Y Cyfarfod Llawn
Plenary
03/10/2023Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn y prynhawn yma. Yr eitem gyntaf fydd y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf y prynhawn yma gan Darren Millar.
Good afternoon and welcome to this Plenary meeting this afternoon. The first item will be questions to the First Minister, and the first question this afternoon is from Darren Millar.
1. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella diogelwch ar ffyrdd gwledig? OQ59995
1. What action is the Welsh Government taking to improve safety on rural roads? OQ59995
I thank the Member for that question, Llywydd. We will consult on the new road safety strategy for Wales, beginning in November of this year. Updated guidance on setting local speed limits, including factors particularly relevant to rural roads, will follow in 2024.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd. Byddwn yn ymgynghori ar y strategaeth diogelwch ffyrdd newydd i Gymru, gan ddechrau ym mis Tachwedd eleni. Bydd canllawiau wedi'u diweddaru ar osod terfynau cyflymder lleol, gan gynnwys ffactorau sy'n arbennig o berthnasol i ffyrdd gwledig, yn dilyn yn 2024.
Thank you for that answer, First Minister. You'll be aware that road safety data from 2022 suggests that the vast majority of serious and fatal accidents do occur on rural roads, and that many of those roads are being disproportionately over-represented when compared to the volumes of traffic on them. In the rural parts of Denbighshire that I represent, there are three areas on the A494 trunk road that do need some urgent attention, and, of course, the trunk road network is the responsibility of the Welsh Government. I've raised on numerous occasions the need for speed reduction and a crossing for pedestrians in the village of Pwll-glas, in order for residents and children to be able to access the facilities that are there safely. And there are two other projects on the A494—the Maes Gamedd junction in Gwyddelwern, and Lôn Fawr in Ruthin—which also urgently need some attention via some re-engineering in order to make them safe. First Minister, will you join me on a visit to rural Denbighshire to see these particular locations for yourself, so that we can work together to address these road safety issues in my constituency?
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Byddwch yn ymwybodol fod data diogelwch ar y ffyrdd o 2022 yn awgrymu bod y mwyafrif helaeth o ddamweiniau difrifol ac angheuol yn digwydd ar ffyrdd gwledig, a bod llawer o'r ffyrdd hynny'n cael eu gorgynrychioli'n anghymesur o'u cymharu â faint o draffig sydd arnyn nhw. Yn y rhannau gwledig o sir Ddinbych yr wyf i yn eu cynrychioli, mae tair ardal ar gefnffordd yr A494 sydd angen rhywfaint o sylw brys, ac, wrth gwrs, cyfrifoldeb Llywodraeth Cymru yw'r rhwydwaith cefnffyrdd. Rwyf wedi codi ar sawl achlysur yr angen am derfyn cyflymder is a chroesfan i gerddwyr ym mhentref Pwll-glas, er mwyn i drigolion a phlant allu cael mynediad i'r cyfleusterau sydd yno'n ddiogel. Ac mae dau brosiect arall ar yr A494—cyffordd Maes Gamedd yng Ngwyddelwern, a Lôn Fawr yn Rhuthun—sydd hefyd angen rhywfaint o sylw ar frys a rhywfaint o waith peirianyddol er mwyn eu gwneud yn ddiogel. Prif Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi ar ymweliad â sir Ddinbych wledig i weld y lleoliadau penodol hyn drosoch eich hun, fel y gallwn weithio gyda'n gilydd i fynd i'r afael â'r materion diogelwch ffyrdd hyn yn fy etholaeth?
Well, Llywydd, I thank Darren Millar for those questions. He makes important points about safety on rural roads and the Welsh Government's responsibility for the trunk road network. I have followed his pursuit of the Pwll-glas issue here on the floor of the Senedd, and I was here on the floor last week to hear Llyr Gruffydd's points on that issue as well. And I know that the Deputy Minister has himself visited that site and said some encouraging things in reply to a recent question from the Member.
I'm not familiar with one of the three issues that Darren Millar mentioned, Llywydd. I have heard of the Lôn Fawr/Corwen Road junction in Ruthin, and I know that there are plans that the Welsh Government has to deal with speed issues at that junction and to look for small-scale measures that can be implemented at the junction to improve road safety.
I thank the Member for the invitation to join him, and, no doubt, others with an interest in these matters, and, subject to the usual diary constraints, I'd be happy to do that.
Wel, Llywydd, diolch i Darren Millar am y cwestiynau yna. Mae'n gwneud pwyntiau pwysig am ddiogelwch ar ffyrdd gwledig a chyfrifoldeb Llywodraeth Cymru am y rhwydwaith cefnffyrdd. Rwyf wedi dilyn ei drywydd ar fater Pwll-glas yma ar lawr y Senedd, ac roeddwn i yma ar y llawr yr wythnos diwethaf i glywed pwyntiau Llyr Gruffydd ar y mater hwnnw hefyd. Ac rwy'n gwybod bod y Dirprwy Weinidog ei hun wedi ymweld â'r safle hwnnw ac wedi dweud rhai pethau calonogol wrth ateb cwestiwn diweddar gan yr Aelod.
Nid wyf yn gyfarwydd ag un o'r tri mater a grybwyllwyd gan Darren Millar, Llywydd. Rwyf wedi clywed am gyffordd Lôn Fawr/Ffordd Corwen yn Rhuthun, a gwn fod cynlluniau i Lywodraeth Cymru ymdrin â materion cyflymder ar y gyffordd honno a chwilio am fesurau ar raddfa fach y gellir eu rhoi ar waith ar y gyffordd i wella diogelwch ar y ffyrdd.
Diolch i'r Aelod am y gwahoddiad i ymuno ag ef, ac, heb os, eraill sydd â diddordeb yn y materion hyn, ac, yn amodol ar y cyfyngiadau arferol o ran y dyddiadur, byddwn i'n hapus i wneud hynny.
Diolch, Llywydd, a diolch i Darren Millar am y cwestiwn yna. Trwy gyd-ddigwyddiad, rydw innau am sôn am yr A494 hefyd, ond rhan arall o'r ffordd. Rydyn ni'n sôn rŵan am Ddolgellau drwyddo i Glan-yr-afon. Mae'r ffordd yna, fel gweddill yr A494, hefyd yn hynod o beryglus. Rydyn ni wedi gweld nifer cynyddol o ddamweiniau, marwolaethau, damweiniau difrifol, efo pobl yn gorfod mynd i Stoke, yr ysbyty yno, ar y ffordd. Ac mi wnes i godi'r pwynt am ddiogelwch ar y ffordd yma efo'r Dirprwy Weinidog ddwy flynedd yn ôl, a, bryd hynny, fe ddywedodd y Dirprwy Weinidog fod yna raglen gwella a diogelu'r ffordd yna am ddigwydd y flwyddyn yma. Ond, mewn ateb ges i gan y Dirprwy Weinidog yn ôl ym mis Awst, fe ddywedodd e fod y rhaglen yna bellach wedi cael ei gohirio am ddwy flynedd. Mae hynna'n golygu, y gallaf i roi eithaf sicrwydd i chi, yn ystod y ddwy flynedd nesaf, tra bod y rhaglen diogelu'r ffordd yn cael ei gohirio, y bydd yna ddamweiniau, ac yn fwy na thebyg rai angheuol, ar y ffordd yna yn ystod y ddwy flynedd nesaf o ohirio. A gawn ni, felly, sicrwydd eich bod chi'n mynd i edrych ar yr A494 yn ddifrifol, a'i wneud o'n flaenoriaeth, ac y gwelwn ni waith yn digwydd yno er mwyn atal y damweiniau yma, os gwelwch yn dda?
Thank you, Llywydd, and thank you, Darren Millar, for asking that question. Coincidentally, I want to talk about the A494 too, but another part of that road. We're talking now about Dolgellau through to Glan-yr-afon. That stretch of the road, like the rest of the A494, is very dangerous. We're seeing increasing numbers of accidents, deaths indeed, and very serious accidents with people having to go to Stoke, to the hospital there. And I raised the point about safety on this road with the Deputy Minister two years ago, and, at that time, the Deputy Minister said that an improvement programme to safeguard that road would take place this year. But in a response I had from the Deputy Minister in August, he said that that programme has now been postponed for two years. So, that means that, over the next two years, I can assure you, whilst this road safety programme is postponed, there will be accidents, some of those fatal, on that stretch of road during the next two years of postponement. So, can we have an assurance that you will look at the A494 seriously and make it a priority, and that we will see work taking place on that road to prevent accidents there? Thank you.
Well, Llywydd, wrth gwrs, rydyn ni yn edrych yn ddifrifol ar y sefyllfa ar yr hewl yn Nolgellau ac yn y blaen, ond rydyn ni'n gwneud hynny gydag achosion sy'n codi ledled Cymru. Mae nifer fawr o bentrefi lleol, ac yn y blaen, â phethau maen nhw eisiau gweld i wneud mwy i ddiogelu pobl ar y ffordd. Mae'r rhaglen gyda ni. Mae lot o geisiadau yn dod i mewn am y rhaglen, ac, fel mae'r Dirprwy Weinidog wedi esbonio, y gwaith rydyn ni'n ei wneud yw blaenoriaethu popeth sy'n dod ymlaen a thrial gwneud ein gorau glas i ymateb i'r achosion cryfach sy'n dod atom ni.
Well, Llywydd, of course, we do take the situation on that road in Dolgellau seriously, but we do that also with other roads across Wales. There are a number of villages who want to see improvements made to their road safety. We do have a programme in place. There are many applications coming in to that programme, and, as the Deputy Minister has explained, the work that we do is to prioritise those issues and to do our very best to respond to the stronger cases presented to us.
2. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi cleifion canser? OQ60008
2. What is the Welsh Government doing to support cancer patients? OQ60008
Llywydd, huge efforts have been made in recent years to improve early referral of people with symptoms to cancer services. The record number of patients informed each month of the outcome of that referral is encouraging evidence of success.
Llywydd, gwnaed ymdrechion enfawr yn ystod y blynyddoedd diwethaf i wella'r broses o atgyfeirio pobl sydd â symptomau i wasanaethau canser yn gynnar. Mae'r nifer uchaf erioed o gleifion sy'n cael eu hysbysu bob mis o ganlyniad i'r atgyfeiriad hwnnw yn dystiolaeth galonogol o lwyddiant.
Thank you for your response, First Minister. I recently met with Young Lives vs Cancer to find out more about the work that they do. They explained that children and young people with cancer, and their families, often have to travel great lengths to attend specialist care. On average, families in Wales are forced to travel 534 miles a month, and spend nearly £300 a month to receive treatment. First Minister, I'm sure you'll agree with me that nobody with cancer should be forced to travel hundreds of mile, nor spend hundreds of pounds just to receive vital treatment. Many families, as a consequence, are having to cut back on essentials, such as food, in a bid to meet the costs of getting treatment. This is just unacceptable. But one way to combat this issue is to set up a young cancer patient travel fund, which will meet the costs of travelling for treatment. The sum of money needed in setting up a fund like this in Wales is around about £500,000. I'm sure you'll agree, First Minister, that £500,000 is minimal when compared to the vast amount of cash the Welsh Government is spending, perhaps, on other projects. So, First Minister, will you commit to looking into creating a fund to support children with cancer, and their families, who are going through the unthinkable right now? Thank you.
Diolch am eich ymateb, Prif Weinidog. Yn ddiweddar, cwrddais â Young Lives vs Cancer i gael gwybod mwy am y gwaith maen nhw'n ei wneud. Gwnaethon nhw egluro bod plant a phobl ifanc â chanser, a'u teuluoedd, yn aml yn gorfod teithio yn bell iawn i gael gofal arbenigol. Ar gyfartaledd, mae teuluoedd yng Nghymru yn gorfod teithio 534 milltir y mis, a gwario bron i £300 y mis i gael triniaeth. Prif Weinidog, rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno â mi na ddylai neb â chanser gael ei orfodi i deithio cannoedd o filltiroedd, na gwario cannoedd o bunnau dim ond i gael triniaeth hanfodol. Mae llawer o deuluoedd, o ganlyniad, yn gorfod torri'n ôl ar bethau hanfodol, fel bwyd, mewn ymgais i dalu costau triniaeth. Mae hyn yn hollol annerbyniol. Ond un ffordd o fynd i'r afael â'r mater hwn yw sefydlu cronfa deithio i gleifion canser ifanc, a fydd yn talu costau teithio am driniaeth. Tua £500,000 yw'r swm o arian sydd ei angen i sefydlu cronfa fel hon yng Nghymru. Rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno, Prif Weinidog, bod £500,000 yn swm bach iawn o'i gymharu â'r swm enfawr o arian y mae Llywodraeth Cymru yn ei wario, efallai, ar brosiectau eraill. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi ymrwymo i ystyried creu cronfa i gefnogi plant â chanser, a'u teuluoedd, sy'n mynd trwy'r hyn sydd y tu hwnt i amgyffred ar hyn o bryd? Diolch.
Llywydd, I understand that travelling to and from appointments for cancer treatment places a burden on families, particularly where, in order to get the best specialist treatment that is available, that has to be some distance from people's homes. Our figures show that there are around 113 new diagnoses of cancer every year amongst people aged under 25. Now, the Welsh Government already has, through the NHS, a travel cost reimbursement scheme. You have to meet the qualifying criteria for it at all, but the scheme does exist. And the Welsh ambulance service provides non-emergency patient transport services for people attending oncology appointments. What the Minister has asked the Welsh ambulance service to do is to look at the number of non-emergency patient journeys that it is delivering for children and young people who are accessing cancer care, and that will give us better information to continue to explore some of the issues that the campaigners raise and which the Member has highlighted this afternoon.
Llywydd, rwy'n deall bod teithio i apwyntiadau am driniaeth ar gyfer canser ac oddi yno yn rhoi baich ar deuluoedd, yn enwedig pan fo rhaid i hynny fod gryn bellter o gartrefi pobl er mwyn cael y driniaeth arbenigol orau sydd ar gael. Mae ein ffigurau'n dangos bod tua 113 o ddiagnosisau canser newydd bob blwyddyn ymhlith pobl o dan 25 oed. Nawr, mae Llywodraeth Cymru, drwy'r GIG, eisoes wedi bod â chynllun ad-dalu costau teithio. Mae'n rhaid i chi fodloni'r meini prawf cymhwyso ar ei gyfer, ond mae'r cynllun yn bodoli. Ac mae gwasanaeth ambiwlans Cymru yn darparu gwasanaethau cludiant cleifion nad ydynt yn rhai brys i bobl sy'n mynd i apwyntiadau oncoleg. Yr hyn y mae'r Gweinidog wedi gofyn i wasanaeth ambiwlans Cymru ei wneud yw edrych ar nifer y teithiau cleifion nad ydynt yn rhai brys y mae'n eu darparu ar gyfer plant a phobl ifanc sy'n cael gofal canser, a bydd hynny'n rhoi gwell gwybodaeth er mwyn i ni barhau i archwilio rhai o'r materion y mae'r ymgyrchwyr yn eu codi ac y mae'r Aelod wedi tynnu sylw atyn nhw y prynhawn yma.
First Minister, last month, along with other Members, I visited the brand-new Snowdrop Breast Centre, just around the corner from the Royal Glamorgan Hospital. The £2 million state-of-the-art facility, partnership funded by Welsh Government and the local health board, will make a huge difference to residents suffering with breast cancer, with referrals being made straight from GPs. From correspondence with the health Minister, I understand that another diagnostic and treatment hub is due to open very near to the Snowdrop centre site in 2025. The ambition is to get the facility open sooner, to begin construction works in 2024 and to provide temporary diagnostic capacity at the site by April 2024. Will the First Minister please provide an update on these timescales and what support the Welsh Government can provide to support the health board's ambition of opening the hub sooner? Diolch.
Prif Weinidog, fis diwethaf, ynghyd ag Aelodau eraill, ymwelais â Chanolfan y Fron Snowdrop newydd ger Ysbyty Brenhinol Morgannwg. Bydd y cyfleuster modern gwerth £2 filiwn, a ariennir gan bartneriaeth rhwng Llywodraeth Cymru a'r bwrdd iechyd lleol, yn gwneud gwahaniaeth enfawr i drigolion sy'n dioddef o ganser y fron, gydag atgyfeiriadau'n cael eu gwneud yn uniongyrchol gan feddygon teulu. O ohebiaeth gyda'r Gweinidog iechyd, rwy'n deall y bydd canolfan ddiagnostig a thriniaeth arall yn agor yn agos iawn at safle canolfan Snowdrop yn 2025. Yr uchelgais yw agor y cyfleuster yn gynt, dechrau ar y gwaith adeiladu yn 2024 a darparu capasiti diagnostig dros dro ar y safle erbyn mis Ebrill 2024. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am yr amserlenni hyn a pha gymorth y gall Llywodraeth Cymru ei ddarparu i gefnogi uchelgais y bwrdd iechyd i agor y ganolfan yn gynt? Diolch.
I thank Buffy Williams for that, Llywydd, and thank her for what she said about her visit, with others, to the Snowdrop centre. The site adjacent that she refers to is the site purchased by Cwm Taf Morgannwg University Health Board, with help from the Welsh Government. This has happened in the context of how long it normally takes to develop health service facilities very rapidly, because it was only in June 2022 that the health board were approached by Rhondda Cynon Taf County Borough Council with the idea of purchasing the building—the building previously used by British Airways—and purchase of the site occurred in early 2023. The current occupants of the site are due to vacate it about now, and that means that early work will be possible on a temporary facility, available for a diagnostic service on the site, we hope, by spring 2024. The formal start of construction will happen in 2025, but, as Buffy Williams has said, Llywydd, all parties are working together to see whether this date can be brought forward and whether there can be some temporary use for diagnostic purposes at that site in the meantime. And it will undoubtedly, as the Member has said, add to the services available to patients in her constituency and those nearby.
Diolch i Buffy Williams am hynna, Llywydd, a diolch iddi am yr hyn a ddywedodd am ei hymweliad, gydag eraill, â chanolfan Snowdrop. Y safle cyfagos y mae'n cyfeirio ato yw'r safle a brynwyd gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg, gyda chymorth Llywodraeth Cymru. Mae hyn wedi digwydd yng nghyd-destun pa mor hir y mae'n ei gymryd fel arfer i ddatblygu cyfleusterau'r gwasanaeth iechyd yn gyflym iawn, oherwydd dim ond ym mis Mehefin 2022 y daeth Cyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf at y bwrdd iechyd gyda'r syniad o brynu'r adeilad—yr adeilad a ddefnyddiwyd yn flaenorol gan British Airways—a phrynwyd y safle yn gynnar yn 2023. Mae meddianwyr presennol y safle i fod i'w adael tua'r adeg yma, ac mae hynny'n golygu y bydd gwaith cynnar yn bosibl ar gyfleuster dros dro, sydd ar gael ar gyfer gwasanaeth diagnostig ar y safle, gobeithio, erbyn gwanwyn 2024. Bydd y gwaith adeiladu yn dechrau'n ffurfiol yn 2025, ond, fel y dywedodd Buffy Williams, Llywydd, mae pob plaid yn cydweithio i weld a oes modd dechrau hwn yn gynt ac a oes modd cael rhywfaint o ddefnydd dros dro at ddibenion diagnostig ar y safle hwnnw yn y cyfamser. Ac mae'n siŵr y bydd yn ychwanegu at y gwasanaethau sydd ar gael i gleifion yn ei hetholaeth a'r rhai gerllaw, fel y dywedodd yr Aelod.
Bydd y rhan fwyaf ohonon ni wedi mynychu bore coffi Macmillan dros y dyddiau diwethaf, felly dylid dechrau trwy ddweud diolch i Macmillan am eu gwaith. Ar lefel bersonol, dwi'n ddiolchgar am yr hyn ddaru nhw ei wneud i helpu aelodau o fy nheulu i. Ond y ffordd orau o gefnogi cleifion canser ydy sicrhau diagnosis cynnar. Ac un o'r canserau mwyaf ystyfnig ydy canser yr ysgyfaint. Mae'n bosibl cael adnabyddiaeth o ganser yr ysgyfaint drwy raglen sgrinio, ond does yna ddim rhaglen sgrinio wedi ei dargedu gennym ni yma yng Nghymru. Felly, pryd allwn ni edrych ymlaen at weld rhaglen sgrinio o'r fath ar gyfer canser yr ysgyfaint?
Most of us will have attended a Macmililan coffee morning over the past few days, so we should start by thanking Macmillan for their work. On a personal level, I'm grateful for what they did to help members of my own family. But, the best way of supporting cancer patients is to secure early diagnosis. And one of the most stubborn cancers is lung cancer. It is possible to identify lung cancer through a screening programme, but there is no targeted screening programme here in Wales. So, when can we look forward to seeing such a screening programme for lung cancer in Wales?
Wel, Llywydd, dwi'n cytuno, wrth gwrs, gyda beth ddywedodd yr Aelod am bwysigrwydd gwasanaethau sgrinio, ac mae nifer fawr o raglenni gyda ni yma yng Nghymru sy'n gwneud gwaith arbennig o dda. Rŷn ni'n dibynnu ar y cyngor sy'n dod aton ni i ystyried a oes mwy rydyn ni'n gallu ei wneud. Gallaf i ofyn i'r Gweinidog ysgrifennu atoch chi am y sefyllfa ddiweddaraf a beth yw'r cyngor sy'n dod o'r pwyllgor ar lefel y Deyrnas Unedig atom ni a sut y gallwn ni wneud mwy yn y maes.
Well, Llywydd, I agree, of course, with what the Member said about the importance of screening services, and we have a number of programmes in Wales that do excellent work. We depend on the advice that we receive to consider whether there is more that we can do. I can ask the Minister to write to you about the latest situation in terms of what the advice coming from the committee on the UK level is and how we can do more in this area.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau ac, felly, arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. The leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. First Minister, last week, the school absence figures came out and, since COVID, there has been a massive rise in the number of pupils who are marked, regrettably, as persistently absent from school in the secondary sector. In the normal categorisation, it's up to 16 per cent of all students who are classed as persistently absent from school; for those on free school lunches, it's up to 36 per cent. A day lost from school is a day of lost opportunity. There are sometimes very good reasons why students need to be away from school, but those numbers obviously highlight a significant problem within our secondary sector. What action is the Welsh Government taking to address that, support teachers and support local authorities to bring those numbers back into the normal frame that we would traditionally expect, because, as I said, a day out of school is a day of lost opportunity?
Diolch yn fawr, Llywydd. Prif Weinidog, yr wythnos diwethaf, cyhoeddwyd y ffigurau absenoldeb o'r ysgol, ac ers COVID, bu cynnydd enfawr yn nifer y disgyblion sy'n cael eu marcio, yn anffodus, yn absennol o'r ysgol yn gyson yn y sector uwchradd. Yn y categori arferol, hyd at 16 y cant o'r holl fyfyrwyr sy'n cael eu hystyried yn absennol o'r ysgol yn barhaus; i'r rhai sy'n cael cinio ysgol am ddim, mae hyd at 36 y cant. Mae colli diwrnod o'r ysgol yn golygu diwrnod o golli cyfle. Weithiau mae rhesymau da iawn pam y mae angen i fyfyrwyr fod i ffwrdd o'r ysgol, ond mae'r niferoedd yna yn amlwg yn amlygu problem sylweddol yn ein sector uwchradd. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â hynny, cefnogi athrawon a chefnogi awdurdodau lleol i ddod â'r niferoedd hynny yn ôl i'r ffrâm arferol y byddem yn ei ddisgwyl yn draddodiadol, oherwydd, fel y dywedais i, mae diwrnod allan o'r ysgol yn ddiwrnod o golli cyfle?
I thank the leader of the opposition for that question. He's right to point to this post-COVID phenomenon, where, right across the United Kingdom, but, indeed, far wider than that, globally, there is this phenomenon of young people not presenting themselves back in education in the numbers that were there before the pandemic began. The Welsh Government is taking a series of measures to address that. We have invested £6.5 million in family engagement officers, because one of the best ways of trying to erode that number is to make sure that we have those conversations with families and do everything we can to make them part of the solution to this problem. We are investing £2.5 million additionally in the education welfare service to follow up on those cases where there is persistent absence and absence where we believe the reasons behind it do not stand up to sensible examination.
In order to support all of that and to address the new circumstances, the Minister has established a national attendance taskforce. That goes well beyond education itself. It includes representatives from health services, social services, the police and a range of community-based organisations, and it will draw on the direct experience of parents and learners themselves, and, in that way, to mobilise the help of all those who can play a part in, as the leader of the opposition said, recovering the position that was previously standard to be seen here in Wales.
Diolch i arweinydd yr wrthblaid am y cwestiwn yna. Mae'n iawn iddo dynnu sylw at y ffenomen ôl-COVID hon, lle, ar draws y Deyrnas Unedig, ond, yn wir, yn llawer ehangach na hynny, yn fyd-eang, ceir y ffenomen hon o bobl ifanc nad ydynt yn cyflwyno eu hunain yn ôl mewn addysg yn y niferoedd a oedd yno cyn i'r pandemig ddechrau. Mae Llywodraeth Cymru yn cymryd cyfres o fesurau i fynd i'r afael â hynny. Rydym wedi buddsoddi £6.5 miliwn mewn swyddogion ymgysylltu â theuluoedd, oherwydd un o'r ffyrdd gorau o geisio erydu'r nifer hwnnw yw sicrhau ein bod yn cael y sgyrsiau hynny gyda theuluoedd ac yn gwneud popeth o fewn ein gallu i'w gwneud yn rhan o'r ateb i'r broblem hon. Rydym yn buddsoddi £2.5 miliwn hefyd yn y gwasanaeth lles addysg i ymchwilio mwy i'r achosion hynny lle mae absenoldeb parhaus ac absenoldeb pryd y credwn nad yw'r rhesymau drosto yn dal dŵr o'u harchwilio'n synhwyrol.
Er mwyn cefnogi hynny i gyd a mynd i'r afael â'r amgylchiadau newydd, mae'r Gweinidog wedi sefydlu tasglu presenoldeb cenedlaethol. Mae hynny'n mynd ymhell y tu hwnt i addysg ei hun. Mae'n cynnwys cynrychiolwyr o'r gwasanaethau iechyd, gwasanaethau cymdeithasol, yr heddlu ac amrywiaeth o sefydliadau cymunedol, a bydd yn defnyddio profiad uniongyrchol rhieni a dysgwyr eu hunain, ac, felly, yn ysgogi cymorth gan bawb sy'n gallu chwarae rhan, fel y dywedodd arweinydd yr wrthblaid, yn y gwaith o adfer y sefyllfa a oedd gynt yn safonol yma yng Nghymru.
Looking at this issue, First Minister, one of the things that surprised me was that there is no mental health absence code. This means that if students are off for mental health issues they are marked as absent in the traditional sense of showing on the school statistics as not having pupils in class. That, to me, does seem to be an anomaly in the system, and such a code could offer direct advice to school about how to support students, because we know that the mental health of young students has suffered because of COVID. Will you commit today to looking at that proposal and, if it hasn't already been referred, refer it to the taskforce for consideration, so that that guidance can support schools in, ultimately, dealing with this issue of not penalising people who are suffering with their mental health but, actually, supporting them?
O edrych ar y mater hwn, Prif Weinidog, un o'r pethau a wnaeth fy synnu oedd nad oes cod absenoldeb iechyd meddwl. Mae hyn yn golygu, os yw myfyrwyr i ffwrdd oherwydd problemau iechyd meddwl, eu bod yn cael eu nodi fel rhai absennol yn yr ystyr traddodiadol o ddangos yn ystadegau'r ysgol fel nad yw'r disgyblion yn y dosbarth. Mae'n ymddangos bod hynny, i mi, yn anghysondeb yn y system, a gallai cod o'r fath gynnig cyngor uniongyrchol i'r ysgol ynghylch sut i gefnogi myfyrwyr, oherwydd gwyddom fod iechyd meddwl myfyrwyr ifanc wedi dioddef yn sgil COVID. A wnewch chi ymrwymo heddiw i edrych ar y cynnig hwnnw ac, os nad yw eisoes wedi'i gyfeirio, ei gyfeirio at y tasglu i'w ystyried, fel y gall y canllawiau hynny gefnogi ysgolion yn y pen draw, i ymdrin â'r mater hwn o beidio â chosbi pobl sy'n dioddef â'u hiechyd meddwl ond, mewn gwirionedd, eu cefnogi?
Well, can I, in general, just support the point that the Member has made? My approach to school attendance and the approach of the Government is always to look for ways in which we can help people to get back into school, not a penalising approach, in the first instance. However, any absence from school is recorded as an absence. Whether that is because of a physical illness or because of a mental health condition, it still needs to be recorded. However, the idea that the Member has suggested this afternoon is clearly worth examining. Codes have already been issued to schools in the way in which they can best respond to young people whose mental well-being is a barrier to them being in school. But I'm sure the Minister is very happy to look at that idea and to refer it to the taskforce for their consideration as well.
Wel, a gaf i, yn gyffredinol, gefnogi'r pwynt y mae'r Aelod wedi'i wneud? Fy agwedd i tuag at bresenoldeb yn yr ysgol a dull y Llywodraeth bob amser yw chwilio am ffyrdd y gallwn ni helpu pobl i fynd yn ôl i'r ysgol, nid dull o gosbi, yn y lle cyntaf. Fodd bynnag, mae unrhyw absenoldeb o'r ysgol yn cael ei gofnodi fel absenoldeb. Boed hynny oherwydd salwch corfforol neu oherwydd cyflwr iechyd meddwl, mae angen ei gofnodi. Fodd bynnag, mae'n amlwg bod y syniad y mae'r Aelod wedi'i awgrymu y prynhawn yma yn werth ei archwilio. Mae codau eisoes wedi'u rhoi i ysgolion o ran y ffordd orau i ymateb i bobl ifanc y mae eu llesiant meddyliol yn eu rhwystro rhag bod yn yr ysgol. Ond rwy'n siŵr bod y Gweinidog yn hapus iawn i edrych ar y syniad hwnnw a'i gyfeirio at y tasglu i'w ystyried hefyd.
Would you agree with me, First Minister, that fines ultimately should be the last resort when actually sanctioning against absence? They need to be there, because obviously some people do play the system, but here we have a problem that is a long tail from the COVID crisis that we've just gone through. It's pleasing to hear that the taskforce has been put in place and I'm grateful for your indicating that the Government might well consider the proposal about a mental health absence code. Can you give an indication of the work of the taskforce and, in particular, the timeline of delivery for any recommendations that it might come up with? Because headteachers and those in the school profession indicate that this is a real issue that, regrettably, is growing in our schools, not declining, and that support is desperately required.
A fyddech chi'n cytuno â mi, Prif Weinidog, mai dirwyon yn y pen draw ddylai fod y dewis olaf wrth gosbi am absenoldeb mewn gwirionedd? Mae angen iddyn nhw fod yna, oherwydd yn amlwg mae rhai pobl yn camddefnyddio'r system, ond yma mae gennym broblem sy'n dal i fodoli yn sgil yr argyfwng COVID yr ydym newydd ei ddioddef. Mae'n braf clywed bod y tasglu wedi'i roi ar waith ac rwy'n ddiolchgar i chi am gyfeirio at y ffaith y gallai'r Llywodraeth ystyried y cynnig ynghylch cod absenoldeb iechyd meddwl. A allwch chi roi syniad o waith y tasglu ac, yn benodol, amserlen y gwaith o gyflawni unrhyw argymhellion y gallai eu cyflwyno? Oherwydd y mae penaethiaid a'r rhai sy'n gweithio ym maes ysgolion yn nodi bod hwn yn fater gwirioneddol sydd, yn anffodus, yn tyfu yn ein hysgolion, nid yn prinhau, a bod angen dirfawr am gymorth.
Well, first of all, Llywydd, to say that I agree with the point the leader of the opposition has made, that fining parents should be a last resort and should be reserved for those cases where there is clearly a wilful refusal to allow that child their right to an education. There was a recent report of the House of Commons select committee dealing with these matters that came to exactly that same conclusion, and that is the policy of the Welsh Government and has been throughout the COVID period. The Minister is due to provide further details of the attendance taskforce in the next couple of weeks. He will say more about how that taskforce will help us to set a direction to make sure that priorities are agreed across the system here in Wales and to help us to find those tangible actions, working with others, that will drive up improvements in attendance, re-engage those learners who, for whatever reasons, have decided to absent themselves from education, and the Minister will set out some timelines for that at the same time.
Wel, yn gyntaf oll, Llywydd, i ddweud fy mod yn cytuno â'r pwynt y mae arweinydd yr wrthblaid wedi'i wneud, y dylai dirwyo rhieni fod y dewis olaf ac y dylid eu cadw ar gyfer yr achosion hynny lle mae'n amlwg bod gwrthodiad bwriadol i ganiatáu i'r plentyn hwnnw gael addysg y mae ganddo hawl iddo. Roedd adroddiad diweddar gan bwyllgor dethol Tŷ'r Cyffredin yn ymdrin â'r materion hyn a ddaeth i'r un casgliad yn union, a dyna bolisi Llywodraeth Cymru ac sydd wedi bod yn bolisi drwy gydol cyfnod COVID. Mae disgwyl i'r Gweinidog ddarparu rhagor o fanylion am y tasglu presenoldeb yn ystod yr wythnosau nesaf. Bydd yn dweud mwy am sut y bydd y tasglu hwnnw'n ein helpu i osod cyfeiriad i sicrhau bod blaenoriaethau yn cael eu cytuno ar draws y system yma yng Nghymru ac i'n helpu i ddod o hyd i'r camau gweithredu diriaethol hynny, gan weithio gydag eraill, a fydd yn cynyddu gwelliannau mewn presenoldeb, yn ail-ymgysylltu â'r dysgwyr hynny sydd, am ba bynnag resymau, wedi penderfynu bod yn absennol o addysg, a bydd y Gweinidog yn nodi rhai amserlenni ar gyfer hynny ar yr un pryd.
Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Llywydd. Now, as the Conservative Party conference unraveled on day one, reports emerged that the UK Government was scrapping HS2 from Birmingham North to Manchester. It was never a project to benefit Wales, of course, but, without that link at Crewe, it is now beyond any doubt that what Plaid Cymru has been saying is right, that this is an England-only project, improving England's railways at our expense. Now, I note the insistence of the Conservative leader here that making the case for Wales to receive its fair share of HS2 funding is beyond his pay grade. Some people would argue that the leader of the Tories here shouldn't be on any pay grade if he doesn't think it's his business to stand up for Wales, but there we are. I know the First Minister agrees with me that Welsh railways have been historically underfunded by UK Governments, and that's Governments of both colours, of course. I know he also agrees with me that HS2 should be reclassified and consequentials paid to Wales. But, as the economic injustice becomes ever clearer, why does the First Minister believe that both the Conservative Prime Minister and the Labour leader of the opposition still choose to ignore that?
Diolch, Llywydd. Nawr, wrth i gynhadledd y Blaid Geidwadol ymddatod ar y diwrnod cyntaf, daeth adroddiadau i'r amlwg fod Llywodraeth y DU yn cael gwared ar HS2 o Ogledd Birmingham i Fanceinion. Nid oedd erioed yn brosiect oedd o fudd i Gymru, wrth gwrs, ond, heb y cysylltiad hwnnw yn Crewe, mae bellach y tu hwnt i unrhyw amheuaeth bod yr hyn y mae Plaid Cymru wedi bod yn ei ddweud yn iawn, mai prosiect ar gyfer Lloegr yn unig yw hwn, gan wella rheilffyrdd Lloegr ar ein traul ni. Nawr, nodaf fod arweinydd y Ceidwadwyr yma yn mynnu bod cyflwyno'r achos dros Gymru i gael ei chyfran deg o gyllid HS2 y tu hwnt i'w radd gyflog. Byddai rhai pobl yn dadlau na ddylai arweinydd y Torïaid yma fod ar unrhyw radd gyflog os nad yw'n credu mai ei fusnes ef yw sefyll dros Gymru, ond dyna ni. Rwy'n gwybod bod y Prif Weinidog yn cytuno â mi bod rheilffyrdd Cymru wedi cael eu tangyllido yn hanesyddol gan Lywodraethau'r DU, ac mae hynny'n Lywodraethau o'r ddau liw, wrth gwrs. Gwn ei fod hefyd yn cytuno â mi y dylid ailddosbarthu HS2 a dylai cyllid canlyniadol ddod i Gymru. Ond, wrth i'r anghyfiawnder economaidd ddod yn fwyfwy eglur, pam y mae'r Prif Weinidog yn credu bod y Prif Weinidog Ceidwadol ac arweinydd Llafur yr wrthblaid yn dal i ddewis anwybyddu hynny?
Well, Llywydd, I think it would be a fairer representation of the position across the Senedd to say that parties right across the Chamber have been in favour of making sure that a consequential from HS2 comes to Wales. It is far from an exclusively Plaid Cymru position; it's the position of the Government, and latterly it's been the position of the official opposition here as well. I agree with what the leader of Plaid Cymru has said, that, if there is to be no link beyond Birmingham, then the flimsy case for regarding this as an England-and-Wales development collapses completely, and, at that point, the case for making sure of a consequential for Wales will be stronger still. Wales has already missed out on £270 million as a result of HS2 misclassification in the current spending review period. That will only grow beyond that unless and until this misclassification is put right; that is the position of the Welsh Government, and has been for an extended period of time.
Wel, Llywydd, rwy'n credu y byddai'n gynrychiolaeth decach o'r safbwynt ar draws y Senedd i ddweud bod pleidiau ar draws y Siambr wedi bod o blaid sicrhau bod cyllid canlyniadol o HS2 yn dod i Gymru. Mae'n bell o fod yn safbwynt Plaid Cymru yn unig; dyna safbwynt y Llywodraeth, ac yn fwy diweddar dyna safbwynt yr wrthblaid swyddogol yma hefyd. Rwy'n cytuno â'r hyn y mae arweinydd Plaid Cymru wedi'i ddweud, os na fydd cysylltiad y tu hwnt i Birmingham, yna bydd yr achos simsan dros alw hwn yn ddatblygiad Cymru a Lloegr yn chwalu'n llwyr, ac, ar yr adeg honno, bydd yr achos dros sicrhau cyllid canlyniadol i Gymru yn gryfach fyth. Mae Cymru eisoes ar ei cholled o £270 miliwn o ganlyniad i gamddosbarthu HS2 yn y cyfnod adolygu gwariant presennol. Bydd hwnnw dim ond yn tyfu y tu hwnt i hwnnw oni bai a hyd nes y cywirir y camddosbarthu hwn; dyna yw safbwynt Llywodraeth Cymru, ac mae wedi bod felly dros gyfnod estynedig.
I agree, and I want to work together on this. We know that the billions of pounds of HS2 consequentials being withheld from Wales could have a transformative impact on our country, including on our own transport system. I flew to the United States last week, and it took less time than it did for my daughter to travel by train from Bangor to Cardiff. Given the awful experiences of rail travel in Wales, reported to us by our constituents week after week, and given cuts in buses too—and Plaid Cymru will be leading a debate on buses tomorrow—the money just can't come soon enough. The Tory leader, as I said, has given up on fighting for Wales, but, given that Keir Starmer is also refusing to commit to giving us the consequentials, can I ask what pitch the First Minister has made to him on how transport in Wales could be improved using this money, because Labour hasn't yet been able to give us an integrated transport system, but some joined-up thinking on this would be most welcome?
Rwy'n cytuno, ac rwyf eisiau i ni weithio gyda'n gilydd ar hyn. Gwyddom y gallai'r biliynau o bunnau o gyllid canlyniadol HS2 sy'n cael eu dal yn ôl o Gymru gael effaith drawsnewidiol ar ein gwlad, gan gynnwys ar ein system drafnidiaeth ein hunain. Hedfanais i'r Unol Daleithiau yr wythnos diwethaf, a chymerodd lai o amser nag y gwnaeth i fy merch deithio ar drên o Fangor i Gaerdydd. O ystyried y profiadau ofnadwy o deithio ar y rheilffyrdd yng Nghymru, a adroddir i ni gan ein hetholwyr wythnos ar ôl wythnos, ac o ystyried toriadau mewn bysiau hefyd—a bydd Plaid Cymru yn arwain dadl ar fysiau yfory—ni all yr arian ddod yn ddigon buan. Mae arweinydd y Torïaid, fel y dywedais i, wedi rhoi'r gorau i ymladd dros Gymru, ond, o ystyried bod Keir Starmer hefyd yn gwrthod ymrwymo i roi'r cyllid canlyniadol inni, a gaf i ofyn pa gynnig y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud iddo ar sut y gellid gwella trafnidiaeth yng Nghymru gan ddefnyddio'r arian hwn, oherwydd nid yw Llafur wedi gallu rhoi system drafnidiaeth integredig i ni eto, ond byddai rhywfaint o feddwl cydgysylltiedig ar hyn i'w groesawu'n fawr?
Well, I hear what the Member said about flying to the United States; I see that the Chancellor of the Exchequer flew to Manchester, presumably because he couldn't find a way of getting there by train.
Look, as I've explained many times to the leader of Plaid Cymru, the leader of the Labour Party, looking to, if Labour is successful in the general election, leading the next Government, will be weighing up a whole range of different priorities that people from across the United Kingdom will be putting to Labour's Treasury team, and I think, entirely understandably, he is not in a position to go agreeing piecemeal to one sort of possibility after another. However, you can be sure that the case for additional investment in Wales, and particularly the case for making sure that HS2 is properly classified—and there'll be an opportunity to do that, because transport comparability factors will change once the current comprehensive spending review period is over, so there'll be an opportunity for that to happen—that that case is made regularly and with the sort of determination that you would expect, given the views of politicians across this Chamber.
Wel, rwy'n clywed yr hyn a ddywedodd yr Aelod am hedfan i'r Unol Daleithiau; rwy'n gweld bod Canghellor y Trysorlys wedi hedfan i Fanceinion, yn ôl pob tebyg oherwydd na allai ddod o hyd i ffordd o gyrraedd yno ar y trên.
Edrychwch, fel yr eglurais i lawer gwaith wrth arweinydd Plaid Cymru, bydd arweinydd y Blaid Lafur, os bydd Llafur yn llwyddiannus yn yr etholiad cyffredinol, gan arwain y Llywodraeth nesaf, yn pwyso a mesur ystod eang o wahanol flaenoriaethau y bydd pobl o bob rhan o'r Deyrnas Unedig yn eu rhoi i dîm y Trysorlys Llafur, ac rwy'n credu, yn gwbl ddealladwy, nad yw mewn sefyllfa i gytuno bob yn dipyn i nifer o bosibiliadau un ar ôl y llall. Fodd bynnag, gallwch fod yn sicr bod yr achos dros fuddsoddi ychwanegol yng Nghymru, ac yn enwedig yr achos dros sicrhau bod HS2 yn cael ei ddosbarthu'n gywir—a bydd cyfle i wneud hynny, oherwydd bydd ffactorau cymharol trafnidiaeth yn newid pan ddaw'r cyfnod adolygu gwariant cynhwysfawr presennol i ben, felly bydd cyfle i hynny ddigwydd—bod yr achos hwnnw'n cael ei wneud yn rheolaidd a gyda'r math o benderfyniad y byddech chi'n ei ddisgwyl, o ystyried barn gwleidyddion ar draws y Siambr hon.
My case, of course, that I would put forward, is that the injustice is so clear on HS2 that the commitment should be made now without any ambiguity at all.
Yr achos, wrth gwrs, y byddwn i yn ei gyflwyno, yw oherwydd bod yr anghyfiawnder mor glir ynghylch HS2 y dylid gwneud yr ymrwymiad nawr heb unrhyw amwysedd o gwbl.
Mi wnaf i droi at anghyfiawnder arall rŵan: y diffyg rheolaeth sydd gennym ni dros ddŵr. Fel efo trenau, dwi'n meddwl ein bod ni'n talu gormod am wasanaeth sydd ddim digon da pan fo'n dod at ein dŵr ni, a rŵan rydym ni wedi clywed bod biliau ar fin codi. Y gwir ydy bod yn rhaid i ni yng Nghymru gael rheolaeth dros ein dŵr i'n galluogi ni i reoli'r dŵr yn well, mynd i'r afael â phroblemau carthffosiaeth, sicrhau lefel deg o filiau, mynnu pris teg am y 600 miliwn litr o ddŵr sydd yn mynd i gwmnïau preifat yn Lloegr bob dydd. Yn anffodus, mae diffyg gweithredu gan Lywodraeth Cymru yn ein dal ni nôl yn fan hyn, a dyw'r cais ddim wedi cael ei wneud i gael y pwerau yma, ac, yn y cyfamser, a dyw’r oedi ddim yn helpu, y cwsmer sydd allan o boced—cymaint â £120 yn fwy ar filiau erbyn 2030. Ydy'r Prif Weinidog yn barod i roi sicrwydd iddyn nhw na fydd yna ragor o oedi ar y cais am ddatganoli pwerau, fel ein bod ni'n gallu gwneud y buddsoddiad sydd ei angen a chadw biliau i lawr?
I'll turn to another injustice now: the lack of control over Welsh water. As with trains, I think we pay too much for a service that isn't good enough when it comes to our water supply, and now we've heard that bills are about to increase. The truth is that we in Wales must have control of our own water to enable us to manage it better, to tackle issues around sewage, to ensure fair levels of bills, insist on a fair price for the 600 million litres of water that go to private companies in England every day. Unfortunately, a lack of action from the Welsh Government is holding us back in this area, and the request hasn't been made for these powers to be transferred, and, in the meantime, and the delays don't help, the customers are out of pocket—as much as £120 per annum more on bills by 2030. Is the First Minister willing to give them an assurance that there will be no further delays in terms of the request for the devolution of powers, so that we can make the necessary investments and keep bills down?
Wel, Llywydd, dwi'n meddwl bod arweinydd Plaid Cymru yn cymysgu nifer o bethau gyda'i gilydd yna. Ces i gyfle i gwrdd â phrif weithredwr Dŵr Cymru yr wythnos diwethaf a chlywed oddi wrthyn nhw am y cynlluniau sydd gyda nhw i fuddsoddi mewn pethau sy'n bwysig i bobl yma yng Nghymru, fel rŷn ni'n clywed ar lawr y Senedd wythnos ar ôl wythnos. Dydy hwnna ddim yn dibynnu ar bwerau o gwbl. Mae pwerau yn gallu gwneud rhai pethau, ond dydy pwerau ddim yn berthnasol i'r problemau mae Dŵr Cymru ac Hafren Dyfrdwy yn eu hwynebu i gael digon o arian i wneud popeth rŷn ni eisiau iddyn nhw ei wneud yma yng Nghymru heb gael effaith ddrwg ar bobl sy'n talu biliau. Ond, ar ôl y dadleuon yma ar lawr y Senedd, mae'r Llywodraeth wedi dweud ein bod ni yn mynd ar ôl y pwerau sydd yna yn Neddf 2017. Mae swyddogion yn gwneud y gwaith nawr. Mae'n waith manwl, achos mae'n eithaf cymhleth i dynnu'r pwerau yna lawr i Gymru, ond mae'r broses wedi dechrau. Ar ôl popeth roedd y Llywodraeth wedi'i wneud, mae'r Gweinidog wedi'i ddweud ar lawr y Senedd, mae'r broses yna yn bwrw ymlaen.
Well, Llywydd, I think that the leader of Plaid Cymru is mixing a whole host of things there. I had an opportunity to meet with the chief executive of Dŵr Cymru Welsh Water last week, and I heard from them about the plans that they have to invest in things that are important to the people of Wales, as we've heard on the floor of the Senedd week after week. And that doesn't depend on the powers at all. The powers can do some things, but the powers aren't relevant to the issues that Dŵr Cymru and Hafren Dyfrdwy are facing in investing in everything that we want them to do in Wales without having an impact on those people who pay bills. But, after debates here on the floor of the Senedd, the Government has said that we are going to pursue those powers that are there in the 2017 legislation. Officials are doing that work now. It's very detailed work, because it's very complex to draw down those powers to Wales, but the process has begun. After everything that the Government has done, the Minister has said on the floor of the Senedd, the process is ongoing.
3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddyfodol cyllid rheilffyrdd yng Nghymru? OQ60024
3. Will the First Minister make a statement on the future of rail funding in Wales? OQ60024
I thank the Member for that, Llywydd. We're making huge investments in our railways—£800 million in new trains and over £1 billion in electrifying the Valleys lines. But we cannot continue to invest without fair funding from the United Kingdom Government, and the failure to provide a consequential from the English HS2 project is only one example of a wider failure to invest in Wales.
Diolch i'r Aelod am hynna Llywydd. Rydyn ni'n gwneud buddsoddiadau enfawr yn ein rheilffyrdd—£800 miliwn mewn trenau newydd a thros £1 biliwn mewn trydaneiddio rheilffyrdd y Cymoedd. Ond ni allwn barhau i fuddsoddi heb gyllid teg gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig, a dim ond un enghraifft yw'r methiant i ddarparu cyllid canlyniadol o brosiect HS2 Lloegr o fethiant ehangach i fuddsoddi yng Nghymru.
Diolch, Prif Weinidog. Wales has lost out at every stage of the HS2 fiasco, and now it's being reported that the Manchester line will be scrapped. That means that this track won't run anywhere near our nation, that it won't benefit us at all. But, as we've already heard this afternoon, this will still cost us billions of pounds. Why on earth should we be paying towards this sham of a project? Just some of those billions of pounds that we have been denied could be used to electrify the entirety of Wales's rail routes and ensure we had a fully functioning bus network to service our communities. But instead we are left less connected than before, out of pocket, out of options. Now, I've heard your earlier answers on this, Prif Weinidog, but would you commit that you will make the case that Wales should be given those billions of pounds to whoever is in Downing Street next year? Is that a commitment that you will make, because Wales cannot afford to be so shamefully short changed?
Diolch, Prif Weinidog. Mae Cymru ar ei cholled ar bob cam o ffiasgo HS2, a nawr mae'n cael ei adrodd y bydd llinell Manceinion yn cael ei dileu. Mae hynny'n golygu na fydd y trac hwn yn rhedeg unrhyw le yn agos i'n cenedl, ac na fydd o fudd i ni o gwbl. Ond, fel yr ydym eisoes wedi clywed y prynhawn yma, bydd hyn yn dal i gostio biliynau o bunnau i ni. Pam ar y ddaear y dylem ni fod yn talu tuag at y prosiect ffuantus hwn? Gellid defnyddio dim ond rhywfaint o'r biliynau hynny o bunnau a wrthodwyd i ni i drydaneiddio llwybrau rheilffyrdd Cymru yn gyfan gwbl a sicrhau bod gennym rwydwaith bysiau sy'n gweithredu'n llawn i wasanaethu ein cymunedau. Ond yn hytrach rydym yn llai cysylltiedig nag o'r blaen, ar ein colled, heb opsiynau. Nawr, rwyf wedi clywed eich atebion cynharach ar hyn, Prif Weinidog, ond a fyddech chi'n ymrwymo y byddwch chi'n cyflwyno'r achos dros roi biliynau o bunnau i Gymru i bwy bynnag sydd yn Stryd Downing y flwyddyn nesaf? A yw hynny'n ymrwymiad y byddwch chi'n ei wneud, oherwydd ni all Cymru fforddio cael ei thwyllo'n gywilyddus fel hyn?
Well, of course, Llywydd, I commit to making that case and making it as powerfully as Members on the floor of the Senedd do regularly. Delyth Jewell is right that, with the money that should have come Wales's way, we could have done even more to see to the electrification of rail services here in Wales. She will know the figures: 35 per cent of the railways are electrified across the United Kingdom; it's more like 45 per cent in England, and its 2 per cent in Wales. Under the stewardship of the current UK Government, 26 km of the rail network in Wales is electrified. When we complete the electrification of the Valleys lines, those parts of the system that are under this Senedd's control, we will have electrified 170 km through that system and other things that we do in Wales. The contrast could not be more obvious, and, were that money to have come to Wales, of course there is more that we could and would have done, and that's why I go on making the case wherever I have that opportunity.
Wel, wrth gwrs, Llywydd, rwy'n ymrwymo i gyflwyno'r achos hwnnw a'i wneud mor bwerus ag y mae Aelodau ar lawr y Senedd yn ei wneud yn rheolaidd. Mae Delyth Jewell yn iawn, gyda'r arian a ddylai fod wedi dod i Gymru, y gallem fod wedi gwneud hyd yn oed mwy i sicrhau trydaneiddio gwasanaethau rheilffyrdd yma yng Nghymru. Bydd hi'n gwybod beth yw'r ffigurau: mae 35 y cant o'r rheilffyrdd yn cael eu trydaneiddio ar draws y Deyrnas Unedig; mae'n debycach i 45% yn Lloegr, a 2% yng Nghymru. O dan stiwardiaeth Llywodraeth bresennol y DU, mae 26 km o'r rhwydwaith rheilffyrdd yng Nghymru yn cael eu trydaneiddio. Pan fyddwn yn cwblhau trydaneiddio'r rheilffyrdd, y rhannau hynny o'r system sydd o dan reolaeth y Senedd hon, byddwn wedi trydaneiddio 170 km drwy'r system honno a phethau eraill a wnawn yng Nghymru. Ni allai'r gwrthgyferbyniad fod yn fwy amlwg, a phe bai'r arian hwnnw wedi dod i Gymru, wrth gwrs mae mwy y gallem ac y byddem wedi ei wneud, a dyna pam rwy'n mynd ati i gyflwyno'r achos pryd bynnag y caf y cyfle hwnnw.
First Minister, rail connectivity and services across Wales are a wholly inadequate alternative to car use. Only last week your Government doubled down and refused to reverse your disastrous 20 mph default blanket speed limit. Rumours are rife now that you're planning to reduce speed limits across Wales to a maximum of 50 mph. Will you rule this out?
Prif Weinidog, mae cysylltedd rheilffyrdd a gwasanaethau ledled Cymru yn ddewis cwbl annigonol yn lle defnyddio ceir. Dim ond yr wythnos diwethaf fe wnaeth eich Llywodraeth ymrwymo'n gryfach a gwrthod gwrthdroi eich terfyn cyflymder diofyn cyffredinol 20 mya trychinebus. Mae sibrydion yn rhemp nawr eich bod yn bwriadu lleihau terfynau cyflymder ledled Cymru i uchafswm o 50 mya. A wnewch chi ddiystyru hyn?
I rule it out today, as I ruled it out last week. I look forward to her and her colleagues reporting that in all the outlets that they have at their disposal, so that the rumours that are rife can be put to rest. No such plans exist. It will not happen. You can help to make sure that people understand that.
Rwy'n ei ddiystyru heddiw, fel y gwnes i yr wythnos diwethaf. Edrychaf ymlaen ati hi a'i chyd-Aelodau yn adrodd hynny drwy'r holl allfeydd sydd ar gael iddyn nhw, fel y gellir dod â'r sibrydion sy'n rhemp i ben. Nid oes cynlluniau o'r fath yn bodoli. Ni fydd yn digwydd. Gallwch chi helpu i sicrhau bod pobl yn deall hynny.
The rail service in my constituency has been transformed since I was first elected in 2016, and it is vastly improved, with the new trains in service and electrification under way. One service we'd like to see developed—and I've written to Transport for Wales about this this week—is a potential service between Nelson and Ystrad Mynach. And I think I should declare an interest as a former resident of Ystrad Mynach and a current resident of Nelson. Certainly, it would be handy to a lot of people who live in my community. It's actually proposed in the Cardiff capital region city deal as a priority rail scheme for 2020-21, as a proposed scheme, which would have stops in both Tredomen business park and in Nelson. There's an existing freight line that is there and functional. So, I'm asking for Transport for Wales to discuss this with me. What further support can the Welsh Government give to that service that would connect east and west in my constituency?
Mae'r gwasanaeth rheilffyrdd yn fy etholaeth i wedi cael ei drawsnewid ers i mi gael fy ethol gyntaf yn 2016, ac mae'n cael ei wella'n aruthrol, gyda'r trenau newydd yn gwasanaethu a thrydaneiddio ar y gweill. Mae un gwasanaeth yr hoffem ei weld yn cael ei ddatblygu—ac rwyf wedi ysgrifennu at Trafnidiaeth Cymru amdano yr wythnos hon—sef y gwasanaeth posib rhwng Nelson ac Ystrad Mynach. Ac rwy'n credu y dylwn ddatgan buddiant fel cyn-drigolyn Ystrad Mynach ac un o drigolion presennol Nelson. Yn sicr, byddai'n ddefnyddiol i lawer o bobl sy'n byw yn fy nghymuned. Fe'i cynigiwyd mewn gwirionedd ym margen ddinesig prifddinas-ranbarth Caerdydd fel cynllun rheilffordd â blaenoriaeth ar gyfer 2020-21, fel cynllun arfaethedig, a fyddai'n aros ym mharc busnes Tredomen ac yn Nelson. Mae llinell cludo nwyddau yn bodoli eisoes yno ac yn weithredol. Felly, rwy'n gofyn i Trafnidiaeth Cymru drafod hyn gyda mi. Pa gymorth pellach y gall Llywodraeth Cymru ei roi i'r gwasanaeth hwnnw a fyddai'n cysylltu dwyrain a gorllewin yn fy etholaeth?
I thank Hefin David for that. He makes a strong personal case for the further investment in such a service and the truth is, Llywydd, that there are potential developments in railway reopening in many parts of Wales, and many of us in our constituency capacities make that case. Improvements to that line, as the Member said, are part of a longer term aspiration for the region, as set out in the Cardiff capital region's current transport plan. I have to be realistic with Members here: there are more plans than there are funds and, in the end, there will have to be a prioritisation of all of that, and I'm sure the Member will make his powerful case as to why an Ystrad Mynach-Nelson link would be high on that list.
Diolch i Hefin David am hynna. Mae'n cyflwyno achos personol cryf dros y buddsoddiad pellach mewn gwasanaeth o'r fath a'r gwir yw, Llywydd, bod datblygiadau posibl o ran ailagor rheilffyrdd mewn sawl rhan o Gymru, ac mae llawer ohonom yn ein rhinweddau etholaethol yn gwneud yr achos hwnnw. Mae gwelliannau i'r llinell honno, fel y dywedodd yr Aelod, yn rhan o ddyhead tymor hwy ar gyfer y rhanbarth, fel y nodir yng nghynllun trafnidiaeth presennol prifddinas-ranbarth Caerdydd. Mae'n rhaid i mi fod yn realistig gyda'r Aelodau yma: mae mwy o gynlluniau nag sydd o gronfeydd ac, yn y pen draw, bydd yn rhaid blaenoriaethu hynny i gyd, ac rwy'n siŵr y bydd yr Aelod yn cyflwyno ei achos pwerus pam y byddai cysylltiad Ystrad Mynach-Nelson yn uchel ar y rhestr honno.
People in Blaenau Gwent very much welcome the investment that the Welsh Government has been making in the Ebbw valley line, of course, the £70 million that the Welsh Government has provided to ensure that we do have two trains an hour going down that line. But, of course, what that does is emphasise the paucity of investment that we have from the UK Government. The real tragedy about HS2 is that everybody here knows that if that investment was needed in London, then the money would be found. The money would be found if it was needed in London, and it's not simply about a single line between Birmingham and Manchester; it's about the integrity of the United Kingdom. And the reality is that the Conservatives simply are not interested in the integrity of the United Kingdom. The one thing that has been striking over the last few days has been the utter silence from the Welsh Conservatives. A debate is taking place on Northern Powerhouse rail. Nobody in the Conservative Party is talking about Wales, and if you want a metaphor for the last 100 years, that is probably it. First Minister, will the Welsh Government continue to step in when the Tory UK Government fails Wales, and will the Welsh Government continue to argue to ensure that the integrity of the United kingdom is recognised when these decisions are taken?
Mae pobl ym Mlaenau Gwent yn croesawu'n fawr y buddsoddiad y mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn ei wneud yn llinell Glyn Ebwy, wrth gwrs, y £70 miliwn y mae Llywodraeth Cymru wedi'i ddarparu i sicrhau bod gennym ddau drên yr awr yn mynd i lawr y llinell honno. Ond, wrth gwrs, yr hyn y mae hynny'n ei wneud yw pwysleisio'r prinder buddsoddiad sydd gennym gan Lywodraeth y DU. Y gwir drasiedi ynghylch HS2 yw bod pawb yma yn gwybod pe bai angen y buddsoddiad hwnnw yn Llundain, yna byddai'r arian yn cael ei ganfod. Byddai'r arian yn cael ei ganfod pe bai ei angen yn Llundain, ac nid yw'n ymwneud ag un llinell rhwng Birmingham a Manceinion yn unig; mae'n ymwneud ag uniondeb y Deyrnas Unedig. A'r gwir amdani yw nad oes gan y Ceidwadwyr ddiddordeb yn uniondeb y Deyrnas Unedig. Yr un peth sydd wedi bod yn drawiadol dros y dyddiau diwethaf yw'r tawelwch llwyr gan y Ceidwadwyr Cymreig. Mae dadl yn cael ei chynnal ar reilffordd Pwerdy Gogledd Lloegr. Does neb yn y Blaid Geidwadol yn sôn am Gymru, ac os ydych chi eisiau trosiad am y 100 mlynedd diwethaf, mae'n debyg mai hwn yw e. Prif Weinidog, a wnaiff Llywodraeth Cymru barhau i gamu i'r adwy pan fydd Llywodraeth Dorïaidd y DU yn siomi Cymru, ac a wnaiff Llywodraeth Cymru barhau i ddadlau i sicrhau bod uniondeb y Deyrnas Unedig yn cael ei gydnabod pan fydd y penderfyniadau hyn yn cael eu gwneud?
Llywydd, the Member makes a series of powerful points. Let me just respond to two of them. In the period before HS2 became the topic of debate it is today, in the Senedd term between 2011 and 2016 the Welsh Government contributed some £362 million to wider public sector spending on railways, and at the same time we also invested over £220 million in rail infrastructure enhancement. And remember, we are not the primary mover in rail investment. In that period I've just—. If you add those two figures together, it comes to £582 million spent through Welsh funds. In that same period, the UK Government invested £198 million on all their responsibilities in Wales. So, of course, the point Alun Davies makes about this being a long-term neglect of Welsh interests is true.
Let me take the point that he made about the integrity of the United Kingdom as well, Llywydd, because the Welsh Government has invested considerable time and effort into providing evidence and information to the UK connectivity review, led by Peter Hendy. This was a review set up by—of course, it was several Prime Ministers ago—a UK Conservative Government. Lord Terry Burns, as part of his work on the south-east rail network in Wales, went and provided evidence directly to the Hendy review. What have we heard of it, Llywydd? Where has it gone? Where are the ambitions that that review set out, in which we were directly interested because of wishing to invest in the second rail line that links south Wales into England? Where has the review disappeared? I’ve said, I remember, before on the floor of the Senedd to the leader of the opposition that this was a real test of a Conservative Government, to put some genuine investment behind the rhetoric that it deploys about the United Kingdom. If we knew that Wales was going to get its share of that connectivity review investment, it would go a long way to answering some of the points that Alun Davies has made. Instead, we simply have utter silence.
Llywydd, mae'r Aelod yn gwneud cyfres o bwyntiau pwerus. Gadewch i mi ateb dau ohonyn nhw. Yn y cyfnod cyn i HS2 ddod yn destun dadl fel y mae heddiw, yn nhymor y Senedd rhwng 2011 a 2016 cyfrannodd Llywodraeth Cymru tua £362 miliwn at wariant ehangach y sector cyhoeddus ar reilffyrdd, ac ar yr un pryd buddsoddwyd dros £220 miliwn gennym hefyd mewn gwella seilwaith rheilffyrdd. A chofiwch, nid ni yw'r prif ysgogydd o ran buddsoddi mewn rheilffyrdd. Yn y cyfnod hwnnw rwyf—. Os adiwch y ddau ffigur hynny at ei gilydd, mae'n dod i £582 miliwn sy'n cael ei wario drwy gronfeydd Cymru. Yn yr un cyfnod, buddsoddodd Llywodraeth y DU £198 miliwn ar eu holl gyfrifoldebau yng Nghymru. Felly, wrth gwrs, mae'r pwynt y mae Alun Davies yn ei wneud ynglŷn â hyn sef ei fod yn esgeulustod hirdymor o fuddiannau Cymru yn wir.
Gadewch i mi gymryd y pwynt a wnaeth am uniondeb y Deyrnas Unedig hefyd, Llywydd, oherwydd mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi cryn amser ac ymdrech i ddarparu tystiolaeth a gwybodaeth i adolygiad cysylltedd y DU, dan arweiniad Peter Hendy. Adolygiad oedd hwn a sefydlwyd gan—wrth gwrs, mae hyn sawl Prif Weinidog yn ôl—Llywodraeth Geidwadol y DU. Aeth yr Arglwydd Terry Burns, fel rhan o'i waith ar rwydwaith rheilffyrdd y de-ddwyrain yng Nghymru, a rhoddodd dystiolaeth yn uniongyrchol i adolygiad Hendy. Beth ydym ni wedi clywed amdano, Gweinidog? I ble mae wedi mynd? Ble mae'r uchelgeisiau a nodwyd yn yr adolygiad hwnnw, yr oedd gennym ddiddordeb uniongyrchol ynddynt oherwydd ein bod yn dymuno buddsoddi yn yr ail reilffordd sy'n cysylltu de Cymru â Lloegr? I ble mae'r adolygiad wedi diflannu? Rwyf wedi dweud, rwy'n cofio, o'r blaen ar lawr y Senedd wrth arweinydd yr wrthblaid fod hwn yn brawf gwirioneddol o Lywodraeth Geidwadol, i roi rhywfaint o fuddsoddiad gwirioneddol y tu ôl i'r rhethreg y mae'n ei ddefnyddio am y Deyrnas Unedig. Pe baem yn gwybod bod Cymru'n mynd i gael ei chyfran o'r buddsoddiad hwnnw yn yr adolygiad cysylltedd hwnnw, byddai'n mynd yn bell i ateb rhai o'r pwyntiau y mae Alun Davies wedi'u gwneud. Yn lle hynny, dim ond distawrwydd llwyr sydd gennym.
4. Pa gynlluniau sydd gan y Prif Weinidog i gyflwyno codi tâl ar ddefnyddwyr ffyrdd i fodurwyr? OQ60031
4. What plans does the First Minister have to introduce road user charging for motorists? OQ60031
Llywydd, powers to implement universal road charging and to retain revenues are held by the UK Secretary of State for Transport. Welsh Ministers can provide powers to local authorities to implement local schemes. There are no plans to introduce charges for motorists on Welsh Government-managed trunk roads.
Llywydd, mae pwerau i weithredu codi tâl cyffredinol ar ddefnyddwyr ffyrdd ac i gadw refeniw yn nwylo Ysgrifennydd Gwladol dros Drafnidiaeth y DU. Gall Gweinidogion Cymru roi pwerau i awdurdodau lleol weithredu cynlluniau lleol. Does dim cynlluniau i gyflwyno taliadau i fodurwyr ar gefnffyrdd a reolir gan Lywodraeth Cymru.
First Minister, I’m sorry, but I think you’re being disingenuous with me, and indeed with our electors. According to your own 'National Transport Delivery Plan 2022 to 2027', you stated
'We will also motivate people away from private car use',
and that you have
'a commitment to develop a national road user charging framework.'
In the Environment (Air Quality and Soundscapes) (Wales) Bill, there is every intention to introduce a road charging scheme. Last week, you told my colleague Andrew R.T. Davies that it is only a fallback position. So, how can it be, when you’re actually bringing it into law? Section 2(b) even states that you’ve got to
'provide an estimate of the net proceeds of the scheme'
for the next five years, so how can you deny that you intend to draw revenue at the expense of our motorists? Isn’t this typical of your Government saying one thing and doing another?
It is time for you as a Government to be more upfront and honest. Given the number of petition signatures that are being received at the moment from laws that you have introduced, I would have hoped that lessons could have been learned. So, what practical steps are you taking now, as our First Minister, to row back on your own commitments to bringing in road user charging here in Wales? Diolch.
Prif Weinidog, mae'n ddrwg gennyf, ond rwy'n credu eich bod yn anonest â mi, ac yn wir gyda'n hetholwyr. Yn ôl eich 'Cynllun Cyflawni Cenedlaethol ar gyfer Trafnidiaeth 2022 i 2027' eich hun, fe ddywedoch chi
'Byddwn hefyd yn cymell pobl i roi'r gorau i ddefnyddio ceir preifat',
a bod gennych
'ymrwymiad i ddatblygu fframwaith codi tâl ar ddefnyddwyr ffyrdd.'
Ym Mil yr Amgylchedd (Ansawdd Aer a Seinweddau) (Cymru), mae pob bwriad i gyflwyno cynllun codi tâl ar ddefnyddwyr ffyrdd. Yr wythnos diwethaf, fe ddywedoch chi wrth fy nghyd-Aelod, Andrew R.T. Davies mai dim ond sefyllfa wrth gefn ydyw. Felly, sut y gall fod, pan fyddwch chi'n ei gyflwyno fel darn o gyfraith? Mae Adran 2(b) hyd yn oed yn datgan bod yn rhaid i chi
'ddarparu amcangyfrif o enillion net y cynllun'
dros y pum mlynedd nesaf, felly sut allwch chi wadu eich bod chi'n bwriadu cael refeniw ar draul ein modurwyr? Onid yw hyn yn nodweddiadol o'ch Llywodraeth chi, dweud un peth a gwneud peth arall?
Mae'n bryd i chi fel Llywodraeth fod yn fwy onest a diffuant. O ystyried nifer y llofnodion ar ddeisebau sy'n dod i law ar hyn o bryd yn sgil cyfreithiau rydych chi wedi'u cyflwyno, byddwn wedi gobeithio y byddai gwersi wedi'u dysgu. Felly, pa gamau ymarferol ydych chi'n eu cymryd nawr, fel ein Prif Weinidog, i gefnu ar eich ymrwymiadau eich hun i godi tâl ar ddefnyddwyr ffyrdd yma yng Nghymru? Diolch.
Well, Llywydd, no doubt, in a week or two, one of the Member's colleagues will be saying to me that rumours are rife that road charging is going to be introduced in Wales, despite the fact that I answered a question last week making it clear that there are no such plans, and I repeated that to the Member this afternoon, and the Minister could not have been clearer in front of the committee.
Let me try and help the Member if I can, because she may remember—she may remember—that there was a court case taken against the UK Government, in which the Welsh Government was also involved, and where the High Court found that the plans of the UK Government and the plans of the Welsh Government did not satisfy the requirements of the air quality directive, and therefore we did not have a compliant plan. We are obliged to have a compliant plan. It is a legal requirement, and the legal requirement is to deliver a compliant plan in the shortest time possible. That means that, when you bring forward measures, you have, at the same time, to identify what the law calls precautionary retained measures in case—in case—the measures you are putting in place do not succeed in meeting the requirements of the law.
As I explained to the leader of the opposition last week, the thrust of the Bill in front of the Senedd is to do everything we can to tackle that problem without needing recourse to those precautionary retained measures. You have to have them there. They are a legal obligation, and the Welsh Government, of course, will live up to that legal obligation. But our intention is, through all the other measures that the Bill sets out, to succeed in dealing with air quality measures—air quality measures that I've often heard opposition party Members here tell me are very important, and that we need to do more. We will do those things. Actions we are already taking, including, for example, a 50 mph restriction on some roads where air quality is at its worst, are succeeding, and we will do more in that way. The charging regime is, as I explained last week, a fallback measure, should those other measures not succeed. We intend them to succeed.
So, this is the second opportunity this afternoon, Llywydd, for Conservative Party Members to make sure that people outside this Chamber have accurate information, so that those rumours do not need to circulate. Let me repeat the answer again, so that the Member can make sure that she is telling people who contact her the truthful position. There are no plans—here's the answer, this is what you need to tell people should they ask you—there are no plans, no plans to introduce charges for motorists on Welsh Government-managed trunk roads. That should put the rumours to bed, Llywydd.
Wel, Llywydd, heb os, mewn wythnos neu ddwy, bydd un o'i chyd-Aelodau yn dweud wrthyf fod sibrydion yn rhemp y bydd codi tâl ar ddefnyddwyr ffyrdd yn cael ei gyflwyno yng Nghymru, er gwaethaf y ffaith i mi ateb cwestiwn yr wythnos diwethaf gan ei gwneud yn glir nad oes cynlluniau o'r fath, ac ailadroddais hynny i'r Aelod y prynhawn yma, ac ni allai'r Gweinidog fod wedi bod yn gliriach o flaen y pwyllgor.
Gadewch i mi geisio helpu'r Aelod os gallaf, oherwydd efallai y bydd hi'n cofio—efallai y bydd hi'n cofio—bod achos llys wedi'i ddwyn yn erbyn Llywodraeth y DU, pryd yr oedd Llywodraeth Cymru hefyd yn rhan ohono, a lle canfu'r Uchel Lys nad oedd cynlluniau Llywodraeth y DU a chynlluniau Llywodraeth Cymru yn bodloni gofynion y gyfarwyddeb ansawdd aer, ac felly nid oedd gennym gynllun cydymffurfio. Mae'n rhaid i ni gael cynllun cydymffurfio. Mae'n ofyniad cyfreithiol, a'r gofyniad cyfreithiol yw cyflwyno cynllun cydymffurfio yn yr amser byrraf posibl. Mae hynny'n golygu, pan fyddwch yn cyflwyno mesurau, bydd rhaid i chi, ar yr un pryd, nodi beth mae'r gyfraith yn eu galw'n fesurau rhagofalus a ddargedwir rhag ofn—rhag ofn—nad yw'r mesurau rydych chi'n eu rhoi ar waith yn llwyddo i fodloni gofynion y gyfraith.
Fel yr eglurais i arweinydd yr wrthblaid yr wythnos diwethaf, byrdwn y Bil o flaen y Senedd yw gwneud popeth o fewn ein gallu i fynd i'r afael â'r broblem honno heb fod angen troi at y mesurau rhagofalus hynny a ddargedwir. Mae'n rhaid i chi eu cael nhw yno. Mae'n rhwymedigaeth gyfreithiol, a bydd Llywodraeth Cymru, wrth gwrs, yn bodloni'r rhwymedigaeth gyfreithiol honno. Ond ein bwriad ni, drwy'r holl fesurau eraill y mae'r Bil yn eu nodi, yw llwyddo i ymdrin â mesurau ansawdd aer—mesurau ansawdd aer yr wyf wedi clywed Aelodau'r gwrthbleidiau yma'n aml yn dweud wrthyf eu bod yn bwysig iawn, a bod angen i ni wneud mwy. Fe wnawn ni'r pethau hynny. Mae'r camau rydym eisoes yn eu cymryd, gan gynnwys, er enghraifft, cyfyngiad o 50 mya ar rai ffyrdd lle mae ansawdd aer ar ei waethaf, yn llwyddo, a byddwn yn gwneud mwy yn y ffordd honno. Mae'r drefn i godi tâl, fel yr eglurais i yr wythnos diwethaf, yn fesur i droi ato, pe na bai'r mesurau eraill hynny'n llwyddo. Rydym yn bwriadu iddynt lwyddo.
Felly, dyma'r ail gyfle y prynhawn yma, Llywydd, i Aelodau'r Blaid Geidwadol sicrhau bod gan bobl y tu allan i'r Siambr hon wybodaeth gywir, fel nad oes angen i'r sibrydion hynny gylchredeg. Gadewch i mi ailadrodd yr ateb eto, fel y gall yr Aelod sicrhau ei bod yn dweud wrth bobl sy'n cysylltu â hi beth yw'r gwir sefyllfa. Does dim cynlluniau—dyma'r ateb, dyma beth sydd angen i chi ddweud wrth bobl pe bydden nhw'n gofyn i chi—does dim cynlluniau, dim cynlluniau i gyflwyno taliadau i fodurwyr ar gefnffyrdd a reolir gan Lywodraeth Cymru. Dylai hynny roi diwedd ar y sibrydion, Llywydd.
Given that we don't have any road charging in Wales, what inspiration are you taking from Tory-run England where they have a large number of toll roads and congestion charging schemes?
O ystyried nad oes gennym unrhyw gynllun codi tâl ar ddefnyddwyr ffyrdd yng Nghymru, pa ysbrydoliaeth ydych chi'n ei gymryd o Loegr sy'n cael ei redeg gan y Torïaid lle mae ganddyn nhw nifer fawr o dollffyrdd a chynlluniau tâl atal tagfeydd?
Well, that is a very fair point that the Member makes. There are road charging schemes, and they're to be found across the border where the opposition party is in charge. We do study those things, of course we study those things. You want to see if there are any lessons that we might learn from where the Conservative Party is in charge. At the moment, none of those lessons lead us to a plan to introduce road charging on Welsh-managed trunk roads.
Wel, mae hwnna'n bwynt teg iawn y mae'r Aelod yn ei wneud. Mae yna gynlluniau codi tâl ar ddefnyddwyr ffyrdd, ac maen nhw i'w gweld dros y ffin lle mae'r wrthblaid wrth y llyw. Rydyn ni'n astudio'r pethau hynny, wrth gwrs rydyn ni'n astudio'r pethau hynny. Rydych chi eisiau gweld a oes unrhyw wersi y gallem eu dysgu o ble mae'r Blaid Geidwadol wrth y llyw. Ar hyn o bryd, nid oes yr un o'r gwersi hynny'n ein harwain at gynllun i gyflwyno codi tâl ar ddefnyddwyr ffyrdd ar gefnffyrdd a reolir gan Gymru.
First Minister, over the last few days we've had a series of attacks by Conservatives on policies that simply don't exist, except in their own minds. The Conservatives are apparently going to stop the 'meat tax'. What meat tax? They're going to scrap compulsory car sharing. What compulsory car sharing? In Manchester, in the conference, the total falsehood of a blanket 20 mph speed limit in Wales has been repeated like a chorus of lobotomised parrots. And this latest fiction in the land of Conservative make-believe paints a false picture of road charging tollbooths, resurrected on every road in Wales, awaiting an army of new Rebeccas to overthrow the gatekeepers. Once again, it's a load of old tosh from a party that is plummeting in credibility and in the polls. But, does he share my despair that a Conservative Party, which seemed to have moved reluctantly towards the scientific consensus, is now playing culture wars with matters as vitally important as climate change and air quality?
Prif Weinidog, dros y dyddiau diwethaf rydym wedi cael cyfres o ymosodiadau gan y Ceidwadwyr ar bolisïau nad ydynt yn bodoli, ac eithrio yn eu meddyliau eu hunain. Mae'n debyg bod y Ceidwadwyr yn mynd i atal y 'dreth gig'. Pa dreth cig? Maen nhw'n mynd i gael gwared ar rannu ceir gorfodol. Pa rannu ceir gorfodol? Ym Manceinion, yn y gynhadledd, mae'r anwiredd llwyr ynghylch terfyn cyflymder 20 mya cyffredinol yng Nghymru wedi cael ei ailadrodd fel corws o barotiaid wedi cael lobotomi. Ac mae'r ffuglen ddiweddaraf hon yng ngwlad hud a lledrith y Ceidwadwyr yn creu darlun ffug o dollbyrth codi tâl ar ddefnyddwyr ffyrdd, wedi'u hatgyfodi ar bob ffordd yng Nghymru, yn disgwyl byddin o Becas newydd i orchfygu'r porthorion. Unwaith eto, mae'n llwyth o hen sothach gan blaid sy'n plymio o ran hygrededd ac yn yr arolygon barn. Ond, a yw'n rhannu fy anobaith bod Plaid Geidwadol, a oedd yn ymddangos fel pe bai wedi symud yn anfodlon tuag at y consensws gwyddonol, bellach yn chwarae rhyfeloedd diwylliannol gyda materion mor hanfodol bwysig â newid hinsawdd ac ansawdd aer?
Well, I agree with Huw Irranca-Davies, Llywydd, that these are the desperate actions of a Government and a party that knows it has lost the confidence of people in the United Kingdom, and where an election is desperately needed in order to give people in this country the fresh start that they need. I sometimes think, though, Llywydd that things are even worse than the position Huw Irranca-Davies set out. Anybody who heard the UK Secretary of State for Transport yesterday giving credence and credibility to those conspiracy theorists who gather around the idea that 15-minute neighbourhoods are an attempt to control the way that people live their lives, would know that there are Ministers prepared to move into pretty dark areas. The people who promote that entirely fact-free conspiracy-based idea, I think, do a great disservice. They do a great disservice to rational debate in this country. They know there's nothing in it, but they're prepared to stoke up that sort of feeling in order, as Huw Irranca-Davies said, to extract some tiny culture war advantage to assuage their desperation.
Wel, rwy'n cytuno â Huw Irranca-Davies, Llywydd, mai dyma weithredoedd taer Llywodraeth a phlaid sy'n gwybod ei bod wedi colli hyder pobl y Deyrnas Unedig, a lle mae dirfawr angen etholiad er mwyn rhoi'r dechrau newydd sydd ei angen ar bobl yn y wlad hon. Rwy'n credu weithiau, serch hynny, Llywydd, fod pethau hyd yn oed yn waeth na'r safbwynt a nodwyd gan Huw Irranca-Davies. Byddai unrhyw un a glywodd Ysgrifennydd Gwladol dros Drafnidiaeth y DU ddoe yn rhoi cred a hygrededd i'r damcaniaethwyr cynllwyn hynny sy'n casglu o gwmpas y syniad bod cymdogaethau 15 munud yn ymgais i reoli'r ffordd y mae pobl yn byw eu bywydau, yn gwybod bod Gweinidogion yn barod i symud i feysydd eithaf tywyll. Mae'r bobl sy'n hyrwyddo'r syniad hwnnw sy'n seiliedig ar gynllwyn ac nid ar ffeithiau, rwy'n credu, yn gwneud anghymwynas fawr. Maent yn gwneud anghymwynas fawr â dadl resymegol yn y wlad hon. Maen nhw'n gwybod nad oes unrhyw beth ynddo, ond maen nhw'n barod i ymchwyddo'r math hwnnw o deimlad er mwyn, fel y dywedodd Huw Irranca-Davies, ceisio mantais rhyfel diwylliannol bach i liniaru eu hanobaith.
5. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella cadernid cymunedol? OQ60033
5. What action is the Welsh Government taking to improve community resilience? OQ60033
Llywydd, amongst the actions taken by successive Welsh Labour Governments has been the community facilities fund, a fund sustained across the devolution era that has supported new facilities in communities in every part of Wales.
Llywydd, ymhlith y camau sydd wedi'u cymryd gan Lywodraethau Llafur olynol Cymru mae'r gronfa cyfleusterau cymunedol, cronfa sydd wedi'i chynnal drwy gydol oes datganoli sydd wedi cefnogi cyfleusterau newydd mewn cymunedau ym mhob rhan o Gymru.
Thank you, First Minister. New research from Building Communities Trust highlights the link between community infrastructure and resilience. And while the picture is nuanced, one of the standouts for me was the link between deprivation and community resilience, with the Valleys having the highest proportion of what are called 'less-resilient' areas in Wales. First Minister, I know that strengthening the resilience of communities across Wales is a key priority for your Government, although it's something that isn't helped by conference announcements from other parties that offer headlines, but where the small print shows there is no real help at all. What is the Welsh Government doing to respond to the six key recommendations contained in this report and offer our communities the real help that they need?
Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Mae ymchwil newydd gan yr Ymddiriedolaeth Adeiladu Cymunedau yn tynnu sylw at y cysylltiad rhwng seilwaith cymunedol a chadernid. Ac er bod y darlun yn gymhleth, un o'r pethau amlycaf i mi oedd y cysylltiad rhwng amddifadedd a chadernid cymunedol, a'r ffaith bod gan y Cymoedd y gyfran uchaf o'r hyn a elwir yn ardaloedd 'llai cadarn' yng Nghymru. Prif Weinidog, gwn fod cryfhau cadernid cymunedau ledled Cymru yn flaenoriaeth allweddol i'ch Llywodraeth, er nad yw'n cael ei helpu gan gyhoeddiadau yng nghynadleddau pleidiau eraill sy'n cynnig penawdau, ond lle mae'r print mân yn dangos nad oes unrhyw gymorth o gwbl mewn gwirionedd. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i ymateb i'r chwe argymhelliad allweddol yn yr adroddiad hwn ac i gynnig y cymorth gwirioneddol sydd ei angen ar ein cymunedau ni?
I thank Vikki Howells for that, Llywydd. I note her reference to the so-called 'towns initiative' announced as part of Conservative Party conference publicity. Vikki Howells is absolutely right, Llywydd; that is exactly the sort of announcement that undermines attempts to build up community resilience, because the gap between the headline and the reality is so great. First of all, Llywydd, it was clearly headlined as a 'towns initiative', and yet included the city of Wrexham. Presumably, central office hadn't got the memo that explained that Wrexham had become a city under their own watch. The headline then said there would be £20 million for each of these towns. You've got to burrow into the small print, haven't you, to find that that's £20 million over 10 years, and that, of the £20 million, should they be there to deliver it, which, of course, they don't believe they will be, £5 million is revenue. The rest of it is capital expenditure. No wonder people in those communities feel the gap between the understanding that people on the ground have of their needs—local authority leaders, by the way, found out about the investment by reading a newspaper, it's really just disgraceful—and the headline plucked out of Whitehall, which demonstrates fully how community resilience can be undermined rather than strengthened.
The report to which the Member referred is an important new report, I agree with that. It has six recommendations. Some of them will undoubtedly crystallise over the weeks ahead—for example, its idea of dealing with the dormant assets fund. We will hear from the National Lottery authorities, I think, in coming weeks, about the plans that they have to use that fund here in Wales. We will read the report carefully and see what other lessons there may be for adding to the actions the Welsh Government already takes to improve community resilience in Wales.
Diolch i Vikki Howells am hynny, Llywydd. Rwy'n nodi'r cyfeiriad y mae hi'n ei wneud at y 'fenter trefi' fel y'i gelwir a gafodd ei chyhoeddi fel rhan o'r cyhoeddusrwydd ar gyfer cynhadledd y Blaid Geidwadol. Mae Vikki Howells yn hollol gywir, Llywydd; dyna'r union fath o gyhoeddiad sy'n tanseilio ymdrechion i adeiladu cadernid cymunedol, oherwydd mae'r bwlch rhwng y pennawd a'r realiti mor fawr. Yn gyntaf oll, Llywydd, 'menter trefi' oedd y pennawd bras a ddefnyddiwyd, ac eto roedd yn cynnwys dinas Wrecsam. Mae'n debyg nad oedd y swyddfa ganolog wedi cael y memo yn esbonio bod Wrecsam wedi dod yn ddinas o dan eu goruchwyliaeth nhw. Yna dywedodd y pennawd y byddai £20 miliwn ar gyfer pob un o'r trefi hyn. Mae'n rhaid i chi graffu ar y print mân, on'd oes e, i ganfod bod hynny'n £20 miliwn dros 10 mlynedd, ac o'r £20 miliwn, pe baen nhw yno i'w roi, nad ydyn nhw, wrth gwrs, yn credu y byddan nhw, fod £5 miliwn yn refeniw. Mae'r gweddill yn wariant cyfalaf. Does dim syndod bod pobl yn y cymunedau hynny yn teimlo'r bwlch rhwng y ddealltwriaeth sydd gan bobl ar lawr gwlad o'u hanghenion—gwnaeth arweinwyr awdurdodau lleol, gyda llaw, ddysgu am y buddsoddiad drwy ddarllen papur newydd, mae'n warthus mewn gwirionedd—a'r pennawd sydd wedi dod o Whitehall, sy'n dangos yn llwyr sut mae modd i gadernid cymunedol gael ei danseilio yn hytrach na'i gryfhau.
Mae'r adroddiad y cyfeiriodd yr Aelod ato yn adroddiad newydd pwysig, rwy'n cytuno â hynny. Mae'n cynnwys chwe argymhelliad. Yn ddiau, bydd rhai ohonyn nhw'n crisialu yn ystod yr wythnosau sydd i ddod—er enghraifft, ei syniad o ymdrin â'r gronfa asedau segur. Byddwn ni'n clywed gan awdurdodau'r Loteri Genedlaethol, rwy'n credu, yn ystod yr wythnosau nesaf, am y cynlluniau sydd ganddyn nhw i ddefnyddio'r gronfa honno yma yng Nghymru. Byddwn ni'n darllen yr adroddiad yn ofalus ac yn gweld pa wersi eraill y gallai fod ar gyfer ychwanegu at y camau y mae Llywodraeth Cymru eisoes yn eu cymryd i wella cadernid cymunedol yng Nghymru.
First Minister, I'm very keen to see community resilience improve in regard to local energy networks, and I'm very keen that power that is generated locally is used locally. We'll see, of course, an increased demand for power, and we'll see increased farm-scale renewable projects, as well, that need to be supported. There are current proposals in my own constituency for large lattice pylons on a 132 kV overhead line through the Vyrnwy valley, linked to the grid in Shropshire. Of course, the First Minister will remember very much at the time he and I were elected, there was large opposition in mid Wales to the mid Wales connection project, which caused a great deal of concern because of the beautiful landscapes, of course, that mid Wales has. In the consultation—and I can see at the moment—this current proposal is about taking power out of a community, rather than bringing power into a community. I was very keen to see the written statement on the publication of the 'Future Energy Grids for Wales' report in July, published by the Welsh Government. I'd be grateful, First Minister, for your assessment of the correct balances between creating that large infrastructure, which takes power out of communities, versus local energy networks, which help to provide for local energy and small-scale renewables to be used to generate towns and villages locally, as opposed to larger infrastructure projects, and negating the need for those.
Prif Weinidog, rwy'n awyddus iawn i weld cadernid cymunedol yn gwella o ran rhwydweithiau ynni lleol, ac rwy'n awyddus iawn bod pŵer sy'n cael ei gynhyrchu'n lleol yn cael ei ddefnyddio'n lleol. Wrth gwrs, byddwn ni'n gweld galw cynyddol am bŵer, a byddwn ni'n gweld mwy o brosiectau ynni adnewyddadwy ar raddfa fferm, hefyd, y mae angen eu cefnogi. Mae cynigion yn fy etholaeth i fy hun ar hyn o bryd ar gyfer peilonau dellt mawr ar linell uwchben 132 kV trwy ddyffryn Efyrnwy, wedi'i chysylltu â'r grid yn Swydd Amwythig. Wrth gwrs, bydd y Prif Weinidog yn cofio'n dda ar yr adeg y cafodd ef a minnau ein hethol, y gwrthwynebiad mawr yn y canolbarth i brosiect cysylltu'r canolbarth, a achosodd gryn bryder oherwydd y tirweddau hardd, wrth gwrs, sydd gan y canolbarth. Yn yr ymgynghoriad—a gallaf weld ar hyn o bryd—mae'r cynnig presennol hwn yn ymwneud â chymryd pŵer allan o gymuned, yn hytrach na dod â phŵer i mewn i gymuned. Roeddwn i'n awyddus iawn i weld y datganiad ysgrifenedig ar gyhoeddi adroddiad 'Gridiau Ynni'r Dyfodol i Gymru' ym mis Gorffennaf, a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru. Byddwn i'n ddiolchgar, Prif Weinidog, am eich asesiad o'r cydbwysedd cywir rhwng creu'r seilwaith mawr hwnnw, sy'n tynnu pŵer allan o gymunedau, a rhwydweithiau ynni lleol, sy'n helpu i ddarparu ynni lleol ac ynni adnewyddadwy ar raddfa fach ar gyfer trefi a phentrefi yn lleol, yn hytrach na phrosiectau seilwaith mwy o faint, a diddymu'r angen am y rheiny.
I thank the Member for that question. I think that it's an important question, where the answer, in the end, has to be that you have to have a balance between those two things. There are parts of Wales that we will need, in future, to make their contribution to wider national needs. The difficulty there is that we do not have a national grid fit for that purpose, and so you end up with the risk that pylons will be created in order to transport energy from where it is produced to where the national grid is able to take it.
The Welsh Government's policy is that there should be underground, not overground, transmission. But that transmission will be important, and there are parts of Wales, already, we know—offshore wind in north Wales, for example—that make that contribution to wider national needs. However, in order to make that acceptable in communities, community ownership of energy generation is an important part of how we persuade people that that is the best way in which they can help make that national contribution, so that there is energy for community purposes.
We have an ambition to increase the percentage of energy that is generated from renewable sources in Wales that is community owned. We have made significant progress on that over recent years, and we will do more in future. By developing those models and persuading major developers to offer a community component in the ownership of the energy that is created in those localities, we will do more, I think, to persuade those communities that making that contribution to national needs also has a local benefit for them as well.
Getting the balance right, I think, isn't easy to do in a general formula. You probably have to navigate that in the specific circumstances of each new development. But the points that the Members makes are important, and ones that I think are reflected in the approach that the Welsh Government takes.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn hwnnw. Rwy'n credu ei fod yn gwestiwn pwysig, a'r ateb, yn y diwedd, yw bod yn rhaid i chi gael cydbwysedd rhwng y ddau beth hynny. Mae rhannau o Gymru y bydd eu hangen arnon ni, yn y dyfodol, i wneud eu cyfraniad at anghenion cenedlaethol ehangach. Yr anhawster yn hyn o beth yw nad oes gennym ni grid cenedlaethol sy'n addas at y diben hwnnw, ac felly, mae risg yn y pen draw y bydd peilonau yn cael eu creu er mwyn cludo ynni o'r man lle y caiff ei gynhyrchu i'r man lle mae'r grid cenedlaethol yn gallu ei gymryd.
Polisi Llywodraeth Cymru yw y dylai gael ei drosglwyddo o dan y ddaear, nid uwchben y ddaear. Ond bydd y trosglwyddo hwnnw'n bwysig, ac mae rhannau o Gymru, eisoes, yr ydym ni'n gwybod—gwynt alltraeth yn y gogledd, er enghraifft—sy'n gwneud y cyfraniad hwnnw at anghenion cenedlaethol ehangach. Fodd bynnag, er mwyn gwneud hynny'n dderbyniol mewn cymunedau, mae perchnogaeth gymunedol o ran cynhyrchu ynni yn rhan bwysig o'r ffordd yr ydym ni'n perswadio pobl mai dyna'r ffordd orau y gallan nhw helpu i wneud y cyfraniad cenedlaethol hwnnw, fel bod ynni at ddibenion cymunedol.
Mae gennym ni uchelgais i gynyddu canran yr ynni sy'n cael ei gynhyrchu o ffynonellau adnewyddadwy yng Nghymru sy'n eiddo i'r gymuned. Rydym ni wedi gwneud cynnydd sylweddol ar hynny yn ystod y blynyddoedd diwethaf, a byddwn ni'n gwneud mwy yn y dyfodol. Drwy ddatblygu'r modelau hynny a pherswadio datblygwyr mawr i gynnig elfen gymunedol ym mherchnogaeth yr ynni sy'n cael ei greu yn yr ardaloedd hynny, byddwn ni'n gwneud mwy, rwy'n credu, i berswadio'r cymunedau hynny bod gwneud y cyfraniad hwnnw at anghenion cenedlaethol hefyd o fudd iddyn nhw'n lleol hefyd.
Dydw i ddim yn credu bod cael y cydbwysedd cywir yn hawdd mewn fformiwla gyffredinol. Mae'n debyg y bydd yn rhaid i chi fynd i'r afael â hynny o dan amgylchiadau penodol pob datblygiad newydd. Ond mae'r pwyntiau y mae'r Aelodau yn eu gwneud yn bwysig, ac yn fy marn i, maen nhw'n cael eu hadlewyrchu yn y dull gweithredu y mae Llywodraeth Cymru yn ei gymryd.
6. Sut mae Llywodraeth Cymru yn gwerthuso effaith economaidd-gymdeithasol ei pholisïau yng Ngogledd Cymru? OQ60006
6. How does the Welsh Government evaluate the socioeconomic impact of its policies in North Wales? OQ60006
The Welsh Government uses UK Government guidance—the Magenta Book, as it's called—as the basis for evaluation of socioeconomic policy updates. That is supported by independent research and evaluation of policies adopted in north Wales and elsewhere.
Mae Llywodraeth Cymru yn defnyddio canllawiau Llywodraeth y DU—y Magenta Book, fel y'i gelwir—fel sail ar gyfer gwerthuso diweddariadau polisi economaidd-gymdeithasol. Caiff hynny ei gefnogi gan ymchwil annibynnol a gwerthuso polisïau sydd wedi'u mabwysiadu yn y gogledd ac mewn mannau eraill.
Thank you. As a constituent e-mailed a fortnight ago regarding the 182-day threshold for holiday lets:
'Same old is being trotted out by the Welsh Government. None of their statements is being borne out by facts. Every one has been dreamed up to prop up the rhetoric.'
Regarding the socioeconomic impact, a survey commissioned by the Wales Tourism Alliance, UKHospitality and the Professional Association of Self-Caterers UK already shows that fewer than 25 per cent of Welsh self-caterers will hit the threshold in this year of soft demand, higher mortgages and a cost-of-living crisis, even though over 70 per cent have said that they are discounting to try and achieve it.
How, therefore, do you respond to the legitimate holiday small business owner in Denbighshire, who e-mailed:
'We've taken the decision to cut our losses, salvage what's left of our mental health and close down',
and to the legitimate self-catering small business owner in Flintshire, whose property is now on the market, who e-mailed:
'A number of major lenders have said that they would not provide mortgage support, which would seriously affect people's ability to sell their property'?
These are two examples, sadly, among many that I am receiving.
Diolch. Fel y gwnaeth etholwr ddweud mewn e-bost bythefnos yn ôl o ran y trothwy 182 diwrnod ar gyfer llety gwyliau:
'Mae Llywodraeth Cymru yn dweud yr un hen beth. Nid oes yr un o'u datganiadau yn seiliedig ar ffeithiau. Mae pob un wedi cael ei lunio i ategu'r rhethreg.'
O ran yr effaith economaidd-gymdeithasol, mae arolwg a gafodd ei gomisiynu gan Gynghrair Twristiaeth Cymru, UKHospitality a Chymdeithas Broffesiynol Hunanddarparwyr y DU eisoes yn dangos y bydd llai na 25 y cant o hunanddarparwyr Cymru yn cyrraedd y trothwy yn y flwyddyn hon o alw meddal, morgeisi uwch ac argyfwng costau byw, er bod dros 70 y cant wedi dweud eu bod yn disgowntio i geisio ei gyflawni.
Sut, felly, ydych chi'n ymateb i'r perchennog busnes bach gwyliau dilys yn sir Ddinbych, a ddywedodd mewn e-bost:
'Rydyn ni wedi penderfynu osgoi colli rhagor o arian, achub yr hyn sydd ar ôl o'n hiechyd meddwl a chau',
ac i'r perchennog busnes bach hunanddarparu dilys yn sir y Fflint, y mae ei eiddo nawr ar y farchnad, a ddywedodd mewn e-bost:
'Mae nifer o fenthycwyr mawr wedi dweud na fydden nhw'n darparu cymorth morgeisi, a fyddai'n cael effaith fawr ar allu pobl i werthu eu heiddo'?
Dyma ddwy enghraifft, yn anffodus, ymhlith llawer yr wyf i'n eu cael.
The Welsh Government's policy is there for a reason. It is there to distinguish properly between holiday lets that are organised on a commercial basis and those that fall below a commercial threshold. The number of days that a property has to be available for letting, and the number of days that it has to be let, are there to make that distinction.
If you are a business, then it is reasonable that you let your property for the number of days that we now require in Wales. If you don't do so, that doesn't mean that you can't go on letting your property, it simply means that you don't benefit from the business rate reliefs that would otherwise be available to you; you simply pay the council tax like everybody else and you let your property for fewer days. There's nothing unfair about that. What it actually is is fair to every other taxpayer.
Mae polisi Llywodraeth Cymru yno am reswm. Mae yno i wahaniaethu'n gywir rhwng llety gwyliau sy'n cael eu trefnu ar sail fasnachol a'r rhai sy'n disgyn o dan drothwy masnachol. Mae nifer y diwrnodau y mae'n rhaid i eiddo fod ar gael i'w osod, a nifer y diwrnodau y mae'n rhaid ei osod, yno i wneud y gwahaniaeth hwnnw'n glir.
Os ydych chi'n fusnes, yna mae'n rhesymol eich bod chi'n gosod eich eiddo am y nifer o ddiwrnodau sydd eu hangen arnom ni nawr yng Nghymru. Os na fyddwch chi'n gwneud hynny, nid yw hynny'n golygu na allwch chi barhau i osod eich eiddo, mae'n golygu nad ydych chi'n elwa ar ryddhad ardrethi busnes a fyddai ar gael i chi fel arall; rydych chi'n talu'r dreth gyngor fel pawb arall ac rydych chi'n gosod eich eiddo am lai o ddiwrnodau. Nid oes dim yn annheg am hynny. Yr hyn ydyw, mewn gwirionedd, yw ei fod yn deg i bob trethdalwr arall.
7. Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn diogelu mesurau gofal iechyd ataliol yn y gyllideb sydd i ddod? OQ60018
7. How will the Welsh Government protect preventative healthcare measures in the forthcoming budget? OQ60018
The Welsh Government remains committed to prevention in healthcare services. Tomorrow, for example, we will add to the repertoire of our outstandingly successful screening services when the bowel screening programme will be widened to include 51 to 54-year-olds for the first time in Wales.
Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i fod yn ymrwymedig i fesurau ataliol mewn gwasanaethau gofal iechyd. Yfory, er enghraifft, byddwn ni'n ychwanegu at ein harlwy o wasanaethau sgrinio hynod lwyddiannus pan fydd y rhaglen sgrinio'r coluddyn yn cael ei hehangu i gynnwys pobl 51 i 54 oed am y tro cyntaf yng Nghymru.
Thank you for that response, First Minister. There can be no doubt that times are tough for public finances. Despite having the best performing economy in the G7, taxes, as a proportion of income, have risen to an all-time high. Sadly, the cost of the pandemic, together with Government efforts to curb the energy and cost-of-living crises, means that UK national debt stands at £2.5 trillion, equivalent to 101 per cent of GDP. So, hard choices have to be made, which I accept. However, we cannot allow short-term thinking to influence our decisions. Health prevention spend can save millions in the long term. I'm told that one of the programmes likely to be cut is the all-Wales diabetes prevention programme. First Minister, this programme is working, with 14 of the 16 practices involved in the pilot reporting significantly fewer patients being diagnosed with type 2 diabetes. This work is invaluable and needs to continue. Therefore, First Minister, will you ensure that such programmes are protected when it comes to setting next year's budget? Thank you.
Diolch am yr ateb hwnnw, Prif Weinidog. Does dim amheuaeth bod hi'n amser anodd i gyllid cyhoeddus. Er bod gennym ni'r economi sy'n perfformio orau yn y G7, mae trethi, fel cyfran o incwm, wedi codi i'w lefel uchaf erioed. Yn anffodus, mae cost y pandemig, ynghyd ag ymdrechion y Llywodraeth i ffrwyno'r argyfyngau ynni a chostau byw, yn golygu bod dyled genedlaethol y DU yn £2.5 triliwn, sy'n cyfateb i 101 y cant o gynnyrch domestig gros. Felly, mae'n rhaid gwneud dewisiadau anodd, yr wyf i'n derbyn hynny. Fodd bynnag, gallwn ni ddim caniatáu i feddylfryd tymor byr ddylanwadu ar ein penderfyniadau. Gall gwariant ar fesurau ataliol ym maes iechyd arbed miliynau yn y tymor hir. Rwyf i wedi cael gwybod mai un o'r rhaglenni sy'n debygol o gael ei diddymu yw rhaglen atal diabetes Cymru gyfan. Prif Weinidog, mae'r rhaglen hon yn gweithio, gyda 14 o'r 16 practis sy'n rhan o'r cynllun peilot yn nodi bod llawer llai o gleifion yn cael diagnosis o ddiabetes math 2. Mae'r gwaith hwn yn amhrisiadwy ac mae angen iddo barhau. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi sicrhau bod rhaglenni o'r fath yn cael eu diogelu o ran gosod cyllideb y flwyddyn nesaf? Diolch.
I thank the Member for the question. I'm afraid I'm not aware of the specific instance to which he referred, but I do agree with the general point that he made—that investment in prevention in the health service repays you back many, many times over. I'll offer just one example of that, Llywydd, because it was at the time a matter of controversy here on the floor of the Assembly as it was then when we decided to invest in HPV vaccination for young women at that stage—young women while in school. It was opposed by Members on the floor of this Senedd. But those young women who were first offered that vaccination are now in their twenties and the figures are showing that those young women have an 87 per cent lower chance of cervical cancer than an unvaccinated population. That is an absolute illustration of the point that the Member made, where that upfront investment in preventative vaccination will have saved the lives of those young women, most importantly of all, but also all the costs that would've gone into the health service in dealing with the consequence of their illness.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Mae gen i ofn nad ydw i'n ymwybodol o'r achos penodol y gwnaeth gyfeirio ato, ond rwy'n cytuno â'r pwynt cyffredinol a wnaed ganddo—bod buddsoddi mewn mesurau ataliol yn y gwasanaeth iechyd yn eich ad-dalu llawer, llawer gwaith drosodd. Cynigiaf un enghraifft yn unig o hynny, Llywydd, oherwydd ar y pryd roedd yn fater dadleuol yma ar lawr y Cynulliad fel yr oedd bryd hynny pan benderfynon ni fuddsoddi mewn brechiad HPV i ferched ifanc ar yr adeg honno—merched ifanc oedd yn yr ysgol. Cafodd ei wrthwynebu gan Aelodau ar lawr y Senedd hon. Ond mae'r merched ifanc hynny a gafodd gynnig y brechiad hwnnw am y tro cyntaf nawr yn eu hugeiniau ac mae'r ffigurau'n dangos bod y menywod ifanc hynny 87 y cant yn llai tebygol o gael canser ceg y groth na phoblogaeth heb ei brechu. Mae hynny'n enghraifft berffaith o'r pwynt y gwnaeth yr Aelod, lle bydd y buddsoddiad ymlaen llaw hwnnw mewn brechu ataliol wedi achub bywydau'r menywod ifanc hynny, yn bwysicaf oll, ond hefyd wedi arbed yr holl gostau a fyddai wedi mynd i mewn i'r gwasanaeth iechyd i ymdrin â chanlyniad eu salwch.
Yn olaf, cwestiwn 8, Mabon ap Gwynfor.
Finally, question 8, Mabon ap Gwynfor.
8. A wnaiff y Prif Weinidog roi diweddariad ar gynlluniau economaidd rhanbarthol y Llywodraeth ar gyfer Dwyfor Meirionnydd? OQ60029
8. Will the First Minister provide an update on the Government's regional economic plans for Dwyfor Meirionnydd? OQ60029
Diolch am y cwestiwn. Mae ein dull ar gyfer datblygu economaidd rhanbarthol yn gwneud defnydd o gymorth y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, sydd ag arbenigedd rhyngwladol. Bydd tîm yr OECD yn cynnal digwyddiad sy'n canolbwyntio'n llwyr ar economi rhanbarthol y gogledd ar 23 Hydref. Bydd hyn yn cynnwys partneriaid fel Uchelgais Gogledd Cymru.
Thank you for the question. Our approach to regional economic development draws on support we have secured from the Organisation for Economic Co-operation and Development, which has international expertise. The OECD team will hold an event focused exclusively on the regional economy of north Wales on 23 October. That will include partners such as Ambition North Wales.
Diolch am yr ateb. Fe fydd y Prif Weinidog yn ymwybodol o'r datblygiad ym Mhenamser—bod yna ddarn o dir ym Mhenamser, Porthmadog, sydd yn cael ei berchen gan y Llywodraeth ond sydd efo cynnig i gwmni o, dwi'n meddwl, Warrington i'w ddatblygu. Mae'r tir wedi bod yn wag ers degau o flynyddoedd, mae’r Llywodraeth yn talu i'w gynnal o. Mae cwmnïau lleol ym Mhorthmadog eisiau datblygu ar y tir yno, ond does ganddyn nhw ddim yr hawl i gael mynediad i ddatblygu'r tir yna i'w dibenion eu hunain. Mae gan y cwmni yma, i ffwrdd, fel dwi'n dweud, yn Warrington, yr hawl i hynny. A wnewch chi edrych i mewn i hyn, a sicrhau bod gan gwmnïau lleol ym Mhorthmadog yr hawl i ddefnyddio'r tir yna, yn hytrach na chwmnïau o ffwrdd, os gwelwch yn dda?
Thank you for that response. The First Minister will be aware of the development in Penamser—that there is a piece of land in Penamser, Porthmadog, which is owned by the Government but is on offer to a company from Warrington, I believe, for development. The land has been vacant for dozens of years, the Government pays for its maintenance. Local companies in Porthmadog do want to develop on that land, but they don't have the right to access that land for the development that they want to see. This company in Warrington has that right. Will you look into this, and ensure that local companies in Porthmadog have the right to use that land, rather than a company from over the border?
Wel, wrth gwrs, dwi'n fodlon edrych i mewn i'r achos mae'r Aelod wedi tynnu sylw ato, ac rŷn ni'n fodlon ei wneud e achos, fel bydd e yn gwybod, mae'r rhaglen Arfor, er enghraifft, yn canolbwyntio ar y rhaglen Llwyddo'n Lleol. Rŷn ni eisiau buddsoddi, gyda phobl leol, i greu posibiliadau economaidd yn y rhanbarth yn y gogledd, ond trwy Arfor, dros Gymru gyfan. So, wrth gwrs, dwi'n fodlon edrych i mewn i'r achos mae'r Aelod wedi ei godi y prynhawn yma.
Well, of course, I'm willing to look into the case that the Member has drawn attention to. We are willing to do so, because, as the Member will know, the Arfor programme, for example, focuses on the Llwyddo'n Leol programme. We want to develop alongside local people to create economic possibilities in north Wales, and through Arfor, across the whole of Wales too. So, of course, I'm willing to look into the case the the Member has raised this afternoon.
Diolch yn fawr i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, a'r Trefnydd i wneud y datganiad hynny. Lesley Griffiths.
The next item will be the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make that statement. Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. There is one change to today's agenda. Later this afternoon, the Minister for Economy will make a statement on the closure of UK Windows & Doors Group Ltd. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae un newid i'r agenda heddiw. Yn ddiweddarach y prynhawn yma, bydd Gweinidog yr Economi yn gwneud datganiad am gau UK Windows & Doors Group Ltd. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Trefnydd, can I call for two statements from the Minister for Health and Social Services, please? The first on the role of the Welsh Government in overseeing managed practices in Wales. I've got a managed practice in Colwyn Bay in my constituency—the West End Medical Centre. I know that it's under pressure from a staffing point of view, but I'm very concerned that, in the last two weeks, on four days in those two weeks, the practice has been putting notices on social media encouraging patients to stay away because they've got exceptional demands on their services, saying that they'll only deal with urgent requests, and encouraging people to go instead to pharmacies, NHS Direct, or, more stressingly, local hospitals, which obviously then piles pressure onto them too. Now, clearly, that's not sustainable in the short term, and there needs to be work to improve that situation, so that patients can get access to appointments where they need them. I know that managed practices are happening elsewhere in Wales as well, and I just wonder to what extent the Welsh Government is aware of the practices in each one of those, to make sure that there's some consistency.
Secondly, can I call for a statement from the Minister on progress towards eliminating smoking on hospital grounds in Wales? As you know, my party fully supported the Welsh Government's introduction of the ban on smoking in hospital grounds; that was the right thing to do. But I'm afraid that, all too frequently, people are still smoking outside our hospital front doors. It is appalling practice. It sends absolutely the wrong messages, and our health boards are not doing enough to make sure that they are stamping this problem out once and for all, by issuing fines or taking other enforcement action as appropriate. So, I'd be grateful for an update on those two things from the Minister. Thank you.
Trefnydd, a gaf i alw am ddau ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, os gwelwch yn dda? Y cyntaf ar rôl Llywodraeth Cymru wrth oruchwylio practisau wedi'u rheoli yng Nghymru. Mae gen i bractis wedi'i reoli ym Mae Colwyn yn fy etholaeth i—Canolfan Feddygol y West End. Rwy'n gwybod ei fod dan bwysau o safbwynt staffio, ond rwy'n bryderus iawn, yn ystod y pythefnos diwethaf, ar bedwar diwrnod yn y pythefnos hynny, fod y practis wedi bod yn rhoi hysbysiadau ar y cyfryngau cymdeithasol yn annog cleifion i gadw draw oherwydd bod galwadau eithriadol ar eu gwasanaethau, ac yn dweud mai dim ond ceisiadau brys y byddan nhw'n delio â nhw, ac yn annog pobl i fynd yn hytrach i fferyllfeydd, Galw Iechyd Cymru, neu, yn fwy gofidus, ysbytai lleol, sydd yn amlwg, wedyn, yn rhoi pwysau ychwanegol arnyn nhw hefyd. Nawr, yn amlwg, nid yw hynny'n gynaliadwy yn y tymor byr, ac mae angen gwaith i wella'r sefyllfa honno, fel y gall cleifion gael apwyntiadau pan fo'u hangen arnyn nhw. Rwy'n gwybod bod practisau wedi'u rheoli'n digwydd mewn mannau eraill yng Nghymru hefyd, a thybio ydw i i ba raddau y mae Llywodraeth Cymru yn ymwybodol o'r arferion ym mhob un o'r rheiny, i sicrhau bod rhywfaint o gysondeb.
Yn ail, a gaf i alw am ddatganiad gan y Gweinidog ar y cynnydd tuag at ddileu ysmygu ar dir ysbytai yng Nghymru? Fel y gwyddoch chi, roedd fy mhlaid i yn llwyr gefnogol o'r gwaharddiad ar ysmygu ar dir ysbytai a gyflwynwyd gan Lywodraeth Cymru; dyna oedd y peth iawn i'w wneud. Ond mae arnaf i ofn, yn rhy aml, fod pobl yn dal i ysmygu y tu allan i ddrysau ffrynt ein hysbytai. Mae'n arfer ofnadwy. Mae'n cyfleu'r negeseuon anghywir yn llwyr, ac nid yw ein byrddau iechyd yn gwneud digon i sicrhau eu bod yn dileu'r broblem hon unwaith ac am byth, drwy roi dirwyon neu gymryd camau gorfodi eraill fel sy'n briodol. Felly, byddwn i'n ddiolchgar am yr wybodaeth ddiweddaraf am y ddau beth hynny gan y Gweinidog. Diolch.
Thank you. Well, both the issues you raise are down to the health boards to manage. I think your latter request is a big issue, and I know, certainly in my own constituency, at the Maelor, where the main entrance is you have a complete collection of stubs. I have to say, the health board have been dealing with that, and I'm sure it's the same in your constituency, but, of course, it's down to people as well. It's not the health boards that put those stubs there, it's people, and it's really important that patients understand, and their relatives, and their visitors, that our hospitals in Wales are smoke-free.
Managed practices are, as you say, part of, I think, general practice now in our primary healthcare system. There is guidance available from Welsh Government to health boards.
Diolch. Wel, byrddau iechyd sy'n gyfrifol am reoli'r ddau fater yr ydych chi'n eu codi. Rwy'n credu bod eich cais olaf yn fater mawr, ac rwy'n gwybod, yn sicr yn fy etholaeth fy hun, yn y Maelor, lle mae'r brif fynedfa, mae gennych chi gasgliad llawn o fonion. Mae'n rhaid i mi ddweud, mae'r bwrdd iechyd wedi bod yn ymdrin â hynny, ac rwy'n siŵr ei fod yr un peth yn eich etholaeth chi, ond, wrth gwrs, mae'n gyfrifoldeb ar bobl hefyd. Nid y byrddau iechyd sy'n rhoi'r bonion hynny yno, pobl sy'n gwneud hynny, ac mae'n bwysig iawn bod cleifion, a'u perthnasau a'u hymwelwyr, yn deall bod ein hysbytai yng Nghymru yn ddi-fwg.
Mae practisau wedi'u rheoli, fel y dywedwch chi, yn rhan, rwy'n credu, o bractis cyffredinol nawr yn ein system gofal iechyd sylfaenol. Mae canllawiau ar gael gan Lywodraeth Cymru i fyrddau iechyd.
A gaf ddiolch i'r Trefnydd a'r Llywodraeth am sicrhau bod yna ddatganiad ynglŷn â'r sefyllfa ddifrifol sydd yna o ran UK Windows & Doors? Dwi'n falch iawn ein bod ni'n mynd i gael y cyfle i drafod hynny yn hwyrach y prynhawn yma.
Eisiau gofyn oeddwn i am ddatganiad gan Ddirprwy Weinidog y Celfyddydau, Chwaraeon a Thwristiaeth am gasgliadau cenedlaethol Cymru sydd dan ofal Amgueddfa Cymru a Llyfrgell Genedlaethol Cymru. Mi fyddwch chi'n siŵr o fod wedi gweld adroddiadau'r BBC bum diwrnod yn ôl fod tua 1,200 o eitemau ar goll o gasgliadau Llyfrgell Genedlaethol Cymru, gyda llefarydd yn dweud:
'Ni allwn ddweud yn bendant fod pob un o'r eitemau hyn ar ystad y llyfrgell.'
Mae hyn yn cynnwys, wrth gwrs, sawl eitem o gofnodion Llys y Sesiwn Fawr, rhai o bapurau allweddol a gwaith gan awduron megis Cranogwen, Kate Roberts, Dylan Thomas ac O.M. Edwards. Mae Llyfrgell Genedlaethol Cymru ac Amgueddfa Cymru wedi rhybuddio'r pwyllgor diwylliant fod yna risg i'r casgliadau cenedlaethol oherwydd eu sefyllfa gyllidol a chyflwr peth o'r ystad. Felly, dwi'n meddwl, oherwydd pwysigrwydd y casgliadau hyn, mi fyddai datganiad yn briodol.
May I thank the Trefnydd and the Government for ensuring that there is a statement with regard to the very serious situation with UK Windows & Doors? I'm very pleased that we'll have an opportunity to discuss that this afternoon.
I wanted to ask for a statement by the Deputy Minister for Arts, Sport and Tourism on the national collections of Wales that are under the care of the National Library for Wales and Museum Wales. I'm sure you will have seen BBC reports five days ago that around 1,200 items are missing from the national library's collection, with a spokesperson saying:
'We cannot say with certainty that all of these items are on the library's estate'.
This includes several items from the records of the Court of Great Sessions, some of the key papers and work by Cranogwen, Kate Roberts, Dylan Thomas and O.M. Edwards. The National Library of Wales and the Museum Wales have warned the culture committee that there is a risk to the national collections because of their funding situation and the condition of some of the estate. So, because of the importance of these collections, a statement would be appropriate.
Thank you. The security of collections is an operational matter for the national library. The staff at the library do work to professional standards, including archive service accreditation, to ensure that their collections are safeguarded, while ensuring that they're, obviously, accessible, and that visitors and researchers feel welcome.
Diolch. Mae diogelwch casgliadau yn fater gweithredol i'r llyfrgell genedlaethol. Mae staff y llyfrgell yn gweithio i safonau proffesiynol, gan gynnwys achrediad gwasanaethau archifau, i sicrhau bod eu casgliadau'n cael eu diogelu ac, ar yr un pryd, eu bod, yn amlwg, yn hygyrch, a bod ymwelwyr ac ymchwilwyr yn teimlo bod croeso iddyn nhw.
Trefnydd, could the education Minister make a statement on what schools are doing to mark this National Bullying Prevention Month? I visited Ysgol Dyffryn Aman last month to speak to older pupils about how they are engaging with the subject through the new relationship and sexuality education curriculum and I was struck by how they identified respect as their No. 1 priority, with issues around bullying and harassment uppermost in their minds. We're all aware of the pressures young people face today, particularly online, with toxic influencers like Andrew Tate. So, it would be good to hear what is being done in our schools this month to promote the respect agenda and to respond to bullying behaviour.
Trefnydd, a allai'r Gweinidog addysg wneud datganiad am yr hyn y mae ysgolion yn ei wneud i nodi'r Mis Atal Bwlio Cenedlaethol hwn? Fe ymwelais i ag Ysgol Dyffryn Aman fis diwethaf i siarad â disgyblion hŷn am sut maen nhw'n ymgysylltu â'r pwnc drwy'r cwricwlwm addysg cydberthynas a rhywioldeb newydd a chefais fy nharo gan y ffaith mai parch yw'r brif flaenoriaeth iddyn nhw, gyda materion yn ymwneud â bwlio ac aflonyddu uchaf yn eu meddyliau. Rydym ni i gyd yn ymwybodol o'r pwysau mae pobl ifanc yn eu hwynebu heddiw, yn enwedig ar-lein, gyda dylanwadwyr gwenwynig fel Andrew Tate. Felly, byddai'n dda clywed beth sy'n cael ei wneud yn ein hysgolion y mis hwn i hyrwyddo'r agenda parch ac ymateb i ymddygiad bwlio.
Thank you. You raise a very important point. I know the Minister for Education and the Welsh Language is currently updating the guidance that's available to our schools in relation to bullying, but he will be happy to bring forward a written statement.
Diolch. Rydych chi'n codi pwynt pwysig iawn. Rwy'n gwybod bod Gweinidog y Gymraeg ac Addysg yn diwygio'r canllawiau sydd ar gael i'n hysgolion ar hyn o bryd o ran bwlio, ond bydd yn hapus i gyflwyno datganiad ysgrifenedig.
Business Minister, I'd like to request a statement from the health Minister on the state of accident and emergency services in the Grange hospital in my region. I called into the Grange hospital A&E this morning to listen to appallingly long waits once again, and see a packed room. I got told of a 16-hour wait for someone with chest pains and heart palpitations to just see a doctor, and 12-hour waits for someone who'd just been in a car accident, in noticeable pain, to see a doctor; someone else had been sick and not attended to at all. And there were similar and worse cases. I also spoke to a paramedic, who said that long waits and multiple ambulances outside have become the norm, and that upset and frustrated them. This is not okay. The A&E at the Grange was never meant to be an A&E; it's not fit for purpose. Therefore, I'd ask for an oral update in the Chamber on how the Minister is planning to alleviate the current situation and make this vital A&E for my region fit for purpose.
Gweinidog busnes, hoffwn i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd am gyflwr gwasanaethau damweiniau ac achosion brys yn ysbyty'r Faenor yn fy rhanbarth i. Fe alwais i heibio adran damweiniau ac achosion brys ysbyty'r Faenor y bore yma i wrando ar amserau aros ofnadwy o hir unwaith eto, a gweld ystafell orlawn. Fe ges i wybod am rywun â phoenau yn y frest a chrychguriadau'r galon a oedd wedi aros 16 awr i weld meddyg, a rhywun a oedd newydd fod mewn damwain car, ac a oedd yn amlwg mewn poen, a oedd wedi aros 12 awr i weld meddyg; roedd rhywun arall wedi bod yn sâl a heb gael sylw o gwbl. Ac roedd yna achosion tebyg a gwaeth. Fe siaradais i hefyd â pharafeddyg, a ddywedodd mai amseroedd aros hir a sawl ambiwlans y tu allan yw'r norm erbyn hyn, a bod hynny'n eu cynhyrfu ac yn peri rhwystredigaeth iddyn nhw. Nid yw hyn yn iawn. Nid oedd yr adran damweiniau ac achosion brys yn y Faenor erioed i fod yn adran damweiniau ac achosion brys; nid yw'n addas at y diben. Felly, byddwn i'n gofyn am yr wybodaeth ddiweddaraf ar lafar yn y Siambr am sut mae'r Gweinidog yn bwriadu lliniaru'r sefyllfa bresennol a sicrhau bod yr adran damweiniau ac achosion brys hon, sy'n hanfodol ar gyfer fy rhanbarth, yn addas at y diben.
Thank you. Over the next year, the Minister for Health and Social Services has set a smaller number of clear priorities for our health boards and their partners. For urgent and emergency care, services must focus on the effective management of people with urgent care needs in the community. Clearly, the cases you just gave, and the examples you just gave, are very long waits and aren't acceptable. We're not there; they're being made on clinical grounds. But it is really important that health boards do work with the individual hospitals to significantly reduce the time patients spend, particularly waiting in ambulances outside.
Diolch. Dros y flwyddyn nesaf, mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wedi pennu nifer llai o flaenoriaethau clir ar gyfer ein byrddau iechyd a'u partneriaid. O ran gofal brys a gofal argyfwng, rhaid i wasanaethau ganolbwyntio ar reoli pobl ag anghenion gofal brys yn effeithiol yn y gymuned. Yn amlwg, mae'r achosion yr ydych chi newydd eu rhoi, a'r enghreifftiau rydych chi newydd eu rhoi, yn amserau aros hir iawn, ac nid ydyn nhw'n dderbyniol. Dydyn ni ddim yna; maen nhw'n cael eu gwneud ar sail glinigol. Ond mae'n bwysig iawn bod byrddau iechyd yn gweithio gyda'r ysbytai unigol i sicrhau bod cleifion yn treulio llawer llai o amser yn aros, yn enwedig mewn ambiwlansys y tu allan.
Could I request a statement, please, updating the Chamber on support for businesses affected by reinforced autoclaved aerated concrete? No doubt, RAAC has caused a headache for the Government, but it's causing an even bigger headache for traders at Bridgend market, who are unable to trade as the market was closed due to RAAC. Now there are bills that need paying, wages to pay and mortgages to pay—support is needed for them as soon as possible.
A gaf i ofyn am ddatganiad, os gwelwch yn dda, yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr am gymorth i fusnesau y mae concrit awyredig awtoclafiedig cyfnerth wedi effeithio arnyn nhw? Heb os, mae RAAC wedi achosi cur pen i'r Llywodraeth, ond mae'n achosi hyd yn oed mwy o gur pen i fasnachwyr ym marchnad Pen-y-bont ar Ogwr, nad ydyn nhw'n gallu masnachu am fod y farchnad wedi'i chau oherwydd RAAC. Nawr mae yna filiau sydd angen eu talu, cyflogau i'w talu a morgeisi i'w talu—mae angen cymorth arnyn nhw cyn gynted â phosibl.
Thank you. I know there were ongoing discussions between Welsh Government and Bridgend local authority. I'm not aware of the outcomes of that. I will certainly ask the Minister, if there's anything that he thinks worthy of a written statement, to do so.
Diolch. Rwy'n gwybod bod trafodaethau wedi bod yn mynd ymlaen rhwng Llywodraeth Cymru ac awdurdod lleol Pen-y-bont ar Ogwr. Nid wyf yn ymwybodol o ganlyniadau hynny. Yn sicr, fe wnaf i ofyn i'r Gweinidog, os oes unrhyw beth sy'n haeddu datganiad ysgrifenedig yn ei farn ef, i wneud hynny.
Good afternoon, Minister. I just really wanted to ask for a statement from yourself with regard to the timeline for public consultation on the proposed licensing changes relating to greyhound racing in Wales. Recent events are very concerning. In July Valley Greyhound Stadium in Ystrad Mynach was granted planning permission to expand, despite fierce opposition from many animal welfare charities. They held their first licensed racing event on 22 August, which produced concerning reports of collisions, dogs hitting walls and losing their footing. Two dogs reportedly had to be carried off, with one seriously injured, and withdrawn from sale. We know that 4,354 greyhound racing injuries in England occurred last year, and 244 deaths. So, I would like to know from you how quickly we can move on to hear the voice, hopefully, of Welsh people to oppose greyhound racing here in Wales. Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Gweinidog. Roeddwn i wir eisiau gofyn am ddatganiad gennych chi am yr amserlen ar gyfer ymgynghori cyhoeddus ar y newidiadau arfaethedig i drwyddedu o ran rasio milgwn yng Nghymru. Mae digwyddiadau diweddar yn destun pryder mawr. Ym mis Gorffennaf cafodd Valley Greyhound Stadium yn Ystrad Mynach ganiatâd cynllunio i ehangu, er gwaethaf gwrthwynebiad ffyrnig gan nifer o elusennau lles anifeiliaid. Fe wnaethon nhw gynnal eu digwyddiad rasio trwyddedig cyntaf ar 22 Awst, a chafwyd adroddiadau o wrthdrawiadau, cŵn yn taro waliau ac yn baglu. Yn ôl pob sôn, bu'n rhaid cario dau gi oddi yno, gydag un wedi'i anafu'n ddifrifol, a'i dynnu'n ôl o'r gwerthiant. Gwyddom fod 4,354 o anafiadau wedi digwydd wrth rasio milgwn yn Lloegr y llynedd, a 244 o farwolaethau. Felly, hoffwn i wybod gennych chi pa mor gyflym y gallwn ni symud ymlaen, gobeithio, i glywed llais pobl yn Nghymru i wrthwynebu rasio milgwn yma yng Nghymru. Diolch yn fawr iawn.
Thank you. As the Member and other Members know, I am committed to consulting on the licensing of activities involving animals before the end of this calendar year. Further to a question on the licensing of owners and/or keepers or trainers of racing dogs, I've asked that the consultation also includes a request for evidence to either justify or negate consideration of a potential phased ban. So, we're still on that timeline—before the end of this year.
If I can just say, it was really nice to see both Jane Dodds and Luke Fletcher at an event at lunchtime. Tomorrow is World Animal Day, and it was great that Luke sponsored the event in the Pierhead building, along with the RSPCA, Hope Rescue and Naturewatch Foundation.
Diolch. Fel y mae'r Aelod ac Aelodau eraill yn gwybod, rwyf i wedi ymrwymo i ymgynghori ar drwyddedu gweithgareddau sy'n ymwneud ag anifeiliaid cyn diwedd y flwyddyn galendr hon. Yn dilyn cwestiwn ynghylch trwyddedu perchnogion a/neu geidwaid neu hyfforddwyr cŵn rasio, rwyf i wedi gofyn i'r ymgynghoriad hefyd gynnwys cais am dystiolaeth naill ai i gyfiawnhau neu nacáu ystyried gwaharddiad graddol posibl. Felly, rydyn ni'n dal i fod ar yr amserlen honno—cyn diwedd y flwyddyn hon.
Os caf i ddweud, braf iawn oedd gweld Jane Dodds a Luke Fletcher mewn digwyddiad amser cinio. Yfory yw Diwrnod Anifeiliaid y Byd, ac roedd yn wych bod Luke wedi noddi'r digwyddiad yn adeilad y Pierhead, ynghyd â'r RSPCA, Hope Rescue a Naturewatch Foundation.
Trefnydd, I'd welcome a statement on progress towards better passenger information for buses throughout Wales and whether the forthcoming legislation on buses, together with 'Llwybr Newydd: the Wales transport strategy 2021', will give the opportunity to improve passenger information. Now, I raise this following an excellent meeting and a Q&A session attended by Sarah Murphy and myself in Bridgend College's STEAM Academy in Pencoed. It was organised by Leonard Cheshire as part of the 'My Voice My Choice' workshops. It was really noticeable how much of the discussion focused on transport issues, but especially the lack of good passenger information on the app that is now used by many of the young people who were there, but also the lack of information at stations and the absence of bus stop signage, too, when buses are delayed or cancelled. Improvement in this area would be a massive improvement in the travel experience of many of those young people. So, I'd really appreciate a debate or a statement on this.
Trefnydd, byddwn i'n croesawu datganiad am gynnydd tuag at well gwybodaeth i deithwyr ar gyfer bysiau ledled Cymru ac a fydd y ddeddfwriaeth sydd ar ddod ar fysiau, ynghyd â 'Llwybr Newydd: strategaeth drafnidiaeth Cymru 2021', yn rhoi cyfle i wella gwybodaeth i deithwyr. Nawr, rwy'n codi hyn yn dilyn cyfarfod ardderchog a sesiwn holi ac ateb a fynychwyd gan Sarah Murphy a minnau yn Academi STEAM Coleg Pen-y-bont ym Mhencoed. Cafodd ei drefnu gan Leonard Cheshire fel rhan o'r gweithdai 'Fy Llais Fy Newis'. Roedd yn amlwg iawn faint o'r drafodaeth a oedd yn canolbwyntio ar faterion trafnidiaeth, ond yn enwedig y diffyg gwybodaeth dda i deithwyr ar yr ap, sy'n cael ei ddefnyddio gan lawer o'r bobl ifanc a oedd yno erbyn hyn, ond hefyd y diffyg gwybodaeth mewn gorsafoedd ac absenoldeb arwyddion ar safleoedd bws, hefyd, pan fydd bysiau'n cael eu gohirio neu'u canslo. Byddai gwelliant yn y maes hwn yn welliant enfawr o ran profiad teithio llawer o'r bobl ifanc hynny. Felly, byddwn i'n gwerthfawrogi trafodaeth neu ddatganiad am hyn.
Thank you. I absolutely agree, better passenger information is vital. As somebody who uses buses in Cardiff and Wrexham, in Cardiff it is so much better than we have in Wrexham. It would be good to see far more consistency across the country.
As you know, over £19 million of local transport funding has been allocated to our local authorities in this financial year to improve bus infrastructure, interchange, information and bus priority, and we have our bus reform Bill, which will enable us to provide clear, easy to use and reliable passenger information right across Wales.
Diolch. Rwy'n cytuno'n llwyr, mae gwell gwybodaeth i deithwyr yn hanfodol. Fel rhywun sy'n defnyddio bysiau yng Nghaerdydd a Wrecsam, yng Nghaerdydd mae'n gymaint gwell na'r hyn sydd gennym ni yn Wrecsam. Byddai'n dda gweld llawer mwy o gysondeb ar draws y wlad.
Fel y gwyddoch chi, mae dros £19 miliwn o gyllid trafnidiaeth lleol wedi'i ddyrannu i'n hawdurdodau lleol yn y flwyddyn ariannol hon i wella'r seilwaith bysiau, cyfnewidfeydd, gwybodaeth a blaenoriaeth ar gyfer bysiau, ac mae gennym ni ein Bil diwygio bysiau, a fydd yn ein galluogi ni i roi gwybodaeth glir, hawdd ei defnyddio a dibynadwy i deithwyr ledled Cymru.
Trefnydd, two young boys in my region have been injured seriously by fireworks that were set off in a park in Hengoed, where they were playing. It's been reported that one of those little boys may have lost his hand. I'm sure the whole Chamber would join me in sending their thoughts and best wishes to those young boys and their families, but bonfire night is still a month away and, every year, we seem to hear horrible stories about life-changing injuries that are suffered because of fireworks. Surely—isn't it time that the sale of fireworks should be banned except for professional displays? So, could the Government please bring forward a statement before we reach bonfire night, outlining what consideration is being given in consultation with the emergency services to bring forward such a ban, because those little boys' lives could be affected forever by this one thing, and it didn't need to happen?
Trefnydd, mae dau fachgen ifanc yn fy rhanbarth i wedi cael eu hanafu'n ddifrifol gan dân gwyllt a gafodd eu cynnau mewn parc yn Hengoed, lle'r oedden nhw'n chwarae. Yn ôl yr adroddiadau, efallai bod un o'r bechgyn bach hynny wedi colli ei law. Rwy'n siŵr y byddai'r Siambr gyfan yn ymuno â mi i anfon eu cydymdeimlad a'u dymuniadau gorau i'r bechgyn ifanc hynny a'u teuluoedd, ond mae noson tân gwyllt yn dal i fod mis i ffwrdd a bob blwyddyn, mae'n ymddangos ein bod ni'n clywed straeon erchyll am anafiadau sy'n newid bywyd y mae pobl yn eu dioddef oherwydd tân gwyllt. Does bosib—onid yw'n bryd gwahardd gwerthu tân gwyllt heblaw ar gyfer arddangosfeydd proffesiynol? Felly, a allai'r Llywodraeth gyflwyno datganiad cyn i ni gyrraedd noson tân gwyllt, yn amlinellu pa ystyriaeth sy'n cael ei rhoi mewn ymgynghoriad â'r gwasanaethau brys i gyflwyno gwaharddiad o'r fath, oherwydd gallai'r un peth yma effeithio ar fywydau'r bechgyn bach hynny am byth, ac nid oedd angen iddo ddigwydd?
No, indeed. I'm very sorry to hear of the incident and, as you say, unfortunately, most years we do hear of very similar events. I will certainly ask the Minister for Climate Change if she's had any further discussions with the UK Government, because obviously the powers do lie with the UK Government, but I know there were ongoing discussions, so I will ask the Minister for Climate Change to update Members if there have been any further discussions with the UK Government.
Na, yn wir. Mae'n ddrwg iawn gen i glywed am y digwyddiad ac, fel y dywedwch chi, yn anffodus, bron pob blwyddyn rydyn ni'n clywed am ddigwyddiadau tebyg iawn. Yn sicr, fe wnaf i ofyn i'r Gweinidog Newid Hinsawdd a yw hi wedi cael trafodaethau eraill gyda Llywodraeth y DU, oherwydd yn amlwg mae'r pwerau yn nwylo Llywodraeth y DU, ond rwy'n gwybod bod trafodaethau wedi bod yn mynd ymlaen, felly byddaf i'n gofyn i'r Gweinidog Newid Hinsawdd roi'r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau os oes unrhyw drafodaethau eraill wedi bod gyda Llywodraeth y DU.
Given that Jacob Rees-Mogg has said this week that he wants to see hormone-injected beef from Australia come to this country so that he can eat it, could we have a statement from the Welsh Government offering to buy him a one-way ticket to Australia, where he can eat it to his heart's content?
O ystyried bod Jacob Rees-Mogg wedi dweud yr wythnos hon ei fod am weld cig eidion sy'n cael ei chwistrellu â hormonau o Awstralia yn dod i'r wlad hon er mwyn iddo allu ei fwyta, a gawn ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru yn cynnig prynu tocyn unffordd iddo i Awstralia, lle gall e' fwyta faint a fynno?
I was quite horrified to see that article—somebody sent it to me, actually, as well; I think it was the Farmers Guardian that was discussing it—and to hear him say that. As you know, we made it very clear as a Government to the UK Government that, when we left the European Union, we did not expect our animal welfare standards or our environmental standards or the standards of our food to drop in any shape or form. Unfortunately, I think it's fair to say, some of the trade deals we have seen would not be the trade deals that we would have negotiated as a Welsh Government.
Cefais fy arswydo i weld yr erthygl honno—anfonodd rhywun hi ataf i, a dweud y gwir, hefyd; rwy'n credu mai'r Farmers Guardian oedd yn ei drafod—ac i'w glywed yn dweud hynny. Fel y gwyddoch chi, fe wnaethon ni'n glir iawn fel Llywodraeth, i Lywodraeth y DU, pan wnaethon ni adael yr Undeb Ewropeaidd, nad oedden ni'n disgwyl i'n safonau lles anifeiliaid na'n safonau amgylcheddol na safonau ein bwyd ostwng mewn unrhyw ffordd. Yn anffodus, rwy'n credu ei bod yn deg dweud, ni fyddai rhai o'r cytundebau masnach yr ydyn ni wedi'u gweld yn gytundebau masnach y bydden ni wedi'u negodi fel Llywodraeth Cymru.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Yr eitem nesaf, felly, fydd eitem 3, y datganiad gan y Cwnsler Cyffredinol nawr ar y Bil Etholiadau a Chyrff Etholedig (Cymru). Y Cwnsler Cyffredinol, felly—Mick Antoniw.
The next item will be the statement by the Counsel General now on the Elections and Elected Bodies (Wales) Bill. The Counsel General, Mick Antoniw.
Diolch yn fawr, Llywydd. Ddoe, cafodd y Bil Etholiadau a Chyrff Etholedig (Cymru) a’r memorandwm esboniadol eu gosod gerbron y Senedd. Dyma gam arall at greu system etholiadol fodern i Gymru, un sy'n addas i'r oes sydd ohoni. Mae'r Bil yn dilyn ein gwaith da blaenorol, fel rhoi'r hawl i bleidleisio i bobl ifanc 16 ac 17 mlwydd oed a dinasyddion cymwys yng Nghymru, â fframwaith clir ar gyfer diwygio etholiadol.
Fis Hydref diwethaf, gwnaethom gyhoeddi Papur Gwyn yn nodi cynigion o ran camau nesaf yn y fframwaith ar gyfer diwygio etholiadol. Hoffwn ddiolch i'r rhai wnaeth ymateb. Roedd llawer yn cefnogi ein cynigion. Dwi wedi gwrando yn ofalus ar bob barn ac, o ganlyniad, wedi newid rhai o'n cynigion. Byddwn yn parhau i weithio yn agos gyda'n partneriaid wrth inni ddal i foderneiddio'r system.
Thank you, Llywydd. Yesterday, the Elections and Elected Bodies (Wales) Bill and explanatory memorandum were laid before the Senedd, the next building block in creating a modern twenty-first century Welsh electoral system. The Bill builds on our earlier achievements, such as the extension of the franchise to young people between 16 and 17 years of age and qualifying foreign citizens in Wales, and announcing a clear framework for electoral reform.
Last October, we published a White Paper setting out proposals for the next steps to take forward our framework for electoral reform. I would like to thank those who responded to our consultation. There was a great deal of support for our ambitions, and I have listened carefully to all views, and, as a result, I have adjusted some of our proposals. We will continue to work closely with our delivery partners as we continue our modernisation journey.
Llywydd, the Bill takes forward the White Paper measures I committed to implementing in response to our consultation. At the heart of the Bill lie our six principles of electoral reform: equity, accessibility, participation, improved citizen experience, simplicity and integrity. If enacted, the Bill will modernise and reform electoral administration for Welsh elections, elected bodies and their members. The Bill and wider reform package will help drive up participation in Welsh elections. It will improve accessibility for disabled people and take steps to ensure every eligible voter is registered to vote at Welsh elections, support candidates from diverse backgrounds to stand for election, clarify the offence of undue influence and establish an electoral management board to strengthen electoral administration. The Bill will also provide for the reform of the processes for conducting community and electoral reviews, abolish the Independent Remuneration Panel for Wales and confer the remuneration functions formerly undertaken by the panel on the Democracy and Boundary Commission Cymru.
A fortnight ago, we introduced a Bill to increase the size of the Senedd. Wales’s new electoral boundaries will be finalised by the reviews that Bill allows for, but it is inevitable that 16 constituencies will require joint working between all of the local authority teams across Wales. So, to strengthen efforts to co-ordinate elections and support resilience in their administration, the elections and elected bodies Bill creates an electoral management board. The board will have responsibility for oversight of the co-ordination and administration of Welsh elections, collaborating with returning officers and electoral registration officers, and advising Welsh Ministers on the administration of Welsh elections. There will be benefits for citizens too. The Bill will also require the Welsh Ministers, through regulations, to establish and operate an online platform with candidate and voter information regarding Senedd and ordinary principal council elections to help build understanding about elections in Wales.
Members will have seen the shocking finding by the Electoral Commission that, despite all the hard work of our electoral registration officers, our local government registers remain stubbornly at only 87 per cent complete. Now, whilst this is an increase of six percentage points over the past four years, it cannot be acceptable in a modern democracy that there are some 400,000 Welsh citizens who, for whatever reason, are not on the electoral register. It remains a significant challenge to the health of our democracy, and we need to do more to ensure that everyone entitled to vote is on the register and has the opportunity, if they so choose, to participate in Senedd and local government elections. The Bill will make it easier for individuals to be included on the electoral register through the proposed new provisions requiring all electoral registration officers to automatically register eligible electors for the local government register and to issue a notice of registration to each eligible elector.
To improve the democratic participation of disabled people, we will bring accessibility rules for elections in Wales in line with UK legislation, and make it easier for disabled people to vote independently and secretly. The Bill will require the Electoral Commission to report on the steps taken by the returning officers to help disabled people vote in elections, supporting measures taken forward through secondary legislation.
The Bill clarifies the offence of undue influence, making it more straightforward to prosecute cases in the future. This incorporates the changes made by the Elections Act 2022 to reduce complexity in the electoral system. Similarly, we will clarify some rules in relation to campaign finance.
The Bill will require the Welsh Ministers to take steps to increase opportunities for under-represented groups to play a full role in supporting and representing their communities by standing for elected office. It will build on our pilot scheme of financial assistance to help disabled candidates in a Welsh election overcome their barriers to participation.
The Bill will also clarify the process for electoral reviews, allowing a clear programme and space before affected elections to ensure that voters, campaigners and administrators can operate confidently.
The Welsh Government has worked with partners to develop detailed cost estimates that set out the projected financial implications of this legislation over a 10-year appraisal period, from 2024 to 2034. This covers two election cycles for Senedd and local government elections. We estimate the total costs for the Bill over this period at just under £20 million. This reflects the value we place on democracy. We will fund local authorities and the Local Democracy and Boundary Commission for Wales for the costs arising from the Bill.
Our ambition is to ensure legislative, administrative and digital requirements are in place at least six months before the next set of elections in 2026 and 2027 in accordance with the Gould convention to give local authorities time to plan and prepare for implementation. Our reforms are ambitious, and there will be further modernisation through the detailed rules about the conduct of elections, which we are reviewing and intend to remake ahead of the 2026 Senedd elections. So, this journey will continue beyond this Senedd, and we have ambitions that we will look to introduce in a future Senedd.
In closing, I wish to once again thank everyone who has contributed to our democracy by standing for the privilege and responsibility of public office and public service, and our dedicated colleagues who administer elections in Wales, now and in the future. I look forward to the scrutiny of the Bill by Members, and to hearing the views of stakeholders, delivery partners and the public during the legislative process. Diolch yn fawr, Llywydd.
Llywydd, mae'r Bil yn dwyn mesurau'r Papur Gwyn ymlaen yr ymrwymais i'w gweithredu mewn ymateb i'n hymgynghoriad ni. Wrth galon y Bil y mae ein chwe egwyddor ni o ran diwygio etholiadol: tegwch, hygyrchedd, cyfranogiad, gwella profiad dinasyddion, symlrwydd a chywirdeb. Os caiff ei ddeddfu, bydd y Bil yn moderneiddio ac yn diwygio gweinyddiaeth etholiadol ar gyfer etholiadau Cymru, cyrff etholedig a'u haelodau. Bydd y Bil a'r pecyn diwygio ehangach yn helpu i gynyddu cyfranogiad yn etholiadau Cymru. Bydd yn gwella hygyrchedd i bobl anabl ac yn cymryd camau i sicrhau bod pob pleidleisiwr cymwys yn cael ei gofrestru i bleidleisio yn etholiadau Cymru, yn cefnogi ymgeiswyr o gefndiroedd amrywiol i sefyll mewn etholiad, yn egluro'r drosedd o ddylanwad amhriodol ac yn sefydlu bwrdd rheoli etholiadol i gryfhau gweinyddiaeth etholiadol. Bydd y Bil yn darparu hefyd ar gyfer diwygio'r prosesau ar gyfer cynnal adolygiadau cymunedol ac etholiadol, diddymu Panel Annibynnol Cymru ar Gydnabyddiaeth Ariannol a rhoi'r swyddogaethau o ran taliadau a gynhaliwyd gan y panel yn flaenorol i Gomisiwn Democratiaeth a Ffiniau Cymru.
Bythefnos yn ôl, fe wnaethom ni gyflwyno Bil i gynyddu maint y Senedd. Fe fydd ffiniau etholiadol newydd Cymru yn cael eu cwblhau gan yr adolygiadau y mae'r Bil yn caniatáu ar eu cyfer, ond mae hi'n anochel y bydd angen cydweithio rhwng pob un o dimau'r awdurdodau lleol ledled Cymru ar gyfer yr 16 etholaeth. Felly, ar gyfer cryfhau ymdrechion i gydlynu etholiadau a chefnogi cydnerthedd yn eu gweinyddiaeth, bydd y Bil etholiadau a chyrff etholedig yn creu bwrdd rheoli etholiadol. Y bwrdd fydd yn gyfrifol am oruchwylio cydlynu a gweinyddu etholiadau Cymru, gan gydweithio â swyddogion canlyniadau a swyddogion cofrestru etholiadol, a chynghori Gweinidogion Cymru gyda gweinyddu etholiadau Cymru. Fe fydd yna fanteision i ddinasyddion hefyd. Fe fydd y Bil yn ei gwneud hi'n ofynnol hefyd i Weinidogion Cymru, drwy gyfrwng rheoliadau, sefydlu a gweithredu platfform ar-lein gyda gwybodaeth ymgeiswyr a phleidleisio ynghylch etholiadau'r Senedd a rhai cyffredin y prif gynghorau i helpu i feithrin dealltwriaeth ynglŷn ag etholiadau yng Nghymru.
Mae hi'n debyg iawn fod yr Aelodau wedi gweld canfyddiad gresynus y Comisiwn Etholiadol, er gwaethaf y gwaith caled i gyd a wnaeth ein swyddogion cofrestru etholiadol, fod ein cofrestrau llywodraeth leol yn parhau i aros yn ystyfnig ar gyfradd o ddim ond 87% o fod yn gyflawn. Nawr, er bod hwnnw'n gynnydd o chwe phwynt canran dros y pedair blynedd diwethaf, ni all fod yn dderbyniol mewn democratiaeth fodern fod tua 400,000 o ddinasyddion Cymru nad ydyn nhw, am ba reswm bynnag, ar y gofrestr etholiadol. Mae hi'n parhau i fod yn her sylweddol i iechyd ein democratiaeth ni, ac mae angen i ni wneud mwy i sicrhau bod pawb sydd â hawl i bleidleisio ar y gofrestr ac yn cael y cyfle, os ydyn nhw'n dewis hynny, i gyfranogi yn etholiadau i'r Senedd a llywodraeth leol. Fe fydd y Bil yn ei gwneud hi'n haws i unigolion gael eu cynnwys ar y gofrestr etholiadol drwy'r darpariaethau newydd arfaethedig sy'n ei gwneud hi'n ofynnol i bob swyddog cofrestru etholiadol gofrestru etholwyr cymwys yn awtomatig ar gyfer y gofrestr llywodraeth leol a chyhoeddi hysbysiad cofrestru i bob etholwr sy'n gymwys.
I wella cyfranogiad democrataidd pobl anabl, fe fyddwn ni'n cyflwyno rheolau hygyrchedd ar gyfer etholiadau yng Nghymru yn unol â deddfwriaeth y DU, a'i gwneud hi'n haws i bobl anabl bleidleisio yn annibynnol ac yn gyfrinachol. Fe fydd y Bil yn ei gwneud hi'n ofynnol i'r Comisiwn Etholiadol adrodd ar y camau a gymerwyd gan y swyddogion canlyniadau i helpu pobl anabl i bleidleisio mewn etholiadau, gan gefnogi'r mesurau a gymerir trwy is-ddeddfwriaeth.
Mae'r Bil yn egluro'r drosedd o ddylanwad amhriodol, gan ei gwneud hi'n fwy syml i erlyn achosion yn y dyfodol. Mae hyn yn ymgorffori'r newidiadau a wnaethpwyd gan Ddeddf Etholiadau 2022 i leihau cymhlethdod yn y system etholiadol. Yn yr un modd, fe fyddwn ni'n egluro rhai rheolau o ran cyllid ymgyrchu.
Bydd y Bil yn ei gwneud hi'n ofynnol i Weinidogion Cymru gymryd camau i gynyddu cyfleoedd i grwpiau sydd heb gynrychiolaeth ddigonol gyfranogi yn llawn wrth gefnogi a chynrychioli eu cymunedau drwy sefyll am swydd etholedig. Bydd yn adeiladu ar ein cynllun treialu o gymorth ariannol i helpu ymgeiswyr anabl mewn etholiad yng Nghymru i oresgyn y rhwystrau rhag cymryd rhan.
Fe fydd y Bil yn egluro'r broses ar gyfer adolygiadau etholiadol hefyd, gan ganiatáu rhaglen a chyfle eglur cyn yr etholiadau yr effeithir arnyn nhw i sicrhau bod pleidleiswyr, ymgyrchwyr a gweinyddwyr yn gallu gweithredu gyda hyder.
Mae Llywodraeth Cymru wedi gweithio gyda phartneriaid i ddatblygu amcangyfrifon cost manwl sy'n nodi goblygiadau ariannol rhagamcanol y ddeddfwriaeth hon dros gyfnod arfarnu o 10 mlynedd, o 2024 hyd 2034. Mae hyn yn cynnwys dau gylch etholiadol ar gyfer etholiadau'r Senedd a llywodraeth leol. Rydym ni'n amcangyfrif y bydd cyfanswm y costau ar gyfer y Bil dros y cyfnod hwn ychydig yn llai na £20 miliwn. Mae hyn yn adlewyrchu'r gwerth a roddwn ni ar ddemocratiaeth. Fe fyddwn ni'n ariannu awdurdodau lleol a Chomisiwn Ffiniau a Democratiaeth Leol Cymru ar gyfer y costau sy'n tarddu o'r Bil.
Ein huchelgais ni yw sicrhau y bydd y gofynion deddfwriaethol, gweinyddol a digidol ar waith am o leiaf chwe mis cyn y gyfres nesaf o etholiadau yn 2026 a 2027 yn unol â chonfensiwn Gould i roi amser i awdurdodau lleol gynllunio a pharatoi ar gyfer eu gweithredu nhw. Mae ein diwygiadau ni'n uchelgeisiol, ac fe fydd yna fwy o foderneiddio drwy gyfrwng y rheolau manwl ynghylch cynnal etholiadau, yr ydym ni'n ei adolygu nhw ac yn bwriadu eu hail-lunio cyn etholiadau'r Senedd yn 2026. Felly, fe fydd y daith hon yn parhau y tu hwnt i'r Senedd hon, ac mae gennym ni uchelgeisiau y byddwn ni'n ceisio eu cyflwyno nhw mewn Senedd yn y dyfodol.
Wrth gloi, fe hoffwn i ddiolch unwaith eto i bawb sydd wedi cyfrannu at ein democratiaeth ni trwy sefyll mewn etholiadau ac wedi sylweddoli cymaint o fraint a chyfrifoldeb sydd i swydd gyhoeddus a gwasanaeth cyhoeddus, a'n cydweithwyr ymroddedig ni sy'n gweinyddu etholiadau yng Nghymru, nawr ac yn y dyfodol. Rwy'n edrych ymlaen at y gwaith craffu ar y Bil gan yr Aelodau, ac at glywed barn rhanddeiliaid, partneriaid cyflawni a'r cyhoedd yn ystod y broses ddeddfwriaethol. Diolch yn fawr, Llywydd.
Can I thank the Minister for an advance copy of his statement? He's very busy in his team and department at the moment, of course, because this is one of three Bills that are being worked on by the Welsh Government. It's a little bit like when you wait for a bus for a long time and then three seem to come along at once. It strikes me that that's what it's like in your department at the moment, Minister.
I have to say there's a lot we can welcome in this Bill. I'm not sure that this Bill should be your priority at the moment as a Government, but given that you've brought it forward, there's a lot we can welcome. We can certainly welcome the action that's been taken to promote diversity, the work that the Welsh Government wants to do, particularly, to support disabled voters. I like the idea of a voter information platform so that we get some consistency across Wales too. I think it is right that the electoral management board will be created and put on a statutory footing to replace the current voluntary arrangements with the Wales electoral co-ordination board. I also like the fact that we're going to know more about our candidates who are standing for elections as well, through the introduction of candidate surveys, and the fact that the access to elected office fund is going to become a permanent fixture here in Wales in order to help overcome some of those financial barriers that some candidates face when they're at a particular disadvantage.
But, as you would expect me to say, there are other parts of the Bill that I'm not convinced by. I'm not convinced, for example, that we need to move forward with automatic voter registration at this moment in time. I'm not against automatic voter registration; I'm just not persuaded that now is the time to move forward with this, because we all know that you're also making provisions for pilots of automatic voter registration in the Bill. I would far rather see some pilots conducted first to see whether there are any teething problems before you actually legislate for the introduction of an automatic voter pilot. We know that where automatic voter registration schemes have been rolled out elsewhere in the western world, they've not always been successful. Over in the United States, we've actually seen turnout go down, and we've seen tens of thousands of errors in California where this was rolled out. I know that that's obviously a much bigger population than we have here in Wales, but that to me suggests that we're not going to be without problems here in Wales too. And voting is a right; it's not a civic duty, it's not an obligation that we place on people, and, therefore, registering to vote shouldn't be something that people are obliged to do. So, one thing that we do need to make sure is in this Bill, as it goes through the Senedd, if voter registration is something that the Senedd chooses to impose upon people in Wales, are opportunities to opt out of that. And, Minister, I’d be grateful for your comments and feedback on whether that could be provided for.
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am gopi ymlaen llaw o'i ddatganiad ef? Mae yn brysur iawn yn ei dîm a'i adran ar hyn o bryd, wrth gwrs, gan fod hwn yn un o dri Bil y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio arnyn nhw. Mae hyn yn ddigon tebyg i fod yn aros am fws am gryn amser ac wedyn fe ddaw tri bws ar yr un pryd. Mae hi'n fy nharo i mai dyna sut mae pethau yn eich adran chi ar hyn o bryd, Gweinidog.
Mae'n rhaid i mi ddweud bod llawer y gallwn ni ei groesawu yn y Bil hwn. Nid wyf i'n siŵr y dylai'r Bil hwn fod yn flaenoriaeth i chi ar hyn o bryd yn y Llywodraeth, ond o ystyried eich bod chi wedi ei gyflwyno ef, mae llawer ynddo y gallwn ni ei groesawu. Yn sicr, fe allwn ni groesawu'r camau a gymerwyd i hyrwyddo amrywiaeth, y gwaith y mae Llywodraeth Cymru yn dymuno ei wneud, yn arbennig, i gefnogi pleidleiswyr anabl. Rwy'n hoffi'r syniad o blatfform gwybodaeth i bleidleiswyr fel ein bod ni'n gweld rhywfaint o gysondeb ledled Cymru hefyd. Rwy'n credu ei bod hi'n iawn i'r bwrdd rheoli etholiadol gael ei greu a'i roi ar sail statudol i ddisodli'r trefniadau gwirfoddol presennol gyda bwrdd cydlyniant etholiadol Cymru. Rwy'n hoffi'r ffaith hefyd y byddwn ni'n cael gwybod mwy am yr ymgeiswyr sy'n sefyll yn ein hetholiadau ni hefyd, drwy gyflwyno arolygon ymgeiswyr, a'r ffaith y bydd cronfa swyddi etholedig yn rhywbeth parhaol yma yng Nghymru er mwyn helpu i oresgyn rhai o'r rhwystrau ariannol hynny y mae rhai ymgeiswyr yn eu hwynebu pan fyddan nhw dan anfantais neilltuol.
Ond, fel y byddech chi'n disgwyl i mi ei ddweud, mae yna rannau eraill yn y Bil na chefais i fy argyhoeddi ganddyn nhw. Nid wyf i'n argyhoeddedig, er enghraifft, fod angen i ni symud ymlaen gyda chofrestru pleidleiswyr awtomatig ar hyn o bryd. Nid wyf i'n wrthwynebus i gofrestru pleidleiswyr yn awtomatig; nid wyf i'n argyhoeddedig mai nawr yw'r amser i symud ymlaen â hyn, oherwydd fe wyddom ni i gyd eich bod chi'n gwneud darpariaethau yn y Bil hefyd ar gyfer cynlluniau treialu i gofrestru pleidleiswyr yn awtomatig. Fe fyddai hi'n well gennyf i weld cynnal rhai cynlluniau treialu yn gyntaf i weld a oes yna unrhyw broblemau cychwynnol cyn i chi ddeddfu ar gyfer cyflwyno cynlluniau treialu i gofrestru pleidleiswyr yn awtomatig. Fe wyddom ni, pan gyflwynwyd cynlluniau i gofrestru pleidleiswyr yn awtomatig mewn mannau eraill yn y byd gorllewinol, nad ydyn nhw wedi bod yn llwyddiannus bob amser. Draw yn yr Unol Daleithiau, fe welsom ni nifer y bobl sy'n pleidleisio yn lleihau, ac fe welsom ni ddegau o filoedd o wallau yng Nghaliffornia lle cafodd hyn ei gyflwyno. Rwy'n gwybod bod honno'n amlwg yn boblogaeth lawer iawn fwy nag sydd gennym ni yma yng Nghymru, ond mae hynny'n awgrymu i mi na fyddem ni heb unrhyw broblemau o gwbl yma yng Nghymru. Ac mae pleidleisio yn hawl; ac nid yn ddyletswydd ddinesig, nid yw hi'n rhwymedigaeth yr ydym ni'n ei gosod ar bobl, ac felly, ni ddylai cofrestru i bleidleisio fod yn rhywbeth y mae'n rhaid i bobl ei wneud. Felly, un peth y mae angen i ni ei sicrhau yn y Bil hwn wrth iddo fynd drwy'r Senedd yw pe byddai'r Senedd yn dewis gorfodi cofrestru pleidleiswyr ar bobl yng Nghymru, bod yna gyfleoedd i optio allan o hynny. A, Gweinidog, fe fyddwn i'n ddiolchgar o gael eich sylwadau a'ch adborth chi ynghylch p'un a ellid gwneud darpariaeth ar gyfer hynny.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
When it comes to pilots, we know that there have been some voting pilots in Wales that took place on early voting earlier this year. We had a report on that and, of course, that concluded that they were pretty unsuccessful, actually. The turnout was lower in those areas that had those early voter pilots than it was in other parts of Wales, and we know it was a very, very costly exercise as well; I think it was £845 per voter that that added to the cost. So, that's why I think do some pilots on this automatic voter registration system first, because we don't know what data we're going to be using. We want to make sure that this is going to be as accurate as possible. We don't want people registered two or three times because they pop up on different data systems in different places, when they're only eligible to vote once in an election, for example. So, all of those things, I think, need careful consideration, and that's why I’m not averse, as I say, to changing the voter registration system, but I do think the system that we've got is pretty foolproof, pretty simple, and if it ain't broke, why are we trying to fix it?
One of the other things I just want to comment on as well, if I may, Minister, is that I note that you are wanting to scrap the Independent Remuneration Panel for Wales, give the responsibility for those decisions to the Electoral Commission. Again, whether that's the right approach, I'm not too sure, but I am interested to hear what the evidence is as things progress through the Senedd and we take evidence from the different organisations at a committee stage. But I notice that the rationale for you doing that is because it's been there for 10 years, you've seen its work, and you think now is the opportunity to change it, given some of the other functions that the Electoral Commission holds. We, of course, have a remuneration board here in the Senedd as well, for Senedd Members—[Interruption.] I appreciate that, but this is an important point.
O ran cynlluniau treialu, fe wyddom ni fod rhai cynlluniau treialu pleidleisio yng Nghymru wedi digwydd yn gynharach eleni ynglŷn â phleidleisio cynnar. Fe gawsom adroddiad ar hynny ac, wrth gwrs, roedd hwnnw'n dod i'r casgliad mai gweddol aflwyddiannus oedden nhw, mewn gwirionedd. Roedd y nifer a bleidleisiodd yn llai yn yr ardaloedd hynny a oedd yn cynnal y cynlluniau treialu pleidleisio cynnar nag yr oedd mewn rhannau eraill o Gymru, ac fe wyddom ni mai ymarfer costus iawn, iawn a fu hwnnw hefyd; rwy'n credu mai £845 fesul pleidleisiwr yr oedd hynny'n ei ychwanegu at y gost. Felly, dyna pam rwyf i o'r farn y dylid cynnal rhai cynlluniau treialu gyda'r system i gofrestru pleidleiswyr yn awtomatig yn gyntaf i gyd, oherwydd nid ydym ni'n gwybod pa ddata y byddwn ni'n eu defnyddio. Rydym ni'n dymuno sicrhau y bydd hyn mor gywir â phosibl. Nid ydym ni'n dymuno i bobl gofrestru ddwy neu dair gwaith oherwydd eu bod nhw'n ymddangos ar wahanol systemau data mewn gwahanol leoedd, pan nad ydyn nhw'n gymwys ond i bleidleisio unwaith mewn etholiad, er enghraifft. Felly, rwy'n credu bod angen ystyried yr holl bethau hyn yn ofalus, a dyna pam nad wyf i'n gwrthwynebu, fel dywedais i, unrhyw newid i'r system gofrestru pleidleiswyr, ond rwy'n credu bod y system sydd gennym ni'n weddol ddi-ffael, yn eithaf syml, ac os nad yw hi wedi torri, pam rydyn ni'n ceisio ei thrwsio hi?
Un o'r pethau eraill yr hoffwn i fynegi barn ynglŷn ag ef hefyd, os caf i, Gweinidog, yw fy mod i'n nodi eich bod am gael gwared ar Banel Annibynnol Cymru ar Gydnabyddiaeth Ariannol, a rhoi'r cyfrifoldeb am y penderfyniadau hynny i'r Comisiwn Etholiadol. Unwaith eto, ai hwnnw yw'r dull cywir, nid wyf i'n rhy siŵr o hynny, ond fe hoffwn i glywed beth yw'r dystiolaeth wrth i bethau fynd rhagddyn nhw drwy'r Senedd a'n bod ni'n cael tystiolaeth oddi wrth y gwahanol sefydliadau yn y cyfnod pwyllgor. Ond rwy'n sylwi mai'r rhesymeg i chi wneud hynny yw oherwydd ei fod wedi bod yn ei le ers 10 mlynedd, a'ch bod chi wedi gweld ei waith, ac rydych chi'n credu mai nawr yw'r cyfle i'w newid ef, o ystyried rhai o'r swyddogaethau eraill sydd gan y Comisiwn Etholiadol. Mae gennym ni, wrth gwrs, fwrdd taliadau yma yn y Senedd hefyd, ar gyfer Aelodau'r Senedd—[Torri ar draws.] Rwy'n gwerthfawrogi hynny, ond mae hwn yn bwynt pwysig.
And you've had five minutes to do it, so close, please, Darren.
Ac fe gawsoch chi bum munud i wneud hynny, felly gorffennwch, os gwelwch chi'n dda, Darren.
I am. The remuneration board that affects our pay and allowances here in the Senedd has been in place for 13 years and has never been subject to review, and I wonder whether the Welsh Government has considered whether it might be an opportunity as well to make improvements to the remuneration and pay arrangements for Members of the Senedd to make sure that they’re fair, equitable and that we have a system that works and is efficient. And can you tell us, Minister, whether that is something that you considered as part of the Bill, and, if not, whether it's something that you might consider as it progresses through its committee stage? Thank you.
Fe wnaf i. Mae'r bwrdd taliadau sy'n dylanwadu ar ein tâl ni a'n lwfansau ni yma yn y Senedd wedi bod ar waith ers 13 mlynedd ac nid yw erioed bod yn destun unrhyw adolygiad, a tybed a yw Llywodraeth Cymru wedi ystyried y gallai hwn fod yn gyfle hefyd i wneud gwelliannau i'r trefniadau o ran taliadau cydnabyddiaeth a chyflogau i Aelodau'r Senedd er mwyn sicrhau eu bod nhw'n deg, yn gyfiawn a bod system gennym ni sy'n gweithio ac yn effeithlon. Ac a wnewch chi ddweud wrthym ni, Gweinidog, a yw hynny'n rhywbeth yr oeddech chi'n ei ystyried yn rhan o'r Bil, ac, os nad oeddech chi, a yw hynny'n rhywbeth y gallech chi ei ystyried wrth i hwnnw fynd rhagddo drwy'r cyfnod pwyllgor? Diolch i chi.
Can I thank you firstly for, I think, supporting what I think we all recognise as the need to modernise and improve many aspects of our electoral system? And we all want to see greater diversity, greater participation, in many ways. Perhaps I'll start with the last point you raised. You raised a number of important points, and I think they are all points that will, obviously, arise during the scrutiny process of what is, I think, an important reform. You said the system isn't broke. Well, I’d say a system where 400,000 people in Wales aren’t on the electoral register, where some of the evidence we have is where there is confusion as to whether people are entitled to vote or not, I think is something that needs to be addressed. I actually take this point from the Electoral Commission. This is what they wrote to me on 15 September 2023. They carried out their assessment of elections within Wales. They said the local government register was 87 per cent complete and 89 per cent accurate. The parliamentary register was 88 per cent complete and 90 per cent accurate. And what they say is, 'Evidence from our research carried out over more than a decade shows that this is a long-standing problem. It is therefore unlikely that levels of accuracy and completeness, and therefore the number of eligible people able to have their say at elections, will significantly improve without major changes to the electoral registration system.'
A gaf i ddiolch i chi yn y lle cyntaf am gefnogi'r hyn yr wyf i'n credu ein bod ni i gyd yn ei gydnabod yn angen mawr i foderneiddio a grymuso sawl agwedd ar ein system etholiadol ni? Ac rydym i gyd yn awyddus i gael gweld mwy o amrywiaeth, mwy o gyfranogiad, mewn sawl ffordd. Efallai yr hoffwn i ddechrau gyda'r pwynt olaf y gwnaethoch chi ei godi. Fe wnaethoch chi godi nifer o bwyntiau pwysig, ac rwyf i o'r farn eu bod nhw i gyd yn bwyntiau a fydd, yn amlwg, yn codi yn ystod y broses graffu ar yr hyn sydd, yn fy marn i, yn ddiwygiad pwysig. Rydych chi'n dweud nad yw'r system yn doredig. Wel, fe fyddwn i'n awgrymu bod system lle nad yw 400,000 o bobl yng Nghymru ar y gofrestr etholiadol, lle mae cyfran o dystiolaeth yn ein meddiant ni yn amlygu dryswch ynghylch a oes gan bobl hawl i bleidleisio ai peidio, rwy'n credu yn system y mae angen i ni edrych arni eto. Rwyf i wir yn derbyn y pwynt hwn gan y Comisiwn Etholiadol. Dyma beth wnaethon nhw ddweud wrthyf mewn llythyr ar 15 Medi 2023. Fe wnaethon nhw gynnal eu hasesiad nhw o etholiadau yng Nghymru. Roedden nhw'n dweud bod y gofrestr llywodraeth leol 87% yn gyflawn ac 89% yn gywir. Roedd y gofrestr seneddol yn 88% yn gyflawn a 90% yn gywir. A'r hyn y maen nhw'n ei ddweud yw, 'Mae'r dystiolaeth o'n hymchwil a gyflawnwyd dros ragor na degawd yn amlygu bod hon yn broblem hirsefydlog. Felly mae'n annhebygol y bydd cyfraddau cywirdeb a chyflawnrwydd, a gan hynny nifer y bobl gymwys yn gallu dweud eu dweud mewn etholiadau, yn cynyddu yn sylweddol heb newidiadau mawr i'r system gofrestru etholiadol.'
That, I think, is what we want to address in this Bill, and, bearing in mind that our electoral system is fairly antiquated, fairly archaic, paper based at a time when we have so much technology, and so many elections that take place in so many formats are done either online or they're done without any paper whatsoever, I think what we're doing here is modernising our electoral system for those elections that we have responsibility for, and looking at ways of improving them. I think automatic registration is an actual logical next step.
Can I also say that in terms of pilots—? Well, of course, we need this legislation through to empower us to actually carry out automatic registration, and, if you're going to have a pilot on automatic registration, you have to actually have the system set up for automatic registration in the first place, so we do need to go down that road in any event. The other pilots you refer to, I don't agree that they were unsuccessful. What they were doing was showing how we could actually use technology to actually do elections differently at different places and different times. They were never going to transform the culture of participation and so on. And of course, what this Bill actually does by automatic registration—it doesn't compel people to vote; it just ensures that they are able to vote, and we've all been out when we've had elections on the doorstep, trying to encourage people to participate, and then you come across the people saying, 'Oh, well, I don't think I'm on the electoral register.' Well, in this case, this will actually resolve that problem and it will be an absolute motivation on political parties, because they will know that most people will be on the register. They'll be there to try and persuade and to motivate them.
You do raise a valid point in terms of the opt-out, because this will no longer be an open register in that sense. It will be available to those agencies who need to do it, but it won't be commercially open. There clearly are those groups and those individuals who for a variety of reasons need to maintain confidentiality and shouldn't be on there, and that is contained and will be contained within the Bill and within the processes. What will actually happen is this: everybody that we can identify as accurately as possible will be automatically registered. That will be the duty and the obligation, to put them on. They will then receive a notification that says that they have been included in, now, the automatic register of electors. It will then give them the option if they want to, basically, stay on it but not to be included within the list for that confidentiality reason, but it will also give them the option to opt out completely, so they won't have to be on that. Now, we've thought long and hard about this: 'Well, why do this when making it automatic?' Well, (1) I think very few people will want to challenge it, but all it means is then that the person, if they're not automatically registered, they go back onto the paper register. They still have the same obligations that are there in terms of that, but it takes away the necessity of that happening.
In the US, the issue of voter registration has become an important one. It's become a battleground because there are those who don't want it, because of the issue of what the implications are of more people voting. I think, probably in common across this whole Chamber, irrespective of what the outcomes are of elections, we all know that the health of our democracy, whoever is elected, is dependent on people participating and engaging in that democracy. So, in removing the hurdles for that, this is an example, I think, of Wales actually leading the way in this. I'm pretty sure that at some stage in the not-too-distant future, the UK Government will want to look at the issue of 16-plus voting, but also automatic registration. So, in many ways, we're showing how it can be done and the way to actually do it.
Can I just—? One final thing, then, in terms of the points that you raised on diversity and disability. I think putting the support funding on a statutory basis, making it a permanent duty on Ministers to maintain that, and the recognition of that, that it is one of the things that we do need to achieve, is important. I think, over the last two elections, the fund has supported 21 persons who have applied to it; six of those were successful in elections. I mean, I say no more, whether they would have or wouldn't have et cetera, but it's very clear that there are individuals who have more obstacles than others, and this is one aspect of obstacles that can be removed, and, certainly, as time goes on, we want to look at more obstacles being removed.
Dyna'r hyn, rwy'n credu, yr ydym yn dymuno mynd i'r afael ag ef yn y Bil hwn, ac, o gofio bod ein system etholiadol yn un eithaf hynafol, weddol hen ffasiwn, yn defnyddio papurau mewn oes pan fo gennym ni gymaint o dechnoleg ar gael, ac mae cymaint o etholiadau yn digwydd ar gymaint o ffurfiau yn cael eu cynnal naill ai ar-lein neu eu heb ddefnyddio unrhyw bapur o gwbl, rwy'n credu mai'r hyn yr ydyn ni'n ei wneud yma yw moderneiddio ein system etholiadol ar gyfer yr etholiadau hynny y mae gennym ni gyfrifoldeb amdanyn nhw, ac edrych ar ffyrdd o'u gwella. Rwy'n credu mai cofrestru awtomatig yw'r cam nesaf rhesymol mewn gwirionedd.
A gaf i ddweud hefyd o ran cynlluniau treialu—? Wel, wrth gwrs, mae angen y ddeddfwriaeth hon arnom ni i'n grymuso ni i gynnal cofrestriad awtomatig mewn gwirionedd, ac, os cewch chi gynllun treialu ar gyfer cofrestru awtomatig, fe fydd yn rhaid sefydlu'r system honno ar gyfer cofrestru awtomatig yn y lle cyntaf, felly mae angen i ni ddilyn y trywydd hwnnw beth bynnag. Y cynlluniau treialu eraill yr ydych chi'n cyfeirio atyn nhw, nid wyf i o'r farn y buont yn aflwyddiannus. Yr hyn yr oedden nhw'n ei wneud oedd dangos sut y gallem ni ddefnyddio technoleg mewn gwirionedd i gynnal etholiadau mewn ffordd wahanol mewn gwahanol leoedd ac ar wahanol amseroedd. Ni fwriadwyd nhw erioed i drawsnewid y diwylliant o ran cyfranogiad ac ati. Ac wrth gwrs, yr hyn y mae'r Bil hwn yn ei wneud trwy gofrestru awtomatig mewn gwirionedd—nid yw'n gorfodi pobl i bleidleisio; mae'n sicrhau eu bod nhw'n gallu pleidleisio, ac rydym i gyd wedi bod allan ar garreg y drws mewn ymgyrch etholiadol, yn ceisio annog pobl i gymryd rhan, ac yna rydych chi'n dod ar draws pobl a fydd yn ddweud, 'O, wel, nid wyf i'n credu fy mod i ar y gofrestr etholiadol.' Wel, fel bydd hi nawr, fe fydd hyn yn datrys y broblem honno'n wirioneddol ac fe fydd yn gymhelliant mawr i'r pleidiau gwleidyddol, oherwydd fe fyddan nhw'n gwybod y bydd y rhan fwyaf o bobl ar y gofrestr. Fe fyddan nhw yno'n ceisio eu perswadio a'u hysgogi nhw.
Rydych chi'n codi pwynt dilys o ran optio allan, oherwydd ni fydd hon yn gofrestr agored yn yr ystyr honno. Fe fydd hi ar gael i'r asiantaethau hynny sydd ag angen amdani, ond ni fydd hi'n agored yn fasnachol. Mae hi'n amlwg fod yna'r grwpiau a'r unigolion hynny sydd ag angen cadw eu cyfrinachedd am amryw o resymau ac na ddylen nhw fod arni, ac fe gafodd hynny ei gynnwys ac fe fydd yn cael ei gynnwys yn y Bil ac o fewn y prosesau. Yr hyn a fydd yn digwydd mewn gwirionedd yw hyn: fe fydd pawb y gallwn ni eu nodi mor gywir â phosibl yn cael eu cofrestru yn awtomatig. Dyna'r ddyletswydd a'r rhwymedigaeth, i'w rhoi nhw arni hi. Yna fe fydd pobl yn cael hysbysiad sy'n mynegi eu bod nhw wedi cael eu cynnwys nawr ar y gofrestr awtomatig o etholwyr. Yna fe roddir y dewis iddyn nhw os dymunant, yn y bôn, aros arni ond heb eu cynnwys yn y rhestr am y rheswm hwnnw o ran cyfrinachedd, ond fe roddir iddyn nhw'r dewis i optio allan yn llwyr, felly ni fydd yn rhaid iddyn nhw fod arni hi. Nawr, rydyn ni wedi rhoi ystyriaeth fanwl dros gyfnod maith i hyn: 'Wel, pam ddylid gwneud hyn wrth ei gwneud hi'n awtomatig?' Wel, (1) rwyf i o'r farn mai ychydig iawn o bobl a fydd yn awyddus i'w herio, ond y cwbl y mae hyn yn ei olygu wedyn yw bod yr unigolyn, os na chafodd ei gofrestru yn awtomatig, yn mynd yn ôl ar y gofrestr bapur. Mae'r un rhwymedigaethau yn parhau i fod yn hynny o beth, ond mae hyn yn diddymu'r angen i hynny ddigwydd.
Yn yr Unol Daleithiau, mae mater cofrestru pleidleiswyr wedi mynd yn un pwysig. Fe aeth yn faes brwydr oherwydd mae yna rai nad ydyn nhw'n dymuno hynny, oherwydd yr hyn y byddai mater o fwy o bobl yn pleidleisio yn ei olygu. Rwy'n credu, yn debyg i lawer un ar draws y Siambr gyfan hon yn ôl pob tebyg, ni waeth beth yw'r canlyniadau o ran etholiadau, fe wyddom ni i gyd fod iechyd ein democratiaeth ni, pwy bynnag sy'n cael ei ethol, yn dibynnu ar bobl yn cyfranogi ac yn cymryd rhan yn y ddemocratiaeth honno. Felly, wrth gael gwared ar y rhwystrau rhag i hynny ddigwydd, mae hon yn enghraifft, rwy'n credu, o Gymru yn arwain y ffordd yn hyn o beth. Rwy'n eithaf siŵr, ar ryw adeg yn y dyfodol agos, y bydd Llywodraeth y DU yn awyddus i ystyried y mater pleidlais i rai 16 oed a hŷn, ond cofrestru awtomatig hefyd. Felly, mewn sawl ffordd, rydym ni'n dangos sut y gellir gwneud hynny a sut i'w wneud mewn gwirionedd.
A gaf i ddim ond—? Un peth olaf, felly, o ran y pwyntiau a godwyd gennych chi ynglŷn ag amrywiaeth ac anabledd. Rwy'n credu bod rhoi'r cyllid cymorth ar sail statudol, gan ei gwneud hi'n ddyletswydd barhaol ar Weinidogion i gynnal hynny, a chydnabod hynny, yn un o'r pethau y mae angen i ni ei gyflawni, yn bwysig iawn. Rwy'n credu, yn ystod y ddau etholiad diwethaf, y bu i'r gronfa cefnogi 21 o bobl a wnaeth gais iddi; bu chwech o'r rhain yn llwyddiannus yn eu hetholiadau. Hynny yw, ni ddywedaf i ddim mwy, a fydden nhw wedi llwyddo neu beidio ac ati, ond mae hi'n amlwg iawn fod yna unigolion sydd â mwy o rwystrau nag eraill, ac mae honno'n un agwedd ar rwystrau y gellir ei goresgyn, ac, yn sicr, gyda threigl amser, rydym ni'n awyddus i weld rhagor o rwystrau yn cael eu goresgyn.
Diolch yn fawr am y datganiad y prynhawn yma.
Thank you very much for this afternoon's statement.
We're at the threshold of a new era in the history of Welsh democracy; a quarter of a century after Wales took its first tentative steps along the path of devolution, a range of new legislation, including the Bill before us today, will finally see our democracy come of age.
Electoral administration might not be a topic that sets many hearts racing, but it's nevertheless a critical factor in the health of any democracy. As recent global events have demonstrated, there are dire consequences from neglecting the foundations of democracy and allowing feelings of disengagement and discontent with the electoral process to fester. In this respect, we fully endorse the Welsh Government's commitment to enhance the accessibility of elections in Wales and to ensure that they adequately reflect the needs of our twenty-first century society. This is particularly timely given the UK Government's introduction of the new voter ID requirements for Westminster elections. This is a cynical attempt at voter suppression that was shown at the recent local elections in England to have a disproportionately detrimental impact on people with disabilities, the unemployed and ethnic minorities. Given the fact that there are proportionally more voters in Wales without valid forms of ID compared to the rest of the UK, we are likely to witness similar outcomes here at the next general election.
While the Tories try to narrow the horizons of UK democracy, we should make every effort to expand them here in Wales. As such, the automatic registration of voters in Wales is an eminently sensible proposal to make the process of electoral participation as streamlined as possible. It would also address the ongoing problem of individuals dropping off the electoral register unwittingly, something that is prevalent among young voters.
You will also provide much needed peace of mind for local authorities, who have been expressing serious concerns at the resource and staffing implications of having to check IDs at future general elections. The plans for the establishment of an independent electoral management board will also strengthen the accountability and the transparency of electoral arrangements in Wales, placing their duties on a statutory footing for the first time.
I'd now like to pick up on some of the longer term ambitions outlined in the White Paper. On the issue of enfranchising some prisoners in Wales, as per the recommendations of the Equality, Local Government and Communications Committee, does the Minister agree that implementing this objective is compromised significantly by the non-devolved state of justice in Wales at present? On the issue of electronic voting, has the Government undertaken any research on the practicalities of implementing such arrangements, including estimated costs? And finally, there was a brief discussion last week, which appeared to garner the approval of Members across the Chamber, of the possibility of introducing some form of recall mechanism within the context of a reformed Senedd. I know that you've also previously raised this idea, Minister, so I wonder if you could give a view on a suggestion made by my colleague Adam last week of empowering the standards committee to exclude Members permanently in specific circumstances, with public involvement? Diolch yn fawr.
Rydym ni ar drothwy cyfnod newydd yn hanes democratiaeth Cymru; chwarter canrif ar ôl i Gymru gymryd ei chamau petrus cyntaf ar hyd taith datganoli, bydd yr ystod hon o ddeddfwriaeth newydd, sy'n gynnwys y Bil sydd gerbron heddiw, yn gweld ein democratiaeth ni'n cyrraedd aeddfedrwydd o'r diwedd.
Efallai na fydd gweinyddiaeth etholiadol yn bwnc sy'n gwneud i lawer o galonnau guro yn gynt, ond serch hynny mae hon yn agwedd hanfodol ar iechyd unrhyw ddemocratiaeth. Fel dangosodd digwyddiadau diweddar yn fyd-eang, fe geir canlyniadau difrifol yn sgil esgeuluso sylfeini democratiaeth a meithrin ymdeimlad afiach o ymddieithrio ac anfodlonrwydd â'r broses etholiadol. Yn hyn o beth, rydym ni'n llwyr gefnogi ymrwymiad Llywodraeth Cymru i wella hygyrchedd etholiadau yng Nghymru a sicrhau eu bod nhw'n adlewyrchu anghenion ein cymdeithas ni yn yr unfed ganrif ar hugain mewn ffordd ddigonol. Mae hyn yn arbennig o amserol o ystyried cyflwyniad Llywodraeth y DU o'r gofynion newydd i bleidleiswyr brofi eu hunaniaeth ar gyfer pleidleisio yn yr etholiadau i San Steffan. Ymgais sinigaidd yw hon i atal pleidleiswyr y dangoswyd yn yr etholiadau lleol diweddar yn Lloegr eu bod nhw'n cael effaith anghymesur o niweidiol ar bobl ag anableddau, y di-waith a lleiafrifoedd ethnig. O ystyried y ffaith bod mwy o bleidleiswyr yng Nghymru yn gyfrannol heb ffurfiau adnabod dilys o'i gymharu â gweddill y DU, rydym ni'n debygol o weld canlyniadau tebyg yma yn yr etholiad cyffredinol nesaf.
Wrth i'r Torïaid geisio culhau gorwelion democratiaeth y DU, fe ddylem ni wneud pob ymdrech i'w hehangu nhw yma yng Nghymru. O'r herwydd, mae cofrestru pleidleiswyr yng Nghymru yn awtomatig yn gynnig amlwg o synhwyrol i wneud y broses o gyfranogiad mewn etholiadau mor syml â phosibl. Fe fyddai'n mynd i'r afael hefyd â'r broblem barhaus o unigolion yn syrthio oddi ar y gofrestr etholiadol yn ddiarwybod, rhywbeth sy'n gyffredin ymhlith pleidleiswyr ifanc.
Fe fyddwch chi'n tawelu meddyliau'r awdurdodau lleol i raddau helaeth iawn a da iawn hynny, oherwydd eu bod nhw wedi mynegi pryderon difrifol ynghylch goblygiadau adnoddau a staffio ar gyfer gwirio hunaniaeth mewn etholiadau cyffredinol yn y dyfodol. Fe fydd y cynlluniau ar gyfer sefydlu bwrdd rheoli etholiadol annibynnol yn cryfhau atebolrwydd a thryloywder trefniadau etholiadol yng Nghymru hefyd, gan roi eu dyletswyddau nhw ar sail statudol am y tro cyntaf.
Fe hoffwn i grybwyll nawr rai o'r uchelgeisiau tymor hwy a amlinellir yn y Papur Gwyn. O ran rhyddfreinio rhai carcharorion yng Nghymru, yn unol ag argymhellion y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chyfathrebu, a yw'r Gweinidog yn cytuno bod gweithredu'r amcan hwn yn cael ei beryglu mewn ffordd sylweddol gan gyflwr annatganoledig cyfiawnder yng Nghymru ar hyn o bryd? O ran pleidleisio electronig, a yw'r Llywodraeth wedi cynnal unrhyw ymchwil ar ymarferoldeb rhoi trefniadau o'r fath ar waith, gan gynnwys amcangyfrif o gostau? Ac yn olaf, cafwyd trafodaeth fer yr wythnos diwethaf, a oedd yn ymddangos fel pe bai'n ennyn cymeradwyaeth gan Aelodau ar draws y Siambr, ynglŷn â'r posibilrwydd o gyflwyno rhyw fath o fecanwaith adalw yng nghyd-destun Senedd ddiwygiedig. Fe wn i eich bod chi wedi codi'r syniad hwn o'r blaen, Gweinidog, felly tybed a allech chi fynegi barn ar yr awgrym a wnaeth fy nghyd-Aelod Adam yr wythnos diwethaf o ran grymuso'r pwyllgor safonau i wahardd Aelodau yn barhaol mewn amgylchiadau penodol, gyda chyfranogiad y cyhoedd? Diolch yn fawr.
Can I thank you for those comments? Can I just say? One thing I've tried in every speech I've made on this, or discussion on this, is to establish amongst the various well-being factors we have the issue of democratic health. Because I think it's something across the whole of the UK—along with issues of equality, environment and so on, I think one of the well-beings that we should be really concerned about is the well-being of our democratic system. And we see what happens in other countries where democratic systems begin to break down.
In terms of the voter ID points you raise, well, my position has always been made very clear on that in terms of why we have not gone down that particular road.
I should mention that I know I forgot, on my last response to Darren Millar on the independent remuneration panel—. That's a matter there for scrutiny. It seemed to make sense, within the package of reforms, that it was logical that that could go within that and within that pool of skills there, and be considered, rather than having yet another separate committee. I think the issue as to what the position will be with the Senedd—to be honest, I think that's a matter for the Senedd to decide itself as to how it thinks that might be, rather than from the Government to be suggesting that.
In terms of the point you raise in terms of justice, I'm not sure if I quite got the point there about what the relevance might be there. But, of course, our ability to take steps in respect of our elections, our non-reserved elections—that is the Senedd elections and the local government elections—comes, obviously, from the 2017 Act. The 2017 Act had advantages and disadvantages. I've always thought that having the management and control of our electoral systems has always been very important.
On the issue of electronic voting, I think it is something that is inevitable in the future, as technology develops. I think the difficulty we have at this moment is, looking to 2026, wanting to ensure the robustness of whatever reforms we do, the robustness and confidence people have in our electoral system, I don't think the technology was quite there, that we're ready for it et cetera. But I'm sure it will be something that will be considered in the next Senedd. And of course, digitisation of the electoral register makes that and many other options possible, and that's why we had some of the pilots that I referred to earlier, which I think were successful in showing that you can do things differently. But there are major challenges to doing it across the whole of Wales, partly because of the rather fragmented historic software systems that we actually have in place. So, there's a job of work to be done there, but we're not there yet for 2026.
And on the issue of a recall mechanism, well it's not part of this; it's not part of the Senedd reform legislation. It is clearly an issue that is more complicated, because of the changes in the voting system you will have where you have a list system and, where vacancies occur, they will be filled and so on. But it is certainly something that I think certainly has merit in discussion, as to what the appropriate mechanism is and the proper thinking through as to how it would actually work, what would be the criteria, particularly where you have a system that no longer has by-elections—that's one of the major challenges. So, I think there's a lot more thinking that needs to go on with it, and the more I think about it, the more complex it becomes. But we want to maximise the accountability of this place to the people of Wales, and that is one of the areas that's been raised and no doubt it'll be raised during further discussions. I think—I hope—I've covered all the points. Thank you.
A gaf i ddiolch i chi am y sylwadau hyn? A gaf i ddim ond dweud? Un peth yr wyf i wedi ceisio ei wneud ym mhob araith a roddais i ar y pwnc hwn, neu drafodaeth yn ei gylch, yw sefydlu ymhlith y ffactorau amrywiol o lesiant sydd gennym ni, fater iechyd ein democratiaeth. Oherwydd rwyf i o'r farn ei fod yn fater ledled y DU gyfan—ynghyd â materion cydraddoldeb, yr amgylchedd ac ati, rwy'n credu mai un o blith y materion llesiant y dylem ni fod yn bryderus iawn yn ei gylch yw llesiant ein system ddemocrataidd ni. Ac fe welwn ni'r hyn a all ddigwydd mewn gwledydd eraill lle mae systemau democrataidd yn dechrau dadfeilio.
O ran y pwyntiau gyda dogfennau hunaniaeth pleidleisiwr yr ydych chi'n eu codi, wel, mae fy safbwynt i wedi bod yn eglur iawn bob amser o ran pam nad ydym ni wedi mynd i lawr y ffordd arbennig honno.
Fe ddylwn i ddweud fy mod i'n gwybod fy mod i wedi anghofio, yn fy ymateb olaf i Darren Millar ynglŷn â'r panel taliadau annibynnol—. Dyna fater i graffu arno. Roedd hi'n ymddangos ei bod hi'n gwneud synnwyr, yn y pecyn o ddiwygiadau, ac yn rhesymegol y gallai hynny gael ei gynnwys yn hynny ac o fewn y gronfa honno o sgiliau yn y fan honno, a chael ei ystyried, yn hytrach na chael pwyllgor arall ar wahân. Rwy'n credu bod y mater ynglŷn â'r hyn fydd y safbwynt o ran y Senedd—a bod yn onest, rwyf i o'r farn mai mater i'r Senedd yw penderfynu ei hun sut mae hi'n credu y gallai hynny ddigwydd, yn hytrach nag i'r Llywodraeth fod yn awgrymu hynny.
O ran y pwynt y gwnaethoch chi ei godi o ran cyfiawnder, nid wyf i'n siŵr a ddeallais i'r pwynt ynglŷn â beth allai'r perthnasedd fod yn hynny o beth. Ond, wrth gwrs, fe ddaw ein gallu ni i gymryd camau o ran ein hetholiadau ni, ein hetholiadau nas cedwir yn ôl—hynny yw etholiadau'r Senedd a'r etholiadau llywodraeth leol—, yn amlwg, yn sgil Deddf 2017. Roedd manteision ac anfanteision i Ddeddf 2017. Rwyf i wedi bod o'r farn bob amser fod rheoli a rhedeg ein systemau etholiadol ni wedi bod yn bwysig iawn bob amser.
O ran pleidleisio electronig, rwy'n credu y bydd hynny'n anochel yn y dyfodol, wrth i dechnoleg ddatblygu. Rwy'n credu mai'r anhawster sydd gennym ni ar hyn o bryd yw, gan edrych ymlaen at 2026, gan ddymuno diogelu cydnerthedd pa ddiwygiadau bynnag a gawn ni, a chadernid a'r hyder sydd gan bobl yn ein system etholiadol ni, nid wyf yn credu bod y dechnoleg wedi bod yn ddigonol ar gyfer hynny eto, ac nac ydym yn barod amdani ac ati. Ond rwy'n siŵr y bydd hyn yn rhywbeth a gaiff ei ystyried yn y Senedd nesaf. Ac wrth gwrs, mae digideiddio'r gofrestr etholiadol yn gwneud hynny a llawer o ddewisiadau eraill yn bosibl, a dyna pam y gwelsom ni rai o'r cynlluniau treialu y cyfeiriais atyn nhw'n gynharach, ac rwy'n credu eu bod nhw wedi llwyddo i brofi eich bod chi'n gallu gwneud pethau mewn ffordd wahanol. Ond fe geir heriau enfawr o ran gwneud hynny ledled Cymru, yn rhannol oherwydd y systemau meddalwedd hanesyddol sydd gennym ar waith sydd braidd yn dameidiog. Felly, mae gwaith i'w wneud eto yn hyn o beth, ond ni ydym wedi cyrraedd y fan iawn ar gyfer etholiadau 2026 hyd yn hyn.
Ac ar fater mecanwaith adalw, wel nid yw hynny'n rhan o hyn; nid yw'n rhan o ddeddfwriaeth diwygio'r Senedd. Mater mwy cymhleth yw hwn, mae'n amlwg, oherwydd y newidiadau yn y system bleidleisio y bydd yn rhaid i chi eu cael pan fo gennych chi system restru a, lle bydd swyddi gwag yn digwydd, fe fyddan nhw'n cael eu llenwi ac ati. Ond mae'n sicr yn rhywbeth sydd, yn sicr, yn fy marn i, yn haeddu cael ei drafod, o ran yr hyn allai'r mecanwaith priodol fod a'r ymagwedd briodol o ran sut y byddai hynny'n gweithio mewn gwirionedd, beth fyddai'r meini prawf, yn enwedig lle mae gennych chi system nad yw'n galw isetholiadau mwyach—dyna un o'r heriau mawr. Felly, rwy'n credu bod angen llawer mwy o ystyried eto ar gyfer bwrw ymlaen â hyn, a po fwyaf yr wyf i'n meddwl am hyn, y mwyaf cymhleth y mae'n ymddangos. Ond rydym ni'n awyddus i wneud y mwyaf o atebolrwydd y lle hwn i bobl Cymru, a dyna un o'r meysydd sydd wedi cael ei godi ac mae'n siŵr y caiff ei godi eto yn ystod trafodaethau pellach. Rwy'n meddwl—rwy'n gobeithio—i mi ymdrin â phob un o'r pwyntiau. Diolch i chi.
I very much welcome the statement by the Counsel General. I welcome that the Bill requires the Welsh Ministers, through regulation, to establish and operate an online platform, with candidate and voter information regarding Senedd and ordinary principal council elections to help build understanding about elections in Wales. It will be easier for individuals to be included on the electoral register through the proposed new provision requiring all electoral registration officers to automatically register eligible voters for the local government register and issue a notice of registration to eligible electors.
I have known people turning up to vote and being turned away because they're not on an electoral register. They've moved recently, they've been in hospital, they've been on a long-term holiday, and, when they return in April, they find, in May, they cannot vote—something that I believe really does need to be put right. Of course, it doesn't address the real problem: the biggest problem is people not wanting to vote for any of us, and that's a challenge that all of us as political parties need to address. It's not the electoral system; it's people actually not being enthused to vote for us. But my first question is: has any further progress been made on allowing online digital voting? If online banking is secure, how can voting be not as secure?
Rwy'n croesawu'r datganiad gan y Cwnsler Cyffredinol yn fawr iawn. Rwy'n croesawu'r ffaith fod y Bil yn ei gwneud hi'n ofynnol i Weinidogion Cymru, drwy reoleiddio, sefydlu a gweithredu platfform ar-lein, gyda gwybodaeth ymgeiswyr a phleidleisio ynghylch etholiadau'r Senedd ac etholiadau cyffredin i'r prif gynghorau i helpu i feithrin dealltwriaeth am etholiadau yng Nghymru. Fe fydd hi'n haws i unigolion gael eu cynnwys ar y gofrestr etholiadol drwy'r ddarpariaeth newydd arfaethedig sy'n ei gwneud hi'n ofynnol i bob swyddog cofrestru etholiadol gofrestru pleidleiswyr cymwys yn awtomatig ar gyfer y gofrestr llywodraeth leol a chyhoeddi hysbysiad cofrestru i etholwyr cymwys.
Rwy'n gwybod am bobl sydd wedi troi i fyny i bleidleisio ac wedi cael eu gwrthod oherwydd nad ydyn nhw ar gofrestr etholiadol. Wedi newid cyfeiriad yn ddiweddar, wedi bod yn yr ysbyty, wedi bod ar wyliau hirdymor, a phan ydyn nhw'n dychwelyd ym mis Ebrill, maen nhw'n canfod, ym mis Mai, nad ydyn nhw'n gallu pleidleisio—rhywbeth yr wyf i o'r farn fod gwir angen ei unioni. Wrth gwrs, nid yw hynny'n mynd i'r afael â'r broblem wirioneddol: y broblem fwyaf yw nad yw pobl yn awyddus i bleidleisio dros unrhyw un ohonom ni, ac mae honno'n her y mae angen i bob un ohonom ni yn y pleidiau gwleidyddol fynd i'r afael â hi. Nid y system etholiadol sydd ar fai; nid yw pobl yn cael eu hysbrydoli i bleidleisio drosom ni mewn gwirionedd. Ond fy nghwestiwn cyntaf i yw: a fu unrhyw gynnydd pellach o ran caniatáu pleidleisio digidol ar-lein? Os ydyw bancio ar-lein yn ddiogel, sut y gall pleidleisio beidio â bod yr un mor ddiogel?
Thank you for your contribution. Just taking that last point, because it follows on from, I think, the last comments I made to the previous speaker, there's been a lot of thought given to the issues around online digital voting—how it might work, what would be the software requirements, what would be the scale of the investment that was needed, what are the risks if you create a single software system for the whole of Wales. At the moment, we have quite a number of providers and suppliers. And I think the conclusion we've come to is that it is one of those things that will happen in the future. It does need to happen. There are so many areas where we all vote now, don't we, and do things securely that are online. But applying that to the whole of the Welsh electoral system still requires, I think, an enormous amount of work, probably a substantial amount of investment, but certainly a lot of technical data and analysis, a lot of which has been gone through, but it basically came to view that it's not something we can achieve for 2026. But, in order for it to happen anyway, you need to have a digitised electoral register. So, getting that in place is really one of the key priorities, but once that happens I think it triggers a whole series of different options.
You made points again about voter ID. It is not something that we support or thought was necessary, but it doesn't apply in respect of the Welsh elections. And in respect of the platform, I think the platform, again, has to be independent, it has to be robust, it has to be fair, but it is about enabling people to access information in a world of considerable amounts of misinformation, or whatever; it provides basic information to people about the candidates, some of the things they want to say, what they represent, and so on. So, I think that is an opportunity there. So, for 2026, we'd hope to have that in place and it is, obviously, something to build on and is something, as with all legislation like this, you review it subsequently, you assess it, you see how it's working, you discuss it within this forum, and we look to ways of continually improving.
Diolch i chi am eich cyfraniad. Gan gymryd y pwynt olaf yna, oherwydd mae'n dilyn yr un llwybr, rwy'n credu, â'r sylwadau olaf a wnes i'r siaradwr blaenorol, rhoddwyd llawer iawn o ystyriaeth i'r materion sy'n ymwneud â phleidleisio digidol ar-lein—sut y gallai hynny weithio, beth fyddai'r gofynion o ran meddalwedd, beth fyddai maint y buddsoddiad angenrheidiol, beth yw'r risgiau pe byddech chi'n creu un system feddalwedd ar gyfer Cymru gyfan. Ar hyn o bryd, mae gennym ni nifer o ddarparwyr a chyflenwyr. Ac rwy'n credu mai'r casgliad y daethom ni ato yw mai un o'r pethau a fydd yn digwydd yn y dyfodol yw hwn. Mae angen iddo ddigwydd. Mae cymaint o feysydd lle rydyn ni i gyd yn pleidleisio nawr, onid ydym ni, ac yn gwneud pethau yn ddiogel ar-lein. Ond rwy'n credu bod cymhwyso hynny i'r system etholiadol gyfan yng Nghymru yn gofyn am lawer iawn o waith, swm sylweddol o fuddsoddiad yn ôl pob tebyg, ond yn sicr, llawer o ddata a dadansoddiad technegol, mae llawer o hynny wedi digwydd, ond yn y bôn fe ddaeth yn amlwg nad yw hyn yn rhywbeth y gallwn ni ei gyflawni ar gyfer 2026. Ond, er mwyn i hyn ddigwydd beth bynnag, mae angen i chi fod â chofrestr etholiadol ddigidol. Felly, mae rhoi honno ar waith mewn gwirionedd yn un o'r blaenoriaethau allweddol, ond pan fydd hynny'n digwydd, rwy'n credu y bydd yn sbarduno cyfres gyfan o wahanol ddewisiadau.
Fe wnaethoch chi bwyntiau eto am ddogfennau hunaniaeth pleidleiswyr. Nid yw hyn yn rhywbeth a gefnogwn ni ac nid ydym o'r farn ei fod yn angenrheidiol, ond nid yw hynny'n berthnasol o ran etholiadau Cymru. Ac o ran y platfform, rwyf i o'r farn fod yn rhaid i'r platfform, unwaith eto, fod yn annibynnol, mae'n rhaid iddo fod yn gadarn, mae'n rhaid iddo fod yn deg, ond ystyr hyn yw caniatáu i bobl gael gafael ar wybodaeth mewn byd o gamwybodaeth sylweddol, neu beth bynnag; mae'n darparu gwybodaeth sylfaenol i bobl am yr ymgeiswyr, rhai o'r pethau y maen nhw'n awyddus i'w dweud, yr hyn y maen nhw'n ei gynrychioli, ac ati. Felly, rwy'n credu bod hwn yn gyfle gwych yn hyn o beth. Felly, ar gyfer 2026, fe fyddem ni'n gobeithio rhoi hynny ar waith ac yn amlwg, mae'n rhywbeth i adeiladu arno ac yn rhywbeth, fel gyda phob deddfwriaeth fel hon, y byddwch chi'n ei hadolygu wedyn, yn ei hasesu, yn edrych ar sut mae hi'n gweithio, fe fyddwch chi'n ei thrafod yn y fforwm hwn, ac yn ystyried ffyrdd o sicrhau gwelliant parhaus.
Thank you, Minister, for your statement here this afternoon. I'm certainly looking forward to working on the Bill in my role on the Local Government and Housing Committee. I guess my comments and questions today do come from a local government perspective within the Bill. I'd like to first of all start by echoing the closing remarks of your statement, by thanking all those people who do stand for election, our hard-working councillors who make the effort to get out and seek to get elected because it's so important that that level of democracy continues to take place successfully. And I also thank our hard-working council officers who support that process as well. I think you were right to acknowledge that in your closing remarks here today.
And, like you, I'm disappointed at the level of engagement that we do see at our local council elections, many of those where no elections are taking place at all, let's not forget. It is worth noting that our current electoral system for council elections is a fairly simple, easy-to-understand process. I think those were the words that Darren Millar mentioned earlier in his contribution. So, I guess the point I'd make with that is that any changes that this Bill may seek to bring along, we certainly don't want to be throwing out the baby with the bath water in terms of simplicity, being easy to understand and fairly straightforward to deliver. And from a—
Diolch i chi, Gweinidog, am eich datganiad yn y fan hon y prynhawn yma. Rwy'n sicr yn edrych ymlaen at weithio ar y Bil yn rhinwedd fy swydd ar y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai. Mae hi'n debyg bod fy sylwadau a fy nghwestiynau heddiw yn dod o safbwynt llywodraeth leol yn y Bil. Fe hoffwn i ddechrau yn gyntaf trwy adleisio sylwadau terfynol eich datganiad, trwy ddiolch i'r holl bobl hynny sy'n sefyll mewn etholiadau, ein cynghorwyr gweithgar ni sy'n gwneud yr ymdrech i fynd allan a cheisio cael eu hethol oherwydd ei bod hi mor bwysig fod y lefel honno o ddemocratiaeth yn parhau i weithio yn llwyddiannus. Ac rwy'n diolch hefyd i'r swyddogion yn ein cynghorau sy'n gweithio yn galed wrth gefnogi'r broses honno hefyd. Rwy'n credu eich bod chi'n iawn i gydnabod hynny yn eich sylwadau terfynol yn y fan hon heddiw.
Ac, fel chwithau, rwy'n siomedig o ran lefel yr ymgysylltiad a welwn ni yn ein hetholiadau i'r cynghorau lleol, ceir llawer o'r rhain heb etholiadau yn cael eu cynnal o gwbl ynddyn nhw, gadewch i ni beidio ag anghofio hynny. Mae hi'n werth nodi bod ein system etholiadol gyfredol ar gyfer etholiadau i'n cynghorau yn broses eithaf syml a hawdd ei deall. Rwy'n credu mai dyna'r geiriau a ddefnyddiodd Darren Millar yn gynharach yn ei gyfraniad ef. Felly, rwy'n credu mai'r pwynt y byddwn i'n ei wneud yw o ran unrhyw newidiadau y gallai'r Bil hwn geisio eu cyflwyno, yn sicr nid ydym ni'n dymuno taflu'r llo a chadw'r brych o ran symlrwydd, bod yn hawdd ei deall ac yn weddol syml i'w chyflawni. Ac o—
It's time for you to conclude and ask a question now, please.
Mae hi'n bryd i chi orffen a gofyn cwestiwn nawr, os gwelwch chi'n dda.
I do apologise, Deputy Presiding Officer. I thought I had more minutes—
Rwy'n ymddiheuro, Dirprwy Lywydd. Roeddwn i'n credu bod gennyf i fwy o funudau—
It's not a debate, it's a statement, and therefore you've got a minute.
Nid dadl mo hon, datganiad yw hwn, ac felly munud sydd gennych chi.
—more minutes than the one on this. So, I'll have to rapidly jump to some questions, Minister. It's completely my fault; I do apologise.
Just on that point, though, I just want to perhaps understand your thoughts about the possible divergence we're continuing to see from an administration point of view for our electoral officers from UK election systems through Welsh systems, and how that will be managed.
One quick point that hasn't been mentioned today, because it wasn't mentioned in your statement. In the Bill, there is mention of councillors who lose an election receiving a payment. I wonder what consideration you've given to how much that payment would be, and has that been costed into the £20 million that you mentioned here today? Thank you very much.
—mwy o funudau nag un yn yr achos hwn. Felly, fe fydd rhaid i mi neidio yn gyflym at rai cwestiynau, Gweinidog. Arnaf i y mae'r bai yn gyfan gwbl; rwy'n ymddiheuro.
Fodd bynnag, ynglŷn â'r pwynt hwnnw, fe hoffwn i ddeall yn syml eich syniadau chi efallai am y gwahaniaeth posibl yr ydym ni'n parhau i'w weld o safbwynt gweinyddol o ran y swyddogion etholiadol o ran systemau etholiadol y DU a systemau Cymru, a sut y caiff hynny ei reoli.
Un pwynt yn gyflym na chafodd ei grybwyll heddiw, am nad oedd unrhyw sôn amdano yn eich datganiad chi. Yn y Bil, mae 'na sôn am gynghorwyr yn cael taliad ar ôl colli mewn etholiad. Tybed pa ystyriaeth a wnaethoch chi ei rhoi i swm y taliad hwnnw, ac a gafodd hynny ei brisio i mewn i'r £20 miliwn yr oeddech chi'n sôn amdano yn y fan hon heddiw? Diolch yn fawr iawn i chi.
Okay. Firstly, thank you for those earlier comments, which I recognise. I suppose the first thing to say is that these changes are for 2026, so between now and then—certainly next year—we're likely to have a general election, and so on. So, these have no impact whatsoever in respect of that. You are correct, of course, we do have growing divergence. Of course, we have the divergence that was instigated by UK Government with regard to ID cards. That was managed by the notifications going out telling people that they had to have an ID card, but it only applied to parliamentary elections; it would not apply to local government and Senedd elections. And equally so, well, of course, what we will have is a register where we already have some divergence, where we have 16-plus on it.
Having an electoral management board, I think, is one of the ways that actually ensures that we have proper oversight and management of that, and obviously the issue of communication. I would hope by 2026—. The UK Government is already moving down the road of automatic registration of 16-plus, so it may be that you will have, in the not-too-distant future, a convergence from a future government. And of course the next elections to which you would apply were going to be in 2029, so they're quite a distance ahead. So, I think there's a lot of time for us to think through, in terms of the messaging, the communication and so on, and no doubt technology continues on that. But it is something, in all the discussions I've had with the electoral registration officers and those involved in electoral systems, that's been one of the issues that we've talked about and we're well aware of, and the need to get as much clarity and certainty when you get to those elections, so people understand fully what the system would be.
With regard to the issue of payments in respect of councillors, bringing them in line, this basically would be a similar mechanism to what is effectively a redundancy payment, isn’t it? Someone is effectively giving up part of their career or part of their job, et cetera. If they lose an election they’re suddenly on the market without a job or without an income, and it’s about just providing the same as we’d expect, I think, for all categories of people and workers and so on, and that is a cushion for that effect. It’s what we have within the Senedd, it’s what they have within Westminster. In fact, Westminster goes far beyond that, to be honest. But it will be up to the remuneration panel to assess and to determine that, and that will be completely independent of Government.
Iawn. Yn gyntaf, diolch i chi am y sylwadau cynharach hynny, yr wyf i'n eu cydnabod. Mae'n debyg mai'r peth cyntaf i'w ddweud yw bod y newidiadau hyn ar gyfer 2026, felly rhwng nawr a hynny—yn sicr yn ystod y flwyddyn nesaf—rydym ni'n debygol o weld etholiad cyffredinol, ac ati. Felly, nid yw'r rhain yn cael unrhyw effaith o gwbl ar hwnnw. Rydych chi'n gywir, wrth gwrs, mae gennym wahaniaeth cynyddol. Wrth gwrs, mae gennym ni'r gwahaniaeth a gychwynnwyd gan Lywodraeth y DU o ran cardiau hunaniaeth. Cafodd hwnnw ei reoli gan yr hysbysiadau a oedd yn mynd allan yn dweud wrth bobl bod rhaid iddyn nhw fod â cherdyn hunaniaeth, ond dim ond i etholiadau seneddol y byddai hynny'n berthnasol; ni fyddai hynny'n berthnasol i etholiadau llywodraeth leol a'r Senedd. Ac yn yr un modd, wel, wrth gwrs, yr hyn fydd gennym ni yw cofrestr lle mae gennym ni rywfaint o wahaniaeth eisoes, lle mae rhai 16 a hŷn arni hi.
Mae bod â bwrdd rheoli etholiadol, rwy'n credu, yn un o'r ffyrdd sydd mewn gwirionedd yn sicrhau bod gennym ni oruchwyliaeth a rheolaeth briodol ar hynny, ac yn amlwg mater cyfathrebu. Fe fyddwn i'n gobeithio erbyn 2026—. Mae Llywodraeth y DU eisoes yn symud i lawr y ffordd o gofrestru awtomatig ar gyfer rhai 16 oed a hŷn, felly efallai y bydd gennych chi gydgyfeiriad oddi wrth lywodraeth yn y dyfodol, a hynny yn y dyfodol agos. Ac wrth gwrs yr etholiadau nesaf y byddech chi'n ymgeisio ynddyn nhw fyddai rhai 2029, felly maen nhw'n bell iawn i ffwrdd. Felly, rwy'n credu bod llawer o amser i ni ystyried, o ran y cyhoeddusrwydd, y cyfathrebu ac yn y blaen, ac mae hi'n siŵr fod technoleg yn parhau gyda hynny. Ond dyma rywbeth, yn yr holl drafodaethau a gefais i gyda'r swyddogion cofrestru etholiadol a'r rhai sy'n ymwneud â systemau etholiadol, dyma yw yn un o'r materion yr ydym ni wedi siarad amdano fwyaf ac rydym ni'n ymwybodol iawn ohono, a'r angen i fod â chymaint o eglurder a sicrwydd pan gyrhaeddwn ni'r etholiadau hynny, fel bydd pobl yn deall yn iawn beth fydd y system.
O ran mater taliadau i gynghorwyr, eu cysoni nhw, fe fyddai hynny'n golygu dull tebyg i'r hyn sy'n digwydd gyda thaliad diswyddo yn y bôn, oni fyddai? Mae rhywun i bob pwrpas yn rhoi'r gorau i ran o'i yrfa neu ran o'i swydd, ac ati. Os ydyn nhw'n colli etholiad fe fydden nhw ar y farchnad yn sydyn heb swydd neu heb incwm, ac ystyr hyn yw darparu'r hyn y byddem ni'n ei ddisgwyl, rwy'n credu, ar gyfer pob categori o bobl a gweithwyr ac ati, ac mae hynny'n lleddfu'r trawiad. Dyma sydd gennym ni yn y Senedd, dyna sydd ganddyn nhw yn San Steffan. Mewn gwirionedd, mae San Steffan yn mynd ymhell y tu hwnt i hynny, a bod yn onest. Ond mater i'r panel taliadau fydd asesu a phenderfynu ar hynny, ac fe fydd hynny'n gwbl annibynnol ar y Llywodraeth.
Firstly, thanks so much to you, Minister, and to your team for the work on this Bill. I’m pleased to see the importance that it places upon accessibility and on making sure voters feel confident when it comes to participating in elections, because I’m sure we would all agree that any reform to our voting system needs to deliver maximum power to voters to enable them to support the candidates of their choice. This people-powered approach stands in stark contrast to the undemocratic voter ID law implemented by the Conservative UK Government, which disenfranchised thousands to allegedly address a problem that is virtually non-existent.
My specific point is: following enactment of this Bill, significant outreach efforts will need to be made to boost public awareness about the differences in the electoral systems, and ensure people understand them. So, could I ask you what support is being given to our hard-working local electoral registration officers to bridge the gap between elections, to ensure that people know what the different requirements are? Diolch yn fawr iawn.
Yn gyntaf, diolch yn fawr iawn i chi, Gweinidog, a'ch tîm chi am eich gwaith ar y Bil hwn. Rwy'n falch o weld cymaint o bwyslais ynddo ar hygyrchedd gan sicrhau bod pleidleiswyr yn teimlo yn hyderus o ran cyfranogi mewn etholiadau, oherwydd rwy'n siŵr y byddem i ni gyd yn cytuno bod angen i unrhyw ddiwygiad i'n system bleidleisio ganiatáu'r pŵer mwyaf posibl i bleidleiswyr i'w galluogi nhw i gefnogi'r ymgeiswyr o'u dewis. Mae'r dull hwn sy'n cael ei yrru gan bobl yn gyfan gwbl wahanol i'r gyfraith annemocrataidd i orfodi pleidleiswyr brofi eu hunaniaeth a weithredwyd gan Lywodraeth Geidwadol y DU, a barodd i filoedd gael eu dadryddfreinio er mwyn mynd i'r afael â phroblem nad yw hi'n bodoli o gwbl, bron iawn.
Fy mhwynt penodol i yw hwn: yn dilyn deddfu'r Bil hwn, fe fydd angen gwneud ymdrechion sylweddol o ran allgymorth i hybu ymwybyddiaeth y cyhoedd o'r gwahaniaethau a fydd yn y systemau etholiadol, a sicrhau bod pobl yn eu deall nhw. Felly, a gaf i ofyn i chi pa gymorth a roddir i'n swyddogion cofrestru etholiadol lleol sy'n gweithio yn galed i bontio'r bwlch rhwng yr etholiadau, i sicrhau y bydd pobl yn gwybod beth yw'r gwahanol ofynion? Diolch yn fawr iawn.
Thank you. You raise a number of important points. Can I just say to you, and indeed to other Members of the opposition parties, that I’m more than happy to do technical briefings or meetings on this Bill, et cetera, as it develops? It’s something that belongs to us all, that we all have an interest in, and I’m more than happy to do that and to contribute that. You’re right that ultimately the principle—which I’m sure we all agree with—in this is about the empowerment of voters.
In terms of boosting public awareness, I think the establishment of the electoral management board and also then the support in terms of diversity and so on, there are things there that I think are going to come through the work in progress, where not only will we need to ensure that, where there are differences, there’s a greater understanding as to the voting system, but I think the voter platform, the platform for candidates and so on, and to access information about candidates, is something we can really build around in terms of communities, by telling people where that information is, how they can access it, and it gives an opportunity to provide additional information. I think it would be really helpful to have, on something like that, how you actually vote. Because I’ve been asked by people, 'What do we do? I want to go out and vote. What do I actually have to do?' And there are people who don’t know, who’ve never voted and don’t know how to vote.
So, I think there are a lot of opportunities there, but I hope it's something that will come up in scrutiny, and something that is part of an ongoing development as we move gradually towards 2026 and really quite a newer and more modern electoral system.
Diolch i chi. Rydych chi'n codi nifer o bwyntiau pwysig. A gaf i ddweud wrthych chi, ac yn wir wrth Aelodau eraill yn y gwrthbleidiau, fy mod i'n fwy na pharod i gynnal sesiynau briffio neu gyfarfodydd technegol ar y Bil hwn, ac ati, wrth iddo ddatblygu? Mae hwn yn rhywbeth sy'n eiddo i bob ohonom ni, y mae gan bob un ohonom ni ddiddordeb ynddo, ac rwy'n fwy na pharod i wneud hynny a chyfrannu yn hynny o beth. Rydych chi'n iawn o ran bod yr egwyddor yn y pen draw—sy'n siŵr ein bod ni i gyd yn cytuno â hi—yn hyn o beth yn ymwneud â grymuso'r pleidleiswyr.
O ran hybu ymwybyddiaeth ymhlith y cyhoedd, rwy'n credu bod sefydlu'r bwrdd rheoli etholiadol a'r gefnogaeth wedyn o ran amrywiaeth ac ati, fe geir materion yno yn fy marn i a fydd yn dod trwodd oherwydd y gwaith sydd ar y gweill, lle bydd angen i ni sicrhau, lle ceir gwahaniaethau, nid yn unig dealltwriaeth well o'r system bleidleisio, ond y bydd y platfform i bleidleiswyr, rwy'n credu, y platfform i ymgeiswyr ac ati, ac ar gyfer cael gafael ar wybodaeth ynglŷn ag ymgeiswyr, yn rhywbeth y gallwn ni ei lunio o ddifrif ar sail y cymunedau, trwy ddweud wrth bobl ble mae'r wybodaeth honno i'w chael, sut y gallan nhw gael gafael arni, a rhoi cyfle i ddarparu gwybodaeth ychwanegol hefyd. Rwy'n credu y byddai hi'n ddefnyddiol iawn, yn hynny o beth, bod â gwybodaeth ynglŷn â'r dull o fwrw pleidlais mewn gwirionedd. Oherwydd mae pobl wedi gofyn i mi, 'Beth ydym ni'n ei wneud? Rwy'n awyddus i fynd allan a phleidleisio. Beth sydd raid i mi ei wneud mewn gwirionedd?' Ac fe geir pobl nad ydyn nhw'n gwybod, nad ydyn nhw wedi pleidleisio erioed ac nad ydyn nhw'n gwybod sut i fwrw eu pleidlais.
Felly, rwy'n credu bod llawer o gyfleoedd yn hyn o beth, ond rwy'n gobeithio y bydd hwn yn fater a fydd yn codi yn y broses graffu, ac yn rhywbeth sy'n rhan o'r datblygiad parhaus wrth i ni ymlwybro yn raddol tuag at 2026 ac mewn gwirionedd at system etholiadol newydd iawn sy'n fwy modern.
I'd like to extend my support to this Bill, but like Sam Rowlands, I have also mistimed my speech, so I will try and deal with points that have not already been made. The opportunity for secrecy with regard to voters with disabilities is very important. When I was voting in the last Senedd election, the whole polling station could hear how one disabled voter was placing his cross, due to a loud conversation between him and a polling clerk. Unfortunately, Dirprwy Lywydd, I wasn't the beneficiary of that vote.
Like Darren, I also welcome the proposal of the online information service. The issue that I have, of course, is digital disenfranchisement, which we know is a real issue in Wales. How do you deal with people who are disenfranchised digitally, to have the knowledge that they need?
Finally, it is a real shame that, although this Bill deals with council and Senedd elections, I agree with Peredur Owen Griffiths that voter registration is just a sensible move, but it is not extended to Westminster elections. I realise why that is the case—it's because it is a reserved matter. But what discussions have you, Cwnsler Cyffredinol, had with the UK Government to help them follow Wales into a modern era of voter registration? Diolch yn fawr.
Fe hoffwn i estyn fy nghefnogaeth i'r Bil hwn, ond fel Sam Rowlands, rwyf innau hefyd wedi camamseru fy araith, felly rwyf i am geisio ymdrin â phwyntiau nad ydyn nhw wedi cael eu gwneud yn barod. Mae'r cyfle i gyfrinachedd o ran pleidleiswyr ag anableddau yn bwysig iawn. Pan oeddwn i'n pleidleisio yn yr etholiad diwethaf i'r Senedd, fe allai'r orsaf bleidleisio gyfan glywed ym mha flwch yr oedd un pleidleisiwr anabl yn rhoi ei groes, oherwydd y sgwrs glywadwy rhyngddo ef a'r clerc pleidleisio. Yn anffodus, Dirprwy Lywydd, nid myfi oedd derbynnydd y bleidlais honno.
Fel Darren, rwy'n croesawu'r cynnig am wasanaeth gwybodaeth ar-lein hefyd. Y mater sy'n fy mhryderu i, wrth gwrs, yw dadryddfreinio digidol, rhywbeth y gwyddom ni sy'n broblem wirioneddol yng Nghymru. Sut ydych chi am ymdrin â phobl sydd wedi eu dadryddfreinio oherwydd materion ynglŷn â thechnoleg ddigidol, i fod â'r wybodaeth sydd ei hangen arnyn nhw?
Yn olaf, mae hi'n drueni gwirioneddol, er bod y Bil hwn yn ymdrin ag etholiadau'r cynghorau a'r Senedd, rwy'n cytuno â Peredur Owen Griffiths mai cam synhwyrol iawn yw cofrestru pleidleiswyr, ni chaiff hynny ei ymestyn hyd at yr etholiadau i San Steffan. Rwy'n sylweddoli pam mae hynny'n wir—am ei fod yn fater a gedwir yn ôl. Ond pa drafodaethau a gawsoch chi, Cwnsler Cyffredinol, gyda Llywodraeth y DU i'w helpu nhw i ddilyn Cymru i mewn i'r cyfnod modern o gofrestru pleidleiswyr? Diolch yn fawr.
The secrecy of votes is fundamental. You are right. One of the things that we have learned as we have gone through this process, of course, is that there are increasing numbers of devices and techniques—many involving technology and so on—that make it easier to vote. Some of them are very expensive. It is not feasible, certainly not at the moment, to have those in every single polling station and so on. But what digitisation does do is that it does provide something that I'm quite interested in, and that's the opportunity, at some stage in the future, where you can have a central point where everything is there. You'll know that you'll only need to go to one place and you will have the accessibility to vote in secret as well. So, it's one of those things that is very much on the radar in terms of thinking about how technology can be applied and be improved and so on.
In terms of digital disenfranchisement, of course, we will be continuing the paper system as well. That will not be going away. But of course, it is one of the challenges, isn't it, of accessibility. For example, if you have a digital platform, it means that only those have accessibility. So, you need to look at things like libraries and other areas where that can be made available and so on.
In terms of engagement with the UK Government, of course, we have a lot of engagement with the UK Government through the inter-ministerial arrangements with the inter-ministerial group, particularly when the 2021 Elections Bill was going through. There it was one where, effectively, we weren't really in agreement because a lot of it was about voter ID and things like that. We didn't have agreement. But those meetings still take place. We have engagement. We do talk about the things that we are doing within Wales, the things that are happening in Scotland, and issues around the UK, in terms of the overall electoral system. So, those conversations are there. At the moment, we are moving in a particular direction because of the reforms that we have, both from Senedd reform and from this electoral reform. That doesn't mean that those other discussions aren't taking place, but we are taking it a stage at a time, in terms of the changes that we wish to make.
Mae cyfrinachedd wrth bleidleisio yn hanfodol. Rydych chi'n gywir. Un o'r pethau y gwnaethom ni eu dysgu wrth fynd drwy'r broses hon, wrth gwrs, yw bod niferoedd cynyddol o ddyfeisiau a thechnegau—llawer yn ymwneud â thechnoleg ac ati—sy'n ei gwneud hi'n haws i rywun bleidleisio. Mae rhai ohonyn nhw'n gostus iawn. Nid yw hi'n ymarferol, yn sicr nid ar hyn o bryd, i fod â'r rhain ym mhob gorsaf bleidleisio unigol ac ati. Ond yr hyn y mae digideiddio yn ei gynnig yw darpariaeth o rywbeth y mae gennyf i gryn ddiddordeb ynddo, a hynny yw'r cyfle, rywbryd yn y dyfodol, i allu bod â chyrchfan ganolog lle mae popeth ar gael yno. Fe fyddwch chi'n gwybod mai dim ond i un lle y bydd angen i chi fynd ac fe fyddwch chi'n gallu mynd yno i bleidleisio yn gyfrinachol hefyd. Felly, dyna un o'r pethau hynny sydd ar y gorwel i raddau helaeth iawn o ran ystyried sut y gellir cymhwyso technoleg a'i mireinio ac ati.
O ran dadryddfreinio digidol, wrth gwrs, fe fyddwn ni'n dal ati gyda'r system bapur hefyd. Ni fydd honno'n diflannu. Ond wrth gwrs, dyma un o'r heriau, onid yw, o ran hygyrchedd. Er enghraifft, pe byddai gennych chi blatfform digidol, fe olygai hynny mai'r rhain yn unig a fyddai â hygyrchedd. Felly, mae angen i chi ystyried materion fel llyfrgelloedd a mannau eraill lle gellir sicrhau bod y rhain ar gael ac ati.
O ran ymgysylltu â Llywodraeth y DU, wrth gwrs, mae llawer o ymgysylltu yn digwydd â Llywodraeth y DU drwy'r trefniadau rhyngweinidogol gyda'r grŵp rhyngweinidogol, yn enwedig pan oedd Bil Etholiadau 2021 yn mynd drwodd. Ynglŷn â'r mater arbennig hwnnw, i bob pwrpas, nid oeddem ni'n cyd-fynd ag ef mewn gwirionedd oherwydd roedd llawer ohono'n ymdrin â phrofi hunaniaeth pleidleiswyr a phethau cyffelyb. Nid oeddem ni'n gytûn. Ond roedd y cyfarfodydd hynny'n parhau i ddigwydd. Mae yna ymgysylltu. Rydym ni'n siarad am y pethau yr ydyn ni'n eu gwneud yng Nghymru, y pethau sy'n digwydd yn yr Alban, a materion ledled y DU, o ran y system etholiadol gyffredinol. Felly, mae'r sgyrsiau hynny'n digwydd. Ar hyn o bryd, rydym ni'n symud i gyfeiriad penodol oherwydd y diwygiadau sydd gennym ni, o ran diwygio'r Senedd a'r diwygiadau etholiadol hyn. Nid yw hynny'n golygu nad yw'r trafodaethau eraill hynny'n digwydd, ond rydym ni'n mynd gam wrth gam, o ran y newidiadau yr ydym ni'n dymuno eu gwneud.
I very much welcome your statement, Counsel General, although I have to say to you that, every time you mention electoral reform, you get me over-excited that the Government is going to deliver on the Labour Party policy of the single transferrable vote and deliver real reform to our electoral system.
Can I say, though, how much I agree with your emphasis on increasing and enabling participation and diversity in both our elections and the process? I think that it's absolutely fundamental. The findings of the Electoral Commission on the number of people who are potentially unregistered is terrifying for all of us, and we need to address that as a matter of urgency.
But I also want to address your points on electronic voting. I think that if we are going to drive participation in the future, electronic voting is how we are going to do that. Now, I recognise the point that you made in answer to Peredur Owen Griffiths, that this isn't going to be ready for 2026, and I accept that. But what you can do, of course, is put enabling legislation on the statute book to enable pilots to take place and enable us to start the work of delivering on electronic voting. I think that that would be a very, very useful addition to the Bill.
In closing, another useful addition to the Bill would be the points made by Darren Millar on the remuneration board for Wales. I think that is something that we could begin to look at during this process, because reviewing all of our boards and bodies that review the processes here is important for all of us.
Rwy'n croesawu eich datganiad chi'n fawr iawn, Cwnsler Cyffredinol, er ei bod rhaid i mi ddweud wrthych chi, bob tro y byddwch chi'n siarad am ddiwygio etholiadol, eich bod chi'n fy nghynhyrfu i'n ormodol fel y byddaf i'n dechrau credu bod y Llywodraeth am gyflawni polisi'r Blaid Lafur o un bleidlais drosglwyddadwy a sicrhau diwygiad gwirioneddol i'n system etholiadol ni.
A gaf i ddweud, serch hynny, cymaint yr wyf i'n cytuno â'ch pwyslais chi ar gynyddu a galluogi cyfranogiad ac amrywiaeth yn ein hetholiadau ni a'r broses o'u cynnal? Rwyf i o'r farn fod hynny'n gwbl sylfaenol. Mae canfyddiadau'r Comisiwn Etholiadol ynglŷn â'r niferoedd o bobl a allai fod heb gofrestru yn frawychus i bob un ohonom ni, ac mae angen i ni fynd i'r afael â hynny ar fyrder.
Ond rwy'n awyddus hefyd i ymdrin â'ch pwyntiau chi ynglŷn â phleidleisio electronig. Yn fy marn ni, os byddwn ni'n dymuno ysgogi cyfranogiad i'r dyfodol, gyda phleidleisio electronig byddwn ni'n gwneud hynny. Nawr, rwy'n cydnabod y pwynt a wnaethoch chi wrth roi ateb i Peredur Owen Griffiths, na fydd hyn yn barod erbyn 2026, ac rwy'n derbyn hynny. Ond yr hyn y gallwch chi ei wneud, wrth gwrs, yw rhoi deddfwriaeth alluogi ar y llyfr statud i alluogi sefydlu cynlluniau treialu a'n galluogi ni i ddechrau ar y gwaith o gyflawni o ran pleidleisio electronig. Rwy'n credu y byddai hwnnw'n ychwanegiad defnyddiol iawn, iawn i'r Bil.
Wrth gloi, ychwanegiad defnyddiol arall i'r Bil fyddai'r pwyntiau a wnaeth Darren Millar ynglŷn â bwrdd taliadau i Gymru. Rwyf i o'r farn fod hynny'n rhywbeth y gallem ni ddechrau ei ystyried yn ystod y broses hon, oherwydd mae adolygu ein byrddau a'n cyrff ni i gyd sy'n adolygu'r prosesau yma yn bwysig i bob un ohonom ni.
Those are all valid points, and I think they're all points that, no doubt, will be raised during the scrutiny process. In terms of electronic voting, of course, this is, really, the enabling legislation, because it's about the digitisation of the electoral register. That is the key platform from which all the other opportunities in terms of electronic voting and use of various diversity and disability support systems come about.
Part of the difficulty we have at the immediate stage, as I've said, is because we have a very fragmented system that we've inherited in terms of elections. The legislation is incredibly outdated. The way electoral management has taken place has been almost on a voluntary and co-operative basis, without a statutory framework. That's why the electoral management board is so important. But I think that is the body that will play an extremely important role in terms of engagement, in terms of things that can be delivered, how they might be delivered, and I am pretty confident that, after the 2026 elections, the technology will have advanced at such a scale that I would have thought, in the next Senedd, moving on to the next stage of electoral modes is going to be something that is almost inevitable.
Mae'r rhain i gyd yn bwyntiau dilys, ac rwy'n credu eu bod i gyd yn bwyntiau a fydd, heb os, yn cael eu codi yn ystod y broses graffu. O ran pleidleisio electronig, wrth gwrs, dyma'r ddeddfwriaeth alluogi, mewn gwirionedd, oherwydd mae'n ymwneud â digideiddio'r gofrestr etholiadol. Dyna'r llwyfan allweddol y mae'r holl gyfleoedd eraill o ran pleidleisio electronig a defnyddio amrywiol systemau cymorth anabledd ac amrywiaeth yn digwydd.
Rhan o'r anhawster sydd gennym ar y cam uniongyrchol, fel y dywedais i, yw oherwydd bod gennym system dameidiog iawn yr ydym wedi'i hetifeddu o ran etholiadau. Mae'r ddeddfwriaeth yn hynod hen ffasiwn. Mae'r ffordd y mae rheolaeth etholiadol wedi digwydd bron ar sail wirfoddol a chydweithredol, heb fframwaith statudol. Dyna pam mae'r bwrdd rheoli etholiadol mor bwysig. Ond rwy'n credu mai dyna'r corff a fydd yn chwarae rhan hynod bwysig o ran ymgysylltu, o ran pethau y gellir eu cyflawni, sut y gellid eu cyflawni, ac rwy'n eithaf hyderus, ar ôl etholiadau 2026, y bydd y dechnoleg wedi datblygu ar y fath raddfa y byddwn i'n meddwl, yn y Senedd nesaf, ar ôl etholiadau 2026, mae symud ymlaen i'r cam nesaf o ddulliau etholiadol yn mynd i fod yn rhywbeth sydd bron yn anochel.
Ac yn olaf, Gareth Davies.
And finally, Gareth Davies.
Diolch, Dirprwy Lywydd, and I appreciate your statement today, Counsel General. One strand I'd like to delve into a little bit more, finally, is the Welsh Government's notion of achieving automatic registration onto the electoral roll, when the fact is that not every person wishes to take part in the electoral process, for whatever reason, whether that be a personal view, or, in some cases, for religious beliefs. One example of that is Jehovah's Witnesses, who don't believe in voting and maintain political neutrality. So, what considerations has the Counsel General given to this matter? Are you committed to incorporating personal and religious views into your future decision making? Thank you.
Diolch, Dirprwy Lywydd, ac rwy'n gwerthfawrogi eich datganiad heddiw, Cwnsler Cyffredinol. Yn olaf, un maes yr hoffwn ymchwilio iddo ychydig yn fwy yw syniad Llywodraeth Cymru o sicrhau cofrestriad awtomatig ar y gofrestr etholiadol, pan nad yw pob person yn dymuno cymryd rhan yn y broses etholiadol, am ba bynnag reswm, boed hynny'n farn bersonol, neu, mewn rhai achosion, dros gredoau crefyddol. Un enghraifft o hynny yw Tystion Jehofa, sydd ddim yn credu mewn pleidleisio ac yn cynnal niwtralrwydd wleidyddol. Felly, pa ystyriaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u rhoi i'r mater hwn? Ydych chi'n ymrwymedig i ymgorffori safbwyntiau personol a chrefyddol wrth wneud penderfyniadau yn y dyfodol? Diolch.
Thank you. Automatic registration is not automatic voting; it doesn't mean that people have any compulsory obligation. There are many things that people are registered for. Being registered with a GP doesn't mean you have to go to your GP. These are choices that people make. But in terms of the issue of what automatic registration would mean for those who don't want to be on the register, what I've said is, at the moment, we actually have a system where you are legally obliged to register; that is the system as it exists at the moment. That's why we get those forms and you're required to fill them in. I think there was a time, I seem to remember, of getting letters saying there was a penalty if you didn't actually return it. But leaving that to one side, what we're saying is that we have the mechanisms, we have the capability of automatically registering, certainly, many, many more people than we do at present. We have the ability to make up the deficit, and we have the advice from the Electoral Commission—the statutory body set up to advise us on these things—that tells us to do it.
As I said to Darren Millar, the process will be that people will be automatically on the register. They will then be given a written notification telling them that they've been included automatically on the register. They will then be given options, and the option may be, on the one hand, that you don't want your name to appear on what is actually now a closed and more confidential register in terms of not being an open register. But there will be people who, for personal safety, personal legal reasons or whatever, may have reasons to want to vote but not to be on that register. That will be accommodated. But they will also have the option of basically saying, 'I don't want to be on the register at all', in which case, they will not be on the register. They will effectively be off the automatic register. It won't change the position, though, that they are then still bound by the UK-wide legislation that exists with regard to electoral registration, but that is not a matter that impacts on us. So, this legislation should give you all the assurances that you've asked for in that respect.
Diolch. Nid pleidleisio awtomatig yw cofrestru awtomatig; nid yw'n golygu bod gan bobl unrhyw rwymedigaeth orfodol. Mae llawer o bethau y mae pobl wedi'u cofrestru ar eu cyfer. Nid yw cofrestru gyda meddyg teulu yn golygu bod yn rhaid i chi fynd at eich meddyg teulu. Dyma'r dewisiadau y mae pobl yn eu gwneud. Ond o ran mater yr hyn y byddai cofrestru awtomatig yn ei olygu i'r rhai nad ydynt am fod ar y gofrestr, yr hyn rwyf wedi'i ddweud yw, ar hyn o bryd, mae gennym system lle mae rhwymedigaeth gyfreithiol arnoch i gofrestru; dyna'r system fel y mae'n bodoli ar hyn o bryd. Dyna pam rydyn ni'n cael y ffurflenni hynny ac mae'n ofynnol i chi eu llenwi. Rwy'n credu y bu amser, os ydw i'n cofio'n iawn, o gael llythyrau yn dweud bod cosb os na wnaethoch chi ei dychwelyd. Ond gan adael hynny i un ochr, yr hyn yr ydym yn ei ddweud yw bod gennym y mecanweithiau, mae gennym y gallu i gofrestru'n awtomatig, yn sicr, llawer iawn mwy o bobl nag yr ydym ar hyn o bryd. Mae gennym y gallu i wneud iawn am y diffyg, ac mae gennym y cyngor gan y Comisiwn Etholiadol—y corff statudol a sefydlwyd i'n cynghori ar y pethau hyn—sy'n dweud wrthym am wneud hynny.
Fel y dywedais i wrth Darren Millar, y broses fydd bod pobl ar y gofrestr yn awtomatig. Yna byddan nhw'n cael hysbysiad ysgrifenedig yn dweud wrthyn nhw eu bod wedi'u cynnwys yn awtomatig ar y gofrestr. Yna byddan nhw'n cael opsiynau, ac efallai mai'r opsiwn yw, efallai, nad ydych am i'ch enw ymddangos ar yr hyn sydd bellach yn gofrestr gaeedig a mwy cyfrinachol o ran peidio â bod yn gofrestr agored. Ond bydd yna bobl a allai, er diogelwch personol, rhesymau cyfreithiol personol neu beth bynnag, fod â rhesymau dros fod eisiau pleidleisio ond nad ydynt ar y gofrestr honno. Bydd hynny'n cael ei alluogi. Ond bydd ganddyn nhw hefyd yr opsiwn o ddweud, 'Nid wyf am fod ar y gofrestr o gwbl', ac os felly, ni fyddan nhw ar y gofrestr. Byddan nhw i bob pwrpas oddi ar y gofrestr awtomatig. Ni fydd yn newid y sefyllfa, serch hynny, eu bod yn dal dan rwymedigaeth i ddeddfwriaeth ledled y DU sy'n bodoli o ran cofrestru etholiadol, ond nid yw hynny'n fater sy'n effeithio arnom ni. Felly, dylai'r ddeddfwriaeth hon roi'r holl sicrwydd yr ydych wedi gofyn amdano yn hynny o beth.
Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol.
Thank you, Counsel General.
Eitem 4 yw'r datganiad gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd: diweddariad ar y Bil tacsis a cherbydau hurio preifat. Galwaf ar y Dirprwy Weinidog, Lee Waters.
Item 4 is a statement by the Deputy Minister for Climate Change: update on the taxi and private hire vehicle Bill. I call on the Deputy Minister, Lee Waters.
Diolch, Dirprwy Lywydd. To meet the urgent challenge of climate change, we need to make sustainable forms of transport a more attractive choice for people. So we need to join up bus, rail and active travel to make them the easy choice to get around, and a key connector for people to those services are taxis. Private hire vehicles and taxis are often neglected when we think about our public transport system, but they play an important role in joining the system up. Cabs provide connections for the first and last mile of journeys, and give passengers the flexibility that buses and trains can lack in getting people to where they need to go. And as commercial bus routes have been pared back, taxis are a lifeline in many communities, to connect people on a day-to-day basis. It's also important to recognise that they are disproportionately important to people with mobility difficulties.
In March, we published our White Paper on reforming the licensing regime for taxis and private hire vehicles. We received almost 150 responses from drivers, operators and passengers, and I’m grateful to everyone who responded. On 26 September, we published a summary of responses, and I’d like to set out the next steps to deliver our programme for government commitment to modernise the sector.
Our reform programme is about improving the passenger experience, and providing a stable operating environment to make sure taxis are available for people right across Wales when they need them. Wherever in Wales any one of us steps up to a taxi rank, or uses an app to order a private hire vehicle, we should be able to expect a safe and consistent service. Respondents to our consultation expressed broad support for our proposal to introduce national minimum standards for drivers, vehicles and operators. Many throughout the UK are supportive of national consistency, and there have been calls for other governments to follow our lead.
One of the chief complaints from drivers, especially in south-east and north-east Wales, is the issue of drivers from areas with less onerous standards of training and testing unfairly competing with them for passengers. This so-called cross-bordering doesn’t give passengers a consistent level of safety and customer service, and is bad for drivers and operators too.
Many respondents also felt that discretion for local authorities to set additional local standards should be kept to a minimum. We will continue to work with stakeholders to finalise the national standards. As a result, whenever you use a taxi or a private hire vehicle in Wales, you will be assured that the driver, vehicle and operator have been subject to the same requirements, safety checks and training.
Respondents had mixed views about the implications national standards would have for taxis and private hire vehicles licensed in England and working in Wales. We will not stop legitimate journeys that cross the border between Wales and England. We will seek to introduce safeguards to ensure that drivers do not obtain a licence in England to avoid Wales's national standards. And we will continue to monitor the situation and engage stakeholders on both sides of the border as we develop our proposals.
Respondents asked us to be mindful that raising standards will bring some additional costs to the sector. Drivers and operators are not immune from the cost-of-living crisis and the severe economic headwinds facing all sectors. We are not proposing a gold standard but a balanced approach that will raise the bar on best practice and level the playing field for drivers and operators—and I apologise for the mixed metaphor.
The current variation in standards across Wales means that costs will differ from one local authority to another. What is clear, though, is that the areas where costs will be highest will be those where the benefits will be most felt. These are the areas where the service has been working to lower standards until now.
Respondents wanted clear and simple processes for enforcement of standards. And respondents were generally in favour of enabling local authorities to take enforcement action against vehicles and drivers operating out of area. This was particularly true where there is an immediate risk to public safety.
To further improve safety, we are working with the Centre for Digital Public Services to explore options for better information sharing between local authorities and with passengers. We have also listened to drivers' concerns about their safety, and will review requirements such as the wearing of badges and CCTV.
The phenomenon of so-called multi-apping has now become a feature of the taxi market. Drivers may make themselves available for hire on several taxi-booking phone apps at once and then cancel a trip if a better offer comes along. As well as an irritation, this also poses a risk to passenger safety. There were mixed views about the causes of cancellations and no consensus on the actions that would be effective to prevent them. So, we will continue to keep this matter under review as we develop our proposals, and I would welcome the views of Members.
Respondents from the trade were concerned about the costs and practicalities of transitioning to zero-emissions vehicles. We remain fully committed to achieving net zero by 2050, and decarbonising cars will be an important part of that. But I recognise that there are challenges, including the cost of buying an electric vehicle, anxiety about vehicle range and the availability of charging infrastructure. Dirprwy Lywydd, Wales cannot move faster than the rest of the UK on these issues, but we expect the taxi and private hire vehicle trade to transition to electric vehicles in line with the rest of the car market.
So, taken together, I think this is a sensible package of measures that will improve the taxi industry for passengers and drivers, and we will continue to engage with the trade and passengers to ensure our legislation works for the whole of Wales. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Er mwyn cyflawni her newid hinsawdd ar frys, mae angen i ni wneud mathau cynaliadwy o drafnidiaeth yn ddewis mwy deniadol i bobl. Felly mae angen i ni gysylltu bysiau, rheilffyrdd a theithio llesol i'w gwneud y dewis hawdd i fynd o gwmpas, ac mae tacsis yn gysylltydd allweddol i bobl i'r gwasanaethau hynny. Mae cerbydau hurio preifat a thacsis yn aml yn cael eu hesgeuluso wrth feddwl am ein system drafnidiaeth gyhoeddus, ond maen nhw'n chwarae rhan bwysig wrth gysylltu'r system. Mae tacsis yn darparu cysylltiadau ar gyfer milltir gyntaf a milltir olaf teithiau, ac yn rhoi'r hyblygrwydd i deithwyr na all bysiau a threnau ei roi i gael pobl i'r man lle mae angen iddyn nhw fynd. Ac wrth i lwybrau bysiau masnachol gael eu tynnu'n ôl, mae tacsis yn achubiaeth mewn llawer o gymunedau, i gysylltu pobl o ddydd i ddydd. Mae hefyd yn bwysig cydnabod eu bod yn eithriadol o bwysig i bobl ag anawsterau symudedd.
Ym mis Mawrth, cyhoeddwyd ein Papur Gwyn ar ddiwygio'r drefn drwyddedu ar gyfer tacsis a cherbydau hurio preifat. Cawsom bron i 150 o ymatebion gan yrwyr, gweithredwyr a theithwyr, ac rwy'n ddiolchgar i bawb a ymatebodd. Ar 26 Medi, cyhoeddom grynodeb o ymatebion, a hoffwn nodi'r camau nesaf i gyflawni ymrwymiad ein rhaglen lywodraethu i foderneiddio'r sector.
Mae ein rhaglen ddiwygio yn ymwneud â gwella profiad teithwyr, a darparu amgylchedd gweithredu sefydlog i sicrhau bod tacsis ar gael i bobl ledled Cymru pan fydd eu hangen arnynt. Lle bynnag yng Nghymru mae unrhyw un ohonom yn camu at safle tacsi, neu'n defnyddio ap i archebu cerbyd hurio preifat, dylem allu disgwyl gwasanaeth diogel a chyson. Mynegodd ymatebwyr i'n hymgynghoriad gefnogaeth eang i'n cynnig i gyflwyno safonau gofynnol cenedlaethol ar gyfer gyrwyr, cerbydau a gweithredwyr. Mae llawer ledled y DU yn gefnogol o gysondeb cenedlaethol, ac mae galwadau wedi bod ar lywodraethau eraill i ddilyn ein harweiniad.
Un o'r prif gwynion gan yrwyr, yn enwedig yn ne-ddwyrain a gogledd-ddwyrain Cymru, yw bod gyrwyr o ardaloedd sydd â safonau hyfforddi a phrofion îs yn cystadlu'n annheg gyda nhw am deithwyr. Nid yw'r traws-ffinio bondigrybwyll hwn yn rhoi lefel gyson o ddiogelwch a gwasanaeth cwsmeriaid i deithwyr, ac mae'n wael i yrwyr a gweithredwyr hefyd.
Roedd llawer o ymatebwyr hefyd yn teimlo y dylid cadw disgresiwn i awdurdodau lleol osod safonau lleol ychwanegol i leiafswm. Byddwn yn parhau i weithio gyda rhanddeiliaid i gwblhau'r safonau cenedlaethol. O ganlyniad, pryd bynnag y byddwch yn defnyddio tacsi neu gerbyd hurio preifat yng Nghymru, byddwch yn sicr bod y gyrrwr, y cerbyd a'r gweithredwr wedi bod yn destun yr un gofynion, gwiriadau diogelwch a hyfforddiant.
Roedd gan ymatebwyr farn gymysg am oblygiadau safonau cenedlaethol ar gyfer tacsis a cherbydau hurio preifat sydd wedi'u trwyddedu yn Lloegr ac yn gweithio yng Nghymru. Ni fyddwn yn atal teithiau cyfreithlon sy'n croesi'r ffin rhwng Cymru a Lloegr. Byddwn yn ceisio cyflwyno mesurau diogelu i sicrhau nad yw gyrwyr yn cael trwydded yn Lloegr er mwyn osgoi safonau cenedlaethol Cymru. A byddwn yn parhau i fonitro'r sefyllfa ac ymgysylltu â rhanddeiliaid ar ddwy ochr y ffin wrth i ni ddatblygu ein cynigion.
Gofynnodd yr ymatebwyr i ni fod yn ystyriol y bydd codi safonau yn dod â rhai costau ychwanegol i'r sector. Nid yw gyrwyr a gweithredwyr yn ddiogel rhag yr argyfwng costau byw a'r heriau economaidd difrifol sy'n wynebu pob sector. Nid ydym yn cynnig safon aur ond dull cytbwys a fydd yn codi'r safonau o ran arfer gorau a rhoi chwarae teg i yrwyr a gweithredwyr.
Mae'r amrywiaeth presennol mewn safonau ledled Cymru yn golygu y bydd costau'n amrywio o un awdurdod lleol i'r llall. Yr hyn sy'n amlwg, serch hynny, yw mai'r ardaloedd lle bydd y costau ar eu huchaf fydd y rhai lle bydd y buddion yn cael eu teimlo fwyaf. Dyma'r ardaloedd lle mae'r gwasanaeth wedi bod yn gweithio i ostwng safonau tan nawr.
Roedd yr ymatebwyr eisiau prosesau clir a syml ar gyfer gorfodi safonau. Ac roedd ymatebwyr yn gyffredinol o blaid galluogi awdurdodau lleol i gymryd camau gorfodi yn erbyn cerbydau a gyrwyr sy'n gweithredu y tu allan i'r ardal. Roedd hyn yn arbennig o wir lle mae risg uniongyrchol i ddiogelwch y cyhoedd.
Er mwyn gwella diogelwch ymhellach, rydym yn gweithio gyda'r Ganolfan Gwasanaethau Cyhoeddus Digidol i archwilio opsiynau ar gyfer rhannu gwybodaeth well rhwng awdurdodau lleol a theithwyr. Rydym hefyd wedi gwrando ar bryderon gyrwyr am eu diogelwch, a byddwn yn adolygu gofynion fel gwisgo bathodynnau a theledu cylch cyfyng.
Mae ffenomen yr hyn a elwir yn aml-apio bellach wedi dod yn nodwedd o'r farchnad tacsi. Gall gyrwyr sicrhau eu bod ar gael i'w llogi ar sawl ap ffôn sy'n archebu tacsi ar unwaith ac yna canslo taith os daw cynnig gwell. Yn ogystal â chythruddo pobl, mae hyn hefyd yn peri risg i ddiogelwch teithwyr. Roedd barn gymysg am achosion canslo ac nid oedd consensws ynghylch y camau a fyddai'n effeithiol i'w hatal. Felly, byddwn yn parhau i adolygu'r mater hwn wrth i ni ddatblygu ein cynigion, a byddwn yn croesawu barn yr Aelodau.
Roedd ymatebwyr o'r fasnach yn poeni am gostau ac ymarferoldeb trosglwyddo i gerbydau dim allyriadau. Rydym yn parhau i fod yn gwbl ymrwymedig i gyflawni sero net erbyn 2050, a bydd datgarboneiddio ceir yn rhan bwysig o hynny. Ond rwy'n cydnabod bod heriau, gan gynnwys cost prynu cerbyd trydan, pryder am ba mor bell y gall cerbydau gyrraedd ac argaeledd seilwaith gwefru. Dirprwy Lywydd, ni all Cymru symud yn gyflymach na gweddill y DU ar y materion hyn, ond rydym yn disgwyl i'r fasnach tacsi a cherbydau hurio preifat drosglwyddo i gerbydau trydan yn unol â gweddill y farchnad ceir.
Felly, gyda'i gilydd, rwy'n credu bod hwn yn becyn synhwyrol o fesurau a fydd yn gwella'r diwydiant tacsi i deithwyr a gyrwyr, a byddwn yn parhau i ymgysylltu â'r fasnach a theithwyr i sicrhau bod ein deddfwriaeth yn gweithio i Gymru gyfan. Diolch.
I welcome the Deputy Minister's update on the White Paper, as well as his recognition of the need to modernise the sector. It's clear that passenger safety is essential, and I'm glad that there will be enhanced DBS checks and more safeguarding for adults and children who use taxis and private hire vehicles. However, we also need safety precautions for taxi drivers themselves. The Deputy Minister did touch upon CCTV. We've all heard numerous reports about attacks on Wales's taxi drivers. From Anglesey to Cardiff, there have been taxi drivers who have received serious assaults from passengers under the influence of drink or drugs, and in some cases both. Take, for example, the case of Mr Ali from Cardiff, who in 2021 suffered a life-changing head injury because of a vicious attack by a passenger who was drunk and high on cocaine. Thankfully, his attacker was jailed. There are, in fact, more female drivers now in Wales, so it's also vital that we take their safety and security into consideration.
I see the Deputy Minister's vision for this paper is a licensing system 'fit for a modern Wales', and, I quote, that
'promotes safety for passengers and drivers'.
But I am concerned that the White Paper doesn't go into enough depth and detail about how this is actually going to happen. So, can the Deputy Minister outline what he will do, or at least provide us with some reassurance that he will come forward with more detailed proposals on safety measures for taxi drivers? I'd also like to know what consideration has the Deputy Minister given to the safety of female drivers. Furthermore, the total number of licensed Welsh drivers in 2022 is the lowest in 17 years, so how will the Deputy Minister encourage more drivers into the sector through the White Paper?
Deputy Presiding Officer, I also welcome the White Paper as it will have an emphasis on making the taxi and private hire vehicle fleet zero emission by 2028. I see the consultation document says that one way to accelerate to zero-emission vehicles is to set a deadline for all taxis and PHVs. But what thought has the Deputy Minister given to extra support for taxi and private hire vehicle operators to meet this target and ensure that it's actually affordable, as we all know that eco-friendly cars aren't cheap? Just one local authority in Wales, Newport, has emissions standards in place for taxis and PHVs, so what effort is the Deputy Minister making to ensure that councils are also encouraging zero-emission vehicles in their areas?
I have been helping a constituent in Newport who raised concerns with the current state of wheelchair taxi services in the city. He told me that the lack of pre-bookable wheelchair-accessible taxis is, in fact, causing him significant hindrance and inconvenience. I've also raised this issue directly with the Deputy Minister and Newport City Council, who told me that they have raised these concerns through the White Paper consultation. So, Deputy Minister, please can you explain how the White Paper will help with this problem and problems like these going forward? Eighteen out of 22 local authorities in Wales do not currently have a requirement for disability awareness training for drivers, so please can you tell me how the White Paper will help address this?
Again, I'd also like to outline our support for the principles behind the White Paper. With some tweaks, this certainly can improve the service for both passengers and drivers. Deputy Presiding Officer, I'm sure the Deputy Minister will listen carefully to the consultation responses he's received so that the resulting legislation will be fair, robust and inclusive for all. Thank you.
Rwy'n croesawu diweddariad y Dirprwy Weinidog ar y Papur Gwyn, yn ogystal â'i gydnabyddiaeth o'r angen i foderneiddio'r sector. Mae'n amlwg bod diogelwch teithwyr yn hanfodol, ac rwy'n falch y bydd gwiriadau Gwasanaeth Datgelu a Gwahardd manylach a mwy o ddiogelwch i oedolion a phlant sy'n defnyddio tacsis a cherbydau hurio preifat. Fodd bynnag, mae angen rhagofalon diogelwch arnom hefyd ar gyfer y gyrwyr tacsi eu hunain. Gwnaeth y Dirprwy Weinidog grybwyll teledu cylch cyfyng. Rydyn ni i gyd wedi clywed nifer o adroddiadau am ymosodiadau ar yrwyr tacsi Cymru. O Ynys Môn i Gaerdydd, mae gyrwyr tacsis wedi dioddef ymosodiadau difrifol gan deithwyr o dan ddylanwad alcohol neu gyffuriau, ac mewn rhai achosion y ddau. Er enghraifft, cymerwch achos Mr Ali o Gaerdydd, a gafodd anaf difrifol i'w ben yn 2021 â newidiodd ei fywyd oherwydd ymosodiad milain gan deithiwr a oedd yn feddw a dan ddylanwad cocên. Diolch byth, cafodd ei ymosodwr ei garcharu. Mewn gwirionedd, mae mwy o yrwyr benywaidd bellach yng Nghymru, felly mae hefyd yn hanfodol ein bod yn ystyried eu diogelwch nhw.
Rwy'n gweld mai gweledigaeth y Dirprwy Weinidog ar gyfer y papur hwn yw system drwyddedu sy'n 'addas ar gyfer Cymru fodern', ac, rwy'n dyfynnu, sy'n
'hyrwyddo diogelwch i deithwyr a gyrwyr'.
Ond rwy'n pryderu nad yw'r Papur Gwyn yn mynd i ddigon o ddyfnder a manylder ynghylch sut y bydd hyn yn digwydd mewn gwirionedd. Felly, a all y Dirprwy Weinidog amlinellu'r hyn y bydd yn ei wneud, neu o leiaf roi rhywfaint o sicrwydd inni y bydd yn cyflwyno cynigion manylach ar fesurau diogelwch i yrwyr tacsi? Hoffwn hefyd wybod pa ystyriaeth y mae'r Dirprwy Weinidog wedi'i rhoi i ddiogelwch gyrwyr benywaidd. Ar ben hynny, roedd cyfanswm y gyrwyr trwyddedig yng Nghymru yn 2022 yr isaf mewn 17 mlynedd, felly sut y bydd y Dirprwy Weinidog yn annog mwy o yrwyr i'r sector drwy'r Papur Gwyn?
Dirprwy Lywydd, rwyf hefyd yn croesawu'r Papur Gwyn gan y bydd pwyslais ar wneud y fflyd tacsis a cherbydau hurio preifat yn ddi-allyriadau erbyn 2028. Rwy'n gweld bod y ddogfen ymgynghori yn dweud mai un ffordd o gyflymu i gerbydau di-allyriadau yw gosod dyddiad terfyn ar gyfer pob tacsi a cerbyd hurio preifat. Ond pa ystyriaeth y mae'r Dirprwy Weinidog wedi'i rhoi i gymorth ychwanegol i weithredwyr tacsis a cherbydau hurio preifat gyrraedd y targed hwn a sicrhau ei fod yn fforddiadwy mewn gwirionedd, gan ein bod ni i gyd yn gwybod nad yw ceir eco-gyfeillgar yn rhad? Dim ond un awdurdod lleol yng Nghymru, Casnewydd, sydd â safonau allyriadau ar waith ar gyfer tacsis a cherbydau hurio preifat, felly pa ymdrech y mae'r Dirprwy Weinidog yn ei gwneud i sicrhau bod cynghorau hefyd yn annog cerbydau dim allyriadau yn eu hardaloedd?
Rwyf wedi bod yn helpu etholwr yng Nghasnewydd a gododd bryderon ynghylch cyflwr presennol gwasanaethau tacsi ar gyfer cadeiriau olwyn yn y ddinas. Dywedodd wrthyf fod y diffyg tacsis sy'n hygyrch i gadeiriau olwyn y gellir eu harchebu ymlaen llaw, mewn gwirionedd, yn achosi rhwystr ac anghyfleustra sylweddol iddo. Rwyf hefyd wedi codi'r mater hwn yn uniongyrchol gyda'r Dirprwy Weinidog a Chyngor Dinas Casnewydd, a ddywedodd wrthyf eu bod wedi codi'r pryderon hyn drwy ymgynghoriad y Papur Gwyn. Felly, Dirprwy Weinidog, a allwch chi egluro sut y bydd y Papur Gwyn yn helpu gyda'r broblem hon a phroblemau fel hyn wrth symud ymlaen? Nid oes gan ddeunaw o bob 22 awdurdod lleol yng Nghymru ofyniad ar hyn o bryd am hyfforddiant ymwybyddiaeth anabledd ar gyfer gyrwyr, felly a allwch chi ddweud wrthyf sut y bydd y Papur Gwyn yn helpu i fynd i'r afael â hyn?
Unwaith eto, hoffwn hefyd amlinellu ein cefnogaeth i'r egwyddorion y tu ôl i'r Papur Gwyn. Gyda rhai man newidiadau, gall hyn yn sicr wella'r gwasanaeth ar gyfer teithwyr a gyrwyr. Dirprwy Lywydd, rwy'n siŵr y bydd y Dirprwy Weinidog yn gwrando'n astud ar yr ymatebion i'r ymgynghoriad a gafodd fel y bydd y ddeddfwriaeth ddilynol yn deg, yn gadarn ac yn gynhwysol i bawb. Diolch.
I'd like to thank Natasha Asghar for the broad support for the approach we're taking and for the constructive way in which she has engaged with it. She's asked me a number of questions and I'll do my best in the time to answer them. On the issue of safety for taxi drivers, as I mentioned, we will still keep an open mind on whether or not CCTV should be an expectation of licensing. I'd initially not included it in the White Paper, because I was concerned of the cost for it at a time of economic difficulty, but I must say the response from the sector is that many drivers would welcome CCTV. Of course, there's nothing stopping them from doing it anyway, and, on the particular question about women drivers, that's something individual drivers may want to do. I'm told the average cost is around £350 for a compliant system. There is an issue of the fact that they would then become data controllers under the data regulations, which may be a disincentive for some drivers, but it may well be the market will evolve, and other services may become available for drivers to take that bureaucratic necessity away. So, we're keeping an open mind on that, and I think there's strong encouragement for taxi drivers to install their own CCTV, whether it should be a condition of regulation, I think we're still considering, and I'd welcome the views of Members on that. It's an open question.
She rightly said as well—the lowest number of drivers in the sector for 17 years. And that's why we hope the overall impact of this package of reform would be to raise standards, to have consistency of standards, to give drivers some security about the operating environment they'd be going into. There are different problems in different parts of Wales. In Cardiff and Newport, the primary concern is around cross-bordering and the ability of drivers to earn a decent living, if taxis licensed to lower standards can come in and cherry-pick fares. In most other parts of Wales, the problem is a lack of drivers, and, certainly, in Llanelli, where I try and get a taxi from time to time, it is very hard to find one. So, I think, we do need to look at this in a slightly different way in different parts of Wales. But I think, overall, the purpose of this reform is to provide greater stability for the sector, which would then create a more attractive environment for drivers to re-enter.
On the issue of the deadline for electric vehicles, it is our intention to use this legislation to give the Welsh Government powers to set a deadline at some point in the future for bringing in an EV mandate. That is not something we have any intention of triggering, certainly within this Senedd term or in the foreseeable future. As I said in my statement, we expect the market across the UK to mature at a similar time, and I don't think there's any advantage for Wales to go ahead of the rest of the UK in trying to use our mandate and powers to accelerate the Welsh market. We need to make sure we've got sufficient charging infrastructure and that the cars are affordable, and that is an evolving picture. So, we're not minded to use these regulations to speed that up beyond its natural market progress. On the final point about—. Obviously, just as a supplementary to that, you asked what we're doing to encourage electric vehicle take-up—we are trialling, with the Cardiff city region and others, charging points just dedicated for electric taxis in key spots to try and make sure they have priority charging when they need it, for example.
Turning to disability and the lack of both cars that are suitable for disabled passengers and the take-up of disability awareness training, that is very much something that we are mindful of and working very closely with the sector on in developing this package of reforms. By having a consistent set of standards across Wales, we can make sure that the training is consistently available, and disability awareness training is something we would very much have in mind that should be available to all parts of Wales and should be a condition of having a licence. And, again, similarly, having cars that are fit for purpose is all part of making sure we have a more mature taxi sector with a greater degree of economic certainty that would allow that investment to be made. So, I hope that answers the questions she posed, and I'd be happy to discuss further if there are other questions.
Hoffwn ddiolch i Natasha Asghar am y gefnogaeth eang i'r dull rydym yn ei ddefnyddio ac am y ffordd adeiladol y mae hi wedi ymgysylltu ag ef. Mae hi wedi gofyn nifer o gwestiynau i mi a byddaf yn gwneud fy ngorau yn yr amser i'w hateb. O ran diogelwch i yrwyr tacsi, fel y soniais i, byddwn yn dal i gadw meddwl agored ynghylch a ddylai teledu cylch cyfyng fod yn ddisgwyliad trwyddedu ai peidio. Doeddwn i ddim wedi ei gynnwys yn y Papur Gwyn i ddechrau, oherwydd roeddwn i'n poeni am y gost ar ei gyfer ar adeg o anhawster economaidd, ond rhaid i mi ddweud mai'r ymateb gan y sector yw y byddai llawer o yrwyr yn croesawu teledu cylch cyfyng. Wrth gwrs, does dim byd yn eu hatal rhag ei wneud beth bynnag, ac, ar y cwestiwn penodol am yrwyr sy'n fenywod, mae hynny'n rhywbeth y gallai gyrwyr unigol fod eisiau ei wneud. Dywedir wrthyf fod y gost gyfartalog oddeutu £350 ar gyfer system sy'n cydymffurfio. Mae yna broblem gyda'r ffaith y bydden nhw wedyn yn dod yn rheolwyr data o dan y rheoliadau data, a allai fod yn ddatgymhelliad i rai gyrwyr, ond mae'n ddigon posibl y bydd y farchnad yn esblygu, ac efallai y bydd gwasanaethau eraill ar gael i yrwyr gymryd yr angen biwrocrataidd hwnnw i ffwrdd. Felly, rydyn ni'n cadw meddwl agored ar hynny, ac rwy'n credu bod anogaeth gref i yrwyr tacsi osod eu teledu cylch cyfyng eu hunain, p'un a ddylai fod yn amod rheoleiddio, rwy'n credu ein bod ni yn dal i ystyried, a byddwn yn croesawu barn yr Aelodau ar hynny. Mae'n gwestiwn agored.
Dywedodd hi yn gywir hefyd—y nifer isaf o yrwyr yn y sector am 17 mlynedd. A dyna pam rydyn ni'n gobeithio mai effaith gyffredinol y pecyn diwygio hwn fyddai codi safonau, cael cysondeb safonau, rhoi rhywfaint o sicrwydd i yrwyr am yr amgylchedd gweithredu y byddent yn mynd iddo. Mae problemau gwahanol mewn gwahanol rannau o Gymru. Yng Nghaerdydd a Chasnewydd, mae'r prif bryder yn ymwneud â thraws-ffinio a gallu gyrwyr i ennill bywoliaeth, os gall tacsis sydd wedi'u trwyddedu i safonau is ddod i mewn a dewis eu teithiau pris gorau. Yn y rhan fwyaf o rannau eraill o Gymru, diffyg gyrwyr yw'r broblem, ac, yn sicr, yn Llanelli, lle fyddaf i'n ceisio cael tacsi o dro i dro, mae'n anodd iawn dod o hyd i un. Felly, rwy'n credu, mae angen i ni edrych ar hyn mewn ffordd ychydig yn wahanol mewn gwahanol rannau o Gymru. Ond rwy'n credu, yn gyffredinol, mai pwrpas y diwygiad hwn yw darparu mwy o sefydlogrwydd i'r sector, a fyddai wedyn yn creu amgylchedd mwy deniadol i yrwyr ail-ymuno ag ef.
Ar fater y dyddiad terfyn ar gyfer cerbydau trydan, ein bwriad yw defnyddio'r ddeddfwriaeth hon i roi pwerau i Lywodraeth Cymru bennu dyddiad terfyn ar ryw adeg yn y dyfodol ar gyfer cyflwyno mandad cerbyd trydan. Nid yw hynny'n rhywbeth y mae gennym unrhyw fwriad i'w sbarduno, yn sicr o fewn tymor y Senedd hon nac yn y dyfodol rhagweladwy. Fel y dywedais i yn fy natganiad, rydyn ni'n disgwyl i'r farchnad ledled y DU aeddfedu ar adeg debyg, ac nid wyf yn credu bod unrhyw fantais i Gymru fynd ar y blaen i weddill y DU wrth geisio defnyddio ein mandad a'n pwerau i gyflymu'r farchnad yng Nghymru. Mae angen i ni sicrhau bod gennym seilwaith gwefru digonol a bod y ceir yn fforddiadwy, ac mae hynny'n ddarlun sy'n esblygu. Felly, nid ydym yn bwriadu defnyddio'r rheoliadau hyn i gyflymu hynny y tu hwnt i'w gynnydd yn y farchnad naturiol. Ar y pwynt olaf am—. Yn amlwg, yn union fel atodiad i hynny, gofynnoch chi beth rydyn ni'n ei wneud i annog pobl sy'n defnyddio cerbydau trydan—rydyn ni'n treialu, gyda dinas-ranbarth Caerdydd ac eraill, pwyntiau gwefru sydd wedi'u cysegru ar gyfer tacsis trydan mewn mannau allweddol i geisio sicrhau bod ganddyn nhw flaenoriaeth pweru pan fydd ei angen arnyn nhw, er enghraifft.
Gan droi at anabledd a diffyg ceir sy'n addas ar gyfer teithwyr anabl a'r nifer sy'n manteisio ar hyfforddiant ymwybyddiaeth anabledd, mae hynny'n rhywbeth yr ydyn ni'n ymwybodol ohono ac yn gweithio'n agos iawn gyda'r sector arno wrth ddatblygu'r pecyn hwn o ddiwygiadau. Drwy fod â set gyson o safonau ledled Cymru, gallwn ni sicrhau bod yr hyfforddiant ar gael yn gyson, ac mae hyfforddiant ymwybyddiaeth anabledd yn rhywbeth y byddem ni'n meddwl yn sicr y dylai fod ar gael i bob rhan o Gymru ac a ddylai fod yn amod o gael trwydded. Ac, unwaith eto, yn yr un modd, mae bod â cheir sy'n addas i'r diben i gyd yn rhan o sicrhau bod gennym sector tacsi mwy aeddfed gyda mwy o sicrwydd economaidd a fyddai'n caniatáu i'r buddsoddiad hwnnw gael ei wneud. Felly, rwy'n gobeithio bod hynny'n ateb y cwestiynau y gofynnodd hi, a byddwn i'n hapus i drafod ymhellach os oes cwestiynau eraill.
Cyn imi fynd mewn i fanylder ar y ddeddfwriaeth, rwy'n meddwl ei bod yn bwysig cydnabod y sialensau mae menywod a theithwyr bregus yn eu hwynebu gyda’r system drafnidiaeth bresennol, gan gynnwys tacsis. Dyw e ddim dim ond, oherwydd hynny, yn gwestiwn o gyfleustra i gael tacsi, ond mae yna gwestiynau pwysig o ran diogelwch ac urddas hefyd. Yn rhy aml dŷn ni'n clywed straeon o aflonyddu ac o ymosodiadau. Mae hyn yn staen ar ein cymdeithas, ac mae'n rhaid inni fynd i’r afael â’r broblem. A dwi'n croesawu beth sy'n cael ei ddweud am hyn.
Yn rhy aml, hefyd, wrth gwrs, mae diffyg cysylltedd yn ein systemau trafnidiaeth, ac mae diffyg hygyrchedd. Ar y cwestiwn o fynediad ar gyfer pobl sydd ag anableddau, bu croeso mawr pan, yn 2017, daeth yn erbyn y gyfraith i yrrwyr tacsi wahaniaethu yn erbyn pobl mewn cadair olwyn. Ond er hynny, dywedodd 64 y cant o bobl a wnaeth gymryd rhan mewn arolwg gan Disability Wales eu bod nhw wedi cael problemau wrth geisio cael tacsi. Bu rhieni yn sôn am ymddygiad gwarthus gan rai gyrwyr tuag at eu plant oedd gydag anghenion arbennig. Buaswn i'n gwerthfawrogi clywed, Dirprwy Weinidog, sut dŷch chi'n meddwl bydd y ddeddfwriaeth newydd yn gwella’r sefyllfa yma.
Before I go into the detail about the legislation, I think we must acknowledge the challenges that women and vulnerable travellers face with our current transport system, including taxis. It isn’t merely a question of convenience, in terms of taxi transport, but there are important questions in terms of safety and dignity too. All too often we hear reports of harassment and assaults. This is a stain on our society, and we must tackle the problem. And I welcome what is said on this issue.
All too ofte there is a lack of connectivity in our transport system and a lack of accessibility. On the question of access for those with disabilities, it was very much welcomed when, in 2017, it became illegal for a taxi driver to discriminate against wheelchair users. But, since then, 64 per cent of participants in a survey by Disability Wales said that they had experienced problems in trying to use a taxi. Parents reported appalling behaviour by some drivers towards their children with additional needs. So, I would appreciate it if you could tell us, Deputy Minister, how you think that this new legislation will remedy that situation.
And you've mentioned about the sustainability of the fleet. It's also key that we ensure that the transition, as has already been said, is both feasible and equitable. So, I'd ask specifically if you could set out any detail on financial mechanisms that are in place to support taxi operators and drivers to transition to those more eco-friendly vehicles, in addition to what's already been said.
When it comes to passenger safety and the training of drivers, I also welcome the news about increased Disclosure and Barring Service checks. I'd ask if there are any other measures that you'd like to highlight that you think might give particularly young women more peace of mind, in future, in getting into taxis. You mentioned in response to Natasha about CCTV and how you're keeping an open mind about that. I think it does merit serious consideration about whether it should be mandatory, because I think that that is one thing—. I certainly know that when I've got into a taxi late at night and I can see that there's a camera, it gives me peace of mind. So, I think that really would merit looking at further.
Minister, you've mentioned about cross-border hiring and how that's a massive issue particularly in Newport and Cardiff—the bigger cities—because there are so many drivers who are licensed elsewhere working in those cities. I think the argument that national standards would make cross-border hiring acceptable—surely, that isn't true, because there's no substitute for local knowledge. If local authorities are still administering licensing, then local knowledge tests must surely be a must, because technology can fail, it does fail and relying only on a sat nav system just isn't acceptable. So, I'm glad to hear that you'll be working to address some of those issues.
And I know that multi-apping, as you've mentioned, as well, is a pressing issue, where self-employed drivers have to be allowed to work for whatever company and however many companies they choose. The major companies, I know, will continue to lobby that drivers working on multiple apps increases the likelihood of cancellations, but if the major companies had better tariff rates and they didn't flood the market with more and more drivers, then maybe drivers wouldn't feel the need to multi-app in the first place. And I know that some councils are looking into restrictions on drivers working with more than one company. If they are allowed to do this, I know that there are concerns that it might prevent new start-ups, or maybe another driver-owned co-operative like the former taxi co-operative, Drive—it would prevent them from entering the market, which is, presumably, what the major companies want to happen. So, I'm glad that you'll be monitoring this. I think that there are lots of different nuances that need to be kept in mind with that.
So, overall, I do agree that this Bill does offer a really important opportunity to address sustainability, women's safety, the need for more integrated transport systems and more accessible transport systems, and I would welcome hearing more detail on some of those points. Diolch yn fawr.
Ac rydych chi wedi sôn am gynaliadwyedd y fflyd. Mae hefyd yn allweddol ein bod ni'n sicrhau bod y trawsnewid, fel y dywedwyd eisoes, yn ymarferol ac yn deg. Felly, byddwn yn gofyn yn benodol a allech chi nodi unrhyw fanylion ar fecanweithiau ariannol sydd ar waith i gefnogi gweithredwyr tacsis a gyrwyr i drosglwyddo i'r cerbydau mwy ecogyfeillgar hynny, yn ychwanegol at yr hyn a ddywedwyd eisoes.
O ran diogelwch teithwyr a hyfforddi gyrwyr, rwyf hefyd yn croesawu'r newyddion am fwy o wiriadau Gwasanaeth Datgelu a Gwahardd. Byddwn i'n gofyn a oes unrhyw fesurau eraill yr hoffech chi dynnu sylw atyn nhw yr ydych yn credu y gallen nhw roi mwy o dawelwch meddwl i fenywod ifanc yn y dyfodol, wrth fynd i mewn i dacsis. Fe wnaethoch chi grybwyll mewn ymateb i Natasha am teledu cylch cyfyng a sut rydych chi'n cadw meddwl agored am hynny. Rwy'n credu ei fod yn haeddu ystyriaeth ddifrifol ynghylch a ddylai fod yn orfodol, oherwydd rwy'n credu bod hynny'n un peth—. Rwy'n sicr yn gwybod, pan fyddaf wedi mynd i mewn i dacsi yn hwyr yn y nos ac rwy'n gallu gweld bod camera, mae'n rhoi tawelwch meddwl i mi. Felly, rwy'n credu y byddai'n werth edrych ymhellach.
Gweinidog, rydych chi wedi sôn am hurio trawsffiniol a sut mae hynny'n broblem enfawr yn enwedig yng Nghasnewydd a Chaerdydd—y dinasoedd mwy—oherwydd bod cymaint o yrwyr sydd wedi'u trwyddedu mewn mannau eraill sy'n gweithio yn y dinasoedd hynny. Rwy'n credu bod y ddadl y byddai safonau cenedlaethol yn gwneud hurio trawsffiniol yn dderbyniol—does bosib bod hynny'n wir, oherwydd does dim all gymryd lle gwybodaeth leol. Os yw awdurdodau lleol yn dal i weinyddu trwyddedu, yna mae'n rhaid i brofion gwybodaeth leol fod yn hanfodol, oherwydd gall technoleg fethu, mae yn methu ac nid yw dibynnu ar system llywio lloeren yn unig yn dderbyniol. Felly, rwy'n falch o glywed y byddwch chi yn gweithio i fynd i'r afael â rhai o'r materion hynny.
Ac rwy'n gwybod bod aml-apio, fel yr ydych chi wedi sôn, hefyd, yn fater dybryd, lle mae'n rhaid caniatáu i yrwyr hunangyflogedig weithio i ba bynnag gwmni a faint bynnag o gwmnïau maen nhw'n eu dewis. Bydd y prif gwmnïau, rwy'n gwybod, yn parhau i lobïo bod gyrwyr sy'n gweithio ar apiau lluosog yn cynyddu'r tebygolrwydd o ganslo ond pe bai gan y prif gwmnïau gyfraddau tariff gwell a phe na bydden nhw'n gorlifo'r farchnad gyda mwy a mwy o yrwyr, yna efallai na fyddai gyrwyr yn teimlo'r angen i aml-apio yn y lle cyntaf. Ac rwy'n gwybod bod rhai cynghorau'n ymchwilio i gyfyngiadau ar yrwyr sy'n gweithio gyda mwy nag un cwmni. Os caniateir iddyn nhw wneud hyn, gwn fod pryderon y gallai atal busnesau newydd, neu efallai cwmni cydweithredol arall sy'n eiddo i yrwyr fel y cyn gydweithfa tacsi, Drive—byddai'n eu hatal rhag mynd i mewn i'r farchnad, sef, yn ôl pob tebyg, beth mae'r prif gwmnïau eisiau i ddigwydd. Felly, rwy'n falch y byddwch yn monitro hyn. Rwy'n credu bod llawer o wahanol agweddau y mae angen eu cadw mewn cof â hynny.
Felly, ar y cyfan, rwy'n cytuno bod y Bil hwn yn cynnig cyfle pwysig iawn i fynd i'r afael â chynaliadwyedd, diogelwch menywod, yr angen am systemau trafnidiaeth mwy integredig a systemau trafnidiaeth mwy hygyrch, a byddwn yn croesawu clywed mwy o fanylion am rai o'r pwyntiau hynny. Diolch yn fawr.
Thank you. Again, thank you for the broad support of the approach and the constructive way that you've engaged with it. I'll try and answer some of those points. So, I think, on the issue of women's safety particularly, the issue of CCTV is something that I'd be very keen to hear further views on. As always with these things, there is a balance, and likewise with the final questions that Delyth Jewell posed about local knowledge and the issue of cross-bordering. We need to consider what the barriers of entry are here for the trade, because, as Natasha Asghar has already mentioned, we have the lowest number of drivers for 17 years. What we found with disability conditions, for example, if you put on hackney carriages a requirement to take disabled passengers, you often end up with people leaving the taxi element and going into private hire vehicles, where you have fewer levers.
This is a delicate regulatory balance and we need to be careful that we don't unwittingly create unintended consequences. I think, fundamentally, we have still a very arcane system of regulation where we make a distinction between taxis and private hire vehicles when, increasingly, members of the public don't understand that distinction, and the distinction is becoming blurred by technology, because, in theory, a taxi is the only vehicle that can be hailed from a rank, and a private hire vehicle has to be booked. But were you to come across a private hire vehicle sitting there that used an app, you could simply stand next to it, use your app, book a ride, Bob's your uncle, you've got a taxi. But, in effect, it's the same thing as a hackney carriage. So, I think technology is changing the boundaries here of what these quite antiquated distinctions mean.
Also, there's the balance between the consumer and the operator. Obviously, consumers want choice, they want lower prices, operators want to be able to make a decent living and to have a professional set of standards in doing it. Obviously, we are wanting to put in these conditions around training, equalities and vehicles. So, this is not a straightforward arena to try and regulate intelligently in, and we're having to bear in mind all of those things.
I was just going to say, on women's safety, the market is already moving ahead here. So, for example, if you use an Uber app, which is only available in some parts of Wales, one of the things I know women passengers in particular value is the fact you know who the driver is in advance. There's accountability. They know who you are, you each give each other a rating, there's a photograph, there are names, and I think this gives a lot of security, not just to women, but other people as well. I think that is a welcome development in the market. Obviously, that doesn't work in the same way for hackney carriages, and it isn't the same for all apps and all different providers. So, again, the question is to what extent do we try and regulate in Wales differently and try and impose this on a market that is in flux. I think these are delicate judgments.
On the issue of incentives to take up electric vehicles, at the moment my judgment is we have finite resource. We looked at the possibility of a car scrappage scheme for taxi drivers to incentivise them—at the moment, that is not the highest priority for where we can put our resource. I think, as Cardiff Council develops its plans for a clean air zone, a charging area for the city, which is four, five years away, just to reassure colleagues before they get excited—I think the issue of car scrappage schemes is absolutely something that needs to be designed in and particularly for the taxi sector. So, I don't think that's something we want to look at in this current round of reforms, but that is absolutely something we need to be thinking for the next round of reforms.
Just to reassure Delyth Jewell, we are working closely with the disability taskforce transport group on designing our proposals for the legislation, and that is a very constructive and helpful dialogue. Again, I hope I've answered the questions. If I haven't, I'll be happy to take them up separately.
Diolch. Unwaith eto, diolch am gefnogaeth eang i'r ymagwedd a'r ffordd adeiladol rydych chi wedi ymgysylltu â hyn. Fe wnaf geisio ateb rhai o'r pwyntiau hynny. Felly, rwy'n credu, ar fater diogelwch menywod yn arbennig, fod mater teledu cylch cyfyng yn rhywbeth y byddwn i'n awyddus iawn i glywed barn bellach amdano. Fel bob amser gyda'r pethau hyn, mae cydbwysedd, ac yn yr un modd â'r cwestiynau terfynol a ofynnodd Delyth Jewell am wybodaeth leol a'r mater o drawsffinio. Mae angen i ni ystyried beth yw'r rhwystrau mynediad yma ar gyfer y fasnach, oherwydd, fel y crybwyllodd Natasha Asghar eisoes, mae gennym y nifer isaf o yrwyr ers 17 mlynedd. Yr hyn a ganfuom gyda chyflyrau anabledd, er enghraifft, os ydych chi'n rhoi gofyniad ar gerbydau hacni i fynd â theithwyr anabl, rydych yn aml yn y pen draw yn gweld pobl yn gadael yr elfen tacsi ac yn mynd i faes cerbydau hurio preifat, lle mae gennych lai o ysgogiadau.
Mae hwn yn gydbwysedd rheoleiddio sensitif ac mae angen i ni fod yn ofalus nad ydym yn creu canlyniadau anfwriadol yn ddiarwybod. Rwy'n credu, yn y bôn, fod gennym system reoleiddio ddirgel iawn o hyd lle rydym yn gwahaniaethu rhwng tacsis a cherbydau hurio preifat pan, yn gynyddol, nad yw aelodau'r cyhoedd yn deall y gwahaniaeth hwnnw, ac mae'r gwahaniaeth yn cael ei wneud yn aneglur gan dechnoleg, oherwydd, mewn theori, tacsi yw'r unig gerbyd y gellir ei gael o safle tacsis, ac mae'n rhaid archebu cerbyd hurio preifat. Ond pe baech chi'n dod ar draws cerbyd hurio preifat yn eistedd yno a oedd yn defnyddio ap, gallech chi sefyll wrth ei ymyl, defnyddio'ch ap, archebu taith, mor hawdd â hynny, mae gennych chi dacsi. Ond, mewn gwirionedd, mae'r un peth â cherbyd hacni. Felly, rwy'n credu bod technoleg yn newid y ffiniau yma o'r hyn y mae'r gwahaniaethau hynafol hyn yn ei olygu.
Hefyd, mae cydbwysedd rhwng y defnyddiwr a'r gweithredwr. Yn amlwg, mae defnyddwyr eisiau dewis, maen nhw eisiau prisiau is, mae gweithredwyr eisiau gallu gwneud bywoliaeth weddus a chael set broffesiynol o safonau wrth ei wneud. Yn amlwg, rydym am roi'r amodau hyn yn ymwneud â hyfforddiant, cydraddoldeb a cherbydau ar waith. Felly, nid yw hon yn sefyllfa syml i geisio rheoleiddio'n ddeallus ynddi, ac rydym yn gorfod cofio'r holl bethau hynny.
Roeddwn i'n mynd i ddweud, am ddiogelwch menywod, fod y farchnad eisoes yn symud ymlaen yma. Felly, er enghraifft, os ydych chi'n defnyddio ap Uber, sydd ond ar gael mewn rhai rhannau o Gymru, un o'r pethau rwy'n gwybod y mae menywod sy'n deithwyr yn ei werthfawrogi yw'r ffaith eich bod chi'n gwybod pwy yw'r gyrrwr ymlaen llaw. Mae yna atebolrwydd. Maen nhw'n gwybod pwy ydych chi, rydych chi i gyd yn rhoi sgôr i'ch gilydd, mae llun, mae yna enwau, ac rwy'n credu bod hyn yn rhoi llawer o ddiogelwch, nid yn unig i fenywod, ond i bobl eraill hefyd. Rwy'n credu bod hynny'n ddatblygiad i'w groesawu yn y farchnad. Yn amlwg, nid yw hynny'n gweithio yn yr un ffordd ar gyfer cerbydau hacni, ac nid yw'r un peth i bob ap a phob darparwr gwahanol. Felly, unwaith eto, y cwestiwn yw i ba raddau ydym ni'n ceisio rheoleiddio yn wahanol yng Nghymru a cheisio gorfodi hyn ar farchnad sydd yn newid. Rwy'n credu bod y rhain yn ddyfarniadau sensitif.
Ar y mater cymhellion i ddechrau defnyddio cerbydau trydan, ar hyn o bryd fy marn i yw bod gennym adnoddau cyfyngedig. Edrychom ar y posibilrwydd o gynllun sgrapio ceir i yrwyr tacsis er mwyn eu cymell—ar hyn o bryd, nid dyna'r flaenoriaeth uchaf o ran lle gallwn ni roi ein hadnoddau. Rwy'n credu, wrth i Gyngor Caerdydd ddatblygu ei gynlluniau ar gyfer parth aer glân, ardal codi tâl ar gyfer y ddinas, sydd bedair blynedd, bum mlynedd i ffwrdd, dim ond i dawelu meddyliau cydweithwyr cyn iddynt gyffroi—rwy'n credu bod mater cynlluniau sgrapio ceir yn rhywbeth y mae wir angen ei ddylunio ar ei gyfer ac yn arbennig yn y sector tacsi. Felly, nid wyf yn credu bod hynny'n rhywbeth yr ydym am edrych arno yn y rownd bresennol hon o ddiwygiadau, ond mae hynny'n sicr yn rhywbeth y mae angen i ni fod yn meddwl amdano ar gyfer y rownd nesaf o ddiwygiadau.
Er mwyn tawelu meddwl Delyth Jewell, rydym yn gweithio'n agos gyda'r grŵp trafnidiaeth tasglu anabledd ar ddylunio ein cynigion ar gyfer y ddeddfwriaeth, ac mae honno'n ddeialog adeiladol a defnyddiol iawn. Unwaith eto, rwy'n gobeithio fy mod i wedi ateb y cwestiynau. Os nad wyf wedi gwneud hynny, byddaf yn hapus i'w cymryd ar wahân.
Thank you for addressing the cross-border issue, which is quite a major subject of discussion in Cardiff. I've no objection for taxis to be bringing people into Cardiff from other areas and then wanting to use the journey home to be covered by another passenger going in that direction, but Cardiff is over-taxied, and part of the reason it's over-taxied is because there's no doubt that some people are getting licenced in an area where it's easier to get a licence, and then they're coming to work in Cardiff. That's not fair to the Cardiff taxi drivers who may be having to work much longer hours in order to earn a decent living, and that has its own safety issues as well.
I just wondered if you could say a bit more about the work with the Centre for Digital Public Services to provide better information sharing between local authorities, because, presumably, the technology exists to track how much time a vehicle was spending in the area where they're licensed and actually providing a service there, as opposed to the proportion of time they may be fishing in Cardiff waters, because we're all aware that Donald Duck and others have signed the petition against 20 mph default in residential areas, and, similarly, you could have people pretending they lived in an area where there were less onerous licensing conditions who may or may not be a fit and proper person.
Diolch am fynd i'r afael â'r mater trawsffiniol, sy'n bwnc trafod eithaf mawr yng Nghaerdydd. Does gen i ddim gwrthwynebiad i dacsis fod yn dod â phobl i Gaerdydd o ardaloedd eraill ac yna eisiau defnyddio'r daith adref i gael ei hariannu gan deithiwr arall sy'n mynd i'r cyfeiriad hwnnw, ond mae gan Gaerdydd ormod o dacsis, a rhan o'r rheswm pam mae gormod yw oherwydd bod rhai pobl, heb amheuaeth, yn cael trwydded mewn ardal lle mae'n haws cael trwydded, ac yna maen nhw'n dod i weithio yng Nghaerdydd. Nid yw hynny'n deg i yrwyr tacsi Caerdydd a allai fod yn gorfod gweithio oriau llawer hirach er mwyn ennill bywoliaeth briodol, ac mae gan hynny ei broblemau diogelwch ei hun hefyd.
Meddwl oeddwn i tybed a allech chi ddweud ychydig mwy am y gwaith gyda'r Ganolfan Gwasanaethau Cyhoeddus Digidol i ddarparu gwell rhannu gwybodaeth rhwng awdurdodau lleol, oherwydd, yn ôl pob tebyg, mae'r dechnoleg yn bodoli i olrhain faint o amser yr oedd cerbyd yn ei dreulio yn yr ardal lle mae wedi'i drwyddedu ac mewn gwirionedd yn darparu gwasanaeth yno, yn hytrach na chyfran yr amser y gallai fod yn pysgota yn nyfroedd Caerdydd, oherwydd rydyn ni i gyd yn ymwybodol bod Donald Duck ac eraill wedi llofnodi'r ddeiseb yn erbyn yr 20 mya diofyn mewn ardaloedd preswyl, ac, yn yr un modd, gallech fod â phobl yn esgus eu bod yn byw mewn ardal lle'r oedd amodau trwyddedu llai beichus a allai fod yn berson cymwys a phriodol neu ddim.