Y Cyfarfod Llawn

Plenary

10/10/2023

Cynnwys

Contents

Datganiad gan y Llywydd Statement by the Llywydd
1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog 1. Questions to the First Minister
2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes 2. Business Statement and Announcement
3. Datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd: Rhoi diwedd ar ddigartrefedd yng Nghymru 3. Statement by the Minister for Climate Change: Ending homelessness in Wales
4. Dadl: 'Y GIG mewn 10 mlynedd a mwy: Archwiliad o effaith amcanestynedig cyflyrau hirdymor a ffactorau risg yng Nghymru' 4. Debate: 'NHS in 10+ years: An examination of the projected impact of Long-Term Conditions and Risk Factors in Wales
5. Cyfnod Pleidleisio 5. Voting Time
6. Dadl: Cyfnod 3 Bil Caffael y Gwasanaeth Iechyd (Cymru) 6. Debate: Stage 3 of the Health Service Procurement (Wales) Bill
Grŵp 1: Technegol (Gwelliannau 7, 8, 9, 10, 11, 12) Group 1: Technical (Amendments 7, 8, 9, 10, 11, 12)
Grŵp 2: Caffael gwasanaethau gofal cymdeithasol sy’n gysylltiedig â gwasanaethau iechyd fel rhan o gaffaeliadau cymysg (Gwelliannau 1, 5) Group 2: Procurement of social care services connected to health services as part of mixed procurements (Amendments 1, 5)
Grŵp 3: Egwyddorion caffael a llywodraethiant y gwasanaeth iechyd (Gwelliannau 20, 15, 17) Group 3: Health service procurement principles and governance (Amendments 20, 15, 17)
Grŵp 4: Effaith cysoni neu ddargyfeirio rheoleiddiol (Gwelliannau 2, 18) Group 4: Impact of regulatory alignment or divergence (Amendments 2, 18)
Grŵp 5: Gweithredu rheoliadau o dan adran 10A(1) (Gwelliannau 14, 16, 19, 23, 25) Group 5: Operation of regulations under section 10A(1) (Amendments 14, 16, 19, 23, 25)
Grŵp 6: Rhan y sector gwirfoddol a’r trydydd sector (Gwelliant 21) Group 6: Involvement of the voluntary sector and third sector (Amendment 21)
Grŵp 7: Ymgynghori ynghylch rheoliadau o dan adran 10A(1) o Ddeddf y Gwasanaeth Iechyd Gwladol (Cymru) 2006 (Gwelliant 22) Group 7: Consultation regarding regulations under section 10A(1) of the National Health Service (Wales) Act 2006 (Amendment 22)
Grŵp 8: Cydymffurfedd â dyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus (Gwelliant 3) Group 8: Compliance with the public sector equality duty (Amendment 3)
Grŵp 9. Rhyngweithio â’r cyd-destun polisi, deddfwriaethol a strategol ehangach (Gwelliant 4) Group 9: Interaction with the wider policy, legislative and strategic context (Amendment 4)
Grŵp 10. Adolygu gweithrediad rheoliadau o dan adran 10A (Gwelliant 6) Group 10: Review of the operation of regulations under section 10A (Amendment 6)
Grŵp 11: Gweithdrefn graffu ar gyfer rheoliadau o dan adran 10A(1) (Gwelliannau 24, 26, 13) Group 11: Scrutiny procedure for regulations under section 10A(1) (Amendments 24, 26, 13)

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Datganiad gan y Llywydd
Statement by the Llywydd

Prynhawn da, ac, os gallaf i alw'r Senedd i drefn, dwi'n siŵr, y prynhawn yma, cyn i ni gychwyn ar ein gwaith gyda'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ein bod ni eisiau cymryd ychydig eiliadau i feddwl am yr hyn sy'n digwydd yn y dwyrain canol, a'n bod ni i gyd wedi ein brawychu gyda'r digwyddiadau mwyaf diweddar yma. Felly, i adlewyrchu ar hynny, dwi'n mynd i ofyn nawr i arweinwyr y pleidiau oll i gyfrannu eu hadlewyrchiadau ar y digwyddiadau yma. Yn gyntaf, y Prif Weinidog.

Good afternoon, and, if I could call the Senedd to order, I'm sure that, before we begin our work with questions to the First Minister this afternoon, we'd like to take a few seconds to reflect on what's happening in the middle east, and that we have all been horrified by these most recent events. Therefore, to reflect on that, I will now invite all the party leaders to contribute their thoughts on these events. First of all, the First Minister.

Llywydd, diolch yn fawr. This weekend brought a terrible escalation in the violence against Israel, and this week has seen that violence continue and widen. The events are shocking and appalling. As we sit here in this Chamber, children, older people and the civilian population in Israel and in Gaza are in vivid fear for their lives, while grieving for those already lost. And the impact of those events is not confined to the streets of Israel and Gaza; they have a real impact here in Wales, in our own communities, and our thoughts are with all of those caught up in this enduring cycle of violence. We condemn of course the perpetrators of these attacks, which have taken the lives of so many innocent civilians. But condemnation alone is not enough. A two-state solution is the policy of the UK Government and of the United Nations. Beyond the horror of the coming days, the international community must come together to work again for a lasting peace, a secure peace, a peace that reaches into the everyday lives of the Israeli and the Palestinian people. And hard as it is, and made harder yet by the war that continues to unfold, the only path to a better future has to be a path of peace.

Llywydd, diolch yn fawr. Cafwyd dwysâd ofnadwy i'r trais yn erbyn Israel y penwythnos hwn, ac mae'r trais hwnnw wedi parhau ac ehangu yr wythnos hon. Mae'r digwyddiadau yn ddychrynllyd ac yn warthus. Wrth i ni eistedd yma yn y Siambr hon, mae plant, pobl hŷn a'r boblogaeth sifil yn Israel ac yn Gaza mewn ofn byw am eu bywydau, tra'u bod yn galaru am y rhai a gollwyd eisoes. Ac nid yw effaith y digwyddiadau hynny wedi'i chyfyngu i strydoedd Israel a Gaza; maen nhw'n cael effaith wirioneddol yma yng Nghymru, yn ein cymunedau ein hunain, ac rydym ni'n meddwl am bawb sydd wedi'u dal yn y cylch parhaus hwn o drais. Rydym ni'n condemnio wrth gwrs cyflawnwyr yr ymosodiadau hyn, sydd wedi cymryd bywydau cymaint o sifiliaid diniwed. Ond nid yw condemniad yn unig yn ddigon. Ateb dwy wladwriaeth yw polisi Llywodraeth y DU a'r Cenhedloedd Unedig. Y tu hwnt i arswyd y dyddiau nesaf, mae'n rhaid i'r gymuned ryngwladol ddod at ei gilydd i weithio eto dros heddwch parhaol, heddwch diogel, heddwch sy'n ymestyn i fywydau beunyddiol pobl Israel a Palesteina. Ac mor anodd ag ydyw, ac fe'i wnaed yn anoddach eto gan y rhyfel sy'n parhau i ddatblygu, mae'n rhaid mai'r unig lwybr at well dyfodol yw llwybr o heddwch.

Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.

The leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.

Thank you, Presiding Officer. I think many of us, when we woke up on Saturday morning and we saw the images coming from Israel, were aghast at what was unfolding before us. We all know that that part of the world is a very volatile place, but to see the activities of the terrorist organisation Hamas break through the border and actually murder women, children and old people in their homes and in their community settings is something that we all deplore, and rightly so. And we must all support Israel's right of defence and making sure that its international borders are recognised and, ultimately, protected. What we also must remember is that, as the First Minister highlighted, as we sit in this Chamber here today, there are people cowering in basements, in community settings because missiles and rockets are going off indiscriminately, both in Israel and the Gaza Strip.

And it is something that we as a country, the United Kingdom, and the international community, and us here in Wales, must redouble our efforts on to bring peace to the communities that live in that part of the world, because without peace in the middle east, we do not have peace across the globe. And to see the suffering, to see the anguish, and to see the horror must fill us all to make sure that we double our efforts to bring that peace, a lasting peace, to that part of the globe. And the one image I would ask all Members to reflect on is the image on the front page of The Times today of a family of three young children, a father and a mother, who were slaughtered—who were slaughtered—on the weekend because they happened to be Israelis. That is something that none of us—none of us—should stand by and condone, and we must make sure that we redouble our efforts to support Israel's right to self-determination, to protect its borders. We support the civilians in the Palestinian community who abhor what Hamas is doing, supposedly in their name, which I would argue is not being done in their name, and make sure that we stand shoulder to shoulder where this violence is inflicting such multiple misery and suffering, so that we can enjoy the peace that the First Minister has talked about, and the peace that we all want to see.

Diolch, Llywydd. Rwy'n credu bod llawer ohonom ni, pan wnaethon ni ddeffro fore Sadwrn a gweld y lluniau yn dod o Israel, wedi'n syfrdanu gan yr hyn a oedd yn datblygu o'n blaenau. Rydym ni i gyd yn gwybod bod y rhan honno o'r byd yn lle ymfflamychol iawn, ond mae gweld gweithgareddau'r sefydliad terfysgol Hamas yn torri drwy'r ffin ac yn llofruddio menywod, plant a hen bobl yn eu cartrefi ac yn eu lleoliadau cymunedol yn rhywbeth yr ydym ni i gyd yn ei resynu, a hynny'n briodol. Ac mae'n rhaid i ni i gyd gefnogi hawl amddiffyn Israel a gwneud yn siŵr bod ei ffiniau rhyngwladol yn cael eu cydnabod ac, yn y pen draw, eu diogelu. Yr hyn y mae'n rhaid i ni ei gofio hefyd, fel yr amlygodd y Prif Weinidog, wrth i ni eistedd yn y Siambr hon yma heddiw, bod bobl yn swatio mewn seleri, mewn lleoliadau cymunedol oherwydd bod taflegrau a rocedi yn ffrwydro'n anwahaniaethol, yn Israel ac yn Llain Gaza.

Ac mae'n rhywbeth y mae'n rhaid i ni fel gwlad, y Deyrnas Unedig, a'r gymuned ryngwladol, a ninnau yma yng Nghymru, atgyfnerthu ein hymdrechion i ddod â heddwch i'r cymunedau sy'n byw yn y rhan honno o'r byd, oherwydd heb heddwch yn y dwyrain canol, nid oes gennym ni heddwch ledled y byd. Ac mae'n rhaid i weld y dioddefaint, gweld y gwewyr, a gweld yr arswyd ein llenwi ni i gyd i wneud yn siŵr ein bod ni'n atgyfnerthu ein hymdrechion i ddod â'r heddwch hwnnw, heddwch parhaol, i'r rhan honno o'r byd. A'r un ddelwedd y byddwn yn gofyn i'r holl Aelodau fyfyrio arni yw'r ddelwedd ar dudalen flaen The Times heddiw o deulu o dri phlentyn ifanc, tad a mam, a gafodd eu lladd—a gafodd eu lladd—dros y penwythnos gan eu bod nhw'n digwydd bod yn Israeliaid. Mae hynny'n rhywbeth na ddylai unrhyw un ohonom ni—unrhyw un ohonom ni—ei gefnogi a'i gymeradwyo, ac mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr ein bod ni'n atgyfnerthu ein hymdrechion i gefnogi hawl Israel i hunanbenderfyniad, i amddiffyn ei ffiniau. Rydym ni'n cefnogi'r sifiliaid yn y gymuned Balesteinaidd sy'n casáu'r hyn y mae Hamas yn ei wneud, yn eu henwau nhw fel y tybir, y byddwn i'n dadlau nad yw'n cael ei wneud yn eu henwau nhw, a gwneud yn siŵr ein bod ni'n sefyll ysgwydd wrth ysgwydd lle mae'r trais hwn yn achosi cymaint o boen a dioddefaint, fel y gallwn ni fwynhau'r heddwch y mae'r Prif Weinidog wedi sôn amdano, a'r heddwch yr ydym ni i gyd eisiau ei weld.

Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

The leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Mae digwyddiadau'r dyddiau diwethaf yn y dwyrain canol wedi ein hysgwyd ni i gyd. Rydyn ni'n meddwl heddiw am bawb sydd wedi eu taro'n uniongyrchol gan hyn, am y bywydau sydd wedi eu colli, ac rydyn ni'n meddwl am bawb o dras Israelaidd a Phalesteinaidd yng Nghymru sydd wedi bod mewn gwewyr yn gwylio datblygiadau'r dyddiau diwethaf, dwi'n siŵr. Rydyn ni ym Mhlaid Cymru a phawb ohonon ni yma yn y Senedd yn gallu uno wastad yn ein condemniad o drais yn erbyn ein cyd-ddyn. Rydyn ni'n condemnio'r ymosodiadau gan Hamas. Heddiw, rydyn ni'n ymbil ar y gymuned ryngwladol i weithio efo'i gilydd yn gyflym i ddwyn perswâd ar y grymoedd perthnasol i gyflwyno cadoediad i sicrhau rhyddhad y gwystlon sy'n cael eu dal yn Gaza yn erbyn eu hewyllys.

Rydyn ni hefyd yn credu bod y modd y mae Llywodraeth Israel rŵan wedi rhoi gwarchae ar Gaza, gan atal cyflenwadau dŵr ac ynni, yn amhosib i'w gyfiawnhau. Mae Palestiniaid cyffredin, wrth gwrs, wedi cael eu gadael i lawr gan y gymuned ryngwladol ac wedi dioddef blynyddoedd o drais ac anghyfiawnder. Rŵan mae pobl ar ddwy ochr y ffin yn colli eu bywydau eto mewn amgylchiadau torcalonnus. Nid gwaethygu trais ymhellach ydy'r ateb. Bydd ymosodiadau diwahân ar ddinasyddion yn gwneud dim i leddfu tensiynau. Mae'r dioddefaint sy'n wynebu pobl gyffredin o bob cred yn y brwydro ffyrnig yma wedi ein cyffwrdd ni i gyd, ac mae'n meddyliau efo pob un ohonyn nhw mewn pennod arall dywyll yn hanes y rhanbarth.

The events over the past few days in the middle east have shaken us all. We today think about everyone who has been affected directly by this, about the lives that have been lost, and we think of everyone of Israeli and Palestinian heritage in Wales who has been suffering while watching the events of the past few days. We in Plaid Cymru and everyone in the Senedd can always unite in our condemnation of violence against our fellow man. We condemn the attacks by Hamas, and today we urge the international community to work together swiftly to persuade the relevant powers to introduce a ceasefire to allow the release of those held in Gaza against their will.

We also believe that the way that the Israeli Government has placed Gaza under siege, ceasing water and energy supplies, is impossible to justify. Ordinary Palestinians, of course, have been let down by the international community and have suffered years of violence and injustice. Now people on both sides of the border are losing their lives again in heartbreaking circumstances. Worsening the violence is not the solution. The indiscriminate attacks on citizens will do nothing to alleviate tensions. The suffering facing ordinary people from all beliefs in this violent conflict have touched us all, and our thoughts are with each and every one of them in another dark chapter in the history of the region.

13:35

Arweinydd y Democratiaid Rhyddfrydol, Jane Dodds. 

The leader of the Welsh Liberal Democrats, Jane Dodds.

Diolch yn fawr iawn am y cyfle i ddweud gair byr. 

Thank you very much for the opportunity to say a few brief words. 

Our thoughts are with all those whose lives have been impacted by this tragic violence. We fully condemn the terrorism of Hamas and Islamic jihad. I echo the comments of Layla Moran, the Liberal Democrat spokesperson on foreign affairs, herself of Palestinian descent, who said that civilians must be protected, and that we are especially horrified to hear about hostage taking, and that we condemn all of the violence. This is sadly a significant escalation. The United Nations said:

'In conflict, civilians always pay the highest price. War is not the answer. We need peace.'

To finish, I hope and pray that all efforts from everyone, everywhere will concentrate on negotiations, peace, safety and protection of all caught up in this horrendous conflict. Diolch yn fawr iawn. 

Rydym ni'n meddwl am bawb y mae'r trais trasig hwn wedi effeithio ar eu bywydau. Rydym ni'n condemnio terfysgaeth Hamas a jihad Islamaidd yn llawn. Rwy'n adleisio sylwadau Layla Moran, llefarydd y Democratiaid Rhyddfrydol ar faterion tramor, sydd ei hun o dras Palesteinaidd, a ddywedodd bod yn rhaid amddiffyn sifiliaid, a bod clywed am gymryd gwystlon yn peri arswyd arbennig i ni, a'n bod ni'n condemnio'r holl drais. Yn anffodus, mae hwn yn ddwysâd sylweddol. Dywedodd y Cenhedloedd Unedig:

'Mewn gwrthdaro, sifiliaid sydd bob amser yn talu'r pris uchaf. Nid rhyfel yw'r ateb. Mae angen heddwch arnom ni.'

I orffen, rwy'n gobeithio ac yn gweddïo y bydd pob ymdrech gan bawb, ym mhobman, yn canolbwyntio ar drafodaethau, heddwch, diogelwch ac amddiffyniad pawb sy'n gysylltiedig â'r gwrthdaro erchyll hwn. Diolch yn fawr iawn.

Diolch i'r arweinwyr, felly, bob un ohonynt wedi ymbil am heddwch yn y dwyrain canol y prynhawn yma ac yn adlewyrchu ein barn ni i gyd, dwi'n siŵr, yn hynny o beth. 

I thank the party leaders. Each of them has made a plea for peace in the middle east this afternoon, reflecting all of our views, I'm sure, in that regard. 

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Fe wnawn ni symud ymlaen nawr i'r eitem gyntaf, felly y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Luke Fletcher. 

We will now move on to our first item, which is questions to the First Minister, and the first question is from Luke Fletcher. 

Effaith Busnesau Cydweithredol
The Impact of Co-operatively Owned Businesses

1. Pa asesiad y mae'r Llywodraeth wedi'i wneud o effaith busnesau cydweithredol ar economi Cymru? OQ60037

1. What assessment has the Government made of the impact of co-operatively owned businesses on the Welsh economy? OQ60037

Llywydd, the Welsh Government has long supported the co-operative sector, including dedicated development funding. The latest 'Co-operative and Mutual Economy 2023' report shows further growth, with over 520 co-operatively owned businesses in Wales.

Llywydd, mae Llywodraeth Cymru wedi cefnogi'r sector cydweithredol ers amser maith, gan gynnwys cyllid datblygu pwrpasol. Mae'r adroddiad 'Co-operative and Mutual Economy 2023' diweddaraf yn dangos twf pellach, gyda dros 520 o fusnesau sy'n eiddo cydweithredol yng Nghymru.

Diolch am yr ateb, Prif Weinidog.

Thank you for that reply, First Minister.

The Government is, of course, poised to meet its goal of doubling the number of employee-owned businesses in Wales, and that is very welcome. Within the wider context of the Welsh economy, recent research from Co-operatives UK shows that Welsh co-operatives have the lowest annual turnover in the UK, accounting for just 0.6 per cent of Welsh GDP. Now, I would argue that we need to go beyond just doubling the number of co-operatives in order to scale up our ambitions in the sector, and that means, of course, proactive work from Government, with the finance to back it up. Does the First Minister agree with me and does he think that there are currently enough resources allocated to foster and expand the sector, especially given that the Development Bank of Wales doesn't have a specific fund for co-operatives?

Wrth gwrs, mae'r Llywodraeth ar fin cyrraedd ei nod o ddyblu nifer y busnesau sy'n eiddo i weithwyr yng Nghymru, ac mae hynny i'w groesawu'n fawr. Yng nghyd-destun ehangach economi Cymru, mae gwaith ymchwil diweddar gan Co-operatives UK yn dangos mai cwmnïau cydweithredol Cymru sydd â'r trosiant blynyddol isaf yn y DU, sy'n 0.6 y cant yn unig o gynnyrch domestig gros Cymru. Nawr, byddwn i'n dadlau bod angen i ni fynd y tu hwnt i ddyblu nifer y cwmnïau cydweithredol er mwyn cynyddu ein huchelgeisiau yn y sector, ac mae hynny'n golygu, wrth gwrs, gwaith rhagweithiol gan y Llywodraeth, gyda'r cyllid i'w ategu. A yw'r Prif Weinidog yn cytuno â mi ac a yw'n credu bod digon o adnoddau wedi'u dyrannu ar hyn o bryd i feithrin ac ehangu'r sector, yn enwedig o gofio nad oes gan Fanc Datblygu Cymru gronfa benodol ar gyfer cwmnïau cydweithredol?

Well, I thank Luke Fletcher for that further set of questions. Llywydd, I read the Member's article in the Morning Star recently, and it sets out the views he has expressed this afternoon and develops them further. Thank you to him for his recognition that we are very likely now to reach that initial target of doubling the number of co-operatively owned businesses. But, I agree with him that there is more that can and should be done, and there is some good news in that, in that the rate of co-operative business creation in Wales—co-operative start-ups—is the highest in the whole of the United Kingdom, with a greater number of new co-operative businesses created here than in Scotland, England or Northern Ireland in comparison with the size of our population. There are funds that are dedicated to supporting the sector, and while there may not be a specific fund within the Development Bank of Wales, the £25 million Welsh management succession fund means that when businesses are in transition, we are able to support employees or managers looking to buy out those buildings and turn them into a co-operative model. We have expertise and financial capacity there to help them to do so. 

Wel, diolch i Luke Fletcher am y gyfres bellach honno o gwestiynau. Llywydd, darllenais erthygl yr Aelod yn y Morning Star yn ddiweddar, ac mae'n cyflwyno'r safbwyntiau y mae wedi'u mynegi y prynhawn yma ac yn eu datblygu nhw ymhellach. Diolch iddo am ei gydnabyddiaeth ein bod ni'n debygol iawn bellach o gyrraedd y targed cychwynnol hwnnw o ddyblu nifer y busnesau sy'n eiddo cydweithredol. Ond, rwy'n cytuno ag ef bod mwy y gellir ac y dylid ei wneud, ac mae rhywfaint o newyddion da yn hynny, o'r safbwynt mai'r gyfradd creu busnesau cydweithredol yng Nghymru—busnesau cydweithredol newydd sbon—yw'r uchaf yn y Deyrnas Unedig gyfan, gyda nifer fwy o fusnesau cydweithredol newydd yn cael eu creu yma nag yn yr Alban, Lloegr neu Ogledd Iwerddon o'i chymharu â maint ein poblogaeth. Ceir cyllid penodol ar gyfer cynorthwyo'r sector, ac er efallai nad oes cronfa benodol o fewn Banc Datblygu Cymru, mae'r gronfa olyniaeth rheoli Cymru gwerth £25 miliwn yn golygu pan fydd busnesau yn pontio, ein bod ni'n gallu cynorthwyo gweithwyr neu reolwyr sydd â'r nod o brynu'r adeiladau hynny a'u troi'n fodel cydweithredol. Mae gennym ni arbenigedd a gallu ariannol yno i'w helpu i wneud hynny. 

13:40

Last week, I visited First Milk creamery in Haverfordwest in my constituency with my colleague Sam Kurtz, and, as you know, First Minister, First Milk is a co-operative business owned by farmers who follow regenerative farming practices. And they really are doing some important work, such as moving carbon from the atmosphere and sequestering it into the soil. They're also investing in energy-efficient processes and equipment, and are seeking renewable energy options for milk processing and transportation. They really are at the cutting edge of innovative modern farming, as well as producing high-quality products such as cheese. And, First Minister, it's well documented that you love cheese, so can I invite you to come to Pembrokeshire to visit First Milk and learn more about what it does and how it operates?

Yr wythnos diwethaf, ymwelais â hufenfa First Milk yn Hwlffordd yn fy etholaeth i gyda fy nghyd-Aelod Sam Kurtz, ac, fel y gwyddoch chi, Prif Weinidog, mae First Milk yn fusnes cydweithredol sy'n eiddo i ffermwyr sy'n dilyn arferion ffermio adfywiol. Ac maen nhw wir yn gwneud gwaith pwysig, fel symud carbon o'r atmosffer a'i ddal yn y pridd. Maen nhw hefyd yn buddsoddi mewn prosesau ac offer effeithlon o ran ynni, ac yn chwilio am opsiynau ynni adnewyddadwy ar gyfer prosesu a chludo llaeth. Maen nhw wir ar flaen y gad o ran ffermio modern arloesol, yn ogystal â chynhyrchu cynhyrchion o ansawdd uchel fel caws. Ac, Prif Weinidog, mae'r ffaith eich bod chi wrth eich bodd â chaws wedi cael llawer o sylw, felly a gaf i eich gwahodd i ddod i sir Benfro i ymweld â First Milk a darganfod mwy am yr hyn y mae'n ei wneud a sut mae'n gweithredu?

Well, I thank Paul Davies both for what he said and for the invitation. Of course, there's a long history of co-operative endeavour in the farming sector and in the milk sector in particular. And I'd like to congratulate those who participate in the First Milk creamery endeavour for the way in which, as Paul Davies has said, they have put themselves at that advance guard of developments that are going on in the sector, and adding value to the product that they produce in a way that we know has to be the future of the industry here in Wales. Any invitation that has cheese attached to it is bound to command a certain priority in the diary, so we will look to see whether we can come back to the Member on that. [Laughter.

Wel, diolch i Paul Davies am yr hyn a ddywedodd ac am y gwahoddiad. Wrth gwrs, ceir hanes maith o ymdrechion cydweithredol yn y sector ffermio ac yn y sector llaeth yn arbennig. A hoffwn longyfarch y rhai sy'n cymryd rhan yn ymdrech hufenfa First Milk ar y ffordd y maen nhw, fel y dywedodd Paul Davies, wedi rhoi eu hunain ar flaen y gad o ran datblygiadau sy'n digwydd yn y sector, ac ychwanegu gwerth at y cynnyrch y maen nhw'n ei gynhyrchu mewn ffordd yr ydym ni'n gwybod y mae'n rhaid iddo fod yn ddyfodol y diwydiant yma yng Nghymru. Mae unrhyw wahoddiad sydd â chaws ynghlwm wrtho yn sicr o ennyn blaenoriaeth benodol yn y dyddiadur, felly byddwn yn edrych i weld a allwn ni ddod yn ôl at yr Aelod ar hynny. [Chwerthin.]

First Minister, with the programme for government containing the commitment to double the number of employee-owned businesses this Senedd term, I was pleased to see the update from the Minister for Economy in June that there are now 63 employee-owned businesses in Wales, more than the 37 at the start of the term and well on the way to that target of 74. We know that employee-owned businesses align with the current national well-being outcomes and mirror the 'A Prosperous Wales' fair work agenda. So, First Minister, how else can Welsh Government engage with businesses, workers and the sector to grow the number of employee-owned enterprises, meet that target and further develop the Welsh economy? 

Prif Weinidog, gyda'r rhaglen lywodraethu yn cynnwys yr ymrwymiad i ddyblu nifer y busnesau sy'n eiddo i weithwyr yn y tymor Senedd hwn, roeddwn i'n falch o weld yr wybodaeth ddiweddaraf gan Weinidog yr Economi ym mis Mehefin bod 63 o fusnesau sy'n eiddo i weithwyr yng Nghymru erbyn hyn, mwy na'r 37 ar ddechrau'r tymor ac ymhell ar y ffordd i'r targed hwnnw o 74. Rydym ni'n gwybod bod busnesau sy'n eiddo i weithwyr yn cyd-fynd â'r canlyniadau llesiant cenedlaethol presennol ac yn adlewyrchu agenda gwaith teg 'Cymru lewyrchus'. Felly, Prif Weinidog, sut arall all Llywodraeth Cymru ymgysylltu â busnesau, gweithwyr a'r sector i gynyddu nifer y mentrau sy'n eiddo i weithwyr, i gyrraedd y targed hwnnw ac i ddatblygu economi Cymru ymhellach?

Llywydd, I thank Vikki Howells for that and I agree with the point she made about the wider benefits of the co-operative model. And I think the figures today are even a little better than the ones that she quoted from back in June, because we now have 65 employee-owned businesses across Wales. There are a further six that are in the latter legal stages of transitioning to that model, and there are a further four already in the pipeline. So, as Luke Fletcher said and as Vikki Howells confirmed, we are well on our way to that target set out at the start of this term. 

Llywydd, in addition to the help available through the Development Bank of Wales, the Welsh Government provides specific funding to the organisation Cwmpas to promote the benefits and the development of employee ownership in Wales. And that means that we are able to provide intensive support to those businesses that embark upon that transition to becoming an employee-owned business. The funding is designed to create 20 employee-owner champions, so that there is a visibility to the effort that's being made across Wales, and then to create events where the benefits—the wider benefits as well as the economic benefits, as Vikki Howells said—can be promoted to other businesses that might have an interest in exploring the same model in the future.

Llywydd, diolch i Vikki Howells am hynna ac rwy'n cytuno â'r pwynt a wnaeth am fanteision ehangach y model cydweithredol. Ac rwy'n credu bod y ffigurau heddiw ychydig yn well hyd yn oed na'r rhai y dyfynnodd ohonyn nhw yn ôl ym mis Mehefin, oherwydd mae gennym ni 65 o fusnesau sy'n eiddo i weithwyr ledled Cymru erbyn hyn. Mae chwech arall sydd yn y camau cyfreithiol olaf o drosglwyddo i'r model hwnnw, ac mae pedwar arall eisoes ar y gweill. Felly, fel y dywedodd Luke Fletcher ac fel y cadarnhaodd Vikki Howells, rydym ni ymhell ar ein ffordd i'r targed hwnnw a nodwyd ar ddechrau'r tymor hwn. 

Llywydd, yn ogystal â'r cymorth sydd ar gael drwy Fanc Datblygu Cymru, mae Llywodraeth Cymru yn darparu cyllid penodol i'r sefydliad Cwmpas i hyrwyddo manteision a datblygiad perchnogaeth gweithwyr yng Nghymru. Ac mae hynny'n golygu ein bod ni'n gallu darparu cymorth dwys i'r busnesau hynny sy'n cychwyn ar y newid hwnnw i fod yn fusnes sy'n eiddo i weithwyr. Bwriedir i'r cyllid greu 20 o hyrwyddwyr perchnogion sy'n weithwyr, fel bod amlygrwydd i'r ymdrech sy'n cael ei gwneud ledled Cymru, ac yna i greu digwyddiadau lle gellir hyrwyddo'r manteision ehangach—y manteision ehangach yn ogystal â'r manteision economaidd, fel y dywedodd Vikki Howells—i fusnesau eraill a allai fod â diddordeb mewn archwilio'r un model yn y dyfodol.

13:45
Effeithiolrwydd Gwasanaethau Strôc
The Effectiveness of Stroke Services

2. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am effeithiolrwydd gwasanaethau strôc? OQ60042

2. Will the First Minister provide an update on the effectiveness of stroke services? OQ60042

Diolch i Mabon ap Gwynfor am y cwestiwn. Mae'r canllawiau strôc newydd gan Goleg Brenhinol y Meddygon yn galw am drefnu gwasanaethau strôc yn rhanbarthol. Mae Llywodraeth Cymru wedi mabwysiadu'r model hwn oherwydd mai dyma fydd yn darparu'r gwasanaethau'r mwyaf effeithiol.

I thank Mabon ap Gwynfor for that question. Newly launched stroke guidance from the Royal College of Physicians calls for stroke services to be organised regionally. The Welsh Government has adopted this model because it will deliver the most effective services.

Diolch yn fawr iawn i'r Prif Weinidog am yr ateb hwnnw. Ar y pwynt yna o wasanaethau strôc rhanbarthol, wrth ystyried natur wledig Cymru a'r ffaith bod 80 y cant o ddioddefwyr strôc yn cael eu gyrru i ysbyty yn hytrach na dibynnu ar ambiwlans, ydy'r Prif Weinidog yn credu mai canoli gwasanaethau strôc ydy'r ffordd gywir ymlaen?

I thank the First Minister for that response. On that point of regional stroke services, given the rural nature of Wales and the fact that 80 per cent of stroke sufferers are driven to hospital rather than relying on an ambulance, does the First Minister believe that centralising stroke services is the best way ahead?

Wrth gwrs dwi'n cydnabod y pwynt mae'r Aelod yn ei wneud am natur Cymru—gwlad lle mae nifer fawr o bobl yn teithio i gael gwasanaethau. Y bwriad yw datblygu pedair canolfan strôc rhanbarthol yng Nghymru, a thrwy'r broses o'u datblygu, cymryd i mewn i'r model natur Cymru fel gwlad, yn enwedig yng nghefn gwlad. Mae hwnna'n rhan o'r gwaith y mae'r Gweinidog wedi'i roi ar y gweill, gwaith sy'n cael ei arwain gan Dr Shakeel Ahmad, un o'r bobl orau yng Nghymru a dros y Deyrnas Unedig i gyd i'n helpu ni i ddatblygu'r gwaith. Dwi'n gwybod bod y grŵp sy'n gweithio ar y cynllun am y canolfannau rhanbarthol, y rhwydwaith sydd gyda ni, yn ymwybodol o'r pwyntiau mae'r Aelod wedi'u gwneud. 

Of course I acknowledge the point made by the Member about the rural nature of Wales—a country where a great number of people travel to receive their services. The intention is to develop four regional stroke centres in Wales, and through the process of developing them, to take into account Wales's rural nature. That's part of the work that the Minister has started, work that is being led by Dr Shakeel Ahmad, who is one of the best people in Wales, and across the UK, to help us in developing this work. I know that the group that is working on the plan for the regional centres, the network that we have, is aware of the points that were raised by the Member.  

Thank you to Mabon ap Gwynfor for raising this important issue here today. I certainly support the premise of Mabon ap Gwynfor’s question, because, First Minister, you’ll know that, by 2035, stroke incidence is set to increase by 120 per cent, a significant increase in the level of stroke incidence in the UK. This point about proximity of services becomes therefore even more important, because more people will need to access those important speech therapy and physiotherapy-type services. So I just wonder, as this work takes place, what assurances you can give my residents in north Wales—as you know, a rural part of the world—that both expertise and access to expertise, but also the proximity of those services, are properly considered during the change process.

Diolch i Mabon ap Gwynfor am godi'r mater pwysig hwn yma heddiw. Rwy'n sicr yn cefnogi cynsail cwestiwn Mabon ap Gwynfor, oherwydd, Prif Weinidog, byddwch yn gwybod, erbyn 2035, y disgwylir i nifer yr achosion o strôc gynyddu 120 y cant, cynnydd sylweddol i lefel yr achosion o strôc yn y DU. Mae'r pwynt hwn ynghylch agosrwydd gwasanaethau yn dod yn bwysicach fyth felly, gan y bydd angen i fwy o bobl gael mynediad at y gwasanaethau therapi lleferydd a ffisiotherapi pwysig hynny. Felly, meddwl ydw i tybed, wrth i'r gwaith hwn gael ei wneud, pa sicrwydd allwch chi ei roi i'm trigolion yn y gogledd—fel y gwyddoch chi, rhan wledig o'r byd—bod arbenigedd a mynediad at arbenigedd, ond hefyd agosrwydd y gwasanaethau hynny, yn cael eu hystyried yn briodol yn ystod y broses newid.

I thank Sam Rowlands for that. I think in his question there was an important distinction that we need to try to make sure we communicate to people. There will be services that are so specialist in their nature that they can only safely and effectively be provided when you concentrate expertise in particular centres. Thrombectomy is a new technique that allows very skilled individuals to withdraw the clot from the brain that has caused the stroke in the first place, and can be very effective in between 10 per cent and 15 per cent of stroke cases. You can only do that in places where people have the expertise to do it given the inherent risks in an operation of that sort. But then—and this is the point I think the Member was making—when people are in recovery and in rehabilitation, those are services that have to be provided much closer to people's homes. That's the explanation we have to develop so that we can give people the confidence that they need that, when they need that really expert care, it will be available to them, provided by people who do this every day, and then, when that expert part of their care is completed, the recovery work and the rehabilitation work will be provided much closer to home. 

Diolch i Sam Rowlands am hynna. Rwy'n credu yn ei gwestiwn bod gwahaniaeth pwysig y mae angen i ni geisio gwneud yn siŵr ein bod ni'n ei gyfathrebu i bobl. Bydd gwasanaethau sydd mor arbenigol yn eu natur fel y gellir eu darparu'n ddiogel ac yn effeithiol dim ond pan fyddwch chi'n canolbwyntio arbenigedd mewn canolfannau penodol. Mae thrombectomi yn dechneg newydd sy'n caniatáu i unigolion medrus iawn dynnu'r clot o'r ymennydd sydd wedi achosi'r strôc yn y lle cyntaf, a gall fod yn effeithiol iawn mewn rhwng 10 y cant a 15 y cant o achosion strôc. Dim ond mewn mannau lle mae gan bobl yr arbenigedd i wneud hynny y gallwch chi wneud hynny o gofio'r risgiau cynhenid mewn llawdriniaeth o'r math hwnnw. Ond yna—a dyma'r pwynt yr wyf i'n ei gredu yr oedd yr Aelod yn ei wneud—pan fo pobl yn gwella ac yn adsefydlu, mae'r rheini yn wasanaethau y mae'n rhaid eu darparu yn llawer agosach at gartrefi pobl. Dyna'r esboniad y mae'n rhaid i ni ei ddatblygu fel y gallwn ni roi'r hyder i bobl sydd ei angen arnyn nhw, pan fydd angen y gofal arbenigol iawn hwnnw arnyn nhw, y bydd ar gael iddyn nhw, wedi'i ddarparu gan bobl sy'n gwneud hyn bob dydd, ac yna, pan fydd y rhan arbenigol honno o'u gofal wedi'i chwblhau, bydd y gwaith adfer a'r gwaith adsefydlu yn cael ei ddarparu yn llawer agosach at adref.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies. 

Questions now from party leaders. Leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies. 

Thank you, Presiding Officer. First Minister, the Labour Party are meeting in Liverpool today. The dear leader is just about to take to his feet, at 2 o'clock, as I understand it. I appreciate that you are responding to First Minister's questions on behalf of the Government. Before the conference season kicked in, Keir Starmer used to say, 'For what we would do in Government in Westminster, look to Wales as a blueprint'. Last week he was unable to say that in his interview on the BBC. But one of the terms he's going to use at the speech he gives this afternoon is that Labour are the party of the healers. When you look at the health record here in Wales, one in four people are on a waiting list and nearly 28,000 are waiting two years or more. Do you think he's misleading the public when he talks about being the party of the healers when he looks at your record? 

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, mae'r Blaid Lafur yn cyfarfod yn Lerpwl heddiw. Mae'r arweinydd annwyl ar fin codi i'w draed, am 2 o'r gloch, fel yr wyf i'n ei ddeall. Rwy'n sylweddoli eich bod chi'n ymateb i gwestiynau'r Prif Weinidog ar ran y Llywodraeth. Cyn i'r tymor cynadleddau gychwyn, roedd Keir Starmer yn arfer dweud, 'Ar gyfer yr hyn y byddem ni'n ei wneud mewn Llywodraeth yn San Steffan, edrychwch ar Gymru fel glasbrint'. Yr wythnos diwethaf, nid oedd yn gallu dweud hynny yn ei gyfweliad ar y BBC. Ond un o'r termau y mae'n mynd i'w ddefnyddio yn yr araith y mae'n ei rhoi y prynhawn yma yw mai Llafur yw plaid yr iachawyr. Pan edrychwch chi ar y record iechyd yma yng Nghymru, mae un o bob pedwar o bobl ar restr aros ac mae bron i 28,000 yn aros dwy flynedd neu fwy. A ydych chi'n meddwl ei fod yn camarwain y cyhoedd pan fo'n siarad am fod yn blaid yr iachawyr pan fydd yn edrych ar eich record chi? 

13:50

Of course, I always thank the leader of the opposition for drawing attention to events at the Labour Party conference—a highly successful conference, a very, very different conference to the despair and desperation of the week before. I'm very proud of the fact that the leader of the Labour Party looks to Wales for examples of what Labour can achieve in power, and he has been busy doing that in Liverpool over the last few days. The next Labour Government will be a government that will need to heal many, many of the rifts in the United Kingdom that are the product of 13 years of his party in power. And in that, he will no doubt be reminding people in England that while waiting lists in Wales have grown by 1.9 per cent in the last 12 months, in England they have risen by 10.7 per cent over that same period. 

Wrth gwrs, rwyf i bob amser yn diolch i arweinydd yr wrthblaid am dynnu sylw at ddigwyddiadau yng nghynhadledd y Blaid Lafur—cynhadledd hynod lwyddiannus, cynhadledd wahanol iawn, iawn i anobaith llwyr yr wythnos flaenorol. Rwy'n falch iawn o'r ffaith bod arweinydd y Blaid Lafur yn edrych i Gymru am enghreifftiau o'r hyn y gall Llafur ei gyflawni mewn grym, ac mae wedi bod yn brysur yn gwneud hynny yn Lerpwl dros y dyddiau diwethaf. Bydd y Llywodraeth Lafur nesaf yn llywodraeth y bydd angen iddi iachau llawer iawn o'r rhwygiadau yn y Deyrnas Unedig sy'n gynnyrch o 13 mlynedd o'i blaid mewn grym. Ac yn hynny o beth, mae'n siŵr y bydd yn atgoffa pobl yn Lloegr, tra bod rhestrau aros yng Nghymru wedi tyfu 1.9 y cant yn ystod y 12 mis diwethaf, yn Lloegr maen nhw wedi codi 10.7 y cant dros yr un cyfnod hwnnw. 

First Minister, in Wales, one in four people are on a waiting list, or 25 per cent of the population; in England it's 14 per cent. In England, there are just over 250 people waiting two years or more; in Wales, as I said, there are 28,000 people waiting. I notice you didn't offer any solutions or help for justification to Keir Starmer for what you're doing here in Wales, because you know full well that the record of the Welsh Labour Government here is so atrocious.

He's also going to call the Labour Party the party of the builders. But when you look at the house building programmes that successive Labour Governments have delivered here in Wales, you haven't delivered half the quantity of housing that is required here in Wales, and that's why so many people find their inability to put a roof over their head—leave alone the transport Minister's ban on road-building projects here in Wales to develop the economy. So how on earth can the Labour leader in London call them the party of the house builder, when here in Wales, if you take your blueprint, you fail to deliver even half the number of houses that are required?

Prif Weinidog, yng Nghymru, mae un o bob pedwar o bobl ar restr aros, neu 25 y cant o'r boblogaeth; 14 y cant yw'r ffigur yn Lloegr. Yn Lloegr, mae ychydig dros 250 o bobl yn aros dwy flynedd neu fwy; yng Nghymru, fel y dywedais i, mae 28,000 o bobl yn aros. Rwy'n sylwi na wnaethoch chi gynnig unrhyw atebion na chymorth ar gyfer cyfiawnhad i Keir Starmer am yr hyn yr ydych chi'n ei wneud yma yng Nghymru, gan eich bod chi'n gwybod yn iawn bod record Llywodraeth Lafur Cymru yma mor ofnadwy.

Mae hefyd yn mynd i alw'r Blaid Lafur yn blaid yr adeiladwyr. Ond pan edrychwch chi ar y rhaglenni adeiladu tai y mae Llywodraethau Llafur olynol wedi'u darparu yma yng Nghymru, dydych chi ddim wedi darparu hanner nifer y tai sydd eu hangen yma yng Nghymru, a dyna pam mae cynifer o bobl yn canfod eu hanallu i roi to uwch eu pennau—heb sôn am waharddiad y Gweinidog trafnidiaeth ar brosiectau adeiladu ffyrdd yma yng Nghymru i ddatblygu'r economi. Felly sut ar y ddaear all arweinydd Llafur yn Llundain eu galw nhw'n blaid yr adeiladwr tai, pan yma yng Nghymru, os cymerwch chi eich glasbrint chi, rydych chi'n methu â darparu hyd yn oed hanner nifer y tai sydd eu hangen?

Well, Llywydd, for a man who began with a reference to healing, his contribution is hardly designed, is it, to bring people together and to make people feel that they are part of a single United Kingdom. I will not follow him down his road of trying, always, to split people off, to be divisive in the way that he portrays the United Kingdom.

But let me just answer one or two of the specific points that he makes. Because if he thinks for a moment that the record of his Government on house building is one that we should follow here in Wales, I'd be absolutely astonished. How many by-elections has his party lost in England because of his party's house building programme? How many twists and turns have there been in the party's house building programme in order to try to satisfy those people on the Conservative back benches who want to see houses built, and those people on the back benches of the Conservative Party who are determined that a house will never be built in their own constituency? Here in Wales, we press ahead with our house building programme with the 20,000 new houses for social rent that we will create here—far, far more than his party will ever create in England.

And as far as the health service is concerned, I'm happy, any single day, to put our record in front of people in Wales and ask them who will they trust with the future of the health service. And I can tell you this at least: it won't be his party. 

Wel, Llywydd, i ŵr a ddechreuodd gyda chyfeiriad at iachau, prin y mae ei gyfraniad wedi'i fwriadu, onid yw, i ddod â phobl at ei gilydd a gwneud i bobl deimlo eu bod nhw'n rhan o un Deyrnas Unedig. Ni wnaf i ei ddilyn i lawr ei ffordd ef o geisio, bob amser, gwahanu pobl i ffwrdd, i fod yn ymrannol yn y ffordd y mae'n portreadu'r Deyrnas Unedig.

Ond gadewch i mi ateb un neu ddau o'r pwyntiau penodol y mae'n eu gwneud. Oherwydd os yw'n meddwl am eiliad bod record ei Lywodraeth ef o ran adeiladu tai yn un y dylem ni ei dilyn yma yng Nghymru, byddwn yn synnu'n llwyr. Faint o isetholiadau mae ei blaid wedi eu colli yn Lloegr oherwydd rhaglen adeiladu tai ei blaid? Faint o droadau a fu yn rhaglen adeiladu tai'r blaid er mwyn ceisio bodloni'r bobl hynny ar feinciau cefn y Ceidwadwyr sydd eisiau gweld tai yn cael eu hadeiladu, a'r bobl hynny ar feinciau cefn y Blaid Geidwadol sy'n benderfynol na fydd tŷ byth yn cael ei adeiladu yn eu hetholaeth eu hunain? Yma yng Nghymru, rydym ni'n bwrw ymlaen â'n rhaglen adeiladu tai gyda'r 20,000 o dai newydd i'w rhentu'n gymdeithasol y byddwn ni'n eu creu yma—llawer iawn mwy nag y bydd ei blaid ef fyth yn eu creu yn Lloegr.

A chyn belled ag y mae'r gwasanaeth iechyd yn y cwestiwn, rwy'n hapus, unrhyw ddiwrnod, i roi ein record gerbron pobl yng Nghymru a gofyn iddyn nhw pwy fyddan nhw'n ymddiried ynddyn nhw gyda dyfodol y gwasanaeth iechyd. A gallaf ddweud hyn wrthych chi o leiaf: nid ei blaid ef fydd hi.

First Minister, I've highlighted the health service, I've highlighted the lack of building here in Wales. One thing that you and I have debated over this Chamber floor over many weeks is, obviously, the Government's policy on the 20 mph restrictions that have been brought in. Keir Starmer, when he was interviewed on the BBC, said that it wasn't a default speed limit. Then, when he was interviewed on ITV, he called it a blanket speed limit. Did you sit down with the leader of the Labour Party, just as you've tried to lecture us on this side of the table, and ultimately tell him what your policy is, which is a policy that actually will not drive down the casualty numbers here in Wales and will harm economic productivity? Ultimately, your own leader in London is distancing himself from your terminology and, ultimately, is not supporting the policy that you have promoted over the last six months and have implemented here in Wales from the middle of September.

Prif Weinidog, rwyf i wedi tynnu sylw at y gwasanaeth iechyd, rwyf i wedi tynnu sylw at y diffyg adeiladu yma yng Nghymru. Un peth yr ydych chi a minnau wedi ei drafod dros lawr y Siambr hon dros wythnosau lawer, yn amlwg, yw polisi'r Llywodraeth ar y cyfyngiadau 20 mya sydd wedi cael eu cyflwyno. Dywedodd Keir Starmer, pan gafodd ei gyfweld ar y BBC, nad oedd yn derfyn cyflymder diofyn. Yna, pan gafodd ei gyfweld ar ITV, fe'i galwodd yn derfyn cyflymder cyffredinol. A wnaethoch chi eistedd i lawr gydag arweinydd y Blaid Lafur, yn union fel rydych chi wedi ceisio ein darlithio ni ar yr ochr hon i'r bwrdd, a dweud wrtho yn y pen draw beth yw eich polisi, sy'n bolisi na fydd mewn gwirionedd yn lleihau nifer yr anafusion yma yng Nghymru ac a fydd yn niweidio cynhyrchiant economaidd? Yn y pen draw, mae eich arweinydd eich hun yn Llundain yn ymbellhau oddi wrth eich terminoleg ac, yn y pen draw, nid yw'n cefnogi'r polisi yr ydych chi wedi ei hyrwyddo dros y chwe mis diwethaf ac wedi ei roi ar waith yma yng Nghymru o ganol mis Medi.

13:55

Well, Llywydd, I am used to some flights of fantasy by the leader of the opposition, but this afternoon he has become completely unmoored from any sense of reality on this matter. Of course—of course—slower speed limits prevent accidents. There's evidence from absolutely—[Interruption.] I think, Llywydd, the leader of the opposition has ample opportunity to put his questions without needing to interrupt me immediately after I start to correct him for his many, many errors on this matter. 

Right across the world, the evidence is clear: where speed limits are reduced accidents fall, lives are saved and people do not suffer the injuries that they do suffer when people drive at 30 mph in built-up residential areas. That is true in London, it is true in Edinburgh, it is true in Spain—it is true wherever objective evidence is created. 

I thought of this, Llywydd, as I drove to Labour's conference in Liverpool, passing all of those 20 mph streets; every residential street you pass is 20 mph, as it was in Chester when I drove near the border there—20 mph speed limits in residential areas are happening everywhere. Here in Wales, we will see the benefit of it, and we'll see the benefit of it in the most important way; lives will be saved, accidents that otherwise would have taken place will be avoided, and the price we're asked to pay is a very small one of driving a little more slowly in those places where those accidents are most likely to happen. Our fellow citizens, unlike his party, are showing in the way that they are behaving that they understand that and they are abiding by it.

Wel, Llywydd, rwyf i wedi arfer â rhai ehediadau dychymyg gan arweinydd yr wrthblaid, ond y prynhawn yma mae wedi dod yn gwbl rhydd o unrhyw synnwyr o realiti ar y mater hwn. Wrth gwrs—wrth gwrs—mae terfynau cyflymder arafach yn atal damweiniau. Mae tystiolaeth yn sicr—[Torri ar draws.] Rwy'n credu, Llywydd, bod gan arweinydd yr wrthblaid ddigon o gyfle i ofyn ei gwestiynau heb orfod torri ar fy nhraws i yn syth ar ôl i mi ddechrau ei gywiro am ei wallau niferus iawn ar y mater hwn. 

Ym mhedwar ban byd, mae'r dystiolaeth yn eglur: lle caiff terfynau cyflymder eu gostwng mae nifer y damweiniau yn gostwng, mae bywydau'n cael eu hachub ac nid yw pobl yn dioddef yr anafiadau y maen nhw'n eu dioddef pan fydd pobl yn gyrru ar 30 mya mewn ardaloedd preswyl adeiledig. Mae hynny'n wir yn Llundain, mae'n wir yng Nghaeredin, mae'n wir yn Sbaen—mae'n wir ble bynnag y mae tystiolaeth wrthrychol yn cael ei chreu. 

Meddyliais am hyn, Llywydd, wrth i mi yrru i gynhadledd y Blaid Lafur yn Lerpwl, gan basio'r holl strydoedd 20 mya hynny; mae pob stryd breswyl yr ydych chi'n mynd heibio iddi yn 20 mya, fel yr oedd yn wir yng Nghaer pan wnes i yrru ger y ffin yno—mae terfynau cyflymder 20 mya mewn ardaloedd preswyl yn digwydd ym mhobman. Yma yng Nghymru, byddwn yn gweld ei fudd, a byddwn yn gweld ei fudd yn y ffordd bwysicaf; bydd bywydau yn cael eu hachub, bydd damweiniau a fyddai fel arall wedi digwydd yn cael eu hosgoi, ac mae'r pris y gofynnir i ni ei dalu yn un bach iawn o yrru ychydig yn arafach yn y mannau hynny lle mae'r damweiniau hynny yn fwyaf tebygol o ddigwydd. Mae ein cyd-ddinasyddion, yn wahanol i'w blaid ef, yn dangos yn y ffordd y maen nhw'n ymddwyn eu bod nhw'n deall hynny ac maen nhw'n cadw ato.

Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Diolch, Llywydd. The party conference season is a great opportunity for parties to spell out how they'll fight for what is right for Wales. Not long after I'd set out my vision for reforming to build in Aberystwyth, Labour's shadow Secretary of State for Wales was on the airwaves in Liverpool outlining her vision. There was reference, no surprise, to the high speed 2 line fiasco that came to a head in the Conservative conference, but it was thoroughly depressing to read the headline afterwards: 'Labour can't commit to HS2 funding share, MP says'. 

Labour says we'll have an HS2 inquiry if it wins power in Westminster, but we in Wales are owed a cheque, not the kicking of a can down the tracks at the expense of our transport networks. The First Minister himself says that Wales is being cheated over this issue, but Labour won't take action. When the boss of Unite accused Labour of being too timid, I wonder whether the First Minister believes that she was referencing Labour's attitude towards HS2 in Wales. 

Diolch, Llywydd. Mae tymor cynadleddau'r pleidiau yn gyfle gwych i bleidiau egluro sut y byddan nhw'n ymladd dros yr hyn sy'n iawn i Gymru. Yn fuan ar ôl i mi amlinellu fy ngweledigaeth ar gyfer diwygio i adeiladu yn Aberystwyth, roedd Ysgrifennydd Gwladol Cymru yr wrthblaid Lafur ar y tonnau awyr yn Lerpwl yn amlinellu ei gweledigaeth hi. Roedd cyfeiriad, dim syndod, at lanast rheilffordd cyflymder uchel 2 a gyrhaeddodd ei anterth yng nghynhadledd y Ceidwadwyr, ond roedd yn ddigalon iawn darllen y pennawd wedyn: 'Ni all Llafur ymrwymo i gyfran ariannu HS2, meddai AS'. 

Mae'r blaid Lafur yn dweud y byddwn ni'n cael ymchwiliad HS2 os yw'n ennill grym yn San Steffan, ond mae siec yn ddyledus i ni yng Nghymru, nid cicio can i lawr y cledrau ar draul ein rhwydweithiau trafnidiaeth. Mae'r Prif Weinidog ei hun yn dweud bod Cymru yn cael ei thwyllo dros y mater hwn, ond ni wnaiff Llafur weithredu. Pan gyhuddodd pennaeth Uno'r Undeb y blaid Lafur o fod yn rhy wangalon, tybed a yw'r Prif Weinidog yn credu ei bod hi'n cyfeirio at agwedd Llafur tuag at HS2 yng Nghymru.

First of all, Llywydd, let me say again that it is the view of the Welsh Government, as it is the view of parties across this Chamber, that Wales deserves our share of the funding that has been invested in HS2. That should have been the case from the beginning, had the Treasury not decided to interpret the rules in a way that no-one else is able to understand. 

An incoming Labour Government, as I've explained many times, now, on the floor of the Senedd, is going to inherit an economic set of circumstances that means that no responsible party is going, in the run-up to an election, to be offering to sign cheques for the very, very many causes that will be put to that Government, all of which, I'm sure, will have merit. You have to allow an incoming Government, if there is to be a Labour Government, to take stock of what it has inherited, to do the hard work of putting the economy back on track and then to make those investments in our future, including rail investment here in Wales, that will allow that prosperity to continue. That is how the Labour Party is approaching the serious business of Government. We will continue to make the case, not simply on HS2, but on all those other matters that are important to us here in Wales, and when we have that Labour Government, we will have an inside track and a sympathetic Government to the needs of Wales to make that case.

Yn gyntaf oll, Llywydd, gadewch i mi ddweud eto mai barn Llywodraeth Cymru, fel y mae'n farn pleidiau ar draws y Siambr hon, yw bod Cymru yn haeddu ein cyfran o'r cyllid a fuddsoddwyd yn HS2. Dylai hynny fod wedi bod yn wir o'r dechrau, pe na bai'r Trysorlys wedi penderfynu dehongli'r rheolau mewn ffordd nad oes neb arall yn gallu ei deall. 

Mae Llywodraeth Lafur newydd, fel yr wyf i wedi ei egluro lawer gwaith, bellach, ar lawr y Senedd, yn mynd i etifeddu cyfres economaidd o amgylchiadau sy'n golygu nad oes unrhyw blaid gyfrifol, yn y cyfnod cyn etholiad, yn mynd i fod yn cynnig llofnodi sieciau ar gyfer yr achosion niferus iawn a fydd yn cael eu cyflwyno i'r Llywodraeth honno, y bydd rhinwedd i bob un ohonyn nhw, rwy'n siŵr. Mae'n rhaid i chi ganiatáu i Lywodraeth newydd, os bydd Llywodraeth Lafur, bwyso a mesur yr hyn y mae wedi ei etifeddu, i wneud y gwaith caled o roi'r economi yn ôl ar y trywydd iawn ac yna i wneud y buddsoddiadau hynny yn ein dyfodol, gan gynnwys buddsoddiad mewn rheilffyrdd yma yng Nghymru, a fydd yn caniatáu i'r ffyniant hwnnw barhau. Dyna sut mae'r Blaid Lafur yn mynd i'r afael â busnes difrifol Llywodraeth. Byddwn yn parhau i wneud y ddadl, nid yn unig ar HS2, ond ar yr holl faterion eraill hynny sy'n bwysig i ni yma yng Nghymru, a phan fydd gennym ni'r Llywodraeth Lafur honno, bydd gennym ni drac mewnol a Llywodraeth sydd â chydymdeimlad at anghenion Cymru i wneud y ddadl honno.

14:00

But it's exactly the same economic circumstances in which you say the Conservatives should be paying consequentials. You're right, the Government is stressing time and time again that Wales is owed this money. I'm grateful for the response I've received from the Counsel General today to a question I asked, asking:

'What legal avenues are available to the Welsh Government to challenge the UK Government's decision to classify the HS2 rail programme as an "England and Wales" project?'

And in that response, as well as saying that, yes, as we would argue, the decision to cancel the Birmingham to Manchester HS2 routes makes the case even clearer that HS2 is an England-only project, the Counsel General says that Welsh Government is considering all options available, including legal avenues, to challenge the decision to classify HS2 as an England and Wales project. Given the Counsel General's response, could we therefore assume that if Keir Starmer does become Prime Minister, the Labour Government in Wales is also willing to launch a legal challenge against the Labour Government at Westminster?

Ond maen nhw'n union yr un amgylchiadau economaidd lle'r ydych chi'n dweud y dylai'r Ceidwadwyr fod yn talu symiau canlyniadol. Rydych chi'n iawn, mae'r Llywodraeth yn pwysleisio dro ar ôl tro bod yr arian hwn yn ddyledus i Gymru. Rwy'n ddiolchgar am yr ymateb a gefais gan y Cwnsler Cyffredinol heddiw i gwestiwn a ofynnais, gan ofyn:

'Pa lwybrau cyfreithiol sydd ar gael i Lywodraeth Cymru herio penderfyniad Llywodraeth y DU i gategoreiddio rhaglen reilffordd HS2 fel prosiect "Cymru a Lloegr"?'

Ac yn yr ymateb hwnnw, yn ogystal â dweud, ydy, fel y byddem ni'n ei ddadlau, mae'r penderfyniad i ganslo'r llwybrau HS2 Birmingham i Fanceinion yn gwneud yr achos yn fwy eglur byth bod HS2 yn brosiect Lloegr yn unig, mae'r Cwnsler Cyffredinol yn dweud bod Llywodraeth Cymru yn ystyried yr holl opsiynau sydd ar gael, gan gynnwys llwybrau cyfreithiol, i herio'r penderfyniad i ddosbarthu HS2 fel prosiect Cymru a Lloegr. O ystyried ymateb y Cwnsler Cyffredinol, a allwn ni dybio felly, os daw Keir Starmer yn Brif Weinidog y DU, bod Llywodraeth Lafur Cymru hefyd yn barod i lansio her gyfreithiol yn erbyn y Llywodraeth Lafur yn San Steffan?

Well, I'm afraid, there are so many ifs and buts in that question that it's impossible to give him a sensible answer. The answer that was given to the question is the right question to ask in the current circumstances: of course, we continue to explore all the avenues that are available to us. Some of those may be legal. There are the inter-governmental relations courses of actions that we can use. That is the current state of play. Nobody sensible is able to offer the leader of Plaid Cymru a set of options for what might pertain in some future set of circumstances that nobody here can properly anticipate.

Wel, mae gen i ofn bod cymaint o agweddau amodol yn y cwestiwn hwnnw ei bod hi'n amhosibl rhoi ateb synhwyrol iddo. Yr ateb a roddwyd i'r cwestiwn yw'r cwestiwn cywir i'w ofyn o dan yr amgylchiadau presennol: wrth gwrs, rydym ni'n parhau i archwilio'r holl lwybrau sydd ar gael i ni. Efallai y bydd rhai o'r rheini yn gyfreithiol. Ceir llwybrau gweithredu cysylltiadau rhynglywodraethol y gallwn ni eu defnyddio. Dyna'r sefyllfa ar hyn o bryd. Does neb call yn gallu cynnig set o opsiynau i arweinydd Plaid Cymru ar gyfer yr hyn a allai fod yn berthnasol mewn cyfres o amgylchiadau yn y dyfodol na all neb yma eu rhagweld yn iawn.

The point is this: Labour can't have it both ways. They can't, on one hand, say they're prepared to launch a legal challenge, perhaps, against a Conservative Government, and say they're not willing to consider launching a legal challenge against a Labour Government on exactly the same issue. They can't say on one hand that the Conservatives should pay up, but Labour, with exactly the same purse strings, would be right to consider what priorities they have in front of them.

We know that we can't trust the Tories in Government. The commitment to electrify the north Wales line unraveled as quickly as it took the Prime Minister to find the fag packet to scribble the promise on in the first place. But does the First Minister agree with me that there's a real risk here that what we're seeing is that a Labour incoming Government would do exactly the same thing as the Tories, in talking a good game, but not acting in the best interests of economic justice for Wales. Plaid Cymru will always stand up for fairness for Wales over HS2.

Y pwynt yw hyn: ni all Llafur ei chael hi'r ddwy ffordd. Ni allan nhw ddweud ar y naill law eu bod nhw'n barod i lansio her gyfreithiol, efallai, yn erbyn Llywodraeth Geidwadol, a dweud nad ydyn nhw'n fodlon ystyried lansio her gyfreithiol yn erbyn Llywodraeth Lafur ar yr un mater yn union. Ni allan nhw ddweud ar y naill law y dylai'r Ceidwadwyr dalu, ond y byddai Llafur, gyda'r un llinynnau pwrs yn union, yn iawn i ystyried pa flaenoriaethau sydd ganddyn nhw o'u blaenau.

Rydym ni'n gwybod na allwn ni ymddiried yn y Torïaid mewn Llywodraeth. Fe wnaeth yr ymrwymiad i drydaneiddio rheilffordd y gogledd ymddatod mor gyflym ag y cymerodd hi i Brif Weinidog y DU ddod o hyd i'r pecyn sigaréts i sgriblo'r addewid arno yn y lle cyntaf. Ond a yw'r Prif Weinidog yn cytuno â mi bod risg wirioneddol yma mai'r hyn yr ydym ni'n ei weld yw y byddai Llywodraeth Lafur newydd yn gwneud yr un peth yn union â'r Torïaid, o ran gwneud addewidion da, ond peidio â gweithredu er budd pennaf cyfiawnder economaidd i Gymru. Bydd Plaid Cymru bob amser yn sefyll dros degwch i Gymru dros HS2.

Well, Llywydd, let me explain this to the leader of Plaid Cymru: people on these benches will be working as hard as we can to secure that Labour Government. He will not lift a single finger to do so. In fact, in many parts of Wales, he will be doing his very best to frustrate the possibility of that Labour Government. You will hardly expect us to take lectures from him on what a Labour Government will do when we will work hard every day to create it and he will do nothing at all to bring it about.

Wel, Llywydd, gadewch i mi egluro hyn i arweinydd Plaid Cymru: bydd pobl ar y meinciau hyn yn gweithio mor galed ag y gallwn ni i sicrhau'r Llywodraeth Lafur honno. Ni fydd ef yn codi'r un bys i wneud hynny. A dweud y gwir, mewn sawl rhan o Gymru, bydd yn gwneud ei orau glas i rwystro'r posibilrwydd o'r Llywodraeth Lafur honno. Go brin y byddwch chi'n disgwyl i ni gymryd pregethau ganddo ef ar yr hyn y bydd Llywodraeth Lafur yn ei wneud pan fyddwn ni'n gweithio'n galed bob dydd i'w chreu ac y bydd ef yn gwneud dim o gwbl i'w gwireddu.

E-sigaréts mewn Mannau Cyhoeddus
E-cigarettes in Public Places

3. Beth yw polisi Llywodraeth Cymru ar ddefnyddio e-sigaréts mewn mannau cyhoeddus? OQ60068

3. What is the Welsh Government's policy on the use of e-cigarettes in public places? OQ60068

I thank Ken Skates for that, Llywydd. The Welsh Government’s policy is to discourage the use of e-cigarettes in public places. The failure of the Public Health (Wales) Bill 2016 means that no powers are available to the Senedd to enforce such a policy.

Diolch i Ken Skates am hynna, Llywydd. Polisi Llywodraeth Cymru yw annog pobl i beidio â defnyddio e-sigaréts mewn mannau cyhoeddus. Mae methiant Bil Iechyd y Cyhoedd (Cymru) 2016 yn golygu nad oes pwerau ar gael i'r Senedd orfodi polisi o'r fath.

Thank you, First Minister. Later this afternoon, the health Minister will deliver a statement on planning for the NHS in the next 10 years, but tragically, we've lost almost a decade of opportunity to protect young people from the harmful effects of vaping, and that's as a direct result, as you outlined, of the public health Bill falling at the final stage back in 2016. I remember that occasion very well; I'm sure you do as well, as you were the Minister at the time in charge of that particular piece of legislation.

First Minister, would you agree that it's incumbent on all Members in this Chamber to support preventative healthcare measures designed to protect people, especially the most vulnerable in society?

Diolch, Prif Weinidog. Yn ddiweddarach y prynhawn yma, bydd y Gweinidog iechyd yn cyflwyno datganiad ar gynllunio ar gyfer y GIG yn ystod y 10 mlynedd nesaf, ond yn anffodus, rydym ni wedi colli bron i ddegawd o gyfle i amddiffyn pobl ifanc rhag effeithiau niweidiol fêpio, ac mae hynny o ganlyniad uniongyrchol, fel y gwnaethoch chi amlinellu, i'r Bil iechyd y cyhoedd yn methu ar y cam olaf yn ôl yn 2016. Rwy'n cofio'r achlysur hwnnw yn dda iawn; rwy'n siŵr eich bod chithau hefyd, gan mai chi oedd y Gweinidog ar y pryd a oedd yn gyfrifol am y darn penodol hwnnw o ddeddfwriaeth.

Prif Weinidog, a fyddech chi'n cytuno ei bod hi'n ddyletswydd ar bob Aelod yn y Siambr hon i gefnogi mesurau gofal iechyd ataliol sydd â'r bwriad o amddiffyn pobl, yn enwedig y rhai mwyaf agored i niwed mewn cymdeithas?

Llywydd, I thank Ken Skates for that. I answered a question from a Conservative Member on the floor of the Senedd only last week about the importance of preventative healthcare. And here, in this Senedd, we have to face up to the fact that there was an opportunity for this Senedd to take that preventative action and that opportunity was failed. The 2016 Bill would've brought the use of e-cigarettes into line with the use of other tobacco products and there were amendments passed to it during its earlier stages to provide new protections in places where children were most likely to be present. As was warned at the time, the use of e-cigarettes has now spread into those younger aged cohorts. The US Surgeon General issued advice in America recently to say that aggressive steps were now needed to protect our children. The World Health Organization last month published advice on banning smoking and vaping in schools to protect young people. It said that the tobacco industry relentlessly targets young people with tobacco and nicotine products, resulting in e-cigartette use increasing and nine out of 10 smokers starting before the age of 18.

Llywydd, I welcome what the Prime Minister said at the Conservative Party conference last week—that the UK Government now intends to take the actions that we could have taken here in 2016. We've lost ground in the meantime. There are children addicted to nicotine today who would've been saved from that addiction had this Senedd taken the action that was available to it. But we can't put that piece of history right; we can make a difference in the future. The proposals that were made by the Prime Minister are ones that we will support, and we will align ourselves with the consultation that we expect the UK Government to develop, to make sure that we can now at last take the actions that will prevent our children falling victims to the deliberate attempt to ensnare them in nicotine addiction.

Llywydd, diolch i Ken Skates am hynna. Atebais gwestiwn gan Aelod Ceidwadol ar lawr y Senedd dim ond yr wythnos diwethaf am bwysigrwydd gofal iechyd ataliol. Ac yma, yn y Senedd hon, mae'n rhaid i ni wynebu'r ffaith bod cyfle i'r Senedd hon gymryd y camau ataliol hynny a methwyd y cyfle hwnnw. Byddai Bil 2016 wedi golygu bod y defnydd o e-sigaréts yn cyd-fynd â'r defnydd o gynhyrchion tybaco eraill a phasiwyd gwelliannau iddo yn ystod ei gamau cynharach i ddarparu amddiffyniadau newydd mewn mannau lle'r oedd plant yn fwyaf tebygol o fod yn bresennol. Fel y rhybuddiwyd ar y pryd, mae'r defnydd o e-sigaréts bellach wedi lledaenu i'r carfannau oedran iau hynny. Cyhoeddodd Llawfeddyg Cyffredinol yr Unol Daleithiau gyngor yn America yn ddiweddar i ddweud bod angen camau ymosodol nawr i amddiffyn ein plant. Y mis diwethaf, cyhoeddodd Sefydliad Iechyd y Byd gyngor ar wahardd smygu a fêpio mewn ysgolion i amddiffyn pobl ifanc. Dywedodd bod y diwydiant tybaco yn targedu pobl ifanc â chynhyrchion tybaco a nicotin yn ddi-baid, gan arwain at gynnydd i ddefnydd o e-sigaréts a naw o bob 10 smygwr yn dechrau cyn eu bod nhw'n 18 oed.

Llywydd, rwy'n croesawu'r hyn a ddywedodd Prif Weinidog y DU yng nghynhadledd y Blaid Geidwadol yr wythnos diwethaf—bod Llywodraeth y DU bellach yn bwriadu cymryd y camau y gallem ni fod wedi eu cymryd yma yn 2016. Rydym ni wedi colli tir yn y cyfamser. Mae plant sy'n gaeth i nicotin heddiw a fyddai wedi cael eu hachub o'r caethiwed hwnnw pe bai'r Senedd hon wedi cymryd y camau a oedd ar gael iddi. Ond ni allwn ni unioni'r darn hwnnw o hanes; gallwn wneud gwahaniaeth yn y dyfodol. Mae'r cynigion a wnaed gan Brif Weinidog y DU yn rhai y byddwn ni'n eu cefnogi, a byddwn yn alinio ein hunain â'r ymgynghoriad yr ydym ni'n disgwyl i Lywodraeth y DU ei ddatblygu, i wneud yn siŵr y gallwn ni gymryd nawr o'r diwedd y camau a fydd yn atal ein plant rhag dioddef yr ymgais fwriadol i'w dal mewn caethiwed i nicotin.

14:05

First Minister, nicotine vaping is substantially less harmful to people's health than smoking and is one of the most effective tools for helping people to quit the smoking habit. We know that more than three quarters of people who use e-cigarettes as adults use them as a tool to quit smoking, and that is why we have seen the smoking rates in Wales fall from 20 per cent just eight years ago to around 13 per cent today. I agree with you that we need to ban disposable vapes, which are very often the ones that young people are accessing, and we need to address the appalling marketing that is done by irresponsible businesses and companies to try and get vapes into the hands of young people. But given the health benefits that many people in Wales are now accruing as a result of using e-cigarettes in order to quit the smoking habit, what work is the Welsh Government doing to make sure that more people are able to use e-cigarettes, as part of the NHS smoking cessation services here in Wales?

Prif Weinidog, mae fêpio nicotin yn sylweddol llai niweidiol i iechyd pobl na smygu ac mae'n un o'r dulliau mwyaf effeithiol ar gyfer helpu pobl i roi'r gorau i'r arfer o smygu. Rydym ni'n gwybod bod mwy na thri chwarter y bobl sy'n defnyddio e-sigaréts fel oedolion yn eu defnyddio nhw fel arf i roi'r gorau i smygu, a dyna pam rydym ni wedi gweld y cyfraddau smygu yng Nghymru yn gostwng o 20 y cant ddim ond wyth mlynedd yn ôl i tua 13 y cant heddiw. Rwy'n cytuno â chi bod angen i ni wahardd fêps untro, sef y rhai y mae pobl ifanc yn manteisio arnyn nhw yn aml iawn, ac mae angen i ni fynd i'r afael â'r marchnata ofnadwy sy'n cael ei wneud gan fusnesau a chwmnïau anghyfrifol i geisio cael fêps yn nwylo pobl ifanc. Ond o ystyried y manteision iechyd y mae llawer o bobl yng Nghymru bellach yn eu mwynhau o ganlyniad i ddefnyddio e-sigaréts er mwyn rhoi'r gorau i'r arfer o smygu, pa waith mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wneud yn siŵr bod mwy o bobl yn gallu defnyddio e-sigaréts, yn rhan o wasanaethau rhoi'r gorau i smygu'r GIG yma yng Nghymru?

Llywydd, there are a number of things in what the Member said that I agree with. I agree with him about the pernicious effect of disposable e-cigarettes, with 1.3 million thrown away every week in the United Kingdom, accumulating to 10 tonnes—10 tonnes—of lithium every year. So, I agree with him on a number of the points that he made. As to whether e-cigarettes are a significant contribution to people quitting smoking, I think the evidence is a good deal more equivocal than he would suggest. Most people who use e-cigarettes are dual users; they use e-cigartettes and they use conventional cigarettes and that does not reduce the harm of cigarettes themselves. A very small number—[Interruption.] Well, the evidence is not—the Member says to me, 'Oh, they're reducing', but it doesn't work like that. If it did, maybe he would be right, but the evidence is not that. People use the two and they use them both and they continue to use them both and they don't reduce smoking in the way that he said. And cigarette use in Wales was reducing far before e-cigarettes were ever available. The causal effect that he seeks to draw between the availability of e-cigarettes and the reductions in smoking bears no examination whatsoever.

Now, there are different views. There are different views and we can debate them, of course, and my view, certainly, I think, will be different from his. But experts disagree as well. In Australia, for example, Llywydd, the only way you can get an e-cigarette is by prescription—you can't buy them in shops—only through a medical prescription as part of a supervised attempt to give up smoking are they available. I would be attracted to that idea myself. What does the Australian Government say on its website? 'Are e-cigarettes safe?' it says. Answer: 'No'. They're not safe. It goes on to say,

'Can e-cigarettes help you to quit smoking?'

There is insufficient evidence, it says,

'to promote the use of e-cigarettes for smoking cessation.'

So, I'm simply saying to the Member—[Interruption.] I'm saying to the Member there are different views—

Llywydd, ceir nifer o bethau yn yr hyn a ddywedodd yr Aelod yr wyf i'n cytuno â nhw. Rwy'n cytuno ag ef am effaith niweidiol e-sigaréts untro, gyda 1.3 miliwn yn cael eu taflu bob wythnos yn y Deyrnas Unedig, yn dod i gyfanswm o 10 tunnell—10 tunnell—o lithiwm bob blwyddyn. Felly, rwy'n cytuno ag ef ar nifer o'r pwyntiau a wnaeth. O ran a yw e-sigaréts yn gyfraniad sylweddol at bobl yn rhoi'r gorau i smygu, rwy'n credu bod y dystiolaeth yn llawer iawn mwy amwys nag y byddai'n ei awgrymu. Mae'r rhan fwyaf o bobl sy'n defnyddio e-sigaréts yn ddefnyddwyr deuol; maen nhw'n defnyddio e-sigaréts ac maen nhw'n defnyddio sigaréts confensiynol ac nid yw hynny'n lleihau niwed sigaréts eu hunain. Mae nifer fach iawn—[Torri ar draws.] Wel, nid yw'r dystiolaeth—mae'r Aelod yn dweud wrthyf i, 'O, maen nhw'n lleihau', ond nid yw'n gweithio felly. Pe bai, efallai y byddai'n iawn, ond nid dyna'r dystiolaeth. Mae pobl yn defnyddio'r ddau ac maen nhw'n defnyddio'r ddau ohonyn nhw ac maen nhw'n parhau i'w defnyddio, a dydyn nhw ddim yn lleihau smygu yn y ffordd y dywedodd. Ac roedd defnydd o sigaréts yng Nghymru yn lleihau ymhell cyn i e-sigaréts fod ar gael erioed. Nid yw'r effaith achosol y mae'n ceisio ei nodi rhwng argaeledd e-sigaréts a'r gostyngiadau i smygu yn gwrthsefyll unrhyw graffu o gwbl.

Nawr, ceir gwahanol safbwyntiau. Ceir gwahanol safbwyntiau a gallwn ni eu trafod nhw, wrth gwrs, a bydd fy marn i, yn sicr, rwy'n credu, yn wahanol i'w farn ef. Ond mae arbenigwyr yn anghytuno hefyd. Yn Awstralia, er enghraifft, Llywydd, yr unig ffordd y gallwch chi gael e-sigarét yw trwy bresgripsiwn—ni allwch chi eu prynu nhw mewn siopau—dim ond trwy bresgripsiwn meddygol yn rhan o ymgais dan oruchwyliaeth i roi'r gorau i smygu y maen nhw ar gael. Byddwn i'n cael fy nenu at y syniad hwnnw fy hun. Beth mae Llywodraeth Awstralia yn ei ddweud ar ei gwefan? 'A yw e-sigaréts yn ddiogel?' meddai. Ateb: 'Nac ydyn'. Dydyn nhw ddim yn ddiogel. Mae'n mynd ymlaen i ddweud,

'A all e-sigaréts eich helpu i roi'r gorau i smygu?'

Does dim digon o dystiolaeth, meddai,

'i hyrwyddo'r defnydd o e-sigaréts ar gyfer rhoi'r gorau i smygu.'

Felly, y cwbl rwy'n ei ddweud wrth yr Aelod—[Torri ar draws.] Rwy'n dweud wrth yr Aelod bod gwahanol safbwyntiau—

14:10

Darren Millar, the First Minister is attempting to answer your question.

Darren Millar, mae'r Prif Weinidog yn ceisio ateb eich cwestiwn.

I'm trying to make—well, it wouldn't be difficult—a slightly more subtle point than the Member himself is making. I am simply saying to him that this continues to be a contested area, a contested area not where lay opinion simply differs, but where there are significant differences of views between medical experts. In those circumstances, I think some of the claims he made earlier are significantly overstated.

Rwy'n ceisio gwneud—wel, ni fyddai'n anodd—pwynt ychydig yn fwy cynnil nag y mae'r Aelod ei hun yn ei wneud. Y cwbl rwyf i'n ei ddweud wrtho yw bod hwn yn parhau i fod yn faes sy'n destun dadl, yn faes sy'n destun dadl nid lle mae barn leyg yn wahanol, yn syml, ond lle ceir gwahaniaethau sylweddol rhwng safbwyntiau arbenigwyr meddygol. O dan yr amgylchiadau hynny, rwy'n credu bod rhai o'r honiadau a wnaeth yn gynharach wedi'u gorbwysleisio'n sylweddol.

Economi Gorllewin De Cymru
The Economy of South Wales West

4. Sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu tyfu'r economi yng Ngorllewin De Cymru? OQ60074

4. How does the Welsh Government plan to grow the economy in South Wales West? OQ60074

Llywydd, investment in skills, infrastructure, direct support for firms with potential to grow and mobilising partnerships with others will form part of a plan for economic growth in the Member’s region. 

Llywydd, bydd buddsoddi mewn sgiliau, seilwaith, cymorth uniongyrchol i gwmnïau sydd â'r potensial i dyfu a sefydlu partneriaethau ag eraill yn rhan o gynllun ar gyfer twf economaidd yn rhanbarth yr Aelod.

A key measure that many of us will use to assess the strength of an economy is the health of their local high street, and, unfortunately, in Mumbles in my region of South Wales West, an area that has traditionally punched above its weight when it comes to the presence of small businesses, we've seen a recent wave of business closures. These include shops like The Choice Is Yours, the local Barclays branch as well as pubs and restaurants like the Dark Horse and Cakes & Ale. That sees a wider problem reflected across Wales. According to data from the real estate analysts Altus Group and reported by the BBC, over the six months to June this year, Wales lost the greatest number of pubs of any part of UK as a whole, with 52 shutting down.

Unfortunately business rates in Wales remain higher than in the rest of Great Britain. Figures from the Welsh Retail Consortium show that just over one in six shops are empty, the second worst rate in the UK, and those same figures show that Wales suffered a bigger decrease in footfall last quarter than England did as well. And the Federation of Small Businesses national chairman has stated that the business rates system is what's contributing to empty shops. He said that the tax has materially damaged companies across the country. Clearly, there's a specific Welsh Government policy problem given some of the statistics I read out there for the First Minister. So, what steps are you taking to relieve the burden on our local high-street businesses and ensure that more closures like the ones we've seen recently in Mumbles aren't more commonplace?

Un mesur allweddol y bydd llawer ohonom ni'n ei ddefnyddio i asesu cryfder economi yw iechyd eu stryd fawr leol, ac, yn anffodus, yn y Mwmbwls yn fy rhanbarth i yng Ngorllewin De Cymru, ardal sydd wedi bod â mwy na'i chyfran ddisgwyliedig yn draddodiadol o ran presenoldeb busnesau bach, rydym ni wedi gweld ton ddiweddar o fusnesau yn cau. Mae'r rhain yn cynnwys siopau fel The Choice Is Yours, cangen leol Barclays yn ogystal â thafarndai a bwytai fel y Dark Horse a Cakes & Ale. Mae hynny'n dangos problem ehangach sy'n cael ei hadlewyrchu ledled Cymru. Yn ôl data gan y dadansoddwyr eiddo tirol Altus Group ac a adroddwyd gan y BBC, dros y chwe mis hyd at fis Mehefin eleni, collodd Cymru y nifer fwyaf o dafarndai o unrhyw ran o'r DU yn ei chyfanrwydd, gyda 52 yn cau.

Yn anffodus, mae ardrethi busnes yng Nghymru yn dal i fod yn uwch nag yng ngweddill Prydain Fawr. Mae ffigurau gan Gonsortiwm Manwerthu Cymru yn dangos bod ychydig dros un o bob chwe siop yn wag, yr ail gyfradd waethaf yn y DU, ac mae'r un ffigurau hynny yn dangos bod Cymru wedi dioddef gostyngiad mwy i nifer yr ymwelwyr yn y chwarter diwethaf na wnaeth Lloegr hefyd. Ac mae cadeirydd cenedlaethol Ffederasiwn y Busnesau Bach wedi datgan mai'r system ardrethi busnes yw'r hyn sy'n cyfrannu at siopau gwag. Dywedodd fod y dreth wedi difrodi cwmnïau ar draws y wlad yn sylweddol. Yn amlwg, mae problem bolisi benodol gan Lywodraeth Cymru o ystyried rhai o'r ystadegau a ddarllenais yn y fan yna i'r Prif Weinidog. Felly, pa gamau ydych chi'n eu cymryd i leddfu'r baich ar ein busnesau stryd fawr lleol a sicrhau nad yw mwy o achosion o gau fel y rhai yr ydym ni wedi eu gweld yn ddiweddar yn y Mwmbwls yn fwy cyffredin?

Llywydd, there's no doubt that there is a challenge for the high street in every part of the United Kingdom, and there are closures on retail high streets in every part of the United Kingdom. That, I think, is just a fact of the matter. Weekday footfall, particularly, reduced in retail destinations across the United Kingdom in the last month for which figures are available. Where the Member is quite wrong—quite wrong—is to try to tie that UK-wide pattern to rate relief here in Wales, because, in fact, far from being the position that he outlined, rate relief reaches more businesses in Wales than in any other part of the United Kingdom, and certainly far more than in England, no doubt the country to which he would refer. We provide 75 per cent relief for retail, leisure and hospitality businesses again this year, the fourth year in which we've provided generous relief for these sectors. We do so in a way that reflects the rateable values here in Wales and that means far more businesses, especially small businesses, benefit, and not just that, but they benefit because we fund that system directly, whereas in England that scheme is funded by higher business rates on large businesses that then are used to fund business rates relief for small businesses; we don’t do that here in Wales. The fund is entirely the product of investment that is made by this Senedd. We will go on working with the sector, of course, but the future of the high street relies not on a simplistic belief that the problem is all in business rates; it is by looking at ways in which other high streets have managed to survive and thrive, and that is by diversifying the offer that they make, relying not simply on retail, but on leisure, on accommodation, on food as well. There is a successful formula for high streets here in Wales, and simplistic solutions won’t bring it about.

Llywydd, nid oes amheuaeth bod her i'r stryd fawr ym mhob rhan o'r Deyrnas Unedig, a bod busnesau yn cau ar strydoedd mawr manwerthu ym mhob rhan o'r Deyrnas Unedig. Dyna, rwy'n credu, yw unig ffaith y mater. Gostyngodd nifer yr ymwelwyr yn ystod diwrnodau gwaith, yn arbennig, mewn cyrchfannau manwerthu ledled y Deyrnas Unedig yn ystod y mis diwethaf y mae ffigurau ar gael ar ei gyfer. Lle mae'r Aelod yn gwbl anghywir—cwbl anghywir—yw ceisio cysylltu'r patrwm hwnnw ar draws y DU i ryddhad ardrethi yma yng Nghymru, oherwydd, mewn gwirionedd, ymhell o fod y sefyllfa a amlinellodd, mae rhyddhad ardrethi yn cyrraedd mwy o fusnesau yng Nghymru nag yn unrhyw ran arall o'r Deyrnas Unedig, ac yn sicr llawer mwy nag yn Lloegr, y wlad y byddai'n cyfeirio ati rwy'n siŵr. Rydym ni'n darparu rhyddhad o 75 y cant i fusnesau manwerthu, hamdden a lletygarwch eto eleni, y bedwaredd flwyddyn i ni ddarparu rhyddhad hael i'r sectorau hyn. Rydym ni'n gwneud hynny mewn ffordd sy'n adlewyrchu'r gwerthoedd ardrethol yma yng Nghymru ac mae hynny'n golygu bod llawer mwy o fusnesau, yn enwedig busnesau bach, yn elwa, ac nid dim ond hynny, ond maen nhw'n elwa oherwydd ein bod ni'n ariannu'r system honno yn uniongyrchol, tra bod y cynllun hwnnw yn cael ei ariannu gan ardrethi busnes uwch ar fusnesau mawr yn Lloegr, a ddefnyddir wedyn i ariannu rhyddhad ardrethi busnes i fusnesau bach; dydyn ni ddim yn gwneud hynny yma yng Nghymru. Mae'r gronfa yn gyfan gwbl yn gynnyrch buddsoddiad a wneir gan y Senedd hon. Byddwn yn parhau i weithio gyda'r sector, wrth gwrs, ond nid yw dyfodol y stryd fawr yn dibynnu ar gred syml bod y broblem i gyd mewn ardrethi busnes; mae trwy edrych ar ffyrdd y mae strydoedd mawr eraill wedi llwyddo i oroesi a ffynnu, ac mae hynny trwy arallgyfeirio'r cynnig y maen nhw'n ei wneud, gan ddibynnu nid yn unig ar fanwerthu, ond ar hamdden, ar lety, ar fwyd hefyd. Ceir fformiwla lwyddiannus ar gyfer y stryd fawr yma yng Nghymru, ac ni fydd atebion syml yn ei gwireddu.

14:15

In South Wales West, an important part of Bridgend town's local economy is Bridgend indoor market. Now, I'm sure the First Minister's aware that the market has closed due to reinforced autoclaved aerated concrete, and it was right to take action. What's important now is that traders are supported, especially given that this has happened just before the Christmas period. Therefore, could the First Minister outline what discussions have happened with Bridgend County Borough Council to support the market and to find an alternative temporary location so that market traders can trade?

Yng Ngorllewin De Cymru, rhan bwysig o economi leol tref Pen-y-bont ar Ogwr yw marchnad dan do Pen-y-bont ar Ogwr. Nawr, rwy'n siŵr bod y Prif Weinidog yn ymwybodol bod y farchnad wedi cau oherwydd concrit awyredig awtoclafiedig cyfnerth, ac roedd yn iawn i gymryd camau. Yr hyn sy'n bwysig nawr yw bod masnachwyr yn cael eu cefnogi, yn enwedig o ystyried bod hyn wedi digwydd ychydig cyn cyfnod y Nadolig. Felly, a wnaiff y Prif Weinidog amlinellu pa drafodaethau sydd wedi digwydd gyda Chyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr i gefnogi'r farchnad ac i ddod o hyd i leoliad arall dros dro er mwyn i fasnachwyr y farchnad allu masnachu?

Llywydd, I don't have the details to hand of the discussions that have taken place, but I'm very happy that we can provide those to the Member.

Llywydd, nid oes gennyf y manylion wrth law am y trafodaethau sydd wedi digwydd, ond rwy'n hapus iawn y gallwn ddarparu'r rhain i'r Aelod.

I raised the success of the SA1 development in Swansea with the First Minister at a recent First Minister's questions, highlighting the success of companies such as Cyden and Veeqo, which the First Minister and I recently visited. I would also like to congratulate the Welsh Government on bringing £45 million into the former Toyoda Gosei plant, which will more than double Wales's plastic reprocessing capacity, and bring over 100 well-paid skilled jobs into Swansea. Can the First Minister provide an update on progress on developing the former Felindre tinplate site, which is the next large site available for development?

Gwnes i godi llwyddiant datblygiad SA1 yn Abertawe gyda'r Prif Weinidog mewn cwestiynau diweddar i'r Prif Weinidog, gan dynnu sylw at lwyddiant cwmnïau fel Cyden a Veeqo, yr ymwelodd y Prif Weinidog a minnau â nhw yn ddiweddar. Hoffwn longyfarch Llywodraeth Cymru hefyd ar ddod â £45 miliwn i mewn i hen safle Toyoda Gosei a fydd yn fwy na dyblu capasiti ailbrosesu plastig Cymru, ac yn dod â dros 100 o swyddi medrus â chyflog da i Abertawe. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cynnydd o ran datblygu hen safle tunplat Felindre, sef y safle mawr nesaf sydd ar gael i'w ddatblygu?

I thank Mike Hedges very much for that question. What he has said, Llywydd, is an illustration of the point that I made to Tom Giffard, that there are successful examples where retail and high-street developments can be made to thrive, and the SA1 development, as Mike Hedges reported last week, is certainly an example of that.

Can I thank him particularly for pointing to what has happened in the company that will now help us to make a real inroad into the reprocessing of plastics here in Wales? It’s part of our overall scheme to make sure that we have reprocessing capacity. Once fully operational, it will help us to reduce the carbon footprint of Wales by around 150,000 tonnes every year, and that’s the equivalent, Llywydd, of taking 120,000 cars off the roads altogether, and it will deliver those 100 new and high-paid jobs for people who live in the wider Swansea area.

Parc Felindre, as Mike Hedges knows, is a strategic business park site created with Swansea Council in a joint venture. The good news is that there are encouraging signs this year, particularly, of new enquiries being received to acquire development plots at the business park and the Welsh Government continues to work with our partners to make sure that the most can be made of that very important and strategic site.

Diolch yn fawr iawn i Mike Hedges am y cwestiwn hwnnw. Mae'r hyn y dywedodd ef, Llywydd, yn darlunio'r pwynt a wnes i Tom Giffard, bod yna enghreifftiau llwyddiannus lle gellir gwneud i ddatblygiadau manwerthu a stryd fawr ffynnu, ac mae datblygiad SA1, fel yr adroddodd Mike Hedges yr wythnos diwethaf, yn sicr yn enghraifft o hynny.

A gaf i ddiolch yn arbennig iddo am gyfeirio at yr hyn sydd wedi digwydd yn y cwmni a fydd nawr yn ein helpu i wneud cynnydd mawr ym maes ailbrosesu plastigau yma yng Nghymru? Mae'n rhan o'n cynllun cyffredinol i sicrhau bod gennym gapasiti ailbrosesu. Unwaith y bydd yn gwbl weithredol, bydd yn ein helpu i leihau ôl troed carbon Cymru oddeutu 150,000 tunnell bob blwyddyn, ac mae hyn yn cyfateb, Llywydd, i dynnu 120,000 o geir oddi ar y ffyrdd yn gyfan gwbl, a bydd yn darparu'r 100 o swyddi newydd a chyflog uchel hynny i bobl sy'n byw yn ardal ehangach Abertawe.

Mae Parc Felindre, fel y gŵyr Mike Hedges, yn safle parc busnes strategol a grëwyd gyda Chyngor Abertawe mewn menter ar y cyd. Y newyddion da yw bod arwyddion calonogol eleni, yn enwedig, o dderbyn ymholiadau newydd i gaffael plotiau datblygu yn y parc busnes ac mae Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio gyda'n partneriaid i sicrhau y gellir gwneud y mwyaf o'r safle pwysig a strategol hwnnw.

Taliadau Sefydlog Trydan yng Ngogledd Cymru
Electricity Standing Charges in North Wales

5. Pa drafodaethau y mae'r Prif Weinidog wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynglŷn â thaliadau sefydlog trydan yng Ngogledd Cymru? OQ60085

5. What discussions has the First Minister had with the UK Government about electricity standing charges in North Wales? OQ60085

I thank Jack Sargeant, Llywydd. It is simply not right that an average household in north Wales pays £82 each year more in standing charges than an equivalent household in London. The regressive postcode lottery of standing charges needs to end, and the Minister for Social Justice will press that case again in her next meeting with the latest UK Minister. 

Diolch i Jack Sargeant, Llywydd. Nid yw'n iawn bod aelwyd gyfartalog yn y gogledd yn talu £82 y flwyddyn yn fwy mewn taliadau sefydlog nag aelwyd gyfatebol yn Llundain. Mae angen i'r loteri cod post atchweliadol o daliadau sefydlog ddod i ben, a bydd y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn pwyso ar yr achos hwnnw eto yn ei chyfarfod nesaf â Gweinidog diweddaraf y DU. 

I agree with the First Minister’s comments and also thank the First Minister for his leadership and the leadership of the Minister for Social Justice on this issue. First Minister, it’s because of the failure of the UK Conservative Government that people in my community pay more, the highest standing charges for electricity in the UK; as you rightly pointed out, £82 a year more than residents in London. Let’s add this to the fact—[Interruption.] I can hear the chuntering from the Conservative benches, Llywydd, but let’s add this to the fact that, without the energy bill support scheme in place, households will be facing bills 13 per cent higher than last year. The Tory Government in Westminster are driving people in north Wales into poverty and into debt. First Minister, it's now more important than ever to ensure people facing energy debt get the best advice available to them to avoid them being forced onto prepayment meters, like we saw in the scandal of last year. First Minister, will you commit to doing all you can to ensure that this advice is available to residents in Flintshire and across Wales?

Rwy'n cytuno â sylwadau'r Prif Weinidog a hefyd yn diolch i'r Prif Weinidog am ei arweinyddiaeth ac arweinyddiaeth y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ar y mater hwn. Prif Weinidog, oherwydd methiant Llywodraeth Geidwadol y DU y mae pobl yn fy nghymuned i yn talu mwy, y taliadau uchaf am drydan yn y DU; fel y nodwyd gennych chi'n briodol, £82 y flwyddyn yn fwy na thrigolion Llundain. Gadewch i ni ychwanegu hyn at y ffaith—[Torri ar draws.] Gallaf glywed grwgnach o feinciau y Ceidwadwyr, Llywydd, ond gadewch i ni ychwanegu hyn at y ffaith, heb fod y cynllun cymorth biliau ynni sydd ar waith, y bydd aelwydydd yn wynebu biliau sydd 13 y cant yn uwch na'r llynedd. Mae'r Llywodraeth Dorïaidd yn San Steffan yn gwthio pobl yn y gogledd i dlodi a dyled. Prif Weinidog, mae bellach yn bwysicach nag erioed i sicrhau bod pobl sy'n wynebu dyled ynni yn cael y cyngor gorau sydd ar gael iddyn nhw er mwyn eu hatal rhag cael eu gorfodi i fod ar fesuryddion rhagdalu, fel y gwelsom yn sgandal y llynedd. Prif Weinidog, a wnewch chi ymrwymo i wneud popeth o fewn eich gallu i sicrhau bod y cyngor hwn ar gael i breswylwyr yn sir y Fflint a ledled Cymru?

14:20

Llywydd, let me congratulate Jack Sargeant for the persistence and the determination that he has shown in making sure that these issues are regularly brought in front of the Senedd, and that the pernicious impact of the way in which charges are levied in the energy market are debated here.

Llywydd, I don't make much of a habit of quoting reports produced in the UK Parliament, because we have our own ways of securing those insights for ourselves, but I did see the House of Commons Energy Security and Net Zero Committee report on this matter, because it was published only a few weeks ago. It is a committee that has a majority of Conservative MPs amongst its membership. They deal directly with both of the points that the Member has raised here this afternoon. They say in their report that the current standing charge structure is

'unfair and regressive and penalises those on lower incomes or who are actively reducing their energy usage',

and go on to make a series of practical proposals to the UK Government as to how that could be renegotiated with Ofgem as the regulator particularly. It also deals with a point that Jack Sargeant has made about advice, and I give him an assurance that the Welsh Government's investment in advice services continues, of course. But what the select committee said was that energy companies themselves should be required to provide advice, and to invest in those advice services so that intermediaries, charities and consumer organisations, as it says in the report, are able to access support for their clients over the winter months. And it said, Llywydd, that that should be in place ahead of this winter. Well, I think that's an important point, because, while we as a Government fill the gaps in advice services created by others, here is a profit-intensive industry that itself ought to be obliged to do more to make sure that those who fall into the difficulties that Jack Sargeant outlined at least have access to advice and help where they are available. The UK Government, as we would here, have a period of time in which they have to respond to the recommendations of the select committee's report. I think we should look forward to seeing that reply, and particularly some of those very practical suggestions, endorsed, as they were, by very senior Conservative Members of Parliament who sat on that committee.

Llywydd, gadewch i mi longyfarch Jack Sargeant am y dyfalbarhad a'r penderfyniad y mae wedi'u dangos wrth sicrhau bod y materion hyn yn cael eu cyflwyno'n rheolaidd gerbron y Senedd, a bod effaith niweidiol y ffordd y codir taliadau yn y farchnad ynni yn cael eu trafod yma.

Llywydd, nid wyf yn dyfynnu adroddiadau a gynhyrchwyd yn Senedd y DU fel arfer, oherwydd mae gennym ni ein ffyrdd ein hunain o sicrhau'r mewnwelediadau hynny drosom ein hunain, ond gwelais adroddiad Pwyllgor Diogelwch Ynni a Sero Net Tŷ'r Cyffredin ar y mater hwn, oherwydd cafodd ei gyhoeddi dim ond ychydig wythnosau yn ôl. Mae'n bwyllgor sydd â mwyafrif o ASau Ceidwadol ymhlith ei aelodaeth. Maen nhw'n delio'n uniongyrchol â'r ddau bwynt y mae'r Aelod wedi'u codi yma y prynhawn yma. Maen nhw'n dweud yn eu hadroddiad bod y strwythur codi tâl sefydlog presennol yn

'annheg, yn atchweliadol ac yn cosbi'r rhai ar incwm is neu sy'n mynd ati i leihau eu defnydd o ynni',

ac yn mynd ymlaen i wneud cyfres o gynigion ymarferol i Lywodraeth y DU ynghylch sut y gellid ailnegodi hynny gydag Ofgem, sef y rheoleiddiwr, yn arbennig. Mae hefyd yn ymdrin â phwynt y mae Jack Sargeant wedi'i wneud am gyngor, ac rwy'n rhoi sicrwydd iddo fod buddsoddiad Llywodraeth Cymru mewn gwasanaethau cynghori yn parhau, wrth gwrs. Ond yr hyn a ddywedodd y pwyllgor dethol oedd y dylai fod yn ofynnol i'r cwmnïau ynni eu hunain roi cyngor, a buddsoddi yn y gwasanaethau cynghori hynny fel bod cyfryngwyr, elusennau a sefydliadau defnyddwyr, fel y mae'n dweud yn yr adroddiad, yn gallu cael cymorth i'w cleientiaid dros fisoedd y gaeaf. Ac roedd yn dweud, Llywydd, y dylai hynny fod ar waith cyn y gaeaf hwn. Wel, rwy'n credu bod hwnnw'n bwynt pwysig, oherwydd, er ein bod ni fel Llywodraeth yn llenwi'r bylchau mewn gwasanaethau cynghori a grëwyd gan eraill, dyma ddiwydiant dwys o ran elw y dylai ei hun fod yn gorfod gwneud mwy i sicrhau bod y rhai sy'n mynd i'r anawsterau a amlinellodd Jack Sargeant o leiaf yn cael cyngor a chymorth pan fônt ar gael. Mae gan Lywodraeth y DU, fel y byddai gennym ni yma, gyfnod o amser y mae'n rhaid iddyn nhw ymateb i argymhellion adroddiad y pwyllgor dethol ynddo. Rwy'n credu y dylem ni edrych ymlaen at weld yr ateb hwnnw, ac yn enwedig rhai o'r awgrymiadau ymarferol iawn hynny, a gymeradwywyd, fel yr oedden nhw, gan Aelodau Seneddol Ceidwadol uchel iawn a eisteddodd ar y pwyllgor hwnnw.

Although we welcome the commitment by the UK Government to freeze the level of the energy price guarantee from 1 April this year, Ofgem's announcement that the maximum amount energy suppliers can charge for each unit of energy would go down again from this month, including a reduction in the cost for people using a prepayment meter, and that the difference between price cap levels for a prepayment meter and for direct debit will be covered by the UK Government through the energy price guarantee until the end of March next year, energy standing charges are now at record highs and there is a huge regional divide, with north Wales and Mersey continuing to have the highest average costs in Great Britain—more than £380 a year—even before using a single unit of energy, compared to the lowest in London, at £299. What discussions have you therefore had with the energy regulator, Ofgem, given the statement in the March report on standing charges, produced by Ideal Economics and commissioned by National Energy Action, that, quote, multiple decisions taken by the energy regulator Ofgem have led to standing charges soaring?

Er ein bod yn croesawu'r ymrwymiad gan Lywodraeth y DU i rewi lefel y warant prisiau ynni o 1 Ebrill eleni, cyhoeddiad Ofgem y byddai'r uchafswm y gall cyflenwyr ynni ei godi am bob uned ynni yn gostwng eto o'r mis hwn, gan gynnwys gostyngiad yn y gost i bobl sy'n defnyddio mesurydd rhagdalu, ac y bydd Llywodraeth y DU yn cwmpasu'r gwahaniaeth rhwng lefelau'r cap ar brisiau am fesurydd rhagdalu ac ar gyfer debyd uniongyrchol drwy'r warant pris ynni tan ddiwedd mis Mawrth y flwyddyn nesaf, mae taliadau sefydlog am ynni bellach ar eu huchaf erioed ac mae rhaniad rhanbarthol enfawr, gyda'r gogledd a Mersi yn parhau i fod â'r costau cyfartalog uchaf ym Mhrydain Fawr—mwy na £380 y flwyddyn—hyd yn oed cyn defnyddio un uned o ynni, o'i gymharu â'r isaf yn Llundain, sef £299. Pa drafodaethau a gawsoch chi felly gyda'r rheoleiddiwr ynni, Ofgem, o ystyried y datganiad yn adroddiad mis Mawrth ar daliadau sefydlog, a gynhyrchwyd gan Ideal Economics a'i gomisiynu gan National Energy Action, bod, rwy'n dyfynnu, penderfyniadau lluosog a wnaed gan y rheoleiddiwr ynni Ofgem wedi arwain at godi taliadau sefydlog?

Well, I thank the Member for reinforcing the points made by Jack Sargeant and welcome his support for the actions the Welsh Government is taking in our discussions with the UK Government and with the regulator. I can assure the Member that I have met the regulator myself, that the Minister meets with them regularly. We have reported on the floor of the Senedd that we were not satisfied with Ofgem's original response to the crisis facing prepayment meter customers; we're glad that they have now made their code mandatory, rather than advisory, but there is certainly more that the regulator can and should do in the area of standing charges, as well as the treatment of prepayment meter customers more generally, and the Minister, as I said, will be meeting the Minister as soon as the Minister is available in order to reinforce that case.

Wel, diolch i'r Aelod am atgyfnerthu'r pwyntiau a wnaed gan Jack Sargeant ac rwy'n croesawu ei gefnogaeth i'r camau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd yn ein trafodaethau gyda Llywodraeth y DU a gyda'r rheoleiddiwr. Gallaf sicrhau'r Aelod fy mod wedi cwrdd â'r rheoleiddiwr fy hun, bod y Gweinidog yn cyfarfod â nhw'n rheolaidd. Rydym wedi adrodd ar lawr y Senedd nad oeddem yn fodlon ag ymateb gwreiddiol Ofgem i'r argyfwng sy'n wynebu cwsmeriaid mesuryddion rhagdalu; rydym yn falch eu bod bellach wedi gwneud eu cod yn orfodol, yn hytrach nag yn gynghorol, ond yn sicr mae mwy y gall ac y dylai'r rheoleiddiwr ei wneud ym maes taliadau sefydlog, yn ogystal â'r modd o drin cwsmeriaid mesuryddion rhagdalu yn fwy cyffredinol, a bydd y Gweinidog, fel y dywedais i, yn cwrdd â'r Gweinidog cyn gynted ag y bydd y Gweinidog ar gael er mwyn atgyfnerthu'r achos hwnnw.

14:25
Gwasanaethau Iechyd Meddwl ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr
Mental Health Services in the Betsi Cadwaladr University Health Board

6. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu unrhyw welliannau penodol i wasanaethau iechyd meddwl ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr dros y 12 mis diwethaf? OQ60053

6. Will the First Minister outline any specific improvements to mental health services in the Betsi Cadwaladr University Health Board over the past 12 months? OQ60053

Certainly, Llywydd. Over the past 12 months, specific improvements delivered by the board include improved performance against national targets for mental health services, extended services provided by the CALL helpline, and the pan north Wales roll-out of the '111 press 2' telephone service, to provide support to people with urgent mental health needs, all day, every day.

Yn sicr, Llywydd. Dros y 12 mis diwethaf, mae gwelliannau penodol a gyflawnwyd gan y bwrdd yn cynnwys gwell perfformiad yn erbyn targedau cenedlaethol ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl, gwasanaethau estynedig a ddarperir gan linell gymorth CALL, a'r gwasanaeth ffôn '111 pwyso 2' yn cael ei gyflwyno ledled y gogledd, i ddarparu cymorth i bobl ag anghenion iechyd meddwl brys, drwy'r dydd, bob dydd.

Thank you. Now, today, of course, is World Mental Health Day, and it certainly reminds me of the increase in people that come now, reaching out for mental health support in Aberconwy. Lack of access to mental health services often leads those suffering to turn to drugs, alcohol or both to alleviate their symptoms. Now, prior to COVID, we had our concerns in Aberconwy. However, since COVID, I have seen larger numbers now wanting to seek support. Now, prior to devolution, there were between 18 and 21 detoxification and rehabilitation beds in Hafan Wen. There are now 25 beds. However, the majority of those are being used, and those beds are being purchased, for residents from north England. Hafan Wen provides a range of excellent drug and alcohol detoxification programmes to both NHS and private patients, but I'm so concerned that demand is outstripping the available support. So, bearing in mind that drug misuse deaths in Wales reached record highs last year, with figures nearly doubling, what steps will you take to ensure that north Wales residents, and indeed my constituents in Aberconwy, have access to detoxification and rehabilitation beds, especially when they come forward seeking this help and support? Thank you.

Diolch. Nawr, heddiw, wrth gwrs, yw Diwrnod Iechyd Meddwl y Byd, ac mae'n sicr yn fy atgoffa o'r cynnydd mewn pobl sy'n dod nawr, gan estyn allan am gymorth iechyd meddwl yn Aberconwy. Mae diffyg mynediad at wasanaethau iechyd meddwl yn aml yn arwain y rhai hynny sy'n dioddef i droi at gyffuriau, alcohol neu'r ddau i leddfu eu symptomau. Nawr, cyn COVID, roedd gennym ni ein pryderon yn Aberconwy. Fodd bynnag, ers COVID, rwyf wedi gweld niferoedd mwy nawr eisiau ceisio cefnogaeth. Nawr, cyn datganoli, roedd rhwng 18 a 21 o welyau dadwenwyno ac adsefydlu yn Hafan Wen. Mae 25 o welyau ar gael ar hyn o bryd. Fodd bynnag, mae'r rhan fwyaf o'r rheini'n cael eu defnyddio, ac mae'r gwelyau hynny'n cael eu prynu, ar gyfer trigolion o ogledd Lloegr. Mae Hafan Wen yn darparu amrywiaeth o raglenni dadwenwyno cyffuriau ac alcohol ardderchog i gleifion y GIG a phreifat, ond rwyf mor bryderus bod y galw yn fwy na'r gefnogaeth sydd ar gael. Felly, o gofio bod marwolaethau camddefnyddio cyffuriau yng Nghymru wedi cyrraedd y lefelau uchaf erioed y llynedd, gyda ffigyrau bron â dyblu, pa gamau y byddwch chi'n eu cymryd i sicrhau bod trigolion y gogledd, ac yn wir fy etholwyr i yn Aberconwy, yn gallu cael mynediad at welyau dadwenwyno ac adsefydlu, yn enwedig pan fyddan nhw'n dod i ofyn am y cymorth a'r gefnogaeth hyn? Diolch.

Well, let me agree with the Member, Llywydd, that the call for mental health services certainly has risen in the post-pandemic period, and that it is very important for people who are suffering from mental health issues to be able to get the support they need quickly. I'm sure that Janet Finch-Saunders will have welcomed the fact that the '111 press 2' service is now available to all her constituents. It's available 24 hours a day, every day of the week; it received 5,000 calls in north Wales between March and September, and user satisfaction amongst people using the service was very high indeed. So, it's only a front line for people who need more specialist services; of course, you need things beyond that—[Interruption.] I'm answering your question about improvements to mental health services, and the points you raise yourself about the need for people to be able to access those services.

As far as Hafan Wen is concerned, and detoxification beds, the important thing is that these decisions are made by clinicians and practitioners in that field. Sometimes, they will refer people from the Member's constituency and north Wales to specialist services on the other side of the border, and sometimes there will be people who reside in England for whom Hafan Wen will be the best available service. I don't think that it would be sensible to restrict the Member's constituents to using services just because they are in Wales; we want those people to have the best service, and when you're dealing with people who have very specialist needs, and sometimes very complex mental health histories, often that will be in a Welsh service, sometimes it will be elsewhere, and I think that that means that those people get the right service, and the service that they need.

Wel, gadewch imi gytuno â'r Aelod, Llywydd, fod yr alwad am wasanaethau iechyd meddwl yn sicr wedi codi yn y cyfnod wedi'r pandemig, a'i bod yn bwysig iawn i bobl sy'n dioddef o broblemau iechyd meddwl allu cael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw yn gyflym. Rwy'n siŵr y bydd Janet Finch-Saunders wedi croesawu'r ffaith bod y gwasanaeth '111 pwyso 2' bellach ar gael i'w holl etholwyr. Mae ar gael 24 awr y dydd, bob dydd o'r wythnos; derbyniodd 5,000 o alwadau yn y gogledd rhwng mis Mawrth a mis Medi, ac roedd bodlonrwydd defnyddwyr ymhlith pobl oedd yn defnyddio'r gwasanaeth yn uchel iawn iawn. Felly, dim ond rheng flaen yw hwn i bobl sydd angen gwasanaethau mwy arbenigol; wrth gwrs, mae angen pethau y tu hwnt i hynny—[Torri ar draws.] Rwy'n ateb eich cwestiwn am welliannau i wasanaethau iechyd meddwl, a'r pwyntiau rydych chi'n eu codi eich hun am yr angen i bobl allu cael mynediad at y gwasanaethau hynny.

O ran Hafan Wen, a gwelyau dadwenwyno, y peth pwysig yw bod clinigwyr ac ymarferwyr yn gwneud y penderfyniadau hyn yn y maes hwnnw. Weithiau, byddan nhw'n cyfeirio pobl o etholaeth yr Aelod a gogledd Cymru at wasanaethau arbenigol yr ochr arall i'r ffin, ac weithiau bydd yna bobl sy'n byw yn Lloegr y bydd Hafan Wen y gwasanaeth gorau ar eu cyfer. Nid wyf yn credu y byddai'n synhwyrol cyfyngu etholwyr yr Aelod i ddefnyddio gwasanaethau dim ond oherwydd eu bod yng Nghymru; rydym am i'r bobl hynny gael y gwasanaeth gorau, a phan fyddwch yn delio â phobl sydd ag anghenion arbenigol iawn, ac weithiau hanesion iechyd meddwl cymhleth iawn, yn aml bydd hynny mewn gwasanaeth yng Nghymru, weithiau bydd yn rhywle arall, ac rwy'n credu bod hynny'n golygu bod y bobl hynny'n cael y gwasanaeth cywir, a'r gwasanaeth sydd ei angen arnynt.

Cefnogi Gradd-brentisiaethau
Support for Degree Apprenticeships

7. A wnaiff y Prif Weinidog roi diweddariad am sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi gradd-brentisiaethau? OQ60055

7. Will the First Minister provide an update on Welsh Government support for degree apprenticeships? OQ60055

I thank the Member for that, Llywydd. We are investing in degree apprenticeships to help employers boost productivity and economic growth. The number of first-year degree apprenticeships moved above 300 in the academic year 2021-22, for the first time. Next year, we plan to launch degree apprenticeships in the construction sector.

Diolch i'r Aelod am hynny, Llywydd. Rydym yn buddsoddi mewn prentisiaethau gradd i helpu cyflogwyr i hybu cynhyrchiant a thwf economaidd. Symudodd nifer y prentisiaethau gradd blwyddyn gyntaf uwch ben 300 ym mlwyddyn academaidd 2021-22, am y tro cyntaf. Y flwyddyn nesaf, rydym yn bwriadu lansio prentisiaethau gradd yn y sector adeiladu.

14:30

That's very helpful. Thank you, First Minister. I think the Government are doing a very good job at building and supporting degree apprenticeships. On 26 September, I attended the launch of the new rail degree apprenticeship, at Coleg y Cymoedd, Nantgarw campus. The apprenticeship is developed in collaboration between the college, the University of South Wales, Transport for Wales, and of course the Welsh Government. I think we need a longer, deeper conversation about how degree apprenticeships are funded in the future. I called for this specific degree apprenticeship in my report to the Welsh Government, and, also, I've called for that conversation—I think that is probably down the track. But this framework provides an opportunity to boost higher level skills in key sectors in Wales, particularly home-grown talent, to deal with the growing remit of Transport for Wales.

So, how will the Welsh Government decide in future which further sectors will get that support? How will employers be encouraged to work with education providers and the Government to develop further apprenticeships? And further, how will the new Commission for Tertiary Education and Research ensure that schools are encouraging those people who wish to go down those apprenticeship routes to take those routes?

Mae hynny'n ddefnyddiol iawn. Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Rwy'n credu bod y Llywodraeth yn gwneud gwaith da iawn wrth ddatblygu a chefnogi prentisiaethau gradd. Ar 26 Medi, bu mi yn lansiad y brentisiaeth gradd rheilffyrdd newydd, yng Ngholeg y Cymoedd, campws Nantgarw. Mae'r brentisiaeth yn cael ei datblygu ar y cyd rhwng y coleg, Prifysgol De Cymru, Trafnidiaeth Cymru, ac wrth gwrs Llywodraeth Cymru. Rwy'n credu bod angen sgwrs hirach, ddyfnach am sut mae prentisiaethau gradd yn cael eu hariannu yn y dyfodol. Galwais am y brentisiaeth gradd benodol hon yn fy adroddiad i Lywodraeth Cymru, ac, hefyd, rwyf wedi galw am y sgwrs honno—rwy'n credu bod honno i ddod mae'n debyg. Ond mae'r fframwaith hwn yn rhoi cyfle i hybu sgiliau lefel uwch mewn sectorau allweddol yng Nghymru, yn enwedig talent wedi'i meithrin gartref, i ddelio â chylch gwaith cynyddol Trafnidiaeth Cymru.

Felly, sut y bydd Llywodraeth Cymru yn penderfynu yn y dyfodol pa sectorau pellach fydd yn cael y cymorth hwnnw? Sut y bydd cyflogwyr yn cael eu hannog i weithio gyda darparwyr addysg a'r Llywodraeth i ddatblygu prentisiaethau pellach? Ac ymhellach, sut y bydd y Comisiwn Addysg Drydyddol ac Ymchwil newydd yn sicrhau bod ysgolion yn annog y bobl hynny sy'n dymuno mynd i lawr y llwybrau prentisiaeth hynny i ddilyn y llwybrau hynny?

Llywydd, I thank the Member for those further questions, and for what he said about the development at Nantgarw, which I've had the chance to see myself in earlier stages of its development. It's a very impressive set of facilities that they have, and it will be making a real contribution to the future needs of that sector, in the way that Hefin David set out in his own report for the Welsh Government, by encouraging that home-grown talent, people who otherwise might not have thought of themselves as either being part of the workforce of that industry or indeed going to higher education, to be able to combine the advantages of being in the workplace and studying at the same time.

In relation to the Member's point about where next, well, the construction sector will be our focus in the coming months. That's the result of a lot of discussion with employers, to prioritise where we make the next move in expanding the range of our degree apprenticeships. We look forward to the continued involvement of those employers—they are vital to the success of the scheme, as Hefin David has said. And I think that the track record in Wales to date of our growth in the proper use of degree apprenticeships demonstrates that the recipe is working here in Wales.

Llywydd, diolch i'r Aelod am y cwestiynau pellach hynny, ac am yr hyn a ddywedodd am y datblygiad yn Nantgarw, yr rwyf wedi cael y cyfle i'w weld drosof fy hun yng nghamau cynharach ei ddatblygiad. Mae ganddyn nhw gyfres wych iawn o gyfleusterau, a bydd yn gwneud cyfraniad gwirioneddol at anghenion y sector hwnnw yn y dyfodol, yn y ffordd a nododd Hefin David yn ei adroddiad ei hun ar gyfer Llywodraeth Cymru, trwy annog y dalent wedi'i meithrin gartref, pobl na fydden nhw fel arall efallai wedi ystyried eu hunain naill ai'n rhan o weithlu'r diwydiant hwnnw neu'n wir yn mynd i addysg uwch, i allu cyfuno manteision bod yn y gweithle ac astudio ar yr un pryd.

O ran pwynt yr Aelod ynghylch ble nesaf, wel, y sector adeiladu fydd ein pwyslais yn ystod y misoedd nesaf. Mae hynny o ganlyniad i lawer o drafod gyda chyflogwyr, i flaenoriaethu lle rydym yn cymryd y cam nesaf o ran ehangu ystod ein prentisiaethau gradd. Edrychwn ymlaen at gyfranogiad parhaus y cyflogwyr hynny—maen nhw'n hanfodol i lwyddiant y cynllun, fel y dywedodd Hefin David. Ac rwy'n credu bod yr hanes yng Nghymru hyd yma o'n twf yn y defnydd cywir o brentisiaethau gradd yn dangos bod y rysáit yn gweithio yma yng Nghymru.

Yn olaf, cwestiwn 8, Huw Irranca-Davies.

Finally, question 8, Huw Irranca-Davies.

Llythyr y Pwyllgor Archwilio Amgylcheddol
The Environmental Audit Committee Letter

8. Pa ystyriaeth y mae'r Prif Weinidog wedi'i rhoi i’r goblygiadau i Gymru yn sgil llythyr y Pwyllgor Archwilio Amgylcheddol at Brif Weinidog y DU ar 2 Hydref 2023? OQ60035

8. What consideration has the First Minister given to the implications for Wales of the letter from the Environmental Audit Committee to the Prime Minister on 2 October 2023? OQ60035

Llywydd, the Environmental Audit Committee echoed many of the concerns expressed in our letters to the UK Government in relation to the Prime Minister’s watering down of key net-zero policies. We need to see the analysis underpinning those changes in order to enable us to evaluate the impacts on Wales.

Llywydd, adleisiodd y Pwyllgor Archwilio Amgylcheddol lawer o'r pryderon a fynegwyd yn ein llythyrau at Lywodraeth y DU o ran Prif Weinidog y DU yn gwanhau polisïau sero-net allweddol. Mae angen i ni weld y dadansoddiad yn sail i'r newidiadau hynny er mwyn ein galluogi i werthuso'r effeithiau ar Gymru.

I thank you for that answer. I'm a great fan of the work of committees, because they have a real role in holding the Executive—all Executives, all Governments—to account. But in the six-page letter of this Conservative-chaired committee—17-strong, by the way, just in case you're talking about Senedd reform, and so on; 17-strong committee—they really went to task on the Government. They went to task on the timing of announcements on backsliding on decarbonisation commitments—timing that suited the Conservative Party conference, but didn't suit the UK Parliament. But they went to town on the issues of backsliding on decarbonisation of transport, decarbonisation of energy efficiency and home building, decarbonisation of issues around electric vehicles and the move to battery production of vehicles, and more. They also, by the way, raised the issue of whether we could see the details on issues such as legislation on meat taxes, legislation on forcing people into private passenger vehicles by regulating the numbers of passengers, and so on. Would he agree with me that what we need is alignment across the UK on levels of high ambition on decarbonisation? And does he agree with me that, actually, what we need is a future UK Government that shares the level of ambition to reach net zero on the timescale we need of this Welsh Government?

Diolch am yr ateb yna. Rwy'n ffan mawr o waith pwyllgorau, oherwydd bod ganddyn nhw rôl go iawn wrth ddwyn y Weithrediaeth—yr holl Swyddogion Gweithredol, pob Llywodraeth—i gyfrif. Ond yn llythyr chwe tudalen o hyd y pwyllgor hwn sy'n cael ei gadeirio gan Geidwadwr—17 ohonyn nhw, gyda llaw, rhag ofn eich bod chi'n sôn am ddiwygio'r Senedd, ac ati; pwyllgor â 17 aelod—gwnaethon nhw feirniadu'r Llywodraeth mewn gwirionedd. Fe wnaethon nhw feirniadu amseru cyhoeddiadau ar wrthlithro ar ymrwymiadau datgarboneiddio—amseru a oedd yn gweddu cynhadledd y Blaid Geidwadol, ond nid Senedd y DU. Ond aethon nhw amdani ar faterion gwrthlithro ar ddatgarboneiddio trafnidiaeth, datgarboneiddio effeithlonrwydd ynni ac adeiladu cartrefi, datgarboneiddio materion yn ymwneud â cherbydau trydan a symud at gynhyrchu batris cerbydau, a mwy. Gwnaethon nhw hefyd, gyda llaw, godi'r mater a allem ni weld y manylion ar faterion megis deddfwriaeth ar drethi cig, deddfwriaeth ar orfodi pobl i gerbydau teithwyr preifat trwy reoleiddio nifer y teithwyr, ac ati. A fyddai e'n cytuno â mi mai'r hyn sydd ei angen arnom yw alinio ledled y DU ar lefelau uchelgeisiol ar ddatgarboneiddio? Ac a yw e'n cytuno â mi, mewn gwirionedd, mai'r hyn sydd ei angen arnom yw Llywodraeth y DU yn y dyfodol sy'n rhannu lefel yr uchelgais i gyrraedd sero net ar yr amserlen sydd ei hangen arnom gan y Lywodraeth Cymru hon?

14:35

Well, Llywydd, I agree with all the points that the Member has made. There's no sense of irony in the Conservative Party, we understand that. A Prime Minister goes to his conference claiming to be making long-term decisions, and then makes a series of announcements on what surely ought to be the single-most important long-term challenge that faces us as a globe and backslides on almost every one of them. Llywydd, you don't need me to be someone to provide a verdict on what the Prime Minister has done; here is Tory MP Chris Skidmore, asked by a Conservative Prime Minister to chair a previous net-zero review. He said that this was the greatest mistake that the Prime Minister could possibly make. The former Conference of the Parties 26 president, Alok Sharma, the man who oversaw the Glasgow conference, said that abandoning climate plans would not help the economy, would not help his party at the ballot box, and led him to decide not to stand for the Conservative Party at the next election, while Lord Goldsmith accused the United Kingdom of turning its back on future generations.

Those are the verdicts of a series of people inside the Conservative Party—the people, in fact, with the best credentials on these matters, and they didn't stand back, did they, from exposing the realities of what lay behind the Prime Minister's decisions. Of course we need a different Government at the United Kingdom level that shares the ambitions we have in this Chamber to make sure that we genuinely face together that greatest challenge that will be there for future generations if we are not prepared to play our part now while that responsibility is in our own hands. And I'm afraid the evidence is absolutely clear: that will not be the Government we have today. 

Wel, Llywydd, rwy'n cytuno â'r holl bwyntiau y mae'r Aelod wedi'u gwneud. Does dim ymdeimlad o eironi yn y Blaid Geidwadol, rydyn ni'n deall hynny. Mae Prif Weinidog yn mynd i'w gynhadledd yn honni ei fod yn gwneud penderfyniadau hirdymor, ac yna'n gwneud cyfres o gyhoeddiadau ar yr hyn a ddylai, yn sicr, fod yr her hirdymor bwysicaf sy'n ein hwynebu fel glôb ac yn gwrthlithro ar bron pob un ohonyn nhw. Llywydd, dydych chi ddim angen i mi fod yn rhywun i roi dyfarniad ar yr hyn y mae Prif Weinidog y DU wedi'i wneud; dyma AS y Torïaid, Chris Skidmore, y gofynnwyd iddo gan Brif Weinidog Ceidwadol gadeirio adolygiad sero-net blaenorol. Dywedodd mai dyma'r camgymeriad mwyaf y gallai'r Prif Weinidog ei wneud. Dywedodd cyn-lywydd Cynhadledd y Pleidiau 26, Alok Sharma, y dyn a oruchwyliodd gynhadledd Glasgow, na fyddai cefnu ar gynlluniau hinsawdd yn helpu'r economi, na fyddai'n helpu ei blaid yn y blwch pleidleisio, a'i arwain i benderfynu peidio sefyll dros y Blaid Geidwadol yn yr etholiad nesaf, tra cyhuddodd yr Arglwydd Goldsmith y Deyrnas Unedig o droi ei chefn ar genedlaethau'r dyfodol.

Dyna ddyfarniadau cyfres o bobl y tu mewn i'r Blaid Geidwadol—y bobl, mewn gwirionedd, gyda'r cymwysterau gorau ar y materion hyn, ac ni wnaethon nhw sefyll yn ôl, na wnaethant, rhag datgelu realiti'r hyn oedd y tu ôl i benderfyniadau'r Prif Weinidog. Wrth gwrs, mae angen Llywodraeth wahanol arnom ar lefel y Deyrnas Unedig sy'n rhannu'r uchelgeisiau sydd gennym yn y Siambr hon i sicrhau ein bod yn wynebu'n wirioneddol gyda'n gilydd yr her fwyaf a fydd yno ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol os nad ydym yn barod i chwarae ein rhan nawr tra bod y cyfrifoldeb hwnnw yn ein dwylo ein hunain. Ac rwy'n ofni bod y dystiolaeth yn gwbl glir: nid dyna'r Llywodraeth sydd gennym heddiw. 

2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hynny. Lesley Griffiths. 

The next item will be the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make the statement. Lesley Griffiths. 

Diolch, Llywydd. There is one change to this week's business: Business Committee has agreed to reorder tomorrow's minority party debates. Draft business for the next three weeks is set out in the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.

Diolch, Llywydd. Mae un newid i fusnes yr wythnos hon: Mae'r Pwyllgor Busnes wedi cytuno i aildrefnu dadleuon plaid leiafrifol yfory. Nodir y busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf yn y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.

Trefnydd, can I call for an update from the Minister for Health and Social Services in relation to NHS dentistry in Wales? I know we've had reason to visit this many times in the past, however, there are concerns in my constituency because yet another NHS dentistry contract is being handed back, in the Rhyl area, which affects the constituents of Clwyd West. That will mean that thousands more people are no longer registered with an NHS dentist. That's on top of the practice in Rhuthin, Rhuthin Dental Practice, handing back its contract earlier in the year; the White Gables Dental Practice in Colwyn Bay handing back its contract in June; and the Total Orthodontics contract service in Colwyn Bay also being axed. It sounds to me as though there are serious problems with the NHS contract reform that the Government has embarked upon, and this is forcing more and more dentists out of NHS dentistry. We need an urgent statement because this is becoming a very serious and acute problem indeed, and if we're not careful, no-one will be able to access an NHS dentist in north Wales or elsewhere.

Trefnydd, a gaf i alw am ddiweddariad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar ddeintyddiaeth y GIG yng Nghymru? Rwy'n gwybod ein bod ni wedi bod â rheswm dros ymweld â hyn sawl gwaith yn y gorffennol, fodd bynnag, mae pryderon yn fy etholaeth i oherwydd bod contract deintyddiaeth GIG arall yn cael ei drosglwyddo yn ôl, yn ardal y Rhyl, sy'n effeithio ar etholwyr Gorllewin Clwyd. Bydd hynny'n golygu nad yw miloedd yn fwy o bobl bellach wedi eu cofrestru gyda deintydd GIG. Mae hynny ar ben y practis yn Rhuthun, Practis Deintyddol Rhuthun, yn trosglwyddo ei gontract yn ôl yn gynharach yn y flwyddyn; Practis Deintyddol White Gables ym Mae Colwyn yn trosglwyddo ei gontract yn ôl ym mis Mehefin; a'r gwasanaeth contract Total Orthodontics ym Mae Colwyn hefyd yn cael ei ddileu. Mae'n swnio i mi fel pe bai problemau difrifol gyda diwygio'r contract GIG y mae'r Llywodraeth wedi ei gychwyn, ac mae hyn yn gorfodi mwy a mwy o ddeintyddion allan o ddeintyddiaeth y GIG. Mae angen datganiad brys arnom oherwydd mae hyn yn dod yn broblem ddifrifol ac acíwt iawn yn wir, ac os nad ydym yn ofalus, ni fydd unrhyw un yn gallu cael mynediad at ddeintydd y GIG yn y gogledd nac yn unrhyw le arall.

Thank you. Well, as you referred to yourself, the Minister for Health and Social Services does keep us updated frequently with regard to dentistry provision right across Wales. As you're aware, we've worked very hard with dentists right across Wales in relation to the new dental contract, and there are 26 out of 400—that's all—that have not taken part in the new contract, which is a very small 4 per cent. 

Diolch. Wel, fel y gwnaethoch chi gyfeirio atoch eich hun, mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni yn aml o ran darpariaeth deintyddiaeth ledled Cymru. Fel y gwyddoch chi, rydym wedi gweithio'n galed iawn gyda deintyddion ledled Cymru mewn perthynas â'r contract deintyddol newydd, ac mae 26 allan o 400—dyna'i gyd—nad ydynt wedi cymryd rhan yn y contract newydd, sef 4 y cant bach iawn. 

Trefnydd, I'd like to request two statements, please. First of all, I was really grateful that we had the Minister for Economy last week give a statement on UK Windows & Doors Group, but obviously, as the situation progresses, I wonder if we could receive an update next week. Workers will be fearful, obviously, because from the twenty-fifth of this month, they won't know the situation in terms of what happens next. I know support is in place, so I would be grateful. 

The second is one I did request last week, but I would like to ask you to reconsider, from the Deputy Minister for Arts, Sport and Tourism. Again over the weekend, we saw, around Amgueddfa Cymru's collections, 2,000 items being missing from those collections, in addition to the ones that we saw from the National Library of Wales. The culture committee of the Senedd has been previously warned about risks to the collections, because of some funding issues. So, I think, given the national significance of our national collections, and the importance of Amgueddfa Cymru and the National Library of Wales, I think a statement would be appropriate, if possible.

Trefnydd, hoffwn ofyn am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda. Yn gyntaf oll, roeddwn i'n ddiolchgar iawn ein bod wedi cael Gweinidog yr Economi yr wythnos diwethaf yn rhoi datganiad ar Grŵp UK Windows & Doors, ond yn amlwg, wrth i'r sefyllfa fynd yn ei blaen, tybed a allem ni dderbyn diweddariad yr wythnos nesaf. Bydd gweithwyr yn ofnus, yn amlwg, oherwydd o'r pumed ar hugain o'r mis hwn, ni fyddant yn gwybod y sefyllfa o ran yr hyn sy'n digwydd nesaf. Rwy'n gwybod bod cefnogaeth ar gael, felly byddwn yn ddiolchgar iawn. 

Mae'r ail yn un y gwnes i gais amdano yr wythnos diwethaf, ond hoffwn ofyn i chi ailystyried, gan Ddirprwy Weinidog y Celfyddydau, Chwaraeon a Thwristiaeth. Unwaith eto dros y penwythnos, fe welsom ni, ynghylch casgliadau Amgueddfa Cymru, fod 2,000 o eitemau ar goll o'r casgliadau hynny, yn ogystal â'r rhai a welsom gan Lyfrgell Genedlaethol Cymru. Mae pwyllgor diwylliant y Senedd eisoes wedi cael rhybudd am risgiau i'r casgliadau, oherwydd rhai materion cyllido. Felly, rwy'n credu, o ystyried arwyddocâd cenedlaethol ein casgliadau cenedlaethol, a phwysigrwydd Amgueddfa Cymru a Llyfrgell Genedlaethol Cymru, rwy'n credu y byddai datganiad yn briodol, os yn bosib.

14:40

Thank you. Well, I haven't changed my position from last week. I'm not downplaying what has come to light, and I'm sure the library is certainly looking into this very carefully. I don't think it's appropriate for an oral statement or a written statement at the current time.

In relation to your first question, as you say, the Minister for Economy did an oral statement last week around the position of UK Windows & Doors Group. Discussions are ongoing. Again, I don't think an oral statement next week would be worth while, because I know the council are holding a jobs fair next week.

Diolch. Nid wyf wedi newid fy safbwynt o'r wythnos diwethaf. Dydw i ddim yn bychanu'r hyn sydd wedi dod i'r amlwg, ac rwy'n siŵr bod y llyfrgell yn sicr yn edrych i mewn i hyn yn ofalus iawn. Nid wyf yn credu ei fod yn briodol ar gyfer datganiad llafar na datganiad ysgrifenedig ar hyn o bryd.

O ran eich cwestiwn cyntaf, fel y dywedwch chi, gwnaeth Gweinidog yr Economi ddatganiad llafar yr wythnos diwethaf ynghylch sefyllfa Grŵp Windows & Doors UK. Mae trafodaethau'n parhau. Unwaith eto, nid wyf yn credu y byddai datganiad llafar yr wythnos nesaf yn werth chweil, oherwydd rwy'n gwybod bod y cyngor yn cynnal ffair swyddi yr wythnos nesaf.

I just wanted to say 'thank you' to Welsh Government and our health Minister. I really welcome a statement on the Elvanse shortage, the ADHD medication—a really proactive response there from Welsh Government. But I would welcome another update as the situation is just progressing and developing and becoming, I fear, quite distressing for many of our constituents out there across Wales. More information is coming to light that suggests that, actually, the Elvanse situation won't be stable until the new year, and that patients might well have to go without medication, because they've been told to try to put them on to something else, but, obviously, now that's causing shortages. It is a manufacturing issue, it is a global issue, there has been an increase in demand. However, I do feel now that we're all going to be getting our constituents getting in touch with us, they're going to be very distressed. This will have huge implications for mental health, this will impact all ages, and I was just wondering if Welsh Government could give an update on how resources will be put in place, so that people can have those medical and medication reviews and be given support whilst they have this crisis. Diolch.

Roeddwn i eisiau dweud 'diolch' wrth Lywodraeth Cymru a'n Gweinidog iechyd. Rwy'n croesawu datganiad ar brinder Elvanse, meddyginiaeth ADHD—ymateb rhagweithiol iawn gan Lywodraeth Cymru. Ond byddwn i'n croesawu diweddariad arall gan fod y sefyllfa yn datblygu ac yn dod, rwy'n ofni, yn eithaf trallodus i lawer o'n hetholwyr ni ledled Cymru. Mae mwy o wybodaeth yn dod i'r amlwg sy'n awgrymu, mewn gwirionedd, na fydd sefyllfa Elvanse yn sefydlog tan y flwyddyn newydd, ac y gallai cleifion orfod mynd heb feddyginiaeth, oherwydd dywedwyd wrthyn nhw am geisio eu rhoi ar rywbeth arall, ond, yn amlwg, nawr mae hynny'n achosi prinder. Mae'n broblem gweithgynhyrchu, mae'n fater byd-eang, bu cynnydd yn y galw. Fodd bynnag, rwy'n teimlo nawr ein bod ni i gyd yn mynd i fod yn cael ein hetholwyr yn cysylltu â ni, maen nhw'n mynd i fod yn ofidus iawn. Bydd gan hyn oblygiadau enfawr i iechyd meddwl, bydd hyn yn effeithio ar bob oedran, a meddwl oeddwn i tybed a allai Llywodraeth Cymru roi'r wybodaeth ddiweddaraf am sut y bydd adnoddau'n cael eu rhoi ar waith, fel y gall pobl gael yr adolygiadau meddygol a meddyginiaeth hynny a chael cymorth yn ystod yr argyfwng hwn. Diolch.

Thank you. Well, as you say, the Minister for Health and Social Services did give an update on the issue you raise. And we are aware the current supply disruption to ADHD medicines is temporary, and it is expected to be resolved, for some items, this month, and for all items by the end of the year. The Minister will shortly be issuing a written statement to Senedd Members about medicines shortage generally. But I think it's really important that we remind people, if they are experiencing difficulty in obtaining their medicines, they should discuss that with their clinician.

Diolch. Wel, fel y dywedwch chi, rhoddodd y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ddiweddariad ar y mater yr ydych yn ei godi. Ac rydym yn ymwybodol bod yr amhariad presennol i'r cyflenwad i feddyginiaethau ADHD yn beth dros dro, a disgwylir iddo gael ei ddatrys, ar gyfer rhai eitemau, y mis hwn, ac ar gyfer pob eitem erbyn diwedd y flwyddyn. Cyn bo hir, bydd y Gweinidog yn cyhoeddi datganiad ysgrifenedig i Aelodau'r Senedd am brinder meddyginiaethau yn gyffredinol. Ond rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn atgoffa pobl, os ydynt yn ei chael hi'n anodd cael eu meddyginiaethau, y dylent drafod hynny gyda'u clinigwr.

Can I call for a written statement from the Deputy Minister for Climate Change in relation to the reopening of the St Clears railway station, please? The UK Government have committed £5 million to this project, with Transport for Wales due to fund £1.6 million towards its reopening. We're now three years since the funding was announced and there's been no progress to date. In a recent written answer to me on this topic, the deputy climate change Minister mentions that the proposed new hospital in either St Clears or Whitland is being taken into consideration. As the reopening of the St Clears railway station wasn't conditional on the location of a proposed new hospital, there are genuine concerns locally that the decision on the hospital's future location is masking inactivity from the Welsh Government and Transport for Wales, who are not serious about reopening this much-needed station. So, could I please request a written statement, to provide clarity as to the current status of the reopening of the St Clears railway station, so certainty can be given to the community? Diolch.

A gaf i alw am ddatganiad ysgrifenedig gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd mewn perthynas ag ailagor gorsaf reilffordd Sanclêr, os gwelwch yn dda? Mae Llywodraeth y DU wedi ymrwymo £5 miliwn i'r prosiect hwn, gyda disgwyl i Trafnidiaeth Cymru ariannu £1.6 miliwn tuag at ei ailagor. Rydym bellach dair blynedd ers cyhoeddi'r cyllid ac ni fu cynnydd hyd yma. Mewn ateb ysgrifenedig diweddar i mi ar y pwnc hwn, mae'r dirprwy Weinidog newid hinsawdd yn sôn bod yr ysbyty newydd arfaethedig naill ai yn Sanclêr neu Hendy-gwyn ar Daf yn cael ei ystyried. Gan nad oedd ailagor gorsaf reilffordd Sanclêr yn amodol ar leoliad ysbyty newydd arfaethedig, mae pryderon gwirioneddol yn lleol bod y penderfyniad ar leoliad yr ysbyty yn y dyfodol yn cuddio anweithgarwch gan Lywodraeth Cymru a Trafnidiaeth Cymru, nad ydynt o ddifrif ynglŷn ag ailagor yr orsaf hon y mae mawr ei hangen. Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad ysgrifenedig, i roi eglurder ynghylch statws presennol ailagor gorsaf reilffordd Sanclêr, fel y gellir rhoi sicrwydd i'r gymuned? Diolch.

Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.

Thank you. Well, I wouldn't think there is anything further that the Deputy Minister for Climate Change could add to the written answer he's recently given you.

Diolch. Wel, nid wyf yn credu bod unrhyw beth pellach y gallai'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd ei ychwanegu at yr ateb ysgrifenedig y mae wedi'i roi i chi yn ddiweddar.

A gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd am y strategaeth gan Lywodraeth Cymru i fanteisio ar botensial Cymru yn y maes hydrogen? A dweud y gwir, mi fyddai datganiad ar y cyd rhwng y Gweinidog Newid Hinsawdd a'r Gweinidog datblygu economaidd yn ddefnyddiol iawn, gan fod yna gymaint o gyfle yn fan hyn i greu swyddi, yn ogystal ag ymateb i'n heriau amgylcheddol. Roeddwn i'n falch iawn o allu noddi digwyddiad, sy'n dal yn cario ymlaen heddiw, a dweud y gwir, ar ystâd y Senedd, yn edrych ar sut i ddatgloi ein potensial ni mewn hydrogen. Cynrychiolwyr busnesau a llywodraethau ar draws y byd yno yn un o'r digwyddiadau mwyaf o'r fath dwi wedi'i weld yma yn y Senedd, ac roedd hi'n braf cael y cyfle i wrando ar yr arbenigwyr ar sut i ddatblygu'r hyn sydd gennym ni yma a chlymu'r datblygiadau Cymreig i mewn i ddarlun rhyngwladol ar hydrogen. Mae gennym ni'r adnoddau naturiol, mae gennym ni'r porthladdoedd, y seilwaith, y gwaith ymchwil, ac ati. Mae gennym ni gefnogaeth gan Lywodraeth Cymru i'r egwyddor o ddatblygu hydrogen. Beth rydym ni angen ydy symud hwnnw ymlaen i rywbeth sydd yn wirioneddol gadarn ac yn gynllun clir ar fynd â'r sector yma yn ei blaen.

May I ask for a statement from the Minister for Climate Change on the Welsh Government strategy to take advantage of Wales's potential in the area of hydrogen? Indeed, a joint statement by the Minister for Climate Change and the Minister for economic development would be very useful, because there is such an opportunity here to create jobs, as well as to respond to environmental challenges. I was very pleased to sponsor an event, which is still ongoing today, on the Senedd estate, looking at how we can unlock the potential of hydrogen in Wales. Representatives of businesses and governments from across the world were there. It's one of the largest events of its kind I've seen here in the Senedd, and it was good to have an opportunity to listen to those experts on how to develop what we have here and to tie the Welsh developments into the international picture on hydrogen. We have the natural resources, we have the ports, the infrastructure, the research, and so on. And we have support from the Welsh Government to the principle of developing hydrogen, but what we need is to move that forward so that it becomes something that is truly robust and a clear plan to take the sector forward. 

14:45

Thank you. Yes, I think you make a very important point, and particularly for us in north Wales, this is a massive opportunity, I think, and the Minister for Climate Change will be happy to bring forward a written statement. 

Diolch i chi. Ydw, rwy'n credu eich bod chi'n gwneud pwynt pwysig iawn, ac yn enwedig o'n rhan ni yn y gogledd, mae hwn yn gyfle enfawr, yn fy marn i, ac fe fydd y Gweinidog Newid Hinsawdd yn hapus i gyflwyno datganiad ysgrifenedig. 

Trefnydd, could I ask for a statement on support available to families who have lost a baby? As Members will know, this week marks the twenty-first year of Baby Loss Awareness Week, a week for everyone in the baby loss community and beyond to come together to remember and commemorate much loved and missed babies. A constituent has shared with me the devastating impact losing a child at nine weeks and four days has had on her. She told me that her baby loss was identified via a private scan, which means she had a picture to keep and to remember, but, for so many, the loss happens unexpectedly, so they have nothing tangible to help them remember. The impact of losing a baby cannot be underestimated, and the depth of feeling does not diminish over time. 

Trefnydd, in Scotland, a baby loss memorial book for those who've experienced a pregnancy or baby loss prior to 24 weeks was launched over the summer, and those who've experienced a loss will be able to apply for a commemorative certificate, which will give recognition and comfort to those who want to record their loss. The service is free of charge and completely voluntary, and something like this can be vitally important as, among other things, it allows a baby's life to be commemorated by their loved ones, something many of them don't often have the opportunity to do. So, having this available could make a big difference to parents who have already been bereaved, and to those who sadly will lose babies in the future.

Trefnydd, a gaf i ofyn am ddatganiad am y cymorth sydd ar gael i deuluoedd sydd wedi colli baban? Fel gŵyr yr Aelodau, mae'r wythnos hon yn nodi unfed flwyddyn ar hugain Wythnos Ymwybyddiaeth Colli Babanod, wythnos i bawb yn y gymuned o bobl sydd wedi colli baban a thu hwnt i honno ddod at ei gilydd ar gyfer cofio a choffáu babanod annwyl y mae'r hiraeth yn fawr ar eu holau. Mae un etholwraig wedi sôn wrthyf i am yr effaith andwyol a gafodd colli plentyn arni hi, naw wythnos a phedwar diwrnod yn ystod ei beichiogrwydd. Fe ddywedodd hi wrthyf i mai gyda sgan preifat y nodwyd marwolaeth ei baban hi, sy'n golygu bod ganddi hi lun i'w gadw a chofio, ond, i gymaint o bobl, mae'r golled yn digwydd yn annisgwyl, felly nid oes ganddyn nhw unrhyw beth diriaethol i'w helpu nhw i gofio. Ni ellir synied effaith colli baban yn rhy fach, ac nid yw dyfnder y teimlad yn lleihau dros amser. 

Trefnydd, yn yr Alban, lansiwyd llyfr dros yr haf er coffâd am fabanod a gollwyd i rai sydd wedi colli baban yn ystod beichiogrwydd neu cyn 24 wythnos oed, ac fe fydd y rhai sydd wedi profi colled o'r fath yn gallu gwneud cais am dystysgrif goffa, a fydd yn rhoi cydnabyddiaeth a chysur i'r rhai sy'n dymuno cofnodi eu colled. Mae'r gwasanaeth yn rhad ac am ddim ac yn gwbl wirfoddol, ac fe allai rhywbeth fel hyn fod yn hanfodol bwysig oherwydd, ymhlith pethau eraill, mae'n caniatáu i fywyd baban gael ei goffáu gan ei anwyliaid, rhywbeth nad yw llawer ohonyn nhw'n cael cyfle i'w wneud, yn aml iawn. Felly, fe allai sicrhau bod hyn ar gael wneud gwahaniaeth mawr i rieni sydd eisoes wedi cael profedigaeth, ac i'r rhai a fydd, yn anffodus, yn colli babanod yn y dyfodol.

Thank you. I think the Member raises a very important point, and, as you say, this week does mark the twenty-first year of Baby Loss Awareness Week, and I sympathise deeply with parents who have lost a child. We know that many people who experience both pregnancy and baby loss may suffer from disenfranchised grief, where they feel that that bereavement has not been acknowledged or, worse, even supported. So, we want to ensure that bereaved parents are offered equal, high-quality, individualised, safe and sensitive care in any experience of pregnancy or baby loss.

The Deputy Minister has been working to design and implement the national bereavement care pathway for pregnancy and baby loss, working with Sands and a number of organisations and experts in this area, because we do recognise how important this work is. And we are committed to ensuring a certification process is delivered across Wales to formally recognise baby loss, with the Minister's officials working with their counterparts in the UK Government to be able to extend that process here in Wales. There are a great number of women and families who contributed to the UK Government's commissioned independent pregnancy loss review, and I'm sure we can all appreciate how distressing it was for them to have to recall their experiences. And it's really vital, however, that those stories are able to inform the services that we're able to offer.   

I do think we've made significant improvements to bereavement services, and we continue to work with stakeholders to design and implement the national bereavement care pathway for pregnancy and baby loss, as I referred to earlier. 

Diolch i chi. Rwy'n credu bod yr Aelod yn codi pwynt pwysig iawn, ac, fel rydych chi'n dweud, mae'r wythnos hon yn nodi unfed flwyddyn ar hugain Wythnos Ymwybyddiaeth Colli Babanod, ac rwy'n cydymdeimlo o waelod calon â rhieni sydd wedi colli plentyn. Fe wyddom ni y gall llawer o bobl sy'n colli babanod yn ystod beichiogrwydd neu'n ifanc iawn ddioddef archoll ddofn yn eu galar, gan brofi ymdeimlad nad yw'r brofedigaeth honno'n cael ei chydnabod neu, yn waeth fyth, nad oes unrhyw gefnogaeth ar gael iddyn nhw. Felly, rydym ni'n awyddus i sicrhau bod rhieni yn cael cynnig gofal sy'n gyfartal, o ansawdd uchel, ar sail unigolion, sy'n ddiogel a sensitif yn ystod eu galar oherwydd unrhyw brofiad o golli baban yn ystod beichiogrwydd neu'n ifanc iawn.

Mae'r Dirprwy Weinidog wedi bod yn gweithio ar gyfer dylunio a gweithredu'r llwybr cenedlaethol ar gyfer gofal mewn profedigaeth ar gyfer colli beichiogrwydd a cholli babi, gan weithio gyda Sands a nifer o sefydliadau ac arbenigwyr yn y maes hwn, oherwydd rydym ni'n cydnabod pa mor bwysig yw'r gwaith hwn. Ac rydym ni wedi ymrwymo i sicrhau y bydd proses ardystio yn cael ei chyflwyno ledled Cymru i gydnabod colli baban yn ffurfiol, gyda swyddogion y Gweinidog yn gweithio gyda'u cymheiriaid yn Llywodraeth y DU ar gyfer ymestyn y broses honno yma yng Nghymru. Mae nifer fawr o fenywod a theuluoedd wedi cyfrannu at adolygiad annibynnol o golli babanod yn ystod beichiogrwydd a gomisiynwyd gan Lywodraeth y DU, ac rwy'n siŵr y gallwn ni i gyd werthfawrogi pa mor ofidus oedd hi iddyn nhw orfod dwyn eu profiadau nhw i gof unwaith eto. Ac mae hi'n gwbl hanfodol, serch hynny, fod y straeon hynny'n gallu llywio'r gwasanaethau y gallwn ni eu cynnig.   

Rwy'n credu ein bod ni wedi cyflwyno gwelliannau sylweddol i wasanaethau ynglŷn â phrofedigaeth, ac rydym ni'n parhau i weithio gyda rhanddeiliaid i ddylunio a gweithredu'r llwybr cenedlaethol ar gyfer gofal mewn profedigaeth ar gyfer colli beichiogrwydd a cholli babi, fel y cyfeiriais i ato'n gynharach. 

Business Minister, may I also request a statement from the Deputy Minister for Climate Change? As you may know, your Government has decided to reduce the speed limit on a stretch of the A40 dual carriageway in Monmouthshire. A very dubious temporary 18-month order has been approved to lower the limit from 70 mph to 50 mph between the Raglan roundabout and Hardwick roundabout in Abergavenny. Lowering the speed limit to 50 mph is confusing when the national speed limit on single carriageways that do not have that central reservation to separate opposing flows of traffic is 60 mph. The whole reasoning behind it is not stacking up. Safety barriers don't disintegrate or suddenly lose their integrity. There are concerns that the Welsh Government could end up turning this temporary order into a permanent one and that 50 mph will be the new norm, not just on these roads but roads like it across my region and Wales. So, I'd like to request a statement from the Deputy Minister for Climate Change to confirm his long-term plans for this stretch of road, please.  

Gweinidog busnes, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd? Fel gwyddoch chi efallai, mae eich Llywodraeth chi wedi penderfynu gostwng y terfyn cyflymder ar damaid o ffordd ddeuol ar yr A40 yn sir Fynwy. Mae gorchymyn dros dro amheus iawn wedi cael ei gymeradwyo i ostwng y terfyn o 70 mya i 50 mya rhwng cylchfan Rhaglan a chylchfan Hardwick yn y Fenni. Mae gostwng y terfyn cyflymder i 50 mya yn peri dryswch pan mai 60 mya yw'r terfyn cyflymder cenedlaethol ar lonydd sengl lle nad yw'r llain ganolog honno'n bresennol i wahanu llif y traffig i'r cyfeiriad arall. Nid yw'r rhesymeg gyfan y tu cefn i hyn yn gwneud synnwyr. Nid yw rhwystrau diogelwch yn diflannu nac yn colli eu cadernid yn ddisymwth. Mae pryderon y gallai Llywodraeth Cymru droi'r gorchymyn dros dro hwn yn un parhaol yn y pen draw, ac mai 50 mya fydd y normal newydd, nid yn unig ar y ffyrdd hyn ond ar ffyrdd tebyg ar draws fy rhanbarth i a Chymru gyfan. Felly, fe hoffwn i ofyn am ddatganiad gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd i gadarnhau ei gynlluniau hirdymor ef ar gyfer y rhan hon o'r ffordd, os gwelwch chi'n dda.  

Thank you. You started your question saying it was temporary and then swiftly moved to permanent. I don't think it's confusing as long as the signs are very, very clear. You will have heard the First Minister talk about the different variations of speed limits in Liverpool and right across the north-west of England. I myself drove to Liverpool to conference from my home, and I went through every speed limit imaginable, but so long as it's clearly signposted, there is no confusion. I know you're trying to make it, but there really is none.

Diolch i chi. Fe wnaethoch chi ddechrau eich cwestiwn chi drwy ddweud mai rhywbeth dros dro yw hwn a newid yn fuan iawn wedyn i ddweud y bydd yn rhywbeth parhaol. Nid wyf i o'r farn fod hyn yn ddryslyd cyn belled â bod yr arwyddion yn eglur iawn, iawn. Fe glywsoch chi'r Prif Weinidog yn siarad am y gwahanol amrywiadau o ran terfynau cyflymder yn Lerpwl ac ar draws gogledd-orllewin Lloegr. Fe yrrais i o fy nghartref i Lerpwl i'r gynhadledd, ac fe es i drwy bob terfyn cyflymder y gellid ei ddychmygu, ond cyn belled â bod hynny'n eglur o'r arwyddion ar fin y ffordd, nid oes unrhyw ddryswch. Fe wn i eich bod chi'n ceisio dadlau hynny, ond nid oes unrhyw ddryswch mewn gwirionedd.

14:50

Minister, can I please request a statement from the health Minister updating the Welsh Parliament on the Government-supported Deep End project? St Paul's clinic in Newport has around about 6,000 patients, and apparently has a higher rate of diabetic patients than anywhere else in the country. I've also been told it is the second-most deprived surgery in Wales. Despite a huge workload, they are struggling to get any doctors to work there, with locums charging an arm and a leg. I'm sure you're probably thinking that's the case everywhere, but they do need to have a fully funded GP. There are talks about mergers, but the lead GP is not keen on this because she fears that the clinic will be shut down and doesn't know what will happen to the current patients. So, I'd really appreciate—and I know St Paul's clinic would also appreciate—a statement from the health Minister outlining exactly how the Deep End project will help surgeries like this one, going forward. Thank you.

Gweinidog, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd i ddiweddaru Senedd Cymru ar brosiect Deep End sydd dan nawdd y Llywodraeth? Mae gan glinig Sant Paul yng Nghasnewydd tua 6,000 o gleifion ac mae'n debyg bod ganddo gyfradd uwch o gleifion diabetig nag unrhyw fan arall yn y wlad. Cefais wybod hefyd mai dyma'r feddygfa fwyaf difreintiedig ond un yng Nghymru. Er gwaethaf llwyth gwaith enfawr, maen nhw'n ei chael hi'n anodd cael unrhyw feddygon i weithio yno, ac mae meddygon locwm yn codi crocbris. Rwy'n siŵr eich bod yn credu bod hynny'n wir ym mhobman, ond mae angen meddyg teulu arnyn nhw a ariennir yn llawn. Mae yna sôn am uno, ond nid yw'r meddyg teulu arweiniol yn awyddus i wneud hyn gan ei bod hi'n ofni y bydd y clinig yn cael ei gau ac nid yw hi'n gwybod beth fyddai'n digwydd i'r cleifion presennol. Felly, fe hoffwn i'n fawr iawn—ac fe wn y byddai clinig Sant Paul yn hoffi hynny hefyd—gael datganiad gan y Gweinidog iechyd yn amlinellu sut yn union y bydd prosiect Deep End yn helpu meddygfeydd fel hon, wrth symud ymlaen. Diolch i chi.

Thank you. You do raise a very specific question. I do think it would be better if you wrote to the Minister for Health and Social Services, who's in her seat, and I think she would welcome that. 

Diolch i chi. Rydych yn codi cwestiwn penodol iawn yma. Rwy'n credu y byddai hi'n well i chi ysgrifennu at y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, sydd yn ei sedd, ac rwy'n credu y byddai hi'n croesawu hynny. 

Diolch, Deputy Presiding Officer. I'd like to ask for a statement from you in your capacity as rural affairs Minister on the Habitat Wales scheme. Last night I attended an NFU Cymru Brecon and Radnor branch meeting, and farmers there were very, very concerned about the Habitat Wales scheme, the way it has been administered and how it's going to roll out, going forward. There've been issues with the mapping, the 400-acre cap, and the misunderstanding of the whole-farm code and the restrictions that apply to that. There've been delays to webinars for farmers—and I respect that those are coming out today—the low payment rate, and also the non-payment on BW1 land on stock-excluded woodland. I had some farmers ask me there if that now means that they can rip the fences out and put stock back in those woodlands again. So, I'd like an urgent statement on this matter so we can debate it and get it more openly explained to farmers what they need to do, because the good faith that has been built up over the years is being lost on environmental schemes. We don't want to be seen to be going backwards here, and that good faith between the Government here and farmers needs to be rebuilt, and I think a statement from the Government on the scheme would go some way towards restoring that faith in what you're trying to do here.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Fe hoffwn i ofyn am ddatganiad gennych chi yn rhinwedd eich swydd yn Weinidog materion gwledig ar gynllun Cynefin Cymru. Bûm yn bresennol mewn cyfarfod o gangen Brycheiniog a Maesyfed o Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr neithiwr, ac roedd y ffermwyr yno'n bryderus iawn, iawn ynglŷn â chynllun Cynefin Cymru, y ffordd y cafodd ei weinyddu a sut y caiff ei gyflwyno, wrth symud ymlaen. Bu problemau gyda'r mapio, y cap 400 erw, a'r camddealltwriaeth o ran y cod fferm gyfan a'r cyfyngiadau sy'n berthnasol i hwnnw. Bu oedi gyda'r gweminarau ar gyfer ffermwyr—ac rwy'n parchu'r ffaith fod y rhain yn dod allan heddiw—cyfradd isel y taliadau, a diffyg taliadau ar dir BW1 ar goetir lle nad oes anifeiliaid hefyd. Roedd rhai ffermwyr yn gofyn i mi yno os yw hynny'n golygu nawr eu bod yn gallu tynnu'r ffensys allan a rhoi'r anifeiliaid yn ôl yn y coetiroedd hynny eto. Felly, fe hoffwn i gael datganiad brys ar y mater hwn er mwyn i ni ei drafod a chael esboniad mewn ffordd fwy agored i ffermwyr o ran yr hyn y mae angen iddyn nhw ei wneud, oherwydd mae'r ewyllys da a enillwyd dros y blynyddoedd yn diflannu yn sgil cynlluniau amgylcheddol. Nid ydym yn dymuno edrych fel pe baem ni'n mynd tua nôl yn hyn o beth, ac mae angen ewyllys da unwaith eto rhwng y Llywodraeth hon a ffermwyr, ac rwy'n credu y byddai datganiad gan y Llywodraeth ar y cynllun yn mynd yn bell tuag at adfer yr ewyllys da o ran yr hyn yr ydych chi'n ceisio ei wneud yn y fan hon.

I've already done a written statement on the habitat scheme, which opened, as you know, for expressions of interest on 29 September. We've already had 235 applications. There was an issue that my officials have worked really quickly to rectify. I'm not sure if the Member knows, but an update was sent out to all stakeholders yesterday. I'll be very happy to send you that update if you haven't had sight of it. That note did confirm the steps that were taken to resolve the initial issues that were identified.FootnoteLink

Rhoddais ddatganiad ysgrifenedig ar y cynllun cynefin eisoes, a agorodd ar gyfer mynegiannau o ddiddordeb ar 29 o fis Medi, fel gwyddoch chi. Rydym ni wedi cael 235 o geisiadau eisoes. Roedd yna broblem y gweithiodd fy swyddogion i'n gyflym iawn i'w datrys. Nid wyf i'n siŵr a yw'r Aelod yn gwybod, ond fe anfonwyd diweddariad ddoe i'r rhanddeiliaid i gyd. Rwy'n hapus iawn i anfon y diweddariad hwnnw atoch chi os nad ydych chi wedi'i weld. Roedd y nodyn hwnnw'n cadarnhau'r camau a gymerwyd i ddatrys y materion cychwynnol a gafodd eu nodi.FootnoteLink

3. Datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd: Rhoi diwedd ar ddigartrefedd yng Nghymru
3. Statement by the Minister for Climate Change: Ending homelessness in Wales

Eitem 3 sydd nesaf, sef datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ar roi diwedd ar ddigartrefedd yng Nghymru. Galwaf ar y Gweinidog Newid Hinsawdd i wneud ei datganiad—Julie James. 

Item 3 is next, which is a statement from the Minister for Climate Change on ending homelessness in Wales. I call on the Minister for Climate Change to make her statement—Julie James. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. Today, on World Homeless Day, I am publishing our White Paper on ending homelessness in Wales. In doing so, we are delivering on our programme for government and our co-operation agreement commitment to fundamentally reform homelessness services to focus on prevention and rapid rehousing. The White Paper marks a monumental shift in our response to homelessness and, in the words of one of our stakeholders, is world leading in its aims.

It is crucial we make the transformational shift set out in the White Paper and that we have these enormously ambitious aims. The landscape in which homelessness services are working has irreversibly changed in recent years. The impacts of the pandemic, the cost-of-living crisis and humanitarian crisis arising from the war in Ukraine have all placed significant pressure on the Welsh housing system. But, in the face of this pressure, we have achieved exceptional things. Since the start of the pandemic, we have assisted almost 40,000 people experiencing homelessness with temporary accommodation. Much of this homelessness was hidden—some people were living on the streets, some were sofa surfing, and many were not accessing any of the support they needed. Through exceptional partnership working with our local authorities, we have lifted the lid on homelessness in Wales and begun to address its true scale. As I have said before, there is no going back. Homelessness has no place in a civilised society.

We must now turn to sustaining this change and to achieving our long-term goal of ending homelessness. The White Paper sets out the framework through which we will achieve this. Dirprwy Lywydd, it is a long-term vision, and one that requires radical, systemic and cultural change. It will not be easy to achieve but it is a change that must happen, and we must begin the process now.

The White Paper is based on the work of an expert review panel chaired by Professor Suzanne Fitzpatrick and made up of expert stakeholders working across Wales to end homelessness. I want to take this opportunity to express my heartfelt gratitude to them for their considered and comprehensive report, and for their collaborative work with us over the past year. Crucial to the work of the expert panel, and the White Paper, has been the essential contribution of over 350 people with lived experience of homelessness who have informed this work and played a pivotal role in conveying what it really means to be homeless. Dirprwy Lywydd, can I also pay tribute to my own incredible team of officials, who have also been wholly committed in delivering this work?

Homelessness can be a traumatic experience. It can rob you of your dignity, your health and your self-worth. I want to thank and commend every person who shared their experience with us to develop this White Paper. I had the pleasure of meeting them, alongside Siân Gwenllian, this morning, and hearing their some of their experiences was a salient and sobering reminder of the impact of homelessness, and the importance of our shared ambition to end it. So, Dirprwy Lywydd, today I present a White Paper rooted in both evidence and experience—a White Paper that seeks to address the challenges of today and set in motion radical reform for the future.

I’m sure many of my colleagues in the Chamber today have, in their constituency roles, responded to people who are struggling with homelessness. I’m sure some of them have been in crisis, experiencing homelessness that could have been prevented. Our proposals will mean that public services will work together to identify and prevent homelessness before it happens and to work with people to ensure lasting positive outcomes.

Some of you may have been asked to help people refused a homelessness service because they aren’t deemed to be in priority need or have been found to have made themselves intentionally homeless. Our proposals mean that such tests will be abolished. You may have tried to help people with multiple support needs traverse a complicated system to get the help they need. Our proposals target those most at risk and require a range of public bodies to co-operate to help keep people in their homes.

Ending homelessness is not just about providing a roof over a person’s head; it is about addressing the wide range of causes and consequences of homelessness and finding the right accommodation in the right place at the right time. Through these reforms, we will work with our partners to ensure that the standards of accommodation are raised, that we maximise the use of social housing and that we expand the range of housing options on offer to people experiencing homelessness. As we do so, we will continue to focus our efforts on increasing and diversifying housing supply and building cohesive communities across Wales.

The proposals in this White Paper will help to sustain our achievements to date and provide some of the long-term solutions to the problems we face today. Dirprwy Lywydd, this is not a quick fix but an evidence-based, expert-informed package of reforms that transforms the homelessness system and creates a system fit for the future. Ending homelessness in Wales means ending the wider disadvantage, trauma and disruption that homelessness can cause. Our proposals will bring individual benefits to every person at risk, but, over the longer term, they will also benefit our ever-in-demand public services. Dirprwy Lywydd, I am pleased and honoured to share the White Paper with the Senedd today and to continue the radical and bold action we must take to end homelessness in Wales. Diolch.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Heddiw, ar Ddiwrnod Digartrefedd y Byd, rwy'n cyhoeddi ein Papur Gwyn ar roi diwedd ar ddigartrefedd yng Nghymru. Wrth wneud hynny, rydym ni'n cyflawni ein rhaglen lywodraethu a'r ymrwymiad yn ein cytundeb cydweithio i ddiwygio gwasanaethau digartrefedd yn sylfaenol ar gyfer canolbwyntio ar atal ac ailgartrefu ar gyflymder. Mae'r Papur Gwyn yn nodi newid aruthrol yn ein hymateb ni i ddigartrefedd ac, yng ngeiriau un o'n rhanddeiliaid, mae ei amcanion yn arwain y byd.

Mae hi'n hanfodol ein bod ni'n gweithredu'r newid trawsnewidiol a nodir yn y Papur Gwyn a bod yr amcanion hynod uchelgeisiol hyn gennym ni. Mae'r dirwedd y mae gwasanaethau digartrefedd yn gweithio ynddi wedi newid yn ddiwrthdro yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Mae effeithiau'r pandemig, yr argyfwng costau byw a'r argyfwng dyngarol sy'n deillio o'r rhyfel yn Wcráin i gyd wedi rhoi pwysau sylweddol ar y system dai yng Nghymru. Ond, yn wyneb y pwysau hwn, rydym ni wedi cyflawni pethau eithriadol. Ers dechrau'r pandemig, rydym ni wedi cynorthwyo bron i 40,000 o bobl sy'n ddigartrefedd gyda llety dros dro. Roedd llawer o'r digartrefedd hwn yn guddiedig—roedd rhai pobl yn byw ar y strydoedd, rhai yn mynd o soffa i soffa, ac nid oedd llawer ohonyn nhw'n gallu cael gafael ar unrhyw gymorth yr oedd ei angen arnyn nhw. Trwy weithio mewn partneriaeth eithriadol gyda'n hawdurdodau lleol, rydym ni wedi dinoethi digartrefedd yng Nghymru ac wedi dechrau mynd i'r afael â'i raddfa wirioneddol. Fel dywedais i o'r blaen, does dim mynd yn ôl. Nid oes lle i ddigartrefedd mewn cymdeithas wâr.

Mae'n rhaid i ni nawr droi at gynnal y newid hwn ac at gyflawni ein nod hirdymor o roi diwedd ar ddigartrefedd. Mae'r Papur Gwyn yn nodi'r fframwaith y byddwn ni'n cyflawni hyn drwyddo. Dirprwy Lywydd, gweledigaeth hirdymor yw hon, ac yn un sy'n gofyn am newid radical, cyfundrefnol a diwylliannol. Ni fydd hi'n hawdd ei chyflawni ond mae'n rhaid i'r newid hwn ddigwydd, ac mae'n rhaid i ni ddechrau'r broses nawr.

Mae'r Papur Gwyn yn seiliedig ar waith panel adolygu arbenigol dan gadeiryddiaeth yr Athro Suzanne Fitzpatrick ac yn cynnwys rhanddeiliaid arbenigol sy'n gweithio ledled Cymru i roi diwedd ar ddigartrefedd. Fe hoffwn i achub ar y cyfle hwn i fynegi fy niolch o waelod calon iddyn nhw am eu hadroddiad ystyriol a chynhwysfawr, ac am y cydweithio gyda ni dros y flwyddyn ddiwethaf. Rhywbeth allweddol i waith y panel arbenigol, a'r Papur Gwyn, oedd cyfraniad anhepgorol dros 350 o bobl â phrofiad bywyd o ddigartrefedd sydd wedi llywio'r gwaith hwn ac wedi bod â rhan ganolog wrth gyfleu'r hyn y mae'n ei olygu i fod yn ddigartref mewn gwirionedd. Dirprwy Lywydd, a gaf i roi teyrnged hefyd i'm tîm anhygoel o swyddogion, sydd wedi ymrwymo yn llwyr i gyflawni'r gwaith hwn?

Fe all digartrefedd fod yn brofiad dirdynnol. Fe all gymryd eich urddas oddi arnoch chi, ac andwyo eich iechyd a'ch hunan-barch. Fe hoffwn i ddiolch a chymeradwyo pob unigolyn a rannodd ei brofiad â ni i ddatblygu'r Papur Gwyn hwn. Fe gefais i'r pleser o gyfarfod â rhai ohonyn nhw, ochr yn ochr â Siân Gwenllian, fore heddiw, ac roedd clywed peth o'u profiadau nhw'n ein hatgoffa ni, mewn ffordd amlwg a sobreiddiol, o effaith digartrefedd, a phwysigrwydd ein huchelgais gyffredin i roi diwedd arno. Felly, Dirprwy Lywydd, rwy'n cyflwyno Papur Gwyn heddiw sydd wedi ei wreiddio mewn tystiolaeth a phrofiad—Papur Gwyn sy'n ceisio mynd i'r afael â heriau heddiw a chymryd y cam cyntaf ar daith diwygiad radical i'r dyfodol.

Rwy'n siŵr y bydd llawer o'm cyd-Aelodau yn y Siambr heddiw, yn eu swyddogaethau etholaethol, wedi ymateb i bobl sydd wedi bod â phroblemau o ran digartrefedd. Rwy'n siŵr y bydd rhai o'r rhain wedi bod mewn argyfwng, yn profi digartrefedd y gellid bod wedi ei atal. Fe fydd ein cynigion ni'n golygu y bydd gwasanaethau cyhoeddus yn gweithio gyda'i gilydd i nodi ac atal digartrefedd cyn iddo ddigwydd ac yn gallu gweithio gyda phobl i sicrhau canlyniadau cadarnhaol sy'n rhai parhaol.

Efallai y gofynnwyd i rai ohonoch chi helpu pobl a gafodd eu gwrthod gan wasanaeth digartrefedd oherwydd nad oedden nhw'n cael eu hystyried yn rhai ag angen blaenoriaethol neu oherwydd y canfyddiad eu bod nhw wedi gwneud eu hunain yn ddigartref yn fwriadol. Mae ein cynigion ni'n golygu y bydd profion o'r fath yn cael eu diddymu. Efallai eich bod chi wedi ceisio helpu pobl ag anghenion cymorth lluosog i fynd drwy system gymhleth i gael gafael ar y cymorth angenrheidiol. Mae ein cynigion ni'n anelu at y rhai sydd fwyaf mewn perygl ac yn gofyn cydweithrediad gan ystod o gyrff cyhoeddus i helpu i gadw pobl ar eu haelwydydd.

Nid holl ystyr rhoi diwedd ar ddigartrefedd yw rhoi to uwchben unigolyn; mae'n ymwneud â mynd i'r afael ag ystod eang o achosion a chanlyniadau oherwydd digartrefedd a chwilio am lety addas yn y lle iawn ar yr amser iawn. Drwy'r diwygiadau hyn, fe fyddwn ni'n gweithio gyda'n partneriaid i sicrhau bod safonau llety yn cael eu codi, ein bod ni'n gwneud y defnydd gorau posibl o dai cymdeithasol a'n bod ni'n ehangu'r ystod o ddewisiadau tai sydd ar gael i bobl sy'n mynd yn ddigartref. Wrth i ni wneud hynny, fe fyddwn ni'n dal ati i ganoli ein hymdrechion ar gynyddu ac arallgyfeirio cyflenwad tai a meithrin cymunedau cydlynol ledled Cymru.

Bydd y cynigion yn y Papur Gwyn hwn yn helpu i gynnal ein cyflawniadau ni hyd yn hyn ac yn cynnig rhai o'r atebion hirdymor i'r problemau sy'n ein hwynebu ni heddiw. Dirprwy Lywydd, nid ateb cyflym mohono ond pecyn o ddiwygiadau ar sail y dystiolaeth, a gafodd ei lywio gan arbenigwyr i drawsnewid y system ddigartrefedd ac i greu system sy'n addas i'r dyfodol. Mae rhoi diwedd ar ddigartrefedd yng Nghymru yn golygu dileu'r anfantais, y boen a'r aflonyddwch y gall digartrefedd ei achosi. Fe fydd ein cynigion ni'n dod â manteision unigol i bob unigolyn sydd mewn perygl, ond, yn y tymor hwy, fe fyddan nhw'n llesol hefyd i'n gwasanaethau cyhoeddus y mae'r galw amdanyn nhw'n fawr. Dirprwy Lywydd, rwy'n falch ac mae hi'n anrhydedd i mi rannu'r Papur Gwyn â'r Senedd heddiw a pharhau â'r camau radical a beiddgar y mae'n rhaid i ni eu cymryd i roi diwedd ar ddigartrefedd yng Nghymru. Diolch.

14:55

Thank you, Minister, for bringing this forward, but, I'm sorry, on this one, I cannot pull any punches, because, frankly, to launch this paper on homeless day in itself is rather baffling, when only recently you were on tv—I think it was last week—where you denied the fact that it's your policies on homelessness, the Renting Homes (Wales) Act and things like that that are actually increasing homelessness. Dirprwy Lywydd, I will declare an interest in terms of property ownership.

Now, for three decades nearly, you in Welsh Labour have been responsible for housing—yes, for building houses so that our constituents have homes to live in. Look what you have achieved: 10,931 individuals now living in temporary accommodation. That is the highest level since the Welsh Government began its current monitoring programme. It is a disgrace. Three thousand, three hundred and fifty dependent children under the age of 16 are living in temporary accommodation, a third of whom are in hotels or bed and breakfasts. That is a disgrace. Rough-sleeping has increased by 69 per cent since July 2021. That is a disgrace. Housing support grant—the funding is due to remain the same as last year, with £166.7 million allocated. That's a real-terms cut of 8 per cent.

Now, referring to the Renting Homes (Wales) Act 2016—. I will say, to be fair, Julie, the Minister, hasn't been in post all those years, but has been in post and responsible for this portfolio for quite some time now. So, it's really frustrating for us when we've come to you with good suggestions about how you can improve and increase housing stock and we've just been completely ignored. Referring to the Renting Homes (Wales) Act 2016, Dr Lindsay Cordery-Bruce, chief executive of The Wallich, said:

'We have seen landlords leaving the sector'—

she means private landlords—

'We have heard anecdotal evidence about it for a few months, but it’s more recently been confirmed that this is becoming a cause of homelessness, that landlords aren’t able to meet the standards stipulated in the Renting Homes Act so they’ve had to sell up and leave the sector.'

For every anecdote that she's heard, I've received numerous more. Your Renting Homes (Wales) Act 2016, with all the regulations, all the added bureaucracy, is just driving landlords out of the sector—[Interruption.] Do you want to make an intervention?

Diolch i chi, Gweinidog, am ddodi hwn gerbron, ond, mae'n ddrwg gennyf i, ynglŷn â hyn, ni allaf ddal yn ôl, oherwydd, a dweud y gwir, mae lansio'r papur hwn ar ddiwrnod digartrefedd ynddo'i hun yn peri dryswch braidd, oherwydd roeddech yn ddiweddar, ar y teledu—rwy'n credu mai'r wythnos diwethaf oedd hi—yn gwadu'r ffaith mai eich polisïau chi ar ddigartrefedd, Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) a phethau fel yna sy'n cynyddu digartrefedd mewn gwirionedd. Dirprwy Lywydd, rwy'n datgan buddiant o ran perchnogaeth eiddo.

Nawr, ers ymron i dri degawd, y chi yn Llafur Cymru sydd wedi bod yn gyfrifol am dai—ie, am adeiladu tai fel bod gan ein hetholwyr ni aelwydydd i i fyw arnyn nhw. Edrychwch ar yr hyn yr ydych chi wedi ei gyflawni: 10,931 o unigolion yn byw mewn llety dros dro erbyn hyn. Dyna'r gyfradd uchaf ers i Lywodraeth Cymru ddechrau ar ei rhaglen monitro bresennol. Mae hynny'n warthus. Tair mil, tri chant a hanner o blant dibynnol o dan 16 oed yn byw mewn llety dros dro, traean ohonyn nhw mewn gwestai neu lety gwely a brecwast. Mae hynny'n warthus. Mae cysgu ar y stryd wedi cynyddu 69 y cant ers mis Gorffennaf 2021. Mae hynny'n warthus. Grant Cymorth Tai—disgwylir i'r cyllid aros ar yr un gyfradd â'r llynedd, gyda £166.7 miliwn wedi cael ei ddyrannu. Ystyr hynny yw gostyngiad o 8 y cant mewn termau real.

Nawr, gan gyfeirio at Ddeddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016—. Fe ddywedaf i, a bod yn deg, nad yw Julie, y Gweinidog, wedi bod yn ei swydd dros y blynyddoedd hynny i gyd, ond fe fu hi yn ei swydd ac yn gyfrifol am y portffolio hwn ers cryn amser bellach. Felly, mae'n rhwystredig iawn i ni a ninnau wedi dod atoch chi gydag awgrymiadau da ynghylch sut i wella a chynyddu stoc tai ac rydym ni'n cael ein hanwybyddu yn llwyr. Gan gyfeirio at Ddeddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016, dywedodd Dr Lindsay Cordery-Bruce, Prif Weithredwr The Wallich:

'Fe welsom ni landlordiaid yn gadael y sector'—

mae hi'n golygu landlordiaid preifat—

'Fe glywsom ni dystiolaeth anecdotaidd ynglŷn â hyn ers ychydig fisoedd, ond cadarnhawyd hynny'n fwy diweddar yn rhywbeth sy'n achosi digartrefedd, nad yw landlordiaid yn gallu bodloni'r safonau a nodir yn y Ddeddf Rhentu Cartrefi ac felly maen nhw wedi gorfod gwerthu a gadael y sector.'

Am bob stori a glywodd hi, fe gefais i lawer mwy. Nid yw eich Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 chi, gyda'r holl reoliadau, yr holl fiwrocratiaeth ychwanegol, yn gwneud dim ond gyrru landlordiaid o'r sector—[Torri ar draws.] A hoffech chi wneud ymyriad?

15:00

Well, could you just ask him to let me deliver my—?

Wel, a wnewch chi ofyn iddo adael i mi gyflwyno fy—?

Despite our repeated warnings that the Act is causing landlords to leave the sector, you have not listened. You're not listening to Dr Bruce, chief executive of Wales's leading homelessness charity. Your response to her that you have no actual empirical evidence shows that you are burying your head in the sand. You and I know, Minister, that the temporary accommodation spend is going up and up and up, not yearly but weekly and monthly, in our local authorities. So, people are moving out of properties and into these hotel rooms.

The question I have for you is this: reforming housing law is a key part of the programme for government 2021-26, so will you now listen to the PRS and implement changes to the Act so that it is less likely to cause landlords to leave the sector? That puts a burden on these families and even my own local authority's housing team to find accommodation. We just haven't got it. Deregistration numbers are climbing—13,061 deactivations have been recorded between 2018 and 2021, an average of over 4,000 per year. In 2021-22, that number climbed to 7,629. We've done so much work on this as a very small office ourselves, so, for you, with a team, a department—. I just don't know why, when we've actually sent you figures and you can see the homelessness spend going up, you don't actually equate it to the fact that there's less stock on the market for people to move into.

My proposal would be for positive co-operation between Government and landlords, and also cross-party in this group, rather than villainising them. If you don't achieve that, the abolition of priority need will be a catastrophe for local authorities; even more will be living in B&Bs and hotels. The White Paper today itself is your own admittance that the Welsh Labour legislation, the Housing (Wales) Act 2014, has not been successful. And we all know that in 2022, this last Christmas, people had to have converted tenancies—again, there are people out there renting out properties who don't actually know what they're being asked to do.

Er gwaethaf ein rhybuddion cyson bod y Ddeddf yn peri i landlordiaid adael y sector, nid ydych chi wedi gwrando. Ni wnaethoch chi wrando ar Dr Bruce, prif weithredwr elusen digartrefedd flaenllaw Cymru. Mae eich ymateb iddi hi nad oes gennych chi unrhyw dystiolaeth empirig wirioneddol yn amlygu eich bod chi'n ffoi oddi wrth y sefyllfa. Fe wyddoch chi fel minnau, Gweinidog, bod y gwariant ar lety dros dro yn cynyddu fwyfwy, nid yn flynyddol ond yn wythnosol ac yn fisol, yn ein hawdurdodau lleol. Felly, mae pobl yn symud o dai ac i'r ystafelloedd hyn mewn gwestai.

Y cwestiwn sydd gennyf i chi yw hwn: mae diwygio cyfraith tai yn rhan allweddol o raglen lywodraethu 2021-26, felly a wnewch chi wrando nawr ar y sector rhentu preifat a gweithredu newidiadau i'r Ddeddf fel ei bod hi'n llai tebygol o beri i landlordiaid adael y sector? Mae hynny'n feichus ar y teuluoedd hyn a hyd yn oed ar dîm tai fy awdurdod lleol o ran dod o hyd i lety. Nid yw ar gael, yn syml iawn. Mae rhifau dadgofrestru yn codi—cofnodwyd 13,061 o ddiddymiadau rhwng 2018 a 2021, cyfartaledd o dros 4,000 y flwyddyn. Yn 2021-22, dringodd y nifer hwnnw i 7,629. Rydyn ni wedi gwneud cymaint o waith ar hyn yn ein swyddfa fach ni, felly, i chi, gyda thîm, adran—. Ni wn i pam, a ninnau wedi anfon ffigurau atoch chi ac fe allwch chi weld y gwariant ar ddigartrefedd yn cynyddu, nad ydych chi'n cyffelybu hynny â'r ffaith fod llai o stoc ar y farchnad i bobl allu symud i mewn i dai.

Fy nghynnig i fyddai cydweithio cadarnhaol rhwng y Llywodraeth a landlordiaid, ac yn drawsbleidiol hefyd yn y grŵp hwn, yn hytrach na'u gwneud nhw'n ddihirod. Os na fyddwch chi'n cyflawni hynny, fe fydd diddymu angen blaenoriaethol yn drychineb i'r awdurdodau lleol; fe fydd hyd yn oed fwy yn byw mewn llety gwely a brecwast a gwestai. Y Papur Gwyn heddiw yw eich cyfaddefiad chi nad yw deddfwriaeth Llafur Cymru, Deddf Tai (Cymru) 2014, wedi bod yn llwyddiannus. Ac fe wyddom ni i gyd, yn 2022, Nadolig y llynedd, roedd yn rhaid i bobl gael tenantiaethau wedi'u trosi—unwaith eto, fe geir pobl ar lawr gwlad sy'n gosod tai ar rent nad ydyn nhw'n gwybod mewn gwirionedd beth y disgwylir iddyn nhw ei wneud.

Janet, you need to conclude now, please.

Janet, mae angen i chi orffen nawr, os gwelwch chi'n dda.

I will. Minister, it is time that you started working with us and working with—. Well, you're already working with Plaid Cymru. Homelessness in Wales is a by-product of this Welsh Labour Government, and, frankly, it's disgraceful.

Fe wnaf i. Gweinidog, mae hi'n hen bryd i chi ddechrau gweithio gyda ni a gweithio gyda—. Wel, rydych chi'n  gweithio gyda Phlaid Cymru eisoes. Mae digartrefedd yng Nghymru yn sgil-gynnyrch y Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru, ac a dweud y gwir, mae hynny'n warthus.

Well, where to start? First of all, this paper is not about the Renting Homes (Wales) Act 2016, it's about the general homelessness situation we find ourselves in. We do have very large numbers in temporary accommodation, Janet. Those people would be on the street if they lived in England—let's be clear. If you want to keep priority need, that is a way of keeping people out of accommodation and on the street. If you don't understand that fundamental, I just don't know where to start with you. The idea that the solution to this is to allow landlords to rent homes that are not fit for human habitation in order to stop you having to look at somebody on the street is for the birds. Honestly, can I suggest that you actually read the advice of the homelessness advisory panel, and of the expert group? And can I suggest that you, for once, listen to the lived experiences of the people in the system? Because what they're saying and what you've just said are literally poles apart.

Wel, ble i ddechrau? Yn gyntaf i gyd, nid yw'r papur hwn yn ymwneud â Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016, ond yn ymwneud â'r sefyllfa gyffredinol sydd gennym ni o ran digartrefedd. Mae gennym ni niferoedd mawr iawn mewn llety dros dro, Janet. Fe fyddai'r bobl hynny ar y stryd petaen nhw'n byw yn Lloegr—gadewch i ni fod yn glir. Os ydych chi'n dymuno cadw angen blaenoriaethol, honno yw'r ffordd o gadw pobl allan o lety ac ar y stryd. Os nad ydych chi'n deall y peth sylfaenol hwnnw, nid wyf i'n gwybod ble i ddechrau gyda chi. Mae'r syniad mai'r datrysiad i hyn yw caniatáu i landlordiaid rentu cartrefi nad ydyn nhw'n addas i bobl fyw ynddyn nhw er mwyn eich rhwystro chi rhag gorfod edrych ar rywun ar y stryd yn gwbl chwerthinllyd. A dweud y gwir, a gaf i awgrymu eich bod chi'n darllen cyngor y panel cynghori ar ddigartrefedd, a'r grŵp arbenigol, mewn gwirionedd? Ac a gaf i awgrymu eich bod chi, am unwaith, yn gwrando ar brofiadau bywyd y bobl sydd yn y system? Oherwydd mae'r hyn y maen nhw'n ei ddweud a'r hyn yr ydych chi newydd ei ddweud yn gwbl groes i'w gilydd.

15:05

Yr unig atebion rydyn ni'n eu cael gan yr ochr draw ydy trosglwyddo mwy o bres cyhoeddus i bocedi preifat, trosglwyddo mwy o bres y tlawd i bocedi preifat a datblygu'r sector landlordiaeth yna yn hytrach na mynd i'r afael â'r broblem go iawn sydd o'n blaenau ni. Dwi eisiau cymryd y cyfle yma i gymeradwyo Llywodraeth Cymru yn yr achos yma am gymryd y cam sylweddol yma ymlaen er mwyn mynd i'r afael â digartrefedd. Mae e'n galonogol i weld y Llywodraeth yma wedi ymrwymo i ffeindio datrysiad ar gyfer rhywbeth sydd yn gymhleth ac yn broblem genedlaethol i ni. Dwi'n falch iawn fod Plaid Cymru hefyd wedi chwarae rhan yn y broses hon.

The only solutions we get from the other side are to transfer more public funds into private pockets, to transfer more of the money of the poor to private enterprise and to develop that sector rather than addressing the real problem facing us. I want to take this opportunity to praise the Welsh Government in this case for taking this significant step forward to tackle homelessness. It is encouraging to see this Government committing to finding a solution to a problem that is complex and a national problem for us. I'm very pleased that Plaid Cymru too has played its part in this process.

Ensuring that every individual has the right to a safe and secure place to call a home is not just a moral imperative, but a fundamental human right. I believe that change has to be driven by the introduction of the right to adequate housing in Welsh law. By enshrining this right in law, we could send a clear message that homelessness is unacceptable in Wales and we hold ourselves accountable to it.

However, as we all know, prevention is often the best cure. We must upstream our efforts to identify and support individuals and families at risk of homelessness before it happens. Homelessness prevention should not be an afterthought, but a central component of our strategy. I remember talking to people in the homelessness prevention sector in Finland, who explained how they were tackling homelessness and upstreaming to a far greater degree than we see elsewhere. So, I'd like to ask the Minister: how does this legislation plan to strengthen upstreaming efforts? Are there concrete measures in place to spot those at risk and provide them with the necessary support?

Cross-sector collaboration is another crucial aspect of effective homelessness prevention. Homelessness is not a problem that any one agency or organisation can solve on its own. We must work together across sectors, including health, education and social services, to identify those in need and provide comprehensive support. So, can the Minister shed light on how this legislation promotes and facilitates cross-sector collaboration to prevent homelessness? Within that, of course, we know that local authorities provide a large part of the services to tackle homelessness, and we need to see an increase in the level of housing support grant. So, what action is the Government taking to see this specific grant increased over the coming number of years?

While prevention is paramount, we must also address the immediate need for housing. It's not enough to simply prevent homelessness, we must also provide affordable and accessible housing options for those in need. Social housing plays a vital role in this regard, but it's equally important to ensure that social housing is available in the right locations where essential services, transport links and employment opportunities are easily accessible. So, I'd like to ask the Minister: how does this legislation address the issue of housing availability and location? Are there plans in place to invest in social housing development that is strategically located to offer residents the best chance of success and stability?

In conclusion, I'd like to reiterate my support for the Welsh Government's efforts to address homelessness through this legislation. As this is part of our co-operation agreement, this legislation would not be possible without Plaid Cymru, and I look forward to working with the Minister to ensure the legislation works to remedy the crisis we're enduring. The right to adequate housing, upstreaming work, cross-sector collaboration and strategic social housing development are all crucial components of a comprehensive approach to ending homelessness in Wales. However, as we debate this legislation, let's remain vigilant and ensure that the proposed measures are robust and effective. We must not only focus on addressing the symptoms, but also work diligently to eradicate the root cause of homelessness. Last week, I shared Polly's story, and I understand that this legislation will take time to implement and bed in, but I sincerely hope that it will lead to giving Polly and others like her a chance at life. Diolch.

Mae sicrhau bod gan bob unigolyn hawl i fod â llecyn diogel a chlyd i breswylio ynddo nid yn unig yn rheidrwydd moesol, ond yn hawl ddynol sylfaenol. Rwyf i o'r farn fod yn rhaid ysgogi newid drwy gyflwyno hawl i dai addas yng nghyfraith Cymru. Trwy ymgorffori'r hawl hon yn y gyfraith, fe allem ni gyhoeddi neges eglur bod digartrefedd yn annerbyniol yng Nghymru ac rydym ni'n ein dal ein hunain i gyfrif yn hyn o beth.

Fodd bynnag, fel gwyddom ni i gyd, ataliad yw'r driniaeth orau, yn aml iawn. Mae'n rhaid i ni wella ein hymdrechion i nodi a chefnogi unigolion a theuluoedd sydd mewn perygl o fynd yn ddigartref cyn i hynny ddigwydd. Ni ddylai atal digartrefedd fod yn ôl-ystyriaeth, ond yn rhan ganolog o'n strategaeth. Rwy'n cofio siarad â phobl yn y sector atal digartrefedd yn y Ffindir, a oedd yn esbonio sut roedden nhw'n mynd i'r afael â digartrefedd ac yn uwch-ffrydio i raddau llawer helaethach nag a welwn ni mewn mannau eraill. Felly, fe hoffwn i ofyn i'r Gweinidog: sut mae'r ddeddfwriaeth hon yn bwriadu cryfhau'r ymdrechion o ran uwch-ffrydio? A oes mesurau pendant ar waith i adnabod y rhai sydd mewn perygl a rhoi'r cymorth angenrheidiol iddyn nhw?

Mae cydweithredu ar draws sectorau yn agwedd hanfodol arall ar atal digartrefedd mewn ffordd effeithiol. Nid yw digartrefedd yn broblem y gall unrhyw asiantaeth neu sefydliad unigol ei datrys ar ei ben ei hun. Mae'n rhaid i ni weithio gyda'n gilydd ar draws y sectorau, gan gynnwys iechyd, addysg a gwasanaethau cymdeithasol, i nodi'r rhai sydd mewn angen a chynnig cefnogaeth sy'n gynhwysfawr. Felly, a wnaiff y Gweinidog daflu goleuni ar sut mae'r ddeddfwriaeth hon yn hyrwyddo ac yn hwyluso cydweithredu ar draws sectorau i atal digartrefedd? Ynglŷn â hynny, wrth gwrs, fe wyddom ni mai'r awdurdodau lleol sy'n darparu rhan fawr o'r gwasanaethau i fynd i'r afael â digartrefedd, ac mae angen i ni weld cynnydd yn lefel y grant cymorth tai. Felly, pa gamau y mae'r Llywodraeth yn eu cymryd i weld y grant arbennig hwn yn cynyddu dros y blynyddoedd nesaf?

Er bod atal yn hollbwysig, mae'n rhaid i ni fynd i'r afael hefyd â'r angen mawr presennol am dai. Nid yw hi'n ddigon i atal digartrefedd, mae'n rhaid i ni hefyd ddarparu dewisiadau fforddiadwy a hygyrch o ran tai i'r rhai sydd mewn angen. Mae tai cymdeithasol â rhan hanfodol yn hyn o beth, ond mae hi'r un mor bwysig sicrhau bod tai cymdeithasol ar gael yn y lleoliadau priodol lle ceir gwasanaethau hanfodol, a bod cysylltiadau trafnidiaeth a chyfleoedd cyflogaeth yn hygyrch i bobl. Felly, fe hoffwn i ofyn i'r Gweinidog: sut mae'r ddeddfwriaeth hon yn mynd i'r afael â mater o sicrhau bod tai ar gael a'u lleoliad? A oes cynlluniau ar waith i fuddsoddi mewn datblygiadau tai cymdeithasol sydd mewn sefyllfa strategol i gynnig y cyfle gorau i breswylwyr weld llwyddiant a sefydlogrwydd ynddyn nhw?

I gloi, fe hoffwn fynegi unwaith eto fy nghefnogaeth i ymdrechion Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â digartrefedd drwy gyfrwng y ddeddfwriaeth hon. Gan fod hyn yn rhan o'r cytundeb cydweithio sydd rhyngom ni, ni fyddai'r ddeddfwriaeth hon yn bosibl heb Blaid Cymru, ac rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda'r Gweinidog i sicrhau bod y ddeddfwriaeth yn gweithio i unioni'r argyfwng yr ydym ni'n ei brofi. Mae'r hawl i dai digonol, uwch-ffrydio gwaith, cydweithio ar draws sectorau a datblygu tai cymdeithasol strategol i gyd yn elfennau hanfodol o ddull cynhwysfawr ar gyfer rhoi diwedd ar ddigartrefedd yng Nghymru. Eto i gyd, wrth i ni drafod y ddeddfwriaeth hon, gadewch i ni barhau i fod yn wyliadwrus a sicrhau bod y mesurau arfaethedig yn gadarn ac yn effeithiol. Mae'n rhaid i ni, nid yn unig ganolbwyntio ar fynd i'r afael â'r symptomau, ond gweithio yn ddiwyd i ddileu achos sylfaenol digartrefedd. Wythnos diwethaf, fe wnes i rannu stori Polly, ac rwy'n deall y bydd y ddeddfwriaeth hon yn cymryd amser i'w gweithredu a'i gwreiddio, ond rwy'n mawr obeithio y bydd hon yn y diwedd yn rhoi cyfle mewn bywyd i Polly a rhai eraill tebyg iddi hi. Diolch.

Diolch, Mabon. I really couldn't agree more with everything you've just said. This is about understanding that people who become homeless could be anyone, could be you or I. Most people are only three or four rent payments away from homelessness. If you listen to any of the stories, it happens to all classes, all people, all walks of life. It's true, though, that if you suffer childhood trauma, that if you've had a chaotic upbringing, you're more likely to experience homelessness, so it adds injustice to injustice, doesn't it?

Amongst the many things we've got to do, you're absolutely right, is to upstream this. So, together with Jeremy Miles, the Minister for education, we've increased, for example, the funding to the youth engagement and prevention teams across our education establishments looking to find children who look as if they might be experiencing the kind of childhood experiences that we know might lead to homelessness, and to pick them up with their families, or with whoever their guardians are, and try and address it early stage, early doors—the quicker the better, the faster the support services are put in place. And then, for those who have fallen out of housing and have become homeless, whether they’ve actually made it onto the street or whether they’re actually sofa surfing or have a very insecure set of housing, the thing there is to wrap the support services around them as fast as possible.

Siân Gwenllian and I met a couple of people this morning—three people, actually—who’ve contributed directly to this piece of work, and hearing their stories—. I mean, it’s just absolutely extraordinary what human beings can overcome, given the right kind of support services. They could not have emphasised more clearly how much they rely on the support of the support workers around them, and it was clear how dedicated those people were. And so what this is about is making sure that all public services play their part in wrapping that support around people. In the example of one of the people we spoke to this morning, somebody who had had a major operation and then was released with no particular place to go, and ended up immediately on the streets after a big operation, the result of that, of course, was they were readmitted for very expensive medical care not very long afterwards and had a much more traumatic experience. So, you can see the saving involved in actually just addressing the housing needs in the first place. 

It is about making sure that there is a duty not to release anyone from any kind of public service into homelessness. It isn’t enough to just say, ‘Oh, go to housing options; they’ll pick you up’. It is about every single agency working together to make sure that that person is picked up and supported. But much more importantly, it’s about making sure the advice agencies are in place. A lot of this crisis is being driven by the cost-of-living crisis that the benches opposite like to deny has any implication for it. But it’s quite clear that families under huge financial pressure suffer family breakdown in all kinds of circumstances, so it's about getting the right advice in there early on, making sure that we understand what could happen to keep that family together and in their home, or if they are going to separate, to make sure that they do so in as less traumatic a way as possible, and that both parties involved in that family maintain their housing. That would be absolutely transformational in and of itself. The suggestions in the White Paper are how can we do that, what role can the public sector have across the board in it, how can we pick people up before they fall through the cracks, how can seal the cracks up so that they’re not there, and then ultimately—and it’s a long-term goal—to make sure that it becomes rare, brief, and never repeated.

Diolch, Mabon. Ni allwn i gytuno yn fwy â phopeth yr ydych chi newydd ei ddweud. Ystyr hyn yw deall y gallai unrhyw un o gwbl fynd yn ddigartref, fe allech chi neu fe allwn innau. Mae'r rhan fwyaf o bobl rhyw dri neu bedwar taliad rhent yn unig i ffwrdd o fod yn ddigartref. Os ydych chi'n gwrando ar unrhyw un o'r straeon, fe all hyn ddigwydd ym mhob dosbarth, i bobl o bob math ac o bob cefndir. Mae hi'n wir, serch hynny, os ydych chi'n dioddef trawma yn ystod plentyndod, os ydych chi wedi cael magwraeth ddi-drefn, fe fyddwch chi'n fwy tebygol o brofi digartrefedd, felly mae hynny'n ychwanegu anghyfiawnder at anghyfiawnder, onid ydyw?

Ymhlith y nifer o bethau y mae'n rhaid i ni eu gwneud, rydych chi yn llygad eich lle, yw uwch-ffrydio hyn. Felly, ynghyd â Jeremy Miles, y Gweinidog addysg, rydym ni wedi cynyddu, er enghraifft, yr arian i'r timau ymgysylltu ac atal ieuenctid ar draws ein sefydliadau addysg i nodi plant y mae hi'n ymddangos eu bod nhw'n cael y profiadau yn ystod plentyndod y gwyddom ni sy'n gallu arwain at ddigartrefedd, a'u codi nhw gyda'u teuluoedd, neu gyda phwy bynnag yw eu gwarcheidwaid nhw, gan ymdrechu i fynd i'r afael â hyn ar gam cynnar—po gyflymaf y gorau oll i'r gwasanaethau cymorth hyn gael eu rhoi ar waith. Ac yna, i'r rhai nad ydynt mwyach mewn tai ac wedi mynd yn ddigartref, naill ai ar y stryd neu'n mynd o soffa i soffa neu ag amgylchiadau ansicr iawn o ran preswylfod, y peth allweddol wedyn yw rhoi'r cymorth cofleidiol iddyn nhw cyn gynted ag y bo modd.

Fe wnaeth Siân Gwenllian a minnau gyfarfod â chwpl o bobl y bore yma—tri unigolyn, mewn gwirionedd—sydd wedi cyfrannu yn uniongyrchol at y darn hwn o waith, a chlywed eu straeon nhw—. Wyddoch chi, mae'r hyn y gall bodau dynol ei oresgyn yn gwbl anhygoel, o gael y mathau priodol o wasanaethau cymorth. Ni allen nhw fod wedi pwysleisio mwy cymaint y maen nhw'n dibynnu ar gefnogaeth y gweithwyr cymorth o'u cwmpas nhw, ac roedd hi'n amlwg pa mor ymroddedig oedd y bobl hynny. Ac felly hanfod hyn yw sicrhau bod pob gwasanaeth cyhoeddus yn gwneud ei ran wrth roi'r cymorth cofleidiol hwnnw i bobl. Dyma enghraifft i chi, roedd un o'r bobl y buom ni'n siarad â nhw fore heddiw, un a oedd wedi cael llawdriniaeth fawr ac ar ôl cael ei ryddhau o'r ysbyty heb unrhyw le arbennig i fynd, fe aeth ar ei ben yn ôl i fyw ar y stryd, a chanlyniad hynny, wrth gwrs, oedd bod rhaid iddo gael ei dderbyn unwaith eto am ofal meddygol costus iawn ychydig yn ddiweddarach ac fe gafodd brofiad llawer mwy dirdynnol oherwydd hynny. Felly, fe allwch chi weld yr hyn y gellir ei arbed wrth ddim ond mynd i'r afael â'r anghenion o ran tai yn y lle cyntaf.

Mae'n ymwneud â sicrhau bod dyletswydd i beidio rhyddhau unrhyw un o unrhyw fath o wasanaeth cyhoeddus i ddigartrefedd. Nid yw hi'n ddigon i ddweud, 'O, ewch at wasanaeth dewisiadau tai; fe fyddan nhw'n eich helpu chi.' Mae'n ymwneud â phob asiantaeth unigol yn gweithio gyda'i gilydd i sicrhau bod yr unigolyn hwnnw'n cael ei godi a'i gefnogi. Ond yn bwysicach o lawer, mae'n ymwneud â sicrhau bod yr asiantaethau cynghori ar waith. Achoswyd llawer o'r argyfwng hwn gan yr argyfwng costau byw y mae'r meinciau gyferbyn yn hoffi gwadu bod unrhyw gysylltiad rhyngddynt. Ond mae hi'n amlwg iawn fod teuluoedd sydd dan bwysau ariannol enfawr yn dioddef chwalfa deuluol mewn pob math o amgylchiadau, felly mae'n ymwneud â sicrhau bod y cyngor cywir ar gael yn gynnar, gan sicrhau ein bod ni'n deall beth allai ddigwydd i gadw'r teulu hwnnw gyda'i gilydd ac ar eu haelwyd, neu os ydyn nhw am wahanu, i wneud yn siŵr eu bod nhw'n gwneud hynny mewn ffordd sydd leiaf dirdynnol â phosib, a bod y ddwy ochr yn y teulu hwnnw'n cadw eu tai. Fe fyddai hwnnw'n rhywbeth cwbl drawsnewidiol ynddo'i hun. Yr awgrymiadau yn y Papur Gwyn yw sut y gallwn ni wneud hynny, pa ran y gall y sector cyhoeddus ym mhob maes chwarae yn hyn, sut y gallwn ni nodi pobl cyn iddyn nhw syrthio trwy'r craciau, sut y gellir trwsio'r craciau fel nad ydyn nhw yno, ac yna yn y pen draw—ac amcan hirdymor yw hwn—gwneud yn siŵr mai rhywbeth yw hwn sy'n brin, am amser byr, ac na chaiff fyth ei ailadrodd.

15:10

I very much welcome the statement by the Minister. Homelessness is an affront to any civilised society. I welcome the actions of the Government and the acceptance that homelessness is not just rough-sleeping; it is people sofa surfing, sleeping on floors, who have no fixed abode, or living in massively overcrowded accommodation. We need more social housing, including council housing. We need to build council housing back at the level we were building in 1950s and 1960s, but we also need to support the private rented sector. A large number of those who are homeless need supported accommodation to stop them becoming homeless again very quickly. Just giving them a house will not solve the problems of a very large number of the people, including a number living in supported accommodation within your own constituency, Minister. The Minister and I visited Hafod school last week to discuss homelessness with the children there, and we both visited the excellent Matt’s Cafe in the Minister’s own constituency. I just want to know whether the Minister shares my concern about the number of houses and flats becoming Airbnb and being removed from being available to rent.

Rwy'n croesawu'r datganiad gan y Gweinidog yn fawr. Mae digartrefedd yn warth ar unrhyw gymdeithas wâr. Rwy'n croesawu camau'r Llywodraeth a'r gydnabyddiaeth nad cysgu ar y stryd yw ystyr pob digartrefedd; digartrefedd hefyd yw pobl sy'n mynd o soffa i soffa, yn cysgu ar loriau, heb gartref sefydlog, neu'n byw mewn llety sydd dan ei sang. Mae angen mwy o dai cymdeithasol arnom ni, gan gynnwys tai cyngor. Mae angen i ni adeiladu tai cyngor nôl ar y gyfradd yr oeddem ni'n adeiladu arni yn y 1950au a'r 1960au, ond mae angen i ni gefnogi'r sector rhentu preifat hefyd. Mae angen llety â chymorth ar nifer fawr o'r rhai sy'n ddigartref i'w hatal nhw rhag mynd yn ôl yn ddigartref yn gyflym iawn eto. Ni fyddai ond eu rhoi nhw mewn tŷ yn datrys problemau nifer fawr iawn o'r bobl hyn, gan gynnwys nifer sy'n byw mewn llety â chymorth yn eich etholaeth chi, Gweinidog. Ymwelodd y Gweinidog a minnau ag ysgol Hafod wythnos diwethaf i drafod digartrefedd gyda'r plant yno, ac ymwelodd y ddau ohonom ni â Matt's Cafe yn etholaeth y Gweinidog ei hun a oedd yn rhagorol. Fe hoffwn i gael gwybod a yw'r Gweinidog yn rhannu fy mhryderon i o ran nifer y tai a'r fflatiau sy'n mynd yn llety Airbnb ac nad ydyn nhw mwyach ar gael i'w rhentu.

Diolch, Mike. It was lovely to meet the children and to hear their concerns about homelessness. The school is in my constituency, but its gates open into Mike’s constituency, so it’s very much a shared school for us. And it was lovely to see their campaign: they’ve marched through the city centre, they’ve raised awareness, they've raised an enormous amount of money that inspired their headteacher to do the 10k; he seemed quite surprised himself that he ran it successfully and raised quite a lot of money. They’ve run round and round the yard for 10k with him to do the training, they’ve raised an enormous amount of money, and in a community that isn’t well blessed with funds, actually, so they’ve really worked hard to do it. And they’ve done it because they themselves could see, from the smallest nursery child to the year 6 leavers, the sheer injustice of what happens to you when you lose your home. They were absolutely inspirational, and Matt’s Cafe in my own constituency does the most incredible work in making sure that people remain with some kind of dignity and self-possession if they do find themselves homeless.

We've had a huge amount of engagement with people through Cymorth Cymru and through Tai Pawb, listening to their lived experience, listening to what they say would help. Mike's right—access to housing is one of the fundamentals. But there's no point in putting somebody in a house miles from their community, miles from their support, miles from their work, miles from their network of friends. None of us would be able to sustain such a house, and neither should anybody else be asked to. So, this is absolutely about making sure that the right referral to the right kind of accommodation, for the right sort of people, with the right support, including wider family support, is there and is looked at holistically. We really need to do that. We need to make sure that all our services are doing this together, and I truly, truly know—I know, because you can see it in other countries—that if you can get the system running properly, it lightens the load on all of those services, because people just don't call on them so much if they're able to stay in their own home.

But what we fundamentally need as well is a system of benefits that allows people to stay in their home. So, the iniquities of the bedroom tax, for example—it's important to not forget that that still exists. The appalling state of the local housing allowance and the freezing of it years ago means that people on benefits—and most people on benefits are working, just let me remind everyone—those people who rely on those benefits, are really struggling and are paying, in some cases, 50 or 60 per cent of their income on their housing costs. I mean, that is absolutely appalling, and that's really the issue that Janet Finch-Saunders and her benches should really be thinking about.

Diolch, Mike. Roedd hi'n hyfryd cael cwrdd â'r plant a chlywed eu pryderon nhw ynglŷn â digartrefedd. Mae'r ysgol yn fy etholaeth i, ond mae ei gatiau yn agor ar etholaeth Mike, felly mae hi'n ysgol sy'n gyffredin i'r ddau ohonom ni i raddau helaeth iawn. Ac roedd hi'n hyfryd gweld eu hymgyrch nhw: maen nhw wedi gorymdeithio drwy ganol y ddinas, maen nhw wedi codi ymwybyddiaeth, maen nhw wedi codi swm enfawr o arian a ysbrydolodd eu pennaeth nhw i redeg 10k; roedd hi'n ymddangos ei fod wedi ei synnu yn fawr ei fod ef ei hun wedi ei rhedeg hi'n llwyddiannus ac fe gododd gryn dipyn o arian. Maen nhw wedi rhedeg 10k gydag ef o amgylch yr iard ar gyfer ei hyfforddiant, maen nhw wedi codi swm enfawr o arian, ac mewn cymuned nad oes cymaint o fodd ariannol â hynny i'w gael yno, mewn gwirionedd, felly maen nhw wedi gweithio yn galed iawn i wneud hyn. Ac maen nhw wedi gwneud hyn oherwydd eu bod nhw eu hunain yn gallu gweld, o'r plentyn meithrin lleiaf hyd at y rhai sy'n gadael blwyddyn 6, anghyfiawnder mawr yr hyn sy'n digwydd i chi pan fyddwch chi'n colli eich cartref. Roedden nhw'n gwbl ysbrydoledig, ac mae Matt's Cafe yn fy etholaeth i'n gwneud gwaith cwbl anhygoel o ran sicrhau bod pobl yn cadw rhyw fath o urddas a hunanfeddiant os ydyn nhw'n mynd yn ddigartref.

Fe gawsom ni lawer iawn o ymgysylltu â phobl drwy Cymorth Cymru a thrwy Tai Pawb, gan wrando ar eu profiadau bywyd, a gwrando ar yr hyn maen nhw'n ei ddweud a fyddai o gymorth. Mae Mike yn iawn—mae bod a thai ar gael yn un o'r hanfodion. Ond nid oes unrhyw bwynt rhoi cartref i rywun sydd filltiroedd oddi wrth ei gynefin, milltiroedd oddi wrth gefnogaeth, milltiroedd oddi wrth ei waith, milltiroedd oddi wrth rwydwaith ei ffrindiau. Ni fyddai neb ohonom ni'n gallu byw mewn tŷ o'r fath, ac ni ddylid gofyn i neb arall wneud felly. Felly, mae hyn yn ymwneud yn llwyr â sicrhau bod yr atgyfeiriad priodol i'r math iawn o lety, i'r bobl iawn, gyda'r gefnogaeth iawn, gan gynnwys cefnogaeth ehangach i deuluoedd, ar gael yno gan roi ystyriaeth sy'n gyfannol. Mae'n rhaid i ni wneud hynny mewn gwirionedd. Mae angen i ni wneud yn siŵr bod ein gwasanaethau ni i gyd yn gwneud hyn gyda'i gilydd, ac fe wni i wir, wir—fe wn i, gan eich bod yn gallu gweld hyn mewn gwledydd eraill—os gallwch chi gael system sy'n rhedeg yn iawn, mae hynny'n ysgafnu'r baich ar bob un o'r gwasanaethau hyn, oherwydd nid oes cymaint o alw arnyn nhw gan bobl os yw'r rhain yn cael aros yn eu cartrefi eu hunain.

Ond yr hyn sydd ei angen arnom ni'n sylfaenol hefyd yw system o fudd-daliadau sy'n caniatáu i bobl aros ar eu haelwydydd. Felly, anghyfiawnder y dreth ystafell wely, er enghraifft—mae hi'n bwysig peidio ag anghofio bod honno'n bodoli o hyd. Mae cyflwr echrydus y lwfans tai lleol a'i rewiad flynyddoedd yn ôl yn golygu bod pobl ar fudd-daliadau—ac mae'r rhan fwyaf o bobl sy'n cael budd-daliadau yn gweithio, gadewch i mi atgoffa pawb—y bobl hynny sy'n dibynnu ar y budd-daliadau hyn, sy'n ei chael hi'n anodd iawn ac yn gwario, mewn rhai achosion, 50 neu 60 y cant o'u hincwm ar eu costau tai. Wyddoch chi, mae hynny'n hollol warthus, a dyna'r mater y dylai Janet Finch-Saunders a'i meinciau fod yn ei ystyried mewn gwirionedd.

15:15

In 2004 I was at a meeting of the homeless tea that the members of the Welsh-medium churches in Cardiff had been providing on a weekly basis since the 1970s. We discussed at length about bringing the tea to an end, because the number of attendees had fallen to under a handful. But then came austerity, and we cannot forget the terrible consequences of that ideology, which will be felt for generations. However, the provision did come to an end during COVID, when accommodation was found for all of the homeless people in Cardiff. Yet, now, it seems we have more homeless people on the streets of Cardiff than every before. The homeless provision in the Tabernacle chapel in the city centre has increased from a weekly one session to three sessions a week, with as many as 60 attending to receive a hot meal, clothes and sleeping bags. I'm so glad that the White Paper has included the views of homeless people. Mabon ap Gwynfor mentioned Polly. It is so important to listen to the stories, to put a name to a face, and to hear what they've been through.

You are right, Minister, it can happen to anyone. Over the years, I've met a former pharmacist and a teacher on the streets of Cardiff. The demographics have changed a lot over the past few years. For decades, those attending the homeless tea tended to be older men with a drink problem. Now, they are much younger, with many young women attending—

Yn 2004, roeddwn i mewn cyfarfod o'r te i'r digartref yr oedd aelodau'r eglwysi Cymraeg yng Nghaerdydd wedi bod yn ei gynnal yn wythnosol ers y 1970au. Fe fuom ni'n trafod dod â'r te i ben, oherwydd bod nifer y mynychwyr wedi gostwng i lond het. Ond yna fe ddaeth cyni, ac ni allwn ni anghofio canlyniadau ofnadwy'r ideoleg honno, a fydd yn cael eu teimlo am genedlaethau i ddod. Serch hynny, fe ddaeth y ddarpariaeth i ben yn ystod COVID, pan ddaethpwyd o hyd i lety i'r holl bobl ddigartref yng Nghaerdydd. Ac eto, nawr, mae hi'n ymddangos bod gennym ni fwy o bobl ddigartref ar strydoedd Caerdydd nag erioed o'r blaen. Mae'r ddarpariaeth i'r digartref yng nghapel y Tabernacl yng nghanol y ddinas wedi cynyddu o un sesiwn wythnosol i dair sesiwn yr wythnos, gyda chymaint â 60 yn mynychu i gael pryd o fwyd cynnes, dillad a sachau cysgu. Rwyf i mor falch fod y Papur Gwyn wedi cynnwys barn pobl ddigartref. Fe wnaeth Mabon ap Gwynfor sôn am Polly. Mae hi mor bwysig gwrando ar y straeon, rhoi enw i'r wyneb, a chlywed am yr hyn y maen nhw wedi bod drwyddo.

Rydych chi'n iawn, Gweinidog, fe allai hyn ddigwydd i unrhyw un. Dros y blynyddoedd, rwyf i wedi cwrdd â chyn-fferyllydd ac athro ar strydoedd Caerdydd. Mae'r ddemograffeg wedi newid llawer dros y blynyddoedd diwethaf. Am ddegawdau, roedd y rhai a fyddai'n mynychu'r te i'r digartref yn tueddu i fod yn ddynion hŷn â phroblem alcohol. Nawr, maen nhw'n llawer iau, gyda llawer o ferched ifanc yn mynychu—

Rhys, you need to ask your question, please.

Rhys, mae angen i chi ofyn eich cwestiwn, os gwelwch chi'n dda.

—who have been let down by society. How will the Minister stop these vulnerable individuals becoming homeless? Diolch yn fawr.

—sydd wedi cael eu siomi gan y gymdeithas. Sut mae'r Gweinidog am atal yr unigolion agored i niwed hyn rhag mynd yn ddigartref? Diolch yn fawr.

Diolch, Rhys. So, the engagement—. I can't emphasise enough that the engagement carried out by Cymorth Cymru—. Three hundred people who had experienced homelessness contributed to this—directly contributed to the expert panel and then to the White Paper. Tai Pawb carried out engagement with 50 people with lived experience and other protected characteristics: asylum seekers; refugees; disabled people; black, Asian, minority ethnic people; Gypsy, Roma and Traveller people; LGBTQ+ people; older people. So, we have the voices of a huge range of people who've experienced our own services, and, frankly, understand the journey from housing to non-housing, in this paper. I just want to emphasise that, because that is a really important part of what we're looking at here. Just speaking to people this morning, 'How did this happen to you? What happened afterwards? Why weren't you picked up?', and the multitude of lost opportunities to pick that person up and help them put their life back in order are the things that we are really focused on here.

So, this is not going to be an overnight thing. We are facing a cost-of-living crisis following a pandemic. We are facing an economic turmoil the like of which we'd never seen before. We are facing really serious housing costs right across the UK, which really do need to be addressed, and there are a number of other things we're doing in the co-operation agreement to address the whole issue around second homes and Airbnbs and so on, which will, we hope, increase the housing supply. But in the end this is a people crisis, and it requires the support services to come together to help people, prevent the homelessness in the first place, as I said in answer to Mabon, and then, if it is happening, to pick them up as swiftly as possible and wrap them with the support services they need. I am absolutely convinced that if we can get this right, in 10 years' time, we'll wonder why we just didn't do it like this in the first place. So, I think, together, we can really make this happen in Wales, and we can be the beacon of hope across the UK that we know we can be.

Diolch, Rhys. Felly, yr ymgysylltu—. Ni allaf bwysleisio digon bod yr ymgysylltiad a wnaeth Cymorth Cymru—. Fe gyfrannodd tri chant o bobl a oedd wedi bod yn ddigartref at hyn—cyfrannu yn uniongyrchol at y panel arbenigol ac yna i'r Papur Gwyn. Cynhaliodd Tai Pawb ymgysylltiad â 50 o bobl a oedd â phrofiad bywyd a nodweddion gwarchodedig eraill: ceiswyr lloches; ffoaduriaid; pobl anabl; pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig; pobl o dras Sipsiwn, Roma a Theithwyr; pobl LHDTC+; pobl hŷn. Felly, mae gennym ni leisiau o ystod enfawr o bobl sydd wedi cael profiad o'n gwasanaethau ni, ac, a dweud y gwir, yn deall ystyr y daith o fod â thŷ i fod heb dŷ, yn y papur hwn. Rwyf i am bwysleisio hynny, oherwydd dyna ran bwysig iawn o'r hyn yr ydym ni'n edrych arno yma. Dim ond wrth siarad â phobl y bore 'ma, 'Sut ddigwyddodd hyn i chi? Beth ddigwyddodd wedyn? Pam na chawsoch chi eich nodi?', a'r llu o gyfleoedd a gollwyd i nodi'r unigolyn hwnnw a'i helpu i gael trefn ar ei fywyd unwaith eto yw'r pethau yr ydym ni'n wirioneddol awyddus i ganolbwyntio arnyn nhw yn hyn o beth.

Felly, ni fydd hyn yn digwydd dros nos. Rydym ni'n wynebu argyfwng costau byw yn dilyn pandemig. Rydym ni'n wynebu cythrwfl economaidd na welsom ni erioed ei fath o'r blaen. Rydym ni'n wynebu costau tai difrifol iawn ledled y DU, y mae gwir angen mynd i'r afael â nhw, ac mae nifer o bethau eraill yr ydym ni'n eu gwneud yn y cytundeb cydweithio i fynd i'r afael â'r mater cyfan ynglŷn ag ail gartrefi a lleoedd Airbnb ac ati, a fydd, rwy'n gobeithio, yn cynyddu'r cyflenwad tai. Ond yn y diwedd argyfwng i bobl yw hwn, ac mae hynny'n ei gwneud hi'n ofynnol i'r gwasanaethau cymorth ddod at ei gilydd i helpu pobl, i atal digartrefedd yn y lle cyntaf, fel dywedais wrth ymateb i Mabon, ac yna, os yw hynny'n digwydd, eu nodi nhw mor gyflym â phosib a rhoi cymorth cofleidiol iddyn nhw â'r gwasanaethau cymorth angenrheidiol. Rwy'n hollol argyhoeddedig, os gallwn ni wneud hyn yn iawn, y byddwn ni'n meddwl tybed pam na wnaethom ni felly yn y lle cyntaf. Oherwydd hynny, rwy'n credu, gyda'n gilydd, y gallwn ni wneud hyn ddigwydd yng Nghymru, ac fe allwn fod yn esiampl o obaith ledled y DU fel gwyddom ni y gallwn ni fod.

15:20

Minister, as you've mentioned many a time, Llamau is one of the organisations in Wales that has a great deal of experience and knowledge to bring to the table, and recently they've been, as ever, looking at the current trends and situation of young people in Wales as far as homelessness is concerned, and they are alarmed that, unfortunately, youth homelessness is increasing at a very worrying rate, and they particularly call for the upstream approach that Mabon and others have referenced, that we get more into prevention and early identification. They point out that often youth homelessness is relatively hidden because of sofa surfing, and also that care leavers at transitional stages in their journey through life are particularly vulnerable, and too often they're housed in temporary accommodation that's unsupported and not sustainable in many ways. They're calling, Minister, as I'm sure you're aware, for increases in the housing support grant for strengthening those early identification, intervention and prevention services, for better support for care leavers at those key transitional stages, and also continued support for domestic abuse and gender-specific services. I'd just be grateful for you addressing those particular calls, Minister, if you would.

Gweinidog, fel gwnaethoch chi sôn lawer i dro, mae Llamau yn un o'r sefydliadau yng Nghymru sydd â llawer iawn o brofiad a gwybodaeth i'w gyflwyno gerbron, ac yn ddiweddar maen nhw wedi bod, fel erioed, yn ystyried tueddiadau a sefyllfa gyfredol pobl ifanc yng Nghymru o ran digartrefedd, ac maen nhw'n bryderus fod digartrefedd, yn drist iawn, yn cynyddu ymhlith pobl ifanc ar raddfa ofidus iawn, ac maen nhw'n galw, mewn ffordd uniongyrchol iawn, am y dull uwch-ffrydio y cyfeiriodd Mabon ac eraill ato, a'n bod ni gyda mwy o adnoddau o ran atal a nodi ar gam cynnar. Maen nhw'n tynnu sylw at natur gymharol ddirgel digartrefedd ymhlith ieuenctid yn aml oherwydd y symud o soffa i soffa, a hefyd bod pobl sy'n gadael gofal ar gyfnodau trosiannol yn eu taith drwy fywyd yn arbennig o agored i niwed, ac yn rhy aml maen nhw'n cael eu cartrefu mewn llety dros dro nad yw'n cael ei gefnogi ac nad yw'n gynaliadwy mewn sawl ffordd. Maen nhw'n galw, Gweinidog, fel gwyddoch chi'n sicr, am gynnydd yn y grant cymorth tai ar gyfer grymuso'r gwasanaethau nodi ac atal cynnar hynny, i fod â chefnogaeth well i'r rhai sy'n gadael gofal yn ystod y cyfnodau trosiannol allweddol hynny, a rhoi cefnogaeth barhaus hefyd i wasanaethau cam-drin domestig a gwasanaethau rhyw-benodol. Fe fyddwn i'n ddiolchgar i chi pe byddech chi'n mynd i'r afael â'r galwadau arbennig hynny, Gweinidog, os gwelwch yn dda.

Diolch, John. I'm very familiar with Llamau and all of its work, and very essential it is too, and its particular emphasis on youth homelessness is very much welcomed. We know that there are a whole range of causes for youth homelessness, but, again, family breakdown is very much a part of that, so getting upstream of that is really important. It's particularly important where homelessness is caused by a protected characteristic of one sort or another, or where the child has not been able to be supported properly in the home. So, as I just said, we've strengthened the youth progression and engagement framework—the other way around: the youth engagement and progression framework—alongside Jeremy, to make sure that the work going on in schools is upstreamed, and that we can pick people up as soon as there are any signs at all that there may be insecure housing associated with that particular individual child. The White Paper has proposals for specifics around looked-after children and children coming out of the youth justice system, to make sure that we pick up people who are already in the system.

Again, like I say, part of the issue here is the appalling way that the benefits system is constructed, because if you're young, the assumption is that you can just live at home and your parents will be rich enough to afford that, and you'll just be able to stay there, and we know that that is a stark contrast to the reality that many children or young people face. So, reforming the benefits system so that it's fair and delivers social justice, which is what it was actually intended to do, of course, rather than the punitive system that we have at the moment if you're under 35, is one of the essential things that we hope an incoming Labour Government will do at the UK level. In the meantime, we're putting a sticking plaster over some of that, there's no doubt, but we do want to provide good services for people who have specific needs, and they will have many different support needs, but the same adage is there, isn't it: find out what the person's support requirements are by good outreach, good engagement, and then pick that person up with the right support and put them into the right accommodation, in the right place, so that their extended network can also help them. So, it's the same formula, but perhaps delivered even more quickly for a young person because they're at the centre.

The only other thing I would say on that is that a lot of this is about making a person who is experiencing homelessness or insecure accommodation feel able to have some kind of future. So, the link with—my colleague Lynne Neagle and my colleague Julie Morgan and I have had several conversations about this—social services and mental health support services for young people is even more essential, isn't it, to make sure that that young person actually understands that they have the potential to be the best person they can be. So, I absolutely think Llamau does the most amazing work, and we'll continue to work with organisations like them, as we roll the system out. I'm sure we will get a fulsome response to the White Paper from them, John, and I'm sure you'll help them do that.

Diolch, John. Rwy'n gyfarwydd iawn â Llamau a'i holl waith, a gwaith hanfodol iawn yw hwnnw hefyd, ac mae ei bwyslais arbennig ar ddigartrefedd ymhlith pobl ifanc i'w groesawu yn fawr. Fe wyddom ni fod ystod eang o achosion i ddigartrefedd ymhlith pobl ifanc, ond, unwaith eto, mae chwalfa deuluol yn rhan ohonyn nhw, felly mae uwch-ffrydio yn bwysig iawn ynglŷn â hynny. Mae hynny'n arbennig o bwysig lle caiff digartrefedd ei achosi gan nodwedd warchodedig o ryw fath neu'i gilydd, neu pan nad yw'r plentyn wedi gallu bod â'r gefnogaeth briodol yn ei gartref. Felly, fel dywedais i, rydym ni wedi cryfhau'r fframwaith dilyniant ac ymgysylltu ieuenctid—fel arall o gwmpas: y fframwaith ymgysylltu a dilyniant ieuenctid—ochr yn ochr â Jeremy, i wneud yn siŵr bod y gwaith sy'n digwydd mewn ysgolion yn cael ei uwch-ffrydio, ac y gallwn ni nodi pobl cyn gynted ag y bydd unrhyw arwyddion o gwbl y gallai fod ansicrwydd o ran preswylfod yn gysylltiedig â'r plentyn unigol arbennig hwnnw. Mae gan y Papur Gwyn gynigion ar gyfer manylion penodol ynghylch plant sy'n derbyn gofal a phlant sy'n dod allan o'r system cyfiawnder ieuenctid, i sicrhau ein bod yn nodi pobl sydd yn y system eisoes.

Unwaith eto, fel rwy'n dweud, rhan o'r mater yma yw'r ffordd echrydus y mae'r system fudd-daliadau yn cael ei strwythuro, oherwydd os ydych chi'n ifanc, y dybiaeth yw y gallwch chi fyw gartref ac fe fydd gan eich rhieni ddigon o arian i fforddio hynny, ac y cewch chi aros yno, ac fe wyddom ni mai i'r gwrthwyneb yn llwyr y mae'r sefyllfa wirioneddol y mae llawer o blant neu bobl ifanc yn ei hwynebu. Felly, mae diwygio'r system fudd-daliadau fel ei bod hi'n deg ac yn sicrhau cyfiawnder cymdeithasol, sef yr hyn y bwriadwyd ei wneud mewn gwirionedd, wrth gwrs, yn hytrach na'r system gosbol sydd gennym ni ar hyn o bryd os ydych o dan 35 oed, yn un o'r pethau hanfodol yr ydym ni'n gobeithio y bydd Llywodraeth Lafur sy'n dod i mewn yn ei wneud ledled y DU. Yn y cyfamser, rydym ni'n adfer rhywfaint o'r sefyllfa honno dros dro, nid oes unrhyw amheuaeth, ond rydym ni'n awyddus i ddarparu gwasanaethau da i bobl sydd ag anghenion penodol, ac fe fydd ganddyn nhw lawer o wahanol anghenion o ran cymorth, ond gwir y gair, onid yw e: canfyddwch yr hyn yw gofynion yr unigolyn o ran cymorth trwy allgymorth da, ymgysylltiad da, ac yna nodi'r unigolyn hwnnw a rhoi'r gefnogaeth briodol iddo a'i ddodi mewn llety sy'n addas, yn y lle iawn, er mwyn i'w rwydwaith estynedig ei helpu hefyd. Felly, yr un fformwla yw hon, ond efallai y bydd hi'n cael ei darparu hyd yn oed yn gynt i unigolyn ifanc am mai hwnnw sydd yn y canol.

Yr unig beth arall y byddwn i'n ei ddweud ynglŷn â hynny yw ei fod yn ymwneud i raddau helaeth â gwneud i unigolyn sy'n mynd yn ddigartref neu sydd mewn llety ansicr deimlo bod ganddo ryw fath o ddyfodol. Felly, mae'r cysylltiad â—mae fy nghyd-Aelod Lynne Neagle a fy nghyd-Aelod, Julie Morgan a minnau wedi cael sawl trafodaeth ynglŷn â hyn—mae gwasanaethau cymdeithasol a gwasanaethau cymorth iechyd meddwl i bobl ifanc hyd yn oed yn fwy hanfodol, onid ydyn nhw, i wneud yn siŵr bod yr unigolyn ifanc hwnnw yn deall yn wirioneddol fod y gallu ganddo i fod y person gorau y gall fod. Felly, rwy'n llwyr gredu bod Llamau yn gwneud gwaith cwbl anhygoel, ac fe fyddwn ni'n parhau i weithio gyda sefydliadau fel y nhw, wrth i ni gyflwyno'r system yn fwy eang. Rwy'n siŵr y cawn ni ymateb boddhaol i'r Papur Gwyn ganddyn nhw, John, ac rwy'n siŵr y byddwch chi'n eu helpu nhw gyda gwneud hynny.

15:25

Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch am y datganiad, Weinidog. Mae'n warth o beth, onid yw e, fod y fath beth yn bod â Diwrnod Digartrefedd y Byd, fod anghydraddoldeb incwm rhwng y cyfoethocaf a'r tlotaf yn cynyddu, fod 10 y cant o'r bobl gyfoethocaf yn cymryd 52 y cant o'r incwm adref, a bod gan y Deyrnas Gyfunol lefel hynod uchel o anghydraddoldeb incwm o'i gymharu â gwledydd datblygedig eraill. Does dim byd yn darlunio methiant cymdeithas yn fwy na bod rhai o'i haelodau heb do uwch eu pennau, ac oherwydd hynny, heb fynediad at y gefnogaeth sy'n gallu cynnig gobaith am fywyd urddasol a theg.

Rwy'n croesawu’r Papur Gwyn, sy'n deillio o benderfyniad Plaid Cymru, ar y cyd gyda'r Llywodraeth, drwy ein cytundeb ni, i wella'r modd y mae'r gefnogaeth honno yn gweithredu ac er mwyn rhoi y ffocws hollbwysig yna ar atal digartrefedd. Mae yna lawer ynghlwm wrth hynny i gyflawni'r trawsnewid uchelgeisiol yma, felly hoffwn wybod, Weinidog, sut y bydd y gefnogaeth yna, y gwaith yna, yn cael ei ariannu, yn enwedig o gofio bod y trydydd sector a llywodraeth leol a chyrff cyhoeddus eraill, sy'n mynd i fod yn greiddiol i ddarparu'r gefnogaeth yma, yn wynebu problemau cyllidol difrifol, a chynaladwyedd cyllido yn fater sy'n aml yn cael ei godi fel ffactor sy'n effeithio ar allu sefydliadau i gadw arbenigedd staff a chael yr effaith tymor hir yna.

Thank you, Dirprwy Lywydd. Thank you for the statement, Minister. It's disgraceful, isn't it, that such a thing as World Homeless Day exists, that income inequality between the wealthiest and the poorest is increasing, that 10 per cent of the richest people take 52 per cent of the income home, and that the UK has an extremely high level of income inequality, as compared to other developed nations. There is nothing that depicts the failure of society more than when some of its members don't have a roof over their heads, and as a result of that, don't have access to the support that can provide hope for a dignified, fair life.

I welcome the White Paper, which emanates from a decision taken by Plaid Cymru along with Government, through our agreement, to improve the way that that support is provided and to place that crucial focus on the prevention of homelessness. There is much to be done to deliver this transformational change, so I'd like to know, Minister, how the support and how the work will be funded, particularly given that the third sector and local government and other public bodies will be at the core of providing this support and are facing serious funding problems, and sustainability of funding is often an issue that is raised as something that does have an impact on the ability of organisations to retain staff expertise and to have that long-term impact.

Diolch, Sioned. Those are a very good set of questions. And one of the things that we absolutely must address—and that's why I'm saying that this is both a short, a medium and a long-term aim, because we have to both be able to sustain the service, as we have it now, we have to be able to transform the service, and then we have to change it into to the upstream preventative service that we want. And we're doing that incrementally at the moment against one of the worst situations we've faced ever. Because what we've done in Wales since the pandemic is we've uncovered the hidden homelessness that we probably knew was there but we had no statistics for. Now it's out there in the open, we know what we have to deal with, and we know how much money that's going to take. We have to all pull together to do that. And there are a whole range of things in your question that I sadly won't have enough time to go into, but, clearly, housing supply, diversity of housing supply, access to housing supply, access to land and so on are all caught up in that. We have, of course, policies—some in the co-operation agreement and others not, but I'm sure are shared across the piece—to do all of those things.

Somebody asked me and I probably didn't answer it adequately, but it is about getting the right house into the right place, in building it as well, isn't it, and the right kind of accommodation. So, amongst the things I did in Newport this morning was I looked at some of our Transforming Towns funding, which you might think has nothing to do with homelessness, but, actually, a lot of it's been used to bring into beneficial use, into residential use, the space above shops, above commercial premises. So, if you walk through Newport now—and, Siân, I know you did that, too—it's quite transformed, because you've got footfall there, but you've got people living in what were just unused offices or storerooms, I guess, above commercial premises. So, that kind of innovative thinking, in a funding stream that's nothing to do with homelessness or housing, is actually also contributing to it. And what this White Paper is fundamentally about is exactly that. It's about asking people to think, when they're looking at other schemes: what can you do to contribute to this agenda, what can you do in delivering your service, to actually make this situation better. So, I think that's one good example.

The other thing is—and this is a challenge for me, and it's a challenge to all of us—I do think that the cyclical way that we do funding is driving some of the problems that we have. So, it drives some insecure employment, it makes it difficult for people to have careers and settled lives, even in the sector that's supporting people. We have not been able to come up with a better model than that. If you've got any ideas, please tell us what they are. Every time I speak to the sector, I say, 'Come up with a different model. Find me a way to fund this that isn't a cycle of grants and schemes', because that is definitely driving it. I don't have the answer; I wish I could find that answer.

And then the last thing, of course, if you can't fundamentally address the welfare issues, which are really fundamental to this, is to just maintain, at the very least, the funding that we have. So, we have done that. Oh, I wish I could have increased the housing support grant—we struggled to keep it where it was. But we did keep it where it was, and, actually, I do think that—. Well, it's quite clear that, in England, for example, there's been a 60 per cent cut in it. So, we have struggled to do that. It's not good enough—the sector could do with more, and goodness knows they could do with the recognition that comes with that. But I'm very pleased that we even managed to keep it where it was. So, that was, just to remind you, a £40 million increase in 2021-22 over what it had been before; we managed to keep it there, in the face of the worst budget settlement we've ever had, to be clear. I'm determined to do that again to the next budget settlement, to make sure that, at the very least, we can maintain what we have while we put in place all of the things that we know will prevent this spend having to be made in the foreseeable future.

Diolch, Sioned. Mae'r rhain yn gwestiynau da iawn. Ac un o'r pethau y mae llwyr angen i ni fynd i'r afael â nhw—a dyna pam rwy'n dweud mai amcan yw hwn yn y byrdymor, y canolig a'r hirdymor fel ei gilydd, oherwydd mae'n rhaid i ni allu cynnal y gwasanaeth, fel sydd gennym ni nawr, mae'n rhaid i ni ganiatáu trawsnewid y gwasanaeth, ac wedyn fe fydd yn rhaid ei newid i fod yn wasanaeth ataliol uwch-ffrydio fel byddem ni'n dymuno. Ac rydym ni'n gwneud hynny fwyfwy ar hyn o bryd mewn sefyllfa ymhlith y gwaethaf yr ydym ni wedi wynebu erioed. Oherwydd yr hyn a wnaethom ni yng Nghymru ers y pandemig yw dadorchuddio'r digartrefedd cudd y gwyddem ni a oedd yn bresennol yn ôl pob tebyg, ond nid oedd gennym ni unrhyw ystadegau ar ei gyfer. Nawr mae hwnnw allan yn agored, fe wyddom ni'r hyn sy'n rhaid i ni ymdrin ag ef, ac fe wyddom ni faint o arian y mae hynny'n mynd i'w ddefnyddio. Mae'n rhaid i ni i gyd ddod at ein gilydd i wneud hyn. Ac fe geir ystod eang o faterion yn eich cwestiwn chi na fydd gennyf i ddigon o amser i fanylu arnyn nhw'n anffodus, ond, yn amlwg, mae cyflenwad tai, amrywiaeth y cyflenwad tai, argaeledd y cyflenwad tai, gallu defnyddio tir ac ati i gyd yn cael eu cynnwys yn hyn o beth. Mae polisïau gennym ni, wrth gwrs—rhai yn y cytundeb cydweithio ac eraill heb fod felly, ond rwy'n siŵr eu bod nhw'n gyffredin i ni yn y mater hwn drwyddo draw—i wneud yr holl bethau hyn.

Fe wnaeth rhywun ofyn i mi ac mae'n debyg nad oedd fy ateb i'n ddigonol, ond mae'n ymwneud a bod â'r tŷ iawn yn y lle iawn, a'i adeiladu hefyd, onid yw e, a'r math iawn o lety. Felly, ymhlith y pethau a wnes i yng Nghasnewydd fore heddiw oedd edrych ar rywfaint o'n cyllid ni ar gyfer Trawsnewid Trefi, rhywbeth na fyddech chi'n credu a fyddai'n ymwneud dim â digartrefedd, ond mewn gwirionedd, defnyddiwyd llawer ohono ar gyfer dod â defnydd buddiol, defnydd preswyl, i'r ystafelloedd uwchben siopau, uwchben safleoedd masnachol. Felly, os ydych chi'n cerdded trwy Gasnewydd nawr—a, Siân, rwy'n gwybod eich bod chi wedi gwneud hynny, hefyd—mae trawsnewid mawr wedi digwydd yno, oherwydd mae gennych chi nifer o ymwelwyr yno, ond mae gennych chi bobl yn byw yn y mannau a fyddai'n swyddfeydd neu'n storfeydd heb eu defnyddio o gwbl, mae'n debyg, uwchben safleoedd masnachol. Felly, mae'r math hwnnw o ystyriaeth arloesol, mewn ffrwd ariannu nad yw'n ymwneud â digartrefedd na thai, yn cyfrannu at hyn hefyd. Ac ystyr y papur gwyn hwn yn ei hanfod yw gwneud hynny. Mae'n ymwneud â gofyn i bobl feddwl, pan fyddan nhw'n edrych ar gynlluniau eraill: beth allwch chi ei wneud i gyfrannu at yr agenda hon, beth allwch chi ei wneud wrth ddarparu eich gwasanaeth chi, i wella'r sefyllfa hon mewn gwirionedd. Felly, rwyf i o'r farn fod honno'n un enghraifft ragorol.

Y peth arall yw—ac mae hon yn her i mi, ac mae'n her i bob un ohonom ni—rwy'n credu bod y ffordd gylchol yr ydym ni'n ariannu yn creu rhai o'r problemau sydd gennym ni. Felly, mae hyn yn creu rhywfaint o ansicrwydd gyda chyflogaeth, mae'n ei gwneud hi'n anodd i bobl fod â gyrfaoedd a bywydau sefydlog, hyd yn oed yn y sector sy'n rhoi cefnogaeth i bobl. Nid ydym ni wedi llwyddo i lunio model gwell na'r un hwnnw. Os oes gennych chi unrhyw syniadau, dywedwch wrthym ni beth ydyn nhw. Bob tro y siaradaf i â'r sector, rwyf i'n dweud, 'Dewch o hyd i fodel amgen. Dewch o hyd i ffordd i mi ariannu hyn nad yw'n golygu cylch o grantiau a chynlluniau', oherwydd mae hynny'n ysgogi hyn yn bendant. Nid yw'r ateb gennyf i; fe garwn i ddod o hyd i'r ateb hwnnw.

Ac yna'r peth olaf, wrth gwrs, os na allwch fynd i'r afael â'r materion lles mewn ffordd sylfaenol, sy'n sylfaenol iawn yn hyn o beth, yw ein bod ni o leiaf yn cynnal y gyfradd o arian sydd gennym ni. Felly, fe wnaethom ni hynny. O, am hapus y byddwn i o fod wedi gallu cynyddu'r grant cymorth tai—roeddem ni'n ei chael hi'n anodd ei gadw fel roedd. Ond fe wnaethon ni ei gadw fel yr oedd, ac, mewn gwirionedd, rwy'n credu—. Wel, mae'n eithaf amlwg, yn Lloegr, er enghraifft, y bu toriad o 60 y cant ynddo. Felly, rydym ni wedi ceisio gwneud hynny. Nid yw hi'n ddigon da—mae'r sector angen mwy, a dyn a ŵyr y mae angen y gydnabyddiaeth sy'n dod yn ei sgil arnyn nhw. Ond rwy'n falch iawn ein bod ni wedi llwyddo i'w gadw ar yr un gyfradd, hyd yn oed. Felly, dim ond i'ch atgoffa chi, dyna gynnydd o £40 miliwn yn 2021-22 ar yr hyn a fu o'r blaen; fe wnaethom ni lwyddo i'w gadw fel hynny, yn wyneb y setliad cyllideb gwaethaf a welsom ni erioed, i ddweud y gwir yn blaen. Rwy'n benderfynol o wneud hynny eto gyda'r setliad cyllideb nesaf, ar gyfer sicrhau, o leiaf, y gallwn ni gynnal y gyfradd sydd gennym wrth i ni roi ar waith yr holl bethau y gwyddom ni a fydd yn atal y gwariant hwn rhag gorfod cael ei wneud yn y dyfodol y gellir ei ragweld.

15:30
4. Dadl: 'Y GIG mewn 10 mlynedd a mwy: Archwiliad o effaith amcanestynedig cyflyrau hirdymor a ffactorau risg yng Nghymru'
4. Debate: 'NHS in 10+ years: An examination of the projected impact of Long-Term Conditions and Risk Factors in Wales

Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Heledd Fychan.

The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Heledd Fychan.

Eitem 4 yw dadl y Llywodraeth ar 'Y GIG mewn 10 mlynedd a mwy: Archwiliad o effaith amcanestynedig cyflyrau hirdymor a ffactorau risg yng Nghymru'. Galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i wneud y cynnig—Eluned Morgan.

Item 4 is the Government debate on 'NHS in 10+ years: An examination of the projected impact of Long-Term Conditions and Risk Factors in Wales'. I call on the Minister for Health and Social Services to move the motion—Eluned Morgan.

Cynnig NDM8372 Lesley Griffiths

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn nodi adroddiad y Prif Gynghorydd Gwyddonol dros Iechyd ar ‘Y GIG mewn 10 mlynedd a mwy: Archwiliad o effaith amcanestynedig cyflyrau hirdymor a ffactorau risg yng Nghymru’.

2. Yn croesawu canfyddiadau’r adroddiad a fydd o gymorth ar gyfer llunio polisïau yn y dyfodol o dan 'Cymru Iachach'.

Motion NDM8372 Lesley Griffiths

To propose that the Senedd:

1. Notes the report from the Chief Scientific Adviser for Health on ‘NHS in 10+ years: An examination of the projected impact of Long-Term Conditions and Risk Factors in Wales.’

2. Welcomes the report findings that will assist to support future policy making under 'A Healthier Wales'.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch yn fawr. I'm really pleased that we're taking the time today to continue the important discussion about the future of our health and social care services in Wales. When we celebrated the seventy-fifth anniversary of the NHS in July, I made it clear that the current demographic, economic and societal challenges facing our health and care system in Wales, including increasing demand on our services, is not sustainable in the current context. We know that, as part of our intention to ensure the system can be fit for the future, a serious conversation with the public about future expectations and potential reforms is required. We must continue to rebalance the system towards prevention and community-based health and social care, as well as making sure our services are used wisely, recognising that, every time we use the system, there's a cost.

On 22 September, the Chief Scientific Adviser for Health published a report describing the challenges the NHS in Wales is likely to face over the next 10 to 25 years. The report showed the likely trajectory of some long-term conditions and risk factors and how this will impact on our health and care services, as we continue to support people to live long and healthy lives. Importantly, whilst commissioned within Government, this is an independent report, which took on board analysis, including projections of our population and NHS workforce supply. The report also considers economic factors and technological advances, such as artificial intelligence, bringing it all together to inform the key policy implications arising from the detailed findings. I want to welcome and thank the chief scientific adviser for his report.

There are of course many factors that affect health outcomes, and the paper is therefore not exhaustive. But the findings will provide a significant evidence base to support our policy development and service planning going forward. It will also support the difficult decisions that we need to make here in Wales in the light of all the current challenges being faced by health and care systems across the entire world. The evidence contained in this report, taken together with wider evidence, from a range of respected and independent sources, gives us a valuable opportunity to examine the Wales-specific challenges and take stock in this seventy-fifth anniversary year of our NHS. We know that Wales has an ageing population, and it's estimated that almost one in five people in Wales will be aged over 70 by 2038—that's probably most people in this Chamber. A growing and ageing population, along with increasing numbers of people with multiple long-term health conditions, mean that pressures on the Welsh NHS and our social care system will keep rising. And we know that these pressures are building at a time of incredible economic constraint and greater public expectation as a result of advances in medical technology.

As we look towards the future, we must protect the fundamental principles upon which our NHS was created, whilst understanding that we'll all need to rise to the challenges that lie ahead. 'A Healthier Wales', our 10-year plan for health and care, was launched in 2018. It was developed in response to the 2017 parliamentary review, which stated that a 'once for Wales' approach should be developed. Our vision for 'A Healthier Wales' was a new system that would address what care would look like in the future, address the needs of the population, take, crucially, a preventative approach, be structured around the needs of the individual and delivered as close to home as possible. Now, I fully recognise the need to continually assess whether our strategic policy direction for the health and care system in Wales is right. I've, therefore, continually monitored the progress of 'A Healthier Wales' since becoming Minister for Health and Social Services. 

In 2021, my predecessor reviewed and revised the original 40 actions to consider the impact of the pandemic. A new delivery plan covering the period 2021-24 was developed, with 26 revised actions. That review showed that 'A Healthier Wales' remained relevant. Our vision for an integrated health and social care system with seamless services that continue to focus on prevention and community-based care, going to a hospital only when needed, is the right one. 

And whilst the report published by the Chief Scientific Adviser for health validates the policy direction set out in 'A Healthier Wales', with a focus on prevention and addressing health inequalities, I recognise that the time is right, in the light of the very latest evidence, to ensure our delivery plan remains effective against the challenges we know we're likely to face over the coming years. And that's why today I'm announcing my intention to review the current actions under 'A Healthier Wales' and examine whether there are areas we need to strengthen as we prepare for the future. I've asked officials to consider the policy implications from the chief scientific adviser's report and to ensure that we're able, within the context of the financial pressures we face, to respond to those challenges. 

Diolch yn fawr. Rwy'n falch iawn ein bod yn cymryd yr amser heddiw i barhau â'r drafodaeth bwysig am ddyfodol ein gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol yng Nghymru. Pan ddathlodd y GIG ei ben-blwydd yn saith deg pump oed ym mis Gorffennaf, dywedais yn glir nad yw'r heriau demograffig, economaidd a chymdeithasol presennol sy'n wynebu ein system iechyd a gofal yng Nghymru, gan gynnwys galw cynyddol ar ein gwasanaethau, yn gynaliadwy yn y cyd-destun presennol. Rydym yn gwybod, fel rhan o'n bwriad i sicrhau y gall y system fod yn addas ar gyfer y dyfodol, fod angen sgwrs ddifrifol gyda'r cyhoedd am ddisgwyliadau yn y dyfodol a diwygiadau posibl. Rhaid i ni barhau i ailgydbwyso'r system tuag at atal a gofal iechyd a chymdeithasol yn y gymuned, yn ogystal â sicrhau bod ein gwasanaethau'n cael eu defnyddio'n ddoeth, gan gydnabod, bob tro y byddwn yn defnyddio'r system, fod yna gost.

Ar 22 Medi, cyhoeddodd y Prif Gynghorydd Gwyddonol dros Iechyd adroddiad yn disgrifio'r heriau y mae'r GIG yng Nghymru yn debygol o'u hwynebu dros y 10 i 25 mlynedd nesaf. Dangosodd yr adroddiad lwybr tebygol rhai cyflyrau hirdymor a ffactorau risg a sut y bydd hyn yn effeithio ar ein gwasanaethau iechyd a gofal, wrth i ni barhau i gefnogi pobl i fyw bywydau hir ac iach. Yn bwysig, er iddo gael ei gomisiynu o fewn y Llywodraeth, adroddiad annibynnol yw hwn, ac fe ystyriodd ddadansoddiadau, gan gynnwys amcanestyniadau o'n poblogaeth a chyflenwad gweithlu'r GIG. Mae'r adroddiad hefyd yn ystyried ffactorau economaidd a datblygiadau technolegol, megis deallusrwydd artiffisial, gan ddod â'r cyfan at ei gilydd i lywio'r goblygiadau polisi allweddol sy'n deillio o'r canfyddiadau manwl. Hoffwn groesawu a diolch i'r prif gynghorydd gwyddonol am ei adroddiad.

Wrth gwrs, mae yna lawer o ffactorau sy'n effeithio ar ganlyniadau iechyd, ac felly nid yw'r papur yn gynhwysfawr. Ond bydd y canfyddiadau'n darparu sylfaen dystiolaeth sylweddol i gefnogi ein datblygiad polisi a chynllunio gwasanaethau wrth symud ymlaen. Bydd hefyd yn cefnogi'r penderfyniadau anodd y mae angen i ni eu gwneud yma yng Nghymru yng ngoleuni'r holl heriau presennol sy'n wynebu systemau iechyd a gofal ar draws y byd i gyd. Mae'r dystiolaeth a gynhwysir yn yr adroddiad hwn, ynghyd â thystiolaeth ehangach, o amrywiaeth o ffynonellau uchel eu parch ac annibynnol, yn rhoi cyfle gwerthfawr i ni archwilio'r heriau sy'n benodol i Gymru a phwyso a mesur ym mlwyddyn pen-blwydd y GIG yn 75 oed. Gwyddom fod gan Gymru boblogaeth sy'n heneiddio, ac amcangyfrifir y bydd bron i un o bob pump o bobl yng Nghymru dros 70 oed erbyn 2038—dyna'r rhan fwyaf o bobl yn y Siambr hon mae'n debyg. Mae poblogaeth sy'n tyfu ac yn heneiddio, ynghyd â nifer cynyddol o bobl â chyflyrau iechyd tymor hir lluosog, yn golygu y bydd pwysau ar GIG Cymru a'n system gofal cymdeithasol yn parhau i gynyddu. Ac rydym yn gwybod bod y pwysau hwn yn adeiladu ar adeg o gyfyngiadau economaidd anhygoel a mwy o ddisgwyliad cyhoeddus o ganlyniad i ddatblygiadau mewn technoleg feddygol.

Wrth i ni edrych tua'r dyfodol, rhaid i ni ddiogelu'r egwyddorion sylfaenol y crëwyd ein GIG arnynt, gan ddeall y bydd angen i bob un ohonom ymateb i'r heriau sydd o'n blaenau. Lansiwyd 'Cymru Iachach', ein cynllun 10 mlynedd ar gyfer iechyd a gofal, yn 2018. Fe'i datblygwyd mewn ymateb i adolygiad seneddol 2017, a oedd yn nodi y dylid datblygu dull 'unwaith i Gymru'. Ein gweledigaeth ar gyfer 'Cymru Iachach' oedd system newydd a fyddai'n mynd i'r afael â sut y byddai gofal yn edrych yn y dyfodol, yn mynd i'r afael ag anghenion y boblogaeth, meithrin, yn hanfodol, ddull ataliol, wedi ei strwythuro o amgylch anghenion yr unigolyn a'u darparu mor agos at gartref â phosibl. Nawr, rwy'n cydnabod yn llawn yr angen i asesu'n barhaus a yw ein cyfeiriad polisi strategol ar gyfer y system iechyd a gofal yng Nghymru yn iawn. Felly, rwyf wedi monitro cynnydd 'Cymru Iachach' yn barhaus ers dod yn Weinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol.

Yn 2021, adolygodd fy rhagflaenydd y 40 o gamau gweithredu gwreiddiol i ystyried effaith y pandemig. Datblygwyd cynllun cyflawni newydd ar gyfer y cyfnod 2021-24, gyda 26 o gamau gweithredu diwygiedig. Dangosodd yr adolygiad hwnnw fod 'Cymru Iachach' yn parhau'n berthnasol. Ein gweledigaeth ar gyfer system iechyd a gofal cymdeithasol integredig gyda gwasanaethau di-dor sy'n parhau i ganolbwyntio ar atal a gofal yn y gymuned, mynd i ysbyty dim ond pan fo angen, yw'r un cywir. 

Ac er bod yr adroddiad a gyhoeddwyd gan y Prif Gynghorydd Gwyddonol dros iechyd yn dilysu'r cyfeiriad polisi a nodir yn 'Cymru Iachach', gyda phwyslais ar atal a mynd i'r afael ag anghydraddoldebau iechyd, rwy'n cydnabod bod yr amser yn iawn, yng ngoleuni'r dystiolaeth ddiweddaraf un, i sicrhau bod ein cynllun cyflawni yn parhau i fod yn effeithiol yn erbyn yr heriau y gwyddom y byddwn yn debygol o'u hwynebu dros y blynyddoedd nesaf. A dyna pam heddiw rwy'n cyhoeddi fy mwriad i adolygu'r camau gweithredu presennol o dan 'Cymru Iachach' ac archwilio a oes meysydd y mae angen i ni eu cryfhau wrth i ni baratoi ar gyfer y dyfodol. Rwyf wedi gofyn i swyddogion ystyried goblygiadau polisi adroddiad y prif gynghorydd gwyddonol a sicrhau ein bod yn gallu, o fewn cyd-destun y pwysau ariannol sy'n ein hwynebu, ymateb i'r heriau hynny. 

Nawr, dwi'n cydnabod yn llwyr na fydd y sector iechyd a gofal yn gallu taclo'r heriau yma ar ei ben ei hun. Mae yna lawer o ffactorau sy'n dylanwadu ar bobl yn byw bywydau hirach ac iachach. Rydyn ni'n gwybod bod tai o ansawdd da, addysg a thaclo tlodi yn allweddol i gefnogi ffordd o fyw iach a chynaliadwy. Bydd yr adolygiad o 'Cymru Iachach', felly, yn cymryd agwedd draws-lywodraethol. Dwi wedi gofyn i fy swyddogion adolygu ein camau gweithredu yn 'Cymru Iachach' erbyn diwedd mis Mawrth y flwyddyn nesaf, gyda'r bwriad o gyhoeddi cynllun cyflawni diwygiedig sy'n ystyried y dystiolaeth ddiweddaraf. Bydd ein ffocws ar atal ac ymyrryd yn gynnar yn parhau, ac mae hyn yn allweddol i alluogi a chefnogi pobl Cymru i fyw bywydau hirach ac iachach. 

I fully recognise that the health sector and care sector will not be able to tackle these challenges alone. There are many factors that influence people living longer lives and healthier lives. We know that good-quality housing, education and tackling poverty are vital to support healthy ways of living and sustainable ways of living. The review of 'A Healthier Wales' will therefore take a cross-governmental approach. I have asked my officials to review our actions in 'A Healthier Wales' by the end of March next year, with the intention of publishing a revised delivery plan that considers the latest evidence. Our focus on prevention and early intervention will continue, and that is vital to allow and support the people of Wales to live longer and healthier lives. 

I thought it was very interesting to note that, today, Keir Starmer again is following the Welsh health direction, saying that he wants an NHS that prevents illness, not just a sickness service. Well, he is welcome to take a look at our strategy, 'A Healthier Wales'. We've been at it for a few years, and it was good to see that, last week, he also said that he would be introducing a teeth-cleaning programme for children, following, once again, our Designed to Smile programme. 

Now, our commitment under 'A Healthier Wales' to addressing the ongoing challenges ahead will continue, and I remain absolutely committed to, importantly and crucially, reducing health inequalities, to building more responsive primary and community planned care services, including emergency care, creating effective and supportive mental health services, supporting and developing more effective and efficient hospital services, supporting enhanced integration between health and social services, supporting and building a resilient workforce, and providing accessible digital services. 

Now, turning to the amendment tabled by Heledd Fychan, the future of our Welsh NHS is entirely dependent on our workforce. This has been at the core of our approach and is central to 'A Healthier Wales'. We remain committed to work in social partnership to deliver on our national workforce implementation plan and on the non-pay elements of this year's pay deal. You'll see, over the coming weeks and months, the outputs from the joint working groups established to look at things like flexible working and continuing professional development. The pay uplift for 2023-24 has already been implemented for NHS staff.

To conclude, there are many things on which the scientists, NHS staff and the majority of this Parliament can agree. The future of our NHS absolutely depends on a strong social care service, a shift to prevention, making the very best use of the latest technologies and an ability to invest in our health and care workforce. And to make that a reality, we need a Government in Westminster that shares this ambition, one that recognises and invests in an NHS and a care system rather than choking that investment in preference for tax breaks for the wealthy. But we also need to recognise that the challenges facing our public services and our economy are real. We need to focus our spending on those things that make a difference, not on widespread NHS reorganisations but on those service reconfigurations that deliver the very best specialist care, deliver value and deliver improved outcomes. We need to ensure that public money is directed to the things that make the most difference to people in their local communities. 

I also want to ask the public to play their role in relation to supporting the NHS for the long term, so it can become a sustainable institution. We can all consider what more we can do to look after our own health: eating healthily, not smoking, keeping fit. I would urge the Welsh public to think about what more they can do to ensure the sustainability of the NHS in Wales. And we'd also urge the public to participate and to give their views on the consultation that is being undertaken by the Bevan Commission and Llais on what future NHS services should look like in Wales. Diolch yn fawr. 

Roeddwn i'n meddwl ei bod hi'n ddiddorol iawn nodi bod Keir Starmer unwaith eto'n dilyn cyfeiriad iechyd Cymru, gan ddweud ei fod eisiau GIG sy'n atal salwch, nid gwasanaeth salwch yn unig. Wel, mae croeso iddo edrych ar ein strategaeth, 'Cymru Iachach'. Rydyn ni wedi bod wrthi ers rhai blynyddoedd, ac roedd yn dda gweld hefyd, yr wythnos diwethaf, ei fod hefyd wedi dweud y byddai'n cyflwyno rhaglen glanhau dannedd i blant, gan ddilyn ein rhaglen Cynllun Gwên unwaith eto.

Nawr, bydd ein hymrwymiad o dan 'Cymru Iachach' i fynd i'r afael â'r heriau parhaus sydd o'n blaenau yn parhau, ac rwy'n parhau i fod yn gwbl ymrwymedig i leihau anghydraddoldebau iechyd, yn bwysig ac yn hanfodol, i adeiladu gwasanaethau gofal sylfaenol a chymunedol mwy ymatebol, gan gynnwys gofal brys, creu gwasanaethau iechyd meddwl effeithiol a chefnogol, cefnogi a datblygu gwasanaethau ysbyty mwy effeithiol ac effeithlon, cefnogi gwell integreiddio rhwng iechyd a gwasanaethau cymdeithasol, cefnogi ac adeiladu gweithlu cydnerth, a darparu gwasanaethau digidol hygyrch.

Nawr, gan droi at y gwelliant a gyflwynwyd gan Heledd Fychan, mae dyfodol ein GIG yng Nghymru yn gwbl ddibynnol ar ein gweithlu. Mae hyn wedi bod wrth wraidd ein dull gweithredu ac mae'n ganolog i 'Cymru Iachach'. Rydym yn parhau i fod yn ymrwymedig i weithio mewn partneriaeth gymdeithasol i gyflawni ein cynllun gweithredu'r gweithlu cenedlaethol ac ar elfennau nad ydynt yn rhai cyflogau o'r cytundeb cyflog eleni. Byddwch yn gweld, dros yr wythnosau a'r misoedd nesaf, yr allbynnau o'r cyd-weithgorau a sefydlwyd i edrych ar bethau fel gweithio hyblyg a datblygiad proffesiynol parhaus. Mae'r codiad cyflog ar gyfer 2023-24 eisoes wedi'i weithredu ar gyfer staff y GIG.

I gloi, mae llawer o bethau y gall y gwyddonwyr, staff y GIG a mwyafrif y Senedd hon gytuno arnynt. Mae dyfodol ein GIG yn dibynnu'n llwyr ar wasanaeth gofal cymdeithasol cryf, newid i atal, gwneud y defnydd gorau o'r technolegau diweddaraf a'r gallu i fuddsoddi yn ein gweithlu iechyd a gofal. Ac er mwyn gwireddu hynny, mae angen Llywodraeth yn San Steffan sy'n rhannu'r uchelgais hon, un sy'n cydnabod ac yn buddsoddi mewn GIG a system ofal yn hytrach na thagu'r buddsoddiad hwnnw drwy ddewis torri trethi ar gyfer y cyfoethog. Ond mae angen i ni hefyd gydnabod bod yr heriau sy'n wynebu ein gwasanaethau cyhoeddus a'n heconomi yn rhai go iawn. Mae angen i ni ganolbwyntio ein gwariant ar y pethau hynny sy'n gwneud gwahaniaeth, nid ar ad-drefnu'r GIG yn eang ond ar ad-drefnu'r gwasanaethau hynny sy'n darparu'r gofal arbenigol gorau un, yn sicrhau gwerth ac yn sicrhau gwell canlyniadau. Mae angen i ni sicrhau bod arian cyhoeddus yn cael ei gyfeirio at y pethau sy'n gwneud y gwahaniaeth mwyaf i bobl yn eu cymunedau lleol.

Rwyf hefyd eisiau gofyn i'r cyhoedd chwarae eu rhan mewn cysylltiad â chefnogi'r GIG yn y tymor hir, fel y gall ddod yn sefydliad cynaliadwy. Gallwn ni i gyd ystyried beth arall y gallwn ei wneud i ofalu am ein hiechyd ein hunain: bwyta'n iach, peidio smygu, cadw'n heini. Byddwn yn annog y cyhoedd yng Nghymru i feddwl am beth arall y gallant ei wneud i sicrhau cynaliadwyedd y GIG yng Nghymru. A byddem hefyd yn annog y cyhoedd i gymryd rhan ac i roi eu barn ar yr ymgynghoriad sy'n cael ei gynnal gan Gomisiwn Bevan a Llais ar sut y dylai gwasanaethau GIG y dyfodol edrych yng Nghymru. Diolch yn fawr. 

15:40

Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig. Galwaf ar Mabon ap Gwynfor i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Heledd Fychan. 

I have selected the amendment to the motion. I call on Mabon ap Gwynfor to move amendment 1, tabled in Heledd Fychan's name. 

Gwelliant 1—Heledd Fychan

Ychwanegu pwyntiau newydd ar ddiwedd y cynnig:

3. Yn credu, os yw GIG Cymru am gael ei ddiogelu ar gyfer heriau'r dyfodol, mae’n hanfodol cadw'r gweithlu presennol a recriwtio rhagor o staff.

4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:

a) sicrhau bod gweithwyr y sector iechyd a gofal yn cael y codiad cyflog sy'n ddyledus iddynt ynghyd â thelerau ac amodau gwaith sy’n addas i'r diben, gan gynnwys arferion gweithio hyblyg a chyfleoedd hyfforddiant mewn gwaith; a

b) datblygu strategaeth gyflawni glir gyda thargedau a chostau llawn ar gyfer cynllun gweithlu newydd, gan gynnwys camau i dynnu elw o waith asiantaeth.

Amendment 1—Heledd Fychan

Add as new points at end of motion:

3. Believes that if the Welsh NHS is to be safeguarded for future challenges, retaining the current workforce and recruiting more staff is essential.

4. Calls on Welsh Government to:

a) ensure that health and care sector workers receive the pay uplift they are due alongside fit for purpose working terms and conditions, including flexible working practises and in-work training opportunities; and

b) develop a clear delivery strategy with targets and full costing for a new workforce plan, including steps to remove profit from agency working.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, a dwi'n cynnig gwelliant 1. 

Thank you very much, Dirprwy Lywydd, and I move amendment 1. 

And I will speak to that amendment and talk about workforce pressures, but I will also talk to the original motion and the preventative element too. Plaid Cymru has been clear from the outset that the NHS is nothing without its legions of dedicated and diligent staff. But, as we've witnessed over recent years, the NHS workforce in Wales is in a state of existential peril, with little evidence that this Government has the ability to turn the desperate situation around. It's been so heartbreaking to observe the many trends that have been developing over some time, which are increasingly showing that the Welsh NHS at present is simply not an attractive place to work, with existing staff leaving in their droves due to to workplace pressures and insufficient numbers of medical students taking up careers in the NHS. 

For example, a recent Audit Wales report shows that there are currently 6,800 vacancies in the Welsh NHS, including a shortfall of 2,717 registered nurses. We also have the joint lowest level of registered doctors relative to population in the UK. Part of the problem in this respect is the low levels of retention amongst our student cohort. Fewer than half of General Medical Council-registered doctors who originally trained in Wales have remained in work in Wales. What is particularly troubling in this respect is that while our dependence on the health service is inevitably going to increase over the coming years, as we heard from the Minister, particularly due to our ageing population and our high rates of disability relative to the rest of the UK, all the current signs point towards the capacity of the NHS workforce contracting for the foreseeable future. 

For example, Wales currently has an oncology vacancy rate of 11 per cent, with 80 per cent of these vacancies having remained unfilled over six months. Such trends are projected to leave Wales with a 41 per cent shortfall in oncology staff within the next four years, the highest by far of all the UK nations. In the absence of an effective strategy to get to grips with these recruitment problems, eye-watering sums are being spent on agency staff to plug the ever-widening vacancy gap. A record £325 million was spent on agency staff across the major health boards during the previous financial year, surely the most expensive sticking plaster in the history of our health service. 

We all want to see a resilient, well-functioning and dynamic NHS that is able to respond effectively to the challenges of today and tomorrow, but it's about time that the Welsh Government wakes up to the reality that without urgent, radical and far-reaching action to address these long-standing issues in the workforce, our NHS simply won't exist in 10 years' time. So, I hope, during this debate, that the Government will provide a timetable and give us assurances that the agreements that the Government came to over the summer period with the unions, such as the Royal College of Nursing, and the commitment to 36 hours, will be respected.

Moving on to the preventative elements, another theme that is clearly articulated in the report is the importance of a holistic and proactive preventative agenda that acknowledges the intersections between health and wider societal issues. At the Plaid Cymru conference over the weekend I was pleased to speak with Obesity Alliance Cymru, who informed me that without urgent action to combat rates of obesity in Wales, it’s likely that the NHS will be facing additional costs of £465 million in 2050. We also need to ensure that policy making on health is receptive to the link between the prevalence of poverty, particularly amongst children, and physical and mental well-being. Though the recent publication of the long-awaited child poverty strategy is to be welcomed in that respect, it’s essential that the accompanying objectives are not pursued in isolation to broader health delivery plans.

Long-standing issues in our housing sector are also contributing to poor health outcomes in Wales. We’ve already discussed the issue of homelessness earlier, and the Minister referred to this in her opening remarks, but given the acute paucity of affordable housing for low-income individuals, it is sadly unsurprising that rates of homelessness remain high. For example, a recent Bevan Foundation report has shown that, in February of this year, only 1.2 per cent of private rented properties in Wales were available at or below the current local housing allowance rate. As we approach the colder winter months, there also needs to be serious consideration of a wide range of welfare relief measures to protect the most vulnerable in our society. A recent Public Health Wales report has found almost a third of excess winter deaths in 2022 were caused by cold housing conditions, and with energy prices remaining stubbornly high, it is likely that this winter will present even greater challenges in this respect.

Ac rwyf am siarad am y gwelliant hwnnw a siarad am bwysau'r gweithlu, ond rwyf hefyd am siarad am y cynnig gwreiddiol a'r elfen ataliol hefyd. Mae Plaid Cymru wedi bod yn glir o'r cychwyn cyntaf nad yw'r GIG yn ddim heb ei lengoedd o staff ymroddedig a diwyd. Ond, fel y gwelsom dros y blynyddoedd diwethaf, mae gweithlu'r GIG yng Nghymru mewn perygl dirfodol, heb fawr o dystiolaeth bod gan y Llywodraeth hon y gallu i wella'r sefyllfa enbyd. Mae wedi bod mor dorcalonnus i arsylwi ar y tueddiadau niferus sydd wedi bod yn datblygu dros gyfnod o amser, sy'n dangos yn gynyddol nad yw GIG Cymru ar hyn o bryd yn lle deniadol i weithio ynddo, gyda staff presennol yn gadael yn un fflyd oherwydd pwysau yn y gweithle a niferoedd annigonol o fyfyrwyr meddygol sy'n dilyn gyrfaoedd yn y GIG. 

Er enghraifft, mae adroddiad diweddar gan Archwilio Cymru yn dangos bod 6,800 o swyddi gwag yn y GIG yng Nghymru ar hyn o bryd, gan gynnwys diffyg o 2,717 o nyrsys cofrestredig. Mae gennym hefyd y lefel isaf ar y cyd o feddygon cofrestredig o'i chymharu â'r boblogaeth yn y DU. Rhan o'r broblem yn hyn o beth yw'r lefelau isel o gadw ymhlith ein carfan myfyrwyr. Mae llai na hanner meddygon cofrestredig y Cyngor Meddygol Cyffredinol a hyfforddwyd yn wreiddiol yng Nghymru wedi parhau i weithio yng Nghymru. Yr hyn sy'n arbennig o ofidus yn hyn o beth yw, er bod ein dibyniaeth ar y gwasanaeth iechyd yn anochel yn mynd i gynyddu dros y blynyddoedd nesaf, fel y clywsom gan y Gweinidog, yn enwedig oherwydd ein poblogaeth sy'n heneiddio a'n cyfraddau uchel o anabledd o'u cymharu â gweddill y DU, mae'r holl arwyddion presennol yn pwyntio tuag at gapasiti gweithlu'r GIG yn crebachu hyd y gellir rhagweld. 

Er enghraifft, mae gan Gymru gyfradd swyddi gwag oncoleg o 11 y cant ar hyn o bryd, gyda 80 y cant o'r swyddi gwag hyn heb eu llenwi dros chwe mis. Rhagwelir y bydd tueddiadau o'r fath yn gadael Cymru gyda diffyg o 41 y cant o ran staff oncoleg o fewn y pedair blynedd nesaf, yr uchaf o bell ffordd o holl wledydd y DU. Yn absenoldeb strategaeth effeithiol i fynd i'r afael â'r problemau recriwtio hyn, mae symiau syfrdanol yn cael eu gwario ar staff asiantaeth i lenwi'r bwlch swyddi gwag sy'n ehangu'n barhaus. Gwariwyd £325 miliwn ar staff asiantaeth ar draws y prif fyrddau iechyd yn ystod y flwyddyn ariannol flaenorol, does bosib nad hwn yw'r plastr glynu drutaf yn hanes ein gwasanaeth iechyd. 

Rydym i gyd eisiau gweld GIG cydnerth, gweithredol a deinamig sy'n gallu ymateb yn effeithiol i heriau heddiw ac yfory, ond mae'n hen bryd i Lywodraeth Cymru ddeffro i'r realiti na fydd ein GIG yn bodoli ymhen 10 mlynedd, heb weithredu brys, radical a phellgyrhaeddol i fynd i'r afael â'r materion hirsefydlog hyn yn y gweithlu. Felly, rwy'n gobeithio, yn ystod y ddadl hon, y bydd y Llywodraeth yn darparu amserlen ac yn rhoi sicrwydd i ni y bydd y cytundebau a gyflawnodd y Llywodraeth dros gyfnod yr haf gyda'r undebau, fel y Coleg Nyrsio Brenhinol, a'r ymrwymiad i 36 awr, yn cael eu parchu.

Gan symud ymlaen at yr elfennau ataliol, thema arall sy'n cael ei fynegi'n glir yn yr adroddiad yw pwysigrwydd agenda ataliol gyfannol a rhagweithiol sy'n cydnabod y croestoriadau rhwng iechyd a materion cymdeithasol ehangach. Yng nghynhadledd Plaid Cymru dros y penwythnos roeddwn i'n falch o siarad ag Obesity Alliance Cymru, a roddodd wybod i mi, heb weithredu brys i frwydro yn erbyn cyfraddau gordewdra yng Nghymru, ei bod yn debygol y bydd y GIG yn wynebu costau ychwanegol o £465 miliwn yn 2050. Mae angen i ni hefyd sicrhau bod llunio polisïau ar iechyd yn dderbyniol i'r cysylltiad rhwng cyfraddau tlodi, yn enwedig ymhlith plant, a llesiant corfforol a meddyliol. Er y bydd cyhoeddiad diweddar y strategaeth tlodi plant hir-ddisgwyliedig i'w groesawu yn hynny o beth, mae'n hanfodol nad yw'r amcanion cysylltiedig yn cael eu dilyn ar wahân i gynlluniau darparu iechyd ehangach.

Mae materion hirsefydlog yn ein sector tai hefyd yn cyfrannu at ganlyniadau iechyd gwael yng Nghymru. Rydym eisoes wedi trafod mater digartrefedd yn gynharach, a chyfeiriodd y Gweinidog at hyn yn ei sylwadau agoriadol, ond o ystyried y prinder difrifol o dai fforddiadwy i unigolion incwm isel, nid yw'n syndod yn anffodus bod cyfraddau digartrefedd yn parhau'n uchel. Er enghraifft, mae adroddiad diweddar gan Sefydliad Bevan wedi dangos, ym mis Chwefror eleni, mai dim ond 1.2 y cant o eiddo rhent preifat yng Nghymru oedd ar gael ar gyfradd lwfans tai lleol presennol neu islaw'r gyfradd. Wrth i ni nesáu at fisoedd oerach y gaeaf, mae angen hefyd ystyried o ddifrif ystod eang o fesurau rhyddhad lles i amddiffyn y rhai mwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas. Mae adroddiad diweddar gan Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi canfod bod bron i draean o farwolaethau ychwanegol y gaeaf yn 2022 wedi'u hachosi gan dai oer, a gyda phrisiau ynni yn parhau'n ystyfnig o uchel, mae'n debygol y bydd y gaeaf hwn yn cyflwyno hyd yn oed mwy o heriau yn hyn o beth.

15:45

I will now, diolch. Health policy in Wales cannot afford to be limited to front-line services. It must be holistic in its dimensions and fully integrated within every facet of the Welsh Government's devolved responsibilities. Diolch.

Fe wnaf yn awr, diolch. Ni all polisi iechyd yng Nghymru fforddio cael ei gyfyngu i wasanaethau rheng flaen. Rhaid iddo fod yn gyfannol yn ei ddimensiynau ac wedi'i integreiddio'n llawn o fewn pob agwedd ar gyfrifoldebau datganoledig Llywodraeth Cymru. Diolch.

Thank you, Minister, for bringing forward this debate today. I have to say, it's a really worthy debate to have. It's a very good use of business today, and I think I've put on record my own thanks to Dr Orford as well for his very, very comprehensive report. I think this report, as I see it, isn't just to the Welsh Government; it's to all of us that have an interest in bringing forward health policy in Wales.

I've picked three subject areas to focus on today: workforce, prevention and data. There's so much in this debate that I almost think it needs a series of hour debates, actually, so I'm going to go away and consider some Welsh Conservative debates on the back of this report. I think there's so much to get into. I won't have time to mention everything today; I would have liked to have spoken more on research and development, and improvements in palliative care as well, so maybe there's a future debate where I can bring some of those points about.

The Welsh Conservatives didn't put forward an amendment today because I very much took this as a noting report—noting the report before us. But I'm very happy to support the Government's motion today, and very happy to indicate my support for Plaid Cymru's amendment as well.

So, to tackle the first subject, workforce, I think workforce shortages have got to be the biggest challenge for our NHS—not in 10 years; it's a challenge now, so it's going to be a bigger challenge if we don't deal with some of the workforce pressures that are in place now. I was very pleased that Dr Orford talked quite a bit about this in his report. One interesting point was talking about how overall NHS workforce gaps are projected to persist, so the potential value of a volunteer workforce, especially the older population, should be considered, also providing wider social benefits to the volunteer. That was an interesting point he made in his report. The report also goes on to say that:

'An overall workforce supply gap already exists for registered nurses and general practice patient care staff. This is likely to increase until 2024-25 before declining gradually by 2030-31'.

That was, I think, pretty significant. I think to meet the demands of the future, we must invest in training and recruitment of healthcare professionals. This includes doctors, nurses and other health professionals, as well as specialists in mental health and chronic disease management.

Interestingly, the UK Government is creating degree apprenticeships for medicine and healthcare science, with existing apprenticeships for nursing, midwifery and allied health professionals all set to be doubled. So, the information I have in front of me here is that by 2031, degree apprenticeships will be 22 per cent of the intake for those professions.

Now, despite apprenticeships not being available here for health professionals in Wales, I did notice, of course, Health Education and Improvement Wales launching its own workforce plan in 2020 with a promise to widen access to health and social care career development and workplace learning models. I think, from my perspective, the lack of health degree apprenticeships is already a comparative disadvantage that will only widen with increased provision across the border, so I do hope that the Government can consider adopting that policy here in Wales.

The other area, of course, is prevention—such a big issue here. I really think there's got to be a focus on younger people when it comes to prevention, in terms of bringing forward change—to make those changes in patterns, in terms of smoking, poor diet and drug and alcohol use. I think the emphasis must shift towards proactive measures that prevent the development of long-term conditions. I think we need investment in public health campaigns to promote healthy lifestyles, early detection and behavioural change—I think that's paramount. I think this is particularly, as well—. I don't like Government banning things and telling people what to do, so, for me, it's about the Government putting in the right environment as well.

I think a big focus on young people—I would like to see something on encouraging gym membership, whether it's voucher schemes or encouragement scheme