it is predominantly in a reserved area, it impinges, certainly, on the operation of Welsh institutions and also has an impact on Welsh citizens. So, it's really important that this matter is being raised here and that you will continue to do so.
Rwy'n sicr yn cytuno â'r pryderon y mae'r Aelod wedi'u codi. Rwy'n credu bod y pryderon hynny'n cynnwys tanseilio hawliau unigolion, y posibilrwydd o colli ymgysylltiad â phethau fel digonolrwydd yr UE, er enghraifft, sy'n cael effaith fasnachol sylweddol, a gwanhau annibyniaeth Swyddfa'r Comisiynydd Gwybodaeth. Mae yna ymgysylltiad parhaus, oherwydd, fel y gwyddoch, ar ôl cael tri memorandwm cydsyniad deddfwriaethol, mae'n golygu bod sefyllfa sy'n newid trwy'r amser, gyda diwygiadau parhaus i'r ddeddfwriaeth, a deall yn union beth mae'n mynd i'w wneud a sut mae'n mynd i weithio—. Mae'n Fil cymhleth iawn; mae'n cymryd amser i fynd drwy'r Senedd. Rydym yn parhau i weithio gyda Llywodraeth y DU i fonitro unrhyw welliannau a gynigir a dealltwriaeth. Rydym yn croesawu bwriad y Bil, ond mae angen llawer mwy o eglurder a hefyd mae angen mwy o sylw i'r pryderon sydd wedi'u codi. Rydym yn gwbl glir y dylai dinasyddion ddisgwyl bod unrhyw ddata sy'n ymwneud â nhw yn cael ei ddiogelu a'i ddefnyddio at y dibenion cywir yn unig, ac fel y dywedais, cafwyd tri memorandwm cydsyniad deddfwriaethol ac mae'n debyg y bydd yna un arall.
A gaf fi longyfarch yr Aelod am ganolbwyntio ar hyn, ac am godi hyn yn benodol? Er ei fod yn bennaf yn faes a gedwir yn ôl i raddau helaeth, mae'n effeithio ar waith sefydliadau Cymru yn bendant, ac mae hefyd yn cael effaith ar ddinasyddion Cymru. Felly, mae'n bwysig iawn fod y mater yn cael ei godi yma ac y byddwch yn parhau i wneud hynny.
4. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i roi i Lywodraeth Cymru am y pwerau sydd ar gael i Weinidogion Cymru i helpu menywod a anwyd yn y 1950au y gwrthodwyd eu pensiynau iddynt? OQ60443
4. What legal advice has the Counsel General provided to the Welsh Government about powers available to Welsh Ministers to help women born in the 1950s who were denied their pensions? OQ60443
The Welsh Government has repeatedly expressed concerns about women who had their state pension age raised without effective or sufficient notification. We continue to make representations on behalf of these women who have suffered such injustice.
Mae Llywodraeth Cymru wedi mynegi pryderon dro ar ôl tro am fenywod y codwyd eu hoedran pensiwn y wladwriaeth heb rybudd effeithiol neu ddigonol. Rydym yn parhau i gyflwyno sylwadau ar ran y menywod sydd wedi dioddef anghyfiawnder o'r fath.
Diolch for that. WASPI doesn't only stand for Women Against State Pension Inequality, it also stands for waiting and still pleading for integrity—integrity from a Westminster Government that has abandoned all sense of fairness, of decency in how it deals with these women, these millions of women who have been denied the money that is rightfully theirs. I want to thank you for meeting some of the brave, dedicated WASPI campaigners with me over the summer. I'm sure you can understand the frustration of these women, particularly when they have seen some of their fellow campaigners die before this dispute has been resolved. What more can the Welsh Government do to help women born in the 1950s who have been robbed of their pensions, and will you state again your solidarity with these brave women who are still pleading for that integrity to be shown to them?
Diolch am hynny. Yn ogystal â bod yn acronym a fabwysiadwyd gan fenywod sy'n protestio yn erbyn anghydraddoldeb pensiwn y wladwriaeth ('Women Against State Pension Inequality') mae WASPI hefyd yn acronym sy'n dynodi bod y menywod hynny'n dal i aros ac i apelio am uniondeb ('waiting and still pleading for integrity')—uniondeb ar ran Llywodraeth San Steffan sydd wedi cefnu ar bob synnwyr o degwch, o wedduster o ran y ffordd y mae'n ymdrin â'r menywod hyn, y miliynau o fenywod a amddifadwyd o arian y mae ganddynt hawl iddo. Hoffwn ddiolch i chi am gyfarfod â rhai o ymgyrchwyr dewr ac ymroddedig WASPI gyda mi dros yr haf. Rwy'n siŵr y gallwch ddeall rhwystredigaeth y menywod hyn, yn enwedig pan fyddant wedi gweld rhai o'u cyd-ymgyrchwyr yn marw cyn i'r anghydfod hwn gael ei ddatrys. Beth arall y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i helpu menywod a anwyd yn y 1950au sydd wedi cael eu hamddifadu o'u pensiynau, ac a wnewch chi ddatgan eto eich undod â'r menywod dewr hyn sy'n dal i apelio am i'r uniondeb hwn gael ei ddangos iddynt?
Can I, firstly, thank you for the determination with which you continue to raise this particular issue? I doubt whether there's anyone in this Chamber who doesn't know someone who's been affected by changes that were not about, necessarily, the equalisation of retirement ages, but the way in which it was actually done, the promises that were broken and the lack of communication that enabled people to potentially prepare for changes.
The Minister for Social Justice and the Chief Whip and I recently wrote to the Parliamentary and Health Service Ombudsman to express our concerns at the length of time the investigation was taking, and we did, indeed, highlight the frustration and suffering that affected so many women, which is impacting on, I think, their physical and the mental health, and, of course, there are those who may never attain justice because of the time that has gone on. In the ombudsman's response—we received this on 5 October—the ombudsman recognised the frustrations felt by the Welsh Government and other Members of the Senedd and the affected women. Assurances were given that the investigation is a priority, provided with sufficient resources and that the ombudsman remains committed to concluding the investigations as quickly and efficiently as possible. The ombudsman did confirm that, as the investigation must take place in private, it wasn't possible to comment on the detail, but assurances were made that the ombudsman was committed to concluding the investigation as quickly as possible. I'm sure you will be continuing to raise this issue with me, and we will do all we can to make sure that the views of the Welsh Government are known to the ombudsman as often as is necessary.
Yn gyntaf, a gaf fi ddiolch i chi am eich penderfyniad yn parhau i godi'r mater hwn? Nid wyf yn credu bod unrhyw un yn y Siambr hon nad yw'n adnabod rhywun sydd wedi cael ei effeithio gan newidiadau nad oeddent yn ymwneud o reidrwydd â chydraddoli oedrannau ymddeol, ond yn hytrach y ffordd y cafodd ei wneud, yr addewidion a dorrwyd a'r diffyg cyfathrebu a fyddai wedi galluogi pobl i baratoi ar gyfer newidiadau.
Yn ddiweddar, ysgrifennodd y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a'r Prif Chwip a minnau at Ombwdsmon y Senedd a'r Gwasanaeth Iechyd i fynegi ein pryderon ynglŷn â faint o amser roedd yr ymchwiliad yn ei gymryd, ac fe wnaethom dynnu sylw at y rhwystredigaeth a'r dioddefaint a effeithiodd ar gynifer o fenywod, sy'n effeithio ar eu hiechyd corfforol a'u hiechyd meddwl, ac wrth gwrs, mae yna rai na fyddant byth yn cael cyfiawnder oherwydd yr amser sydd wedi mynd heibio. Yn ymateb yr ombwdsmon—fe ddaeth i law ar 5 Hydref—roedd yr ombwdsmon yn cydnabod y rhwystredigaethau a deimlid gan Lywodraeth Cymru ac Aelodau eraill o'r Senedd a'r menywod yr effeithir arnynt. Rhoddwyd sicrwydd fod yr ymchwiliad yn flaenoriaeth, yn cael digon o adnoddau a bod yr ombwdsmon yn parhau i fod yn ymrwymedig i gwblhau'r ymchwiliadau mor gyflym ac mor effeithlon â phosibl. Fe wnaeth yr ombwdsmon gadarnhau, gan fod yn rhaid cynnal yr ymchwiliad yn breifat, nad oedd modd gwneud sylw ar y manylion, ond rhoddwyd sicrwydd fod yr ombwdsmon wedi ymrwymo i ddod â'r ymchwiliad i ben cyn gynted â phosibl. Rwy'n siŵr y byddwch yn parhau i ddwyn y mater i fy sylw, a byddwn yn gwneud popeth yn ein gallu i sicrhau bod barn Llywodraeth Cymru yn hysbys i'r ombwdsmon mor aml ag y bo angen.
5. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael â Llywodraeth y DU ynghylch effaith y Bil Dioddefwyr a Charcharorion ar drigolion Cymru? OQ60404
5. What discussions has the Counsel General had with the UK Government regarding the impact of the Victims and Prisoners Bill on Welsh residents? OQ60404
Thank you for the question. Officials have met with UK Government counterparts on a number of occasions. I have raised key aspects of this Bill with UK Government Ministers. We continue to seek to ensure that provisions within this Bill meet our aspirations in Wales.
Diolch am y cwestiwn. Mae swyddogion wedi cyfarfod â swyddogion cyfatebol yn Llywodraeth y DU ar sawl achlysur. Rwyf wedi codi agweddau allweddol ar y Bil hwn gyda Gweinidogion Llywodraeth y DU. Rydym yn parhau i geisio sicrhau bod darpariaethau o fewn y Bil yn bodloni ein dyheadau yng Nghymru.
I thank the Counsel General for his answer. Can I also thank him for his consistent leadership and support for the Hillsborough Law Now campaign? Counsel General, the Victims and Prisoners Bill simply does not go far enough to protect families who've experienced tragedy and deserve answers. Does the Counsel General agree with me that only a Hillsborough law will offer that protection to families and it is a UK Labour Government who will enshrine that into law?
Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol am ei ateb. A gaf fi ddiolch iddo hefyd am ei arweinyddiaeth a'i gefnogaeth gyson i ymgyrch Hillsborough Law Now? Gwnsler Cyffredinol, nid yw'r Bil Dioddefwyr a Charcharorion yn mynd yn ddigon pell i amddiffyn teuluoedd sydd wedi profi trasiedi ac sy'n haeddu atebion. A yw'r Cwnsler Cyffredinol yn cytuno mai dim ond cyfraith Hillsborough fydd yn cynnig yr amddiffyniad hwnnw i deuluoedd ac mai Llywodraeth Lafur y DU fydd yn ymgorffori hynny mewn cyfraith?
Thank you for your supplementary question, and I was grateful, really, with your facilitation, to be able to meet with the Hillsborough victims in Liverpool several months ago and it was a very moving meeting.
I think what was disappointing is that the implementation of a Hillsborough law is not actually something that's that complicated. It's been called for, really, because of the steps—because of the limitations that have been posed in the availability, really, of independent legal advice and assistance. I know the Hillsborough campaign and many others have actually significantly criticised the UK Government in, I suppose, purporting to introduce a Hillsborough law, but a law that is really regarded, or the proposals that are there are regarded as very ineffective. I'm very, very impressed with what Steve Reed, who is the Shadow Labour Minister on this, because he just said this recently—this is in the recent response—he said:
'Labour is committed to real change. In government, we will establish a fully independent public advocate that is accountable to survivors and victims’ families. We will arm it with the power it needs to access documents and data to expose the truth'.
I think that's a very strong and a very important statement and commitment to legislating in that area.
Can I say there's one area that I'm particularly concerned about within it as well? And that is what the role is of an independent public advocate; it's totally unclear from the UK Government's proposals. But equally so, what's very important as well is that if this is the adviser to Government in terms of triggering legal advice and assistance et cetera through the legal aid system, there needs to be specific account in terms of the role of Welsh Government and what would happen within Welsh situations were there to be a tragic event, and those are things where there are ongoing engagement between Welsh Government and with UK Government on this particular legislation.
Diolch am eich cwestiwn atodol, ac roeddwn yn ddiolchgar am eich gwaith hwyluso, i allu cyfarfod â dioddefwyr Hillsborough yn Lerpwl sawl mis yn ôl ac roedd yn gyfarfod emosiynol iawn.
Rwy'n credu mai'r hyn a oedd yn siomedig yw nad yw gweithredu cyfraith Hillsborough yn rhywbeth sydd mor gymhleth â hynny mewn gwirionedd. Mae galw wedi bod amdani oherwydd y camau—oherwydd y cyfyngiadau sydd wedi codi o ran argaeledd cyngor a chymorth cyfreithiol annibynnol. Rwy'n gwybod bod ymgyrch Hillsborough a llawer o rai eraill wedi beirniadu Llywodraeth y DU yn fawr, mae'n debyg, am honni eu bod yn cyflwyno cyfraith Hillsborough, ond cyfraith sy'n cael ei hystyried, neu gynigion sy'n cael eu hystyried yn aneffeithiol iawn. Rwy'n llawn edmygedd o'r hyn y mae Steve Reed, sy'n Weinidog yr Wrthblaid Lafur ar hyn, oherwydd mae newydd ddweud hyn yn ddiweddar—mae hyn yn yr ymateb diweddar—fe ddywedodd:
'Mae Llafur wedi ymrwymo i newid gwirioneddol. Mewn llywodraeth, byddwn yn sefydlu eiriolwr cyhoeddus cwbl annibynnol sy'n atebol i oroeswyr a theuluoedd dioddefwyr. Byddwn yn ei arfogi â'r pŵer sydd ei angen arno i gael gafael ar ddogfennau a data i ddatgelu'r gwir.'
Rwy'n credu bod hwnnw'n ddatganiad ac yn ymrwymiad cryf a phwysig iawn i ddeddfu yn y maes hwnnw.
A gaf fi ddweud bod un maes o'i fewn rwy'n arbennig o bryderus yn ei gylch hefyd, sef beth fydd rôl eiriolwr cyhoeddus annibynnol; mae'n gwbl aneglur o gynigion Llywodraeth y DU. Ond yn yr un modd, os mai'r cynghorwr i'r Llywodraeth sy'n sbarduno cyngor a chymorth cyfreithiol ac ati drwy'r system cymorth cyfreithiol, mae'n bwysig iawn hefyd fod angen rhoi ystyriaeth benodol i rôl Llywodraeth Cymru a beth fyddai'n digwydd mewn sefyllfaoedd yng Nghymru pe bai yna ddigwyddiad trasig, a dyna'r pethau lle ceir ymgysylltu parhaus yn eu cylch rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU ar y ddeddfwriaeth benodol hon.
6. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda swyddogion cyfraith y DU ynghylch diweddariad Ombwdsmon y Gwasanaeth Seneddol ac Iechyd ar eu hymchwiliad i'r modd y mae'r Adran Gwaith a Phensiynau yn cyfathrebu newidiadau i oedran pensiwn y wladwriaeth? OQ60444
6. What discussions has the Counsel General had with UK law officers regarding the Parliamentary and Health Service Ombudsman's update on their investigation into the Department for Work and Pension's communication of changes to the state pension age? OQ60444
Thank you. The Welsh Government has repeatedly expressed concerns to the UK Government about women who had their state pension age raised without effective or sufficient notification, and will continue to do so. The ombudsman's revised investigation report is needed as soon as possible to recommend remedies for the injustices found.
Diolch. Mae Llywodraeth Cymru wedi mynegi pryderon dro ar ôl tro wrth Lywodraeth y DU am fenywod a welodd eu hoedran pensiwn y wladwriaeth yn codi heb rybudd effeithiol na digonol, a bydd yn parhau i wneud hynny. Mae angen adroddiad ymchwiliad diwygiedig yr ombwdsmon cyn gynted â phosibl i argymell camau unioni am yr anghyfiawnderau a ganfuwyd.
Diolch unwaith eto.
Thank you once again.
I appreciate that you and your Government are constrained by the Welsh Government's powers, but could you commit today to contact the UK Government to ask for their response and for them to outline what compensation package they'll be putting in place to resolve this long-overdue issue and compensate all 1950s women fairly?
Could you request that the UK work and pensions Secretary should attend a mediation session with representatives from across all groups to agree a compensatory package? And I wonder whether you agree with me that this idea that they've put forward of fraudulent claims is misleading? All of the women affected will be on the UK Government's own database; they all have national insurance numbers. What could make it so difficult to deal with this? Is it possibly Westminster looking for a convenient excuse? Why do you think the Westminster Government is still avoiding sitting down with these women and listening to them?
Rwy'n derbyn eich bod chi a'ch Llywodraeth wedi eich cyfyngu gan bwerau Llywodraeth Cymru, ond a oes modd ichi ymrwymo heddiw i gysylltu â Llywodraeth y DU i ofyn am eu hymateb ac iddynt amlinellu pa becyn iawndal y byddant yn ei roi ar waith i ddatrys y mater hwn y bu'n rhaid aros yn rhy hir am atebion iddo a digolledu'r holl fenywod 1950au yn deg?
A oes modd ichi ofyn i Ysgrifennydd gwaith a phensiynau y DU fynychu sesiwn gyfryngu gyda chynrychiolwyr o bob grŵp i gytuno ar becyn iawndal? Ac a ydych yn cytuno bod y syniad y maent wedi'i gyflwyno ynghylch honiadau twyllodrus yn gamarweiniol? Bydd pob un o'r menywod yr effeithir arnynt ar gronfa ddata Llywodraeth y DU ei hun; mae gan bob un ohonynt rifau yswiriant gwladol. Beth allai ei gwneud hi mor anodd ymdopi â hyn? A yw'n bosibl mai San Steffan sy'n chwilio am esgus cyfleus? Pam y credwch fod Llywodraeth San Steffan yn dal i osgoi cyfarfod â'r menywod hyn a gwrando arnynt?
Well, I think it's because UK Government made a very major mistake and doesn't want to do what is necessary in order to rectify it. What we have to recognise is these women have endured gender inequality throughout their lives. They're women born in the 1950s. They had very different lives and employment opportunities to those that we take for granted. So, many in this group will have worked part-time, they've had low-paid roles, they'd have taken time off. They've worked, they've paid their national insurance contributions, they've raised children, they contributed fully to society and then they find themselves being disadvantaged by virtue of their gender. So, it's vital that the inequality that they have experienced throughout their lives isn't compounded as they enter into later years.
Can I just say: we will take it and do everything that we can within our powers and competence to keep this on the agenda? It is an injustice—one of a number of injustices—that needs to be rectified, and what I would hope is that we move into an environment where, when we clearly recognise there are injustices, we take the necessary steps to rectify them as soon as possible. We don't want the situation we've had, for example, with the contaminated blood, which is now coming to a head, but after how many years and after how many people have passed away before justice is resolved.
Wel, rwy'n credu ei fod oherwydd bod Llywodraeth y DU wedi gwneud camgymeriad mawr iawn ac nad yw am wneud yr hyn sy'n angenrheidiol er mwyn ei unioni. Mae'n rhaid inni gydnabod bod y menywod hyn wedi dioddef anghydraddoldeb rhywedd trwy gydol eu bywydau. Maent yn fenywod a anwyd yn y 1950au. Roedd ganddynt fywydau a chyfleoedd cyflogaeth gwahanol iawn i'r rhai yr ydym ni'n eu cymryd yn ganiataol. Felly, bydd llawer yn y grŵp hwn wedi gweithio'n rhan-amser, byddant wedi gwneud swyddi ar gyflogau isel, byddant wedi cymryd amser i ffwrdd. Maent wedi gweithio, maent wedi talu eu cyfraniadau yswiriant gwladol, maent wedi magu plant, maent wedi cyfrannu'n llawn at gymdeithas ac yna, cânt eu rhoi dan anfantais oherwydd eu rhywedd. Felly, mae'n hanfodol nad yw'r anghydraddoldeb y maent wedi'i brofi trwy gydol eu bywydau'n cael ei waethygu yn eu blynyddoedd hwyrach.
A gaf fi ddweud: byddwn yn ei gymryd ac yn gwneud popeth yn ein pwerau a'n cymhwysedd i gadw hyn ar yr agenda? Mae'n anghyfiawnder—un o nifer o anghyfiawnderau—sydd angen ei unioni, a phan fyddwn yn gweld yn glir fod anghyfiawnder wedi digwydd, rwy'n gobeithio y byddwn yn symud i amgylchedd lle byddwn yn rhoi'r camau angenrheidiol ar waith i'w unioni cyn gynted ag y bo modd. Nid ydym am weld y sefyllfa a gawsom, er enghraifft, gyda'r gwaed halogedig, sydd bellach yn dod i ben, ond ar ôl sawl blwyddyn ac ar ôl i gymaint o bobl farw cyn i gyfiawnder gael ei sicrhau.
7. Pa asesiad y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud o effaith Deddf Cyfraith yr UE a Ddargedwir (Dirymu a Diwygio) 2023 a fydd yn machlud cyfraith yr UE ar ddiwedd y flwyddyn hon, ar gyfraith Cymru? OQ60427
7. What assessment has the Counsel General made of the impact on Welsh law of the Retained EU Law (Revocation and Reform) Act 2023's sunsetting of EU law at the end of this year? OQ60427
Yn lle machlud cyfraith yr Undeb Ewropeaidd yn ddiofyn, cafodd rhestr benodol o gyfreithiau diangen ei chynnwys yn Atodlen 1 i’r Ddeddf, sydd i gael eu dirymu ar ddiwedd 2023. Rŷn ni’n bryderus o hyd am sut y gallai Gweinidogion Llywodraeth y Deyrnas Unedig ddefnyddio pwerau dan y Ddeddf, gan gynnwys i ddeddfu mewn meysydd sydd wedi’u datganoli.
The default sunsetting of retained European Union law was replaced with a specific list of redundant legislation in Schedule 1 to the Act to be revoked at the end of 2023. We remain concerned about how UK Government Ministers might use powers under the Act, including to legislate in devolved areas.
Diolch, Cwnsler Cyffredinol, a dwi'n cytuno â'ch asesiad. Mae'n bryderus.
Thank you, Counsel General, and I agree with your assessment. It is a concern.
The sunsetting of the EU law at the end of this year will cause disruption. Doctors in the NHS have raised concerns about the future of working time directive and the rollback of workers' rights. It will also undermine the devolution settlement. Section 4 of the Act abolishes the general principles of EU law. Now, to some, certainly on the Tory benches, this might invoke a sense of power and sovereignty, but the reality is very different. It removes the principles of equal treatment, proportionality and respect for fundamental rights from our law. Does the Counsel General agree with me that these principles need to be recodified through regulation, and will he put pressure on the UK Government to do so? Diolch yn fawr.
Bydd machlud cyfraith yr UE ar ddiwedd y flwyddyn hon yn achosi aflonyddwch. Mae meddygon yn y GIG wedi codi pryderon am ddyfodol y gyfarwyddeb oriau gwaith a gostyngiad yn hawliau gweithwyr. Bydd hefyd yn tanseilio'r setliad datganoli. Mae Adran 4 o'r Ddeddf yn dileu egwyddorion cyffredinol cyfraith yr UE. Nawr, i rai, yn sicr ar feinciau'r Torïaid, gallai hyn ennyn ymdeimlad o rym a sofraniaeth, ond mae'r realiti yn wahanol iawn. Mae'n dileu egwyddorion triniaeth gyfartal, cymesuredd a pharch at hawliau sylfaenol o'n cyfraith. A yw'r Cwnsler Cyffredinol yn cytuno bod angen ailgodeiddio'r egwyddorion hyn drwy reoleiddio, ac a fydd yn rhoi pwysau ar Lywodraeth y DU i wneud hynny? Diolch yn fawr.
Thank you for that supplementary question. It's something that we do at every stage possible in terms of the engagement that we have. As you know, we were firstly opposed to the retained EU law legislation and, of course, the further legislation that has since come into being, the revocation and reform Act 2023. One of the reasons we were concerned about it is because we were concerned, firstly about the ability to actually look at making changes to a whole raft of legislation within a time period that was sunsetted. Fortunately, I think even the UK Government came to recognise that what was being proposed was actually unachievable. So, other arrangements have been, actually, put in place. These changes were made at a late stage by the UK Government to replace the original automatic sunsetting provisions with a new Schedule 1, and what that did was to list almost 600 pieces of legislation to sunset on 31 December. And although this Schedule didn't contain any instruments of retained EU law that were made in Wales, it did include instruments in devolved areas.
We were also unhappy in terms of the legislation because it also included concurrent powers for the UK Government to be able to legislate in devolved areas. We did want changes on the face of the Bill. We were not able to secure that, but we have secured commitments in writing that there is no intention to basically use concurrent powers to change devolved areas without consent. So far, I am satisfied that that is actually being abided by. The main area of change that has been taking place actually relates to a lot of pieces of legislation that are basically technical and consequential changes. But it is one that we are monitoring very, very closely.
We have had discussions with UK Government officials on the various areas of concern that we've had. We have a dual approach to it: any area that involves the use of concurrent powers into devolved areas is something that we will focus on very closely et cetera, and we will also hold up, where we think it's not appropriate, to not consent to changes, particularly where there might be deductions or variations in the standards that we want to uphold. But in terms of the efficiency and the economy of using the resource we have with the very many pieces of legislation, which are really just technical and consequential changes, we adopt a relatively light touch, in terms of that process, to really be able to focus on the areas that we consider are most important.
Diolch am y cwestiwn atodol hwnnw. Mae'n rhywbeth yr ydym yn ei wneud ar bob cam posibl o ran yr ymgysylltu a wnawn. Fel y gwyddoch, yn gyntaf, roeddem yn gwrthwynebu deddfwriaeth cyfraith yr UE a ddargedwir ac wrth gwrs, y ddeddfwriaeth bellach sydd wedi dod i fodolaeth ers hynny, sef Deddf dirymu a diwygio 2023. Un o'r rhesymau pam ein bod yn bryderus yn ei chylch oedd oherwydd ein bod yn poeni, yn gyntaf, am y gallu i geisio gwneud newidiadau i bentwr o ddeddfwriaeth o fewn cyfnod machlud. Yn ffodus, rwy'n credu bod hyd yn oed Llywodraeth y DU wedi dod i gydnabod bod yr hyn a oedd yn cael ei gynnig yn anghyflawnadwy. Felly, mae trefniadau eraill wedi'u rhoi ar waith. Gwnaed y newidiadau hyn ar gam hwyr gan Lywodraeth y DU i ddisodli'r darpariaethau machlud awtomatig gwreiddiol gydag Atodlen 1 newydd, a'r hyn a wnâi honno oedd rhestru bron i 600 darn o ddeddfwriaeth i fachlud ar 31 Rhagfyr. Ac er nad oedd yr Atodlen hon yn cynnwys unrhyw offerynnau o gyfraith yr UE a ddargedwir a wnaed yng Nghymru, roedd yn cynnwys offerynnau mewn meysydd datganoledig.
Roeddem hefyd yn anhapus ynghylch y ddeddfwriaeth am ei bod hefyd yn cynnwys pwerau cydamserol i Lywodraeth y DU allu deddfu mewn meysydd datganoledig. Roeddem am weld newidiadau ar wyneb y Bil. Ni lwyddasom i sicrhau hynny, ond rydym wedi cael ymrwymiadau ysgrifenedig nad oes bwriad yn y bôn i ddefnyddio pwerau cydamserol i newid meysydd datganoledig heb gydsyniad. Hyd yn hyn, rwy'n fodlon y cedwir at yr addewid hwnnw. Mae'r prif faes newid sydd wedi bod yn digwydd yn ymwneud â llawer o ddarnau o ddeddfwriaeth sy'n newidiadau technegol a chanlyniadol yn y bôn. Ond mae'n un yr ydym yn ei fonitro'n agos iawn.
Rydym wedi cael trafodaethau gyda swyddogion Llywodraeth y DU ar yr amrywiol feysydd sydd wedi bod yn peri pryder ni. Mae gennym ddull deublyg o weithredu ar hyn: mae unrhyw faes sy'n cynnwys defnyddio pwerau cydamserol mewn meysydd datganoledig yn rhywbeth y byddwn yn canolbwyntio arno'n agos iawn ac ati, a byddwn hefyd yn ymrwymo i beidio â chydsynio i newidiadau lle credwn nad yw hynny'n briodol, yn enwedig lle gallai fod lleihau neu amrywio i'r safonau yr ydym am eu cynnal. Ond o ran effeithlonrwydd a darbodusrwydd defnyddio'r adnodd sydd gennym gyda'r darnau niferus iawn o ddeddfwriaeth, sy'n newidiadau technegol a chanlyniadol yn unig mewn gwirionedd, rydym yn mabwysiadu dull cymharol ysgafn o ymwneud â'r broses honno er mwyn gallu canolbwyntio'n iawn ar y meysydd pwysicaf yn ein barn ni.
8. Pa gyngor cyfreithiol mae’r Cwnsler Cyffredinol wedi ei roi i’r Llywodraeth o ran pa elfennau o ddeddfwriaeth cyflogaeth sydd o fewn cymhwysedd y Senedd neu Lywodraeth Cymru? OQ60442
8. What legal advice has the Counsel General given to the Government regarding which elements of employment law are within the competence of the Senedd or the Welsh Government? OQ60442
Fel unrhyw gwestiwn am gymhwysedd deddfwriaethol, mae cyd-destun yn allweddol. Mae cyflogaeth a chysylltiadau diwydiannol ymysg y meysydd penodol sydd wedi’u cadw yn ôl yn Neddf llywodraeth Cymru 2017. Ond wrth ystyried a yw unrhyw agwedd yn perthyn i’r meysydd yma ai peidio, mae’n dibynnu ar y pwrpas a’i effeithiau yn yr amgylchiadau.
As is the case with any question on legislative competence, context is key. Whilst employment and industrial relations are expressed as a reservation in the government of Wales Act 2017, whether any aspect relates to that reservation or not depends on the purpose and its effects in the circumstances.
Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol am yr ymateb. Mi fydd y Cwnsler Cyffredinol yn ymwybodol bod deddfwriaeth giaidd Llywodraeth Geidwadol San Steffan ar streicio bellach yn Ddeddf. Mae'r Llywodraeth gul yn San Steffan yn gwneud pob dim o fewn ei gallu i dynnu hawliau oddi ar bobol, oll oherwydd eu bod nhw am gynnal eu breintiau a breintiau'r cyfoethog ac atal pobol rhag gallu byw gydag urddas er mwyn i eraill fedru elwa'n ariannol. Pe bai cyflogaeth wedi cael ei ddatganoli, yna byddai modd inni yma roi'r grymoedd angenrheidiol i weithluoedd Cymru. A wnewch chi gymryd y camau angenrheidiol i ddechrau ar y broses o fynnu datganoli'r maes yma i Gymru?
I thank the Counsel General for that response. The Counsel General will be aware that the inhumane legislation of the Conservative Government on striking is now law. The Government in Westminster does everything within its powers to withdraw rights from people, all because they want to maintain their privileges and the privileges of the rich and preventing people from living with dignity so that others can benefit financially. If employment law were devolved, then we here could give the vital powers to the workforces of Wales. Will you take the vital steps to initiate that process of devolving this area to Wales?
Well, thank you for those supplementary comments. Of course, on a number of occasions in the past, we've used the powers that we've had, for example in the Trade Union (Wales) Act 2017, the Agriculture (Wales) Act 2023 and in other legislation, to try and protect employment and organisation rights. And, of course, we've had recently the Social Partnership and Public Procurement (Wales) Act 2023, which puts the social partnership on a statutory footing.
In terms of the Strikes (Minimum Service Levels) Act 2023, which is the one that you've raised—and there was recently a Trades Union Congress conference specifically to discuss that—we expressed our opposition all the way along that we opposed this legislation because it undermines social partnership. But you're right that industrial relations, employment law, is not a devolved area; I think there is certainly scope for far greater devolution in those particular areas. Where we have also, though, made representations on the strikes Bill is, for example, in the code that is being developed. I think there's been agreement now that our representations that ambulance services should not be included has been accepted. Unfortunately, other areas that we also argued should not be included because they are devolved matters have been overridden and legislation will proceed. Quite frankly, what is needed, really, is a change of Government, and I'm very pleased that the UK Labour Government has given an absolute commitment that this is legislation that it will repeal within the first 100 days of a Labour Government.
Wel, diolch am y sylwadau atodol hynny. Wrth gwrs, ar sawl achlysur yn y gorffennol, rydym wedi defnyddio'r pwerau sydd wedi bod gennym, er enghraifft yn Neddf yr Undebau Llafur (Cymru) 2017, Deddf Amaethyddiaeth (Cymru) 2023 ac mewn deddfwriaeth arall, i geisio amddiffyn hawliau cyflogaeth a threfniadaeth. Ac wrth gwrs, rydym wedi cael Deddf Partneriaeth Gymdeithasol a Chaffael Cyhoeddus (Cymru) 2023 yn ddiweddar, sy'n rhoi sylfaen statudol i bartneriaeth gymdeithasol.
O ran Deddf Streiciau (Lefelau Gwasanaeth Gofynnol) 2023, sef yr un a nodwyd gennych—ac, yn ddiweddar, cafwyd cynhadledd gan Gyngres yr Undebau Llafur yn benodol i drafod hynny—fe wnaethom fynegi ein gwrthwynebiad drwyddi draw, sef ein bod yn gwrthwynebu'r ddeddfwriaeth hon am ei bod yn tanseilio partneriaeth gymdeithasol. Ond rydych chi'n iawn nad yw cysylltiadau diwydiannol, cyfraith cyflogaeth, yn faes datganoledig; rwy'n credu'n sicr fod lle i lawer mwy o ddatganoli yn y meysydd penodol hynny. Fodd bynnag, rydym hefyd wedi cyflwyno sylwadau ar y Bil streiciau, er enghraifft, yn y cod sy'n cael ei ddatblygu. Rwy'n credu bod cytundeb bellach fod ein sylwadau na ddylid cynnwys gwasanaethau ambiwlans wedi'u derbyn. Yn anffodus, mae yna feysydd eraill hefyd yr oeddem yn dadlau na ddylid eu cynnwys oherwydd eu bod yn faterion datganoledig wedi cael eu diystyru a bydd deddfwriaeth yn mynd yn ei blaen. A dweud y gwir, yr hyn sydd ei angen yw newid Llywodraeth, ac rwy'n falch iawn fod Llywodraeth Lafur y DU wedi rhoi ymrwymiad llwyr y bydd yn diddymu'r ddeddfwriaeth hon o fewn y 100 diwrnod cyntaf o Lywodraeth Lafur.
Ac yn olaf, cwestiwn 9, Janet Finch-Saunders.
And finally, question 9, Janet Finch-Saunders.
9. Pa asesiad y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud o'r effaith y bydd Bil Senedd Cymru (Aelodau ac Etholiadau) yn ei chael ar ymddiriedaeth mewn gwleidyddion? OQ60430
9. What assessment has the Counsel General made of the impact that the Senedd Cymru (Members and Elections) Bill will have on trust in politicians? OQ60430
The Senedd Cymru (Members and Elections) Bill will significantly increase the scrutiny capacity of the Senedd. It will enable Members in whom the public have placed their trust to more effectively scrutinise policy, legislation and spending plans, and to hold Ministers to account.
Bydd Bil Senedd Cymru (Aelodau ac Etholiadau) yn cynyddu capasiti craffu'r Senedd yn sylweddol. Bydd yn galluogi'r Aelodau y mae'r cyhoedd wedi ymddiried ynddynt i graffu ar bolisïau, deddfwriaeth a chynlluniau gwariant yn fwy effeithiol, ac i ddwyn Gweinidogion i gyfrif.
Thank you. As our colleague Jane Dodds has already mentioned, Professor Laura McAllister has already said that the closed list system puts too much power in the hands of parties, with voters choosing between them instead of candidates. To quote her, she says:
'It seems odd to me that at a time when there's such a disconnect between the politicians and the public, we're disconnecting it further'.
Now, we all know that turnout at Senedd elections is considerably less than at UK parliamentary elections, so I actually agree with her. The Senedd has been warned that the public will very quickly get aggrieved when they realise that they won't be able to vote for their own chosen candidate. Will you be acting on the concerns of Professor McAllister and perhaps scrap completely the closed list?
Diolch. Fel mae ein cyd-Aelod Jane Dodds eisoes wedi sôn, mae'r Athro Laura McAllister eisoes wedi dweud bod y system rhestrau caeedig yn rhoi gormod o bŵer yn nwylo pleidiau, gyda phleidleiswyr yn dewis rhyngddyn nhw yn lle ymgeiswyr. Fe ddywedodd:
'Mae'n ymddangos yn rhyfedd i mi, ar adeg pan fo cymaint o ddatgysylltiad rhwng y gwleidyddion a'r cyhoedd, ein bod yn ei ddatgysylltu ymhellach'.
Nawr, rydym i gyd yn gwybod bod y nifer sy'n pleidleisio yn etholiadau'r Senedd gryn dipyn yn llai nag yn etholiadau seneddol y DU, felly, rwy'n cytuno â hi. Mae'r Senedd wedi cael rhybudd y bydd y cyhoedd yn digio'n gyflym iawn pan sylweddolant na allant bleidleisio dros eu dewis o ymgeisydd. A fyddwch chi'n gweithredu ar bryderon yr Athro McAllister ac efallai'n diddymu'r rhestr gaeedig yn llwyr?
Well, can I say how surprised I am that the Member is so concerned about turnout and hasn't spoken out when we had the discussions here on the introduction of ID cards, which were essentially about voter suppression and actually restricting entitlement to vote? I notice that the Member has not spoken up yet—[Interruption.]—has not spoken up yet in support of our proposals for automatic registration, which would increase the number of people—the 4,000 people who are not on the electoral register, giving them the opportunity to vote. And when you talk about trust in politicians, I think what you should really be concerned about is your Government's record of 13 years in office, which, it seems to me, year on year, have undermined trust in politicians. Your former leader, Boris Johnson, was a serial liar who was found to have misled Parliament.
Wel, a gaf fi ddweud ei fod yn fy synnu bod yr Aelod mor bryderus am y nifer sy'n pleidleisio ac na siaradodd pan gawsom y trafodaethau yma ar gyflwyno cardiau adnabod, a oedd yn ymwneud yn y bôn ag atal pleidleiswyr a chyfyngu ar yr hawl i bleidleisio? Rwy'n sylwi nad yw'r Aelod wedi siarad eto—[Torri ar draws.]—heb siarad eto i gefnogi ein cynigion ar gyfer cofrestru awtomatig, a fyddai'n cynyddu nifer y bobl—y 4,000 o bobl nad ydynt ar y gofrestr etholiadol, gan roi cyfle iddynt bleidleisio. A phan siaradwch am hyder mewn gwleidyddion, rwy'n credu mai'r hyn y dylech boeni amdano mewn gwirionedd yw hanes eich Llywodraeth chi dros 13 mlynedd wrth y llyw, sydd, mae'n ymddangos i mi, wedi tanseilio hyder mewn gwleidyddion flwyddyn ar ôl blwyddyn. Roedd eich cyn-arweinydd, Boris Johnson, yn gelwyddgi diarbed y canfuwyd ei fod wedi camarwain y Senedd.
On a point of order, you're not supposed to use the word 'liar' in proceedings, I understood.
Ar bwynt o drefn, nid ydych i fod i ddefnyddio'r gair 'celwyddgi' mewn trafodion, yn ôl yr hyn rwy'n ei ddeall.
You can ask for a point of order, but please don't stand up and give one without asking, okay.
Gallwch ofyn am godi pwynt o drefn, ond peidiwch â chodi i roi un heb ofyn.
Okay, I'll ask for the point of order.
Iawn, fe ofynnaf am bwynt o drefn.
That will be afterwards. Let the Counsel General answer his question.
Bydd hynny'n digwydd wedyn. Gadewch i'r Cwnsler Cyffredinol ateb ei gwestiwn.
The subsequent leader crashed our economy and still fails to take any responsibility for the pain this caused to families. The current leader and Prime Minister is now looking to undermine international law again, as he is completely beholden to the extreme right in his party. So, we can't really take any lessons in terms of trust, and, if you want to look at one area that has really undermined trust in politicians, it was the Tory COVID VIP corruption lane during the COVID pandemic. So, I think, really, the best way of actually restoring trust in politicians is to get rid of this ineffective, corrupt and broken Government and to get a Labour Government in place.
Fe wnaeth yr arweinydd dilynol chwalu ein heconomi ac mae'n dal i fethu cymryd unrhyw gyfrifoldeb am y boen a achosodd hyn i deuluoedd. Nawr, mae'r arweinydd presennol a'r Prif Weinidog yn bwriadu tanseilio cyfraith ryngwladol eto, am ei fod yn llwyr dan ddylanwad yr asgell dde eithafol yn ei blaid. Felly, ni allwn gymryd unrhyw wersi ar hyder, ac os ydych am edrych ar un maes sydd wedi tanseilio hyder mewn gwleidyddion, llwybr llygredd VIP y Torïaid yn ystod y pandemig COVID yw hwnnw. Felly, rwy'n credu mai'r ffordd orau o adfer ymddiriedaeth mewn gwleidyddion yw cael gwared ar y Llywodraeth lygredig, aneffeithiol a thoredig hon a chael Llywodraeth Lafur yn ei lle.
Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol.
I thank the Counsel General.
Janet, I'll let you ask your point of order.
Janet, fe adawaf i chi godi eich pwynt o drefn.
Okay. So, today, now, the Counsel General has used the words 'liar', 'corruption' and 'corrupt' about other politicians and other political parties. We have people in the audience, in the public gallery. We also have people, I hope, watching this on television. This is a time of goodwill to all men and women, as we approach the Christmas season. Do you really think that this is a good example for people—
Iawn. Felly, heddiw, nawr, mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi defnyddio'r geiriau 'celwyddgi', 'llygredd' a 'llygredig' am wleidyddion eraill a phleidiau gwleidyddol eraill. Mae gennym bobl yn y gynulleidfa, yn yr oriel gyhoeddus. Mae gennym bobl hefyd, gobeithio, yn gwylio hyn ar y teledu. Mae hwn yn amser o ewyllys da i'r holl bobl, wrth inni nesáu at dymor y Nadolig. A ydych chi wir yn meddwl bod hon yn esiampl dda i bobl—
The point of order is to me, not to the Counsel General.
Mae'r pwynt o drefn i mi, nid i'r Cwnsler Cyffredinol.
Well, I actually would ask, as a matter of some respect for our proceedings here, whether the Counsel General will withdraw those words—'liar', 'corruption' and 'corrupt'.
Wel, hoffwn ofyn, fel mater o barch at ein trafodion yma, a wnaiff y Cwnsler Cyffredinol dynnu'r geiriau hynny yn ôl—'celwyddgi', 'llygredd' a 'llygredig'.
Well, I—
Wel, rwy'n—
Counsel General, I will respond, not after you. We've reviewed this, and the Member did actually not refer to any other Member in this Chamber, when you can't use those words, and that is what the code of conduct will require of him. Therefore, whilst Members may not like his terminology—[Interruption.] Whilst Members might not like his terminology, he did not break the rules on this occasion, and therefore I will not ask the Counsel General to withdraw, but Members may, as you have already done, point out his use of those words.
Gwnsler Cyffredinol, fe wnaf fi ymateb yn gyntaf, nid ar eich ôl chi. Rydym wedi adolygu hyn, ac ni chyfeiriodd yr Aelod at unrhyw Aelod arall yn y Siambr hon, pan na allwch ddefnyddio'r geiriau hynny, a dyna fydd yn ddisgwyliedig ohono gan y cod ymddygiad. Felly, er efallai nad yw Aelodau'n hoffi ei derminoleg—[Torri ar draws.] Er efallai nad yw Aelodau'n hoffi ei derminoleg, ni wnaeth dorri'r rheolau y tro hwn, ac felly, ni fyddaf yn gofyn i'r Cwnsler Cyffredinol dynnu ei eiriau yn ôl, ond gall yr Aelodau dynnu sylw at ei ddefnydd o'r geiriau hynny, fel rydych chi eisoes wedi'i wneud.
He called the previous Prime Minister a liar. [Interruption.] This is appalling conduct.
Fe alwodd y Prif Weinidog blaenorol yn gelwyddgi. [Torri ar draws.] Mae hynny'n ymddygiad ofnadwy.
The statement and my decision has been made. Thank you.
Mae'r datganiad a fy mhenderfyniad wedi'i wneud. Diolch.
Eitem 3 sydd nesaf, cwestiynau i Gomisiwn y Senedd, ac, yn gyntaf, cwestiwn 1, Carolyn Thomas.
Item 3 is next, questions to the Senedd Commission, and the first question is from Carolyn Thomas.
1. Beth y mae'r Comisiwn yn ei wneud i sicrhau y gall y Senedd barhau i gyfarfod fel senedd hybrid? OQ60416
1. What is the Commission doing to ensure that the Senedd can continue to meet as a hybrid parliament? OQ60416
Mae'r Comisiwn yn cefnogi’r Senedd i barhau i gwrdd fel Senedd hybrid yn unol â phenderfyniad y Pwyllgor Busnes, drwy fuddsoddiad parhaus yn ein hisadeiledd technoleg.
The Commission supports the Senedd to continue to meet in hybrid format, in accordance with the decision of the Business Committee, by ongoing investment in our technological infrastructure.
Diolch. I was pleased to represent our Senedd Cymru at the Commonwealth Parliamentary Association event in Ghana, and attended workshops on e-Parliaments and gender quotas, and there were compliments on how we are being progressive and leading the way here in Wales.
Through COVID, we saw changes in working patterns. My staff work from home; they've continued to do so, and they work hard to support my constituents right across north Wales. I don't have an office. Do you agree with me that, due to the cost-of-living crisis and soaring household energy bills, the current working from home allowance paid by the Senedd is vital to ensuring that staff can continue to work at home and aren't disadvantaged by that? Thank you.
Diolch. Roeddwn yn falch o gynrychioli Senedd Cymru yn nigwyddiad Cymdeithas Seneddol y Gymanwlad yn Ghana, a mynychais weithdai ar e-Seneddau a chwotâu rhywedd, ac roedd canmoliaeth i'r modd rydym yn bod yn flaengar ac yn arwain y ffordd yma yng Nghymru.
Drwy COVID, gwelsom newidiadau mewn patrymau gweithio. Mae fy staff yn gweithio o gartref; maent wedi parhau i wneud hynny, ac maent yn gweithio'n galed i gefnogi fy etholwyr ledled gogledd Cymru. Nid oes gennyf swyddfa. Oherwydd yr argyfwng costau byw a biliau ynni cynyddol aelwydydd, a ydych chi'n cytuno bod y lwfans gweithio gartref presennol a delir gan y Senedd yn hanfodol i sicrhau y gall staff barhau i weithio gartref ac nad ydynt dan anfantais oherwydd hynny? Diolch.
Well, yes. Providing the ability for both staff and Members to work from home, work from constituency offices or work from the Senedd building here is an important aspect of the flexibility that we all now have in our working lives. I think it's been useful and appreciated during the times of COVID, and we have learnt very positive lessons from that very difficult time.
Wel, ydw. Mae darparu'r gallu i staff ac Aelodau weithio gartref, gweithio o swyddfeydd etholaeth neu weithio o adeilad y Senedd yma yn agwedd bwysig ar yr hyblygrwydd sydd gennym i gyd yn ein bywydau gwaith erbyn hyn. Rwy'n credu ei fod wedi bod yn ddefnyddiol ac yn cael ei werthfawrogi yn ystod cyfnod COVID, ac rydym wedi dysgu gwersi cadarnhaol iawn o'r cyfnod anodd hwnnw.
Cwestiwn 2, Sarah Murphy.
Question 2, Sarah Murphy.
Pardon. My apologies. No, my apologies. Tom Giffard.
Mae'n ddrwg gennyf. Rwy'n ymddiheuro. Tom Giffard.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. I accept the arguments in favour of the hybrid proceedings here in the Senedd, but I do think the public send us here. They expect us to be here in Cardiff Bay. You've obviously been elected, Llywydd, far longer than I have, but you'll know that the work of a Senedd Member doesn't just exist in this Chamber, but in the building more generally, in the corridors and all the other meetings that we attend. I think the public will find it difficult to understand that there are some Members who are very rarely here at all. The particular thing I think that irks me, and the public will find difficult to understand, is those Members that will be here on a Tuesday afternoon for First Minister’s questions, and we'll see them back at home voting later that same day. So, what consideration have you given to a slightly different style when it comes to those Members being allowed to participate virtually, perhaps on a case-by-case basis presented to you around need rather than about convenience for those Members?
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n derbyn y dadleuon o blaid y trafodion hybrid yma yn y Senedd, ond rwy'n credu bod y cyhoedd yn ein hanfon yma. Maent yn disgwyl inni fod yma ym Mae Caerdydd. Yn amlwg, Lywydd, rydych wedi cael eich ethol ers llawer mwy o amser na mi, ond fe fyddwch yn gwybod nad yn y Siambr hon yn unig y mae gwaith Aelod o'r Senedd yn bodoli, ond yn yr adeilad yn fwy cyffredinol, yn y coridorau a'r holl gyfarfodydd eraill a fynychwn. Rwy'n credu y bydd y cyhoedd yn ei chael hi'n anodd deall bod yna rai Aelodau ond yma'n anaml iawn. Rwy'n credu mai'r hyn sy'n fy mlino'n arbennig, ac y bydd y cyhoedd yn ei chael hi'n anodd deall, yw'r Aelodau a fydd yma ar brynhawn dydd Mawrth ar gyfer cwestiynau'r Prif Weinidog, a byddwn yn eu gweld yn ôl gartref yn pleidleisio yn ddiweddarach yr un diwrnod. Felly, pa ystyriaeth a roddwyd gennych i ddull ychydig yn wahanol o ganiatáu i'r Aelodau hynny gymryd rhan yn rhithwir, ar sail achosion unigol a gyflwynir i chi yn ymwneud ag angen, efallai, yn hytrach nag o ran cyfleustra i'r Aelodau hynny?
Well, I'd hate to be the Presiding Officer who would need to take individual decisions based on individuals' specific cases on whether they should be working from home or working from here in the Chamber. I don't think it's an appropriate use of my time or my judgment to decide on other people elected here to this Chamber—to decide on how they undertake their work. Their constituents will look and will question all Members, as they do, on our performance and our presence, both here in the Chamber and online.
Wel, byddai'n gas gennyf fod yn Llywydd a fyddai angen gwneud penderfyniadau unigol yn seiliedig ar achosion penodol unigolion o ran a ddylent fod yn gweithio gartref neu'n gweithio fan hyn yn y Siambr. Nid wyf yn credu ei fod yn ddefnydd priodol o fy amser na fy marn i benderfynu ynglŷn â phobl eraill a etholwyd yma i'r Siambr—i benderfynu sut y gwnânt eu gwaith. Bydd eu hetholwyr yn edrych ac yn cwestiynu pob Aelod, fel y gwnânt, ar ein perfformiad a'n presenoldeb, yma yn y Siambr ac ar-lein.
Ac yn awr, cwestiwn 2, Sarah Murphy.
And now, question 2, Sarah Murphy.
2. Pa drafodaethau y mae Comisiwn y Senedd wedi'u cael gyda'r Bwrdd Taliadau ynghylch cyflogau staff cymorth yr Aelodau? OQ60425
2. What discussions has the Senedd Commission had with the Remuneration Board regarding Member support staff salaries? OQ60425
Well, thank you for the question. Of course, it's the independent remuneration board that determines Member support staff salaries, and the chief executive and clerk, as accounting officer and on behalf of the Commission, has engaged already with the remuneration board on the staffing budget requirements included in the determination budget for 2024-25.
The Commission will be consulted, as will Members and stakeholders, on the annual review of determination for the next financial year, which includes staffing matters, which the board has stated will be issued later this week. The board has commenced its staffing pay and grading reviews as well ahead of the seventh Senedd. Commission officials are fully engaged in this review, and all Members and their staff will be given the opportunity to input into it.
Wel, diolch am y cwestiwn. Wrth gwrs, y bwrdd taliadau annibynnol sy'n pennu cyflogau staff cymorth yr Aelodau, ac mae'r prif weithredwr a'r clerc, fel swyddog cyfrifyddu ac ar ran y Comisiwn, eisoes wedi ymgysylltu â'r bwrdd taliadau ynghylch gofynion y gyllideb staffio a gynhwysir yng nghyllideb y penderfyniad ar gyfer 2024-25.
Ymgynghorir â'r Comisiwn, ynghyd â'r Aelodau a'r rhanddeiliaid, ynghylch yr adolygiad blynyddol o'r penderfyniad ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf, sy'n cynnwys materion staffio, y dywedodd y bwrdd y bydd yn cael ei gyhoeddi yn ddiweddarach yr wythnos hon. Mae'r bwrdd wedi dechrau ei adolygiadau o gyflogau a graddfeydd staffio hefyd cyn y seithfed Senedd. Mae swyddogion y Comisiwn yn ymgysylltu'n llawn â'r adolygiad hwn, a bydd yr holl Aelodau a'u staff yn cael cyfle i gyfrannu ato.
Thank you very much. Yesterday, the remuneration board published its November update to Members and their support staff. I'd like to welcome the recommendations made in this update as they are deeply needed, especially during the cost-of-living crisis, and especially the update made to band 3 pay point 1, allowing all those who are employed by the Senedd to remain on a real living wage. I'd also like to place on record my thanks to the work of the trade union representatives and members in successfully negotiating an uplift for all staff of 5.7 per cent, and securing a cost-of-living payment this spring. They, along with the rest of the Senedd support staff, Commission staff, all of them who—. Without them this Senedd would not be able to run, nor be as transparent or engaged with the citizens of Wales as it is. Considering all of this, would you be able to confirm for me what further work you are doing to work with the unions and other members of the workforce to ensure that the Senedd remains a real living wage employer? Diolch.
Diolch yn fawr iawn. Ddoe, cyhoeddodd y bwrdd taliadau ei ddiweddariad ar gyfer mis Tachwedd i'r Aelodau a'u staff cymorth. Hoffwn groesawu'r argymhellion a wnaed yn y diweddariad hwn gan fod eu hangen yn fawr, yn enwedig yn ystod yr argyfwng costau byw, ac yn enwedig y diweddariad a wnaed i bwynt cyflog 1 band 3, i ganiatáu i bawb sy'n cael eu cyflogi gan y Senedd aros ar y cyflog byw gwirioneddol. Hoffwn gofnodi fy niolch hefyd am waith cynrychiolwyr ac aelodau'r undebau llafur yn negodi cynnydd llwyddiannus o 5.7 y cant i'r holl staff, a sicrhau taliad costau byw y gwanwyn hwn. Maen nhw, ynghyd â gweddill staff cymorth y Senedd, staff y Comisiwn, pob un ohonynt sydd—. Hebddynt, ni fyddai'r Senedd hon yn gallu gweithredu, na bod mor dryloyw ac ymgysylltiedig â dinasyddion Cymru ag y mae. O ystyried hyn oll, a fyddech yn gallu cadarnhau i mi pa waith pellach rydych chi'n ei wneud i weithio gyda'r undebau ac aelodau eraill o'r gweithlu i sicrhau bod y Senedd yn parhau i fod yn gyflogwr cyflog byw gwirioneddol? Diolch.
We're absolutely committed to remaining a real living wage employer and to ensuring that we support all staff, whether it's support staff or Commission staff, as best we can, and that we remunerate them correctly and appropriately. And, as I said, the remuneration board is undertaking a review of support staff pay and grading. It's due be made public by the end of March, and this sort of review hasn't been undertaken for quite some time, so it's vitally important, and Members will be given the opportunity to provide input into it. Commission officials as well have been involved as part of this piece of work.
Of course, the remuneration board itself is independent of the Commission, but we're looking, as a Commission, at how we can ensure that there is greater transparency and understanding of who is responsible for what—who’s responsible for determination of Member's salaries, support staff salaries, Commission staff salaries, who's responsible for the day-to-day running of the Senedd. That work has begun, and we hope to be able to present those clearer demarcation lines to Members in the not-too-distant future.
Rydym wedi ymrwymo'n llwyr i barhau i fod yn gyflogwr cyflog byw gwirioneddol ac i sicrhau ein bod yn cefnogi'r holl staff gystal ag y gallwn, boed yn staff cymorth neu staff y Comisiwn, a'n bod yn eu talu'n gywir ac yn briodol. Ac fel y dywedais, mae'r bwrdd taliadau yn cynnal adolygiad o gyflogau a graddfeydd staff cymorth. Mae disgwyl iddo gael ei gyhoeddi erbyn diwedd mis Mawrth, ac nid yw'r math hwn o adolygiad wedi'i gynnal ers cryn amser, felly, mae'n hanfodol bwysig, a rhoddir cyfle i'r Aelodau ddarparu mewnbwn iddo. Mae swyddogion y Comisiwn wedi bod yn rhan o'r gwaith hwn hefyd.
Wrth gwrs, mae'r bwrdd taliadau ei hun yn annibynnol ar y Comisiwn, ond fel Comisiwn, rydym yn edrych ar sut y gallwn sicrhau bod mwy o dryloywder a dealltwriaeth o bwy sy'n gyfrifol am beth—pwy sy'n gyfrifol am benderfynu ar gyflogau Aelodau, cyflogau staff cymorth, cyflogau staff y Comisiwn, pwy sy'n gyfrifol am weithredu'r Senedd o ddydd i ddydd. Mae'r gwaith hwnnw wedi dechrau, ac rydym yn gobeithio gallu cyflwyno'r diffiniadau cliriach hynny i'r Aelodau yn y dyfodol agos.
3. Pa gamau mae'r Comisiwn wedi'u cymryd i sicrhau bod cronfa pensiwn ddim yn ariannu datgoedwigo? OQ60445
3. What action has the Commission taken to ensure that pension funds do not fund deforestation? OQ60445
Well, can I thank Delyth Jewell for the question? It's an excellent question. There are actually three pension schemes connected with the Senedd. There's the civil service pension scheme, which is available to Commission staff, and that's an unfunded scheme, and therefore it has no assets to invest. Benefits are paid through tax revenues rather than from assets set aside to pay for them. And then there's the second scheme, which is for support staff. Now, the support staff pension scheme is run by Aviva, and the Commission is not involved in determining how the assets are invested. Now, the third pension scheme is in relation to the Members of the Senedd, and the Commission has no means to influence the allocation of the Members' pension scheme assets. The power to do that sits entirely with the pension board, which is independent of the Commission, but, of course, there are two sitting Members and one former Member of the Senedd who sit on the independent pension board.
Wel, a gaf fi ddiolch i Delyth Jewell am y cwestiwn? Mae'n gwestiwn ardderchog. Mewn gwirionedd, mae tri chynllun pensiwn yn gysylltiedig â'r Senedd. Mae cynllun pensiwn y gwasanaeth sifil, sydd ar gael i staff y Comisiwn, ac mae hwnnw'n gynllun heb ei ariannu, ac felly nid oes ganddo asedau i'w buddsoddi. Telir buddion trwy refeniw trethi yn hytrach nag o asedau a neilltuir ar gyfer talu amdanynt. Ac yna mae'r ail gynllun ar gyfer staff cymorth. Nawr, mae'r cynllun pensiwn staff cymorth yn cael ei weithredu gan Aviva, ac nid yw'r Comisiwn yn ymwneud â phenderfynu sut y caiff yr asedau eu buddsoddi. Nawr, mae'r trydydd cynllun pensiwn ar gyfer Aelodau'r Senedd, ac nid oes gan y Comisiwn unrhyw fodd o ddylanwadu ar ddyraniad asedau cynllun pensiwn yr Aelodau. Mae'r pŵer i wneud hynny yn llwyr yn nwylo'r bwrdd pensiwn, sy'n annibynnol ar y Comisiwn, ond wrth gwrs, mae dau Aelod ac un cyn Aelod o'r Senedd yn aelodau o'r bwrdd pensiwn annibynnol.
Diolch am yr ateb hwnnw. Dwi'n siŵr eich bod chi wedi gweld yr ymchwil gan Maint Cymru a Global Canopy, a oedd wedi cael ei gyhoeddi mis diwethaf, fod £14 biliwn, neu 55 y cant o'r buddsoddiadau sydd wedi'u gwneud gan wyth cronfa pensiwn cyhoeddus yng Nghymru, maen nhw mewn perygl o ariannu datgoedwigo, ac mae hyn weithiau yn gallu bod yn rhywbeth cudd, bron. Diolch am osod mas mwy o sicrwydd am hynny, dwi'n rili gwerthfawrogi fe. A fyddech chi'n cytuno â mi fod modd i gronfeydd pensiwn eraill efallai yng Nghymru edrych i mewn i beth sy'n digwydd, gyda'r global responsibility sydd gyda ni yng Nghymru, er mwyn gwneud yn siŵr ein bod ni'n cymryd pob cam posibl dyw hynny ddim yn rhywbeth sydd dim ond yn y Senedd, ond efallai ar gyfer Cymru, i ni allu dangos arweiniad dros y sector hefyd?
Thank you for that response. I'm sure that you saw the research by Size of Wales and Global Canopy, which was published last month, that £14 billion, or 55 per cent of the investments made by eight public pension funds in Wales, they are in danger of funding deforestation, and this can be a hidden thing sometimes. So, thank you for setting out more certainty and assurance on this issue. Would you agree with me that other pension funds in Wales could look into what happens, with the global responsibility that we have in Wales, to ensure that we take every possible step that that isn't something that's just done by the Senedd, but for the whole of Wales, so that we can show leadership across the public sector?
I'd very much agree with the Member. This is something that I know Jack Sargeant has taken up on several occasions as well, and I've had many discussions with Jack. I have to say and put on record my thanks to my colleague and friend Mike Hedges, who has been a pension board member for quite some time and has been at the forefront of pressing for ethical investment. I'm pleased to say that, in terms of the environmental, social and governance credentials, we use Aviva, who are market-leading in this regard, and implementing their principles in their pension investments is hugely important. We scrutinise that every time we meet as a pension board. But I think that Delyth Jewell makes an incredibly important point that best practice in regard to how investments are made does need to be shared across the public and the private sector to ensure that, whether directly or indirectly, we're not harming our natural environment through the process of what we invest in with our pension funds.
Rwy'n cytuno'n fawr â'r Aelod. Mae hyn yn rhywbeth y gwn fod Jack Sargeant wedi mynd ar ei ôl sawl tro hefyd, ac rwyf wedi cael llawer o drafodaethau gyda Jack. Mae'n rhaid imi gofnodi fy niolch i fy nghyd-Aelod a'm cyfaill Mike Hedges, sydd wedi bod yn aelod o'r bwrdd pensiwn ers cryn dipyn o amser ac sydd wedi bod ar flaen y gad yn pwyso am fuddsoddi moesegol. Rwy'n falch o ddweud, o ran cymhwyster amgylcheddol, cymdeithasol a llywodraethu, ein bod yn defnyddio Aviva, sy'n arwain y farchnad yn hyn o beth, ac mae gweithredu eu hegwyddorion yn eu buddsoddiadau pensiwn yn hynod bwysig. Rydym yn craffu ar hynny bob tro y byddwn yn cyfarfod fel bwrdd pensiwn. Ond rwy'n credu bod Delyth Jewell yn gwneud pwynt hynod bwysig fod angen rhannu arferion gorau o ran sut y gwneir buddsoddiadau ar draws y sector cyhoeddus a'r sector preifat i sicrhau, boed yn uniongyrchol neu'n anuniongyrchol, nad ydym yn niweidio ein hamgylchedd naturiol trwy brosesau buddsoddi ein cronfeydd pensiwn.
I agree with Delyth Jewell that the Senedd Members pension fund should not be investing in deforestation, and we're working hard to reduce our oil investments. It's not as easy as just saying, 'We don't want to do it anymore'; you've got to come out of it, and we've made substantial progress on that. But the pension fund is managed by trustees. I represent you as the Members; Ken Skates represents the Commission; Nick Ramsay, a former Member, is a member of the commission and an independent chair, completing the list of trustees. Would the Commission consider someone on behalf of the pension board taking questions under an agenda item after the annual pension report is provided to Members, giving Members an opportunity within this Chamber to raise questions like the one that Delyth Jewell just has?
Rwy'n cytuno â Delyth Jewell na ddylai cronfa bensiwn Aelodau'r Senedd fuddsoddi mewn datgoedwigo, ac rydym yn gweithio'n galed i leihau ein buddsoddiadau mewn olew. Nid yw mor hawdd â dweud, 'Nid ydym am ei wneud mwyach'; mae'n rhaid ichi dynnu allan ohono, ac rydym wedi gwneud cynnydd sylweddol ar hynny. Ond ymddiriedolwyr sy'n rheoli'r gronfa bensiwn. Rwy'n eich cynrychioli chi fel yr Aelodau; mae Ken Skates yn cynrychioli'r Comisiwn; mae Nick Ramsay, sy'n gyn-Aelod, yn aelod o'r comisiwn ac yn gadeirydd annibynnol, gan gwblhau'r rhestr o ymddiriedolwyr. A wnaiff y Comisiwn ystyried rhywun ar ran y bwrdd pensiwn i ateb cwestiynau fel eitem agenda ar ôl i'r adroddiad pensiwn blynyddol gael ei ddarparu i'r Aelodau, gan roi cyfle i'r Aelodau yn y Siambr ofyn cwestiynau fel yr un a ofynnodd Delyth Jewell nawr?
Well, can I thank Mike Hedges and say that's a superb suggestion that I think I should take back to the next Commission meeting? I'd have no objection whatsoever; I think that would certainly help in terms of scrutiny and transparency, and so I'll raise that with my fellow Commissioners.
Wel, a gaf fi ddiolch i Mike Hedges a dweud bod hwnnw'n awgrym gwych ac rwy'n credu y dylwn fynd ag ef yn ôl i gyfarfod nesaf y Comisiwn? Ni fyddai gennyf wrthwynebiad o gwbl; rwy'n credu y byddai hynny'n sicr yn helpu o ran craffu a thryloywder, ac felly byddaf yn dwyn hynny i sylw fy nghyd-Gomisiynwyr.
Diolch, Ken and Llywydd.
Diolch i Ken a'r Llywydd.
Eitem 4 yw'r cwestiynau amserol, a bydd Peter Fox yn gofyn hwn. Peter.
Item 4 is the topical questions, and Peter Fox will ask the question. Peter.
1. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol ynghylch ei hasesiad o Gyllideb Ddrafft 2024-25 Llywodraeth Cymru yr wythnos nesaf? TQ939
1. What discussions has the Minister had with the Office for Budget Responsibility regarding its assessment of the Welsh Government Draft Budget 2024-25 next week? TQ939
The Office for Budget Responsibility provides forecasts of the devolved tax revenues in Wales, which represent an important element of the Welsh Government's budget arithmetic. It will publish its latest edition of the Welsh taxes outlook alongside the draft budget on 19 December.
Mae'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol yn darparu rhagolygon o'r refeniw trethi datganoledig yng Nghymru, sy'n elfen bwysig o rifyddeg cyllideb Llywodraeth Cymru. Bydd yn cyhoeddi ei hargraffiad diweddaraf o ragolygon trethi Cymru ochr yn ochr â'r gyllideb ddrafft ar 19 Rhagfyr.
Thank you, Minister. You would have received a letter I sent to you on 1 December asking you to contact the OBR to review your current memorandum of understanding with them to include a wider economic and fiscal outlook for Wales based on your budget proposals. When I wrote, I was conscious that the budget was to be announced in just three weeks' time, but I genuinely felt that the OBR would already have a general overview of all devolved fiscal positions and it should be easy to glean an assessment, and that should have been pretty straightforward and certainly advantageous for us.
Minister, an independent assessment of your budget would be key to enabling effective scrutiny as well as assessing the long-term impact of policy making, as we don't want to see a repeat of the inter-year budget panic that we saw just recently. We simply cannot afford another year where we see knee-jerk reaction to a projected £900 million deficit, which shouldn't have happened, recognising that all inflationary pressures were known about well before the budget was set.
With all of this in mind, can you inform the Senedd of your consideration of my request, and if it's not to be pursued, can we expect a review of the memorandum of understanding with the OBR ahead of future budgets?
Diolch yn fawr, Weinidog. Byddwch wedi cael llythyr a anfonais atoch ar 1 Rhagfyr yn gofyn ichi gysylltu â'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol i adolygu eich memorandwm cyd-ddealltwriaeth cyfredol gyda nhw i gynnwys rhagolwg economaidd a chyllidol ehangach i Gymru yn seiliedig ar eich cynigion ar gyfer y gyllideb. Pan ysgrifennais, roeddwn yn ymwybodol y byddai'r gyllideb yn cael ei chyhoeddi ymhen tair wythnos yn unig, ond roeddwn yn teimlo'n wirioneddol y byddai gan y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol drosolwg cyffredinol eisoes o'r holl sefyllfaoedd cyllidol datganoledig ac y dylai fod yn hawdd rhoi asesiad, a dylai hynny fod wedi bod yn eithaf syml ac yn sicr yn fanteisiol i ni.
Weinidog, byddai asesiad annibynnol o'ch cyllideb yn allweddol i alluogi craffu effeithiol yn ogystal ag asesu effaith hirdymor llunio polisïau, gan nad ydym am weld ailadrodd y panig rhwng blynyddoedd a welsom yn ddiweddar. Yn syml, ni allwn fforddio blwyddyn arall lle gwelwn ymateb byrbwyll i ddiffyg ariannol rhagamcanol o £900 miliwn, na ddylai fod wedi digwydd, gan gydnabod bod yr holl bwysau chwyddiant yn hysbys ymhell cyn i'r gyllideb gael ei gosod.
Gan gofio hyn i gyd, a allwch roi gwybod i'r Senedd ynglŷn â'ch ystyriaeth i fy nghais, ac os nad ydych am fynd ar ei drywydd, a allwn ddisgwyl adolygiad o'r memorandwm cyd-ddealltwriaeth gyda'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol cyn cyllidebau yn y dyfodol?
Well, obviously, I would disagree with the Member's characterisation of the in-year activity that we've undertaken to respond to the impact of inflation on the budget, but I appreciate that's not what the question today is about, and I do have the Member's letter and I will be providing a response within the next week to that.
In terms, though, of the OBR's role, it really is about providing those independent forecasts of our devolved tax revenues in Wales, and that is in accordance with the Welsh Government's fiscal framework agreement. The OBR produces forecasts of equivalent taxes in England and in Northern Ireland, and they underpin the calculations upon which the block grant adjustments accompanying tax devolution are determined. And of course, the vast majority of the Welsh Government's budget does depend on the block grant and those changes that are as a response to UK Government decisions about funding. And I think it's important to recognise also that, at the UK level, the OBR provides forecasts for the economy and public finances, together with assessments of whether the UK Government will meet its fiscal targets, unless of course you're Lizz Truss and you're introducing one of the mini-budgets. But I think that that really sets out the important role of the OBR in terms of the overall position for the UK.
The OBR itself has said that it's not clear that producing any Welsh macroeconomics forecasts would substantively improve its ability to forecast here in Wales. There's little evidence of convergence or divergence in per-capita growth between Wales and the UK as a whole. Instead, when forecasting Welsh taxes, adjustments were made to UK tax determinants where there is specific evidence of divergence in those particular determinants in Wales.
So, I'm not sure what the activity that has been described would present as a benefit to the budget, particularly because, as noted in the charter for budget responsibility, the OBR should not provide normative commentary on the particular merits of Government policies. That would apply to Welsh Government policies in the same way as it would to UK Government policy. So, I'm not sure what the work that is being asked for would add, given the fact that our overall position doesn't diverge very much from the position that they described in the autumn statement, in their work there.
Wel, yn amlwg, buaswn yn anghytuno â disgrifiad yr Aelod o’n gweithgarwch yn ystod y flwyddyn mewn ymateb i effaith chwyddiant ar y gyllideb, ond rwy’n derbyn nad dyna hanfod y cwestiwn heddiw, ac mae gennyf lythyr yr Aelod, a byddaf yn darparu ymateb iddo o fewn yr wythnos nesaf.
Ar rôl y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol, serch hynny, mae'n ymwneud â darparu rhagolygon annibynnol o'n refeniw trethi datganoledig yng Nghymru, ac mae hynny'n unol â chytundeb fframwaith cyllidol Llywodraeth Cymru. Mae’r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol yn cynhyrchu rhagolygon o drethi cyfatebol yn Lloegr ac yng Ngogledd Iwerddon, ac maent yn sail i’r cyfrifiadau ar gyfer pennu’r addasiadau i'r grant bloc sy’n gysylltiedig â datganoli trethi. Ac wrth gwrs, mae’r mwyafrif helaeth o gyllideb Llywodraeth Cymru yn dibynnu ar y grant bloc a’r newidiadau sy'n ymateb i benderfyniadau Llywodraeth y DU ynglŷn â chyllid. A chredaf ei bod yn bwysig cydnabod hefyd, ar lefel y DU, fod y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol yn darparu rhagolygon ar gyfer yr economi a chyllid cyhoeddus, ynghyd ag asesiadau i weld a fydd Llywodraeth y DU yn cyrraedd ei thargedau cyllidol, oni bai, wrth gwrs, mai chi yw Lizz Truss a'ch bod yn cyflwyno un o'r cyllidebau bach. Ond credaf fod hynny'n nodi rôl bwysig y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol o ran y sefyllfa gyffredinol ar gyfer y DU.
Mae’r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol ei hun wedi dweud nad yw’n glir y byddai cynhyrchu unrhyw ragolygon macro-economaidd Cymreig yn gwella'n sylweddol ei gallu i ragweld yma yng Nghymru. Prin yw'r dystiolaeth o debygrwydd neu wahaniaeth mewn twf y pen rhwng Cymru a'r DU yn gyffredinol. Yn lle hynny, wrth greu rhagolygon o drethi Cymru, gwnaed addasiadau i benderfynyddion treth y DU lle ceir tystiolaeth benodol o wahaniaeth yn y penderfynyddion penodol hynny yng Nghymru.
Felly, nid wyf yn siŵr pa fudd y byddai’r gweithgarwch a ddisgrifiwyd yn ei wneud i’r gyllideb, yn enwedig oherwydd na ddylai’r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol roi sylwebaeth normadol ar rinweddau penodol polisïau’r Llywodraeth, fel y nodwyd yn y siarter ar gyfer cyfrifoldeb cyllidebol. Byddai hynny’n berthnasol i bolisïau Llywodraeth Cymru yn yr un modd ag y byddai i bolisi Llywodraeth y DU. Felly, nid wyf yn siŵr beth fyddai’r gwaith y gofynnir amdano yn ei ychwanegu, o ystyried y ffaith nad yw ein sefyllfa gyffredinol yn wahanol iawn i'r sefyllfa a ddisgrifiwyd ganddynt yn natganiad yr hydref, yn eu gwaith yno.
Thanks for that answer, Minister. I'd like to fully acknowledge the difficulties facing the Welsh Government. The Tory-driven austerity and economic incompetence has left public finances in a ruinous state. This has resulted in a significant erosion of the spending power available to Wales.
In these times, scrutiny and accountability of budgetary matters is becoming more and more important. Yesterday, my colleague Heledd Fychan requested for the Senedd to reconvene next week for Members to debate the budget, but was turned down. Could you elaborate on the Government's decision and explain why you don't think that the situation is sufficiently serious to justify meeting in a special Plenary next week?
I'd also like to know your thoughts on the imminent financial position of local authorities across Wales. The Local Government Association have said that as many as one in five councils in England are facing bankruptcy. Do you expect any councils in Wales to face bankruptcy next year and, if so, what contingency measures does the Welsh Government have in place to mitigate this eventuality?
And, finally, do you agree that the scaling back of local government services to the bare minimum will create a vicious circle that may cause irreparable damage to our communities? Diolch.
Diolch am eich ateb, Weinidog. Hoffwn gydnabod yn llawn yr anawsterau sy’n wynebu Llywodraeth Cymru. Mae’r cyni a orfodir gan y Torïaid a’u hanghymhwysedd economaidd wedi gadael cyllid cyhoeddus mewn cyflwr enbyd. Mae hyn wedi arwain at leihad sylweddol yn y pŵer gwario sydd ar gael i Gymru.
Yn y cyfnod hwn, mae craffu ac atebolrwydd ar faterion cyllidebol yn dod yn fwyfwy pwysig. Ddoe, gofynnodd fy nghyd-Aelod Heledd Fychan i’r Senedd ailymgynnull yr wythnos nesaf i’r Aelodau gael dadl ar y gyllideb, ond cafodd ei chais ei wrthod. A wnewch chi ymhelaethu ar benderfyniad y Llywodraeth ac egluro pam nad ydych yn credu bod y sefyllfa’n ddigon difrifol i gyfiawnhau cyfarfod mewn Cyfarfod Llawn arbennig yr wythnos nesaf?
Hoffwn glywed eich barn hefyd am y sefyllfa ariannol y bydd awdurdodau lleol ledled Cymru yn ei hwynebu cyn bo hir. Mae'r Gymdeithas Llywodraeth Leol wedi dweud bod hyd at un o bob pum cyngor yn Lloegr yn wynebu methdaliad. A ydych chi'n disgwyl y bydd unrhyw gynghorau yng Nghymru yn wynebu methdaliad y flwyddyn nesaf, ac os felly, pa fesurau wrth gefn sydd gan Lywodraeth Cymru i liniaru’r posibilrwydd hwn?
Ac yn olaf, a ydych chi'n cytuno y bydd torri gwasanaethau llywodraeth leol hyd at yr asgwrn yn creu cylch dieflig a allai achosi niwed anadferadwy i'n cymunedau? Diolch.
I'm very grateful for that series of questions. So, in relation to any request to recall the Senedd, there's this process now set out in Standing Orders, which has been undertaken. My own view is that there is ample opportunity to scrutinise the draft budget. Of course, we'll be reconvening—myself and Finance Committee—next week to scrutinise the budget, and then we have many, many, many hours of detailed committee scrutiny, in each of the portfolio areas, which is undertaken. And then, there are a number of opportunities to debate the budget—the draft budget and then the final budget—in the Senedd as well. So, I do think there are absolutely ample opportunities for scrutiny. I'd also remind colleagues as well that none of this will come into force until April of next year in any case, so we have time as well, so I don't believe that this necessarily meets one of those urgent and emergency situations that you would normally expect the Senedd to be recalled for. But those are just my views, and I know that there's a proper process set out in Standing Orders to deal with that.
We'll shortly be publishing of course the local authority draft settlement for next year, so I don't want to pre-empt anything that's going to be announced in that process. But of course, local authorities can't technically go bankrupt in any case—they have to issue the requisite notices. No authority wants to be in that position, and every authority will do everything it can to manage its budget, to present a balanced budget to be voted on locally. I don't for a moment underestimate how hard that is going to be for some local authorities in particular, especially given the extreme pressures that there are on our budgets and local authorities' budgets. The Member described local authorities really just providing the bare minimum. I think, for some time, local authorities have been in a space where they haven't been able to do lots of the things that they would like to do, because they have so many statutory duties that they're attending to. So, unless there is improvement overall in public finances, and unless we have a UK Government that wants to invest in public services, I think that we are in for some difficult times ahead.
I was just interested to be thinking about the figures that we had in the autumn statement. And in health, for example, the additional funding that came through from health, I think, provides less than five hours' worth of the NHS here in Wales. And I think that, when you think about that kind of level of disinterest from the UK Government in public services, it really does set out how difficult the challenge is ahead of us. [Interruption.] I hear the chuntering coming from behind me, but I think the important point here to remember is that our budget next year is worth £1.3 billion less than it was at the point of the spending review. [Interruption.] That might be boring to the Conservatives, but it's not boring to those of us who care about public services and want to see investment in public services.
Rwy’n ddiolchgar iawn am eich cyfres o gwestiynau. Felly, mewn perthynas ag unrhyw gais i adalw'r Senedd, mae yna broses wedi'i nodi yn y Rheolau Sefydlog, ac mae honno wedi'i dilyn. Fy marn i yw bod digon o gyfle i graffu ar y gyllideb ddrafft. Wrth gwrs, byddwn yn ailymgynnull—fi a'r Pwyllgor Cyllid—yr wythnos nesaf i graffu ar y gyllideb, ac yna, byddwn yn cael oriau lawer o graffu manwl gan y pwyllgor, ym mhob un o'r meysydd portffolio. Wedyn, mae nifer o gyfleoedd i drafod y gyllideb—y gyllideb ddrafft a'r gyllideb derfynol wedyn—yn y Senedd hefyd. Felly, credaf fod digon o gyfleoedd i graffu. Hoffwn atgoffa fy nghyd-Aelodau hefyd na fydd dim o hyn yn dod i rym tan fis Ebrill y flwyddyn nesaf beth bynnag, felly mae gennym amser hefyd, felly ni chredaf fod hyn o reidrwydd yn un o'r sefyllfaoedd brys hynny y byddech fel arfer yn disgwyl i’r Senedd gael ei hadalw ar eu cyfer. Ond fy marn i yn unig yw hynny, a gwn fod proses briodol wedi’i nodi yn y Rheolau Sefydlog i ymdrin â hynny.
Byddwn yn cyhoeddi'r setliad drafft i awdurdodau lleol ar gyfer y flwyddyn nesaf cyn bo hir wrth gwrs, felly nid wyf am achub y blaen ar unrhyw beth sy'n mynd i gael ei gyhoeddi yn y broses honno. Ond wrth gwrs, yn dechnegol, ni all awdurdodau lleol wynebu methdaliad beth bynnag—mae'n rhaid iddynt gyhoeddi'r hysbysiadau gofynnol. Nid oes unrhyw awdurdod yn dymuno bod yn y sefyllfa honno, a bydd pob awdurdod yn gwneud popeth yn ei allu i reoli ei gyllideb, i gyflwyno cyllideb wedi'i mantoli ar gyfer pleidleisio arni’n lleol. Nid wyf am eiliad yn diystyru pa mor anodd fydd hynny i rai awdurdodau lleol, yn enwedig o ystyried y pwysau eithafol sydd ar ein cyllidebau a chyllidebau awdurdodau lleol. Dywedodd yr Aelod fod gwasanaethau awdurdodau lleol wedi eu torri i'r asgwrn. Credaf fod awdurdodau lleol, ers peth amser, wedi bod mewn sefyllfa lle nad ydynt wedi gallu gwneud llawer o'r pethau yr hoffent eu gwneud, am fod ganddynt gymaint o ddyletswyddau statudol y maent yn eu cyflawni. Felly, oni bai fod gwelliant cyffredinol mewn cyllid cyhoeddus, ac oni bai fod gennym Lywodraeth yn y DU sydd eisiau buddsoddi mewn gwasanaethau cyhoeddus, rwy'n credu ein bod yn wynebu cyfnod anodd.
Roedd yn ddiddorol meddwl am y ffigurau a gawsom yn natganiad yr hydref. Ac ym maes iechyd, er enghraifft, rwy'n credu bod y cyllid ychwanegol a gafwyd ar gyfer iechyd yn talu am werth llai na phum awr o'r GIG yma yng Nghymru. A phan ystyriwch y lefel honno o ddiffyg diddordeb gan Lywodraeth y DU mewn gwasanaethau cyhoeddus, rwy'n credu bod hynny'n dangos o ddifrif pa mor anodd yw’r her sy'n ein hwynebu. [Torri ar draws.] Rwy’n clywed y grwgnach y tu ôl i mi, ond credaf mai’r pwynt pwysig i’w gofio yma yw bod ein cyllideb y flwyddyn nesaf yn werth £1.3 biliwn yn llai na'r hyn ydoedd adeg yr adolygiad o wariant. [Torri ar draws.] Efallai fod hynny’n ddiflas i’r Ceidwadwyr, ond nid yw’n ddiflas i’r rheini ohonom sy’n malio am wasanaethau cyhoeddus ac sy'n dymuno gweld buddsoddiad mewn gwasanaethau cyhoeddus.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Before moving on, and for clarity following the point of order by Janet Finch-Saunders, I just want to highlight that the Counsel General did not refer to any Members of the Senedd as lying to or misleading the Senedd, and thus did not breach the expected conduct. However, I would hope that all Members reflect upon their use of such terms prior to their contributions, and after, to ensure that words used are not unparliamentary. I will ensure that the Counsel General is made aware of this statement too.
Cyn symud ymlaen, ac er eglurder yn dilyn y pwynt o drefn gan Janet Finch-Saunders, hoffwn dynnu sylw at y ffaith na ddywedodd y Cwnsler Cyffredinol fod unrhyw Aelod o’r Senedd wedi dweud celwydd neu gamarwain y Senedd, ac felly nid aeth yn groes i'r ymddygiad disgwyliedig. Fodd bynnag, buaswn yn gobeithio bod pob Aelod yn myfyrio ar eu defnydd o dermau o’r fath cyn eu cyfraniadau, ac wedi hynny, er mwyn sicrhau nad yw’r geiriau a ddefnyddir yn anseneddol. Byddaf yn sicrhau bod y Cwnsler Cyffredinol yn ymwybodol o'r datganiad hwn hefyd.
Eitem 5 yw'r datganiadau 90 eiliad. Dim ond un sydd heddiw, a galwaf ar Sarah Murphy.
Item 5 is the 90-second statements. There is only one today, and I call on Sarah Murphy.
Thank you. Since 1985, Rotary's key humanitarian priority has been to rid the world of polio. Rotary spearheaded the campaign at a time when there were over 1,000 polio cases a day, in 125 countries, paralysing and even killing children. Today, the number of cases is down by 99.9 per cent. Over the last 35 years, Rotary members, working with communities around the world, have contributed more than $2 billion, and countless volunteer hours, to the fight to end polio. And inspired in part by Rotary's volunteer commitment and fundraising success, the global polio eradication initiative was launched in 1988. And because of these efforts as well, nearly 19 million people, who would otherwise have been paralysed, are walking, and more than 1.5 million people are alive who would otherwise have passed away. Despite there only being a handful of cases left in the world, they continue to campaign, and Rotary members continue to be key players in many aspects of the polio programme. The failure to eradicate polio could result in as many as 200,000 new cases worldwide every year, within a decade. That's why we have to stay on it, and I want to thank Rotary members in Great Britain and Ireland who have played a huge part and been supporters of End Polio Now. Thank you very much, and to everybody else who has played their part in this. Diolch.
Diolch. Ers 1985, blaenoriaeth ddyngarol allweddol Rotari yw cael gwared ar glefyd polio drwy'r byd. Roedd Rotari yn arwain yr ymgyrch ar adeg pan oedd dros 1,000 o achosion o glefyd polio y dydd, mewn 125 o wledydd, yn parlysu a hyd yn oed yn lladd plant. Heddiw, mae nifer yr achosion wedi gostwng 99.9 y cant. Dros y 35 mlynedd diwethaf, mae aelodau Rotari, sy'n gweithio gyda chymunedau ledled y byd, wedi cyfrannu mwy na $2 biliwn, ac oriau gwirfoddol dirifedi, at y frwydr i ddileu polio. Ac wedi'i hysbrydoli'n rhannol gan ymrwymiad gwirfoddol Rotari a'u llwyddiant wrth godi arian, lansiwyd y fenter dileu polio fyd-eang ym 1988. Ac oherwydd yr ymdrechion hyn hefyd, mae bron i 19 miliwn o bobl, a fyddai fel arall wedi'u parlysu, yn cerdded, a mwy na 1.5 miliwn o bobl a fyddai wedi marw fel arall yn dal yn fyw. Er mai dim ond llond dwrn o achosion sydd ar ôl yn y byd, maent yn parhau i ymgyrchu, ac mae aelodau Rotari yn parhau i fod yn ffigurau allweddol mewn sawl agwedd ar y rhaglen polio. Gallai’r methiant i ddileu polio arwain at hyd at 200,000 o achosion newydd ledled y byd bob blwyddyn, o fewn degawd. Dyna pam fod yn rhaid inni barhau i weithio, a hoffwn ddiolch i aelodau Rotari ym Mhrydain ac Iwerddon sydd wedi chwarae rhan enfawr ac wedi cefnogi End Polio Now. Diolch yn fawr iawn, a diolch i bawb arall sydd wedi chwarae eu rhan yn hyn. Diolch.
Diolch.
Thank you.
Yr eitem nesaf yw'r cynnig o dan Reol Sefydlog 17.14 i ethol Aelod i bwyllgor. A galwaf ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig yn ffurfiol. Darren Millar.
Next, we have a motion under Standing Order 17.14 to elect a Member to a committee. And I call on a member of the Business Committee to move the motion formally. Darren Millar.
Cynnig NNDM8441 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Samuel Kurtz (Ceidwadwyr Cymreig) yn aelod o’r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad yn lle James Evans (Ceidwadwyr Cymreig).
Motion NNDM8441 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.14, elects Samuel Kurtz (Welsh Conservatives) as a member of the Legislation, Justice and Constitution Committee in place of James Evans (Welsh Conservatives).
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
I move.
Rwy'n cynnig.
No others.
Neb arall.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 6 heddiw yw'r cynnig o dan Reol Sefydlog 26.91 yn ceisio cytundeb y Senedd i gyflwyno Bil Aelod: Bil safonau gofal iechyd meddwl (Cymru). A galwaf ar James Evans i wneud y cynnig.
Item 6 is a motion under Standing Order 26.91 seeking the Senedd's agreement to introduce a Member Bill. This is the mental health standards of care (Wales) Bill. And I call on James Evans to move the motion.
Cynnig NDM8422 James Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 26.91:
Yn cytuno y caiff James Evans AS gyflwyno Bil i roi effaith i'r wybodaeth a gaiff ei chynnwys yn y Memorandwm Esboniadol a gyhoeddwyd ar 22 Tachwedd 2023 o dan Reol Sefydlog 26.91A.
Motion NDM8422 James Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 26.91:
Agrees that James Evans MS may introduce a Bill to give effect to the information included in the Explanatory Memorandum published on 22 November 2023 under Standing Order 26.91A.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Deputy Presiding Officer, and I move the motion tabled in my name. Today, we are here to discuss a matter of great importance: the development of my mental health standards of care (Wales) Bill. Before I start, I want to say a few words about the people who have helped me to get to this stage in the Bill's development.
I first wish to pay tribute to the Deputy Minister, Lynne Neagle, who has worked with me in a very collaborative and constructive way to develop this proposal. And I did feel at one time that I spent more time on the fifth floor than Government Ministers, and I was looking forward to having my own desk there at one point. But I do look forward to working with you, Deputy Minister, and your officials, if this is granted leave to proceed today.
I also want to thank Oliver John from the Royal College of Psychiatrists. The knowledge and expertise of the royal college have been key in formulating this Bill. And I'd also like to thank my team, and also the team here in the Senedd for their assistance. I've engaged with charities such as Mind Cymru and Adferiad, and I'm encouraged by their support and positivity for the Bill. And it was only yesterday that the Children's Commissioner for Wales also indicated her support for this Bill, which is very, very welcome.
Mental health is an integral part of our overall well-being, and it is heartening to witness the commitment of many people in this Senedd, who I have worked with on the development of this Bill, to address the needs of those who are struggling with their mental health here in Wales. First and foremost, let us acknowledge the social shift that has brought mental health to the forefront of public discussion. Gone are the days when mental health conditions were shrouded in stigma and secrecy, with people far too afraid to often seek help. What we are witnessing is a collective awakening, a realisation that, for far too long, mental health is not only a personal matter, but also a societal one that needs addressing.
The Bill I propose to introduce is a response to this cultural evolution, representing a commitment to ensuring that the mental health needs of every individual are met, in a rights-based approach, and treating the person as an individual. This takes forward some of the key findings of the great work undertaken in the Wessely review. It was a matter, however, of deep personal regret for me that the UK Government did not decide to update the mental health legislation in Westminster. However, we have the powers here in Wales to make a positive change, and I believe we have a duty to act in the best interests of our citizens. The foundation of this Bill lies in a collaborative effort, the coming together of myself, the Welsh Government, healthcare professionals, charities, and, most importantly, the voices of those with lived experience. The very framework of this proposed legislation has been woven with the threads of empathy and inclusivity.
One of the foundational pillars of the mental health standards of care (Wales) Bill is choice and autonomy. In this Bill, I intend to replace the nearest relative provisions in the Mental Health Act 1983 with a new role of nominated person. This nominated person will be able to represent that person and exercise relevant statutory functions on their behalf. This introduction is informed by the 2018 independent review of the Mental Health Act, which highlighted that service users and stakeholders consistently found that the current models of family and carer involvement were outdated and insufficient.
Another key element of the Bill is to make amendments to the Mental Health (Wales) Measure 2010, which was introduced by a former Member here, Jonathan Morgan, to ensure that there is no age limit upon those who can request a reassessment of their mental health, and to extend the availability to request a reassessment. Currently, the opportunity to request a reassessment is only available to adults. This puts young people and children at a disadvantage. This change will bring about both parity within service, and look to address the stigma that's often felt in seeking and receiving mental health support. This amendment will also bring the Measure in line with the UN Convention on the Rights of the Child, where children have the right to the best possible standard of healthcare, the right to express their views and have those views taken seriously.
Furthermore, the Bill is changing the criteria for detention. The Mental Health Act code of practice for Wales already sets out that services should be provided in line with the presumption of capacity, be the least restrictive option, serve a person's best interests and maximise a person's independence. It is very, very important that this is present in legislation here in Wales.
Finally, the Bill will look to introduce remote virtual assessments and specific provisions relating to second opinion appointed doctors and independent mental health advocates. This is an area that was not included in the UK draft legislation. This is a uniquely Welsh development that requires primary legislation to deliver, and that is something that I believe would improve support for the patient's choice and autonomy.
The policy areas that I have outlined today are deliberately focused and narrow in scope, in order to achieve deliverable and realistic outcomes. I did look at other areas in which the Bill could make changes. However, due to the complexity of the devolution settlement and the need to work with the UK Government on these matters, the Bill is not the mechanism to pursue these. I have also been reassured by the Deputy Minister's commitments in meetings that we have had to develop these areas via regulation-making powers at the Welsh Government's disposal. And I would not, personally, want to see some reforms slowed down when those reforms can be delivered by another legislative mechanism.
In conclusion, the development of a mental health standards of care (Wales) Bill, I believe, is a beacon of hope to many people, a testament to our collective dedication of fostering a healthy Wales for the present and the future. By prioritising a rights-focused approach and destigmatising mental health, we are laying the foundations for a future where every individual can thrive. So, I ask everybody in this Chamber, let us stand united in our commitment to this work today, ensuring that the steps we take in the development of this Bill translate into meaningful actions that touch the lives of those in need. I look forward to hearing other Members' contributions as we go through this debate this afternoon, and I would encourage every Member across this Chamber to support my proposal today.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac rwy'n gwneud y cynnig a gyflwynwyd yn fy enw i. Heddiw, rydym yma i drafod mater o bwysigrwydd mawr: datblygu fy Mil safonau gofal iechyd meddwl (Cymru). Cyn imi ddechrau, hoffwn ddweud rhai geiriau am y bobl sydd wedi fy helpu i gyrraedd y cam hwn yn natblygiad y Bil.
Hoffwn dalu teyrnged yn gyntaf i’r Dirprwy Weinidog, Lynne Neagle, sydd wedi gweithio gyda mi mewn ffordd gydweithredol ac adeiladol iawn i ddatblygu’r cynnig hwn. Ac roeddwn yn teimlo ar un adeg fy mod yn treulio mwy o amser ar y pumed llawr na Gweinidogion y Llywodraeth, ac roeddwn yn edrych ymlaen at gael fy nesg fy hun yno ar un pwynt. Ond edrychaf ymlaen at weithio gyda chi, Ddirprwy Weinidog, a’ch swyddogion, os rhoddir caniatâd i hyn fynd yn ei flaen heddiw.
Hoffwn ddiolch hefyd i Oliver John o Goleg Brenhinol y Seiciatryddion. Mae gwybodaeth ac arbenigedd y coleg brenhinol wedi bod yn allweddol wrth lunio’r Bil hwn. A hoffwn ddiolch hefyd i fy nhîm, a hefyd i'r tîm yma yn y Senedd am eu cymorth. Rwyf wedi ymgysylltu ag elusennau fel Mind Cymru ac Adferiad, ac rwyf wedi fy nghalonogi gan eu cefnogaeth a’u hagwedd bositif tuag at y Bil. A ddoe ddiwethaf, nododd Comisiynydd Plant Cymru ei chefnogaeth i’r Bil hwn hefyd, sydd i’w groesawu’n fawr iawn.
Mae iechyd meddwl yn rhan annatod o’n llesiant cyffredinol, ac mae’n galonogol gweld ymrwymiad llawer o bobl yn y Senedd hon, pobl y gweithiais gyda nhw ar ddatblygu’r Bil hwn i fynd i’r afael ag anghenion pobl sy’n cael trafferth gyda'u hiechyd meddwl yma yng Nghymru. Yn gyntaf oll, gadewch inni gydnabod y newid cymdeithasol sydd wedi rhoi lle blaenllaw i iechyd meddwl mewn sgwrs gyhoeddus. Mae'r dyddiau pan oedd cyflyrau iechyd meddwl yn destun stigma a chyfrinachedd wedi mynd, pan oedd pobl yn aml yn llawer rhy ofnus i geisio cymorth. Rydym yn dyst i ddeffroad cyfunol, sylweddoliad fod iechyd meddwl, yn rhy hir o lawer, nid yn unig yn fater personol, ond hefyd yn fater cymdeithasol y mae angen mynd i’r afael ag ef.
Mae’r Bil rwy'n cynnig ei gyflwyno yn ymateb i’r esblygiad diwylliannol hwn, gan gynrychioli ymrwymiad i sicrhau bod anghenion iechyd meddwl pob unigolyn yn cael eu diwallu, mewn dull sy’n seiliedig ar hawliau, a thrin yr unigolyn fel unigolyn. Mae hyn yn adeiladu ar rai o ganfyddiadau allweddol y gwaith gwych a wnaed yn adolygiad Wessely. Roedd yn destun cryn ofid i mi, fodd bynnag, na phenderfynodd Llywodraeth y DU ddiweddaru’r ddeddfwriaeth iechyd meddwl yn San Steffan. Fodd bynnag, mae gennym bwerau yma yng Nghymru i wneud newid cadarnhaol, a chredaf fod gennym ddyletswydd i weithredu er lles ein dinasyddion. Ymdrech gyfunol sy'n sail i'r Bil hwn, wrth i mi, Llywodraeth Cymru, gweithwyr gofal iechyd proffesiynol, elusennau, ac yn bwysicaf oll, lleisiau'r rhai sydd wed cael profiad bywyd ddod at ein gilydd. Mae union fframwaith y ddeddfwriaeth arfaethedig hon wedi’i blethu ag edafedd empathi a chynwysoldeb.
Un o golofnau sylfaenol Bil safonau gofal iechyd meddwl (Cymru) yw dewis ac ymreolaeth. Yn y Bil hwn, rwy’n bwriadu disodli'r darpariaethau perthynas agosaf yn Neddf Iechyd Meddwl 1983 â rôl newydd unigolyn enwebedig. Bydd yr unigolyn enwebedig yn gallu cynrychioli'r unigolyn hwnnw ac arfer swyddogaethau statudol perthnasol ar eu rhan. Mae'r newid hwn wedi'i lywio gan adolygiad annibynnol 2018 o’r Ddeddf Iechyd Meddwl, a nododd fod defnyddwyr gwasanaethau a rhanddeiliaid wedi canfod yn gyson fod y modelau presennol o gynnwys teuluoedd a gofalwyr yn hen ffasiwn ac yn annigonol.
Elfen allweddol arall o’r Bil yw gwneud gwelliannau i Fesur Iechyd Meddwl (Cymru) 2010, a gyflwynwyd gan gyn-Aelod yma, Jonathan Morgan, i sicrhau nad oes terfyn oedran ar bwy all ofyn am ailasesiad o’u cyflwr iechyd meddwl, ac i ehangu'r argaeledd i ofyn am ailasesiad. Ar hyn o bryd, dim ond i oedolion y mae'r cyfle i ofyn am ailasesiad ar gael. Mae hyn yn rhoi pobl ifanc a phlant dan anfantais. Bydd y newid hwn yn sicrhau cydraddoldeb mewn gwasanaethau, ac yn ceisio mynd i'r afael â'r stigma a deimlir yn aml wrth ofyn am gymorth iechyd meddwl ac wrth ei gael. Bydd y gwelliant hwn hefyd yn sicrhau bod y Mesur yn cydymffurfio â Chonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau’r Plentyn, lle mae gan blant hawl i’r safon orau bosibl o ofal iechyd, a hawl i fynegi eu barn ac i'r farn honno gael ei chymryd o ddifrif.
Yn ychwanegol at hynny, mae’r Bil yn newid y meini prawf ar gyfer cadw. Mae cod ymarfer y Ddeddf Iechyd Meddwl ar gyfer Cymru eisoes yn nodi y dylid darparu gwasanaethau yn unol â'r rhagdybiaeth o alluedd, y dylid defnyddio'r dull lleiaf cyfyngol, y dylent fod er budd pennaf yr unigolyn ac y dylent sicrhau cymaint o annibyniaeth â phosibl i'r unigolyn. Mae’n bwysig iawn fod hyn wedi'i gynnwys mewn deddfwriaeth yma yng Nghymru.
Yn olaf, bydd y Bil yn ceisio cyflwyno asesiadau rhithwir o bell a darpariaethau penodol yn ymwneud â meddygon ail farn penodedig ac eiriolwyr iechyd meddwl annibynnol. Mae hwn yn faes na chafodd ei gynnwys yn neddfwriaeth ddrafft y DU. Mae hwn yn ddatblygiad unigryw Gymreig sy'n galw am ddeddfwriaeth sylfaenol i’w gyflawni, ac mae hynny’n rhywbeth y credaf y byddai’n gwella'r gefnogaeth i ddewis ac ymreolaeth y claf.
Mae’r meysydd polisi a amlinellais heddiw yn fwriadol benodol a chyfyng eu cwmpas er mwyn cyflawni canlyniadau cyflawnadwy a realistig. Edrychais ar feysydd eraill lle gallai’r Bil wneud newidiadau. Fodd bynnag, oherwydd cymhlethdod y setliad datganoli a’r angen i weithio gyda Llywodraeth y DU ar y materion hyn, nid y Bil yw’r mecanwaith i fynd ar drywydd y rhain. Rwyf hefyd wedi fy nghalonogi gan ymrwymiadau’r Dirprwy Weinidog mewn cyfarfodydd a gawsom i ddatblygu’r meysydd hyn drwy'r pwerau gwneud rheoliadau sydd ar gael at ddefnydd Llywodraeth Cymru. Ac yn bersonol, ni fuaswn am weld rhai o'r diwygiadau’n cael eu harafu pan ellir cyflawni’r diwygiadau hynny drwy fecanwaith deddfwriaethol arall.
I gloi, credaf fod datblygu Bil safonau gofal iechyd meddwl (Cymru), yn rhoi gobaith i lawer o bobl, ac yn dyst i’n hymrwymiad cyffredin i feithrin Cymru iach ar gyfer heddiw a’r dyfodol. Drwy flaenoriaethu dull gweithredu sy’n canolbwyntio ar hawliau a dadstigmateiddio iechyd meddwl, rydym yn gosod y sylfeini ar gyfer dyfodol lle gall pob unigolyn ffynnu. Felly, gofynnaf i bawb yn y Siambr hon, gadewch inni sefyll yn unedig yn ein hymrwymiad i’r gwaith hwn heddiw, gan sicrhau bod y camau a gymerwn wrth ddatblygu’r Bil hwn yn troi’n gamau gweithredu ystyrlon sy’n cyffwrdd â bywydau’r rhai mewn angen. Edrychaf ymlaen at glywed cyfraniadau Aelodau eraill wrth inni fynd drwy’r ddadl hon y prynhawn yma, a charwn annog pob Aelod ar draws y Siambr hon i gefnogi fy nghynnig heddiw.
Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant, Lynne Neagle.
I call on the Deputy Minister for Mental Health and Well-being, Lynne Neagle.
Thank you, Deputy Llywydd. I'd like to start by thanking James Evans for bringing forward this proposal today. I particularly thank James for his very collaborative approach in developing this legislation and for his constructive and helpful engagement.
I've said before in this Chamber that we all have mental health. Sometimes, it will be good; sometimes, it will be poor. So, this is something that impacts on each and every one of us. But nowhere is our responsibility greater than to those whose mental health is so poor that they depend on our most specialist services, and, in particular, those whose liberty is restricted through the Mental Health Act. That's why, as a Government, we were committed to working with the UK Government on the reform of the Mental Health Act, and we were deeply disappointed that a Bill was not published in the King's Speech in November. I am, therefore, really pleased that the Member is seeking to use his legislation to implement some of the reforms that were anticipated at UK level.
We have looked very carefully at the measures that the Member is proposing. They are positive steps, and are consistent with this Government's policies and our overall aims of ensuring a rights-based approach to ensuring that everyone has the best mental health possible and that care and support will be person centred, compassionate and recovery focused, with an emphasis on improving quality, safety and access.
A change to a 'nominated person' in place of 'nearest relative' would support our goal of greater control and autonomy, by supporting people to make their own choices about who they would like to exercise rights on their behalf. We must never forget that those detained under the Mental Health Act are some of the most voiceless people in our society, and I welcome this step to enhance their voice and control.
Second opinion doctors are a vital safeguard for people to ensure care and treatment is appropriate and to ensure that the individual's views and rights have been considered. Enabling remote assessments would support our goal of improving access and ensuring person-centred care, with the aim of making service provision more efficient. Likewise, widening entitlement to request reassessment under the Mental Health (Wales) Measure would support our goal of extending choice and autonomy and improve access to timely support. I'm particularly keen to extend the opportunity to request a reassessment to children and young people, giving them parity in law with adults.
We do, however, of course, need to be cautious about how we take forward reforms to a system that currently operates on a Wales-and-England basis. There are consequences to creating an increasingly divergent system, which may add complexity in a system that, at the moment, is generally the same between Wales and England, and involves both devolved and reserved functions. And in legislating to change parts of the system and not others, we will need to avoid fragmenting an already complex landscape and causing confusion for professionals and those receiving care. That complexity could increase if there's wider UK legislation about other parts of the system in the future.
I've always believed we should only use primary legislation to achieve things we can't achieve without it, and we have an ambitious ongoing programme of work to improve mental health and mental health support in Wales. In the new year, we will be publishing our new mental health strategy for Wales, which will establish our long-term vision for mental health. This will be underpinned by a series of delivery plans that will set out in more detail the actions we will take in the shorter and medium terms to work towards that vision.
Alongside the mental health strategy, we'll also be consulting on our suicide and self-harm strategy. Both strategies build upon our current cross-Government and multisectoral approach to improve mental health and well-being in Wales. We've also provided dedicated resource to the NHS executive to drive improvements in the quality and performance of our NHS services. This will be done through the establishment of a strategic programme for mental health and a mental health patient safety programme. Our aim is to deliver better and more equitable outcomes, access and experience, reduce unwarranted variation and improve population mental health. The national programme is the critical interface between Welsh Government policy and service delivery, providing direction and support to NHS Wales organisations and public and third sector bodies.
There are other steps that we intend taking to improve mental health delivery in Wales that we can do without primary legislation. This includes exploring with partners how we can better utilise the workforce by expanding the range of health professionals able to undertake a local primary mental health support service assessment and to undertake the care co-ordination role under the mental health Measure; exploring with partners the introduction of advanced choice documents; and exploring how to enable the use of digital to make services more efficient and responsive, which might include digital signatures and the digital transmission of statutory documentation. I'm very grateful to the Member for his acknowledgement of our plans in this regard today.
To conclude, in relation to the proposed principles, I agree that these are the right principles that should drive the way all services are delivered. I see these as something cultural that needs to be woven throughout the whole system, rather than applied to some aspects of the system and not others, and this will need more detailed consideration to get this right. I want to conclude by recognising the sincere commitment of the Member to make improvements in mental health support for some of our most vulnerable citizens. I want to give his proposals the chance for more detailed consideration. I and the Government will therefore be supporting the motion before us today. Diolch.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i James Evans am gyflwyno’r cynnig hwn heddiw. Diolch yn arbennig i James am ei ddull cydweithredol iawn o ddatblygu’r ddeddfwriaeth hon ac am ei ymgysylltiad adeiladol a defnyddiol.
Rwyf wedi dweud o'r blaen yn y Siambr hon fod gan bob un ohonom iechyd meddwl. Weithiau, fe fydd yn dda; weithiau, fe fydd yn wael. Felly, mae hyn yn rhywbeth sy'n effeithio ar bob un ohonom. Ond mae ein cyfrifoldeb mwyaf am y rhai y mae eu hiechyd meddwl mor wael fel eu bod yn dibynnu ar ein gwasanaethau mwyaf arbenigol, ac yn enwedig y rhai y mae’r Ddeddf Iechyd Meddwl yn cyfyngu ar eu rhyddid. Dyna pam y gwnaethom ymrwymo, fel Llywodraeth, i weithio gyda Llywodraeth y DU ar ddiwygio’r Ddeddf Iechyd Meddwl, ac roeddem yn siomedig iawn na chyhoeddwyd Bil yn Araith y Brenin ym mis Tachwedd. Rwy’n falch iawn, felly, fod yr Aelod yn ceisio defnyddio ei ddeddfwriaeth i roi rhai o’r diwygiadau a ragwelwyd ar lefel y DU ar waith.
Rydym wedi edrych yn ofalus iawn ar y mesurau y mae’r Aelod yn eu cynnig. Maent yn gamau cadarnhaol, ac maent yn gyson â pholisïau’r Llywodraeth hon a’n nodau cyffredinol o sicrhau dull sy’n seiliedig ar hawliau i sicrhau bod gan bawb yr iechyd meddwl gorau posibl ac y bydd gofal a chymorth yn canolbwyntio ar yr unigolyn, yn dosturiol ac yn canolbwyntio ar adferiad, gyda phwyslais ar wella ansawdd, diogelwch a hygyrchedd.
Byddai newid i ‘unigolyn enwebedig’ yn lle ‘perthynas agosaf’ yn cefnogi ein nod o sicrhau mwy o reolaeth ac ymreolaeth, drwy gefnogi pobl i wneud eu dewisiadau eu hunain ynghylch pwy fyddent eisiau eu cael i arfer hawliau ar eu rhan. Rhaid inni beidio ag anghofio mai’r rhai sy’n cael eu cadw o dan y Ddeddf Iechyd Meddwl yw rhai o’r bobl fwyaf di-lais yn ein cymdeithas, ac rwy'n croesawu'r cam hwn i wella eu llais a’u rheolaeth.
Mae meddygon ail farn yn amddiffyniad hanfodol i bobl er mwyn sicrhau bod gofal a thriniaeth yn briodol ac i sicrhau bod barn a hawliau'r unigolyn wedi'u hystyried. Byddai galluogi asesiadau o bell yn cefnogi ein nod o wella hygychedd a sicrhau gofal sy’n canolbwyntio ar yr unigolyn, gyda’r nod o wneud gwasanaethau'n fwy effeithlon. Yn yr un modd, byddai ehangu’r hawl i wneud cais am ailasesiad o dan Fesur Iechyd Meddwl (Cymru) yn cefnogi ein nod o ehangu dewis ac ymreolaeth a gwella mynediad at gymorth amserol. Rwy'n arbennig o awyddus i ymestyn y cyfle i ofyn am ailasesiad i blant a phobl ifanc, gan eu gwneud yn gydradd ag oedolion yn y gyfraith.
Fodd bynnag, mae angen inni fod yn ofalus ynglŷn â sut rydym yn bwrw ymlaen â diwygiadau i system sy’n gweithredu ar sail Cymru a Lloegr ar hyn o bryd. Mae canlyniadau i greu system gynyddol ymwahanol, a all ychwanegu cymhlethdod mewn system sydd, ar hyn o bryd, yr un fath at ei gilydd yng Nghymru a Lloegr, ac sy'n cynnwys swyddogaethau datganoledig a rhai a gedwir yn ôl. Ac wrth ddeddfu i newid rhannau o’r system ac nid rhannau eraill, bydd angen inni osgoi darnio tirwedd sydd eisoes yn gymhleth a pheri dryswch i weithwyr proffesiynol a rhai sy’n derbyn gofal. Gallai’r cymhlethdod hwnnw gynyddu pe ceid deddfwriaeth ehangach yn y DU ynghylch rhannau eraill o’r system yn y dyfodol.
Rwyf bob amser wedi credu na ddylem ddefnyddio deddfwriaeth sylfaenol heblaw ar gyfer cyflawni pethau na allwn eu cyflawni hebddi, ac mae gennym raglen waith uchelgeisiol barhaus i wella iechyd meddwl a chymorth iechyd meddwl yng Nghymru. Yn y flwyddyn newydd, byddwn yn cyhoeddi ein strategaeth iechyd meddwl newydd i Gymru, a fydd yn sefydlu ein gweledigaeth hirdymor ar gyfer iechyd meddwl. Caiff ei hategu gan gyfres o gynlluniau cyflawni a fydd yn nodi’n fanylach y camau gweithredu y byddwn yn eu cymryd yn y tymor byr a chanolig i weithio tuag at y weledigaeth honno.
Ochr yn ochr â’r strategaeth iechyd meddwl, byddwn hefyd yn ymgynghori ar ein strategaeth atal hunanladdiad a hunan-niwed. Mae’r ddwy strategaeth yn adeiladu ar ein dull trawslywodraethol ac amlsector presennol o wella iechyd meddwl a llesiant yng Nghymru. Rydym hefyd wedi darparu adnoddau pwrpasol i weithrediaeth y GIG er mwyn ysgogi gwelliannau yn ansawdd a pherfformiad ein gwasanaethau GIG. Gwneir hyn drwy sefydlu rhaglen strategol ar gyfer iechyd meddwl a rhaglen diogelwch cleifion iechyd meddwl. Ein nod yw sicrhau canlyniadau, hygyrchedd a phrofiad gwell a thecach, lleihau amrywio na ellir ei gyfiawnhau a gwella iechyd meddwl y boblogaeth. Y rhaglen genedlaethol yw’r rhyngwyneb hollbwysig rhwng polisi Llywodraeth Cymru a darparu gwasanaethau sy'n rhoi cyfeiriad a chymorth i sefydliadau GIG Cymru a chyrff cyhoeddus a thrydydd sector.
Mae yna gamau eraill y bwriadwn eu cymryd i wella darpariaeth iechyd meddwl yng Nghymru y gallwn eu cymryd heb ddeddfwriaeth sylfaenol. Mae hyn yn cynnwys archwilio gyda phartneriaid sut y gallwn ddefnyddio’r gweithlu’n well drwy ehangu’r ystod o weithwyr iechyd proffesiynol sy’n gallu cynnal asesiad o wasanaeth cymorth iechyd meddwl sylfaenol lleol ac ymgymryd â’r rôl gydgysylltu gofal o dan y Mesur iechyd meddwl; archwilio cyflwyniad dogfennau dewisiadau a wneir ymlaen llaw gyda phartneriaid; ac archwilio sut i alluogi'r defnydd o dechnoleg ddigidol i wneud gwasanaethau'n fwy effeithlon ac ymatebol, a allai gynnwys llofnodion digidol a throsglwyddo dogfennau statudol yn ddigidol. Rwy’n ddiolchgar iawn i’r Aelod am ei gydnabyddiaeth i’n cynlluniau yn hyn o beth heddiw.
I gloi, mewn perthynas â’r egwyddorion arfaethedig, rwy'n cytuno mai dyma’r egwyddorion cywir a ddylai lywio’r ffordd y caiff pob gwasanaeth ei ddarparu. Rwy’n ystyried y rhain yn bethau diwylliannol y mae angen eu gweu drwy’r system gyfan, yn hytrach na’u cyflwyno mewn rhai agweddau ar y system ac nid eraill, a bydd angen ystyried hyn yn fanylach i'w gael yn iawn. Hoffwn gloi drwy gydnabod ymrwymiad diffuant yr Aelod i wneud gwelliannau mewn cymorth iechyd meddwl i rai o’n dinasyddion mwyaf bregus. Hoffwn roi cyfle i’w gynigion gael eu hystyried yn fanylach. Felly, bydd y Llywodraeth a minnau'n cefnogi’r cynnig sydd ger ein bron heddiw. Diolch.
I'd like to thank James Evans for bringing this proposed Bill before the Senedd today. Changes in the Mental Health Act are long overdue. The Mental Health Act is now 40 years old, and we need to bring mental health laws into the twenty-first century, so I congratulate James on his endeavours and his championing of mental health in the Siambr.
As I've mentioned many times here, getting to grips with mental health is one of the major policy challenges of our age. A survey released by the Mental Health Foundation in Wales in May laid bare the scale of the issue across Wales. It found that six in 10 Welsh adults experienced anxiety that interfered with their daily lives at some point during the preceding fortnight, and that over a quarter of Welsh adults who felt anxious did so to the extent that it stopped them from doing what they like or need to do most or all of the time.
Hoffwn ddiolch i James Evans am ddod â’r Bil arfaethedig hwn ger bron y Senedd heddiw. Mae'n hen bryd gwneud newidiadau i'r Ddeddf Iechyd Meddwl. Mae’r Ddeddf Iechyd Meddwl bellach yn 40 mlwydd oed, ac mae angen inni ddod â chyfreithiau iechyd meddwl i mewn i’r unfed ganrif ar hugain, felly rwy'n llongyfarch James ar ei ymdrechion a’i waith yn hyrwyddo iechyd meddwl yn y Siambr.
Fel rwyf wedi sôn yma droeon, mynd i’r afael ag iechyd meddwl yw un o heriau polisi mawr ein hoes. Amlygodd arolwg a gyhoeddwyd gan y Sefydliad Iechyd Meddwl yng Nghymru ym mis Mai faint y broblem ledled Cymru. Canfu fod chwech o bob 10 oedolyn yng Nghymru wedi profi gorbryder a oedd wedi tarfu ar eu bywydau bob dydd ar ryw adeg yn ystod y pythefnos blaenorol, a bod dros chwarter yr oedolion yng Nghymru a oedd wedi profi gorbryder wedi'i brofi i’r graddau ei fod yn eu hatal rhag gwneud yr hyn y maent yn hoffi ei wneud neu angen ei wneud y rhan fwyaf o'r amser neu drwy'r amser.
The impact of the pandemic has predictably exacerbated these issues. A study by the Wales Governance Centre revealed that the share of people experiencing severe mental health issues increased from 11.7 per cent during the period immediately before the pandemic to 28.1 per cent by April 2021. We should also consider the particular barriers facing young people, who currently face waiting times for local primary mental health support services that are significantly longer than those for adults. Given that the Government's target to provide 80 per cent of children and young people with an assessment within 28 days of referral has not been met for some time, it is unsurprising that the 'Wellbeing of Wales' report for 2023 has shown a downward trend in the life satisfaction of 11 to 16-year-olds from 2017-18 to 2021-22.
Thankfully, in recent years we have witnessed the long-overdue shift in societal attitudes towards mental health. There is now a greater willingness to openly discuss mental health issues in a non-judgmental manner, and to challenge harmful societal stigmas that are frequently preventing people struggling with their mental health from accessing necessary support. As politicians, it is vital that we harness this positive change in attitudes to deliver tangible practical benefits, and thanks to our co-operation agreement with the Welsh Government, Plaid Cymru is doing just that.
For example, we've delivered the first ever 24/7 mental health hub in Wales at Carmarthen, which is providing bespoke support for young people as and when they need it, thus going some way towards addressing the problems with long waiting lists I referenced earlier. On the back of the success of this scheme, we're also expecting similar projects to be implemented across the other health boards in Wales during the new year. But we fully acknowledge that this is one step forward in a long journey, and that much more can and should be done.
As the explanatory memorandum to this Bill rightly alludes to, addressing the shortcomings in the UK Mental Health Act is an obvious place to start. This echoes what Plaid Cymru have been saying for some time regarding the outdated state of mental health legislation, which doesn't fully serve the needs of the people of Wales.
I therefore commend James Evans for bringing this matter forward today. It stands in stark contrast to the failure of the Westminster Government to include a specific commitment to reviewing the Mental Health Act in the current legislative agenda. Indeed, the devastating impact of 13 years of austerity on mental health services emphatically underlines the sheer neglect of Westminster on this vital issue. To quote an article in the International Journal of Environmental Research and Public Health,
'austerity and associated policies have combined to increase the overall burden of mental distress and marginalisation within the UK.'
It's one of the great benefits of devolution, therefore, that we do have the ability, however constrained it may be at present, to at least pick up some of Westminster's slack on important issues such as mental health. These reforms proposed by the Member for Brecon and Radnorshire today will rightly see people not just as patients but as individuals with rights, preferences and expertise, who are able to rely on a system that supports them and only intervenes proportionately. This could be a significant moment in how we support those with severe and enduring mental health issues, which will give people more autonomy over their care and will tackle disparities for all who access services. The amendment to the mental health Measure will ensure parity for young people in how they may receive support within these services, and this is therefore an opportunity to implement meaningful change.
Turning to other specifics of the proposed Bill, I wonder if the Member could explain what assessment he's made of its interaction with existing Welsh legislation such as the Mental Health (Wales) Measure 2010 and the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. The explanatory memorandum also mentions the need to promote the person's dignity and to exercise the functions of the Mental Health Act in the least restrictive and least invasive manner, principles that we wholeheartedly endorse. Given the fact—[Interruption.] I’m just about to come to an end; diolch, Dirprwy Lywydd. Given the fact that poor mental health outcomes are particularly prevalent amongst trans people, with a 2017 Stonewall report on Welsh schools revealing that 77 per cent of trans children have deliberately harmed themselves, 92 per cent have thought about taking their own life and 41 per cent have attempted to take their own life, does the Member agree with me that upholding the spirit of these principles should include a conscious effort on the part of all politicians to show greater sensitivity and empathy in how they discuss matters related to gender identity?
Mae'n ddisgwyliadwy fod effaith y pandemig wedi gwaethygu'r materion hyn. Datgelodd astudiaeth gan Ganolfan Llywodraethiant Cymru fod cyfran y bobl sy’n dioddef problemau iechyd meddwl difrifol wedi cynyddu o 11.7 y cant yn ystod y cyfnod yn arwain at y pandemig i 28.1 y cant erbyn mis Ebrill 2021. Hefyd, dylem ystyried y rhwystrau arbennig sy’n wynebu pobl ifanc, sydd ar hyn o bryd yn wynebu amseroedd aros am wasanaethau cymorth iechyd meddwl sylfaenol lleol sy’n sylweddol hwy na’r rhai ar gyfer oedolion. O ystyried nad yw targed y Llywodraeth i ddarparu asesiad i 80 y cant o blant a phobl ifanc o fewn 28 diwrnod i gael eu hatgyfeirio wedi’i gyrraedd ers peth amser, nid yw’n syndod fod adroddiad 'Llesiant Cymru' ar gyfer 2023 wedi dangos tuedd ar i lawr ym moddhad bywyd pobl ifanc 11 i 16 oed rhwng 2017-18 a 2021-22.
Diolch byth, dros y blynyddoedd diwethaf, rydym wedi gweld newid hirddisgwyliedig mewn agweddau cymdeithasol tuag at iechyd meddwl. Mae mwy o barodrwydd bellach i drafod materion iechyd meddwl yn agored mewn modd anfeirniadol, ac i herio stigma cymdeithasol niweidiol sy’n aml yn atal pobl sy’n cael trafferth gyda’u hiechyd meddwl rhag cael mynediad at gymorth angenrheidiol. Fel gwleidyddion, mae’n hanfodol ein bod yn harneisio’r newid cadarnhaol hwn mewn agweddau i sicrhau manteision ymarferol pendant, a diolch i’n cytundeb cydweithio â Llywodraeth Cymru, dyna'n union y mae Plaid Cymru yn ei wneud.
Er enghraifft, rydym wedi darparu’r hyb iechyd meddwl 24/7 cyntaf erioed yng Nghymru yng Nghaerfyrddin, sy’n darparu cymorth pwrpasol i bobl ifanc pan fydd ei angen arnynt, gan fynd rywfaint o’r ffordd felly tuag at fynd i’r afael â’r problemau gyda'r rhestrau aros hir y cyfeiriais atynt yn gynharach. Ar sail llwyddiant y cynllun hwn, rydym hefyd yn disgwyl i brosiectau tebyg gael eu rhoi ar waith ar draws y byrddau iechyd eraill yng Nghymru yn ystod y flwyddyn newydd. Ond rydym yn llwyr gydnabod mai un cam yw hwn ar daith hir, ac y gellir ac y dylid gwneud llawer mwy.
Fel y mae’r memorandwm esboniadol i’r Bil hwn yn nodi'n gywir ddigon, mae mynd i’r afael â’r diffygion yn Neddf Iechyd Meddwl y DU yn fan cychwyn amlwg. Mae hyn yn adleisio’r hyn y mae Plaid Cymru wedi bod yn ei ddweud ers tro ynglŷn â chyflwr deddfwriaeth iechyd meddwl, sydd wedi dyddio ac nad yw’n gwasanaethu anghenion pobl Cymru yn llawn.
Rwy'n cymeradwyo James Evans felly am gyflwyno’r mater hwn heddiw. Mae’n cyferbynnu’n llwyr â methiant Llywodraeth San Steffan i gynnwys ymrwymiad penodol i adolygu’r Ddeddf Iechyd Meddwl ar yr agenda ddeddfwriaethol bresennol. Yn wir, mae effaith ddinistriol 13 mlynedd o gyni ar wasanaethau iechyd meddwl yn tanlinellu esgeulustod San Steffan ar y mater hollbwysig hwn yn glir. I ddyfynnu erthygl yn yr International Journal of Environmental Research and Public Health,
'mae cyni a pholisïau cysylltiedig wedi cyfuno i gynyddu baich cyffredinol trallod meddwl ac ymyleiddio yn y DU.'
Un o fanteision mawr datganoli, felly, yw bod gennym allu, ni waeth pa mor gyfyngedig ydyw ar hyn o bryd, i o leiaf lenwi rhywfaint o'r bylchau a adawyd gan San Steffan mewn perthynas â materion pwysig fel iechyd meddwl. Bydd y diwygiadau hyn a gynigir gan yr Aelod dros Frycheiniog a Sir Faesyfed heddiw yn rhoi ystyriaeth gwbl briodol i bobl nid yn unig fel cleifion ond fel unigolion â hawliau, dewisiadau ac arbenigedd, sy’n gallu dibynnu ar system sy’n eu cefnogi ac sydd ond yn ymyrryd yn gymesur. Gallai hon fod yn foment arwyddocaol yn y ffordd y cefnogwn bobl â phroblemau iechyd meddwl difrifol a pharhaus, a fydd yn rhoi mwy o ymreolaeth i bobl dros eu gofal ac yn mynd i’r afael ag anghyfartalwch i bawb sy’n defnyddio gwasanaethau. Bydd y gwelliant i’r Mesur iechyd meddwl yn sicrhau cydraddoldeb i bobl ifanc yn y ffordd y gallant gael cymorth o fewn y gwasanaethau hyn, ac felly mae hwn yn gyfle i wneud newid ystyrlon.
Gan droi at fanylion eraill y Bil arfaethedig, tybed a allai’r Aelod egluro pa asesiad y mae wedi’i wneud o’i ryngweithio â deddfwriaeth bresennol Cymru megis Mesur Iechyd Meddwl (Cymru) 2010 a Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015. Mae'r memorandwm esboniadol hefyd yn sôn am yr angen i hybu urddas yr unigolyn ac i arfer swyddogaethau'r Ddeddf Iechyd Meddwl yn y modd lleiaf cyfyngol a lleiaf mewnwthiol, egwyddorion yr ydym yn eu cymeradwyo'n llwyr. O ystyried y ffaith—[Torri ar draws.] Rwyf ar fin dirwyn i ben; diolch, Ddirprwy Lywydd. O ystyried y ffaith bod canlyniadau iechyd meddwl gwael yn arbennig o gyffredin ymhlith pobl draws, gydag adroddiad Stonewall ar ysgolion Cymru yn 2017 yn datgelu bod 77 y cant o blant traws wedi niweidio eu hunain yn fwriadol, 92 y cant wedi meddwl am ladd eu hunain, a 41 y cant wedi ceisio lladd eu hunain, a yw’r Aelod yn cytuno â mi y dylai cynnal ysbryd yr egwyddorion hyn gynnwys ymdrech ymwybodol ar ran pob gwleidydd i ddangos mwy o sensitifrwydd ac empathi yn y modd y maent yn trafod materion sy'n ymwneud â hunaniaeth rhywedd?
Diolch am eich amynedd.
Thank you for your patience.
I’d like to first congratulate my colleague James Evans on his pragmatic and timely Bill, which seeks to safeguard the future of mental health provision in line with modern therapeutic understanding. My constituency of Monmouth, much like the Member’s own constituency, is distinct in many ways due to its rural geography. Most notably we have a significantly higher proportion of people who work in the agricultural sector against the Welsh average. There is a breadth of research that tells us that those in farming and rural communities are likely to face higher than average rates of depression and suicide, with the Farm Safety Foundation reporting that one farmer a week in the UK dies by suicide.
I’m pleased that this Bill seeks to introduce virtual assessments for mental health support, as I feel that this will go a significant way in tackling the access issues faced by so many in the rural community. When you live rurally, things such as travelling to medical facilities are far more challenging, so by ensuring that mental health assessments can be done remotely, this opens up the pathway for so many across Wales. This simple change extends far beyond just supporting the rural community. Access to mental health diagnosis will be made far, far easier for disabled people, those with 24-hour caring duties and the elderly—again, all groups who are disproportionately susceptible to poor mental health.
It's also undeniable that the rising rate of mental health issues amongst our children and young people is nothing short of alarming. Just today, following her 19-day trek from Chepstow, Emma Webb arrived in London with her model horse to raise awareness for mental health in young people. Her 16-year-old daughter and keen equestrian, Brodie, sadly took her life in 2020. Throughout this journey Emma highlighted the stigma that young people face with asking for support. This Bill, by ensuring that there is no age limit on who can request a reassessment of their mental health, will ensure that our young people get parity in care. This will go a considerable way in ensuring that our young people in Wales have agency, that they will not be met with doubt.
I would like to again congratulate James and put on the record my support for his truly beneficial Bill. This Bill does not just ensure that mental health is fit for today, but also preserves the future of our Welsh citizens for years to come. We have a duty in this Parliament to put legislation in place, or amend existing legislation, to protect those that find themselves vulnerable for periods in their lives when dealing with their mental health. I encourage all Members to allow this draft Bill to proceed and hopefully develop in a way that improves how we support those suffering. Thank you.
Hoffwn longyfarch fy nghyd-Aelod James Evans yn gyntaf ar ei Fil pragmatig ac amserol, sy'n ceisio diogelu dyfodol darpariaeth iechyd meddwl yn unol â dealltwriaeth therapiwtig fodern. Mae fy etholaeth i, sef Mynwy, yn debyg iawn i etholaeth yr Aelod ei hun, yn neilltuol mewn sawl ffordd oherwydd ei daearyddiaeth wledig. Yn fwyaf nodedig mae gennym gyfran sylweddol uwch na chyfartaledd Cymru o bobl sy'n gweithio yn y sector amaethyddol. Ceir llawer o ymchwil sy'n dweud wrthym fod pobl yn y byd amaeth a chymunedau gwledig yn debygol o fod yn wynebu cyfraddau uwch na'r cyfartaledd o iselder a hunanladdiad, gyda'r Sefydliad Diogelwch Fferm yn adrodd bod un ffermwr yr wythnos yn y DU yn marw drwy hunanladdiad.
Rwy'n falch fod y Bil hwn yn ceisio cyflwyno asesiadau rhithwir ar gyfer cymorth iechyd meddwl, gan fy mod yn teimlo y bydd hyn yn mynd yn bell i fynd i'r afael â'r problemau hygyrchedd y mae cynifer o bobl yn eu hwynebu yn y gymuned wledig. Os ydych chi'n byw mewn ardal wledig, mae pethau fel teithio i gyfleusterau meddygol yn llawer mwy heriol, felly mae sicrhau bod modd gwneud asesiadau iechyd meddwl o bell yn agor y llwybr i gymaint o bobl ledled Cymru. Mae'r newid syml hwn yn ymestyn ymhell y tu hwnt i gefnogi'r gymuned wledig yn unig. Bydd mynediad at ddiagnosis iechyd meddwl yn cael ei wneud yn llawer iawn haws i bobl anabl, rhai sydd â dyletswyddau gofalu 24 awr a'r henoed—unwaith eto, grwpiau sydd oll yn anghymesur o agored i iechyd meddwl gwael.
Ni ellir dadlau ychwaith nad yw'r gyfradd gynyddol o broblemau iechyd meddwl ymhlith ein plant a'n pobl ifanc yn frawychus. Heddiw ddiwethaf, yn dilyn ei thaith 19 diwrnod o Gas-gwent, cyrhaeddodd Emma Webb Lundain gyda'i model o geffyl i godi ymwybyddiaeth o iechyd meddwl ymhlith pobl ifanc. Bu farw ei merch 16 oed, Brodie, a oedd yn farchog brwd, drwy hunanladdiad yn 2020. Drwy gydol y daith hon tynnodd Emma sylw at y stigma y mae pobl ifanc yn ei wynebu wrth ofyn am gymorth. Drwy sicrhau nad oes terfyn oedran ar gyfer pwy sy'n gallu gofyn am ailasesiad o'u hiechyd meddwl, bydd y Bil yn sicrhau bod ein pobl ifanc yn cael tegwch mewn gofal. Bydd hyn yn mynd gryn dipyn o ffordd i sicrhau bod gan ein pobl ifanc yng Nghymru alluedd, ac na fyddant yn wynebu amheuaeth.
Hoffwn longyfarch James unwaith eto a chofnodi fy nghefnogaeth i'w Fil gwirioneddol fuddiol. Nid yn unig y mae'r Bil hwn yn sicrhau bod iechyd meddwl yn addas ar gyfer heddiw, mae hefyd yn diogelu dyfodol ein dinasyddion yng Nghymru am flynyddoedd i ddod. Mae gennym ddyletswydd yn y Senedd hon i roi deddfwriaeth ar waith, neu ddiwygio'r ddeddfwriaeth bresennol, i ddiogelu'r rhai sy'n fregus am gyfnodau yn eu bywydau wrth iddynt ymdopi â'u hiechyd meddwl. Rwy'n annog pob Aelod i ganiatáu i'r Bil drafft hwn fynd rhagddo a datblygu mewn modd sy'n gwella'r ffordd y cefnogwn y rhai sy'n dioddef. Diolch.
Thank you, Dirprwy Lywydd. I want to say a huge ‘thank you’ to James for doing this. It means an awful lot to many, many people. A significant amount of work has been undertaken in recent years to review the way in which the Mental Health Act of 1983 operates, including listening and responding to a significant range of lived experience of being subject to detention under the Act. It really is the lived experience that is so vital. I don’t think that, unless you’ve ever had a loved one or yourself ever come close to being sectioned under that Act, you can ever really understand how terrifying it is, and, as you’ve mentioned, Mabon, how removed from your own advocacy and agency you are in that moment.
Despite a lot of talk—you are right, James—about mental health, and a lot more, I think, now, about anxiety and depression, I do think that some of the more serious cases of mental health and wellness are far less talked about, and there is still too much stigma around that. I am a big believer that you can recover from that moment of crisis. I think a lot of it can sometimes be down to substance misuse, which, again, I’m a big believer that you can recover from if you have the correct care and support. I think this is an opportunity for all of us, really, just to say to people that you should never be worried about reaching out for that help, you should never be worried about needing to take medication, if that's what you've been advised by your clinician, and that we want to live in a world where you are heard, you are listened to and you are still treated like a human being. I think that's what is really summed up in all of the principles that you have here: the choice and autonomy, least restriction, therapeutic benefit and the person as an individual. I agree with all of them, and as chair of the cross-party group on eating disorders we touched on this last week and many of them could relate to what you're trying to achieve here. Many of them have been detained, of course, inside and outside of Wales.
It is the criteria for detention that I did want to focus on. The Bill will enshrine a change in the criteria for detention to ensure that people can only be detained if they pose a serious risk of harm to either themselves or others, and there must be a reasonable prospect of therapeutic benefit to the patient. I know myself—I have a constituent who has been detained outside Wales—it's been almost impossible for myself or her family or anybody in Wales to find out exactly what the long-term plan is. Is she just locked up forever? Or is there, actually, a clinical therapeutic plan that one day she will be able to come home and live a fulfilled life. This is crucial.
Also, the code of practice for Wales already sets out that services should be provided in line with the presumption of capacity. It should be the least restrictive option. It should serve a person's best interests, and it should maximise a person's independence. I have young people who contact me on a regular basis on my Instagram messages—they're probably watching today—who say that they've been put on a general ward in one of our hospitals because they needed some—usually—energy feeding. Completely inappropriate and they were like:
'I'd much rather go in for my treatment and then go home to my mam.'
And I think that this will help them to be able to say:
'This is what I want, this is what I need, this is what would be the best care for me.'
And then, finally, removing the age limits for reassessment is absolutely vital. I will always support increased alignment with the United Nations Convention on the Rights of the Child. Children and young people's voices must always be heard. I understand that sometimes they can't necessarily be cared for in the way that they would want to, but their voices still need to be heard and be asked for and be listened to. I have first-hand experience of how terrifying and really unhelpful it is when this does not happen.
So, thank you again, James Evans, and everybody who has helped you with this as well. Mind Cymru have been in touch with me, as have the members, as I said, of my cross-party group on eating disorders. I will be supporting, today, the introduction of your Member's Bill, the mental health standards of care (Wales) Bill, and I hope to explore this further in the future. Diolch.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch yn fawr iawn i James am wneud hyn. Mae'n golygu llawer iawn i nifer fawr o bobl. Mae cryn dipyn o waith wedi'i wneud yn ystod y blynyddoedd diwethaf i adolygu'r ffordd y mae Deddf Iechyd Meddwl 1983 yn gweithredu, gan gynnwys gwrando ac ymateb i ystod sylweddol o brofiadau bywyd o fod yn destun gorchymyn cadw o dan y Ddeddf. Mae'r profiad bywyd hwnnw mor hanfodol. Oni bai eich bod chi neu rywun annwyl wedi dod yn agos at gael eich cadw o dan y Ddeddf honno, nid wyf yn credu y gallwch chi byth ddeall pa mor frawychus yw hynny, ac fel y crybwylloch chi, Mabon, pa mor bell o allu dadlau drosoch chi eich hun ydych chi a chyn lleied o alluedd sydd gennych ar yr adeg honno.
Er gwaethaf llawer o siarad—rydych chi'n iawn, James—am iechyd meddwl, a llawer mwy nawr am orbryder ac iselder, rwy'n credu bod llawer llai o siarad am rai o'r achosion mwy difrifol o iechyd meddwl a llesiant, ac mae'n dal i fod gormod o stigma ynglŷn â hynny. Rwy'n credu'n gryf y gallwch wella o'r adeg honno o argyfwng. Rwy'n credu bod llawer ohono weithiau'n deillio o gamddefnyddio sylweddau, ac unwaith eto, rwy'n credu'n gryf y gallwch wella ohono os byddwch chi'n cael y gofal a'r cymorth cywir. Rwy'n credu bod hwn yn gyfle i bob un ohonom ddweud wrth bobl na ddylech byth boeni am ofyn am help, ni ddylech byth boeni am fod angen cymryd meddyginiaeth, os mai dyna yw cyngor eich clinigydd, a'n bod am fyw mewn byd lle rydych chi'n cael eich clywed, lle mae rhywun yn gwrando arnoch a lle rydych chi'n dal i gael eich trin fel bod dynol. Rwy'n credu mai dyna sy'n cael ei grynhoi yn yr holl egwyddorion sydd gennych yma: dewis ac ymreolaeth, dull lleiaf cyfyngol, budd therapiwtig a'r person fel unigolyn. Rwy'n cytuno â phob un ohonynt, ac fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar anhwylderau bwyta, fe wnaethom gyffwrdd â hyn yr wythnos diwethaf a gallai llawer ohonynt gydymdeimlo â'r hyn rydych chi'n ceisio'i gyflawni yma. Mae nifer ohonynt wedi yn destun gorchmynion cadw, wrth gwrs, yng Nghymru a thu hwnt.
Roeddwn am ganolbwyntio ar y meini prawf ar gyfer cadw. Bydd y Bil yn cyflwyno newidiadau i'r meini prawf ar gyfer cadw er mwyn sicrhau mai dim ond os ydynt yn peri risg o niwed difrifol iddynt eu hunain neu i eraill y gellir cadw pobl, a rhaid bod disgwyliad rhesymol o fudd therapiwtig i'r claf. Rwy'n gwybod fy hun—mae gennyf etholwr a gedwir y tu allan i Gymru—mae wedi bod bron yn amhosibl i mi na'i theulu neu unrhyw un yng Nghymru ddarganfod beth yn union yw'r cynllun hirdymor. A yw hi wedi cael ei rhoi dan glo am byth? Neu a oes cynllun therapiwtig clinigol i sicrhau y gall ddychwelyd adref un diwrnod a byw bywyd cyflawn. Mae hyn yn allweddol.
Hefyd, mae cod ymarfer Cymru eisoes yn nodi y dylid darparu gwasanaethau yn unol â rhagdybiaeth o alluedd. Rhaid mai dyma'r opsiwn lleiaf cyfyngol. Dylai fod er budd pennaf yr unigolyn, a dylai sicrhau cymaint o annibyniaeth â phosibl i'r unigolyn. Mae gennyf bobl ifanc sy'n cysylltu â mi yn rheolaidd ar fy negeseuon Instagram—maent yn gwylio heddiw yn ôl pob tebyg—sy'n dweud eu bod wedi cael eu rhoi mewn ward gyffredinol yn un o'n hysbytai oherwydd eu bod angen—fel arfer—eu bwydo â bwyd llawn egni. Cwbl amhriodol ac roeddent yn dweud pethau fel:
'Byddai'n well gennyf fynd i mewn am fy nhriniaeth a dychwelyd adref wedyn at fy mam.'
Ac rwy'n credu y bydd hyn yn eu helpu i ddweud:
'Dyma beth rwyf ei eisiau, dyma beth sydd ei angen arnaf, dyma fyddai'r gofal gorau i mi.'
Ac yn olaf, mae dileu'r terfynau oedran ar gyfer ailasesu yn gwbl hanfodol. Byddaf bob amser yn cefnogi mwy o alinio â Chonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn. Rhaid i leisiau plant a phobl ifanc gael eu clywed bob amser. Rwy'n deall weithiau na ellir gofalu amdanynt o reidrwydd yn y ffordd y byddent ei eisiau, ond mae'n dal i fod angen clywed eu lleisiau a gofyn beth maent ei eisiau a gwrando arnynt. Mae gennyf brofiad uniongyrchol o ba mor frawychus a hynod anfuddiol yw hi pan nad yw hyn yn digwydd.
Diolch unwaith eto, James Evans, a phawb sydd wedi eich helpu gyda hyn hefyd. Mae Mind Cymru wedi cysylltu â mi, yn ogystal ag aelodau fy ngrŵp trawsbleidiol ar anhwylderau bwyta. Heddiw, byddaf yn rhoi fy nghefnogaeth i gyflwyno eich Bil Aelod, y Bil safonau gofal iechyd meddwl (Cymru), ac rwy'n gobeithio archwilio hyn ymhellach yn y dyfodol. Diolch.
I am really pleased to see this Bill put forward by James Evans. I think one of the first conversations James and I had after being elected was around mental health, and in particular male mental health. I think the person-centred approach is the right way forward here, and what I'm hoping, actually, we're able to discuss further as this Bill progresses is the challenge there is around, actually, reaching out to those who find it difficult or are reluctant to seek help in the first place. And I'm particularly talking here about my generation. You know, I grew up in a society that told me that it's important to discuss how I'm feeling, to be in tune with my emotions, but I was brought up by a generation that doesn't know how to do that. And so it's almost a paradoxical state of being. I can't tell you how hard it is, actually, to be sitting or standing somewhere knowing that I need to get stuff off my chest, but then having just that little reluctance within me that is ingrained. And I think that is truly a cultural hangover. I think it's particularly prevalent in working-class communities as well.
So, what I really hope that we get out of this Bill and discussions around this Bill is how we reach out to those people. Because I know I've had to work through it; I know a lot of my mates have had to work through it as well. So, I really do hope that the Senedd looks to approve this Bill today—[Interruption.]—so that we can have a further discussion on this issue. I will give way to Jack Sargeant.
Rwy'n falch iawn o weld y Bil hwn yn cael ei gyflwyno gan James Evans. Rwy'n credu bod un o'r sgyrsiau cyntaf a gefais i a James ar ôl cael ein hethol yn ymwneud ag iechyd meddwl, ac yn enwedig iechyd meddwl dynion. Rwy'n credu mai'r dull sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn yw'r ffordd gywir ymlaen yma, a'r hyn rwy'n gobeithio y gallwn ei drafod ymhellach wrth i'r Bil hwn fynd rhagddo yw'r her sydd ynghlwm wrth estyn allan at y rhai sy'n ei chael hi'n anodd neu sy'n amharod i ofyn am help yn y lle cyntaf. Rwy'n sôn yn fwyaf arbennig am fy nghenhedlaeth i. Cefais fy magu mewn cymdeithas a ddywedai wrthyf ei bod yn bwysig trafod sut rwy'n teimlo, i ddeall fy emosiynau, ond cefais fy magu gan genhedlaeth nad yw'n gwybod sut i wneud hynny. Ac felly mae bron yn baradocsaidd. Ni allaf ddweud wrthych pa mor anodd yw hi i fod yn eistedd neu'n sefyll yn rhywle gan wybod bod angen imi ddweud sut rwy'n teimlo, ond bod yna amharodrwydd dwfn wedi'i wreiddio ynof. Ac rwy'n credu mai parhad o hen ddiwylliant yw hynny. Rwy'n credu ei fod yn arbennig o gyffredin mewn cymunedau dosbarth gweithiol hefyd.
Felly, rwy'n gobeithio'n fawr mai'r hyn a gawn o'r Bil hwn a thrafodaethau ynghylch y Bil yw'r ffordd yr estynnwn allan at y bobl hynny. Oherwydd fe wn fy mod i wedi gorfod gweithio drwyddo; rwy'n gwybod bod llawer o fy ffrindiau wedi gorfod gweithio drwyddo hefyd. Felly, rwy'n gobeithio'n fawr fod y Senedd yn cymeradwyo'r Bil hwn heddiw—[Torri ar draws.]—er mwyn inni gael trafodaeth bellach ar y mater. Fe wnaf ildio i Jack Sargeant.
I'm grateful, Luke Fletcher, for taking the intervention. And it's the comment where you said that you have struggled sometimes to open up and speak about mental health. I've had many conversations with James Evans as well about my own struggles with mental health. Do you think that the very reason someone like James can talk to me and talk to you about our own struggles just proves the importance of this Bill going through today?
Rwy'n ddiolchgar ichi am dderbyn yr ymyriad, Luke Fletcher. Ac mae'n ymwneud â'r sylw lle roeddech chi'n dweud eich bod chi wedi cael trafferth weithiau i siarad am iechyd meddwl. Rwyf wedi cael sawl sgwrs gyda James Evans hefyd am fy nhrafferthion fy hun gydag iechyd meddwl. A ydych chi'n credu bod yr union reswm y gall rhywun fel James siarad â mi a siarad â chi am ein brwydrau ein hunain yn profi pa mor bwysig yw hi fod y Bil hwn yn mynd drwodd heddiw?
Yes, 100 per cent. I think that's why it was important, or I felt compelled at least, to speak in this debate today as well. Because I think having people like me, like you, Jack, like James being able to discuss these issues right here on the floor of the Senedd,in what is a very public place as well, is very important in terms of, actually, showing those people who are reluctant to reach out for help, particularly who are of our age, that it is okay to do it. The stigma is still there. We hear constantly that the stigma is gone or is going, but I can tell you now that, especially in working-class communities, that stigma is still there. So, I really do hope that this Bill allows us the space to discuss this, and allows the Senedd as well to debate these issues, so that we can further improve mental health services for people across Wales.
Ydw, 100 y cant. Rwy'n credu mai dyna pam ei bod yn bwysig, neu pam y teimlwn reidrwydd o leiaf, i siarad yn y ddadl hon heddiw hefyd. Oherwydd rwy'n credu bod cael pobl fel fi, fel chi, Jack, fel James sy'n gallu trafod y materion hyn yma ar lawr y Senedd, mewn man cyhoeddus iawn hefyd, yn bwysig iawn i ddangos i'r bobl sy'n amharod i ofyn am gymorth, yn enwedig pobl ein hoedran ni, ei bod yn iawn i wneud hynny. Mae'r stigma'n dal i fod yno. Rydym yn clywed yn gyson fod y stigma wedi mynd neu yn mynd, ond gallaf ddweud wrthych nawr fod y stigma'n dal i fod yno, yn enwedig mewn cymunedau dosbarth gweithiol. Felly, rwy'n gobeithio'n fawr y bydd y Bil hwn yn rhoi lle i ni drafod hyn, ac yn caniatáu i'r Senedd hefyd drafod y materion hyn, fel y gallwn wella gwasanaethau iechyd meddwl ymhellach i bobl ledled Cymru.
Congratulations to James Evans for tabling this important Bill proposal here today. I’m really pleased to be able to stand in support of this really important Bill that’s in front of us, and also to reflect on my own time in the last 18 months with a Member’s Bill, and to wish you all the best for the 12 months ahead—12 months of hard work. I’m sure that you and your team will put your shoulder firmly toward it and see it progress well. It’s pleasing to hear such good cross-party support in the Chamber here today.
Of course, attitudes towards mental health have changed so much over the years, and Luke Fletcher pointed to some of that change. There is more to be done, of course. The way we talk about mental health and awareness throughout society has evolved a lot. It is good to talk, but it is even more important that those positive messages and nice things to say are backed up through hard, effective legislation. I guess that that’s the point of what James Evans is bringing forward to us here today. With my own Member’s Bill going through the process at the moment, that’s something that I keep coming back to. We legislate for what we think is important. We legislate when we want to guarantee something to be in place for the people of Wales. And as the Minister pointed out, the vulnerability of many people suffering either an acute crisis or something more prolonged—we have to reflect on their vulnerability and ensure that legislation is in place to give them the best chance possible. That group of people is growing as well. More and more people are sadly suffering with mental health issues in Wales. So, this is certainly a timely Bill that James Evans has brought forward for us here today.
So, this Bill will be a big step towards seeing that improvement in our services, enshrining a set of principles throughout our health service that would guide care provision for decades to come. We all know that mental health provision can always be better, none more so than in my region of North Wales, where we have seen, sadly, for far too long, far too many gaps in the system that people are falling through. So, anything, in my mind, that is going to help those mental health services, whether it be legislation or otherwise, is a good thing.
There are a number of provisions in the Bill that colleagues have already mentioned, but I’d like to underscore the importance of them here today. The nearest relative provision in the Act means that a patient would be able to personally select a nominated person to represent them and exercise relevant statutory functions. I think that that’s really powerful, giving those patients more choice and ensuring that they have the most important person available to represent them at a difficult time. It’s really important.
Additionally, the introduction of virtual assessments relating to second opinion-appointed doctors and independent mental health advocates will certainly, again, further modernise the system in Wales and help support people when they are at their most vulnerable. So, I think that that is a really welcome part of the Bill as well there, James.
I certainly must credit James Evans for bringing forward what is a pragmatic Bill proposal, with support from the Royal College of Psychiatrists as well. It will bolster mental health provision, make life better for those who are suffering, and is certainly worthy of the support that we have heard from across the Chamber here today. Diolch yn fawr iawn.
Llongyfarchiadau i James Evans am gyflwyno'r cynnig pwysig hwn ar gyfer Bil yma heddiw. Rwy'n falch iawn o allu codi i gefnogi'r Bil pwysig hwn sydd ger ein bron, a hefyd i fyfyrio ar fy amser fy hun yn y 18 mis diwethaf gyda Bil Aelod, a dymuno'r gorau i chi am y 12 mis i ddod—12 mis o waith caled. Rwy'n siŵr y byddwch chi a'ch tîm yn gweithio'n galed arno a'i weld yn symud ymlaen yn dda. Mae'n braf clywed cefnogaeth drawsbleidiol mor dda yn y Siambr yma heddiw.
Wrth gwrs, mae agweddau tuag at iechyd meddwl wedi newid cymaint dros y blynyddoedd, ac fe wnaeth Luke Fletcher dynnu sylw at rywfaint o'r newid hwnnw. Mae mwy i'w wneud, wrth gwrs. Mae'r ffordd y siaradwn am iechyd meddwl ac ymwybyddiaeth ledled y gymdeithas wedi esblygu llawer. Mae'n dda i siarad, ond mae'n bwysicach fyth fod y negeseuon cadarnhaol hynny a'r pethau braf i'w dweud yn cael eu cefnogi gan ddeddfwriaeth gadarn, effeithiol. Mae'n debyg mai dyna yw pwynt yr hyn y mae James Evans yn ei gyflwyno i ni yma heddiw. Gyda fy Mil Aelod fy hun yn mynd drwy'r broses ar hyn o bryd, mae hynny'n rhywbeth rwy'n dal i ddod yn ôl ato. Rydym yn deddfu ar gyfer yr hyn y credwn sy'n bwysig. Rydym yn deddfu pan fyddwn am warantu bod rhywbeth yn ei le ar gyfer pobl Cymru. Ac fel y nododd y Gweinidog, mae bregusrwydd llawer o bobl sy'n dioddef naill ai argyfwng acíwt neu rywbeth mwy parhaus—mae'n rhaid inni fyfyrio ar eu bregusrwydd a sicrhau bod deddfwriaeth ar waith i roi'r cyfle gorau posibl iddynt. Mae'r grŵp hwn o bobl yn tyfu hefyd. Yn anffodus mae mwy a mwy o bobl yn dioddef gyda phroblemau iechyd meddwl yng Nghymru. Felly, mae'r Bil y mae James Evans wedi ei gyflwyno i ni yma heddiw yn sicr yn un amserol.
Felly, bydd y Bil hwn yn gam mawr tuag at weld y gwelliant hwn yn ein gwasanaethau, gan ymgorffori set o egwyddorion drwy ein gwasanaeth iechyd a fyddai'n arwain y ddarpariaeth ofal am ddegawdau i ddod. Rydym i gyd yn gwybod y gall y ddarpariaeth iechyd meddwl bob amser fod yn well, ac yn sicr felly yn fy rhanbarth i yng Ngogledd Cymru, lle rydym wedi gweld llawer gormod o fylchau yn y system y mae pobl yn syrthio drwyddynt, a hynny ers llawer gormod o amser, yn anffodus. Felly, yn fy marn i, mae unrhyw beth sy'n mynd i helpu'r gwasanaethau iechyd meddwl hynny, boed yn ddeddfwriaeth neu fel arall, yn beth da.
Mae cyd-Aelodau eisoes wedi sôn am nifer o'r darpariaethau yn y Bil, ond hoffwn danlinellu eu pwysigrwydd yma heddiw. Mae'r ddarpariaeth perthynas agosaf yn y Ddeddf yn golygu y byddai'r claf ei hun yn gallu dewis unigolyn enwebedig i'w cynrychioli ac arfer swyddogaethau statudol perthnasol. Rwy'n credu bod hynny'n bwerus iawn, gan roi mwy o ddewis i'r claf a sicrhau bod ganddynt y person pwysicaf ar gael i'w cynrychioli ar adeg anodd. Mae'n bwysig iawn.
Yn ogystal, bydd cyflwyno asesiadau rhithwir mewn perthynas â meddygon ail farn penodedig ac eiriolwyr iechyd meddwl annibynnol yn sicr o foderneiddio'r system yng Nghymru ymhellach ac yn helpu i gefnogi pobl pan fyddant ar eu mwyaf bregus. Felly, rwy'n credu bod hynny'n rhan o'r Bil sydd i'w groesawu'n fawr iawn hefyd, James.
Yn sicr, rhaid i mi ganmol James Evans am gyflwyno cynnig pragmatig ar gyfer Bil, gyda chefnogaeth Coleg Brenhinol y Seiciatryddion hefyd. Bydd yn cryfhau'r ddarpariaeth iechyd meddwl, yn gwneud bywyd yn well i'r rhai sy'n dioddef, ac yn sicr mae'n deilwng o'r gefnogaeth a glywsom ar draws y Siambr yma heddiw. Diolch yn fawr iawn.
Thank you to James Evans for bringing forward this proposed Bill this afternoon. It's very welcome, and it's a pleasure to follow Members across the Chamber in their contributions, and to hear the cross-party support that James has built around this Bill.
Mental health affects us all, and as we become more aware of our own mental health and seek support when needed, this Bill is a clear step in the right direction to further improve the delivery of mental health plans, by helping to improve the outcomes and experiences for people suffering with their mental health.
I want to focus my contribution this afternoon on the proposal to amend the Mental Health (Wales) Measure 2010, to include children and young people in the ability to request a reassessment. We are 13 years on from the Measure as introduced. We have lived through a global pandemic and, as we look ahead and continue to recover and rebuild from the pandemic, it's only right to reflect on the impact of the Measure and consider what more could be done to improve support.
Research has shown that, whilst the Measure has undoubtedly improved mental health services, there is still much more to be done to deliver the changes that the Measure intended, and this is especially true for children and young people. Currently, the opportunity to request a reassessment is only available to adults. Adults who have previously received secondary mental health services within the past three years have the right to refer themselves back to those services if they feel that their mental health is deteriorating. The introduction of Part 3 of the Measure has seen thousands of people access an assessment in a timelier way and without having to get a referral from a GP. Children and young people should be afforded the same right, and extending the ability to request a reassessment to people specified by the patient further strengthens that support. The needs of children and young people have changed and the number of children and young people experiencing mental health problems is growing, and therefore it's only natural that support offered should change with it.
Data shared by Public Health Wales has shown that adolescent girls aged 16 to 19 are the most likely to experience a mental health crisis. These studies have also highlighted the real statistics that children and young people living in the 20 per cent most economically disadvantaged areas in Wales have almost double the rates of crisis events, compared with those living in the 20 per cent most affluent areas. My constituency of Newport West has some of the most economically disadvantaged areas in Wales, and it's crucial that we seek to ensure that these young people are more empowered, have more choice and influence over their treatment and receive the dignity and respect they deserve.
In 2015, the Welsh Government's 'The Duty to Review' report highlighted how, by only applying reassessment to people over the age of 18, children and young people are disadvantaged. The report recommended that the Measure be amended to ensure that there is no age limit on those who can request a reassessment of their mental health and to extend the ability to request a reassessment to people specified by the patient, but, sadly, that didn't come to fruition. This proposed amendment is supported by Mind Cymru, who welcome this inclusion. In Mind Cymru's 10-year review of the Measure, they recommended that the Welsh Government amend regulations to remove this age limit and further extend the rights under Part 3 to children and young people. The Royal College of Psychiatrists have said that this amendment will bring things in line with the UN Convention on the Rights of the Child, where children have the right to the best possible standards of healthcare and the right to express their views and have those views taken seriously. This is crucial.
I'm pleased that this Bill has been welcomed by the children's commissioner too. This proposal aims to strengthen the existing support services and will go some way to further support the experience that children and young people suffering with their mental health receive, and that is so important. Again, I'd like to thank James and his team for all the hard work that's gone into this. I know how much James genuinely cares about this and I'd like to also thank the Deputy Minister for her support and engagement on this as well. We have a great opportunity here to progress and implement meaningful change, thanks to this proposal, and I'm pleased to be able to support James's Bill through to the next stage. Diolch.
Diolch i James Evans am gyflwyno'r cynnig hwn am Fil y prynhawn yma. Mae croeso mawr iddo, ac mae'n bleser cael dilyn yr Aelodau ar draws y Siambr yn eu cyfraniadau, a chlywed y gefnogaeth drawsbleidiol y mae James wedi'i hadeiladu o amgylch y Bil hwn.
Mae iechyd meddwl yn effeithio ar bob un ohonom, ac wrth inni ddod yn fwy ymwybodol o'n hiechyd meddwl ein hunain a cheisio cymorth pan fo angen, mae'r Bil hwn yn gam clir i'r cyfeiriad cywir i wella ymhellach y ffordd y darperir cynlluniau iechyd meddwl, drwy helpu i wella canlyniadau a phrofiadau i bobl sy'n dioddef gyda'u hiechyd meddwl.
Rwyf am ganolbwyntio fy nghyfraniad y prynhawn yma ar y cynnig i ddiwygio Mesur Iechyd Meddwl (Cymru) 2010, i gynnwys plant a phobl ifanc yn y gallu i ofyn am ailasesiad. Mae 13 mlynedd wedi mynd heibio ers y Mesur fel y'i cyflwynwyd. Rydym wedi byw drwy bandemig byd-eang ac wrth inni edrych ymlaen a pharhau i ymadfer ac ailadeiladu o'r pandemig, nid yw ond yn iawn inni fyfyrio ar effaith y Mesur ac ystyried beth arall y gellid ei wneud i wella cefnogaeth.
Er bod y Mesur yn ddi-os wedi gwella gwasanaethau iechyd meddwl, dangosodd gwaith ymchwil fod llawer mwy i'w wneud o hyd i gyflawni'r newidiadau a fwriadwyd gan y Mesur, ac mae hyn yn arbennig o wir am blant a phobl ifanc. Ar hyn o bryd, mae'r cyfle i ofyn am ailasesiad ar gael i oedolion yn unig. Mae gan oedolion sydd wedi derbyn gwasanaethau iechyd meddwl eilaidd yn y gorffennol yn y tair blynedd diwethaf hawl i hunanatgyfeirio yn ôl at y gwasanaethau hynny os teimlant fod eu hiechyd meddwl yn dirywio. Mae cyflwyno Rhan 3 o'r Mesur wedi gweld miloedd o bobl yn cael mynediad at asesiad mewn ffordd fwy amserol a heb orfod cael atgyfeiriad gan feddyg teulu. Dylai plant a phobl ifanc gael yr un hawl, ac mae ymestyn y gallu i ofyn am ailasesiad i bobl a bennir gan y claf yn cryfhau'r gefnogaeth honno ymhellach. Mae anghenion plant a phobl ifanc wedi newid ac mae nifer y plant a phobl ifanc sy'n profi problemau iechyd meddwl yn cynyddu, ac felly mae'n naturiol y dylai'r cymorth a gynigir newid gyda hynny.
Mae data a rennir gan Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi dangos mai merched rhwng 16 a 19 oed yw'r rhai mwyaf tebygol o brofi argyfwng iechyd meddwl. Mae'r astudiaethau hyn wedi tynnu sylw hefyd at yr ystadegau real fod plant a phobl ifanc sy'n byw yn yr 20 y cant o ardaloedd mwyaf difreintiedig yn economaidd yng Nghymru yn dioddef bron i ddwbl y cyfraddau o ddigwyddiadau argyfwng, o gymharu â'r rhai sy'n byw yn yr 20 y cant o ardaloedd mwyaf cefnog. Mae rhai o'r ardaloedd mwyaf difreintiedig yn economaidd yng Nghymru yn fy etholaeth i yng Ngorllewin Casnewydd, ac mae'n hanfodol ein bod yn ceisio sicrhau bod y bobl ifanc hyn yn fwy grymus, yn cael mwy o ddewis a dylanwad ar eu triniaeth ac yn cael yr urddas a'r parch y maent yn eu haeddu.
Yn 2015, canfu adroddiad 'Y Ddyletswydd i Adolygu' Llywodraeth Cymru fod plant a phobl ifanc dan anfantais o gymhwyso ailasesiad i bobl dros 18 oed yn unig. Argymhellodd yr adroddiad y dylid diwygio'r Mesur i sicrhau nad oes terfyn oedran ar y rhai sy'n gallu gofyn am ailasesiad o'u hiechyd meddwl ac i ymestyn y gallu i ofyn am ailasesiad i bobl a nodwyd gan y claf, ond yn anffodus, ni ddigwyddodd hynny. Cefnogir y gwelliant arfaethedig hwn gan Mind Cymru, sy'n croesawu ei gynnwys. Yn adolygiad 10 mlynedd Mind Cymru o'r Mesur, argymhellwyd bod Llywodraeth Cymru yn diwygio rheoliadau i ddileu'r terfyn oedran ac ymestyn yr hawliau o dan Ran 3 i gynnwys plant a phobl ifanc. Mae Coleg Brenhinol y Seiciatryddion wedi dweud y bydd y gwelliant hwn yn golygu bod pethau'n cyd-fynd â Chonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn, lle mae gan blant hawl i'r safonau gofal iechyd gorau posibl a hawl i fynegi eu barn a chael y safbwyntiau hynny wedi eu hystyried o ddifrif. Mae hyn yn hanfodol.
Rwy'n falch fod y Bil hwn wedi cael ei groesawu gan y comisiynydd plant hefyd. Nod y cynnig yw cryfhau'r gwasanaethau cymorth presennol a bydd yn mynd rywfaint o'r ffordd i gefnogi ymhellach y profiad y mae plant a phobl ifanc sy'n dioddef gyda'u hiechyd meddwl yn ei gael, ac mae hynny mor bwysig. Unwaith eto, hoffwn ddiolch i James a'i dîm am yr holl waith caled sydd wedi'i wneud. Rwy'n gwybod cymaint y mae James yn malio am hyn a hoffwn ddiolch hefyd i'r Dirprwy Weinidog am ei chefnogaeth a'i gwaith ar hyn hefyd. Mae gennym gyfle gwych yma i symud ymlaen a gweithredu newid ystyrlon, diolch i'r cynnig hwn, ac rwy'n falch o allu cefnogi Bil James i'r cam nesaf. Diolch.
Can I thank James Evans for bringing forward his motion today? The words of the Minister indicate that your motion will be successful today when it comes to the voting stage, James, so I'm really, really pleased with that, and to hear the cross-party support today.
Last December, the Health and Social Care Committee published its report, 'Connecting the dots: tackling mental health inequalities in Wales', and it was debated here in this Chamber in May, and I know that you, James Evans, took part in that debate as well. So, I'm really keen that, when committees do reports, once they've been debated in this Chamber, they don't just gather dust on a shelf somewhere. So, I really hope, James, that you can have a look at this report, because not only was it backed by many health professionals, we also, through the Senedd's engagement team, had an advisory group that supported the work of this report as well. So, a lot of work went into this, not just by the committee, but by many others as well, so I hope that this will be helpful to you as, hopefully, your Bill proceeds.
We've heard from others—Mabon ap Gwynfor, Peter Fox, Jayne Bryant—in terms of the health inequalities that exist in particular sectors of the community, and the central message in our report that the mental health and well-being of the population will actually not improve and may actually get worse unless effective action is taken to recognise and address some of the impacts of trauma and tackle those inequalities in society and wider causes of mental health. Our report very much also didn't want to duplicate the work of former committees, like the former Health, Social Care and Sport Committee—I think the Deputy Minister may have been a member of the committee, yes—and other work on mental health as well. We didn't want to duplicate that, so this is very specifically about tackling some of the inequalities that exist, James, and I hope that, as your Bill proceeds, you'll take a look at our report and its findings and the work of the advisory group that supported the committee as well.
A gaf fi ddiolch i James Evans am gyflwyno ei gynnig heddiw? Mae geiriau'r Gweinidog yn dangos y bydd eich cynnig yn llwyddiannus heddiw ar y cam pleidleisio, James, felly rwy'n falch iawn o hynny, ac o glywed y gefnogaeth drawsbleidiol heddiw.
Fis Rhagfyr diwethaf, cyhoeddodd y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol ei adroddiad, 'Cysylltu'r dotiau: mynd i'r afael ag anghydraddoldebau iechyd meddwl yng Nghymru', a drafodwyd yma yn y Siambr hon ym mis Mai, a gwn eich bod chi, James Evans, wedi cymryd rhan yn y ddadl honno hefyd. Felly, pan fydd pwyllgorau'n gwneud adroddiadau, pan fyddant wedi cael eu trafod yn y Siambr hon, rwy'n awyddus iawn i weld nad ydynt yn casglu llwch ar silff yn rhywle. Felly, rwy'n gobeithio'n fawr, James, y gallwch edrych ar yr adroddiad hwn, oherwydd fe'i cefnogwyd gan lawer o weithwyr iechyd proffesiynol, a thrwy dîm ymgysylltu'r Senedd, roedd gennym grŵp cynghori hefyd a oedd yn cefnogi gwaith yr adroddiad. Felly, aeth llawer o waith i mewn i hyn, nid yn unig gan y pwyllgor, ond gan lawer o bobl eraill hefyd, felly rwy'n gobeithio y bydd hwnnw o gymorth i chi wrth i'ch Bil symud yn ei flaen.
Fe glywsom gan eraill—Mabon ap Gwynfor, Peter Fox, Jayne Bryant—am yr anghydraddoldebau iechyd sy'n bodoli mewn sectorau penodol o'r gymuned, a'r neges ganolog yn ein hadroddiad na fydd iechyd meddwl a llesiant y boblogaeth yn gwella mewn gwirionedd ac y gallent waethygu oni chymerir camau effeithiol i gydnabod a mynd i'r afael â rhai o effeithiau trawma a gwrthsefyll anghydraddoldebau mewn cymdeithas ac achosion ehangach iechyd meddwl. Roedd ein hadroddiad ni hefyd yn awyddus iawn i beidio â dyblygu gwaith cyn-bwyllgorau, fel y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon blaenorol—rwy'n credu efallai fod y Dirprwy Weinidog yn aelod o'r pwyllgor, oedd—a gwaith arall ar iechyd meddwl hefyd. Nid oeddem am ddyblygu gwaith o'r fath, felly mae hyn yn ymwneud yn benodol iawn â mynd i'r afael â rhai o'r anghydraddoldebau sy'n bodoli, James, a gobeithio, wrth i'ch Bil symud yn ei flaen, y gwnewch chi edrych ar ein hadroddiad a'i ganfyddiadau a gwaith y grŵp cynghori a gefnogai'r pwyllgor yn ogystal.
Congratulations to James on your Bill this afternoon, and specifically receiving cross-party support in the Senedd. I wasn't originally going to speak, but I just wanted to raise one point and just ask whether there's anything in the Bill that we can look at for Welsh patients who are detained in hospitals outside of Wales, in England and Scotland, and just look at whether we can—. I'll give you one example. I've got a constituent at the moment who is, sadly, detained in hospital, but they're being cared for in Nottingham, and she's currently desperate to get home. She understands that she needs to be in hospital, but wants to be in a hospital closer to home so that she can get visits from parents, family et cetera. So, is there anything that we can look at in the Bill to incorporate that, because I'm sure it's happening on a wider level as well, so we can get patients back into Wales and cared for in Wales under the powers of this Bill? So, I'll leave my remarks there; I just wanted to raise that one point with you this afternoon. But congratulations and well done this afternoon.
Llongyfarchiadau i James ar eich Bil y prynhawn yma, ac yn fwyaf arbennig ar gael cefnogaeth drawsbleidiol yn y Senedd. Nid oeddwn yn mynd i siarad yn wreiddiol, ond roeddwn i eisiau codi un pwynt a gofyn a oes unrhyw beth yn y Bil y gallwn edrych arno ar gyfer cleifion o Gymru sy'n cael eu cadw mewn ysbytai y tu allan i Gymru, yn Lloegr a'r Alban, ac edrych i weld a allwn ni —. Fe roddaf un enghraifft i chi. Mae gennyf etholwr ar hyn o bryd sy'n cael ei chadw yn yr ysbyty, ond mae'n derbyn gofal yn Nottingham, ac ar hyn o bryd mae'n ysu am gael dod adref. Mae hi'n deall bod angen iddi fod yn yr ysbyty, ond mae hi eisiau bod mewn ysbyty yn nes at adref er mwyn iddi gael ymweliadau gan rieni, teulu ac yn y blaen. Felly, a oes unrhyw beth y gallwn edrych arno yn y Bil i gynnwys hynny, oherwydd rwy'n siŵr ei fod yn digwydd ar lefel ehangach hefyd, fel y gallwn gael cleifion yn ôl i Gymru a gofalu amdanynt yng Nghymru o dan bwerau'r Bil hwn? Felly, gadawaf fy sylwadau yn y fan honno; roeddwn eisiau gofyn i chi ynglŷn â hynny y prynhawn yma. Ond llongyfarchiadau a da iawn y prynhawn yma.
Galwaf ar James Evans i ymateb i'r ddadl.
I call on James Evans to reply to the debate.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and can I say I'm a bit shaken, actually, because I'm a little bit overwhelmed by the support I've had here today? So, I'll try and get through this without getting a bit emotional, I don't really do emotional, very often, but I'll try my best.
I just want to start by thanking the Deputy Minister for her endorsement today of this Bill, and her commitment to work with me in its development. I know it's not just the Deputy Minister, but also the wider Welsh Government and the Ministers that you sit around the Cabinet table with, and also the First Minister. I'd like to just thank the Welsh Government for your support of this Bill. I know, Lynne, of your personal commitment from your time in the Senedd when you were a committee Chair and now, as a Deputy Minister, to really forward this work, and I really look forward, if I do get leave to proceed today, to working with you. Also, we had those discussions around the wider reforms that you're bringing forward in the mental health sphere here in Wales. We've talked about those, and I'm very supportive of what you're bringing forward, and we'll discuss those at a later date. I don't think there's time to discuss those today.
I'd like to also thank Mabon for your contribution and your endorsement of this Bill today. You were talking about those six in 10 Welsh adults now who face anxiety right the way across Wales. That's something that I hope to do in this Bill, is to actually break down those barriers, break down the stigmas around mental health here in Wales. You did ask some specific questions, how this works with the mental health Measure that we have now and the future generations and well-being Act. Obviously, with the future generations and well-being Act, it is about creating a healthier Wales, which is a key part of that, and that's something that we can look at together with Government if it gets leave to proceed today, how it can work and how that interacts with the mental health Measure, because I agree with the Minister; I don't like legislating for legislating's sake. If we can do things in other ways, I don't want to overdo that.
You also talked about people who have got trans, young people with trans. Nobody, regardless, of if they've got trans or LGBT or anything across Wales—if you are suffering with your mental health, you need to get the support you need. I think, sometimes, as a society, we need to be more tolerant of those people who are suffering across our society and make sure that we support them as much as we can.
Peter Fox, I'd like to thank you for your contribution, talking about virtual assessments. It's something that was very key for me; I've had case work on this, myself—I'm sure as a lot of Members will have—on who can't access that support. I think it's very important, especially for those people in rural areas who do struggle to actually see people. So, that's something I'm keen to bring forward. Also, you mentioned the priority in care and support for young people. That's something that was very key for me in my role as a member of the Children, Young People and Education Committee—I'll come on to that in a bit, when I talk about another Member in this Chamber—and how we can actually help the lives of our young people across Wales.
Sarah, thank you as well for your endorsement of this Bill, and a key part of why I want to do this is actually listening to those people with lived experiences, especially on the nominated persons. I've talked to a few Members earlier about some of the lived experience and the reason for actually changing—. I will take an intervention, yes.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac a gaf fi ddweud fy mod i wedi fy ysgwyd braidd mewn gwirionedd, oherwydd mae'r holl gefnogaeth a gefais yma heddiw wedi fy nghyffwrdd? Felly, fe geisiaf fynd drwy hyn heb fynd braidd yn emosiynol, nid wyf yn gwneud 'emosiynol' yn aml iawn, ond fe wnaf fy ngorau.
Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'r Dirprwy Weinidog am ei chymeradwyaeth i'r Bil heddiw, a'i hymrwymiad i weithio gyda mi yn y gwaith o'i ddatblygu. Gwn nad y Dirprwy Weinidog yn unig ydyw, ond Llywodraeth Cymru yn ehangach a'r Gweinidogion o amgylch bwrdd y Cabinet gyda chi, a'r Prif Weinidog hefyd. Hoffwn ddiolch i Lywodraeth Cymru am eich cefnogaeth i'r Bil hwn. Gwn am eich ymrwymiad personol chi, Lynne, o'ch cyfnod yn y Senedd pan oeddech yn Gadeirydd pwyllgor a nawr, fel Dirprwy Weinidog, i fwrw ymlaen â'r gwaith hwn, ac edrychaf ymlaen yn fawr at weithio gyda chi os caf rwydd hynt i fwrw ymlaen heddiw. Hefyd, cawsom y trafodaethau ynghylch y diwygiadau ehangach yr ydych chi'n eu cyflwyno yn y maes iechyd meddwl yma yng Nghymru. Rydym wedi siarad am y rheini, ac rwy'n gefnogol iawn i'r hyn y byddwch chi'n ei gyflwyno, ac fe drafodwn y rheini rywdro eto. Nid wyf yn yn meddwl bod amser i drafod y rheini heddiw.
Hoffwn ddiolch hefyd i Mabon am eich cyfraniad a'ch cymeradwyaeth i'r Bil hwn heddiw. Roeddech chi'n sôn am y chwech o bob 10 oedolyn yng Nghymru sydd bellach yn wynebu gorbryder ar draws Cymru. Mae hynny'n rhywbeth y gobeithiaf ei wneud yn y Bil hwn, chwalu'r rhwystrau hynny, chwalu'r stigma sy'n gysylltiedig ag iechyd meddwl yma yng Nghymru. Fe wnaethoch chi ofyn rhai cwestiynau penodol, sut mae hyn yn gweithio gyda'r Mesur iechyd meddwl sydd gennym nawr a Deddf cenedlaethau'r dyfodol a llesiant. Yn amlwg, gyda Deddf cenedlaethau'r dyfodol a llesiant, mae'n ymwneud â chreu Cymru iachach, sy'n rhan allweddol o hynny, ac mae hynny'n rhywbeth y gallwn edrych arno gyda'r Llywodraeth os caiff rwydd hynt i symud ymlaen heddiw, sut y gall weithio a sut mae hynny'n rhyngweithio â'r Mesur iechyd meddwl, oherwydd rwy'n cytuno â'r Gweinidog; nid wyf yn hoffi deddfu er mwyn deddfu. Os gallwn wneud pethau mewn ffyrdd eraill, nid wyf eisiau gorwneud hynny.
Roeddech chi hefyd yn sôn am bobl draws, pobl ifanc draws. Nid oes unrhyw un, boed yn bobl draws neu LHDT neu unrhyw beth ar draws Cymru—os ydych chi'n dioddef gyda'ch iechyd meddwl, mae angen i chi gael y gefnogaeth sydd ei hangen arnoch. Rwy'n credu, weithiau, fel cymdeithas, fod angen inni fod yn fwy goddefgar o'r bobl sy'n dioddef ar draws ein cymdeithas a sicrhau ein bod yn eu cefnogi gymaint ag y gallwn.
Peter Fox, hoffwn ddiolch i chi am eich cyfraniad, yn sôn am asesiadau rhithwir. Mae'n rhywbeth a oedd yn allweddol iawn i mi; rwyf wedi cael gwaith achos ar hyn fy hun—rwy'n siŵr y bydd hynny'n wir am lawer o'r Aelodau—ar bwy sy'n methu cael mynediad at y cymorth hwnnw. Rwy'n credu ei fod yn bwysig iawn, yn enwedig i bobl mewn ardaloedd gwledig sy'n ei chael hi'n anodd gweld pobl. Felly, mae hynny'n rhywbeth rwy'n awyddus i'w gyflwyno. Hefyd, fe sonioch chi am y flaenoriaeth i ofal a chymorth i bobl ifanc. Mae hynny'n rhywbeth a oedd yn allweddol iawn i mi yn fy rôl fel aelod o'r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg—fe ddof at hynny maes o law, pan fyddaf yn siarad am Aelod arall yn y Siambr—a sut y gallwn ni helpu bywydau ein pobl ifanc ledled Cymru.
Sarah, diolch i chi hefyd am eich cefnogaeth i'r Bil hwn, a rhan allweddol o'r rheswm pam fy mod am wneud hyn yw gwrando ar y bobl sydd â phrofiadau bywyd, yn enwedig ar fater unigolion enwebedig. Rwyf wedi siarad ag ambell Aelod yn gynharach am beth o'r profiad bywyd a'r rheswm dros newid—. Fe wnaf dderbyn ymyriad.
Thank you, James. I'm glad that the nearest relative provision is being replaced by the nominated person, as you've just said. It's important that mental health patients have a say in their primary contact, as we know. It can not only help them feel more comfortable and supported in their journey, but help in cases of domestic violence and coercive control. Does the Member think that this change is going far enough?
Diolch yn fawr, James. Rwy'n falch fod y ddarpariaeth perthynas agosaf yn cael ei disodli gan yr unigolyn enwebedig, fel rydych chi newydd ddweud. Mae'n bwysig fod cleifion iechyd meddwl yn cael dweud pwy fyddent yn hoffi ei gael yn brif gyswllt, fel y gwyddom. Gall hynny nid yn unig eu helpu i deimlo'n fwy cyfforddus ac wedi'u cefnogi ar eu taith, gall hefyd helpu mewn achosion o drais domestig a rheolaeth drwy orfodaeth. A yw'r Aelod yn credu bod y newid hwn yn mynd yn ddigon pell?
I think this change is going far enough and the conversation, what we've just mentioned, about domestic violence is one of the reasons why I want to change this. There are those people who have suffered domestic violence at the hands of their partner and when those people are seeking help and support from mental health services that abusive partner is in control of their care, and I think that person who is suffering should be able to nominate someone on their behalf to make choices who actually can represent them and not somebody who is trying to coerce and control them. So, that's why I'm very keen that this measure needs to be changed.
But Sarah also talked about principles of this Bill and it's something that I think we can look at, perhaps not on the face of the Bill, but look to put in regulation-making powers how that can change, but I'm very keen that the principles are enshrined here in Wales to make sure we give everybody that chance to get the help and support that they need.
Luke Fletcher, it is true that the first conversation we had was in my office upstairs, actually, about what we could do to destigmatise male mental health here across Wales, and I think, collaboratively in this Chamber, as a few others have talked about, what we can actually do—Jack Sargeant, yourself, and others who I talk to about my own mental health struggles, and I know other Members have talked about their struggles, and I think it's really important that we do talk. It is very important that, when we are struggling, we do reach out, we do talk to other Members and we exchange our views, and how we can actually use ourselves as role models as well to try and encourage people to come forward who are struggling. As I say, Jack Sargeant made an intervention as well and Jack is probably one of my best friends in this Chamber—cross-party, but Jack and I look out for each other a great deal and I'd like to thank him for his endorsement of this Bill as well, and I know he's been very supportive of me over these last weeks with the stress I've been under trying to get this through.
But Sam Rowlands also talked about changing attitudes towards mental health and, as I've said previously, I think this Bill can do that. I think we can change attitudes towards mental health. This is just one step in a big cog of changing attitudes. We can change it here, but it is through other measures and interventions that don't need legislation sometimes that we can change, and that's something I know that the Deputy Minister will be bringing forward in her strategy.
Jayne Bryant, my committee Chair in the Children, Young People and Education Committee and also a friend of mine in this Chamber, thank you for your support, and I know the work you do representing children and young people right the way across this country and giving them a voice. As you said, those thousands of young people who can benefit by changing that Part 3 of the mental health Measure—it's going to open it up so they can actually help their young people's mental health and support. You said about that 20 per cent of people in the least deprived areas. If we can help them improve their dignity and respect and their mental health, that's what we're here to do; we're here to help the most vulnerable people in our society, and I think that's what this piece of proposed legislation is going to do.
I'd also like to thank my colleague Russell George, the chairman of the Health and Social Care Committee, for showing us his 'Connecting the dots' report. I can remember reading a lot of those recommendations when it came to the Senedd, and I'm keen to look at it going forward, but I do want to keep this very narrow focus to what we're actually looking at here. I think, if we make this Bill too broad, it actually might hamper the chances of this Bill going forward, so I'm keen to look at it, but I think in how we can work it into some of the frameworks of what we've actually got proposed in front of us today.
And Gareth, I'm going to sound like a Welsh Government Minister now: I can't really comment on your individual casework—[Laughter.]—but I'm sure, if you'd like to write to one of the Ministers, they'll get back to you on this matter.
Rwy'n credu bod y newid hwn yn mynd yn ddigon pell ac mae'r sgwrs, yr hyn rydym newydd ei grybwyll, am drais yn y cartref yn un o'r rhesymau pam fy mod am newid hyn. Mae yna bobl sydd wedi dioddef trais domestig gan eu partner a phan fo'r bobl hynny'n ceisio cymorth a chefnogaeth gan wasanaethau iechyd meddwl y partner camdriniol hwnnw sy'n rheoli eu gofal, ac rwy'n credu y dylai'r unigolyn sy'n dioddef allu enwebu rhywun ar eu rhan i wneud dewisiadau, rhywun a all eu cynrychioli ac nid rhywun sy'n ceisio eu gorfodi a'u rheoli. Felly, dyna pam rwy'n awyddus iawn i weld y mesur hwn yn cael ei newid.
Ond soniodd Sarah hefyd am egwyddorion y Bil ac mae'n rhywbeth y credaf y gallwn edrych arno, nid ar wyneb y Bil efallai, ond ystyried rhoi pwerau rheoleiddio i mewn i weld sut y gall hynny newid, ond rwy'n awyddus iawn i weld yr egwyddorion wedi'u hymgorffori yma yng Nghymru i sicrhau ein bod yn rhoi cyfle i bawb gael yr help a'r cymorth sydd eu hangen arnynt.
Luke Fletcher, mae'n wir mai'r sgwrs gyntaf a gawsom oedd yn fy swyddfa i fyny'r grisiau am yr hyn y gallem ei wneud i ddadstigmateiddio iechyd meddwl ymhlith dynion yma ledled Cymru, ac rwy'n credu, ar y cyd yn y Siambr hon, fel y mae ambell un arall wedi ei grybwyll, yr hyn y gallwn ei wneud mewn gwirionedd—chi, Jack Sargeant, ac eraill rwy'n siarad â nhw am fy mrwydrau iechyd meddwl personol, ac rwy'n gwybod bod Aelodau eraill wedi siarad am eu brwydrau nhw, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn siarad. Pan fyddwn yn ei chael hi'n anodd, mae'n bwysig iawn ein bod yn estyn allan, ein bod yn siarad ag Aelodau eraill ac yn trafod ein safbwyntiau, a sut y gallwn ddefnyddio ein hunain fel modelau rôl yn ogystal â cheisio annog pobl i ddweud eu bod yn ei chael hi'n anodd. Fel y dywedais, fe wnaeth Jack Sargeant ymyriad hefyd ac mae'n debyg mai Jack yw un o fy ffrindiau gorau yn y Siambr hon—yn drawsbleidiol, ond mae Jack a minnau'n edrych ar ôl ein gilydd a hoffwn ddiolch iddo am ei gymeradwyaeth i'r Bil hwn hefyd, a gwn ei fod wedi bod yn gefnogol iawn i mi dros yr wythnosau diwethaf gyda'r straen a ddioddefais wrth geisio cael hyn drwodd.
Ond soniodd Sam Rowlands hefyd am newid agweddau tuag at iechyd meddwl ac fel y dywedais o'r blaen, rwy'n credu y gall y Bil hwn wneud hynny. Rwy'n credu y gallwn newid agweddau tuag at iechyd meddwl. Dim ond un cam yw hwn yn y broses o newid agweddau. Gallwn eu newid yma, ond weithiau gallwn newid drwy fesurau ac ymyriadau eraill nad ydynt yn galw am ddeddfwriaeth, ac mae hynny'n rhywbeth y gwn y bydd y Dirprwy Weinidog yn ei gyflwyno yn ei strategaeth.
Jayne Bryant, Cadeirydd fy mhwyllgor yn y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg a hefyd ffrind i mi yn y Siambr hon, diolch am eich cefnogaeth, ac rwy'n gwybod am y gwaith rydych chi'n ei wneud yn cynrychioli plant a phobl ifanc ar draws y wlad a rhoi llais iddynt. Fel y dywedoch chi, bydd y miloedd o bobl ifanc sy'n gallu elwa drwy newid Rhan 3 o'r Mesur iechyd meddwl—mae'n mynd i'w agor fel y gallant helpu iechyd meddwl a chymorth i'w pobl ifanc. Fe ddywedoch chi am yr 20 y cant o bobl yn yr ardaloedd lleiaf difreintiedig. Os gallwn eu helpu i wella eu hurddas a'u parch a'u hiechyd meddwl, dyna rydym ni yma i'w wneud; rydym yma i helpu'r bobl fwyaf bregus yn ein cymdeithas, a chredaf mai dyna fydd y ddeddfwriaeth arfaethedig hon yn ei wneud.
Hoffwn ddiolch hefyd i fy nghyd-Aelod Russell George, cadeirydd y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol, am ddangos ei adroddiad 'Cysylltu'r dotiau' i ni. Gallaf gofio darllen llawer o'r argymhellion hynny pan ddaeth i'r Senedd, ac rwy'n awyddus i edrych arno wrth symud ymlaen, ond rwyf am gadw ffocws cul iawn ar yr hyn yr edrychwn arno yma. Os gwnawn y Bil yn rhy eang, gallai rwystro gobaith y Bil o symud ymlaen, felly rwy'n awyddus i edrych arno, ond o ran sut y gallwn ei weithio i mewn i rai o fframweithiau'r hyn sydd gennym wedi'i gynnig o'n blaenau heddiw.
A Gareth, rwy'n mynd i swnio fel Gweinidog Llywodraeth Cymru nawr: ni allaf wneud sylwadau ar eich gwaith achos unigol—[Chwerthin.]—ond os hoffech ysgrifennu at un o'r Gweinidogion, rwy'n siŵr y byddant yn dod yn ôl atoch ar y mater.
Sounds familiar. [Laughter.]
Swnio'n gyfarwydd. [Chwerthin.]
But, on a serious point, though, it is important that we do just care, but not just about patients here in Wales, about Welsh patients who are in Scotland, who are in England as well, and make sure that their mental health is protected, because we have a duty of care to all Welsh citizens right across the country.
So, just to conclude, I'd like to obviously thank everybody who spoke in this debate. As I said, I'm truly humbled and quite overwhelmed with the support it's got. As I said, this is a development that I've brought forward, but I will pay tribute again to the Deputy Minister. This has been a collaborative effort between my team and the Welsh Government, and I hope that we can continue with this engagement, continue with the collaboration we've had together, to create a meaningful piece of legislation here that can really improve the lives of those people here in Wales. Diolch.
Ond ar bwynt difrifol, mae'n bwysig ein bod yn malio, nid yn unig am gleifion yma yng Nghymru, ond am gleifion o Gymru sydd yn yr Alban, sydd yn Lloegr hefyd, a sicrhau bod eu hiechyd meddwl yn cael ei ddiogelu, oherwydd mae gennym ddyletswydd gofal i holl ddinasyddion Cymru ledled y wlad.
Felly, i gloi, hoffwn ddiolch i bawb a siaradodd yn y ddadl hon wrth gwrs. Fel y dywedais, rwy'n teimlo'n ostyngedig iawn ac wedi fy nghyffwrdd gan y gefnogaeth a gafodd. Fel y dywedais, mae hwn yn ddatblygiad a gyflwynwyd gennyf fi, ond rwyf am dalu teyrnged eto i'r Dirprwy Weinidog. Mae hon wedi bod yn ymdrech gydweithredol rhwng fy nhîm a Llywodraeth Cymru, ac rwy'n gobeithio y gallwn barhau â'r ymgysylltiad hwn, parhau â'r cydweithio a fu rhyngom, i greu deddfwriaeth ystyrlon yma a all sicrhau gwelliant go iawn i fywydau pobl yma yng Nghymru. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 7 heddiw yw dadl ar gynnig deddfwriaethol gan Aelod: Bil ar reoleiddio casglwyr dyledion. Galwaf ar Jack Sargeant i wneud y cynnig.
Item 7 this afternoon is a debate on a Member's legislative proposal: a Bill on the regulation of debt collectors. I call on Jack Sargeant to move the motion.
Cynnig NDM8419 Jack Sargeant
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi cynnig ar gyfer Bil ar reoleiddio casglwyr dyledion yng Nghymru ymhellach.
2. Yn nodi mai diben y Bil fyddai:
a) gosod dyletswydd ar ddarparwyr gwasanaethau cyhoeddus i ddefnyddio casglwyr dyledion sydd wedi cofrestru i god ymddygiad sy'n amddiffyn pobl fregus mewn argyfwng costau byw yn unig;
b) cyflwyno cod ymddygiad Cymru gyfan ar gyfer yr holl asiantau casglu dyledion sydd wedi'u cofrestru yng Nghymru; ac
c) grymuso awdurdodau safonau masnach lleol ymhellach i weithredu yn erbyn asiantau sy'n camarwain preswylwyr ynghylch eu pwerau a hawliau preswylwyr.
Motion NDM8419 Jack Sargeant
To propose that the Senedd:
1. Notes a proposal for a Bill on the further regulation of debt collectors in Wales.
2. Notes that the purpose of the Bill would be to:
a) place a duty on public service providers to only use debt collectors who sign up to a code of conduct that protects vulnerable people in a cost-of-living crisis;
b) introduce a Wales-wide code of conduct for all debt collection agents registered in Wales; and
c) further empower local trading standards authorities to take action against agents who mislead residents about their powers and residents rights.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Deputy Presiding Officer. The idea for this proposal has developed since I watched with absolute horror last winter's exposé from The Times, showing debt collectors working on behalf of British Gas laughing and joking as they forced themselves into the homes of vulnerable customers. And the more I read about the behaviour of debt collectors and bailiffs, the more determined I became to do something. The purpose of this debate today is to explore how we can use the levers available to us in this Senedd to protect Welsh residents.
There is often confusion about the specific difference between bailiffs and debt collectors, and for the purpose of this debate, I want to explore how we can use our powers to protect Welsh residents from the poor behaviour of both. Presiding Officer, I would like to thank Citizens Advice Cymru for their support and the support they have given me in researching this topic. The examples of poor behaviour I am about to give have been sourced from their work supporting people in times of need.
Llywydd, one in three people who have been contacted by bailiffs during the cost-of-living crisis have experienced behaviours that broke the rules. Many have faced intimidating behaviour. For instance, a single mother was woken up at 6 a.m., whilst it was still dark, by male bailiffs knocking on the door. Her children were scared and she became, then, too anxious to sleep during the following days.
And, as we saw throughout the prepayment meter scandal, the use of misinformation is also common. For example, Presiding Officer, a company working in Wales continues to say to its clients that they can be imprisoned in the letters they send to them. We know, don't we, Presiding Officer, that this hasn't been the case since April 2019.
In another incident, bailiffs clamped a client's car that was on a neighbour's drive. They had hired that car through the NHS. This stopped her getting to work at the ambulance service. And this was despite the fact that she had paid the original council tax debt with money left over from her late husband and that the amount due was for the bailiffs' fees alone.
Presiding Officer, last winter, we became aware of the scale of the prepayment meter scandal, with thousands of vulnerable people having prepayment meters forcibly fitted despite needing constant connection to electricity due to illness, medical equipment and the presence of small children in the household. And what became quickly clear is that it was debt collectors who were being trusted to make this judgment of vulnerability.
This situation isn't unique, and debt collectors seem to be empowered to make this judgment on behalf of a whole host of other organisations, including local government. In reality, half of the residents turning to Citizens Advice for help with debt collectors do so as a result of council tax arrears. Citizens Advice Cymru are calling for the Welsh Government to set up a statutory code of practice governing council tax debt collection in Wales. This should set out steps to be taken by local authorities before a liability order can be made, such as attempting to establish an affordable repayment plan and assessing vulnerability.
What we do know about poverty and debt is that it disproportionately impacts vulnerable individuals, that indebtedness and, in particular, the involvement of debt collectors and bailiffs, takes a huge toll on people's physical and mental health. Presiding Officer, I could stand here for some time and give you many more examples of that poor behaviour. In fact, after reading through all of the evidence available to me, it is not difficult to conclude that bad behaviour is the norm and good behaviour is the exception, and that local councils and many other institutions here in Cymru trust these people to act on their behalf. Presiding Officer, it's clear to me there is a need for more regulation; I hope today's debate is the start of that process. And, as my good friend, our First Minister, said in the committee session a few months ago, this Senedd could and should do more with regard to the regulation of debt collectors. I agree with him, I hope our colleagues do too. Diolch.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Mae'r syniad ar gyfer y cynnig hwn wedi datblygu ers i mi wylio gydag arswyd pur y dadleniad gan The Times y gaeaf diwethaf, a oedd yn dangos casglwyr dyledion yn gweithio ar ran Nwy Prydain yn chwerthin ac yn cellwair wrth iddynt wthio eu ffordd i mewn i gartrefi cwsmeriaid bregus. A pho fwyaf y darllenwn am ymddygiad casglwyr dyledion a beilïaid, y mwyaf penderfynol y deuthum i wneud rhywbeth. Pwrpas y ddadl hon heddiw yw archwilio sut y gallwn ddefnyddio'r dulliau sydd ar gael i ni yn y Senedd hon i amddiffyn trigolion Cymru.
Yn aml, mae yna ddryswch ynghylch y gwahaniaeth penodol rhwng beilïaid a chasglwyr dyledion, ac at ddiben y ddadl hon, rwyf eisiau archwilio sut y gallwn ddefnyddio ein pwerau i amddiffyn trigolion Cymru rhag ymddygiad gwael ymhlith y ddau grŵp. Lywydd, hoffwn ddiolch i Cyngor ar Bopeth Cymru am eu cymorth ac am y gefnogaeth y maent wedi'i rhoi i mi wrth ymchwilio i'r pwnc hwn. Mae'r enghreifftiau o ymddygiad gwael rwyf ar fin eu rhoi wedi deillio o'u gwaith yn cefnogi pobl ar adeg o angen.
Lywydd, mae un o bob tri o bobl y mae beilïaid wedi cysylltu â nhw yn ystod yr argyfwng costau byw wedi profi ymddygiad a oedd yn torri'r rheolau. Mae llawer wedi wynebu ymddygiad sy'n codi ofn arnynt. Er enghraifft, cafodd mam sengl ei deffro am 6 y bore, tra oedd hi'n dal yn dywyll, gan feilïaid gwrywaidd yn curo ar y drws. Roedd ofn ar ei phlant a thros y dyddiau canlynol, roedd hi'n rhy bryderus i allu cysgu.
Ac fel y gwelsom drwy gydol sgandal y mesuryddion rhagdalu, mae'r defnydd o gamwybodaeth hefyd yn gyffredin. Er enghraifft, Lywydd, mae cwmni sy'n gweithio yng Nghymru yn parhau i ddweud wrth eu cleientiaid y gellir eu carcharu yn y llythyrau y maent yn eu hanfon atynt. Rydym yn gwybod, onid ydym, Lywydd, nad yw hyn wedi bod yn wir ers mis Ebrill 2019.
Mewn digwyddiad arall, clampiodd beilïaid olwyn car cleient a oedd ar dramwyfa cymydog. Roeddent wedi llogi'r car hwnnw drwy'r GIG. Fe wnaeth hyn ei hatal rhag cyrraedd ei gwaith yn y gwasanaeth ambiwlans. Ac roedd hyn er gwaethaf y ffaith ei bod wedi talu'r ddyled dreth gyngor wreiddiol gydag arian a oedd yn weddill gan ei diweddar ŵr a bod y swm a oedd y ddyledus ar gyfer ffioedd y beilïaid yn unig.
Lywydd, y gaeaf diwethaf, daethom yn ymwybodol o raddfa'r sgandal mesuryddion rhagdalu, gyda miloedd o bobl fregus wedi cael eu gorfodi i osod mesuryddion rhagdalu er bod angen cysylltiad cyson â thrydan oherwydd salwch, offer meddygol a phresenoldeb plant bach ar yr aelwyd. A daeth yn amlwg yn gyflym fod y cwmnïau'n ymddiried mewn casglwyr dyledion i farnu pa mor agored i niwed oedd pobl.
Nid yw'r sefyllfa hon yn unigryw, ac mae'n ymddangos bod casglwyr dyledion wedi'u grymuso i farnu ar ran llu o sefydliadau eraill, gan gynnwys llywodraeth leol. Mewn gwirionedd, mae hanner y trigolion sy'n troi at Cyngor ar Bopeth am gymorth gyda chasglwyr dyledion yn gwneud hynny o ganlyniad i ôl-ddyledion y dreth gyngor. Mae Cyngor ar Bopeth Cymru yn galw ar Lywodraeth Cymru i sefydlu cod ymarfer statudol sy'n llywodraethu'r gwaith o gasglu dyledion y dreth gyngor yng Nghymru. Dylai hwn nodi camau i'r awdurdodau lleol eu cymryd cyn y gellir gwneud gorchymyn dyled, megis ceisio sefydlu cynllun ad-dalu fforddiadwy ac asesu pa mor agored i niwed yw pobl.
Yr hyn rydym yn ei wybod am dlodi a dyled yw ei fod yn effeithio'n anghymesur ar unigolion agored i niwed, a bod dyled, ac yn benodol, cyfranogiad casglwyr dyledion a beilïaid, yn cael effaith enfawr ar iechyd corfforol a meddyliol pobl. Lywydd, gallwn sefyll yma am beth amser a rhoi llawer mwy o enghreifftiau i chi o'r ymddygiad gwael hwnnw. Yn wir, ar ôl darllen drwy'r holl dystiolaeth sydd ar gael i mi, nid yw'n anodd dod i'r casgliad mai ymddygiad gwael yw'r norm ac ymddygiad da yw'r eithriad, a bod cynghorau lleol a llawer o sefydliadau eraill yma yng Nghymru yn ymddiried yn y bobl hyn i weithredu ar eu rhan. Lywydd, mae'n amlwg i mi fod angen mwy o reoleiddio; rwy'n gobeithio bod y ddadl heddiw yn dechrau'r broses honno. Ac fel y dywedodd fy ffrind da, ein Prif Weinidog, yn sesiwn y pwyllgor ychydig fisoedd yn ôl, fe allai ac fe ddylai'r Senedd hon wneud mwy mewn perthynas â rheoleiddio casglwyr dyledion. Rwy'n cytuno ag ef, rwy'n gobeithio y bydd ein cyd-Aelodau yn cytuno hefyd. Diolch.
Given the horror stories we've all heard, we fully share concern about the issue that this proposed Bill seeks to address and clearly support the intent behind it. However, Senedd lawyers have advised that a Bill to regulate debt enforcement agents would be outside the legislative competence of the Senedd. This is on the basis, they say, that the enforcement of orders of the court is a reserved matter. Senedd lawyers additionally advise that a Bill to regulate debt collection agents would also likely fall outside the competence of the Senedd. They say this is on the basis that aspects of debt collecting are regulated by the Financial Conduct Authority, and therefore would likely relate to the reserved matter of financial services. They also noted that a general restriction on modifying the private law of contract in certain circumstances may be engaged to some extent by the proposed Bill.
Beyond that, the devil is in the detail and it's difficult to assess when we only have, at this stage—this isn't a criticism—but generic ideas or topics for debate, although points 2(a) and 2(c), I'm advised, seem fine in the motion. However, in terms of 2(a), which seeks to place a duty on public service providers to only use debt collectors who sign up to a code of conduct that protects vulnerable people in a cost-of-living crisis, I venture that we need to protect vulnerable people at all times. But in terms of the code of conduct, Senedd lawyers added that in order for this to be within competence, it would have to be a voluntary code and could not be enforceable as this would amount to regulation. I.e. it couldn't be statutory. I would therefore be grateful if the Member could explain how he would ensure such a code of conduct was within Senedd competence, and, if it's intended only to be voluntary, how effective or workable that would be. I refer, for example, to the mortgage code introduced in the 1990s, in my previous employment, which enabled the very people who ultimately caused the 2008 banking crash to register.
It should also be noted that it's already a legal requirement for a debt collection agency to register as a debt collection agency that is legally able to act and recover debt on behalf of a creditor. Further, once they've registered, they must follow the guidelines set out by the Financial Conduct Authority, the Financial Ombudsman Service and the Competition and Markets Authority, each of which may also supervise those businesses. Recovery actions that could be deemed harassment or abusive and are not permitted already include entering a debtor's home without consent and pressuring a debtor to make payments they cannot afford. The real issue, it seems, is therefore one of enforcement, not unfortunately largely unenforceable legislation, which this Bill would introduce.
O ystyried y straeon arswyd rydym i gyd wedi'u clywed, rydym yn rhannu'r pryder am y mater y mae'r Bil arfaethedig hwn yn ceisio mynd i'r afael ag ef ac yn amlwg rydym yn cefnogi'r bwriad y tu ôl iddo. Fodd bynnag, mae cyfreithwyr y Senedd wedi cynghori y byddai Bil i reoleiddio asiantaethau gorfodi dyledion y tu hwnt i gymhwysedd deddfwriaethol y Senedd. Maent yn dweud bod hyn ar y sail fod gorfodi gorchmynion y llys yn fater a gedwir yn ôl. Mae cyfreithwyr y Senedd hefyd yn cynghori y byddai Bil i reoleiddio asiantaethau casglu dyledion hefyd yn debygol o fod y tu hwnt i gymhwysedd y Senedd. Maent yn dweud bod hyn ar y sail bod agweddau ar gasglu dyledion yn cael eu rheoleiddio gan yr Awdurdod Ymddygiad Ariannol, ac felly yn debygol o ymwneud â gwasanaethau ariannol sy'n fater a gedwir yn ôl. Nodwyd hefyd y gallai'r Bil arfaethedig greu cyfyngiad cyffredinol i ryw raddau ar addasu cyfraith contract breifat mewn rhai amgylchiadau.
Y tu hwnt i hynny, mae'r manylion yn bwysig ac mae'n anodd asesu pan nad oes gennym ar hyn o bryd—nid beirniadaeth yw hon—ddim mwy na syniadau generig neu bynciau i'w trafod, er y caf fy nghynghori bod pwyntiau 2(a) a 2(c) yn ymddangos yn iawn yn y cynnig. Fodd bynnag, o ran 2(a), sy'n ceisio gosod dyletswydd ar ddarparwyr gwasanaethau cyhoeddus i ddefnyddio casglwyr dyledion sy'n cofrestru i god ymddygiad sy'n amddiffyn pobl fregus mewn argyfwng costau byw yn unig, mentraf ddweud bod angen inni amddiffyn pobl fregus bob amser. Ond o ran y cod ymddygiad, ychwanegodd cyfreithwyr y Senedd, er mwyn i hyn fod o fewn y cymhwysedd, byddai'n rhaid iddo fod yn god gwirfoddol ac na ellid ei orfodi gan y byddai hyn yn gyfystyr â rheoleiddio. Hynny yw, ni allai fod yn statudol. Felly, hoffwn pe gallai'r Aelod egluro sut y byddai'n sicrhau bod cod ymddygiad o'r fath o fewn cymhwysedd y Senedd, ac os bwriedir iddo fod yn wirfoddol yn unig, pa mor effeithiol neu ymarferol fyddai hynny. Er enghraifft, cyfeiriaf at y cod morgais a gyflwynwyd yn y 1990au, yn fy swydd flaenorol, a oedd yn galluogi'r union bobl a achosodd gwymp bancio 2008 yn y pen draw i gofrestru.
Dylid nodi hefyd ei bod eisoes yn ofyniad cyfreithiol i asiantaeth casglu dyledion gofrestru fel asiantaeth casglu dyledion sy'n gallu gweithredu'n gyfreithiol ac adennill dyled ar ran credydwr. Ar ben hynny, pan fyddant wedi cofrestru, rhaid iddynt ddilyn y canllawiau a nodwyd gan yr Awdurdod Ymddygiad Ariannol, Gwasanaeth yr Ombwdsmon Ariannol a'r Awdurdod Cystadleuaeth a Marchnadoedd, a gall pob un ohonynt oruchwylio'r busnesau hynny hefyd. Mae camau adfer y gellid eu hystyried yn aflonyddgar neu'n ymosodol ac nas caniateir eisoes yn cynnwys mynd i mewn i gartref dyledwr heb gydsyniad a phwyso ar ddyledwr i wneud taliadau na allant eu fforddio. Felly, mae'n ymddangos bod y broblem go iawn yn ymwneud â gorfodaeth, ac nid deddfwriaeth, na ellir ei gorfodi, i raddau helaeth, yn anffodus, fel y byddai'r Bil hwn yn ei chyflwyno.
I think if you can legislate that Rwanda is a safe country, you can probably find a way of legislating to protect vulnerable people.
Rwy'n credu os gallwch ddeddfu bod Rwanda yn wlad ddiogel, mae'n debyg y gallwch ddod o hyd i ffordd o ddeddfu i amddiffyn pobl fregus.
Rwy'n ddiolchgar i Jack Sargeant am ddod a'r cynnig hwn gerbron y Senedd ac rwy'n gobeithio y bydd yna gefnogaeth unfrydol iddo. Mae Plaid Cymru yn cefnogi'r galwadau hyn er mwyn sicrhau nad yw rhai o bobl fwyaf diamddiffyn ein cymdeithas yn wynebu niwed pellach yn sgil ymddygiad beilïaid a chasglwyr dyled a'r amrywiaeth yna sydd yn y gyfundrefn o gasglu dyledion, sy'n cynnwys yr arfer o ychwanegu at ddyled sy'n ei gwneud hi'n anos i bobl ad-dalu a ffeindio'u ffordd allan o'r ddyled yna.
Mae hi bron yn ddiwedd y flwyddyn a does dim dwywaith bod 2023 wedi bod yn flwyddyn ddyled, fel dwi wedi clywed Citizens Advice Cymru yn ei galw hi. Dyled oedd testun yr ymchwiliad pwyllgor cyntaf y bues i'n rhan ohono fel Aelod newydd o'r Senedd gyda'r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol, ac mae'r dystiolaeth glywais i ynglŷn â'r angen yna i wneud mwy i gynorthwyo teuluoedd i gadw eu pennau uwchben y dŵr, fel nad ydynt yn cael eu boddi gan y llif o ddyledion sy'n eu gwthio'n ddyfnach i'r dyfnderoedd, wir wedi aros gyda fi. Roedd yr ymchwiliad yna yn edrych ar effaith y pandemig ar ddyled, ac roedd yn glir bod y dyledion hyn wedi eu dyfnhau ac nid eu hachosi gan y pandemig. Un o alwadau canolog ein hadroddiad, bron yn union ddwy flynedd yn ôl, oedd gofyn i Lywodraeth Cymru i asesu a ddylid cryfhau protocol y dreth gyngor, gan gynnwys a ddylid ei roi ar sail statudol. Derbyniwyd hyn gan y Llywodraeth, ond eto mae'r cynnig yma heddiw yn ei gwneud hi'n glir nad yw hyn wedi cael ei weithredu'n ddigonol.
Ac yn awr, a Chymru ar ganol argyfwng arall, fel mae'r cynnig yn sôn, yr argyfwng costau byw, sydd eto yn taro'r rhai sydd mwyaf bregus yn ein cymdeithas yn yr un modd anghymesur ag a wnaeth COVID, mae'r dystiolaeth yr un mor frawychus. Ac roedd y rhybuddion yn ein hadroddiad ni yn 2021 yn anffodus yn gywir. Mae pobl wedi cael eu gwthio i dlodi ar lefel Fictorianaidd. Cyflwynwyd adroddiad dilynol y pwyllgor ar ddyled ym mis Medi eleni, ac roedd yn paentio'r un fath o ddarlun tywyll. Yr hyn sy'n rhwystredig yw nad oedd y gweithredu brys i warchod pobl sy'n syrthio i ddyled, sy'n cael ei annog yn nifer o'n hargymhellion pwysicaf, eto wedi'i gyflawni.
Mae'r cynnig ger ein bron yn sôn yn benodol am sicrhau y cysondeb yna a rheoli ansawdd o ran safon y rhai sy'n casglu dyledion, a gosod y ddyletswydd yna ar gyrff cyhoeddus i ddefnyddio'r rhai sy'n cydymffurfio â'r gofynion hyn. Gwnaeth y pwyllgor, yn ein dau adroddiad ar ddyled, godi'r mater hwn, ac fe wnaethom ni hefyd glywed tystiolaeth am ddiffyg cysondeb a dulliau llawdrwm, fel gwnaethoch chi, Jack, eu hamlinellu, o ran casglu dyledion y dreth gyngor, er enghraifft. Er inni groesawu'r ffaith i'r Llywodraeth gyhoeddi adolygiad o brotocol y dreth gyngor yn sgil ein hargymhelliad, roedd yn bryderus gweld nad oedd y cam o gyflwyno'r protocol yn 2019 ar arferion casglu a gorfodi cynghorau lleol wedi cael braidd dim effaith. Eto, yr hyn rŷm ni angen gofyn—
I’m grateful to Jack Sargeant for bringing this motion before the Senedd, and I hope that it will receive unanimous support. Plaid Cymru supports these calls to ensure that some of the most vulnerable people in our society don’t face further harm as a result of the actions of bailiffs and debt collectors and that variation that there is in the debt collection system, which includes the practice of adding to debt, which makes it evermore difficult for people to repay that debt and find their way out of that debt.
We are almost at year's end and there can be no doubt that 2023 has been the year of debt, as I've heard it being dubbed by Citizens Advice Cymru. Debt was the focus of the first committee inquiry I participated in as a new Member of the Senedd, as a member of the Equality and Social Justice Committee, and the evidence that I heard with regard to the need to do more to support families to keep their heads above water, so that they aren’t swamped by the debts that push them into ever-deeper waters, has really remained with me. That inquiry considered the impact of the pandemic on debt, and it became clear that these debts had been exacerbated, rather than caused by the pandemic. One of the central calls made in our report, almost exactly two years ago, was for the Welsh Government to assess whether the council tax protocol should be strengthened, including putting it on a statutory footing. This was accepted by the Government, yet the motion makes it clear today that this hasn't been followed up with sufficient action.
And now, with Wales in the midst of another crisis, as the motion mentioned, namely the cost-of-living crisis, which is again impacting the most vulnerable people in our society just as disproportionately as COVID did, the evidence is just as frightening. And the warnings in our report in 2021 unfortunately proved to be correct. People have been pushed into Victorian levels of poverty. The committee's follow-up report on debt was published in September this year, and it painted a similarly bleak picture. What is frustrating is that the urgent steps needed to prevent people from falling into the debt trap, outlined in a number of our most important recommendations, haven't been taken yet.
The motion before us today specifically mentions the need to ensure that there is consistency and quality control in terms of the practices of debt collectors, as well as the imposition of a duty on public bodies to use the services of debt collectors who comply with these requirements. The committee, in both of our reports on debt, raised this issue, because we too heard evidence on a lack of consistency and the use of heavy-handed methods, as you, Jack, mentioned, in terms of the collection of council tax debt, for example. Although we welcomed the fact that the Welsh Government announced a review of the council tax protocol as a result of our recommendation, it was concerning to see that the step of introducing the protocol in 2019 on local government enforcement and debt collection practices had had precious little effect. Again, what we need to ask is—
Sioned, you need to finish.
Sioned, mae angen i chi ddirwyn i ben.
—a'r hyn sydd angen ei sicrhau yw atal y grwpiau hyn rhag syrthio i fagl ddyled yn y lle cyntaf. Mae'n rhaid inni ofyn i'n hunain am faint yn rhagor y gwnawn ni dderbyn y sefyllfa anghynaliadwy yma, yr undeb anghytbwys sy'n achosi bod incwm gormod o bobl yn annigonol a'u triniaeth yn anghyfiawn. Dyna'r cwestiwn sy'n bwrw cysgod dros y cynnig hwn.
—we need to ensure that we prevent these groups from falling into the debt trap in the first place. We need to ask ourselves for how much longer we will accept this unsustainable situation, the imbalance in the union that means that the incomes of too many of our people are insufficient and their treatment unjust. That's the question that casts such a long shadow over this motion.
Could I start by congratulating Jack for bringing forward this Member's legislative proposal today, and also pay tribute to Citizens Advice, for the very good work that they do with so many people who rely on their services, particularly during this time of a cost-of-living crisis? It's quite clear that there are real problems here that need to be dealt with.
The one aspect I'd like to concentrate on is the Enforcement Conduct Board, and having schemes in place to make sure that councils in Wales are signed up to that board, yes, perhaps on a voluntary basis, but I think it's quite clear that there needs to be statutory underpinning for that, and certainly that's the view of Citizens Advice as I understand it. At a recent meeting, I think they clarified their position on that. So, whatever means are available, I think we should provide that statutory underpinning. We certainly can't rely on the UK Government to do that for us, and I do believe we need to explore ways in which Wales can be in the lead in ensuring that that happens, and I hope that that's something that Jack can respond to as he sums up. Diolch yn fawr.
A gaf fi ddechrau drwy longyfarch Jack am gyflwyno'r cynnig deddfwriaethol gan Aelod heddiw, a thalu teyrnged i Cyngor ar Bopeth hefyd, am y gwaith da iawn y maent yn ei wneud gyda chymaint o bobl sy'n dibynnu ar eu gwasanaethau, yn enwedig yn ystod y cyfnod hwn o argyfwng costau byw? Mae'n eithaf amlwg fod problemau gwirioneddol yma y mae angen mynd i'r afael â nhw.
Yr un agwedd yr hoffwn ganolbwyntio arni yw'r Bwrdd Ymddygiad Gorfodi, a chael cynlluniau ar waith i sicrhau bod cynghorau yng Nghymru wedi ymrwymo i'r bwrdd hwnnw, ie, efallai ar sail wirfoddol, ond rwy'n credu ei bod yn eithaf clir fod angen sail statudol ar gyfer hynny, ac yn sicr dyna farn Cyngor ar Bopeth, yn ôl yr hyn rwy'n ei ddeall. Mewn cyfarfod diweddar, rwy'n credu eu bod wedi egluro eu safbwynt ar hynny. Felly, pa bynnag fodd sydd ar gael, credaf y dylem ddarparu'r sail statudol honno. Yn sicr, ni allwn ddibynnu ar Lywodraeth y DU i wneud hynny drosom ni, ac rwy'n credu bod angen inni archwilio ffyrdd y gall Cymru arwain y ffordd i sicrhau bod hynny'n digwydd, ac rwy'n gobeithio bod hynny'n rhywbeth y gall Jack ymateb iddo wrth iddo grynhoi. Diolch yn fawr.
Jack, you are a champion of this particular issue, and I do pay tribute to you. You are raising this with us on a constant basis, and it's really important. I wholeheartedly support your approach to this, but I just want to say that people who are poor, who have debts, have debts from a number of people, unfortunately. I've supported the concept of a debt bonfire, and in fact the Equality and Social Justice Committee—two years ago, unbelievably, it was—made a recommendation that the Welsh Government look at how we could look at a small fund to actually address that, again, very small number of people who have significant debts. Those debts cause immense mental health issues, immense stress, and actually if we were able to look at some of the practice and innovation around a debt bonfire, then actually that would help. So, I do hope that we're able to hear from the Minister about the progress of the review that the Government has undertaken on debt bonfires, in order to ensure that we have a much more rounded position in relation to the poorest of our families. Diolch yn fawr iawn, Llywydd.
Jack, rydych chi'n hyrwyddo'r mater penodol hwn, ac rwy'n talu teyrnged i chi. Rydych chi'n codi hyn gyda ni yn gyson, ac mae'n bwysig iawn. Rwy'n llwyr gefnogi eich dull o ymdrin â hyn, ond hoffwn ddweud bod gan bobl sy'n dlawd, sydd mewn dyled, ddyledion i nifer o bobl, yn anffodus. Rwyf wedi cefnogi'r cysyniad o goelcerth ddyledion, ac mewn gwirionedd fe wnaeth y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol—roedd hynny ddwy flynedd yn ôl, yn anghredadwy—argymhelliad fod Llywodraeth Cymru yn edrych ar sut y gallem edrych ar gronfa fach i fynd i'r afael â'r nifer fach iawn o bobl hynny, unwaith eto, sydd â dyledion sylweddol. Mae'r dyledion hynny'n achosi problemau iechyd meddwl aruthrol, straen aruthrol, ac mewn gwirionedd pe gallem edrych ar rywfaint o'r arferion a'r arloesedd sy'n gysylltiedig â choelcerth dyledion, byddai hynny'n helpu. Felly, rwy'n gobeithio y gallwn glywed gan y Gweinidog am gynnydd yr adolygiad y mae'r Llywodraeth wedi'i wneud ar goelcerthi dyledion, er mwyn sicrhau bod gennym safbwynt llawer mwy cwmpasog mewn perthynas â'n teuluoedd tlotaf. Diolch yn fawr iawn, Lywydd.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
I support the Bill brought forward by my colleague Jack Sargeant. Why do people end up in debt, and what can be done to help them? Some end up in debt due to substance abuse or gambling compulsion. What these people need is help and support, not debt collection. Most end up in debt due to a catastrophic occurrence in their lives. The funeral of a close family member, even at its cheapest, is costly. One of the most common causes of debt is a sudden and unexpected drop in income, allied to loans taken out when income was relatively high and steady. This can be caused by sudden ill health, such as a stroke, where, for many people, they end up on statutory sick pay and are unable to work until they recover. There are also those on low guaranteed hours, who see their hours cut to the contractual minimum. You can also meet these people at local foodbanks. Then there are those who unexpectedly lose their employment. What all these people need is support and advice. For many, it is the first time they've had to navigate the benefits system. They need help and support.
To launch a debt collection agency, you need a professional office space, office equipment and technology infrastructure, including computers, phones, office furniture and debt collection software, and to register. I could do it tomorrow if I wanted to. America often provides more accurate studies into these areas. In America, companies routinely overlook the criminal history of their employees. One major debt collection company is accused of having at least 81 employees with convictions on its staff. From the findings of the commerce department, it appears that background checks are virtually non-existent when it comes to getting employment with some debt collection firms. In 2017, the Daily Mirror highlighted the problem of UK rogue debt collection firms that purport to be professional, yet harboured a dark and seemly criminal agenda.
Finally, I'll end with a case study from Citizens Advice: Maddie in south Wales, vulnerable circumstances, unaffordable repayment plans. Maddie lives locally. She had recently left an abusive relationship when she was contacted by a bailiff over council tax arrears. Worried about bailiffs visiting where she lived, she agreed to a repayment plan of £200 a month, although she knew she would struggle to afford this. Maddie came to see a Citizens Advice adviser as these repayments were leading to a lot of anxiety, and she was worried about what would happen if she couldn't keep up with them. When the adviser ran through the financial statements with Maddie, she had a deficit of more than £80 a month. An adviser called the enforcement agency, requested her account be put on hold to reflect her extremely vulnerable circumstances, but was told that, as their system is automated, this would not be possible. This is not a world I want to live in, and I very strongly support Jack Sargeant.
Rwy'n cefnogi'r Bil a gyflwynwyd gan fy nghyd-Aelod Jack Sargeant. Pam mae pobl yn mynd i ddyled, a beth y gellir ei wneud i'w helpu? Mae rhai'n mynd i ddyled oherwydd cam-drin sylweddau neu gaethiwed gamblo. Yr hyn sydd ei angen ar y bobl hyn yw cymorth a chefnogaeth, nid casglu dyledion. Mae'r rhan fwyaf yn mynd i ddyled oherwydd digwyddiad trychinebus yn eu bywydau. Mae angladd aelod agos o'r teulu, hyd yn oed ar ei rataf, yn gostus. Un o'r achosion mwyaf cyffredin o ddyled yw gostyngiad sydyn ac annisgwyl mewn incwm, yn gysylltiedig â benthyciadau a gafwyd pan oedd incwm yn gymharol uchel a chyson. Gall hyn gael ei achosi gan salwch sydyn, fel strôc, lle mae llawer o bobl ar dâl salwch statudol ac yn methu gweithio nes iddynt wella. Mae yna rai sydd ar oriau gwarantedig isel hefyd, sy'n gweld eu horiau'n cael eu torri i'r lleiafswm a gontractiwyd. Gallwch gyfarfod â'r bobl hyn mewn banciau bwyd lleol. Wedyn mae yna bobl sy'n colli eu cyflogaeth yn annisgwyl. Yr hyn sydd ei angen ar yr holl bobl hyn yw cefnogaeth a chyngor. I lawer, dyma'r tro cyntaf iddynt orfod llywio'r system fudd-daliadau. Mae angen cymorth a chefnogaeth arnynt.
I lansio asiantaeth casglu dyledion, mae angen gofod swyddfa proffesiynol, offer swyddfa a seilwaith technoleg, gan gynnwys cyfrifiaduron, ffonau, dodrefn swyddfa a meddalwedd casglu dyledion, ac mae angen iddynt gofrestru. Gallem ei wneud yfory pe bawn i eisiau gwneud hynny. Mae America yn aml yn darparu astudiaethau mwy cywir ar y meysydd hyn. Yn America, mae cwmnïau'n anwybyddu hanes troseddol eu gweithwyr fel mater o drefn. Mae un cwmni casglu dyledion mawr wedi'i gyhuddo o fod ag o leiaf 81 o weithwyr sydd ag euogfarnau yn ei weithlu. O ganfyddiadau'r adran fasnach, mae'n ymddangos nad yw gwiriadau cefndir yn bodoli, i bob pwrpas, pan fo rhai cwmnïau casglu dyledion yn cyflogi staff. Yn 2017, tynnodd y Daily Mirror sylw at broblem lle mae cwmnïau casglu dyledion diegwyddor y DU yn honni eu bod yn broffesiynol, ond eto maent yn gweithredu agenda dywyll ac ymddangosiadol droseddol.
Yn olaf, rwyf am orffen gydag astudiaeth achos gan Cyngor ar Bopeth: Maddie yn ne Cymru, amgylchiadau agored i niwed, cynlluniau ad-dalu anfforddiadwy. Mae Maddie yn byw'n lleol. Roedd hi newydd adael perthynas ymosodol pan gysylltodd beili â hi dros ôl-ddyledion y dreth gyngor. Am ei bod yn poeni ynghylch beilïaid yn ymweld â'r man lle roedd hi'n byw, cytunodd i gynllun ad-dalu o £200 y mis, er ei bod hi'n gwybod y byddai'n ei chael hi'n anodd fforddio hyn. Daeth Maddie i weld cynghorydd Cyngor ar Bopeth gan fod yr ad-daliadau hyn yn arwain at lawer o bryder, ac roedd hi'n poeni beth fyddai'n digwydd os na allai hi barhau i'w talu. Pan edrychodd y cynghorydd ar y datganiadau ariannol gyda Maddie, roedd ganddi ddiffyg o fwy na £80 y mis. Ffoniodd cynghorydd yr asiantaeth orfodi, a gofyn i'w chyfrif gael ei rewi i adlewyrchu ei hamgylchiadau eithriadol o fregus, ond dywedwyd wrthi na fyddai hyn yn bosibl oherwydd bod eu system yn un awtomatig. Nid dyma'r byd rwyf eisiau byw ynddo, ac rwy'n cefnogi Jack Sargeant yn gryf iawn.
Y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol nawr i gyfrannu—Jane Hutt.
The Minister for Social Justice now to contribute—Jane Hutt.
Diolch, Llywydd. I do welcome this opportunity to respond to this debate and thank Jack Sargeant for tabling the motion. As the cost-of-living crisis continues, I know debt levels in Wales are growing, including debt owed to public sector creditors. I also know that the impact of problem debt upon the well-being of individuals, as has been described today, and their families can be negative and long lasting. This is why we cannot allow enforcement practices to cause even more harm to people struggling with debts. Last winter, we all saw the distress caused to thousands of people by the shocking behaviour of energy suppliers and their agents, with the forced installation of prepayment meters, so ably brought to our attention by Jack Sargeant.
The regulation of the enforcement industry isn't a devolved matter, but the Welsh Government is doing all it can to ensure this type of situation never happens again, and I'm pleased that energy suppliers are now required to follow strict rules before a prepayment meter can be installed involuntarily. These rules will ensure energy suppliers act in a fair and responsible way, and only use involuntarily installations as a very last resort. I recently met with Ofgem and made it clear that the Welsh Government will monitor the situation closely to ensure the rules are being followed.
I also recognise the important role now being played by the Enforcement Conduct Board, as has been highlighted today, in ensuring enforcement practices do not cause any further harm to people who are struggling with debts. The ECB know that they have the Welsh Government's full support in this endeavour, and I welcome the recent introduction of their accreditation scheme, which aims to raise standards and improve accountability of enforcement agents. The scheme is also encouraging creditors to drive good practice by ensuring that they can only contract with accredited firms, and I'm pleased that all local authority leaders in Wales have given their commitment to only using ECB-accredited firms to collect local taxes, making Wales the first nation in the UK to adopt this approach.
Llywydd, we cannot underestimate the financial challenges now being faced by households across Wales. People are struggling to pay their bills, but we will continue to do everything we can to stop people falling into debt. One of the most important actions we can take is ensuring people in Wales are claiming every pound to which they're entitled. Maximising household income helps people to stay out of debt, and is a key priority for the Welsh Government. I recently approved additional funding that will keep 71 'Claim what's yours' advisers in post until March 2024. These advisers are helping to meet the demand generated by the cost-of-living crisis and by our successful benefit take-up campaign, which has gone live again this winter.
Our commitment to funding Welsh benefits, such as the council tax reduction scheme and free school meals, is also helping low-income households across Wales to be able to pay their bills. However, when people do fall into debt, the use of enforcement action must always be a last resort. People can recover from debt, but what they need is free, quality-assured advice, not a visit from a bailiff. This is why I'm proud of the Welsh Government's long-standing commitment to funding advice services. Our single advice fund service helps people to deal with their financial problems, along with other problems they have, for example with their benefits or housing. This ensures that the underlying causes of a person's debt are tackled, and their finances put on a more sustainable footing. Since January 2020, the single advice fund service has helped over 250,000 people to deal with 1 million social welfare problems. These people gained additional income of £132 million, and had debts of £36 million written off.
The Welsh Government supports the principles raised by Jack Sargeant's legislative proposals, and we're committed to doing all we can to make change through convening, educating and persuading. We do recognise the limited powers in our hands, and we join with calls for more effective regulation at the UK level. I think it's interesting at this point to say—whilst recognising the regulation of the enforcement industry is not a devolved matter—that we as a Welsh Government have taken steps within our powers to ensure the collection of council tax arrears, for example, is managed in a just and sensitive way. All the local authorities in Wales have made a commitment to implement the council tax protocol for Wales, an important step to changing the culture of council tax enforcement in Wales. It sets out a good-practice approach for local authorities and debt advice agencies to ensure any action they take is proportionate, fair and consistent. One of the key requirements of the protocol is that each council provides effective support for vulnerable people in managing their council tax liability, and offers suitable support should they fall into debt. That's about preventing debt problems spiralling out of control by encouraging early engagement. It provides the basis for a more constructive relationship with council tax payers, particularly people who are struggling to pay.
As is usual on Members' legislative proposals, Ministers will be abstaining in the vote and Labour backbenchers will have a free vote. When people are in debt, we will help them get the advice they need to bring their debts under control, and we will protect them from poor enforcement practices through our continued support for the Enforcement Conduct Board. Thank you again, Jack Sargeant, champion for the people affected. Thank you for bringing forward this legislative proposal today. Diolch.
Diolch, Lywydd. Rwy'n croesawu'r cyfle i ymateb i'r ddadl a diolch i Jack Sargeant am gyflwyno'r cynnig. Wrth i'r argyfwng costau byw barhau, rwy'n gwybod bod lefelau dyledion yng Nghymru yn cynyddu, gan gynnwys dyledion sy'n ddyledus i gredydwyr sector cyhoeddus. Gwn hefyd y gall effaith dyledion problemus ar lesiant unigolion a'u teuluoedd, fel a ddisgrifiwyd heddiw, fod yn negyddol ac y gall bara'n hir. Dyna pam na allwn ganiatáu i arferion gorfodi achosi mwy fyth o niwed i bobl sy'n cael trafferth gyda dyledion. Y gaeaf diwethaf, fe welsom ni i gyd y trallod a achoswyd i filoedd o bobl gan ymddygiad brawychus cyflenwyr ynni a'u hasiantaethau, pan gafodd mesuryddion rhagdalu eu gosod dan orfod, a thynnodd Jack Sargeant ein sylw at hyn yn fedrus iawn.
Nid yw rheoleiddio'r diwydiant gorfodi yn fater datganoledig, ond mae Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth yn ei gallu i sicrhau nad yw'r math hwn o sefyllfa byth yn digwydd eto, ac rwy'n falch fod yn rhaid i gyflenwyr ynni ddilyn rheolau llym bellach cyn y gellir gosod mesurydd rhagdalu yn anwirfoddol. Bydd y rheolau hyn yn sicrhau bod cyflenwyr ynni yn gweithredu mewn ffordd deg a chyfrifol, ac nad ydynt ond yn gosod mesurydd yn anwirfoddol fel dewis olaf un. Fe gefais gyfarfod ag Ofgem yn ddiweddar a dywedais yn glir y bydd Llywodraeth Cymru yn monitro'r sefyllfa'n agos i sicrhau bod y rheolau'n cael eu dilyn.
Rwyf hefyd yn cydnabod y rôl bwysig sydd bellach yn cael ei chwarae gan y Bwrdd Ymddygiad Gorfodi, fel y nodwyd heddiw, i sicrhau nad yw arferion gorfodi yn achosi unrhyw niwed pellach i bobl sy'n cael trafferth gyda dyledion. Mae'r Bwrdd Ymddygiad Gorfodi yn gwybod bod ganddynt gefnogaeth lawn Llywodraeth Cymru yn yr ymdrech hon, ac rwy'n croesawu eu cynllun achredu a gyflwynwyd yn ddiweddar, sydd â'r nod o godi safonau a gwella atebolrwydd asiantaethau gorfodi. Mae'r cynllun hefyd yn annog credydwyr i ysgogi arferion da drwy sicrhau mai dim ond gyda chwmnïau achrededig y gallant gontractio, ac rwy'n falch fod holl arweinwyr awdurdodau lleol Cymru wedi rhoi eu hymrwymiad na fyddant ond yn defnyddio cwmnïau sydd wedi'u hachredu gan y Bwrdd Ymddygiad Gorfodi i gasglu trethi lleol, a Chymru yw'r genedl gyntaf yn y DU i fabwysiadu'r dull hwn.
Lywydd, ni allwn danamcangyfrif yr heriau ariannol sy'n wynebu aelwydydd ledled Cymru ar hyn o bryd. Mae pobl yn cael trafferth talu eu biliau, ond byddwn yn parhau i wneud popeth yn ein gallu i atal pobl rhag mynd i ddyled. Un o'r camau pwysicaf y gallwn eu cymryd yw sicrhau bod pobl yng Nghymru yn hawlio pob punt y mae ganddynt hawl iddi. Mae gwneud y mwyaf o incwm aelwydwydd yn helpu pobl i aros allan o ddyled, ac mae'n flaenoriaeth allweddol i Lywodraeth Cymru. Yn ddiweddar, cymeradwyais gyllid ychwanegol a fydd yn cadw 71 o gynghorwyr 'Hawliwch yr hyn sy'n ddyledus i chi' yn eu swyddi tan fis Mawrth 2024. Mae'r cynghorwyr hyn yn helpu i ateb y galw a gynhyrchir gan yr argyfwng costau byw a chan ein hymgyrch lwyddiannus i annog pobl i fanteisio ar fudd-daliadau, sydd ar waith unwaith eto y gaeaf hwn.
Mae ein hymrwymiad i ariannu budd-daliadau Cymreig, fel y cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor a phrydau ysgol am ddim, hefyd yn helpu aelwydydd incwm isel ledled Cymru i dalu eu biliau. Fodd bynnag, pan fydd pobl yn mynd i ddyled, rhaid i'r defnydd o gamau gorfodi fod yn ddewis olaf bob amser. Gall pobl adfer o ddyled, ond yr hyn sydd ei angen arnynt yw cyngor am ddim o ansawdd, nid ymweliad gan feilïaid. Dyna pam rwy'n falch o ymrwymiad hirsefydlog Llywodraeth Cymru i ariannu gwasanaethau cynghori. Mae gwasanaeth y gronfa gynghori sengl yn helpu pobl i ymdrin â'u problemau ariannol, ynghyd â phroblemau eraill sydd ganddynt, er enghraifft gyda budd-daliadau neu dai. Mae hyn yn sicrhau bod achosion sylfaenol dyledion unigolyn yn cael sylw, a bod eu trefniadau ariannol yn cael eu rhoi ar sail fwy cynaliadwy. Ers mis Ionawr 2020, mae gwasanaeth y gronfa gynghori sengl wedi helpu dros 250,000 o bobl i ymdrin ag 1 filiwn o broblemau lles cymdeithasol. Enillodd y bobl hyn incwm ychwanegol o £132 miliwn, ac fe gafodd £36 miliwn o'u dyledion eu dileu.
Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r egwyddorion a nodwyd gan gynigion deddfwriaethol Jack Sargeant, ac rydym wedi ymrwymo i wneud popeth yn ein gallu i sicrhau newid drwy gynnull, addysgu a pherswadio. Rydym yn cydnabod y pwerau cyfyngedig sydd gennym yn ein dwylo ni, ac rydym yn ymuno â galwadau am reoleiddio mwy effeithiol ar lefel y DU. Rwy'n credu ei bod hi'n ddiddorol dweud ar y pwynt hwn—gan gydnabod nad yw rheoleiddio'r diwydiant gorfodi yn fater datganoledig—ein bod ni fel Llywodraeth Cymru wedi cymryd camau o fewn ein pwerau i sicrhau bod casglu ôl-ddyledion y dreth gyngor, er enghraifft, yn cael ei reoli mewn ffordd gyfiawn a sensitif. Mae pob awdurdod lleol yng Nghymru wedi ymrwymo i weithredu protocol treth gyngor Cymru, cam pwysig tuag at newid diwylliant gorfodi'r dreth gyngor yng Nghymru. Mae'n nodi dull arfer da ar gyfer awdurdodau lleol ac asiantaethau cyngor dyledion i sicrhau bod unrhyw gamau a gymerant yn gymesur, yn deg ac yn gyson. Un o ofynion allweddol y protocol yw bod pob cyngor yn darparu cymorth effeithiol i bobl fregus reoli eu dyled treth gyngor, ac yn cynnig cymorth addas os ydynt yn mynd i ddyled. Mae a wnelo hynny ag atal problemau dyledion rhag mynd allan o reolaeth drwy annog ymgysylltiad cynnar. Mae'n darparu sylfaen ar gyfer perthynas fwy adeiladol gyda thalwyr y dreth gyngor, yn enwedig pobl sy'n ei chael hi'n anodd talu.
Fel sy'n arferol gyda chynigion deddfwriaethol gan Aelodau, bydd Gweinidogion yn ymatal yn y bleidlais a bydd gan y meinciau cefn Llafur bleidlais rydd. Pan fydd pobl mewn dyled, byddwn yn eu helpu i gael gafael ar y cyngor y maent ei angen i gael rheolaeth ar eu dyledion, a byddwn yn eu hamddiffyn rhag arferion gorfodi gwael drwy ein cefnogaeth barhaus i'r Bwrdd Ymddygiad Gorfodi. Diolch unwaith eto, Jack Sargeant, rydych yn codi llais dros y bobl sydd wedi'u heffeithio. Diolch am gyflwyno'r cynnig deddfwriaethol hwn heddiw.
Jack Sargeant nawr i ymateb i'r ddadl.
Jack Sargeant now to reply to the debate.
Diolch yn fawr, Llywydd. I'm grateful for Members' contributions and the Minister's response to today's debate. I should also say, as John Griffiths pointed out, again, thanks to Citizens Advice Cymru, who have researched this topic for me and with me, and I look forward to working with them on this matter in the future.
I'm grateful for the support of colleagues, particularly Mike Hedges, Jane Dodds, John and Sioned, who speak about these issues, I think, as much as I speak on these issues; I'm not the sole person in this Senedd who is a champion on these matters. I think that's recognised in the contributions that you make, particularly Mike Hedges: 'Why do people get into debt, and how can we help them?' should be a question we all ask ourselves. Sioned Williams: 'We need to prevent groups of people falling into debt. But, where they do fall into debt—and that will happen—how do we protect them?' Jane Dodds spoke about the inquiry of the social justice committee about some of the steps that may be able to help with that. Again, I think, John Griffiths, the ECB have a role to play. The Minister's response to us today said that councils have signed up to only use accredited debt collectors through the ECB, but you're right; a statutory footing might be an angle in which we would seek to achieve that, and I would agree with him.
I do want to thank Mark Isherwood as well for his support for the principles of this Bill, and his work on these matters, too, as chair of the fuel poverty cross-party group. He says, in his remarks, that the devil is in the detail, and he wanted to note some of the competence of the proposal in front of him. What I would say to him is that I agree. I think the Minister said this is not a devolved matter, but, actually, there are areas in which we do have the competence, and if we look particularly at local government, we have power over our local authorities. And of course the devil is in the detail; I'd be very honoured, if this proposal passes today and has the support of the Senedd, to come back, in detail, with how we can bring forward a Bill, as we've just seen from the Member before this item today.
Presiding Officer, I finished my starting contribution with a quote from the First Minister in the Committee for the Scrutiny of the First Minister some months ago, where he said that this Senedd could do more and should do more with regard to the regulation of debt collectors. I find myself, as many have today, reflecting on the words of the First Minister in much of what he said. One of his other famous speeches from this year, in fact, was where he said he feels a sense of moral purpose and a sense of duty when he wakes up in the morning. I commend this proposal to the Senedd with those words in mind. And after seeing the videos where we saw debt collectors laughing and joking while breaking their way into vulnerable people's homes, we, as Members of the Senedd, have a duty, have a sense of moral purpose, to protect Welsh residents. I hope this passes. I hope to be able to come back to the Senedd in detail with a Bill in the future. Diolch.
Diolch yn fawr, Lywydd. Rwy'n ddiolchgar am gyfraniadau'r Aelodau ac ymateb y Gweinidog i'r ddadl heddiw. Dylwn ddweud hefyd, fel y nododd John Griffiths, unwaith eto, diolch i Cyngor ar Bopeth Cymru, sydd wedi ymchwilio i'r pwnc hwn gyda mi ac ar fy rhan, ac edrychaf ymlaen at weithio gyda nhw ar y mater yn y dyfodol.
Rwy'n ddiolchgar am gefnogaeth cyd-Aelodau, yn enwedig Mike Hedges, Jane Dodds, John a Sioned, sy'n siarad am y materion hyn, rwy'n credu, lawn cymaint ag y gwnaf fi; nid fi yw'r unig berson yn y Senedd hon sy'n codi llais ynghylch y materion hyn. Rwy'n credu bod hynny'n cael ei gydnabod yn y cyfraniadau rydych chi'n eu gwneud, yn enwedig Mike Hedges: dylai 'Pam fod pobl yn mynd i ddyled, a sut y gallwn ni eu helpu?' fod yn gwestiwn y mae pawb ohonom yn ei ofyn i ni'n hunain. Sioned Williams: 'Mae angen inni atal grwpiau o bobl rhag mynd i ddyled. Ond pan fyddant yn mynd i ddyled—a bydd hynny'n digwydd—sut ydym ni'n eu hamddiffyn?' Siaradodd Jane Dodds am ymchwiliad y pwyllgor cyfiawnder cymdeithasol ar rai o'r camau a allai helpu gyda hynny. Unwaith eto, John Griffiths, rwy'n credu bod gan y Bwrdd Ymddygiad Gorfodi rôl i'w chwarae. Yn ymateb y Gweinidog i ni heddiw, dywedodd fod cynghorau wedi cofrestru i ddefnyddio casglwyr dyledion achrededig drwy'r Bwrdd Ymddygiad Gorfodi yn unig, ond rydych chi'n iawn; gallai sylfaen statudol fod yn ffordd y gallem geisio cyflawni hynny, a buaswn yn cytuno.
Hoffwn ddiolch i Mark Isherwood hefyd am ei gefnogaeth i egwyddorion y Bil, a'i waith ar y materion hyn hefyd, fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar dlodi tanwydd. Mae'n dweud, yn ei sylwadau, fod y manylion yn bwysig, ac roedd eisiau nodi rhywfaint o gymhwysedd y cynnig o'i flaen. Yr hyn y byddwn yn ei ddweud wrtho yw fy mod yn cytuno. Rwy'n credu bod y Gweinidog wedi dweud nad yw hwn yn fater datganoledig, ond mewn gwirionedd, mae yna feysydd lle mae gennym gymhwysedd, ac os edrychwn ar lywodraeth leol yn arbennig, mae gennym bŵer dros ein hawdurdodau lleol. Ac mae'r manylion yn bwysig wrth gwrs; os bydd y cynnig hwn yn cael ei dderbyn heddiw ac os caiff gefnogaeth y Senedd, byddai'n fraint gennyf ddod yn ôl i edrych ar y manylion a sut y gallwn gyflwyno Bil, fel rydym newydd ei weld gan yr Aelod cyn yr eitem hon heddiw.
Lywydd, gorffennais fy nghyfraniad agoriadol gyda dyfyniad gan y Prif Weinidog yn y Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog rai misoedd yn ôl, lle dywedodd y gallai'r Senedd hon wneud mwy ac y dylai wneud mwy ar reoleiddio casglwyr dyledion. Rwy'n dal fy hun, fel y mae llawer wedi'i wneud heddiw, yn myfyrio ar eiriau'r Prif Weinidog a llawer o'r hyn a ddywedodd. Araith enwog arall ganddo eleni, mewn gwirionedd, oedd yr un lle dywedodd ei fod yn teimlo ymdeimlad o bwrpas moesol ac ymdeimlad o ddyletswydd pan fydd yn deffro yn y bore. Rwy'n cymeradwyo'r cynnig hwn i'r Senedd gyda'r geiriau hynny mewn golwg. Ac ar ôl gweld y fideos lle gwelsom gasglwyr dyledion yn chwerthin ac yn cellwair wrth dorri i mewn i gartrefi pobl fregus, mae gennym ni, fel Aelodau o'r Senedd, ddyletswydd, mae gennym ni ymdeimlad o bwrpas moesol, i amddiffyn trigolion Cymru. Rwy'n gobeithio y bydd hwn yn cael ei dderbyn. Rwy'n gobeithio gallu dod yn ôl i'r Senedd gyda Bil manwl yn y dyfodol. Diolch.
Y cwestiwn yw a ddylid nodi'r cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Fe gymrwn ni bleidlais ar y cynnig yma ar ddiwedd y gwaith heddiw.
The proposal is to note the proposal. Does any Member object? [Objection.] We will take a vote under this item at the end of today's proceedings.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Lesley Griffiths.
The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Lesley Griffiths.
Yr eitem nesaf, felly, fydd dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar amaeth, a dwi'n galw ar Sam Kurtz i wneud y cynnig.
The next item, therefore, will be the Welsh Conservatives debate on agriculture, and I call on Sam Kurtz to move the motion.
Cynnig NDM8440 Darren Millar
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cydnabod y rôl eithriadol y mae'r sector amaethyddol yn ei chwarae yng Nghymru, gydag amaethyddiaeth yn cyfrannu at dros 220,000 o swyddi.
2. Yn nodi, am bob £1 a fuddsoddir yn y sector amaethyddol, y cynhyrchir £9 i'r economi ehangach.
3. Yn dathlu'r rôl y mae ffermydd teuluol yn ei chwarae wrth gefnogi'r Gymraeg a gwead cymdeithasol cefn gwlad Cymru.
4. Yn gresynu bod Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno toriadau i gyllideb 2023-24 materion gwledig, sef cyfanswm o £37.5 miliwn.
5. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau na fydd unrhyw doriadau yn cael eu gwneud i gyllideb cynllun y taliad sylfaenol ar gyfer 2024.
Motion NDM8440 Darren Millar
To propose that the Senedd:
1. Recognises the exceptional role that the agricultural sector plays in Wales, with agriculture contributing to over 220,000 jobs.
2. Notes that for every £1 invested in the agricultural sector, £9 is generated for the wider economy.
3. Celebrates the role that family farms play in supporting the Welsh language and social fabric of rural Wales.
4. Regrets that the Welsh Government have introduced cuts to the 2023-2024 rural affairs budget totalling £37.5 million.
5. Calls on the Welsh Government to ensure that no cuts will be made to the basic payment scheme budget for 2024.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. It's a pleasure to open this debate and move the motion in the name of my colleague Darren Millar—a motion that recognises, that shows appreciation for, and looks to support the essential role that farmers play in our economy and in our wider society. Farming is the silver thread running through the fabric of Wales's national identity. Welsh agriculture is not only a vital part of our economy but it is part of our rich culture, protecting both our language and our environmental beauty, whilst also producing food of the highest quality.
Having grown up on the family farm in Pembrokeshire, I have seen first-hand the amount that goes into a day in the life of a farmer, day after day, year after year. The incredibly long hours and strenuous work, often working with the seasons, although often battling against them—this is a norm for farmers across Wales, yet this dedication must not be taken for granted. Our farmers work day in, day out for the benefit of our land and our people. This job is not just an occupation; you can't just clock in or clock out whenever you feel like it. It's a lifestyle. A calling that requires dedication, sacrifice and stability. Without this stability, this certainty and support, this industry will suffer, the evidence of which we will surely see right across the communities of Wales.
Whilst farmers battle the unpredictability of the weather, they too are now battling the unpredictability of this Welsh Government. One possible negative impact from the lack of certainty and support for the industry from the Welsh Government is a decreasing incentive for young people to join the industry or, in some cases, continue the legacy of their family farms. An organisation that I have spoken about previously in this Siambr is the young farmers club, an organisation that has personally helped me and thousands of others across Wales in developing critical life skills and providing fantastic opportunities to boot. Without a resilient, attractive farming sector supported by the Welsh Government, we will simply lose our next generation of farmers to other industries.
In Wales, we are proud of our rich agricultural heritage, with farmers cultivating the land and herding animals for over 4,000 years. Our mountainous terrain, steep slopes and high rainfall may pose challenges, but farmers have adapted and thrived, shaping our landscape and producing the food that sustains us. Recent statistics highlight the importance of Welsh agriculture. Ninety per cent of Wales's land area is used for agriculture. The agricultural sector generates a greater percentage of Wales's total gross value added than the UK-wide average. Despite their significant contributions, Welsh farmers earn the lowest average profit of all four UK countries.
On average, 67 per cent, two thirds of Welsh farm income comes from subsidies, and from the £238 million given to farmers in support via the basic payment scheme in 2022, a gross output of £2.1 billion was generated. That is a staggering nine to one return on public investment. These figures underscore the importance of supporting farm businesses towards sustainable farming practices and ensuring the long-term viability of Welsh agriculture.
The uncertainty surrounding the upcoming budget for the rural affairs portfolio is deeply concerning for farmers and environmentalists alike. We've seen an in-year cut to the budget worth £37.5 million. The Habitat Wales scheme contracts are due to commence in just two weeks and after the draft budget is laid, leaving our farmers in limbo. The Welsh Government's reluctance to commit to protecting the basic payment scheme for 2024, while allocating funds for other priorities, sends a worrying message about their commitment to Welsh agriculture. Let's be clear, the Welsh Government has access to the £339.6 million in funding from the UK Government needed for next year's BPS, yet they have failed to confirm whether this will be fully allocated to the BPS. This suggests that cuts to the rural affairs budget will be a deliberate choice. The safety and security of our Welsh food and farming sector should be a priority for this Welsh Government, but slow progress is making crucial decision making for farm businesses very difficult to manage.
This sector has so much to offer. Welsh rural communities are custodians of our language and culture. Census figures have shown that 43 per cent of people in agricultural communities speak Welsh, compared to just 19 per cent in the wider Welsh population. Our Welsh soils hold a significant amount of carbon, making them valuable tools in our fight against climate change. The Welsh food and drink industry, the largest employer in Wales, relies heavily on the raw ingredients produced by our farmers, and the list goes on and on.
In concluding the opening of this debate, Llywydd, the Welsh Government must recognise the invaluable contributions of Welsh farmers, and commit to spending the £339.6 million on BPS next year. This is essential not only for our food, farmers and rural communities but also too for our history, our culture and our economy. Welsh farming needs a friend and they have that friend on this side of the Chamber, but I would urge all Members to support our motion to stand with Welsh farmers in their fight for a sustainable and secure future, so that they can find a friend in this whole Chamber. Diolch, Llywydd.
Diolch, Lywydd. Mae'n bleser agor y ddadl hon a gwneud y cynnig yn enw fy nghyd-Aelod, Darren Millar—cynnig sy'n cydnabod, sy'n dangos gwerthfawrogiad o, ac sy'n ceisio cefnogi'r rôl hanfodol y mae ffermwyr yn ei chwarae yn ein heconomi ac yn ein cymdeithas ehangach. Ffermio yw'r llinyn arian sy'n rhedeg drwy wead hunaniaeth genedlaethol Cymru. Nid yn unig y mae amaethyddiaeth yng Nghymru yn rhan hanfodol o'n heconomi, mae'n rhan o'n diwylliant cyfoethog, gan ddiogelu ein hiaith a'n harddwch amgylcheddol, gan gynhyrchu bwyd o'r ansawdd uchaf ar yr un pryd.
A minnau wedi fy magu ar y fferm deuluol yn sir Benfro, gwelais drosof fy hun y gwaith sy'n mynd i mewn i ddiwrnod ym mywyd ffermwr, ddydd ar ôl dydd, flwyddyn ar ôl blwyddyn. Yr oriau anhygoel o hir a'r gwaith caled, yn aml yn gweithio gyda'r tymhorau, er yn aml yn brwydro yn eu herbyn—dyma'r norm i ffermwyr ledled Cymru, ond eto ni ddylid cymryd yr ymroddiad hwn yn ganiataol. Mae ein ffermwyr yn gweithio drwy'r dydd, bob dydd er budd ein tir a'n pobl. Nid swydd yn unig yw'r gwaith; ni allwch glocio i mewn a chlocio allan pryd bynnag y byddwch chi'n teimlo fel gwneud hynny. Mae'n ffordd o fyw. Galwedigaeth sy'n galw am ymroddiad, aberth a sefydlogrwydd. Heb y sefydlogrwydd, y gefnogaeth a'r sicrwydd hwn, bydd y diwydiant yn dioddef, a byddem yn sicr yn gweld tystiolaeth o hynny ar draws cymunedau Cymru.
Tra bo ffermwyr yn brwydro yn erbyn natur anrhagweladwy'r tywydd, maent hefyd yn brwydro yn erbyn natur anrhagweladwy Llywodraeth Cymru bellach. Un effaith negyddol bosibl o ddiffyg sicrwydd a diffyg cefnogaeth Llywodraeth Cymru i'r diwydiant yw llai o gymhelliant i bobl ifanc ymuno â'r diwydiant neu, mewn rhai achosion, i barhau ag etifeddiaeth eu ffermydd teuluol. Un sefydliad y siaradais amdano yn y Siambr hon o'r blaen yw'r clwb ffermwyr ifanc, sefydliad sydd wedi fy helpu i'n bersonol a miloedd o bobl eraill ledled Cymru i ddatblygu sgiliau bywyd hanfodol, a chan ddarparu cyfleoedd gwych ar ben hynny. Heb sector ffermio gwydn, deniadol wedi'i gefnogi gan Lywodraeth Cymru, byddwn yn colli ein cenhedlaeth nesaf o ffermwyr i ddiwydiannau eraill.
Yng Nghymru, rydym yn falch o'n treftadaeth amaethyddol gyfoethog, gyda ffermwyr wedi bod yn meithrin y tir ac yn bugeilio anifeiliaid ers mwy na 4,000 o flynyddoedd. Gall ein tir mynyddig, ein llethrau serth a'r glawiad uchel greu heriau, ond mae ffermwyr wedi addasu a ffynnu, gan lunio ein tirwedd a chynhyrchu'r bwyd sy'n ein cynnal. Mae ystadegau diweddar yn amlygu pwysigrwydd amaethyddiaeth Cymru. Mae 90 y cant o arwynebedd tir Cymru yn cael ei ddefnyddio ar gyfer amaethyddiaeth. Mae'r sector amaethyddol yn cynhyrchu canran uwch o gyfanswm gwerth ychwanegol gros Cymru na'r cyfartaledd ar draws y DU. Er gwaethaf eu cyfraniadau sylweddol, ffermwyr Cymru sy'n ennill yr elw cyfartalog isaf o bob un o bedair gwlad y DU.
Ar gyfartaledd, mae 67 y cant, dwy ran o dair o incwm ffermydd Cymru yn dod o gymorthdaliadau, ac o'r £238 miliwn a roddwyd i ffermwyr mewn cymorth drwy gynllun y taliad sylfaenol yn 2022, cynhyrchwyd allbwn gros o £2.1 biliwn. Mae hynny'n elw syfrdanol o naw i un ar fuddsoddiad cyhoeddus. Mae'r ffigurau hyn yn tanlinellu pwysigrwydd cefnogi busnesau fferm tuag at arferion ffermio cynaliadwy a sicrhau hyfywedd hirdymor amaethyddiaeth Cymru.
Mae'r ansicrwydd ynghylch y gyllideb sydd i ddod ar gyfer y portffolio materion gwledig yn peri pryder mawr i ffermwyr ac amgylcheddwyr fel ei gilydd. Rydym wedi gweld toriad gwerth £37.5 miliwn yn ystod y flwyddyn i'r gyllideb. Mae disgwyl i gytundebau cynllun Cynefin Cymru ddechrau ymhen pythefnos, ar ôl i'r gyllideb ddrafft gael ei gosod, gan adael ein ffermwyr mewn limbo. Mae amharodrwydd Llywodraeth Cymru i ymrwymo i ddiogelu cynllun y taliad sylfaenol ar gyfer 2024, tra bo'n dyrannu arian ar gyfer blaenoriaethau eraill, yn anfon neges bryderus ynglŷn â'u hymrwymiad i amaethyddiaeth Cymru. Gadewch inni fod yn glir, mae gan Lywodraeth Cymru fynediad at y £339.6 miliwn o gyllid gan Lywodraeth y DU sydd ei angen ar gyfer cynllun y taliad sylfaenol y flwyddyn nesaf, ac eto maent wedi methu cadarnhau y bydd hwn yn cael ei ddyrannu'n llawn i gynllun y taliad sylfaenol. Mae hyn yn awgrymu y bydd toriadau i'r gyllideb materion gwledig yn ddewis bwriadol. Dylai diogelwch a diogeledd ein sector bwyd a ffermio yng Nghymru fod yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru, ond mae cynnydd araf yn golygu ei bod yn anodd iawn i fusnesau fferm reoli'r gwaith o wneud penderfyniadau hanfodol.
Mae gan y sector hwn gymaint i'w gynnig. Cymunedau gwledig Cymru yw ceidwaid ein hiaith a'n diwylliant. Mae ffigurau'r Cyfrifiad wedi dangos bod 43 y cant o bobl mewn cymunedau amaethyddol yn siarad Cymraeg, o gymharu â dim ond 19 y cant ym mhoblogaeth ehangach Cymru. Mae ein priddoedd Cymreig yn dal cryn dipyn o garbon, sy'n eu gwneud yn adnodd gwerthfawr yn ein brwydr yn erbyn newid hinsawdd. Mae diwydiant bwyd a diod Cymru, y cyflogwr mwyaf yng Nghymru, yn dibynnu'n helaeth ar y cynhwysion crai a gynhyrchir gan ein ffermwyr, ac mae'r rhestr yn mynd ymlaen ac ymlaen.
I gloi agoriad y ddadl hon, Lywydd, rhaid i Lywodraeth Cymru gydnabod cyfraniadau amhrisiadwy ffermwyr Cymru, ac ymrwymo i wario'r £339.6 miliwn ar gynllun y taliad sylfaenol y flwyddyn nesaf. Mae hyn yn hanfodol nid yn unig ar gyfer ein bwyd, ein ffermwyr a'n cymunedau gwledig ond hefyd ar gyfer ein hanes, ein diwylliant a'n heconomi. Mae'r diwydiant ffermio yng Nghymru angen ffrind, ac mae ganddynt ffrind ar yr ochr hon i'r Siambr, ond carwn annog pob Aelod i gefnogi ein cynnig i sefyll ochr yn ochr â ffermwyr Cymru yn eu brwydr am ddyfodol cynaliadwy a diogel, fel y gallant ddod o hyd i ffrindiau ym mhob cwr o'r Siambr hon. Diolch, Lywydd.
Rwyf wedi dethol un gwelliant i'r cynnig, a dwi'n galw ar y Gweinidog i gynnig yn ffurfiol welliant 1.
I have selected the amendment to the motion, and I call on the Minister to move formally amendment 1.
Gwelliant 1—Lesley Griffiths
Dileu popeth a rhoi yn ei le:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cytuno ag egwyddor Llywodraeth Cymru fod yn rhaid i’w pholisi gadw ffermwyr Cymru ar y tir.
2. Yn croesawu penderfyniad Llywodraeth Cymru i gynnal Cynllun y Taliad Sylfaenol yn 2023 ac i beidio â dilyn y penderfyniad yn Lloegr i leihau taliadau i ffermwyr hyd at 55 y cant.
3. Yn gresynu at y niwed a achosir i allu ffermio yng Nghymru i greu gwerth economaidd a swyddi yn sgil:
a) polisi Llywodraeth y DU ar fewnfudo ers ymadael â’r UE;
b) deiliadaeth drychinebus Prif Weinidog blaenorol y DU;
c) penderfyniad Llywodraeth y DU i dynnu £243 miliwn oddi ar y cyllid ar gyfer cefnogi ffermydd yng Nghymru; a
d) penderfyniad Llywodraeth y DU i beidio â rhoi ymrwymiad hirdymor o ran cyllid i gefnogi ffermydd.
4. Yn cytuno bod angen cyfnod pontio teg a chyflym tuag at ddulliau ffermio cynaliadwy ar draws Cymru, er mwyn atgyfnerthu sefyllfa economaidd ffermwyr Cymru ac er mwyn osgoi effeithiau gwaethaf yr argyfwng natur a’r argyfwng hinsawdd.
Amendment 1—Lesley Griffiths
Delete all and replace with:
To propose the Senedd:
1. Agrees with the Welsh Government principle that its policy must keep Welsh farmers on the land.
2. Welcomes the decision by the Welsh Government to maintain the Basic Payment Scheme in 2023 and not to follow the decision in England to cut payments to farmers by up to 55 per cent.
3. Regrets the harm caused to the ability of Welsh farming to create economic value and jobs by:
a) UK Government immigration policy since EU exit;
b) the calamitous tenure of the previous UK Prime Minister;
c) the UK Government's decision to remove £243m from farm support funding in Wales; and
d) the decision by the UK Government not to provide a long-term funding commitment to farm support.
4. Agrees that a fair and rapid transition to sustainable farming methods across the whole of Wales is needed, to strengthen the economic position of Welsh farmers and to avoid the worst impacts of the climate and nature emergency.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Mae'r gwelliant wedi ei gynnig. Llyr Gruffydd.
The amendment has been moved. Llyr Gruffydd.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Mae Plaid Cymru yn falch iawn i gefnogi'r cynnig yma i amddiffyn taliadau sylfaenol ar gyfer y flwyddyn nesaf. Mae e'n ategu, wrth gwrs, beth rŷn ni wedi bod yn ei godi fan hyn yn y Senedd yn gyson dros yr wythnosau a'r misoedd diwethaf. Dim ond yr wythnos nesaf, mi gododd arweinydd Plaid Cymru yr angen yn uniongyrchol gyda'r Prif Weinidog i fod yn warchodol o'r gyllideb wledig ar gyfer y flwyddyn nesaf. Wnes i godi gyda chi yn uniongyrchol wythnos diwethaf hefyd, Weinidog, yr angen i sicrhau bod yna gyllideb ddigonol. Ac mi ategaf i'r pwynt eto y gwnes i bryd hynny. Rŷch chi, drwy Ddeddf amaeth, yn galw ar y sector nawr i ddelifro tu hwnt i gynhyrchu bwyd pan fo'n dod i'r nwyddau cyhoeddus rŷn ni i gyd, wrth gwrs, yn awyddus i weld yn cael eu cyflawni, ond mae yna risg ar y llaw arall wedyn fod yr adnoddau sydd ar gael i gyflawni y nodau uwch yna yn cael eu lleihau. Dyw hynny ddim yn gynaliadwy. Mae'n sefyllfa annheg, ac mae'r trajectory yna, fel roeddwn i’n dweud, yn anghynaladwy. A'r risg yw, wrth gwrs, yn y pen draw y bydd ffermwyr yn cerdded i ffwrdd o raglen fel y cynllun ffermio cynaliadwy a fydd yn olynu CAP ar ôl y flwyddyn nesaf. Canlyniad hynny wedyn yw y bydd e’n tanseilio gallu'r Ddeddf amaeth i gyflawni'r nodau a'r uchelgais sydd wedi cael ei amlinellu yn y Ddeddf honno. Mi fyddai hynny'n drueni mawr, wrth gwrs, oherwydd mae'n tanseilio rhywbeth y mae'r Senedd gyfan wedi'i gefnogi yn y Ddeddf amaeth, ac rŷn ni’n falch iawn o'r elfennau rŷn ni wedi llwyddo i'w cryfhau yn y Ddeddf honno.
Mae yna gydnabyddiaeth o impact economaidd ehangach y sector—rhywbeth rŷn ni wedi clywed amdano fe nawr. Rŷn ni’n gwybod am y return on investment; wel, mae hwnna’n cael ei gydnabod yn y Ddeddf amaeth erbyn hyn. Mae yna gydnabyddiaeth o impact ieithyddol a diwylliannol y sector. Mae yna gytundeb nawr y bydd yna setliad aml-flwyddyn; wel, dyw setliad aml-flwyddyn ddim yn werth ryw lawer oni bai fod yr hyn sy’n cael ei gynnig yn y lle cyntaf yn werth i’r sector fod yn rhan ohono fe.
Felly, y risg yw, a dwi yn teimlo bod y gyllideb wythnos nesaf yn rhyw fath o litmus test pan fo’n dod i hyn o beth—mae amddiffyn taliadau uniongyrchol i’r sector yn mynd i osod y tôn ar gyfer y cynllun ffermio cynaliadwy yn y dyfodol. Mae’n mynd i osod beth yw’r disgwyliadau yn symud ymlaen o safbwynt lefel y gefnogaeth i’r sector, a dwi’n meddwl, fan lleiaf, y dylai’r Llywodraeth fod yn edrych i warchod y BPS.
Mi drïais i holi i chi y bore yma, yn y sesiwn graffu yn y pwyllgor, ynglŷn â beth oedd eich blaenoriaethau chi oddi mewn eich cytundeb chi. Beth ŷch chi’n fwyaf gwarchodol ohono fe o fewn eich cytundeb chi? Dwi’n meddwl fy mod i wedi deall eich bod chi wedi cydnabod bod mai taliadau uniongyrchol i ffermwyr oedd y flaenoriaeth hynny. Efallai y gallech chi gadarnhau hynny, achos roedd e ychydig yn amwys, y ffordd y gwnaethoch chi ymateb i hynny.
Felly, mi fyddwn ni’n cefnogi, wrth gwrs, y cynnig yma. Dwi’n edrych ar y gwelliant gan y Llywodraeth, ac mae’n welliant ‘delete all’, ac rŷch chi’n gwybod, ar ôl y ddau air yna—wel, dyma ni eto. Efallai ein bod ni wedi bod yn euog o hynny yn y gorffennol, dwi ddim yn gwybod, ond dwi yn teimlo weithiau, os ŷch chi ddim yn cytuno, pleidleisiwch yn ei erbyn ef, a dyna fe, yn lle trio ailysgrifennu’r peth. Ond mae’n rhaid i fi fod yn onest—does dim byd i anghytuno gydag e yn y gwelliant, yn fwy na’r ffaith, wrth gwrs, eich bod chi wedi dileu’r elfen ganolog i’r cynnig yma yn y lle cyntaf, sef i warchod y BPS yn 2024. Ond dwi yn teimlo ei bod hi’n iawn eich bod chi’n tynnu sylw at agweddau fel y ffaith bod yna ostyngiad sylweddol wedi bod yn y gefnogaeth gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig i’r hyn sy’n dod i Gymru ar gyfer gwarchod amaeth, fod yna heriau eithriadol yn mynd i fod o safbwynt y rheoliadau neu’r goblygiadau i fewnfudo pan fo’n dod i’r gadwyn gyflenwi bwyd, a’r impact andwyol mae hynny’n mynd i gael ar y sector amaeth yng Nghymru. Rŷn ni hefyd yn gweld—dechrau gweld—canlyniadau uniongyrchol negyddol o gyfeiriad rhai o’r cytundebau masnach y mae Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi’u taro hefyd, ac mae hynny’n destun consérn.
Ond fel dwi’n dweud, does dim byd i wrthwynebu per se yng ngwelliant y Llywodraeth, yn fwy na’r ffaith eich bod chi’n trio dileu pwrpas canolog y cynnig yma. Rŷn ni fel plaid yn amlwg yn mynd i gefnogi’r cynnig oherwydd, fan lleiaf, mi fyddem ni yn disgwyl i’r Llywodraeth yma amddiffyn lefel y BPS ar gyfer 2024.
Thank you very much, Llywydd. Plaid Cymru is pleased to support this motion to protect basic payments for next year. It echoes what we've been raising here in the Senedd regularly over the past few weeks and months. Only last week, the leader of Plaid Cymru raised this need directly with the First Minister to safeguard the rural budget for next year, and I raised with you directly last week, Minister, the need to ensure that there was an adequate budget available. And I will echo the point I made then. You, through the agriculture Act, are calling on the sector to deliver beyond the production of food when it comes to public goods that we're all eager to see delivered, but there's a risk on the other hand that the resources available to deliver those higher objectives are being reduced. That isn't sustainable. It’s an unfair situation, and that trajectory, as I said, is unsustainable. And the risk, of course, is that ultimately farmers will turn their backs on programmes such as the sustainable farming scheme, which will replace CAP after next year. The upshot of that, then, will be that it will undermine the ability of the agriculture Act to deliver the aims and objectives stated within that legislation, and that would be a huge shame, of course, because it undermines something that this whole Senedd has supported in the legislation, and we’re very proud of the elements that we’ve managed to strengthen in that legislation.
There is recognition of the broader economic impact of the sector—things that we’ve already heard about this afternoon. We know about the return on investment. Well, that is recognised in the agriculture Act now. There is recognition of the cultural and linguistic impact of the sector. There’s now agreement that there will be a multi-annual settlement, but that isn’t particularly meaningful unless what is provided in the first instance is worth while for the sector to participate in.
So, the risk is—and I do feel that next week’s budget will be some litmus test when it comes to this—that protecting direct payments to the sector will set the tone for the sustainable farming scheme for the future. It will set out the expectations in moving forward in terms of the level of support to the sector, and I think as a minimum the Government should be looking to protect the BPS.
I tried to question you this morning in our scrutiny session on what your priorities were. What do you want to protect most? Now, I think I understood that you recognised that direct payments to farmers was that priority. Perhaps you can confirm that, because it was a little ambiguous in terms of how you responded to that question.
So, we of course will be supporting this motion. In looking at the Government’s amendment, it’s a ‘delete all’, and you know after those two words—well, here we go again. Perhaps we’ve been guilty of that in the past, I don’t know, but I do feel on occasion that, if you don’t agree, then vote against it, and that’s it. Don’t try and rewrite it. But to be honest, there’s nothing to disagree with in the amendment, more than the fact that, of course, you have deleted that central element of the motion, namely to protect the BPS for 2024. But I do feel that it’s right that you do highlight aspects such as the fact that there has been such a significant reduction in the support from the UK Government in terms of what’s provided to Wales to safeguard agriculture, that there are significant challenges in terms of the implications in terms of immigration, when it comes to the food supply chain and the detrimental impact that that’s going to have on the agricultural sector in Wales. We also see, or are starting to see, the direct negative impacts from some of the trade deals signed by the UK Government, and that is a cause of concern.
But as I say, there is nothing to oppose, per se, in the Government amendment, more than the fact that you are seeking to delete the central purpose of the original motion. We as a party, clearly, will support the motion because as a minimum we would expect the Government here to protect the level of BPS for 2024.
It is disappointing when we bring forward, as the official opposition, important debates, particularly so when this particular motion today shows support for our hard-working farmers—. In fact, the majority of the five points we were calling for are indisputable facts, which I would have thought you could have actually supported, Minister. As it stands, your decision to 'delete all' reads as follows. My colleague Sam Kurtz has put on record our support as a whole group for the farm industry, and your decision says it all—it says that the Welsh Labour Government does not recognise the exceptional role that the agricultural sector plays in Wales, with agriculture contributing to over 222,000 jobs. It says that Welsh Labour does not acknowledge that, for every pound invested in the agricultural sector, £9 is generated for the local and wider economy, and that Welsh Labour does not celebrate the role that family farms play in supporting the Welsh language and the social fabric of rural Wales. Clearly, your response to the motion is as careless as the words uttered in this Siambr recently, and they were just so unnecessary by Joyce Watson. To be fair, she has since apologised, however at the time—and it caused much upset in the farming community—she did say, she suggested that farms with perpetual tuberculosis infection status may need to find another business. We are talking about generations of hard-working farmers throughout all weathers, all year round, to go out and find another business. Well, I don't want them to. I want them to stay doing exactly what they do well. We've seen how you have a different approach here in Wales to TB, and we've seen how, in England, their model is working. And yet, you actually don't do anything to change your approach to testing.
Mae’n siomedig pan fyddwn yn cyflwyno dadleuon pwysig fel yr wrthblaid swyddogol, yn enwedig felly pan fo’r cynnig penodol hwn heddiw yn dangos cefnogaeth i’n ffermwyr gweithgar—. Mewn gwirionedd, mae'r rhan fwyaf o'r pum pwynt roeddem yn galw amdanynt yn ffeithiau diamheuol, y buaswn wedi meddwl y gallech fod wedi’u cefnogi, Weinidog. Fel y saif pethau, mae eich penderfyniad i 'ddileu popeth' yn darllen fel a ganlyn. Mae fy nghyd-Aelod, Sam Kurtz, wedi datgan ar goedd ein cefnogaeth fel grŵp cyfan i’r diwydiant ffermio, ac mae eich penderfyniad yn dweud y cyfan—mae’n dweud nad yw Llywodraeth Lafur Cymru yn cydnabod y rôl eithriadol y mae’r sector amaethyddol yn ei chwarae yng Nghymru, gydag amaethyddiaeth yn cyfrannu at dros 222,000 o swyddi. Mae’n dweud nad yw Llafur Cymru yn cydnabod bod £9 yn cael ei gynhyrchu ar gyfer yr economi leol ac ehangach am bob punt a fuddsoddir yn y sector amaethyddol, ac nad yw Llafur Cymru yn dathlu’r rôl y mae ffermydd teuluol yn ei chwarae yn cefnogi’r Gymraeg a gwead cymdeithasol y Gymru wledig. Yn amlwg, mae eich ymateb i’r cynnig yr un mor ddiofal â’r geiriau a lefarwyd yn y Siambr hon yn ddiweddar, ac a oedd mor ddiangen gan Joyce Watson. A bod yn deg, mae hi wedi ymddiheuro ers hynny, ond ar y pryd—ac fe achosodd lawer o ofid yn y gymuned ffermio—fe awgrymodd efallai y gallai fod angen i ffermydd â statws haint twbercwlosis parhaol ddod o hyd i fusnes arall. Rydym yn sôn am genedlaethau o ffermwyr sydd wedi gweithio’n galed ym mhob tywydd, drwy gydol y flwyddyn, yn gorfod dod o hyd i fusnes arall. Wel, nid wyf am iddynt orfod gwneud hynny. Rwyf am iddynt barhau i wneud yr hyn y maent yn ei wneud mor dda. Rydym wedi gweld sut mae gennych agwedd wahanol yma yng Nghymru tuag at TB, ac rydym wedi gweld sut mae eu model yn gweithio yn Lloegr. Ac eto, nid ydych yn gwneud unrhyw beth i newid eich agwedd at brofi.
We move on to lamb. I've raised this several times. The average shelf life for Welsh lamb is now 36.5 days, whereas New Zealand remains the global standard with over 60 days for vacuum-packed chilled lamb and up to 110 days for carbon dioxide gas-flushed lamb. Doesn't that say it all: gas-flushed lamb, when we've got the magnificent product that we have, and all this—[Interruption.]—sorry—and all this at the hands and work of our hard-working farmers.
It is common sense to make it a Welsh Government mission to ensure that Hybu Cig Cymru delivers the same rates as New Zealand lamb. Alongside promoting Welsh meat abroad we need to address the serious matter that it is actually very difficult now to find Welsh lamb on the menu in Welsh restaurants. As the Minister, what are you doing about that?
I've previously received cross-party support for my proposal of introducing a local food charter, ignored by Welsh Labour. It would be like the food hygiene rating 'score on the doors' which would empower customers to know whether the business they are about to enter procures and sells local Welsh produce. There is no better way to support farmers, Welsh produce and the environment than us, the people of Wales, buying Welsh where we can. Data shows that 70 per cent of people in north Wales want UK food production to be as self-sufficient as possible and of those who do, 71 per cent think Wales can play a leading role or have a major role to play in self-sufficiency. In fact, 83 per cent of people living in north Wales would also support the Welsh Government providing this extra financial support that farmers need to produce our food.
Going back to the TB—addressing the apparently illogical insistence that the annual TB test must be undertaken between 7 July and 8 September, when many farms have their cattle out on the land with calves, and enabling the test to take place between January and March, when stock are in, would be far more practical and would be really helpful to our farmers. Common sense is also needed with the implementation of the Water Resources (Control of Agricultural Pollution) (Wales) Regulations 2021. As you know, from 1 August 2024 the spreading of slurry will be prohibited for different periods, such as between 1 September and 31 December, on sandy or shallow soil. Neither Welsh Labour nor Plaid Cymru have the ability to predict the weather or the changes that we are now seeing in our seasons. So, your insistence on pursuing arbitrary dates lacks common sense.
I spoke yesterday about the risk of limiting productivity in Wales and increasing reliability on imports. So, I agree with the vast majority of people who say that they really want to see more local produce on our shelves. Minister, you are a Member for a north Wales constituency, so will you take the common sense move of backing our farmers and our constituents by ensuring that no cuts will be made to the basic payment scheme budget for 2024? Will you look again at the woodland creation planning scheme? Ten per cent of tree-planting schemes on some of my farms in Aberconwy will mean that farm will be unviable.
There are so many ways, and they're not too mind-boggling. This isn't rocket science, after all. But you, as a Minister, could listen to the pleas of our Welsh farmers and, indeed, to us Welsh Conservatives on these benches. Do everything you can to support our farmers. We've seen the war in Ukraine, and we have seen awful atrocities in recent events. It's now more important than ever. My late colleague Brynle Williams used to raise then the issue of food security in Wales. Now is the time, Minister, for you really to show that commitment to our farmers.
Symudwn ymlaen at gig oen. Rwyf wedi codi hyn sawl tro. Mae oes silff cyfartalog cig oen Cymru bellach yn 36.5 diwrnod, tra bo Seland Newydd yn parhau i osod y safon fyd-eang gyda dros 60 diwrnod ar gyfer cig oen wedi'i oeri ac wedi'i becynnu dan wactod, a hyd at 110 diwrnod ar gyfer cig oen wedi'i lanhau â nwy carbon deuocsid. Onid yw hynny'n dweud y cyfan: cig oen wedi'i lanhau â nwy carbon deuocsid, pan fo gennym y cynnyrch godidog sydd gennym, a hyn oll—[Torri ar draws.]—mae'n ddrwg gennyf—a hyn oll o ganlyniad i waith ein ffermwyr gweithgar.
Synnwyr cyffredin yw ei gwneud yn genhadaeth gan Lywodraeth Cymru i sicrhau bod Hybu Cig Cymru yn darparu’r un cyfraddau â chig oen Seland Newydd. Ochr yn ochr â hyrwyddo cig Cymru dramor, mae angen inni fynd i’r afael â’r broblem ddifrifol ei bod yn anodd iawn dod o hyd i gig oen Cymreig ar y fwydlen mewn bwytai yng Nghymru erbyn hyn. Fel y Gweinidog, beth ydych chi'n ei wneud am hynny?
Rwyf eisoes wedi cael cefnogaeth drawsbleidiol i fy nghynnig i gyflwyno siarter bwyd lleol, a chafodd ei anwybyddu gan Lafur Cymru. Byddai fel y sgôr hylendid bwyd ar y drws a fyddai’n grymuso cwsmeriaid i wybod a yw’r busnes y maent ar fin mynd iddo yn caffael ac yn gwerthu cynnyrch Cymreig lleol. Nid oes ffordd well o gefnogi ffermwyr, cynnyrch Cymreig a’r amgylchedd na'n bod ni, bobl Cymru, yn prynu cynnyrch Cymreig lle gallwn. Mae data’n dangos bod 70 y cant o bobl yng ngogledd Cymru am i gynhyrchiant bwyd y DU fod mor hunangynhaliol â phosibl, ac o’r rhai sy'n dymuno hynny, mae 71 y cant yn credu y gall Cymru chwarae rhan arweiniol neu flaenllaw mewn hunangynhaliaeth. A dweud y gwir, byddai 83 y cant o bobl sy’n byw yng gogledd Cymru hefyd yn cefnogi gweld Llywodraeth Cymru yn darparu’r cymorth ariannol ychwanegol sydd ei angen ar ffermwyr i gynhyrchu ein bwyd.
Gan fynd yn ôl at y TB—a mynd i’r afael â’r rheol ymddangosiadol afresymegol fod yn rhaid cynnal y prawf TB blynyddol rhwng 7 Gorffennaf a 8 Medi, pan fo'r gwartheg allan ar y tir gyda lloi mewn llawer o ffermydd, a byddai gallu cynnal y prawf rhwng mis Ionawr a mis Mawrth, pan fydd y stoc dan do, yn llawer mwy ymarferol ac yn ddefnyddiol iawn i’n ffermwyr. Mae angen synnwyr cyffredin hefyd wrth weithredu Rheoliadau Adnoddau Dŵr (Rheoli Llygredd Amaethyddol) (Cymru) 2021. Fel y gwyddoch, o 1 Awst 2024, bydd gwasgaru slyri yn cael ei wahardd am wahanol gyfnodau, megis rhwng 1 Medi a 31 Rhagfyr, ar bridd tywodlyd neu denau. Nid oes gan Lafur Cymru na Phlaid Cymru allu i ragweld y tywydd na’r newidiadau a welwn bellach yn ein tymhorau. Felly, mae mynnu mynd ar drywydd dyddiadau mympwyol fel y gwnewch chi yn dangos diffyg synnwyr cyffredin.
Siaradais ddoe ynglŷn â'r risg o gyfyngu ar gynhyrchiant yng Nghymru a chynyddu dibynadwyedd ar fewnforion. Felly, rwy’n cytuno â'r mwyafrif helaeth o bobl sy’n dweud eu bod yn awyddus iawn i weld mwy o gynnyrch lleol ar ein silffoedd. Weinidog, rydych yn Aelod dros etholaeth yn y gogledd, felly a wnewch chi gymryd y cam synhwyrol o gefnogi ein ffermwyr a’n hetholwyr drwy sicrhau na fydd unrhyw doriadau'n cael eu gwneud i gyllideb cynllun y taliad sylfaenol ar gyfer 2024? A wnewch chi edrych eto ar y cynllun creu coetir? Bydd cynlluniau plannu coed ar 10 y cant o'r tir ar ambell un o fy ffermydd yn Aberconwy yn golygu na fydd y fferm honno’n hyfyw.
Mae yna gymaint o ffyrdd, ac nid ydynt yn rhy anodd eu deall. Nid yw hyn yn gymhleth, wedi'r cyfan. Ond gallech chi, fel Gweinidog, wrando ar apeliadau ffermwyr Cymru, ac yn wir, arnom ni’r Ceidwadwyr Cymreig ar y meinciau hyn. Gwnewch bopeth yn eich gallu i gefnogi ein ffermwyr. Rydym wedi gweld y rhyfel yn Wcráin, ac rydym wedi gweld erchyllterau ofnadwy mewn digwyddiadau diweddar. Mae'n bwysicach nag erioed nawr. Roedd fy niweddar gyd-Aelod, Brynle Williams, yn arfer codi mater diogeledd bwyd yng Nghymru. Nawr yw’r amser, Weinidog, ichi ddangos yr ymrwymiad hwnnw i’n ffermwyr.
A disappointing debate from the Conservatives, because I really don't think that you're keeping up with what's going on in the world. The UK, last week—I think it was last week; it could have been the week before—signed a COP declaration on sustainable agriculture and resilient food systems. So, we are committed to delivering on this, collectively across the UK, and that, of course, includes the Welsh Government, as well as ourselves.
So, in case you haven't read it, it enshrines
'the right to adequate food in the context of national food security'
and
'to ensure access to safe, sufficient, affordable, and nutritious food for all'.
In the context of some of the debates that we've had in recent weeks about how many people are not getting adequate food, and we're not able to provide that food security, we absolutely have to change. We can't simply be just going on with the same old, same old. We are committing ourselves so that agriculture and food systems must urgently adapt and transform in order to respond to the imperatives of climate change.
One of those imperatives of climate change is that the food that we have been content to import from southern Europe is no longer going to arrive. It is 29 degrees in Spain in December. Therefore, we are absolutely certain that it's not going to be possible to produce foods that we have become used to from those sources. We need to become more resilient and more reliant on our own food systems.
I absolutely understand that two thirds of farm income comes from subsidy, and I don't at all have any difficulty about continuing to subsidise this important aspect of our food security. But we have to ensure that it is doing what it says on the tin, when we're talking about sustainable land management objectives, No. 1 of which is the sustainable management of food. So, we have to—. Our sustainable farming practices have to include action to enhance soil health. Continuing to chuck phosphate on the land in a desperate bid to compensate for soil depletion and exhaustion is only causing problems elsewhere, in phosphate building up in our waters and killing our fish. So, we absolutely have to do different things in order to restore our soil health, which is also one of the bullet points that was mentioned in this COP statement.
Dadl siomedig gan y Ceidwadwyr, oherwydd mewn gwirionedd, ni chredaf eich bod yn ymwybodol o'r hyn sy'n digwydd yn y byd. Llofnododd y DU, yr wythnos diwethaf—rwy'n credu mai'r wythnos diwethaf oedd hi; gallai fod wedi bod yr wythnos cyn hynny—ddatganiad COP ar amaethyddiaeth gynaliadwy a systemau bwyd cydnerth. Felly, rydym wedi ymrwymo i gyflawni hyn ar y cyd ledled y DU, ac mae hynny, wrth gwrs, yn cynnwys Llywodraeth Cymru, yn ogystal â ni ein hunain.
Felly, rhag ofn nad ydych wedi'i ddarllen, mae'n ymgorffori
'yr hawl i fwyd digonol yng nghyd-destun diogeledd bwyd cenedlaethol'
a
'sicrhau mynediad at fwyd diogel, digonol, fforddiadwy a maethlon i bawb'.
Yng nghyd-destun rhai o’r dadleuon a gawsom dros yr wythnosau diwethaf ynghylch cymaint o bobl sy'n methu cael bwyd digonol, ac nad ydym yn gallu darparu’r diogeledd bwyd hwnnw iddynt, mae’n rhaid inni newid. Ni allwn barhau â'r un hen drefn. Rydym yn ymrwymo ein hunain fel bod yn rhaid i amaethyddiaeth a systemau bwyd addasu a thrawsnewid ar fyrder er mwyn ymateb i effeithiau newid hinsawdd.
Un o effeithiau newid hinsawdd yw nad yw’r bwyd y buom yn fodlon ei fewnforio o dde Ewrop yn mynd i gyrraedd mwyach. Mae'n 29 gradd yn Sbaen ym mis Rhagfyr. Felly, rydym yn gwbl sicr na fydd yn bosibl cynhyrchu bwydydd yr ydym wedi dod i arfer â nhw o'r ffynonellau hynny. Mae angen inni ddod yn fwy gwydn a dibynnol ar ein systemau bwyd ein hunain.
Rwy'n deall yn iawn fod dwy ran o dair o incwm ffermio'n dod o gymorthdaliadau, ac nid oes gennyf unrhyw broblem o gwbl gyda pharhau i ddarparu cymorthdaliadau er mwyn cefnogi’r agwedd bwysig hon ar ein diogeledd bwyd. Ond mae'n rhaid inni sicrhau ei fod yn gwneud yr hyn y mae'n ei ddweud ar y tun, pan soniwn am amcanion rheoli tir yn gynaliadwy, a'r pwysicaf ohonynt yw rheoli bwyd yn gynaliadwy. Felly, mae'n rhaid i ni—. Mae'n rhaid i'n harferion ffermio cynaliadwy gynnwys camau i wella iechyd y pridd. Mae parhau i daflu ffosffad ar y tir mewn ymgais anobeithiol i wneud iawn am ddirywiad pridd yn achosi problemau mewn mannau eraill, wrth i ffosffad gronni yn ein dyfroedd a lladd ein pysgod. Felly, mae'n rhaid inni wneud pethau gwahanol er mwyn adfer iechyd ein pridd, sydd hefyd yn un o'r pwyntiau bwled a grybwyllwyd yn y datganiad COP hwn.
Will the Member give way?
A wnaiff yr Aelod ildio?
Yes.
Gwnaf.
I appreciate the points that the Member is raising there. But do you not recognise that, given that the sustainable farming scheme—exactly the points that you are relating to—starts in 2025 and there's no transition from BPS to the sustainable farming scheme, the need to support farmers fully financially next year, for the final year of BPS, to ensure that they're ready for that change to the sustainable farming scheme, is an absolute necessity?
Rwy’n derbyn y pwyntiau y mae’r Aelod yn eu codi. Ond onid ydych yn cydnabod, o ystyried bod y cynllun ffermio cynaliadwy—yr union bwyntiau y cyfeiriwch atynt—yn dechrau yn 2025, ac nad oes unrhyw gyfnod pontio o gynllun y taliad sylfaenol i'r cynllun ffermio cynaliadwy, fod yr angen i gefnogi ffermwyr yn llawn yn ariannol y flwyddyn nesaf, ar gyfer blwyddyn olaf cynllun y taliad sylfaenol, yn gwbl angenrheidiol er mwyn sicrhau eu bod yn barod ar gyfer y newid i'r cynllun ffermio cynaliadwy?
We clearly don't want people moving off the land, and then us having to rebuild that. We have interim arrangements in place, but, in the meantime, we've got a very, very short window of opportunity to get the sustainable land management right. We simply haven't done the work so far, and there's a hell of a lot of work that needs doing on this.
In the response to the Climate Change Committee report that was published by Julie James last week, there are some things in there about how we need to transform our agriculture, but it is thin, and we need to do a great deal more work. It isn't just the job of the Welsh Government to do this. We all have a responsibility to ensure that we get this right and that we are putting money into the right things.
We need to talk to all our farmers, and all our farmers' organisations, to ensure that everybody understands that no change is absolutely not an option. We cannot go on the way that we have been before. We can continue to have subsidies for people to do the things that we now need them to do, and that needs to be within a coherent sustainable land management scheme.
Yn amlwg, nid ydym am i bobl symud oddi ar y tir, ac yna ein bod yn gorfod ailadeiladu hynny. Mae gennym drefniadau interim ar waith, ond yn y cyfamser, mae gennym gyfle byr iawn i sicrhau bod y trefniadau rheoli tir yn gynaliadwy yn iawn. Nid ydym wedi gwneud y gwaith hyd yn hyn, ac mae angen gwneud llawer iawn o waith ar hyn.
Yn yr ymateb i adroddiad y Pwyllgor Newid Hinsawdd a gyhoeddwyd gan Julie James yr wythnos diwethaf, mae rhai pethau ynddo ynglŷn â sut mae angen inni drawsnewid ein hamaethyddiaeth, ond mae’n denau, ac mae angen inni wneud llawer iawn mwy o waith. Nid gwaith Llywodraeth Cymru yn unig yw hyn. Mae gan bob un ohonom gyfrifoldeb i sicrhau ein bod yn gwneud hyn yn iawn a’n bod yn rhoi arian tuag at y pethau cywir.
Mae angen inni siarad â’n holl ffermwyr, a’n holl sefydliadau ffermwyr, i sicrhau bod pawb yn deall nad yw peidio â newid yn opsiwn o gwbl. Ni allwn barhau yn yr un ffordd ag o'r blaen. Gallwn barhau i ddarparu cymorthdaliadau i bobl wneud y pethau y mae angen iddynt eu gwneud nawr, ac mae angen i hynny ddigwydd o fewn cynllun cydlynol ar gyfer rheoli tir yn gynaliadwy.
Can I start by declaring my interest as an active farmer? I'm proud to be able to contribute to this debate on agriculture today, something close to my heart. Our farmers are absolutely fundamental to the preservation and sustainability of this country we all love and are so proud of. Not only are our farmers the custodians of the landscape that makes Wales the place it is, they play a huge part in feeding us, as we've already heard, three times a day, every day of the year. And we mustn't forget that and the fact that the industry employs over 50,000 people directly.
In Wales, we can genuinely boast of having the highest quality locally produced food, delivered to the best standards in the world, underpinned by first-class traceability and the highest welfare standards. What an asset that is—something often forgotten by so many and taken for granted. Farming is a way of life. The work is hard, the returns are small, and the expectation on our farmers is huge already, but is increasing, as they are expected to continually do more, having to satisfy one initiative after another, initiatives that are often not thought through properly or lack common sense or practical application. New expectations bring with them ever-increasing levels of bureaucracy, leading to untold pressure, stress and anxiety to many in the farming community. Many farmers are practical people; they didn't learn to do—. It doesn't come naturally to deal with legislation and all of the bureaucracy that flows through it.
A gaf fi ddechrau drwy ddatgan buddiant fel ffermwr actif? Rwy’n falch o allu cyfrannu at y ddadl hon ar amaethyddiaeth heddiw, rhywbeth sy’n agos at fy nghalon. Mae ein ffermwyr yn hollbwysig i gadwraeth a chynaliadwyedd y wlad hon y mae pob un ohonom yn ei charu ac mor falch ohoni. Mae ein ffermwyr nid yn unig yn geidwaid y dirwedd sy’n gwneud Cymru mor arbennig, maent hefyd yn chwarae rhan enfawr yn y gwaith o'n bwydo, fel y clywsom eisoes, deirgwaith y dydd, bob dydd o’r flwyddyn. Ac mae'n rhaid inni beidio ag anghofio hynny a’r ffaith bod y diwydiant yn cyflogi dros 50,000 o bobl yn uniongyrchol.
Yng Nghymru, gallwn ymffrostio'n onest fod gennym fwyd o’r safon uchaf wedi’i gynhyrchu’n lleol, wedi’i gyflenwi yn ôl y safonau gorau yn y byd, wedi’i ategu gan allu i olrhain o’r radd flaenaf a’r safonau lles uchaf. Am ased wych yw hynny—rhywbeth sy’n aml yn cael ei anghofio gan gynifer o bobl ac sy’n cael ei gymryd yn ganiataol. Mae ffermio'n ffordd o fyw. Mae'r gwaith yn anodd, mae'r enillion yn fach, ac mae'r disgwyliadau ar ein ffermwyr yn enfawr eisoes, ond maent yn cynyddu, gan fod disgwyl iddynt wneud mwy o hyd, gan orfod bodloni un cynllun ar ôl y llall, cynlluniau sy'n aml heb gael eu cynllunio'n iawn neu heb unrhyw synnwyr cyffredin neu ddefnyddioldeb ymarferol. Mae disgwyliadau newydd yn dod â lefelau cynyddol o fiwrocratiaeth yn eu sgil, gan arwain at bwysau, straen a gorbryder aruthrol i lawer yn y gymuned ffermio. Mae llawer o ffermwyr yn bobl ymarferol; nid ydynt wedi dysgu gwneud—. Nid yw ymdrin â deddfwriaeth a'r holl fiwrocratiaeth sy'n llifo drwyddi yn dod yn naturiol.
Will the Member take an intervention?
A wnaiff yr Aelod dderbyn ymyriad?
Yes, certainly.
Gwnaf, yn sicr.
I'm just wondering, obviously, with Christmas on the horizon, people are looking at that Christmas turkey, and they'll often go to the local butchers to fulfil that function. I wonder whether you agree with me that people should be visiting their local butcher all year round, in fact, to support local farmers, buy local and support local businesses as well.
Yn amlwg, gyda'r Nadolig ar y gorwel, bydd pobl yn edrych ar y twrci Nadolig, a byddant yn aml yn mynd at y cigyddion lleol ar gyfer hynny. Tybed a ydych yn cytuno â mi y dylai pobl fod yn ymweld â’u cigydd lleol drwy gydol y flwyddyn mewn gwirionedd, i gefnogi ffermwyr lleol, prynu’n lleol a chefnogi busnesau lleol hefyd.
Absolutely, Tom, I agree. It was Small Business Saturday recently, and we encouraged people to go out and support their local businesses and local butchers, and that then supports our local farmers. That is absolutely fundamental. So, yes, I absolutely agree.
If you add all of that bureaucracy, and add pressures like TB, you can see why so many family farms are calling it a day, and surely none of us wants to see that. We need to see our farming businesses thrive, nurturing the next generation of farmers and Welsh custodians.
Yn sicr, Tom, rwy’n cytuno. Roedd hi’n Ddydd Sadwrn y Busnesau Bach yn ddiweddar, ac fe wnaethom annog pobl i fynd allan i gefnogi eu busnesau lleol a’u cigyddion lleol, ac mae hynny wedyn yn cefnogi ein ffermwyr lleol. Mae hynny’n hollbwysig. Felly, ydw, rwy’n cytuno’n llwyr.
Os adiwch yr holl fiwrocratiaeth at ei gilydd, ac ychwanegu pwysau fel TB, gallwch weld pam fod cymaint o ffermydd teuluol yn rhoi'r gorau iddi, ac yn sicr, nid oes yr un ohonom yn dymuno gweld hynny. Mae angen inni weld ein busnesau ffermio'n ffynnu, yn meithrin y genhedlaeth nesaf o ffermwyr a cheidwaid tir yng Nghymru.
Would you give way on that point?
A wnewch chi ildio ar y pwynt hwnnw?
Yes, I certainly will.
Gwnaf, yn sicr.
Peter, you make a very good point and I agree with you on the necessity of maintaining small and medium-scale family farms because of all the reasons that have been laid out. Something is broken in the market, where, increasingly now, we see the consolidation of farming units. Something is going wrong with producers, with retailers and others that the financial imperatives mean that you sell up and you consolidate. We've got to find a way to break that as well, and that means discussion with banks and producers, processors and retailers.
Peter, rydych yn gwneud pwynt da iawn, ac rwy’n cytuno â chi ynglŷn â'r angen i gynnal ffermydd teuluol bach a chanolig oherwydd yr holl resymau a nodwyd. Mae rhywbeth wedi torri yn y farchnad, lle rydym yn gweld unedau ffermio'n cael eu cyfuno'n fwyfwy aml bellach. Mae rhywbeth o'i le gyda chynhyrchwyr, gyda manwerthwyr ac eraill os yw'r gofynion ariannol yn golygu eich bod yn gwerthu ac yn cyfuno. Mae'n rhaid inni ddod o hyd i ffordd o dorri hynny hefyd, ac mae hynny'n golygu trafodaeth gyda banciau a chynhyrchwyr, proseswyr a manwerthwyr.
Huw, there is something fundamentally wrong. A lot of the small family farms are run by an elderly farming population. There is little to retain that young, dynamic blood in the farming community, because it's lost the support that it needs. Young farmers feel that they need to create a life for themselves somewhere else, even though they don't want to leave, and that's why it's so important that the Government gets behind them, that there is access to cheap capital. There are ways to do things, like my food Bill was trying to do, trying to create a future, a diversification.
Huw, mae rhywbeth sylfaenol o'i le. Mae llawer o'r ffermydd teuluol bach yn cael eu rhedeg gan boblogaeth ffermio oedrannus. Nid oes llawer i gadw gwaed ifanc, dynamig yn y gymuned ffermio, gan ei bod wedi colli’r cymorth sydd ei angen arni. Mae ffermwyr ifanc yn teimlo bod angen iddynt greu bywyd iddynt eu hunain yn rhywle arall, er nad ydynt yn dymuno gadael, a dyna pam ei bod mor bwysig fod y Llywodraeth yn eu cefnogi, fod mynediad ar gael at gyfalaf rhad. Mae ffyrdd o wneud pethau, fel roedd fy Mil bwyd yn ceisio'i wneud, ceisio creu dyfodol, arallgyfeirio.
My point is exactly that. There is access to cheap capital for some farmers, but that cheap capital lines them up in a certain direction and that direction is consolidation, rather than succession to family members or others, a tenant farmer who wants to come and take that on, because it's more profitable to consolidate.
Dyna'n union yw fy mhwynt. Mae mynediad at gyfalaf rhad ar gael i rai ffermwyr, ond mae’r cyfalaf rhad hwnnw'n eu harwain i gyfeiriad penodol, a’r cyfeiriad hwnnw yw cyfuno, yn hytrach nag olyniaeth i aelodau’r teulu neu eraill, ffermwr tenant sydd am ddod i wneud y gwaith hwnnw, am fod cyfuno'n fwy proffidiol.
There is a dilemma for the small family farm and this is something that the Government have to grapple with, and the additional extra initiatives and pressures and bureaucracy and those things are actually driving people to give up. And that's what we've got to review and think about, and we want our Government to be pragmatic.
Agriculture is a good investment for the Government and we've heard that, for every £1 invested, £9 is generated. We know that for the BPS that was invested—. The Government invested in BPS last year £238 million; it drove £2.1 billion. That demonstrates that BPS is a crucial lever in driving the economy here, so it's therefore crucial that the Welsh Government continues to provide the support that our farming community so desperately needs, especially if we want them to continue to deliver all they do currently and everything the Government now expects of them.
In last year's budget, as we've also heard, the Welsh Government cut the rural affairs budget by over 30 per cent in real terms, and this was followed, then, we know, by further cash cuts to the tune of £37.5 million. This amounted to an almost 8 per cent cut to a budget that hasn't seen an increase for a decade. Our farming industry mustn't be seen as an easy target for continued efficiencies. Many people in the industry, including the farming unions, are deeply concerned and fearful of further cuts or the rowing back of financial support. I can understand why; indeed, I've raised the genuine worry of organic producers in this Chamber from my own constituency who are facing a real cliff edge of funding as Glastir and Glastir Advanced support finishes. This is so difficult for them and many others like them across Wales, especially those who farm on the borders, where similar organic farms in England are still getting support.
As has been said many times, agriculture in Wales is fundamental to the country's economy, it's fundamental to the preservation of our Welsh culture and our Welsh language. However, whilst it's so important for these and many other reasons, the latest data highlights the fact that farms in Wales had the lowest income out of all of the four nations. Our farmers don't ask for much, but they need Welsh Government to support them through continued financial support and through standing shoulder to shoulder with the industry, working with them, not against them, as it too often feels. Llywydd, I certainly hope that Members across the Chamber will support our motion today, particularly ensuring that no cuts will be made to the basic payment scheme next year, an incredibly important fund that provides crucial support for farmers across the country. Thank you.
Mae'n ddilema i’r fferm deuluol fach ac mae hyn yn rhywbeth y mae’n rhaid i’r Llywodraeth fynd i’r afael ag ef, ac mae’r cynlluniau ychwanegol a’r pwysau a’r fiwrocratiaeth a’r pethau hynny yn achosi i bobl roi’r gorau iddi. A dyna sy'n rhaid i ni ei adolygu a meddwl amdano, ac rydym am i'n Llywodraeth fod yn bragmatig.
Mae amaethyddiaeth yn fuddsoddiad da i’r Llywodraeth, ac rydym wedi clywed y cynhyrchir £9 am bob £1 a fuddsoddir. Ar gyfer cynllun y taliad sylfaenol fe wyddom fod—. Buddsoddodd y Llywodraeth £238 miliwn yng nghynllun y taliad sylfaenol y llynedd; cynhyrchodd £2.1 biliwn. Mae hynny’n dangos bod cynllun y taliad sylfaenol yn ysgogiad allweddol i hybu’r economi yma, felly mae’n hollbwysig fod Llywodraeth Cymru yn parhau i ddarparu’r cymorth mawr ei angen hwn i'n cymuned ffermio, yn enwedig os ydym am iddynt barhau i gyflawni popeth a wnânt ar hyn o bryd a phopeth y mae'r Llywodraeth yn ei ddisgwyl ganddynt bellach.
Yng nghyllideb y llynedd, fel y clywsom hefyd, fe wnaeth Llywodraeth Cymru dorri dros 30 y cant mewn termau real oddi ar y gyllideb materion gwledig, a dilynwyd hyn, fel y gwyddom, gan doriadau arian parod pellach o oddeutu £37.5 miliwn. Golygodd hyn bron i 8 y cant o doriad i gyllideb nad yw wedi gweld cynnydd ers degawd. Ni ddylai ein diwydiant ffermio gael ei ystyried yn darged hawdd ar gyfer gwneud arbedion ariannol parhaus. Mae llawer o bobl yn y diwydiant, gan gynnwys yr undebau ffermio, yn bryderus iawn ac yn ofni toriadau pellach neu dynnu cymorth ariannol yn ôl. Gallaf ddeall pam; yn wir, yn y Siambr hon, rwyf wedi lleisio pryderon dilys cynhyrchwyr organig yn fy etholaeth sy'n wynebu ymyl dibyn yn ariannol wrth i gymorth Glastir a Glastir Uwch ddod i ben. Mae hyn mor anodd iddynt, ac i lawer o bobl eraill mewn sefyllfa debyg iddynt ledled Cymru, yn enwedig y rheini sy’n ffermio ar y gororau, lle mae ffermydd organig tebyg yn Lloegr yn dal i gael cymorth.
Fel y dywedwyd droeon, mae amaethyddiaeth yng Nghymru yn hollbwysig i economi’r wlad, ac yn hollbwysig i warchod ein diwylliant a’n hiaith. Fodd bynnag, er ei fod mor bwysig am y rhesymau hyn a llawer o resymau eraill, mae’r data diweddaraf yn amlygu’r ffaith mai ffermydd yng Nghymru oedd â’r incwm isaf o bob un o’r pedair gwlad. Nid yw ein ffermwyr yn gofyn am lawer, ond mae angen i Lywodraeth Cymru eu cefnogi drwy gymorth ariannol parhaus a thrwy sefyll ochr yn ochr â’r diwydiant, gan weithio gyda nhw, nid yn eu herbyn, fel y mae’n teimlo’n rhy aml. Lywydd, rwy’n sicr yn gobeithio y bydd Aelodau ar draws y Siambr yn cefnogi ein cynnig heddiw, yn enwedig er mwyn sicrhau na wneir unrhyw doriadau i gynllun y taliad sylfaenol y flwyddyn nesaf, cronfa hynod bwysig sy’n darparu cymorth hollbwysig i ffermwyr ledled y wlad. Diolch.
I firmly believe we need a fair and rapid transition to sustainable and regenerative farming methods to strengthen the economic position for Welsh farmers and agricultural workers and to avoid the worst impacts of the climate and nature emergencies. In Germany, farmers are foresters and foresters are farmers; they use that word on the farm. I was interested to visit a local farm where a young farmer is actually using herbal ley and was talking about carbon sequestration, which gives me hope for the future.
We talk about food security—Jenny Rathbone does—but cereals grown in Wales account for less than 3 per cent of the total agricultural area, and one of the best areas for crop production in north Wales is Sealand. However, as the name suggests, it is low lying and increasingly susceptible to flooding under climate change. Within 20 years, it could be underwater permanently. Eighty per cent to 90 per cent of land is given over to farming, but mostly for cattle and sheep. The UK is the world's third largest exporter of sheep meat. It's worth a lot to the economy, as we've heard, but at what cost to nature and the climate and to the farmers themselves? Who are the real profiteers of that economy? Not the small family farm.
Locally grown, properly valued seasonal food that has not travelled massive air and cargo container miles is the way forward, as I think we all agree. We need to optimise soil health, biodiversity protection, water capture and retention for those ever-increasing dry spells, along with monsoon rainfalls that are becoming more frequent.
Almost 50 per cent of the UK's hedgerows were removed between 1945 and 1990, resulting in the removal of important habitats, resulting in a decline in farm population. Removal of those hedgerows resulted in increased soil erosion, as there were no longer hedgerows to act as windbreaks. The increased use of pesticides and herbicides has increased water pollution, as they're washed from fields in run-off and leaching. We have lost 97 per cent of wildflower meadows since the 1970s, again, loss of habitat for essential pollinators, which are all part of that farming ecosystem. There's a greater understanding now that we cannot survive on massive intensive farming of monocultures; we need an ecosystem approach.
However, change takes investment, and we need a UK Government Treasury that believes in the benefits system and public funding for subsidies, especially now Wales has lost out so much following leaving the EU. Of course, the real living wage for agricultural workers in Wales, they're often employed on low wages and seasonal contracts, and in the autumn statement we heard that the UK Government has cut holiday entitlements for part-time seasonal workers, which will deal a further blow.
Last year, the Chancellor announced that Wales would receive £252.19 million for agricultural support in 2022-2023 to replace EU common agricultural policy funding, with Welsh farmers losing a further £106 million on top of the £137 million of funding the Treasury did not provide the year before. So, the continued failure of the UK Government to adjust funding levels to deal with rising costs exacerbates the impact of their economic mismanagement, especially under the previous Prime Minister Liz Truss, creating massive inflationary pressures, impacting on everybody, impacting on all public services, subsidies and grant funding.
Credaf yn gryf fod arnom angen cyfnod pontio teg a chyflym i ddulliau ffermio cynaliadwy ac adfywiol er mwyn cryfhau’r sefyllfa economaidd i ffermwyr a gweithwyr amaethyddol Cymru ac i osgoi effeithiau gwaethaf yr argyfyngau hinsawdd a natur. Yn yr Almaen, mae ffermwyr yn goedwigwyr a choedwigwyr yn ffermwyr; maent yn defnyddio'r gair hwnnw ar y fferm. Roedd gennyf ddiddordeb mewn ymweld â fferm leol lle mae ffermwr ifanc yn defnyddio gwyndwn llysieuol ac roedd yn sôn am atafaelu carbon, sy’n rhoi gobaith i mi ar gyfer y dyfodol.
Rydym yn siarad am ddiogeledd bwyd—mae Jenny Rathbone yn sôn amdano—ond mae ydau a dyfir yng Nghymru yn gorchuddio llai na 3 y cant o gyfanswm yr arwynebedd amaethyddol, ac un o’r ardaloedd gorau ar gyfer cynhyrchu cnydau yng ngogledd Cymru yw Sealand. Fodd bynnag, fel yr awgryma'r enw, mae’n dir isel ac yn gynyddol agored i lifogydd yn sgil newid hinsawdd. O fewn 20 mlynedd, gallai fod o dan ddŵr yn barhaol. Defnyddir 80 i 90 y cant o dir ar gyfer ffermio, ond yn bennaf ar gyfer gwartheg a defaid. Y DU yw trydydd allforiwr mwyaf y byd o gig defaid. Mae’n werth llawer i’r economi, fel y clywsom, ond ar ba gost i natur a’r hinsawdd ac i’r ffermwyr eu hunain? Pwy sy'n elwa o'r economi honno mewn gwirionedd? Nid y fferm deuluol fach.
Bwyd tymhorol sy’n cael ei dyfu’n lleol ac a gaiff ei werthfawrogi'n briodol, bwyd nad yw wedi teithio milltiroedd lawer mewn cynhwysyddion aer a chargo yw’r ffordd ymlaen, fel y mae pob un ohonom yn cytuno, rwy’n credu. Mae angen inni optimeiddio iechyd pridd, diogelu bioamrywiaeth, dal a chadw dŵr ar gyfer y cyfnodau sych cynyddol hynny, ynghyd â'r glawiadau monsŵn sy’n dod yn fwy ac yn fwy mynych.
Cafodd bron i 50 y cant o wrychoedd y DU eu colli rhwng 1945 a 1990, gan arwain at ddileu cynefinoedd pwysig, a gostyngiad mewn poblogaethau ffermydd. Arweiniodd colli'r gwrychoedd hynny at fwy o erydiad pridd, gan nad oedd gwrychoedd mwyach i weithredu fel atalfeydd gwynt. Mae'r defnydd cynyddol o blaladdwyr a chwynladdwyr wedi cynyddu llygredd dŵr, wrth iddynt gael eu golchi o gaeau mewn dŵr ffo a thrwytholch. Rydym wedi colli 97 y cant o weirgloddiau blodeuog ers y 1970au, gan arwain at golli cynefin unwaith eto i beillwyr hanfodol, sydd oll yn rhan o’r ecosystem ffermio. Mae mwy o ddealltwriaeth nawr na allwn oroesi ar ffermio ungnwd dwys ar raddfa enfawr; mae angen dull ecosystem arnom.
Fodd bynnag, mae angen buddsoddiad i newid, ac mae arnom angen Trysorlys Llywodraeth y DU sy’n credu yn y system fudd-daliadau a chyllid cyhoeddus ar gyfer cymorthdaliadau, yn enwedig gan fod Cymru bellach wedi colli cymaint ar ôl gadael yr UE. Wrth gwrs, y cyflog byw gwirioneddol i weithwyr amaethyddol yng Nghymru, maent yn aml yn cael eu cyflogi ar gyflogau isel a chontractau tymhorol, ac yn natganiad yr hydref, clywsom fod Llywodraeth y DU wedi torri hawliau gwyliau ar gyfer gweithwyr tymhorol rhan-amser, a bydd honno'n ergyd arall.
Y llynedd, cyhoeddodd y Canghellor y byddai Cymru’n cael £252.19 miliwn ar gyfer cymorth amaethyddol yn 2022-2023 yn lle cyllid polisi amaethyddol cyffredin yr UE, gyda ffermwyr Cymru’n colli £106 miliwn arall ar ben y £137 miliwn o gyllid na chafodd ei ddarparu gan y Trysorlys yn y flwyddyn flaenorol. Felly, mae methiant parhaus Llywodraeth y DU i addasu lefelau cyllid er mwyn ymdrin â chostau cynyddol yn gwaethygu effaith eu camreolaeth economaidd, yn enwedig o dan Brif Weinidog blaenorol y DU Liz Truss, gan greu pwysau chwyddiant enfawr, sydd wedi effeithio ar bawb, ac sydd wedi effeithio ar bob gwasanaeth cyhoeddus, cymhorthdal a chyllid grant.
Diolch am y cyfle i gyfrannu at y ddadl heno. Oherwydd fy rôl fel Aelod dynodedig, dwi'n mynd i orfod cyfyngu fy sylwadau i un neu ddau o feysydd allweddol yn unig, ond mae’r rhain yn feysydd perthnasol i ffermwyr, pobl a chymunedau ar draws Canolbarth a Gorllewin Cymru.
Fydd hi ddim yn syndod i neb yn Siambr hon i wybod bod cynaliadwyedd cymunedau gwledig yn rhywbeth sydd yn agos iawn at fy nghalon i. Mae'n rhaid i fi ddweud bod cymaint yn y cynnig gan y Torïaid heno dwi'n cytuno ag e ar y wyneb. Ond mae'n rhaid i fi ddweud fy mod i'n ei ffeindio hi'n gwbl eironig fod y geiriau hyn yn dod gan yr wrthblaid. Dwi'n dweud hyn am dri rheswm yn benodol, ac mae’r rhain yn bethau sy’n cael eu codi gyda fi dro ar ôl tro pan dwi'n siarad â ffermwyr ar draws y rhanbarth: y cyntaf yw effaith Brexit ar y sector; yr ail yw'r toriadau ariannol gan San Steffan i'r sector amaeth; a'r trydydd yw'r cytundebau masnach y mae Llyr eisoes wedi eu crybwyll.
Thank you for the opportunity to contribute to this evening's debate. Due to my role as a designated Member, I will have to limit my comments to one or two key areas, but these are issues that are relevant to farmers, residents and communities across Mid and West Wales.
It will surprise no one in this Siambr to know that the sustainability of our rural communities is something that is very close to my heart. I must say that there is much in the wording of this evening’s motion from the Tories that I would agree with on the face of it. But I must also add that I find it entirely ironic that these words originated on the opposition benches. I say this for three specific reasons, and these are issues that are raised with me time and time again when I speak to farmers across the region: the first is the impact of Brexit on the sector; the second is the financial cuts from Westminster to the agricultural sector; and the third is the trade agreements that Llyr has already mentioned.
The negative impact of the Tory-imposed hardest of hard Brexit on farming is real and damaging. Like so many across Wales and the UK as a whole, farmers and others in the agri-food supply chain and related hospitality sectors right across my region have raised with me the often devastating impact that the Conservatives’ oven-ready Brexit deal has had on the cost of their imports, their ability to recruit and retain the staff they need, and their ability to sell into the European market. The extra cost and paperwork associated with selling to Europe has squeezed profit margins terminally, unfortunately, for some producers. This particular form of Brexit was a choice made by the Tories to the detriment of Welsh farmers.
It bears repeating, of course, that were it not for Brexit, we would not be having a discussion now about a post-Brexit funding squeeze on Welsh farmers. That would have come automatically, as it had for many, many years. This on top of the top of the devastating impact that more than a decade of Tory-imposed austerity has had on Welsh budgets and our rural communities. The approach adopted by UK Government in subsequent spending reviews since 2021 will have seen the Welsh agricultural budget lose around £248 million by 2025, a staggering amount of money lost to the Welsh economy and Welsh farming in Wales.
Mae effaith negyddol Brexit hynod galed y Torïaid ar ffermio yn real ac yn niweidiol. Fel cynifer o bobl ledled Cymru a’r DU gyfan, mae ffermwyr ac eraill yn y gadwyn gyflenwi bwyd-amaeth a’r sectorau lletygarwch cysylltiedig ar draws fy rhanbarth wedi tynnu fy sylw at yr effaith ddinistriol yn aml y mae cytundeb Brexit parod i'w bobi'r Ceidwadwyr wedi’i chael ar gost eu mewnforion, eu gallu i recriwtio a chadw’r staff sydd eu hangen arnynt, a’u gallu i werthu i’r farchnad Ewropeaidd. Mae’r gost a’r gwaith papur ychwanegol sy’n gysylltiedig â gwerthu i Ewrop wedi lleihau maint yr elw yn derfynol i rai cynhyrchwyr, yn anffodus. Roedd y math arbennig hwn o Brexit yn ddewis a wnaed gan y Torïaid er anfantais i ffermwyr Cymru.
Mae angen ailadrodd, wrth gwrs, na fyddem yn cael trafodaeth nawr am wasgfa ariannol ôl-Brexit ar ffermwyr Cymru oni bai am Brexit. Byddai hynny wedi dod yn awtomatig, fel y gwnaeth ers blynyddoedd lawer. Mae hyn yn ychwanegol at yr effaith ddinistriol y mae mwy na degawd o gyni dan law'r Torïaid wedi’i chael ar gyllidebau Cymru a’n cymunedau gwledig. Mae'r dull o weithredu a fabwysiadwyd gan Lywodraeth y DU mewn adolygiadau dilynol o wariant ers 2021 wedi golygu y bydd cyllideb amaethyddol Cymru wedi colli oddeutu £248 miliwn erbyn 2025, swm syfrdanol o arian a gollwyd i economi Cymru a ffermio yng Nghymru.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes, of course.
Gwnaf, wrth gwrs.
Thank you very much. Would you accept, though, with Brexit, that it's opened up opportunities to trade with other countries, such as Welsh lamb being exported to America even? Huge food economy in America, and the benefit that can bring to Welsh farmers, and also other countries across the world. The world's bigger than just the EU, isn't it?
Diolch yn fawr iawn. A fyddech yn derbyn, serch hynny, gyda Brexit, ei fod wedi agor cyfleoedd i fasnachu â gwledydd eraill, megis allforio cig oen Cymru i America, hyd yn oed? Economi fwyd enfawr yn America, a’r budd y gall hynny ei gynnig i ffermwyr Cymru, a gwledydd eraill ledled y byd hefyd. Mae'r byd yn fwy na'r UE yn unig, onid yw?
Gareth, thank you for that. [Interruption.] Thank you, Gareth. On cue—I'm coming to that point next.
So, the final related issue that farmers from south Pembrokeshire to the tip of Pen Llŷn have raised with me is the consequences from new Tory trade deals. Deals with Australia and New Zealand saw lamb imports into the UK from those countries rise by 17 per cent—17 per cent—in late 2022, while the price paid to domestic producers of prime lamb, Gareth, fell by 90p a kilo. That's a direct result of those trade deals that you're trumpeting. And although trumpeted as a great success at the time of their signing by Tory Ministers, in the months since, even they have conceded—including a former environment Minister, George Eustice—and admitted that those trade agreements represent a terrible deal for our farmers. That is the legacy of dud deals done with other countries over the—
Gareth, diolch. [Torri ar draws.] Diolch, Gareth. Amserol iawn—rwy'n dod at y pwynt hwnnw nesaf.
Felly, y mater cysylltiedig olaf y mae ffermwyr o dde sir Benfro i ben draw Pen Llŷn wedi’i ddwyn i fy sylw yw canlyniadau cytundebau masnach newydd y Torïaid. Arweiniodd cytundebau ag Awstralia a Seland Newydd at gynnydd o 17 y cant—17 y cant—yn y cig oen sy'n cael ei fewnforio i’r DU o’r gwledydd hynny ar ddiwedd 2022, a gostyngodd y pris a delid i gynhyrchwyr domestig cig oen o'r ansawdd gorau 90c y cilogram, Gareth. Mae hynny'n ganlyniad uniongyrchol i'r cytundebau masnach yr ydych yn eu canmol. Ac er eu bod wedi'u canmol fel llwyddiant ysgubol pan gawsant eu llofnodi gan Weinidogion Torïaidd, yn y misoedd ers hynny, maen nhw, hyd yn oed, wedi ildio—gan gynnwys un cyn Weinidog yr amgylchedd, George Eustice—a chyfaddef bod y cytundebau masnach hynny'n fargen ofnadwy i'n ffermwyr. Dyna waddol y cytundebau diwerth a wnaed gyda gwledydd eraill dros y—
Cefin, would you give way on that point?
Cefin, a wnewch chi ildio ar y pwynt hwnnw?
Sorry. Yes, of course.
Mae'n ddrwg gennyf. Gwnaf, wrth gwrs.
I think I'm hearing an extremely good point, but would you note as well that the opening up of some of these trade deals completely undermines the approach that we've been taking in Wales, which is to say to our farmers, 'If you invest in higher standards of animal welfare and husbandry, you'll be rewarded'? Now we've got a Conservative Government in Westminster who open up trade deals with lower standards of animal welfare, big impacts on climate change and importing them onto our supermarket shelves.
Credaf fy mod yn clywed pwynt eithriadol o dda, ond a fyddech yn nodi hefyd fod agor rhai o'r cytundebau masnach hyn yn tanseilio'n llwyr y dull o weithredu a fabwysiadwyd gennym yng Nghymru, sef dweud wrth ein ffermwyr, 'Os buddsoddwch mewn safonau lles anifeiliaid a hwsmonaeth uwch, fe gewch eich gwobrwyo'? Nawr, mae gennym Lywodraeth Geidwadol yn San Steffan sy'n agor cytundebau masnach gyda safonau lles anifeiliaid is, effeithiau mawr ar newid hinsawdd, ac yn eu mewnforio i silffoedd ein harchfarchnadoedd.
And that is true. When you look at the standards in Australia and New Zealand, they're inferior to the standards set by our Welsh farmers here. So, you're absolutely right on that.
Ac mae hynny'n wir. Pan edrychwch ar y safonau yn Awstralia a Seland Newydd, maent yn israddol o gymharu â'r safonau a osodwyd gan ein ffermwyr ni yma yng Nghymru. Felly, rydych yn llygad eich lle ynglŷn â hynny.
I orffen, Llywydd, mae'n rhaid imi ddweud fy mod yn ei chael yn anodd cymryd pryder y Torïaid am ddyfodol ffermio yng Nghymru a'n cymunedau gwledig o ddifrif, a byddwn i'n gofyn iddyn nhw, yn garedig iawn, i hunanfyfyrio ac ystyried o ddifrif yr effaith niweidiol mae eu polisïau nhw wedi eu cael ar y sector amaeth yng Nghymru. Diolch yn fawr iawn, Llywydd. [Torri ar draws.]
To conclude, Llywydd, I must say that I find it difficult to take seriously the concerns expressed by the Conservatives for farmers and rural communities in Wales, and I would ask them very kindly to have a period of self-reflection and to consider seriously the damaging impacts of their policies on the agricultural sector in Wales. Thank you very much, Llywydd. [Interruption.]
I think he's just finished his contribution. Huw Irranca-Davies.
Credaf ei fod newydd orffen ei gyfraniad. Huw Irranca-Davies.
I thank the Conservatives for introducing this debate and, Minister, I'd say to you that, probably, the first three points there I'm broadly in agreement with, particularly point 3 of the motion:
'Celebrates the role that family farms play in supporting the Welsh language and social fabric of rural Wales.'
And it's certainly true, as Sam said in his opening remarks, the dedication and commitment of farmers. My wife's mother and father didn't, genuinely, take a holiday for 30 plus years, except for those organised by the National Sheep Association, when they went on a busman's holiday to see what the practices were in other countries and then came back and tried to put them into place. The problem with it is that the last two parts of your motion are divorced from the reality, as we've heard in the contributions from Cefin and others, of the real financially imperilled situation we now find ourselves in and the uncertainty over future funding. And the Minister has to wrestle with this, because she has no guarantee at the moment.
And do you know, I agree with you in what you're saying? Ideally, as we try to do exactly what Carolyn was saying, which is to transfer to a new model, which is summed up, actually, in the fourth part of the Labour motion:
'Agrees that a fair and rapid transition to sustainable farming methods across the whole of Wales is needed, to strengthen the economic position of Welsh farmers and to avoid the worst impacts of the climate and nature emergency.'
And in an ideal world, Llywydd, we would be putting reams of funding into that. In an ideal world, we would have the UK Government supporting us to do exactly that, and for not just one year, but two, three, four years and five years hence. For all the criticisms of the old common agricultural policy—and there were many and they were valid—what you did at least have was certainty over multi-annual periods. We now don't have it. We're living from hand to mouth from year to year, not knowing.
So, the big question for us in terms of securing a farming future with small and medium-scale family farms that protect the fabric of our local schools, our local shops, our Welsh language and so on, is: how do we get there? Meanwhile, the Minister is faced with an absolute predicament. I wouldn't want to be in her shoes at the moment, because she is trying to work with the farming community to say, 'Well, how do we get there?' Now, in getting there, we do have to deal with some difficult stuff as well. I won't go into it in detail today because I'm sure there'll be another opportunity, but we have parts of the farming system that are broken badly. They're not serving the farmers nor the environment.
We went recently on a visit, where we looked at some of the impacts of intensive dairy farming, and in that intensive dairy farming, we have soil degradation. Well, you can't call it soil anymore, because what it is is mud: mud with glyphosate, mud with no crop cover whatsoever, running straight into the streams, where there's overfilling of the slurry ponds, and it is going straight in those streams and the streams are dead. The farmer isn't winning because the farmer is now tied into cheap deals with the bank that are forcing him down a certain direction, consolidating, building massive barns, where the cows never actually see not only the light of day, but the grass—they never see pasture. And those streams are dead. And because those streams are dead, then the Atlantic salmon, which I champion, doesn't get to see the future success either, and we know the predicament that that is—and sewin and so on and so forth.
So, there are parts of the farming system that are broken, and as we transition forward, we need to fix those parts as well—and there will be other opportunities to debate this—but it isn't all to do with Government grant and Government subsidy. This is also to do with the producers, the distributors, the Arlas, the Müllers, the big banks that lend to the farmers easy money to do certain things, and then to line it back up and say, we want small, medium-scale family farms that support all of our communities, that give vibrant living communities and sustain the Welsh language and sustain all parts of rural Wales—and, by the way, something that's not often said—that also do not just sustain the rural community, but build that umbilical cord with urban communities as well. We often forget to mention that. It's not just open-farm Saturdays and open-farm Sundays; it's actually how we make the case that says, 'Farming is not over there in the rural communities'—it's 40 per cent of my community—but it's also to do with how we feed the schools, feed the supermarkets, get that lamb onto those shelves locally, as well as sending good produce around the world. I'll happily give way.
Diolch i’r Ceidwadwyr am gyflwyno’r ddadl hon, a Weinidog, hoffwn ddweud wrthych, mae’n debyg, fy mod yn cytuno at ei gilydd â'r tri phwynt cyntaf, yn enwedig pwynt 3 y cynnig:
'Yn dathlu'r rôl y mae ffermydd teuluol yn ei chwarae wrth gefnogi'r Gymraeg a gwead cymdeithasol cefn gwlad Cymru.'
Ac mae'n sicr yn wir, fel y dywedodd Sam yn ei sylwadau agoriadol, o ran ymroddiad ac ymrwymiad ffermwyr. Ni chafodd mam a thad fy ngwraig wyliau iawn am 30 mlynedd a mwy, ac eithrio’r rhai a drefnwyd gan y Gymdeithas Ddefaid Genedlaethol, pan fyddent yn mynd ar wyliau gweithio i weld beth oedd yr arferion mewn gwledydd eraill a dod yn ôl wedyn i geisio eu rhoi ar waith. Y broblem yw bod dwy ran olaf eich cynnig wedi’u hysgaru oddi wrth y realiti, fel y clywsom yn y cyfraniadau gan Cefin ac eraill, o fygythiad y sefyllfa ariannol wirioneddol rydym ynddi bellach a’r ansicrwydd ynghylch cyllid yn y dyfodol. Ac mae’n rhaid i’r Gweinidog ymgodymu â hyn, gan nad yw wedi cael unrhyw sicrwydd ar hyn o bryd.
Wyddoch chi, rwy'n cytuno â chi yn yr hyn a ddywedwch? Yn ddelfrydol, wrth inni geisio gwneud yn union fel y dywedodd Carolyn, sef pontio i fodel newydd, sy'n cael ei grynhoi yn y bedwaredd ran o gynnig Llafur:
'Yn cytuno bod angen cyfnod pontio teg a chyflym tuag at ddulliau ffermio cynaliadwy ar draws Cymru, er mwyn atgyfnerthu sefyllfa economaidd ffermwyr Cymru ac er mwyn osgoi effeithiau gwaethaf yr argyfwng natur a’r argyfwng hinsawdd.'
Ac mewn byd delfrydol, Lywydd, byddem yn rhoi llawer iawn o gyllid tuag at hynny. Mewn byd delfrydol, byddai Llywodraeth y DU yn ein cefnogi i wneud yn union hynny, ac nid am flwyddyn yn unig, ond am ddwy, tair, pedair blynedd a phum mlynedd wedi hynny. Er yr holl feirniadu ar yr hen bolisi amaethyddol cyffredin—ac roedd llawer o feirniadu, ac roedd yn feirniadaeth ddilys—yr hyn a oedd gennych, o leiaf, oedd sicrwydd dros gyfnodau amlflwydd. Nid yw'r sicrwydd hwnnw gennym bellach. Rydym yn byw o'r llaw i'r genau o flwyddyn i flwyddyn, heb wybod.
Felly, y cwestiwn mawr i ni o ran sicrhau dyfodol ffermio gyda ffermydd teuluol bach a chanolig sy’n gwarchod gwead ein hysgolion lleol, ein siopau lleol, yr iaith Gymraeg ac ati, yw: sut y gallwn ni gyrraedd yno? Yn y cyfamser, mae'r Gweinidog yn wynebu sefyllfa anodd. Ni fuaswn yn dymuno bod yn ei hesgidiau hi ar hyn o bryd, gan ei bod yn ceisio gweithio gyda'r gymuned ffermio i ddweud, 'Wel, sut mae cyrraedd yno?' Nawr, i gyrraedd yno, mae'n rhaid inni ymdrin â phethau anodd yn ogystal. Nid wyf am fanylu arnynt heddiw gan fy mod yn siŵr y bydd cyfle arall, ond mae gennym rannau o’r system ffermio sydd wedi torri’n llwyr. Nid ydynt yn gwasanaethu'r ffermwyr na'r amgylchedd.
Buom ar ymweliad yn ddiweddar lle buom yn edrych ar rai o effeithiau ffermio llaeth dwys, ac yn y ffermydd llaeth dwys hynny, mae pridd yn dirywio. Wel, ni allwch ei alw'n bridd mwyach, gan mai mwd ydyw mewn gwirionedd: mwd gyda glyffosad, mwd heb unrhyw gnwd gorchudd o gwbl, yn rhedeg yn syth i'r nentydd, lle mae'r pyllau slyri'n gorlenwi, ac mae'n mynd yn syth i mewn i'r nentydd hyn, ac mae'r nentydd yn farw. Nid yw'r ffermwr yn ennill, gan fod y ffermwr bellach ynghlwm wrth gytundebau rhad gyda'r banc sy'n ei orfodi i gyfeiriad penodol, i gyfuno, i adeiladu ysguboriau enfawr, lle nad yw'r gwartheg byth yn gweld golau dydd na glaswellt—nid ydynt byth yn gweld porfa. Ac mae'r nentydd hynny'n farw. Ac oherwydd bod y nentydd hynny'n farw, nid yw'r eog, yr anifail rwy'n ei hyrwyddo, yn cael ffynnu yn y dyfodol ychwaith, a gwyddom pa mor anodd yw'r sefyllfa honno—a sewin ac yn y blaen.
Felly, mae rhannau o’r system ffermio wedi torri, ac wrth inni bontio ymlaen, mae angen inni atgyweirio'r rhannau hynny hefyd—a bydd cyfleoedd eraill i drafod hyn—ond mae'n ymwneud â mwy na grantiau'r Llywodraeth a chymorthdaliadau'r Llywodraeth yn unig. Mae'n ymwneud â'r cynhyrchwyr, y dosbarthwyr, cwmnïau fel Arla a Müller, y banciau mawr sy'n rhoi arian hawdd i'r ffermwyr wneud rhai pethau, wedyn mynd yn ôl a dweud, rydym am weld ffermydd teuluol bach a chanolig sy’n cynnal pob un o’n cymunedau, sy’n darparu cymunedau byw a bywiog ac yn cynnal y Gymraeg ac yn cynnal pob rhan o gefn gwlad Cymru—a chyda llaw, rhywbeth nad yw’n cael ei ddweud yn aml—sydd nid yn unig yn cynnal y gymuned wledig, ond yn creu llinyn bogail gyda chymunedau trefol hefyd. Rydym yn aml yn anghofio sôn am hynny. Mae'n ymwneud â mwy na Sadyrnau fferm agored a Suliau fferm agored yn unig; mae'n ymwneud â sut rydym yn dadlau'r achos sy'n dweud, 'Nid rhywbeth draw acw yn y cymunedau gwledig'—sef 40 y cant o fy nghymuned—'yw ffermio', mae hefyd yn ymwneud â sut rydym yn bwydo'r ysgolion, yn bwydo'r archfarchnadoedd, yn rhoi cig oen ar y silffoedd yn lleol, yn ogystal ag anfon cynnyrch da ledled y byd. Rwy'n fwy na pharod i ildio.
Thank you very much, Huw. Would you accept, though, that the nitrate vulnerable zones, introduced by the Welsh Government on an universal level, actually penalised some of those good intentions that you do raise? But the NVZs—you mentioned chemicals going into streams—you've got to remember that a lot of farms and agricultural land don't have streams, and farms in my constituency feel like they've been penalised because they live on land and they're not subject to nitrates, but they feel penalised by that system in achieving some of those objects that you've raised.
Diolch yn fawr iawn, Huw. A fyddech yn derbyn, serch hynny, fod y parthau perygl nitradau, a gyflwynwyd gan Lywodraeth Cymru ar lefel gyffredinol, wedi cosbi rhai o’r bwriadau da hynny a nodwch? Ond mae'r parthau perygl nitradau—fe sonioch chi am gemegau'n mynd i mewn i nentydd—mae'n rhaid ichi gofio nad oes nentydd ar lawer o ffermydd a thir amaethyddol, ac mae ffermydd yn fy etholaeth i'n teimlo eu bod wedi cael eu cosbi am eu bod yn byw ar dir ac nid ydynt yn ddarostyngedig i nitradau, ond teimlant eu bod yn cael eu cosbi gan y system honno am gyflawni rhai o'r nodau a grybwyllwyd gennych.
Let me put my cards on the table: I've firstly got to say that every single farm is different, every single farm and every water catchment is different and so on, but what we've now got put forward—it'll come forward in regulations as well—those regulations need some real, hard, detailed, evidence-based scrutiny. Because if we fail to do this, we'll have the continuation of that, actually. We've got to make sure that we protect particularly the smaller and medium-scale farms that have difficulty in investing in slurry containment and so on and so forth, but we cannot allow what is currently going on: that farmers now can self-refer themselves forward, if they think they've actually put too much on the fields and so on. We need to think about this as the regulations come forward, collectively, for the good of farming, but for the good of the environment as well.
Now, let me just say this: I've got background with family in farming as well, this is not a Conservative versus Labour, versus Plaid Cymru, versus Uncle Tom Cobley and all; we should all be focusing on what's good for the environment and good for farming. And we can do it as well, but to do it, we'd need some frank conversations, and we cannot simply point at the Minister and say, 'Get your wallet open and give us all the money you can', because every Minister sitting on that top table is being asked at the moment to make cuts; and they will be cuts in education in rural communities and they will be cuts in health in rural communities and they will be cuts in other areas. So, if we throw everything at sustaining the farmers because of the problems that the UK Government have created now for multi-annual settlements, then what else for the rural communities? And this isn't just about farming: those farmers have members of their families who teach, who work businesses on the high street and so on. We've got to get this right for the whole of the rural communities, as well as getting farmers through to a new future, and it could be a very exciting future as well.
Gadewch imi fod yn onest: yn gyntaf, mae'n rhaid imi ddweud bod pob fferm yn wahanol, mae pob fferm a phob dalgylch dŵr yn wahanol ac yn y blaen, ond mae'r hyn sydd gennym wedi'i gynnig nawr—fe ddaw mewn rheoliadau hefyd—mae angen craffu gwirioneddol, cadarn, manwl sy'n seiliedig ar dystiolaeth ar y rheoliadau hynny. Oherwydd os nad ydym yn gwneud hyn, bydd y sefyllfa'n parhau. Mae'n rhaid inni sicrhau ein bod yn diogelu, yn enwedig, y ffermydd llai a chanolig eu maint sy'n ei chael hi'n anodd buddsoddi mewn cynwysyddion slyri ac ati, ond ni allwn ganiatáu'r hyn sy'n digwydd ar hyn o bryd: fod ffermwyr nawr yn gallu hunanatgyfeirio os ydynt yn meddwl eu bod wedi rhoi gormod ar y caeau ac ati. Mae angen inni feddwl am hyn gyda'n gilydd wrth i’r rheoliadau gael eu cyflwyno, a hynny er lles ffermio, ond er lles yr amgylchedd hefyd.
Nawr, gadewch imi ddweud hyn: mae gennyf innau gefndir gyda theulu yn y byd amaeth hefyd, nid yw'n fater o'r Ceidwadwyr yn erbyn Llafur, yn erbyn Plaid Cymru, yn erbyn y byd a'r betws; dylai pob un ohonom fod yn canolbwyntio ar yr hyn sy'n dda i'r amgylchedd ac yn dda i ffermio. A gallwn ei wneud hefyd, ond i'w wneud, byddai angen sgyrsiau di-flewyn ar dafod, ac ni allwn bwyntio at y Gweinidog a dweud yn syml, 'Agorwch eich waled a rhowch yr holl arian y gallwch ei roi i ni', gan fod pob Gweinidog sy'n eistedd wrth y prif fwrdd acw'n wynebu galwadau i wneud toriadau ar hyn o bryd; a byddant yn doriadau mewn addysg mewn cymunedau gwledig ac yn doriadau mewn iechyd mewn cymunedau gwledig ac yn doriadau mewn meysydd eraill. Felly, os taflwn bopeth at gynnal y ffermwyr oherwydd y problemau y mae Llywodraeth y DU wedi’u creu nawr ar gyfer setliadau amlflwydd, yna beth arall i’r cymunedau gwledig? Ac mae'n ymwneud â mwy na ffermio'n unig: mae gan y ffermwyr hynny aelodau o'u teuluoedd sy'n addysgu, sy'n gweithio i fusnesau ar y stryd fawr ac ati. Mae'n rhaid inni wneud hyn yn iawn ar ran yr holl gymunedau gwledig, yn ogystal â sicrhau dyfodol newydd i ffermwyr, a gallai fod yn ddyfodol cyffrous iawn hefyd.
Y Gweinidog materion gwledig nawr i gyfrannu. Lesley Griffiths.
The Minister for rural affairs now to contribute. Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. I'm grateful to the Conservatives for tabling the motion today, which celebrates the economic contribution of Welsh farming and the importance of publicly funded investment in the sector. As set out in the Government amendment, I invite the Welsh Conservatives to take the opportunity of this debate to register their opposition to the policies of the Tory UK Government, which has done so much damage to Welsh farming and to our Welsh communities.
The Welsh Conservative motion calls for sustained public investment in farming and the reversal of reductions in the budget. It notes a £37.5 million reduction in the rural affairs budget in Wales, although it fails to observe this is less than 20 per cent of the £243 million removed from that very same budget by the Conservative UK Government over the previous two years. What the Welsh Conservatives should do today is call on the UK Government to reverse that decision and to provide the Welsh agricultural sector with the funds they were promised in the Conservatives' own election manifesto in 2019. Should the UK Government do that, we would have more than enough additional funding to deal with the very significant shortfalls in my budget.
In fact, whilst they regret the Welsh Government policy that has maintained levels of direct financial support for farmers, their party in England has made very large reductions in budgets for farm support. Just across the border in England, farmers will receive payments of direct financial support up to 55 per cent lower. The UK Government has brought forward piecemeal agri-environment schemes for farms to bid into for individual projects, many of which have been difficult to access and undersubscribed. Farmers in Wales have said to me very directly how pleased they are that these policies do not extend to Wales, and how pleased they are they live in Wales and not England.
Whilst we were a member of the EU, farm funding followed a seven-year budget process, enabling the kind of long-term planning that land management demands. Since we left the European Union, the UK Government has decided to subject farm funding to annual uncertainty. The reality is that Conservative mismanagement has eroded our economy and our public finances to the extent they are barely able to give financial certainty until the end of the week, let alone the end of the decade.
Our approach in Wales is fundamentally different, because we start from the principle of the need to keep our farmers on the land. Policy in England deliberately pursues an approach of land sparing, removing farming from the land through intensification, on the basis they believe this to be the cheaper option. We believe the Conservative approach is the wrong economic prescription for Welsh farming. This Welsh Labour Government sees a bright economic future for our Welsh farmers, in securing the current patchwork of small and medium farm enterprises by supporting them to produce food in ways that are sustainable—economically, environmentally and socially.
Sustainable food production and the economic viability of farming do not compete against each other; they are inextricably linked. The climate and nature emergencies are the biggest threat to the ability of Welsh farming to produce the food we all need. With the right support, Wales's natural heritage can be our greatest protection for our communities against the impact of climate change, with Welsh farmers' role crucial in ensuring Wales's vital ecosystems are strong and resilient.
Of course, consumers and the supply chain are also demanding food to be produced in sustainable ways. Where buyers of agricultural produce are increasingly seeking environmental credentials, Welsh Government support is helping our farmers and supply chain businesses to achieve high welfare and environmental standards. Our support not only helps the wider community, but by supporting them to take actions the market is demanding, it helps Welsh farmers in the marketplace too.
This Welsh Labour Government recognises the economic position of farming, and would not support the policies of the Conservative Party, which have wrought such economic harm to farmers in Wales. Conservative policy in England means farmers face budget cuts, unpredictable and disparate agri-environment schemes they're unable to access, complex new immigration and trade requirements, and an economic context that grows bleaker with every day the current UK Prime Minister clings desperately to power, against the wishes of many, even on his own side.
Farmers in Wales need support to change in order for them to thrive in the future. We do not believe the Conservative approach of land sparing, in which farmers are moved off the land, would be right for Wales. Our focus is on delivering environmental outcomes through farming. It is the UK Government's approach where farming is seen as an economic sector just like any other, taking no account of their special responsibilities as stewards of the land and linchpins of our rural communities, which threatens to undermine the economic viability of the sector.
The economic benefit I wish to see for Welsh farming can only come from a change in the UK Government. We cannot allow the Conservative UK Government's failure to appreciate the value of farming to divert us from our own commitments. However, Welsh Government and the farming sector alike are simply not immune from the impacts of economic incompetence and the dismal state of public finances under successive Conservative Chancellors. [Interruption.] Yes.
Diolch, Lywydd. Rwy’n ddiolchgar i’r Ceidwadwyr am gyflwyno’r cynnig heddiw, sy’n dathlu cyfraniad economaidd ffermio yng Nghymru a phwysigrwydd buddsoddi arian cyhoeddus yn y sector. Fel y nodir yng ngwelliant y Llywodraeth, rwy'n gwahodd y Ceidwadwyr Cymreig i achub ar y cyfle yn y ddadl hon i nodi eu gwrthwynebiad i bolisïau Llywodraeth Dorïaidd y DU, sydd wedi gwneud cymaint o niwed i ffermio yng Nghymru ac i’n cymunedau Cymreig.
Mae cynnig y Ceidwadwyr Cymreig yn galw am fuddsoddiad cyhoeddus parhaus mewn ffermio a gwrthdroi gostyngiadau yn y gyllideb. Mae’n nodi gostyngiad o £37.5 miliwn yn y gyllideb materion gwledig yng Nghymru, er nad yw'n sôn fod hyn yn llai nag 20 y cant o’r £243 miliwn a dynnwyd o’r union gyllideb honno gan Lywodraeth Geidwadol y DU dros y ddwy flynedd flaenorol. Yr hyn y dylai’r Ceidwadwyr Cymreig ei wneud heddiw yw galw ar Lywodraeth y DU i wrthdroi’r penderfyniad hwnnw a darparu’r arian a addawyd i sector amaethyddol Cymru ym maniffesto etholiadol y Ceidwadwyr eu hunain yn 2019. Pe bai Llywodraeth y DU yn gwneud hynny, byddai gennym fwy na digon o gyllid ychwanegol i ymdrin â’r diffygion sylweddol iawn yn fy nghyllideb.
Mewn gwirionedd, er eu bod yn gresynu at bolisi Llywodraeth Cymru sydd wedi cynnal lefelau o gymorth ariannol uniongyrchol i ffermwyr, mae eu plaid yn Lloegr wedi gwneud gostyngiadau mawr iawn mewn cyllidebau ar gyfer cymorth i ffermwyr. Dros y ffin yn Lloegr, bydd y taliadau a gaiff y ffermwyr fel cymorth ariannol uniongyrchol hyd at 55 y cant yn is. Mae Llywodraeth y DU wedi cyflwyno cynlluniau amaeth-amgylcheddol tameidiog i ffermydd wneud cais amdanynt ar gyfer prosiectau unigol, ac mae llawer ohonynt wedi bod yn anhygyrch a heb ddenu digon o geisiadau. Mae ffermwyr yng Nghymru wedi dweud wrthyf yn ddi-flewyn-ar-dafod pa mor falch ydynt nad yw’r polisïau hyn yn ymestyn i Gymru, a pha mor falch ydynt eu bod yn byw yng Nghymru ac nid yn Lloegr.
Tra oeddem yn aelod o’r UE, roedd cyllid fferm yn dilyn proses gyllidebol saith mlynedd, gan alluogi’r math o gynllunio hirdymor sydd ei angen er mwyn rheoli tir. Ers inni adael yr Undeb Ewropeaidd, mae Llywodraeth y DU wedi penderfynu peri ansicrwydd blynyddol i gyllid fferm. Y gwir amdani yw bod camreolaeth y Ceidwadwyr wedi erydu ein heconomi a’n cyllid cyhoeddus i’r graddau mai prin y gallant roi sicrwydd ariannol tan ddiwedd yr wythnos, heb sôn am ddiwedd y degawd.
Mae ein dull o weithredu yng Nghymru yn gwbl wahanol, am ein bod yn dechrau o egwyddor yr angen i gadw ein ffermwyr ar y tir. Mae polisi yn Lloegr yn fwriadol yn mynd ar drywydd dull arbed tir, gan dynnu ffermio oddi ar y tir drwy ddwysáu, ar y sail eu bod yn credu mai dyma’r opsiwn rhataf. Credwn mai dull y Ceidwadwyr yw’r presgripsiwn economaidd anghywir ar gyfer ffermio yng Nghymru. Mae Llywodraeth Lafur Cymru yn gweld dyfodol economaidd disglair i ffermwyr Cymru, gan ddiogelu’r clytwaith presennol o fentrau fferm bach a chanolig eu maint drwy eu cefnogi i gynhyrchu bwyd mewn ffyrdd sy’n gynaliadwy—yn economaidd, yn amgylcheddol ac yn gymdeithasol.
Nid yw cynhyrchu bwyd cynaliadwy a hyfywedd economaidd ffermio yn cystadlu yn erbyn ei gilydd; mae cyswllt anorfod rhyngddynt. Yr argyfyngau hinsawdd a natur yw’r bygythiad mwyaf i allu ffermio yng Nghymru i gynhyrchu’r bwyd sydd ei angen ar bob un ohonom. Gyda'r cymorth cywir, gall treftadaeth naturiol Cymru fod yn brif amddiffyniad i'n cymunedau rhag effaith newid hinsawdd, gyda rôl ffermwyr Cymru yn allweddol i sicrhau bod ecosystemau hanfodol Cymru yn gryf ac yn gydnerth.
Wrth gwrs, mae defnyddwyr a'r gadwyn gyflenwi hefyd yn mynnu bod bwyd yn cael ei gynhyrchu mewn ffyrdd cynaliadwy. Lle mae prynwyr cynnyrch amaethyddol, i raddau mwy a mwy, yn chwilio am rinweddau amgylcheddol, mae cymorth Llywodraeth Cymru yn helpu ein ffermwyr a busnesau cadwyni cyflenwi i gyflawni safonau lles ac amgylcheddol uchel. Mae ein cymorth nid yn unig yn helpu’r gymuned ehangach, ond drwy eu cefnogi i gymryd y camau y mae’r farchnad yn gofyn amdanynt, mae’n helpu ffermwyr Cymru yn y farchnad hefyd.
Mae Llywodraeth Lafur Cymru yn cydnabod sefyllfa economaidd ffermio, ac ni fyddai’n cefnogi polisïau’r Blaid Geidwadol, sydd wedi gwneud cymaint o niwed economaidd i ffermwyr yng Nghymru. Mae polisi’r Ceidwadwyr yn Lloegr yn golygu bod ffermwyr yn wynebu toriadau cyllidebol, cynlluniau amaeth-amgylcheddol anrhagweladwy ac anghydweddol na allant gael mynediad atynt, gofynion mewnfudo a masnachu newydd cymhleth, a chyd-destun economaidd sy’n tyfu’n fwy llwm bob dydd y bydd Prif Weinidog presennol y DU yn glynu’n daer wrth rym, yn erbyn dymuniadau llawer, hyd yn oed ar ei ochr ef ei hun.
Mae angen cymorth ar ffermwyr Cymru i newid er mwyn iddynt ffynnu yn y dyfodol. Nid ydym yn credu y byddai dull y Ceidwadwyr o arbed tir, lle caiff ffermwyr eu symud oddi ar y tir, yn iawn i Gymru. Rydym yn canolbwyntio ar gyflawni canlyniadau amgylcheddol drwy ffermio. Ymagwedd Llywodraeth y DU, sy'n ystyried ffermio’n sector economaidd yn union fel unrhyw sector arall, heb ystyried eu cyfrifoldebau arbennig fel stiwardiaid y tir a hoelion wyth ein cymunedau gwledig, gan fygwth tanseilio hyfywedd economaidd y sector.
Dim ond drwy newid Llywodraeth yn y DU y gellir sicrhau'r budd economaidd yr hoffwn ei weld i ffermio yng Nghymru. Ni allwn ganiatáu i fethiant Llywodraeth Geidwadol y DU i ddirnad gwerth ffermio ein dargyfeirio oddi wrth ein hymrwymiadau ein hunain. Fodd bynnag, nid yw Llywodraeth Cymru a’r sector ffermio fel ei gilydd yn ddiogel rhag effeithiau anghymhwysedd economaidd a chyflwr digalon cyllid cyhoeddus o dan Gangellorion Ceidwadol olynol. [Torri ar draws.] Iawn.
Thank you. You keep saying how Conservative ideas and Conservative policies in England aren't welcome, so why do farmers feel like the Welsh Government aren't on their side and generally don't tend to vote Labour in elections?
Diolch. Rydych yn dweud o hyd sut nad oes croeso i syniadau'r Ceidwadwyr a pholisïau'r Ceidwadwyr yn Lloegr, felly pam fod ffermwyr yn teimlo nad yw Llywodraeth Cymru ar eu hochr nhw ac nad ydynt at ei gilydd yn tueddu i bleidleisio dros y Blaid Lafur mewn etholiadau?
Well, that's not my experience. I said before that so many Welsh farmers have said to me that they're very pleased we're not following land sparing, that we're not following the policies of the UK Government, and that they live here in Wales.
I say to the Welsh Conservatives today that now is the time to stand up for Wales. It's time to stand up for Welsh farmers and join with us in making the case that Wales needs to follow its own path, and one that keeps our farmers on the land. Today, I'm giving you on that side of the Chamber the opportunity to distance yourselves from the misguided, free-market policy experiment taking place in England. You can call on your friends in the UK Government to replace the EU farm funding in full, as the Conservatives themselves promised in the manifesto upon which they stood. And most importantly, you can tell your colleagues in Westminster that the game is up and they should face the electorate now, not dragging it on for another 12 months, so that our farmers in Wales, and all our communities, can have the opportunity for the change that the majority of people in Wales feel is now very long overdue.
Wel, nid dyna fy mhrofiad i. Rwyf eisoes wedi dweud bod cymaint o ffermwyr Cymru wedi dweud wrthyf eu bod yn falch iawn nad ydym yn dilyn polisi arbed tir, nad ydym yn dilyn polisïau Llywodraeth y DU, a’u bod yn byw yma yng Nghymru.
Dywedaf wrth y Ceidwadwyr Cymreig heddiw mai nawr yw’r amser i sefyll dros Gymru. Mae’n bryd sefyll dros ffermwyr Cymru ac ymuno â ni i ddadlau bod angen i Gymru ddilyn ei llwybr ei hun, ac un sy’n cadw ein ffermwyr ar y tir. Heddiw, rwy’n rhoi cyfle i chi ar yr ochr honno i’r Siambr ymbellhau oddi wrth yr arbrawf polisi marchnad rydd cyfeiliornus sy’n mynd rhagddo yn Lloegr. Gallwch alw ar eich ffrindiau yn Llywodraeth y DU i ddarparu cyllid llawn yn lle cyllid fferm yr UE, fel yr addawodd y Ceidwadwyr eu hunain yn y maniffesto y gwnaethant sefyll etholiad arno. Ac yn bwysicaf oll, gallwch ddweud wrth eich cyfeillion yn San Steffan ei bod hi ar ben arnynt ac y dylent wynebu’r etholwyr nawr, nid rhygnu ymlaen am 12 mis arall, fel y gall ein ffermwyr yng Nghymru, a’n holl gymunedau, gael cyfle i gael y newid y mae'r rhan fwyaf o bobl Cymru yn teimlo ei bod yn hen bryd iddo ddigwydd bellach.
Mark Isherwood i ymateb i'r ddadl.
Mark Isherwood to respond to the debate.
It's hard when you're scribbling notes and trying to catch everything everyone said or summarise. But I'll begin by referring to Sam Kurtz's opening. As he said, the motion looks to support the essential role played by our farmers in producing food, supporting local economies and safeguarding culture. He talked about the decreasing incentive for young people to enter the farming industry, and the fantastic role played by our young farmers. He pointed out that two thirds of Welsh farm income comes from subsidies, generating a gross 9.1 per cent return on public investment. But then we've had an in-year cut to budgets, and a failure to confirm whether funding for the basic payment scheme will be fully allocated to the scheme next year. As he said, the Welsh Government must recognise the invaluable contribution made by Welsh farmers and allocate the full £339.6 million to the basic payment scheme next year.
Llyr Gruffydd—and I welcome his comment that Plaid Cymru will be supporting the motion—said there's a risk farms will turn their backs on programmes such as the sustainable farming scheme. He referred to the cultural and linguistic impact of the sector. He talked about how protecting direct payments for the sector would set the tone for the sustainable farming scheme in the future, and that the Welsh Government's 'delete all' amendment was a case of 'here we go again', detailing the central element of the motion, which is protecting the basic payment scheme for 2024.
Janet Finch-Saunders quite rightly said it's disappointing when we bring forward important debates with motions based on indisputable facts and the Welsh Labour Government seeks to delete them. She talked about generations of hard-working farmers working all year round, and the Welsh Government's different approach, which is leaving Wales lagging behind. She referred to having proposed a local food charter, but this was ignored by the Welsh Government, and that 83 per cent of people in north Wales would support the Welsh Government providing this extra financial support to produce food. People want to see more locally produced food on the shelves.
Jenny Rathbone and her 'disappointing debate' contribution—[Laughter.] That's what she said; I'm just commenting. That's exactly what she said: 'disappointing debate'. She referrred to the COP climate change conference agreement enshrining the right to food, but failed to note that our motion supports this, and the Welsh Government is the potential threat to the sustainable farming scheme if it does not respond positively to this motion.
Peter Fox referred to the expectation—
Mae'n anodd pan fyddwch yn sgriblo nodiadau ac yn ceisio dal popeth a ddywedodd pawb neu grynhoi. Ond dechreuaf drwy gyfeirio at agoriad Sam Kurtz. Fel y dywedodd, mae’r cynnig yn ceisio cefnogi’r rôl hanfodol a chwaraeir gan ein ffermwyr yn cynhyrchu bwyd, cefnogi economïau lleol a diogelu diwylliant. Soniodd fod llai a llai o gymhelliad i bobl ifanc ymuno â’r diwydiant ffermio, a’r rôl wych a chwaraeir gan ein ffermwyr ifanc. Nododd y ffaith bod dwy ran o dair o incwm ffermio Cymru yn dod o gymorthdaliadau, gan gynhyrchu elw crynswth o 9.1 y cant ar fuddsoddiad cyhoeddus. Ond wedyn, rydym wedi cael toriad yn ystod y flwyddyn i gyllidebau, a methiant i gadarnhau a fydd cyllid ar gyfer cynllun y taliad sylfaenol yn cael ei ddyrannu'n llawn i'r cynllun y flwyddyn nesaf. Fel y dywedodd, mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru gydnabod y cyfraniad amhrisiadwy a wneir gan ffermwyr Cymru, a dyrannu’r £339.6 miliwn llawn i gynllun y taliad sylfaenol y flwyddyn nesaf.
Dywedodd Llyr Gruffydd—ac rwy'n croesawu ei sylw y bydd Plaid Cymru yn cefnogi’r cynnig—fod risg y bydd ffermydd yn troi eu cefnau ar raglenni fel y cynllun ffermio cynaliadwy. Cyfeiriodd at effaith ddiwylliannol ac ieithyddol y sector. Soniodd sut y byddai diogelu taliadau uniongyrchol ar gyfer y sector yn gosod y cywair ar gyfer y cynllun ffermio cynaliadwy yn y dyfodol, a bod gwelliant ‘dileu popeth’ Llywodraeth Cymru yn achos o ‘dyma ni eto’, gan ddileu elfen ganolog y cynnig, sef diogelu cynllun y taliad sylfaenol ar gyfer 2024.
Dywedodd Janet Finch-Saunders, yn gywir ddigon, ei bod yn siomedig pan fyddwn yn cyflwyno dadleuon pwysig gyda chynigion sy'n seiliedig ar ffeithiau diamheuol, a bod Llywodraeth Lafur Cymru yn ceisio'u dileu. Soniodd am genedlaethau o ffermwyr diwyd yn gweithio drwy’r flwyddyn, a'r ymagwedd wahanol gan Lywodraeth Cymru, sy’n gadael Cymru ar ei hôl hi. Cyfeiriodd at y ffaith ei bod wedi cynnig siarter bwyd lleol, ond fe'i hanwybyddwyd gan Lywodraeth Cymru, a bod 83 y cant o bobl yng ngogledd Cymru'n cefnogi'r syniad o Lywodraeth Cymru yn darparu’r cymorth ariannol ychwanegol hwn i gynhyrchu bwyd. Mae pobl yn dymuno gweld mwy o fwyd a gynhyrchir yn lleol ar y silffoedd.
Jenny Rathbone a'i chyfraniad am y 'ddadl siomedig'—[Chwerthin.] Dyna a ddywedodd; dim ond gwneud sylw wyf fi. Dyna’n union a ddywedodd: 'dadl siomedig’. Nododd fod cytundeb cynhadledd newid hinsawdd COP yn ymgorffori’r hawl i fwyd, ond methodd nodi bod ein cynnig ni'n cefnogi hyn, ac mai Llywodraeth Cymru yw’r bygythiad posibl i’r cynllun ffermio cynaliadwy os nad yw’n ymateb yn gadarnhaol i’r cynnig hwn.
Cyfeiriodd Peter Fox at y disgwyliad—
I just want to point out that we cannot be doing one thing at COP and doing another here. We absolutely have to put our own house in order, in order to then go on to support the rest of the world who are so impacted by climate change.
Hoffwn nodi na allwn fod yn gwneud un peth yn COP ac yn gwneud rhywbeth arall yma. Mae'n rhaid inni gael trefn ar ein hunain er mwyn mynd ymlaen wedyn i gefnogi gweddill y byd, lle mae newid hinsawdd yn cael cymaint o effaith arnynt.
I think a number of speakers made the point that, if you don't support the core of this motion, particularly its central elements, and delete them, you will actually be damaging the potential for the sustainable farming scheme to be a success in the future.
Peter Fox said expectation on farmers is increasing as they're continuously asked to do more, with ever-increasing levels of bureaucracy and pressure. He said this is why so many family farms are calling it a day when we need to see them thrive. He said agriculture is a good investment for the Welsh Government, and it's crucial that the Welsh Government supports the industry. He said our farms don't ask for much, but we need the Welsh Government to work with them, not against them, and ensure no cuts to the basic payment scheme next year.
Carolyn Thomas: I'm pleased to hear her again reiterate her firm belief in transitioning to sustainable farming methods, but that is what our motion seeks to support, and what a vote against it would jeopardise. She otherwise, sadly, recycled tired old Labour deflection attack lines on the UK Government.
Cefin Campbell talked rightly about the importance of the agri-food supply chain. He reminded us in depth that he remained a Brexiteer. He referred to the impacts of Tory-imposed austerity. I would remind him that the outgoing Labour Treasury left the note, 'No money left'. I would remind him—and this isn't a joke—that the UK deficit was the highest in the G20. In the EU, it was only behind Ireland and Greece, and both of them followed the policies that you advocate, ended up having to be bailed out, with massive cuts imposed on them. So, what you're advocating would have generated bigger cuts than anything you could ever have contemplated.
Huw Irranca-Davies chose to speak about the future funds, which are not guaranteed—[Interruption.] I haven't even got to what you said yet.
Credaf fod nifer o siaradwyr wedi gwneud y pwynt, os nad ydych yn cefnogi'r cynnig hwn yn ei hanfod, yn enwedig ei elfennau canolog, ac yn eu dileu, y byddwch chi mewn gwirionedd yn niweidio’r potensial i’r cynllun ffermio cynaliadwy fod yn llwyddiant yn y dyfodol.
Dywedodd Peter Fox fod y disgwyliadau ar ffermwyr yn cynyddu wrth iddynt wynebu gofynion parhaus i wneud mwy, gyda lefelau cynyddol o fiwrocratiaeth a phwysau. Dywedodd mai dyma pam fod cymaint o ffermydd teuluol yn rhoi'r gorau iddi pan fo angen inni eu gweld yn ffynnu. Dywedodd fod amaethyddiaeth yn fuddsoddiad da i Lywodraeth Cymru, a'i bod yn hollbwysig fod Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r diwydiant. Dywedodd nad yw ein ffermydd yn gofyn am lawer, ond bod angen i Lywodraeth Cymru weithio gyda nhw, nid yn eu herbyn, a sicrhau na wneir unrhyw doriadau i gynllun y taliad sylfaenol y flwyddyn nesaf.
Carolyn Thomas: rwy'n falch o’i chlywed, unwaith eto, yn ailadrodd ei chred gadarn mewn pontio i ddulliau ffermio cynaliadwy, ond dyna mae ein cynnig yn ceisio'i gefnogi, a’r hyn y byddai pleidlais yn ei erbyn yn ei beryglu. Ar wahân i hynny, yn anffodus, fe wnaeth hi osgoi'r bai drwy ailgylchu hen ymosodiadau diflas Llafur ar Lywodraeth y DU.
Soniodd Cefin Campbell, yn gywir ddigon, am bwysigrwydd y gadwyn gyflenwi bwyd-amaeth. Cawsom ein hatgoffa'n fanwl ganddo ei fod yn parhau i fod yn Brexiteer. Cyfeiriodd at effeithiau cyni Torïaidd. Hoffwn ei atgoffa bod y Trysorlys Llafur wedi gadael y nodyn yn dweud, 'Dim arian ar ôl’. Hoffwn ei atgoffa—ac nid jôc yw hyn—mai diffyg y DU oedd yr uchaf yn y G20. Yn yr UE, roedd y tu ôl i Iwerddon a Gwlad Groeg yn unig, a dilynodd y ddwy wlad y polisïau a argymhellir gennych, ac yn y pen draw, bu’n rhaid eu hachub, gyda thoriadau enfawr yn cael eu gorfodi arnynt. Felly, byddai'r hyn rydych yn ei argymell wedi arwain at doriadau mwy nag unrhyw beth y gallech fod wedi'i ystyried.
Dewisodd Huw Irranca-Davies siarad am gronfeydd y dyfodol, nad ydynt wedi’u gwarantu—[Torri ar draws.] Nid wyf hyd yn oed wedi cyrraedd yr hyn a ddywedoch chi eto.
You can just say 'disappointing' and sit down.
Gallwch ddweud 'siomedig' ac eistedd.
I'm sorry?
Mae'n ddrwg gennyf?
Just say 'disappointing', and sit down.
Dywedwch 'siomedig', ac eisteddwch.
Well, that is a very disappointing intervention, Llywydd. [Laughter.] The disappointing intervener chose to speak about future funds, which are not guaranteed, rather than loans, which are coming this way. He said parts of the farming system need fixing, but of course that's something that farmers and the farming unions never cease to remind us of.
The Minister, Lesley Griffiths, again deflected attention away from matters the Welsh Government is responsible for by focusing on the UK Government and the next UK general election. She sees a bright economic future for our Welsh farmers, which is exactly what our motion seeks to support, because now is the time to stand up for farmers.
A failure by the Welsh Government to respond positively to this motion would also further exacerbate the particular issue of rural poverty. We must recognise the evidence that rural poverty could be masked by the perceived affluence of rural areas, and by a culture of self-reliance in rural communities. Key contributory factors include the fragility of some rural economies, poor access to employment opportunities and public services, low pay, a lack of affordable housing, and social isolation.
The low skills base of some rural economies is known to act as a barrier to economic growth and limited employment opportunities, which can result in the out-migration of skilled workers. A lack of training opportunities can also contribute to keeping incomes low. The prevalence of low-paid and fragile employment contributes to the risk of in-work poverty. A lack of access to services makes it difficult for some individuals to secure employment. Public transport in many rural areas is infrequent, inadequate and more expensive than elsewhere. This means that it's difficult for those without private transport to travel for work. A lack of affordable and available childcare in rural areas and limited access to the internet are also barriers to employment opportunities.
There is a rural premium on some key goods and services because of a lack of competitive markets for food, fuel, energy and transport, contributing to rural poverty. Rural households are known to be susceptible to fuel poverty. Fixed housing costs can absorb a large proportion of low household incomes, and many rural areas have a lack of affordable housing. In 2020, 19 per cent of domestic properties in Wales were not connected to the gas grid. These are the key factors behind rural poverty in Wales that need to be tackled after almost 25 years of continuous Labour or Labour-led Welsh Governments, and let that be a warning to the voters in England.
I'll conclude by reminding Members that central to our motion is the key call for the basic payment scheme to be protected next year in full, without which the protestations, commitments and opinions expressed by everyone in this Chamber today will generate the opposite of the intent that everybody seems to aspire towards, which is a successful, thriving, modern and sustainable farming industry and rural economy and community across Wales. If you believe in that, you should not be supporting that lot's delete-it-all motion, you should be following the intent of the motion, which is unifying behind it and voting for it. Diolch yn fawr.
Wel, dyna ymyriad siomedig iawn, Lywydd. [Chwerthin.] Dewisodd yr ymyrrwr siomedig sôn am gronfeydd y dyfodol, nad ydynt wedi’u gwarantu, yn hytrach na benthyciadau, sy’n dod tuag atom. Dywedodd fod angen atgyweirio rhannau o'r system ffermio, ond wrth gwrs, mae hynny'n rhywbeth nad yw ffermwyr a'r undebau ffermio byth yn rhoi'r gorau i'n hatgoffa yn ei gylch.
Unwaith eto, tynnodd y Gweinidog, Lesley Griffiths, ein sylw i ffwrdd oddi wrth y materion y mae Llywodraeth Cymru yn gyfrifol amdanynt drwy ganolbwyntio ar Lywodraeth y DU ac etholiad cyffredinol nesaf y DU. Mae’n gweld dyfodol economaidd disglair i’n ffermwyr Cymreig, a dyna’n union y mae ein cynnig yn ceisio'i gefnogi, gan mai nawr yw’r amser i sefyll dros ffermwyr.
Byddai methiant gan Lywodraeth Cymru i ymateb yn gadarnhaol i’r cynnig hwn hefyd yn gwaethygu mater penodol tlodi gwledig ymhellach. Mae'n rhaid inni gydnabod y dystiolaeth y gallai tlodi gwledig gael ei guddio gan gyfoeth canfyddedig ardaloedd gwledig, a chan ddiwylliant o hunanddibyniaeth mewn cymunedau gwledig. Mae ffactorau cyfrannol allweddol yn cynnwys breuder rhai economïau gwledig, mynediad gwael at gyfleoedd cyflogaeth a gwasanaethau cyhoeddus, cyflogau isel, prinder tai fforddiadwy, ac ynysigrwydd cymdeithasol.
Gwyddom fod sylfaen sgiliau isel rhai economïau gwledig yn rhwystr i dwf economaidd a chyfleoedd cyflogaeth cyfyngedig, a all arwain at weithwyr medrus yn allfudo. Gall prinder cyfleoedd hyfforddi hefyd gyfrannu at gadw incymau'n isel. Mae nifer yr achosion o gyflogaeth fregus a chyflogau isel yn cyfrannu at y risg o dlodi mewn gwaith. Mae diffyg mynediad at wasanaethau yn ei gwneud yn anodd i rai unigolion gael gwaith. Mae trafnidiaeth gyhoeddus mewn llawer o ardaloedd gwledig yn anfynych, yn annigonol ac yn ddrytach na mewn mannau eraill. Golyga hyn ei bod yn anodd i bobl heb gludiant preifat deithio i'r gwaith. Mae prinder gofal plant fforddiadwy mewn ardaloedd gwledig a mynediad cyfyngedig at y rhyngrwyd hefyd yn rhwystrau i gyfleoedd cyflogaeth.
Ceir premiwm gwledig ar rai nwyddau a gwasanaethau allweddol oherwydd diffyg marchnadoedd cystadleuol ar gyfer bwyd, tanwydd, ynni a thrafnidiaeth, gan gyfrannu at dlodi gwledig. Mae'n hysbys fod aelwydydd gwledig yn agored i dlodi tanwydd. Gall costau tai sefydlog lyncu cyfran fawr o incymau aelwydydd isel, ac mae gan lawer o ardaloedd gwledig brinder tai fforddiadwy. Yn 2020, nid oedd 19 y cant o eiddo domestig yng Nghymru wedi’u cysylltu â’r grid nwy. Dyma’r ffactorau allweddol y tu ôl i dlodi gwledig yng Nghymru y mae angen mynd i’r afael â nhw ar ôl bron i 25 mlynedd o Lywodraethau Llafur, neu Lywodraethau Cymru a arweinir gan Lafur, a gadewch i hynny fod yn rhybudd i bleidleiswyr yn Lloegr.
Rwyf am gloi drwy atgoffa’r Aelodau mai rhan ganolog o’n cynnig yw’r alwad allweddol i gynllun y taliad sylfaenol gael ei ddiogelu’n llawn y flwyddyn nesaf, a heb hynny, bydd y protestiadau, yr ymrwymiadau a’r safbwyntiau a fynegwyd gan bawb yn y Siambr hon heddiw yn creu’r gwrthwyneb i’r bwriad y mae pawb i’w weld yn dyheu amdano, sef cymuned, economi wledig a diwydiant ffermio llwyddiannus, ffyniannus, modern a chynaliadwy ledled Cymru. Os ydych yn credu yn hynny, ni ddylech gefnogi cynnig dileu popeth y rhain, dylech ddilyn bwriad y cynnig, uno y tu ôl iddo a phleidleisio o'i blaid. Diolch yn fawr.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, felly fe wnawn ni ohirio tan y cyfnod pledleisio.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] There are objections. We will, therefore, defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Ac oni bai fod yna dri Aelod yn dymuno i fi ganu'r gloch, byddwn ni'n symud yn syth at y pleidleisio.
And unless three Members wish for the bell to be rung, we will move immediately to voting.
Fe fydd y bleidlais gyntaf y prynhawn yma ar ddadl eitem 7, sef y cynnig deddfwriaethol gan Aelod ar Fil i reoleiddio casglwyr dyledion. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Jack Sargeant. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 27, 25 yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, mae'r cynnig yna wedi ei gymeradwyo.
The first vote this afternoon will be on the debate under item 7, which was a Member's legislative proposal on a Bill on the regulation of debt collectors. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Jack Sargeant. Open the vote. Close the vote. In favour 27, 25 abstentions, none against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 7. Dadl ar Gynnig Deddfwriaethol gan Aelod—Bil ar reoleiddio casglwyr dyledion: O blaid: 27, Yn erbyn: 0, Ymatal: 25
Derbyniwyd y cynnig
Item 7. Debate on a Member's Legislative Proposal—A Bill on the regulation of debt collectors: For: 27, Against: 0, Abstain: 25
Motion has been agreed
Bydd y pleidleisiau nesaf ar eitem 8, sef dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar amaeth. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig heb ei ddiwygio, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. Mi fyddaf i'n defnyddio fy mhleidlais fwrw yn erbyn y cynnig ac, felly, canlyniad y bleidlais yw bod 26 o blaid, neb yn ymatal, 27 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei wrthod.
The next votes will be on item 8, which was the Welsh Conservatives' debate on agriculture. I call for a vote on the motion without amendment, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. I will exercise my casting vote against the motion and, therefore, the result is that there were 26 in favour, no abstentions, 27 against. The motion is, therefore, not agreed.
Eitem 8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig—Amaeth. Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 26, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0
Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Llywydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).
Gwrthodwyd y cynnig
Item 8. Welsh Conservatives' Debate—Agriculture. Motion without amendment: For: 26, Against: 26, Abstain: 0
As there was an equality of votes, the Llywydd used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).
Motion has been rejected
Byddwn ni'n cynnal pleidlais, felly, ar welliant 1, a dwi'n galw am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 38, neb yn ymatal, 14 yn erbyn. Felly, mae'r gwelliant wedi ei gymeradwyo.
We will now move to a vote on amendment 1. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 38, no abstentions, 14 against. Therefore, the amendment is a agreed.
Eitem 8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig—Amaeth. Gwelliant 1, cyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths: O blaid: 38, Yn erbyn: 14, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
Item 8. Welsh Conservatives' Debate—Agriculture. Amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths: For: 38, Against: 14, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Byddwn ni'n cynnal pleidlais nawr ar y cynnig wedi ei ddiwygio gan welliant 1.
We will now vote on the motion as amended.
Cynnig NDM8440 fel y'i diwygiwyd
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cytuno ag egwyddor Llywodraeth Cymru fod yn rhaid i’w pholisi gadw ffermwyr Cymru ar y tir.
2. Yn croesawu penderfyniad Llywodraeth Cymru i gynnal Cynllun y Taliad Sylfaenol yn 2023 ac i beidio â dilyn y penderfyniad yn Lloegr i leihau taliadau i ffermwyr hyd at 55 y cant.
3. Yn gresynu at y niwed a achosir i allu ffermio yng Nghymru i greu gwerth economaidd a swyddi yn sgil:
a) polisi Llywodraeth y DU ar fewnfudo ers ymadael â’r UE;
b) deiliadaeth drychinebus Prif Weinidog blaenorol y DU;
c) penderfyniad Llywodraeth y DU i dynnu £243 miliwn oddi ar y cyllid ar gyfer cefnogi ffermydd yng Nghymru; a
d) penderfyniad Llywodraeth y DU i beidio â rhoi ymrwymiad hirdymor o ran cyllid i gefnogi ffermydd.
4. Yn cytuno bod angen cyfnod pontio teg a chyflym tuag at ddulliau ffermio cynaliadwy ar draws Cymru, er mwyn atgyfnerthu sefyllfa economaidd ffermwyr Cymru ac er mwyn osgoi effeithiau gwaethaf yr argyfwng natur a’r argyfwng hinsawdd.
Motion NDM8440 as amended
To propose the Senedd:
1. Agrees with the Welsh Government principle that its policy must keep Welsh farmers on the land.
2. Welcomes the decision by the Welsh Government to maintain the Basic Payment Scheme in 2023 and not to follow the decision in England to cut payments to farmers by up to 55 per cent.
3. Regrets the harm caused to the ability of Welsh farming to create economic value and jobs by:
a) UK Government immigration policy since EU exit;
b) the calamitous tenure of the previous UK Prime Minister;
c) the UK Government's decision to remove £243m from farm support funding in Wales; and
d) the decision by the UK Government not to provide a long-term funding commitment to farm support.
4. Agrees that a fair and rapid transition to sustainable farming methods across the whole of Wales is needed, to strengthen the economic position of Welsh farmers and to avoid the worst impacts of the climate and nature emergency.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 38, neb yn ymatal, 14 yn erbyn. Felly, mae'r bleidlais yna wedi ei chymeradwyo.
Open the vote. Close the vote. In favour 38, no abstentions, 14 against. Therefore, the motion as amended is agreed.
Eitem 8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig—Amaeth. Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 38, Yn erbyn: 14, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
Item 8. Welsh Conservatives' Debate—Agriculture. Motion as amended: For: 38, Against: 14, Abstain: 0
Motion as amended has been agreed
Dyna ni, dyna ddiwedd ar ein pleidleisio ni am heddiw ac am 2023. A gaf i gynnig Nadolig llawen ichi i gyd? Ac a gaf i ddymuno eich gweld chi nôl yn y flwyddyn newydd, wedi cyfnod a thoriad o lonydd ac o dawelwch ac, os caf i ddweud, llond bola o fwyd wedi'i gynhyrchu gan ffermwyr Cymru? Diolch yn fawr.
That brings voting to a close for today and for 2023. May I wish you all a merry Christmas? And I hope to see you all back in the new year after recess, where you can relax and enjoy a bellyful of food produced by Welsh farmers. Thank you.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:03.
The meeting ended at 18:03.