Y Cyfarfod Llawn
Plenary
19/09/2023Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn y prynhawn yma. Yr eitem gyntaf fydd y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Tom Giffard.
Good afternoon and welcome, all, to this afternoon's Plenary session. The first item will be questions to the First Minister, and the first question is from Tom Giffard.
1. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i fonitro effaith terfynau cyflymder 20 mya diofyn ar amseroedd teithio? OQ59941
1. What steps is the Welsh Government taking to monitor the impact of default 20 mph speed limits on journey times? OQ59941
Llywydd, a monitoring framework for 20 mph zones will be published by the end of September. This will set out the key performance indicators. One of these will be vehicle journey times and journey time variation on main through routes.
Llywydd, bydd fframwaith monitro ar gyfer parthau 20 mya yn cael ei gyhoeddi erbyn diwedd mis Medi. Bydd hwn yn nodi'r dangosyddion perfformiad allweddol. Un o'r rhain fydd amseroedd teithio cerbydau ac amrywiadau amseroedd teithio ar brif lwybrau drwodd.
Llywydd, by far the largest ever Senedd petition in history is being signed this week, with over 162,000 people and counting registering their opposition to the Welsh Labour Government's 20 mph scheme. One of the reasons people will be opposing this scheme is because of the cost to our economy. The Government's own figures show that it could be hit by up to £9 billion, and people know we can't afford it, because, after 25 years of Labour in Wales, we're languishing at the bottom of league tables for economic prosperity. They used to want to aspire to bring us up to the UK average. Now their only aspiration is stuffing 96 politicians in this place.
But if he doesn't believe me when I say there'll be an economic hit, perhaps he'll want to listen to a constituent of mine who's an audiologist making home visits across south Wales. He contacted me to tell me, and I quote part of his e-mail:
'It takes way too long from one patient to another, uses more fuel, too risky for prosecution and licence points. We can no longer visit care home patients either for the same reason and we've cancelled them. Home care nurses are complaining as they're not allocated travelling time between calls and makes it impossible to fit all patients allocated in.'
First Minister, that's just one business, but stories like this will be repeated across Wales. People across the country won't be able to receive the services that they rely on thanks to your Government's actions. So, will you commit, as the 160,000 plus-strong petition asks you to and rescind your disastrous 20 mph scheme?
Llywydd, mae deiseb fwyaf erioed y Senedd o bell ffordd yn cael ei llofnodi yr wythnos hon, a thros 162,000 o bobl a mwy yn cofrestru eu gwrthwynebiad i gynllun 20 mya Llywodraeth Lafur Cymru. Un o'r rhesymau pam y bydd pobl yn gwrthwynebu'r cynllun hwn yw oherwydd y gost i'n heconomi. Mae ffigurau'r Llywodraeth ei hun yn dangos y gallai ddioddef ergyd o hyd at £9 biliwn, ac mae pobl yn gwybod na allwn ni ei fforddio, oherwydd, ar ôl 25 mlynedd o Lafur yng Nghymru, rydym ni ar waelod isaf y tablau cynghrair ar gyfer ffyniant economaidd. Eu huchelgais yn y gorffennol oedd dod â ni i fyny i gyfartaledd y DU. Nawr eu hunig uchelgais yw stwffio 96 o wleidyddion yn y lle hwn.
Ond os nad yw'n fy nghredu pan ddywedaf y bydd yna ergyd economaidd, efallai y bydd eisiau gwrando ar etholwr i mi sy'n awdiolegydd yn gwneud ymweliadau cartref ledled y de. Cysylltodd â mi i ddweud wrthyf, ac rwy'n dyfynnu rhan o'i e-bost:
'Mae'n cymryd llawer rhy hir o un claf i'r llall, yn defnyddio mwy o danwydd, yn rhy beryglus ar gyfer erlyniad a phwyntiau trwydded. Ni allwn ymweld â chleifion cartrefi gofal mwyach chwaith am yr un rheswm ac rydym ni wedi eu canslo nhw. Mae nyrsys gofal cartref yn cwyno gan nad oes amser teithio rhwng galwadau wedi'i neilltuo iddyn nhw ac mae'n ei gwneud yn amhosibl ffitio'r holl gleifion a neilltuwyd i mewn.'
Prif Weinidog, dim ond un busnes yw hwnna, ond bydd straeon fel hyn yn cael eu hailadrodd ledled Cymru. Ni fydd pobl ledled y wlad yn gallu derbyn y gwasanaethau y maen nhw'n dibynnu arnyn nhw diolch i weithredoedd eich Llywodraeth. Felly, a wnewch chi ymrwymo, fel y mae'r ddeiseb o 160,000 a mwy yn ei ofyn i chi, i ddiddymu eich cynllun 20 mya trychinebus?
No, Llywydd.
Na wnaf, Llywydd.
Can I start by wishing the First Minister a happy birthday today? I'm sure that's on all sides of the Chamber a matter of disagreement, but there we go.
We're also, of course, this week marking the anniversary of Liz Truss becoming Prime Minister. We listen to the Tories talking about the economy. They caused a £40 billion hit to the Treasury in an hour. The entire Welsh Government budget spent by an incompetent Prime Minister in an hour, and crashing the economy. And now they tell us that they're worried about business. If they were worried about business, of course, they wouldn't have supported Brexit either.
But, First Minister, can the Welsh Government emphasise the importance of the new law on human beings, on people, on communities? One of the things that I've heard people speaking about over the last few weeks and the last few days has been about how they want their communities back, that they don't want their communities ruled by the car, that they want to feel safe in their communities, they want to feel safe on the roads. And one thing I've heard from younger people is that they don't always feel safe on our roads. The Tories don't care about them; I do. Let me say this, First Minister: let's hear about the stories of real human beings who support what the Welsh Government is doing.
A gaf i ddechrau drwy ddymuno pen-blwydd hapus i'r Prif Weinidog heddiw? Rwy'n siŵr bod hynny ar bob ochr i'r Siambr yn fater o anghytuno, ond dyna ni.
Rydyn ni hefyd, wrth gwrs, yr wythnos hon yn nodi blwyddyn ers i Liz Truss ddod yn Brif Weinidog y DU. Rydyn ni'n gwrando ar y Torïaid yn siarad am yr economi. Fe wnaethon nhw achosi ergyd o £40 biliwn i'r Trysorlys mewn awr. Cyllideb gyfan Llywodraeth Cymru wedi'i gwario gan Brif Weinidog di-glem mewn awr, ac yn chwalu'r economi. A nawr maen nhw'n dweud wrthym ni eu bod nhw'n poeni am fusnes. Os oedden nhw'n poeni am fusnes, wrth gwrs, fydden nhw ddim wedi cefnogi Brexit chwaith.
Ond, Prif Weinidog, a all Llywodraeth Cymru bwysleisio pwysigrwydd y gyfraith newydd ar fodau dynol, ar bobl, ar gymunedau? Un o'r pethau yr wyf i wedi clywed pobl yn siarad amdanyn nhw dros yr wythnosau diwethaf a'r dyddiau diwethaf yw sut maen nhw eisiau eu cymunedau yn ôl, nad ydyn nhw eisiau i'w cymunedau gael eu rheoli gan y car, eu bod nhw eisiau teimlo'n ddiogel yn eu cymunedau, eu bod nhw eisiau teimlo'n ddiogel ar y ffyrdd. Ac un peth yr wyf i wedi ei glywed gan bobl iau yw nad ydyn nhw bob amser yn teimlo'n ddiogel ar ein ffyrdd. Does dim ots gan y Torïaid amdanyn nhw; mae ots gen i. Gadewch i mi ddweud hyn, Prif Weinidog: gadewch i ni glywed am straeon pobl go iawn sy'n cefnogi'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud.
Well, I thank Alun Davies for that, Llywydd. Some people take a day off on their birthday, so I'm told. [Laughter.] Look, I want to reflect—
Wel, diolch i Alun Davies am hynna, Llywydd. Mae rhai pobl yn cymryd diwrnod i ffwrdd ar eu pen-blwydd, rwy'n clywed. [Chwerthin.] Edrychwch, rwyf i eisiau myfyrio—
You would have been in breach of Standing Orders if you'd taken the day off today, First Minister. [Laughter.]
Byddech chi wedi bod yn mynd yn groes i'r Rheolau Sefydlog pe baech chi wedi cymryd y diwrnod i ffwrdd heddiw, Prif Weinidog. [Chwerthin.]
I would never want to be in that position, Llywydd.
I want to reflect on the main point that Alun Davies made, because I was thinking about this at the weekend when I read a story that the BBC had reported of a man reflecting on the death of his brother in a car accident some years earlier, and how that death might have been prevented had the speed of the vehicle been travelling at 20 rather than 30 mph. And what that reminded me of, Llywydd, was the many conversations that I remember having in the lead-up to the organ donation Bill here on the floor of the Senedd, where I met the families of so many people who had lost their lives in road traffic accidents, and those families had gone on to agree for organs to be donated. But the impact of the loss of that individual was as alive in the lives of those people, sometimes 20 years and more after the accident had happened, as it was on the day itself, and behind this decision and this course of action lie those lives. It is the lives of people who will be saved. It is the lives of people who would otherwise be caught up in the road traffic accidents, which will not happen when people are travelling at 20 mph that do happen when people travel at 30 mph. That is the purpose of it. That is why this Government will stick fast to the decision that we have made, endorsed twice on the floor of the Senedd, not by a simple majority, but by a supermajority, because of the human stories that lie behind the decision we have made and will go on implementing here in Wales.
Fyddwn i byth eisiau bod yn y sefyllfa honno, Llywydd.
Hoffwn fyfyrio ar y prif bwynt a wnaeth Alun Davies, oherwydd roeddwn i'n meddwl am hyn dros y penwythnos pan ddarllenais stori yr oedd y BBC wedi'i hadrodd am ŵr yn myfyrio ar farwolaeth ei frawd mewn damwain car rai blynyddoedd ynghynt, a sut y gellid bod wedi atal y farwolaeth honno pe bai cyflymder y cerbyd wedi bod yn teithio ar 20 yn hytrach na 30 mya. A'r hyn y gwnaeth hynny fy atgoffa i ohono, Llywydd, oedd y sgyrsiau niferus yr wyf i'n cofio eu cael yn y cyfnod yn arwain at y Bil rhoi organau yma ar lawr y Senedd, pan wnes i gyfarfod â theuluoedd cymaint o bobl a oedd wedi colli eu bywydau mewn damweiniau traffig ffordd, ac roedd y teuluoedd hynny wedi mynd ymlaen i gytuno i organau gael eu rhoi. Ond roedd effaith colled yr unigolyn hwnnw yr un mor fyw ym mywydau'r bobl hynny, weithiau 20 mlynedd a mwy ar ôl i'r ddamwain ddigwydd, gan ei fod ar y diwrnod ei hun, a thu ôl i'r penderfyniad hwn a'r cam gweithredu hwn y mae'r bywydau hynny. Bywydau pobl a fydd yn cael eu hachub. Bywydau pobl a fyddai fel arall yn cael eu dal yn y damweiniau traffig ffordd, na fydd yn digwydd pan fydd pobl yn teithio ar gyflymder o 20 mya sy'n digwydd pan fydd pobl yn teithio ar gyflymder o 30 mya. Dyna'i bwrpas. Dyna pam y bydd y Llywodraeth hon yn glynu'n dynn at y penderfyniad yr ydym ni wedi ei wneud, a gymeradwywyd ddwywaith ar lawr y Senedd, nid gan fwyafrif syml, ond gan uwchfwyafrif, oherwydd y straeon dynol sydd y tu ôl i'r penderfyniad yr ydym ni wedi ei wneud ac y byddwn yn parhau i'w weithredu yma yng Nghymru.
First Minister, I very much agree with you that 20 mph rolled out as a default speed limit is going to save lives and is going to prevent very many serious injuries. But would you agree with me that what we've seen is a distortion of the debate from the Welsh Tories—for example, trotting out this line repeatedly that it's a blanket ban, when we know that there will be exceptions? And that is part of a pattern, First Minister, a pattern coming from the top, from the leader Andrew R.T. Davies—for example, pretending that asylum seekers coming to Wales would receive cash handouts from the Welsh Government. It's part of a pattern, First Minister, and it's part of a pattern that is distorting and debasing our democracy. We must call it out.
Prif Weinidog, rwy'n cytuno'n fawr â chi bod 20 mya wedi'i gyflwyno fel terfyn cyflymder diofyn yn mynd i achub bywydau ac yn mynd i atal llawer iawn o anafiadau difrifol. Ond a fyddech chi'n cytuno â mi mai'r hyn yr ydym ni wedi ei weld yw ystumiad o'r ddadl gan y Torïaid Cymreig—er enghraifft, y neges hon y maen nhw'n ei mynegi dro ar ôl tro ei fod yn waharddiad cyffredinol, pan ein bod ni'n gwybod y bydd eithriadau? Ac mae hynny'n rhan o batrwm, Prif Weinidog, patrwm sy'n dod o'r brig, gan yr arweinydd Andrew R.T. Davies—er enghraifft, esgus y byddai ceiswyr lloches sy'n dod i Gymru yn derbyn arian parod am ddim gan Lywodraeth Cymru. Mae'n rhan o batrwm, Prif Weinidog, ac mae'n rhan o batrwm sy'n ystumio ac yn diraddio ein democratiaeth. Mae'n rhaid i ni dynnu sylw ato.
Well, let me be clear once again, Llywydd, because I heard voices on the Conservative benches once again claiming that this is a blanket ban. They know—[Interruption.]—they know that it is not. It is a default speed limit, which is not the same as a blanket ban. [Interruption.] Llywydd, I'm prepared to go on explaining this to the leader of the opposition, but, as John Griffiths has said, some people have already concluded it's not that he doesn't understand, it's just that he's determined not to tell the truth, and that is a disgrace, an absolute disgrace, in someone who holds the office that he holds. Because the truth—[Interruption.]
Wel, gadewch i mi fod yn eglur unwaith eto, Llywydd, oherwydd clywais leisiau ar feinciau'r Ceidwadwyr unwaith eto yn honni mai gwaharddiad cyffredinol yw hwn. Maen nhw'n gwybod—[Torri ar draws.]—maen nhw'n gwybod nad dyna ydyw. Mae'n derfyn cyflymder diofyn, nad yw yr un fath â gwaharddiad cyffredinol. [Torri ar draws.] Llywydd, rwy'n barod i barhau i egluro hyn i arweinydd yr wrthblaid, ond, fel y mae John Griffiths wedi dweud, mae rhai pobl eisoes wedi dod i'r casgliad nad yw'n fater ohono ddim yn deall, ond ei fod yn benderfynol o beidio â dweud y gwir, ac mae hynny'n warth, yn warth llwyr, mewn rhywun sydd yn y swydd y mae ynddi. Oherwydd y gwir—[Torri ar draws.]
Can I make an intervention?
A gaf i dorri ar draws?
No, you can't. You will have your opportunity to ask the First Minister in a minute. The First Minister to conclude.
Na chewch, chewch chi ddim. Byddwch chi'n cael eich cyfle i holi'r Prif Weinidog mewn munud. Y Prif Weinidog i orffen.
So, let me say again to him: this is not a blanket ban.
Felly, gadewch i mi ddweud eto wrtho: nid yw hwn yn waharddiad cyffredinol.
It is.
Ydy, mae e.
Llywydd, the leader of the opposition appears to believe that by simply continuing to say something that is not true, he can make it true. It is, as the questioner at least had the grace to say in his question, a default 20 mph speed limit, and then local authorities have the ability, and all local authorities have exercised this ability, to set other speed limits. If it were a blanket ban, they would not have been able to do that. That is why it is simply untrue to keep repeating, no matter how many times it is explained, no matter how many times the leader of the opposition knows that what he is saying is a distortion of the truth, the position is it is a default speed limit, with the ability of local authorities, which local authorities are exercising, to amend that speed limit on roads where they know that that is the right answer for their local populations.
Llywydd, mae'n ymddangos bod arweinydd yr wrthblaid yn credu, trwy barhau i ddweud rhywbeth nad yw'n wir, y gall ei wneud yn wir. Fel yr oedd gan yr holwr y gras o leiaf i ddweud yn ei gwestiwn, terfyn cyflymder diofyn o 20 mya yw hwn, ac yna mae gan awdurdodau lleol y gallu, ac mae pob awdurdod lleol wedi defnyddio'r gallu hwn, i osod terfynau cyflymder eraill. Pe bai'n waharddiad cyffredinol, ni fydden nhw wedi gallu gwneud hynny. Dyna pam mae'n anwir parhau i'w ailadrodd, ni waeth faint o weithiau y mae'n cael ei egluro, ni waeth faint o weithiau y mae arweinydd yr wrthblaid yn gwybod bod yr hyn y mae'n ei ddweud yn ystumiad o'r gwir, y sefyllfa yw ei fod yn derfyn cyflymder diofyn, gyda gallu awdurdodau lleol, y mae awdurdodau lleol yn ei ddefnyddio, i ddiwygio'r terfyn cyflymder hwnnw ar ffyrdd lle maen nhw'n gwybod mai dyna'r ateb cywir i'w poblogaethau lleol.
2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gadwraeth adeiladau hanesyddol yng Nghymru? OQ59922
2. Will the First Minister make a statement on the preservation of historic buildings in Wales? OQ59922
I thank the Member for that question, Llywydd. The criteria used in determining listed building status are necessarily stringent. The legislative framework for the management and protection of listed buildings is complemented by planning controls that can safeguard buildings of special value to communities. Public bodies, the third sector and owners have important roles in conserving our historic buildings.
Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd. Mae'r meini prawf a ddefnyddir i bennu statws adeilad rhestredig o reidrwydd yn llym. Mae'r fframwaith deddfwriaethol ar gyfer rheoli a diogelu adeiladau rhestredig yn cael ei ategu gan reolaethau cynllunio a all ddiogelu adeiladau o werth arbennig i gymunedau. Mae gan gyrff cyhoeddus, y trydydd sector a pherchnogion swyddogaethau pwysig i'w cyflawni o ran diogelu ein hadeiladau hanesyddol.
Thank you, First Minister. As you will know, the heritage sector in Wales is worth a staggering £960 million to the Welsh economy, and Wales is truly blessed with having a high number of historic buildings and monuments. However, these need considerable care if they are to be maintained and preserved for future generations. The First Minister will be aware of a number of heritage organisations who have expressed concern recently over the shortage of craftsmen and women who have knowledge of the traditional building skills that are needed to repair and restore these historic buildings and monuments. I acknowledge that Cadw are currently working with partners across Wales to address this issue and that the Welsh Government is working with Qualifications Wales on the development of new qualifications that will raise the profile of traditional building skills. But if we are going to attract people into this sector, they need to know the extent of skill shortage and the potential for work post qualification. With this in mind, what assessment has the Welsh Government made of the shortfall of skilled workers trained within the heritage craft sector and what efforts have been taken to advertise traditional building craft as a potential career for school leavers? Thank you.
Diolch, Prif Weinidog. Fel y byddwch yn gwybod, mae'r sector treftadaeth yng Nghymru werth swm anhygoel o £960 miliwn i economi Cymru, ac mae Cymru yn wirioneddol ffodus o fod â nifer fawr o adeiladau a henebion hanesyddol. Fodd bynnag, mae angen gofal sylweddol ar y rhain os ydyn nhw'n mynd i gael eu cynnal a'u cadw ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Bydd y Prif Weinidog yn ymwybodol o nifer o sefydliadau treftadaeth sydd wedi mynegi pryder yn ddiweddar am brinder crefftwyr a chrefftwragedd sydd â gwybodaeth am y sgiliau adeiladu traddodiadol sydd eu hangen i atgyweirio ac adfer yr adeiladau a'r henebion hanesyddol hyn. Rwy'n cydnabod bod Cadw yn gweithio gyda phartneriaid ledled Cymru ar hyn o bryd i fynd i'r afael â'r broblem hon a bod Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Cymwysterau Cymru ar ddatblygu cymwysterau newydd a fydd yn codi proffil sgiliau adeiladu traddodiadol. Ond os ydym ni'n mynd i ddenu pobl i mewn i'r sector hwn, mae angen iddyn nhw fod yn ymwybodol o faint y prinder sgiliau a'r potensial ar gyfer gwaith ar ôl cymhwyso. Gyda hyn mewn golwg, pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud o'r diffyg gweithwyr medrus sydd wedi'u hyfforddi yn y sector crefftau treftadaeth a pha ymdrechion a wnaed i hysbysebu crefft adeiladu traddodiadol fel gyrfa bosibl i ymadawyr ysgol? Diolch.
Well, I thank Joel James for that important question, and I agree with everything, I think, that he said. The sector is a very important one here in Wales. We are lucky enough—we have over 30,000 listed buildings in Wales, and Cadw continues to list buildings of national significance. I think, in the last year, they listed 26 new buildings out of 88 applications. So, the criteria are stringent, and so they should be. But Joel James is right to say that there is a shortage of people with the very specialist skills that are needed to protect and preserve some of our most important historic buildings. It's why Cadw has taken the lead, in working with others in exactly the way that the Member said, to identify where skill shortages exist, to make sure that there are qualifications available for people who would be willing to train, and then that those people know that there will be a flow of work for them to do in future.
One of the reasons why it is so important that Cadw takes the lead is because those skills are likely to be needed to be shared across a range of different projects, not all of them being run by the same organisation. Cadw, as the co-ordinating body, is well placed to make sure that that flow of work can be made available, and Cadw, of course, itself is a major funder of the sort of work that those skills would be needed to complete. Last year, Cadw issued 58 historic building grants, worth nearly £2 million. The Welsh Government will continue to work with Cadw, with Qualifications Wales, to make sure that people who would be prepared to devote their working lives to some, I think, of the most rewarding work that they will find available for them know that those opportunities exist, and that we work together to increase the supply of people to take up those opportunities.
Wel, diolch i Joel James am y cwestiwn pwysig yna, ac rwy'n cytuno â phopeth, rwy'n credu, a ddywedodd. Mae'r sector yn un pwysig iawn yma yng Nghymru. Rydym ni'n ddigon ffodus—mae gennym ni dros 30,000 o adeiladau rhestredig yng Nghymru, ac mae Cadw yn parhau i restru adeiladau o arwyddocâd cenedlaethol. Rwy'n credu, yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, eu bod nhw wedi rhestru 26 adeilad newydd allan o 88 cais. Felly, mae'r meini prawf yn llym, ac fe ddylen nhw fod. Ond mae Joel James yn iawn i ddweud bod prinder pobl sydd â'r sgiliau arbenigol iawn sydd eu hangen i ddiogelu a chadw rhai o'n hadeiladau hanesyddol pwysicaf. Dyna pam mae Cadw wedi cymryd yr awenau, o ran gweithio gydag eraill yn yr union ffordd y dywedodd yr Aelod, i nodi lle mae prinder sgiliau yn bodoli, i wneud yn siŵr bod cymwysterau ar gael i bobl a fyddai'n fodlon hyfforddi, ac yna bod y bobl hynny yn gwybod y bydd llif o waith iddyn nhw ei wneud yn y dyfodol.
Un o'r rhesymau pam mae mor bwysig bod Cadw yn cymryd yr awenau yw oherwydd ei bod hi'n debygol y bydd angen rhannu'r sgiliau hynny ar draws amrywiaeth o brosiectau gwahanol, nad yw pob un ohonyn nhw'n cael eu rhedeg gan yr un sefydliad. Mae Cadw, fel y corff cydgysylltu, mewn sefyllfa dda i wneud yn siŵr bod modd y gall y llif gwaith hwnnw gael ei wneud ar gael, ac mae Cadw, wrth gwrs, ei hun yn ariannwr mawr o'r math o waith y byddai angen y sgiliau hynny i'w gwblhau. Y llynedd, cyflwynodd Cadw 58 o grantiau adeiladu hanesyddol, gwerth bron i £2 filiwn. Bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio gyda Cadw, gyda Cymwysterau Cymru, i wneud yn siŵr bod pobl a fyddai'n barod i ymroi eu bywydau gwaith i rywfaint, rwy'n credu, o'r gwaith mwyaf gwerth chweil y byddan nhw'n ei ganfod ar gael iddyn nhw yn gwybod bod y cyfleoedd hynny'n bodoli, a'n bod ni'n gweithio gyda'n gilydd i gynyddu'r cyflenwad o bobl i fanteisio ar y cyfleoedd hynny.
The First Minister may be aware that the Petitions Committee, of which, I believe, Joel James is a member, has considered—and it will be having a debate on the floor of this Chamber—the issue of conservation management plans and having those being made compulsory for historic buildings. I'm really glad that the committee has done that, and I say 'thank you' across party, across the committee, to those Members who've done it. The petition was initiated by the Ruperra Castle Preservation Trust, and I would strongly recommend that the Welsh Government, before preparing a response to the debate in this Chamber, speaks to the Ruperra Castle Preservation Trust on specifically why it would be helpful for Ruperra castle. Ruperra castle is in private ownership, but having a conservation management plan there would, at least, help secure the castle for the future, even if it doesn't open it up to visitors. Could I, therefore, ask for the First Minister's support in that and that the Welsh Government then, as I say, subsequently listens to Ruperra Castle Preservation Trust?
Efallai fod y Prif Weinidog yn ymwybodol bod y Pwyllgor Deisebau, y mae, rwy'n credu, Joel James yn aelod ohono, wedi ystyried—a bydd yn cael dadl ar lawr y Siambr hon—mater cynlluniau rheoli cadwraeth a chael gwneud y rheini'n orfodol ar gyfer adeiladau hanesyddol. Rwy'n falch iawn bod y pwyllgor wedi gwneud hynny, ac rwy'n dweud 'diolch' ar draws y pleidiau, ar draws y pwyllgor, i'r Aelodau hynny sydd wedi gwneud hynny. Cychwynnwyd y ddeiseb gan Ymddiriedolaeth Cadwraeth Castell Rhiw'r Perrai, a byddwn yn argymell yn gryf bod Llywodraeth Cymru, cyn paratoi ymateb i'r ddadl yn y Siambr hon, yn siarad ag Ymddiriedolaeth Cadwraeth Castell Rhiw'r Perrai am pam yn benodol y byddai'n ddefnyddiol i gastell Rhiw'r Perrai. Mae Castell Rhiw'r Perrai mewn perchnogaeth breifat, ond byddai bod â chynllun rheoli cadwraeth yno, o leiaf, yn helpu i ddiogelu'r castell ar gyfer y dyfodol, hyd yn oed os nad yw'n ei agor i ymwelwyr. A gaf i, felly, ofyn am gefnogaeth y Prif Weinidog yn hynny a bod Llywodraeth Cymru wedyn, fel y dywedais i, yn gwrando ar Ymddiriedolaeth Cadwraeth Castell Rhiw'r Perrai?
Well, thank you to Hefin David. I am a supporter of the Petitions Committee, and, I think, under the leadership of Jack Sargeant in this Senedd term, it's been doing some exceptionally interesting work. So, I'll look forward to having that debate on the floor of the Senedd. The Member responsible for these matters is in the Chamber and will have heard what Hefin David said, and he can be sure that the Government will be thinking carefully about the case for statutory management plans in this sector and will make our response when that debate takes place.
Wel, diolch i Hefin David. Rwy'n gefnogwr o'r Pwyllgor Deisebau, ac, rwy'n credu, o dan arweinyddiaeth Jack Sargeant yn nhymor y Senedd hon, ei fod wedi bod yn gwneud gwaith eithriadol o ddiddorol. Felly, edrychaf ymlaen at gael y ddadl honno ar lawr y Senedd. Mae'r Aelod sy'n gyfrifol am y materion hyn yn y Siambr a bydd wedi clywed yr hyn a ddywedodd Hefin David, a gall fod yn sicr y bydd y Llywodraeth yn meddwl yn ofalus am yr achos dros gynlluniau rheoli statudol yn y sector hwn ac y byddwn yn cyflwyno ein hymateb pan fydd y ddadl honno'n cael ei chynnal.
Brif Weinidog, mae'n drist nodi bod Caerdydd wedi colli un o'r strydoedd olaf o'r bedwaredd ganrif ar bymtheg yng nghanol ein prifddinas ni. Bydd trigolion Caerdydd o oedran arbennig yn siarad yn hiraethus iawn am y pwll nofio Fictoraidd, y Guildford baths, oedd ar y stryd yna—adeilad o bensaernïaeth arbennig wedi ei ddymchwel am westy sy'n bensaernïol ddi-nod. Wrth ddymchwel adeiladau Guildford Crescent ac amddifadu busnesau bychain o'u cartref, dywedodd y cyngor nad oedd angen asesiad impact amgylcheddol ar y datblygwyr. Yn sicr, wedi i'r ffasâd nawr ddilyn gweddill yr adeiladau, dylai fod asesiad llawn hefyd o'r impact diwylliannol ac economaidd o golli adeiladau felly. Fel un sydd wedi byw yng Nghaerdydd ers degawdau, Prif Weinidog, rwy'n siŵr bod yna adeiladau yr ydych chi'n hiraethu amdanyn nhw fan hyn yn y brifddinas sydd nawr yn angof. Sut all Llywodraeth Cymru gydweithio â Chyngor Caerdydd i sicrhau nad yw'n prifddinas yn colli rhagor o fannau hanesyddol, ac a fyddech chi'n ystyried galwad y Sefydliad Siartredig Adeiladu am lefi dymchwel ar ddatblygwyr? Diolch yn fawr.
First Minister, it's sad to note that Cardiff has lost one of the last nineteenth century streets in the centre of our capital city. The residents of Cardiff of a particular age will speak longingly about the Victorian swimming pool, the Guildford baths, that were on that road—a building of great architecture that was destroyed to build a hotel that is meaningless in architectural terms. In destroying Guildford Crescent and depriving local businesses of their homes, the council said that there was no environmental impact assessment necessary from the developers. Certainly, given that the façade has now followed the rest of the buildings, there should have been a full assessment of the cultural and economic impact of losing these buildings too. As one who's lived in Cardiff for decades, First Minister, I'm sure that there are buildings that you miss greatly in the capital city that have now been forgotten. How can the Welsh Government work with Cardiff Council to ensure that our capital city doesn't lose more of its historic sites, and would you consider the call by the Chartered Institute of Building for a demolition levy on developers? Thank you.
Diolch yn fawr i Rhys ab Owen. Beth sydd wedi digwydd yn Guildford Crescent, fel dwi'n ei deall, yw bod y developer wedi symud ymlaen i wneud pethau heb gael y caniatâd gyda Chyngor Caerdydd. So, lan i Gyngor Caerdydd yw e nawr os ydyn nhw'n mynd i wneud unrhyw beth yn ffurfiol yn erbyn y person sydd wedi mynd ymlaen heb gael y caniatâd i'w wneud e.
Yn gyffredinol, Llywydd, cyfeiriais i yn yr ateb gwreiddiol at y ffaith bod y pwerau gydag awdurdodau lleol i greu rhestri lleol, a phan fyddan nhw yn gwneud hynny a rhoi adeiladau ac yn y blaen ar y rhestr, maen nhw'n gallu cryfhau beth maen nhw'n gallu ei wneud i warchod pethau fel yna i'r dyfodol. Ysgrifennodd y Dirprwy Weinidog mas i'r awdurdodau lleol nôl ym mis Gorffennaf flwyddyn diwethaf yn tynnu eu sylw nhw at y pwerau sydd gyda nhw ac i drial dweud wrthyn nhw am bwysigrwydd defnyddio'r pwerau yna, defnyddio'r pwerau sydd gyda chynghorau lleol, i helpu i warchod adeiladau a llefydd eraill ble mae lot o ddiddordeb lleol, a phan fo adeiladau fel yna yn cyfeirio at garacter lleol pethau, fel Guildford Crescent yma yng Nghaerdydd.
I thank Rhys ab Owen. What's happened in Guildford Crescent, as I understand it, is that the developer has moved forward with things without gaining consent from Cardiff Council. So, it's up to Cardiff Council now whether they're going to take any formal action against the party that has preceded without consent.
Generally, Llywydd, I referred in my original answer to the fact that local authorities have powers to create local lists, and when they do so and put those buildings and so forth on those lists, they can strengthen what they can do to protect those buildings for the future. The Deputy Minister wrote out to the local authorities back in last July, drawing their attention to the powers that they have and to try and tell them about the importance of using those powers, using the powers that local councils have, to protect buildings and other locations where there is a lot of local interest, and when those kinds of buildings make reference to the local character, in terms of things like Guildford Crescent here in Cardiff.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. Leader of the Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. Many happy returns, First Minister. I'm sure we could all think of better places on our birthday to be than the debating Chamber of the Senedd, or maybe not in this case. But I'd like to raise with you the tweet that the Counsel General put out on Saturday, and it's worth repeating:
'Tories so happy to see people and particularly children killed and injured on our roads.'
That, surely, is unacceptable language to use when trying to engage in a policy position that we have a disagreement over. To say that we would be particularly pleased to see children killed and injured is not acceptable, is it, First Minister?
Diolch, Llywydd. Pen-blwydd hapus a llawer ohonyn nhw, Prif Weinidog. Rwy'n siŵr y gallai pob un ohonom ni feddwl am leoedd gwell i fod ynddyn nhw ar ein pen-blwydd na Siambr drafod y Senedd, neu efallai nad yw hyn yn wir. Ond hoffwn godi gyda chi y trydariad a gyhoeddwyd gan y Cwnsler Cyffredinol ddydd Sadwrn, ac mae'n werth ei ailadrodd:
'Torïaid mor hapus i weld pobl ac yn enwedig plant yn cael eu lladd a'u hanafu ar ein ffyrdd.'
Mae hynny, does bosib, yn iaith annerbyniol i'w defnyddio wrth geisio ymgymryd â safbwynt polisi yr ydym ni'n anghytuno yn ei gylch. Nid yw dweud y byddem ni'n arbennig o falch o weld plant yn cael eu lladd a'u hanafu yn dderbyniol, ydy e, Prif Weinidog?
Well, as I understand, the Counsel General took the tweet down immediately and has since acknowledged that he would not have expressed it in that way had he been in a position to give it further consideration.
Wel, fel yr wyf i'n deall, fe wnaeth y Cwnsler Cyffredinol ddileu'r trydariad ar unwaith ac ers hynny mae wedi cydnabod na fyddai wedi ei fynegi yn y ffordd honno pe bai wedi bod mewn sefyllfa i roi ystyriaeth bellach iddo.
I'm grateful that that tweet was taken down, but I didn't hear an apology to the people that it was aimed at. Ultimately, it was a very offensive tweet, to say the least, to say that we would wish to see children being injured. But it's been taken down. I had hoped that you as First Minister might have apologised on behalf of the Counsel General, but, obviously, that's not forthcoming.
So, could I ask you, First Minister, on the budget proposals that your Government is considering at the moment, what level of protection will the NHS budget be afforded in those discussions, given the statement from the health Minister last week that all health boards are in some form of financial special measures now and that the projected overspend of their budgets is £800 million?
Rwy'n ddiolchgar bod y trydariad hwnnw wedi cael ei ddileu, ond ni chlywais ymddiheuriad i'r bobl yr oedd wedi ei anelu atyn nhw. Yn y pen draw, roedd yn drydariad sarhaus iawn, a dweud y lleiaf, i ddweud y byddem ni'n dymuno gweld plant yn cael eu hanafu. Ond mae wedi cael ei ddileu. Roeddwn i wedi gobeithio efallai y byddech chi fel Prif Weinidog wedi ymddiheuro ar ran y Cwnsler Cyffredinol, ond, yn amlwg, nid yw hynny'n mynd i ddigwydd.
Felly, a gaf i ofyn i chi, Prif Weinidog, am y cynigion cyllideb y mae eich Llywodraeth yn eu hystyried ar hyn o bryd, pa lefel o amddiffyniad fydd yn cael ei rhoi i gyllideb y GIG yn y trafodaethau hynny, o gofio'r datganiad gan y Gweinidog iechyd yr wythnos diwethaf bod pob bwrdd iechyd mewn rhyw fath o fesurau arbennig ariannol nawr a bod y gorwariant a ragwelir o'u cyllidebau yn £800 miliwn?
Llywydd, it is the case that all health boards in Wales are facing challenges with their budgets. That is no surprise to anybody who recognises the impact on all our public services of more than a decade of Conservative austerity. That is the reason that health boards in Wales are under such pressure: it is because their budgets have been held down year after year. If you want to look, Llywydd, at the graphs that are there in the public domain, they show that, in 2010, briefly, as a result of a decade of rising investment, the proportion of national income spent on health services across the United Kingdom reached the average spent in countries like Germany and France and others with whom we would often compare ourselves. Ever since, that graph has drifted, drifted down and down, so that the gap between what is needed in our public services and what is available as a result of central Government decisions simply means that health boards end up in the position that they are in, compounded now by inflation, the impact of rapidly rising energy costs, unfunded pay settlements, where the UK Government strikes pay deals and provides no money at all with which to fund them. The result is health boards right across Wales—and right across United Kingdom, be in no doubt at all; health boards everywhere—. This is not a Welsh phenomenon; just look at what is happening across our border and see the difficulties the health boards there are in as well.
This Government will always prioritise the national health service. That has been the character of the conversations that we have had right across the summer to make sure that, despite the pressures that are there and the difficulties that the health boards are reporting, we are mobilising whatever help we can find across the Welsh Government to protect them from the worst of the effects of his party’s onslaught on public services.
Llywydd, mae'n wir bod pob bwrdd iechyd yng Nghymru yn wynebu heriau gyda'u cyllidebau. Nid yw hynny'n unrhyw syndod i unrhyw un sy'n cydnabod yr effaith ar ein holl wasanaethau cyhoeddus o fwy na degawd o gyni cyllidol Ceidwadol. Dyna'r rheswm y mae byrddau iechyd yng Nghymru o dan gymaint o bwysau: mae oherwydd bod eu cyllidebau wedi cael eu dal i lawr flwyddyn ar ôl blwyddyn. Os hoffech chi edrych, Llywydd, ar y graffiau sydd ar gael yn gyhoeddus, maen nhw'n dangos, yn 2010, yn gryno, o ganlyniad i ddegawd o fuddsoddiad cynyddol, bod cyfran yr incwm cenedlaethol a wariwyd ar wasanaethau iechyd ledled y Deyrnas Unedig wedi cyrraedd y cyfartaledd a wariwyd mewn gwledydd fel yr Almaen a Ffrainc ac eraill y byddem ni'n aml yn cymharu ein hunain â nhw. Byth ers hynny, mae'r graff hwnnw wedi drifftio, drifftio i lawr ac i lawr, fel bod y bwlch rhwng yr hyn sydd ei angen yn ein gwasanaethau cyhoeddus a'r hyn sydd ar gael o ganlyniad i benderfyniadau Llywodraeth ganolog yn golygu bod byrddau iechyd yn cyrraedd y sefyllfa y maen nhw ynddi, wedi'i gwaethygu nawr gan chwyddiant, effaith costau ynni sy'n codi'n gyflym, setliadau cyflog heb eu hariannu, lle mae Llywodraeth y DU yn dod i gytundebau cyflog ac yn darparu dim arian o gwbl i'w hariannu. Y canlyniad yw bod byrddau iechyd ledled Cymru gyfan—a ledled y Deyrnas Unedig gyfan, heb unrhyw amheuaeth o gwbl; byrddau iechyd ym mhobman—. Nid ffenomen Gymreig mo hon; edrychwch ar yr hyn sy'n digwydd dros ein ffin a gweld yr anawsterau y mae'r byrddau iechyd yno ynddynt hefyd.
Bydd y Llywodraeth hon bob amser yn blaenoriaethu'r gwasanaeth iechyd gwladol. Dyna fu cymeriad y sgyrsiau yr ydym ni wedi eu cael ar draws yr haf i wneud yn siŵr, er gwaethaf y pwysau sydd yno a'r anawsterau y mae'r byrddau iechyd yn eu hadrodd, ein bod ni'n gweithredu pa bynnag gymorth y gallwn ni ddod o hyd iddo ar draws Llywodraeth Cymru i'w hamddiffyn rhag effeithiau gwaethaf ymosodiad ei blaid ar wasanaethau cyhoeddus.
It’s always someone else’s fault when it comes to the First Minister—
Bai rhywun arall yw hi bob amser pan ddaw i'r Prif Weinidog—
Well, in this case, you're telling me it is.
Wel, yn yr achos hwn, rydych chi'n dweud hynny wrthyf i.
—a Minister, when he was an MS, who pressed the button to obviously cut the NHS budget here in Wales. And my initial question to the First Minister was: will the health budget be afforded any form of protection under the current discussions that are going on in Government? I fully accept there are challenges across the whole of the United Kingdom, but Wales is the only country where all health boards are in some form of financial special measure. No other country in the United Kingdom has that in place. But you really do have to ask: have you got your priorities right, First Minister? There is a petition, as we’ve heard, on the Petitions Committee website against the 20 mph blanket ban that has come in, up to 162,000 signatures. You are proposing to put another 36 politicians into this institution, at a cost of £120 million, and yet, when I offer you a simple chance to offer some comfort to those in the health service and those who depend on the health service that it would be afforded some form of protection in the budget round, you choose not to take that opportunity to offer that protection. So, have you got your priorities right, First Minister?
—Gweinidog, pan oedd yn Aelod o'r Senedd, a bwysodd y botwm yn amlwg i dorri cyllideb y GIG yma yng Nghymru. A fy nghwestiwn gwreiddiol i'r Prif Weinidog oedd: a fydd unrhyw fath o amddiffyniad yn cael ei roi i'r gyllideb iechyd o dan y trafodaethau presennol sy'n cael eu cynnal yn y Llywodraeth? Rwy'n derbyn yn llawn bod heriau ar draws y Deyrnas Unedig gyfan, ond Cymru yw'r unig wlad lle mae pob bwrdd iechyd mewn rhyw fath o fesur arbennig ariannol. Nid oes gan unrhyw wlad arall yn y Deyrnas Unedig hynny ar waith. Ond mae'n rhaid i chi ofyn mewn gwirionedd: a ydych chi wedi cael eich blaenoriaethau yn iawn, Prif Weinidog? Mae deiseb, fel y clywsom ni, ar wefan y Pwyllgor Deisebau yn erbyn y gwaharddiad cyffredinol 20 mya sydd wedi cael ei gyflwyno, hyd at 162,000 o lofnodion. Rydych chi'n cynnig rhoi 36 o wleidyddion arall yn y sefydliad hwn, am gost o £120 miliwn, ac eto, pan fyddaf yn cynnig cyfle syml i chi gynnig rhywfaint o gysur i'r rhai yn y gwasanaeth iechyd a'r rhai sy'n dibynnu ar y gwasanaeth iechyd y byddai'n cael rhyw fath o amddiffyniad yn rownd y gyllideb, rydych chi'n dewis peidio â chymryd y cyfle hwnnw i gynnig yr amddiffyniad hwnnw. Felly, a ydych chi wedi cael eich blaenoriaethau yn iawn, Prif Weinidog?
Well, first of all, Llywydd, let me repeat everything that we have done over this summer is designed to protect the health service. So, if he wants an answer on that, he’s got it. Everything we are doing is designed to help the health service in the difficulties that they are reporting; let nobody be in any doubt of that. And of course, the £92 million that the health service will save as the result of fewer road accidents is itself a help to the health service during these difficult times, and that’s every single year that they will benefit in that way. And equipping the Senedd to make sure that it can do the job that we are asked to do, dealing with a £20 billion budget, dealing with the powers that we now have to raise taxes, dealing with the powers that we have to legislate for people in Wales, making sure that this institution is fit for the responsibilities that we exercise and will be so into the future, that is an investment in all our public services to make sure that the decisions that are made here are the very best decisions that can be made.
Wel, yn gyntaf oll, Llywydd, gadewch i mi ailadrodd mai bwriad popeth yr ydym ni wedi ei wneud dros yr haf hwn yw diogelu'r gwasanaeth iechyd. Felly, os yw ef eisiau ateb ar hynny, mae ganddo. Bwriad popeth yr ydym ni'n ei wneud yw helpu'r gwasanaeth iechyd yn yr anawsterau y maen nhw'n eu hadrodd; gadewch i neb fod mewn unrhyw amheuaeth o hynny. Ac wrth gwrs, mae'r £92 miliwn y bydd y gwasanaeth iechyd yn ei arbed o ganlyniad i lai o ddamweiniau ar y ffyrdd ei hun yn gymorth i'r gwasanaeth iechyd yn ystod yr oes anodd sydd ohoni, a byddan nhw'n elwa yn y ffordd honno bob un blwyddyn. Ac mae arfogi'r Senedd i wneud yn siŵr y gall wneud y gwaith y gofynnir i ni ei wneud, gan ymdrin â chyllideb o £20 biliwn, ymdrin â'r pwerau sydd gennym nawr i godi trethi, delio â'r pwerau sydd gennym i ddeddfu i bobl yng Nghymru, gan sicrhau bod y sefydliad hwn yn addas ar gyfer y cyfrifoldebau rydym ni'n eu harfer ac y bydd yn y dyfodol, mae hwnnw'n fuddsoddiad yn ein holl wasanaethau cyhoeddus i wneud yn siŵr mai'r penderfyniadau sy'n cael eu gwneud yma yw'r penderfyniadau gorau y gellir eu gwneud.
Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Llywydd. Ddoe, mi gafodd cynlluniau cyffrous eu cyhoeddi i droi’r Senedd yma yn Senedd gryfach, fwy cynrychioliadol, fydd yn gwasanaethu Cymru’n well, a hynny 26 o flynyddoedd ers y refferendwm datganoli gwreiddiol. Dwi'n edrych ymlaen at gydweithio o fewn y Senedd yma i wireddu hyn; mae o'n gam hanesyddol.
Thank you, Llywydd. Yesterday, exciting plans were published to turn this Parliament into a stronger, more representative Parliament that will better serve Wales, and that is 26 years since the original devolution referendum. I look forward to collaborating within this Senedd to deliver this; it's a historic step.
One thing reform of this Senedd will do is to bring us closer to the level of representation that they have in the Scottish Parliament. Yesterday marked nine years since the Scottish independence referendum. I’d like to ask the First Minister: is this a fairer, more equal union now as a result of that vote?
Un peth y bydd diwygio'r Senedd hon yn ei wneud yw dod â ni'n agosach at lefel y gynrychiolaeth sydd ganddyn nhw yn Senedd yr Alban. Roedd hi'n naw mlynedd ddoe ers refferendwm annibyniaeth yr Alban. Hoffwn ofyn i'r Prif Weinidog: a yw hwn yn undeb tecach, mwy cyfartal nawr o ganlyniad i'r bleidlais honno?
Well, Llywydd, I agree with what the leader of Plaid Cymru said, that the changes that we propose to make will bring the representation of people in Wales closer to the representation that other parts of the United Kingdom already enjoy, and I don't think there is anything that anybody would regret in making sure that the democratic rights of Welsh people are commensurate with the democratic rights that people elsewhere in the same United Kingdom have. Do I think that the United Kingdom today is a stronger union than it was some time ago? Well, I don't. I've long said that the assault on devolution, particularly since 2019, has the effect of undermining support for the union rather than building it up. My aim, of course, Llywydd, is to make the case for the union, a case that I believe is there to be made and made powerfully. But the actions of the 2019 Conservative Government, with its mistaken policy of muscular unionism, taking back money, taking back powers, undermining the settlement that was voted for in two referendums here in Wales, I'm afraid has the opposite effect.
Wel, Llywydd, rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd arweinydd Plaid Cymru, y bydd y newidiadau yr ydym ni'n bwriadu eu gwneud yn dod â chynrychiolaeth pobl yng Nghymru yn agosach at y gynrychiolaeth y mae rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig eisoes yn ei mwynhau, ac nid wyf i'n credu bod unrhyw beth y byddai unrhyw un yn ei ddifaru o wneud yn siŵr bod hawliau democrataidd pobl Cymru yn gymesur â'r hawliau democrataidd sydd gan bobl mewn mannau eraill yn y Deyrnas Unedig. A ydw i'n credu bod y Deyrnas Unedig heddiw yn undeb cryfach nag yr oedd beth amser yn ôl? Wel, dydw i ddim. Rwyf i wedi dweud ers tro bod yr ymosodiad ar ddatganoli, yn enwedig ers 2019, yn cael yr effaith o danseilio cefnogaeth i'r undeb yn hytrach na'i ddatblygu. Fy nod, wrth gwrs, Llywydd, yw gwneud y ddadl dros yr undeb, dadl yr wyf i'n ei gredu sydd yno i'w gwneud ac i'w gwneud yn rymus. Ond mae gweithredoedd Llywodraeth Geidwadol 2019, â'i pholisi anghywir o undeboliaeth cyhyrog, gan gymryd arian yn ôl, cymryd pwerau yn ôl, tanseilio'r setliad y pleidleisiwyd drosto mewn dau refferendwm yma yng Nghymru, yn cael yr effaith groes mae arnaf ofn.
I'm grateful for the response. Of course it's an unequal union; the evidence is quite clear. That's why I think it's time for a redesign of Britain. The First Minister thinks it's time to double down. But let's look at how inequalities are manifested. One example: last week, I asked the First Minister about Keir Starmer's lack of commitment to pass on HS2 and Northern Powerhouse rail funding to Wales—the perhaps £6 billion currently denied to us by the Conservative UK Government. The actual figure, I suppose, is up for debate because the Tories are making such a hash of delivering HS2, but the principle remains the same. 'It's not a pledge for me to make', was the First Minister's answer. Why does the First Minister believe that a prospective Labour Government is able to make spending commitments in other areas but not in this? Shouldn't fairness for Wales be a red line?
Rwy'n ddiolchgar am yr ymateb. Wrth gwrs mae'n undeb anghyfartal; mae'r dystiolaeth yn gwbl eglur. Dyna pam rwy'n credu ei bod hi'n bryd ailgynllunio Prydain. Mae'r Prif Weinidog yn credu ei bod hi'n amser ailgadarnhau. Ond gadewch i ni edrych ar sut mae anghydraddoldebau yn cael eu hamlygu. Un enghraifft: yr wythnos diwethaf, holais y Prif Weinidog am ddiffyg ymrwymiad Keir Starmer i drosglwyddo cyllid rheilffyrdd HS2 a Northern Powerhouse i Gymru—y £6 biliwn efallai y mae Llywodraeth Geidwadol y DU yn ei wrthod i ni ar hyn o bryd. Mae'r gwir ffigur, mae'n debyg, yn agored i drafodaeth, gan fod y Torïaid yn gwneud cymaint o lanast o gyflawni HS2, ond mae'r egwyddor dal yr un fath. 'Nid yw'n addewid i mi ei wneud', oedd ateb y Prif Weinidog. Pam mae'r Prif Weinidog yn credu bod darpar Lywodraeth Lafur yn gallu gwneud ymrwymiadau gwario mewn meysydd eraill ond nid yn hwn? Oni ddylai tegwch i Gymru fod yn llinell goch?
Well, let me say first of all—. Well, first of all, Llywydd, let me just correct the very first thing that the leader of Plaid Cymru said. I am in favour of redesigning the United Kingdom; he is in favour of breaking it up. That's the difference between us. I am in favour of redesign; he's certainly not. As far as HS2 is concerned, if there is any truth in the rumours that we read about it now not proceeding into the north of England, then the fiction that has been used by the Treasury to deny funding here to Wales will be exposed even further.
We are approaching the point when the UK Government will have to embark on its next comprehensive spending review. We are in the third year, or approaching the third year, of the current three-year period. That is an opportunity to make the case again for how comparability factors between different UK departments and the Barnett formula can be put right. And the finance Minister will be meeting again with the Chief Secretary to the Treasury—her seventh Chief Secretary to the Treasury, as I always remind people. She is with him on Wednesday—tomorrow—of this week, and we will be making that case to him again.
Of course, I look forward to the days when there is a Labour Government, because a Labour Government will instinctively wish to make sure that the right decisions are made across the whole of the United Kingdom, and quite certainly that will include Wales.
Wel, gadewch i mi ddweud yn gyntaf oll—. Wel, yn gyntaf oll, Llywydd, gadewch i mi gywiro'r peth cyntaf un a ddywedodd arweinydd Plaid Cymru. Rwyf o blaid ailgynllunio'r Deyrnas Unedig; mae ef o blaid ei chwalu. Dyna'r gwahaniaeth rhyngom ni. Rwyf i o blaid ailgynllunio; yn sicr, nid yw ef. O ran HS2, os oes unrhyw wirionedd yn y sibrydion yr ydym ni'n eu darllen amdano bellach ddim yn mynd ymlaen i ogledd Lloegr, yna bydd y ffuglen a ddefnyddiwyd gan y Trysorlys i atal cyllid yma i Gymru yn cael ei ddatgelu hyd yn oed ymhellach.
Rydyn ni'n agosáu at y pwynt pan fydd yn rhaid i Lywodraeth y DU ddechrau ei hadolygiad gwariant cynhwysfawr nesaf. Rydyn ni yn nhrydedd flwyddyn, neu'n agosáu at drydedd flwyddyn, y cyfnod tair blynedd presennol. Mae hwnnw'n gyfle i wneud y ddadl eto o ran sut y gellir unioni ffactorau cymharedd rhwng gwahanol adrannau'r DU a fformiwla Barnett. A bydd y Gweinidog cyllid yn cyfarfod eto gyda Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys—ei seithfed Prif Ysgrifennydd y Trysorlys, fel yr wyf i bob amser yn atgoffa pobl. Mae hi gydag ef ddydd Mercher—yfory—yr wythnos hon, a byddwn yn gwneud y ddadl honno iddo eto.
Wrth gwrs, rwy'n edrych ymlaen at y dyddiau pan fydd Llywodraeth Lafur, oherwydd bydd Llywodraeth Lafur yn reddfol yn dymuno gwneud yn siŵr bod y penderfyniadau cywir yn cael eu gwneud ar draws y Deyrnas Unedig gyfan, ac yn eithaf sicr bydd hynny'n cynnwys Cymru.
And it's that kind of commitment to all parts of the United Kingdom, including Wales in particular for us, that I'm still looking for from Keir Starmer. I'm really interested in the language used by the First Minister talking about us wanting to break up Britain. I'm not interested in breaking up Britain, but in building up Wales. I don't consider myself to be a separatist; I think we can be closer together as independent nations within these islands. But, on Saturday, I do look forward to marching for independence in Bangor. I invite the First Minister to come too. Perhaps he'll finally get swept along by that progressive wave. There'll be many supporters of his party there, no doubt, alongside members and supporters of Plaid Cymru and those with no party allegiance, all under one banner.
Now, I'm heartened by recent polling, which suggests that running our own affairs is an increasingly appealing prospect, or, should I say, that it's becoming more and more apparent that it's necessary, because, for me and those of us on these benches, independence has and always will be about being able to build a fairer Wales and being able to be more ambitious for Wales. But, when the Conservatives and then Labour make pledges like denying HS2 funding and on not scrapping the two child benefit cap, and on so many other issues that run against Welsh values or show unfairness towards Wales, does the First Minister believe that will lead to more or less support for independence?
A'r math hwnnw o ymrwymiad i bob rhan o'r Deyrnas Unedig, gan gynnwys Cymru yn arbennig i ni, yr wyf i'n dal i chwilio amdano gan Keir Starmer. Mae gen i ddiddordeb mawr yn yr iaith a ddefnyddir gan y Prif Weinidog yn siarad amdanom ni eisiau chwalu Prydain. Does gen i ddim diddordeb mewn chwalu Prydain, ond mewn datblygu Cymru. Nid wyf i'n ystyried fy hun yn ymwahanwr; rwy'n credu y gallwn ni fod yn agosach at ein gilydd fel gwledydd annibynnol o fewn yr ynysoedd hyn. Ond, ddydd Sadwrn, rwy'n edrych ymlaen at orymdeithio dros annibyniaeth ym Mangor. Rwy'n gwahodd y Prif Weinidog i ddod hefyd. Efallai y bydd yn cael ei ysgubo o'r diwedd gan y don flaengar honno. Bydd llawer o gefnogwyr ei blaid yno, heb os, ochr yn ochr ag aelodau a chefnogwyr Plaid Cymru a'r rhai heb deyrngarwch i blaid, i gyd o dan un faner.
Nawr, mae arolwg diweddar wedi fy nghalonogi i, sy'n awgrymu bod rhedeg ein materion ein hunain yn rhywbeth sy'n apelio'n gynyddol, neu, ddylwn i ddweud, ei bod hi'n dod yn fwyfwy amlwg ei fod yn angenrheidiol, oherwydd, i mi a'r rhai ohonom ni ar y meinciau hyn, diben annibyniaeth yw gallu datblygu Cymru decach a gallu bod yn fwy uchelgeisiol i Gymru, a bu hynny'n wir erioed. Ond, pan fydd y Ceidwadwyr ac yna Llafur yn gwneud addewidion fel atal cyllid HS2 ac ar beidio â chael gwared ar y cap ar fudd-dal dau blentyn, ac ar gymaint o faterion eraill sy'n mynd yn groes i werthoedd Cymru neu'n dangos annhegwch tuag at Gymru, a yw'r Prif Weinidog yn credu y bydd hynny'n arwain at fwy neu lai o gefnogaeth i annibyniaeth?
Well, Llywydd, I can't help but think that had the leader of Plaid Cymru been able to fulfil his ambition to leave the Senedd and make his way to Westminster, he would have had ample opportunity to put these points directly to Keir Starmer instead of having to constantly act as though I was some proxy for where he really would like to be. I don't think it's completely unfair to point that out to him. Anybody who believes that breaking up the United Kingdom would lead to a closer relationship between Wales and the component parts of the United Kingdom would surely wish to reflect on the experience of Brexit. Do we really believe that, having left the European Union, we are somehow closer to Europe than we were before that happened? It is a thought really rooted in fantasy to believe that you could break up the United Kingdom, leave the other component parts, and then be closer to them as a result.
Look, Llywydd, I am very happy to go on making the case that I do, and I believe it is a case that resonates with people here in Wales in far, far larger numbers than those who will turn out to march with him again in Bangor, and that is a case for a solidarity union. That is a case for a United Kingdom rooted in the beliefs of the Labour Party, in which we pool our resources and we share out the rewards according to need, where people know that by being a member of the United Kingdom they have certain unalienable rights—rights that have been attacked over the last 10 years. But an incoming Labour Government will restore to people rights to know that if they fall into illness or old age or disability, they will be protected by the state; knowing that if they are in the workplace, there will be rights there to protect them; knowing that when they buy things in the shops there will be consumer rights to make sure that the goods they buy are of the standard that they are entitled to expect. That's the sort of union that I want to see. That's the sort of union that the Labour Party will be putting in front of people at the next election, and that's the union that I think that people in Wales will, in very large number, demonstrate that they support.
Wel, Llywydd, allaf i ddim helpu ond meddwl pe bai arweinydd Plaid Cymru wedi gallu cyflawni ei uchelgais o adael y Senedd a gwneud ei ffordd i San Steffan, y byddai wedi cael digon o gyfle i wneud y pwyntiau hyn yn uniongyrchol i Keir Starmer yn hytrach na gorfod ymddwyn yn gyson fel pe bawn i'n rhyw ddirprwy am le yr hoffai fod mewn gwirionedd. Nid wyf i'n credu ei bod hi'n gwbl annheg tynnu ei sylw at hynny. Does bosib y byddai unrhyw un sy'n credu y byddai chwalu'r Deyrnas Unedig yn arwain at berthynas agosach rhwng Cymru a chydrannau'r Deyrnas Unedig eisiau myfyrio ar brofiad Brexit. A ydym ni wir yn credu, ar ôl gadael yr Undeb Ewropeaidd, ein bod ni rywsut yn agosach at Ewrop nag yr oeddem ni cyn i hynny ddigwydd? Mae'n syniad sydd wir wedi'i wreiddio mewn ffantasi credu y gallech chi chwalu'r Deyrnas Unedig, gadael y cydrannau eraill, ac yna bod yn agosach atyn nhw o ganlyniad.
Edrychwch, Llywydd, rwy'n hapus iawn i barhau i wneud y ddadl yr wyf i'n ei gwneud, ac rwy'n credu ei bod hi'n ddadl sy'n taro tant gyda phobl yma yng Nghymru mewn niferoedd llawer iawn mwy na'r rhai a fydd yn dod allan i orymdeithio gydag ef eto ym Mangor, a'r ddadl dros undeb undod yw honno. Mae honno'n ddadl dros Deyrnas Unedig sydd wedi'i gwreiddio yng nghredoau'r Blaid Lafur, lle rydym ni'n cyfuno ein hadnoddau ac yn rhannu'r gwobrau ar sail angen, lle mae pobl yn gwybod bod ganddyn nhw hawliau ddiymwad penodol—hawliau yr ymosodwyd arnyn nhw dros y 10 mlynedd diwethaf—trwy fod yn aelod o'r Deyrnas Unedig. Ond bydd Llywodraeth Lafur newydd yn adfer hawliau pobl i wybod os byddan nhw'n sâl neu'n hen neu'n anabl, y byddan nhw'n cael eu diogelu gan y wladwriaeth; gan wybod os ydyn nhw yn y gweithle, y bydd hawliau yno i'w diogelu; gan wybod pan fyddan nhw'n prynu pethau yn y siopau y bydd hawliau defnyddwyr i wneud yn siŵr bod y nwyddau y maen nhw'n eu prynu o'r safon y mae ganddyn nhw hawl i'w disgwyl. Dyna'r math o undeb yr wyf i eisiau ei weld. Dyna'r math o undeb y bydd y Blaid Lafur yn ei roi gerbron pobl yn yr etholiad nesaf, a dyna'r undeb yr wyf i'n credu y bydd pobl yng Nghymru, mewn niferoedd mawr iawn, yn dangos eu bod nhw'n ei gefnogi.
3. A wnaiff y Prif Weinidog roi diweddariad ar lywodraethu amgylcheddol yng Nghymru? OQ59932
3. Will the First Minister provide an update on environmental governance in Wales? OQ59932
I thank the Member, Llywydd, for that question. The statement on the legislative programme on 27 June confirmed that a Bill establishing an environmental governance body for Wales will be brought forward during this Senedd term. In the meantime, we are strengthening arrangements to ensure that the interim assessor can continue to do her valuable work.
Diolch i'r Aelod, Llywydd, am y cwestiwn yna. Cadarnhaodd y datganiad ar y rhaglen ddeddfwriaethol ar 27 Mehefin y bydd Bil sy'n sefydlu corff llywodraethu amgylcheddol i Gymru yn cael ei gyflwyno yn ystod tymor y Senedd hon. Yn y cyfamser, rydym ni'n cryfhau trefniadau i sicrhau bod yr asesydd dros dro yn gallu parhau i wneud ei gwaith gwerthfawr.
Thank you, First Minister, for your response, and of course when the people of Wales voted for Brexit, one of the things that we gained was control over that environmental governance, and as you've outlined today, I welcome that coming though in this Senedd term, because it was of course in 2018 that Welsh Government committed to legislating for these new domestic arrangements for environmental governance. It is a shame it's taken five years in the meantime for this to come through, because of course we've seen the equivalent laws in place in Scotland, England and Northern Ireland in that time, and as a result we've potentially had a gap in our environmental legislation. And of course, I'm sure you would support me in seeing this work well for species like the species that I champion, which is the common dolphin. So, I wonder, First Minister, within this legislation coming through, what commitments you can ensure so that species like the common dolphin receive the protection and oversight that they deserve.
Diolch, Prif Weinidog, am eich ymateb, ac wrth gwrs pan bleidleisiodd pobl Cymru dros Brexit, un o'r pethau a enillwyd gennym oedd rheolaeth dros y llywodraethu amgylcheddol hwnnw, ac fel rydych chi wedi ei amlinellu heddiw, rwy'n croesawu hynny yn dod drwodd yn nhymor y Senedd hon, oherwydd yn 2018 wrth gwrs yr ymrwymodd Llywodraeth Cymru i ddeddfu ar gyfer y trefniadau domestig newydd hyn ar gyfer llywodraethu amgylcheddol. Mae'n drueni ei bod hi wedi cymryd pum mlynedd yn y cyfamser i hyn ddod drwodd, oherwydd wrth gwrs rydyn ni wedi gweld y cyfreithiau cyfatebol ar waith yn yr Alban, Lloegr a Gogledd Iwerddon yn y cyfnod hwnnw, ac o ganlyniad mae'n bosibl y bu gennym ni fwlch yn ein deddfwriaeth amgylcheddol. Ac wrth gwrs, rwy'n siŵr y byddech chi'n fy nghefnogi i weld hyn yn gweithio'n dda i rywogaethau fel y rhywogaethau yr wyf i'n eu hyrwyddo, sef y dolffin cyffredin. Felly, tybed, Prif Weinidog, o fewn y ddeddfwriaeth hon sy'n dod drwodd, pa ymrwymiadau allwch chi eu sicrhau fel bod rhywogaethau fel y dolffin cyffredin yn cael yr amddiffyniad a'r oruchwyliaeth y maen nhw'n eu haeddu.
Well, Llywydd, I thank Sam Rowlands for that question, and I repeat that there will be legislation during this Senedd term. A White Paper is due to be published in January. The points that the Member makes will be able to be taken up there, because that White Paper will set a path to a Bill that will contain biodiversity targets and nature restoration targets, as well as post-EU environmental governance arrangements. In the meantime, I do commend the work of the interim assessor, Dr Nerys Llewelyn Jones. I think she has done a very fine job with the powers that she has. We are going to strengthen her office in the meantime, through the appointment of a deputy interim assessor, and we are increasing the budget available to her to make sure that she has access to the specialist advice that she will need.
If Members here haven't had an opportunity to read it, I commend her annual report, which was published to Senedd Members earlier this year. In it, it sets out the work that she has done on protected sites, on water quality, on land contamination, on forestry, and sets out the programme of work that she continues to pursue during this calendar year. So, while we are committed to bringing permanent arrangements into place and, as I say, we'll set out our proposals in that White Paper, no-one should believe that there is not, in the meantime, a very active, committed and, I think, successful set of arrangements in place that continue to make sure that environmental protections are offered here in Wales, and implemented with rigour and with success.
Wel, Llywydd, diolch i Sam Rowlands am y cwestiwn yna, ac ailadroddaf y bydd yna ddeddfwriaeth yn ystod tymor y Senedd hon. Disgwylir i Bapur Gwyn gael ei gyhoeddi ym mis Ionawr. Bydd modd ymateb i'r pwyntiau y mae'r Aelod yn eu gwneud yno, oherwydd bydd y Papur Gwyn hwnnw yn creu llwybr at Fil a fydd yn cynnwys targedau bioamrywiaeth a thargedau adfer natur, yn ogystal â threfniadau llywodraethu amgylcheddol ôl-UE. Yn y cyfamser, rwy'n canmol gwaith yr asesydd dros dro, Dr Nerys Llewelyn Jones. Rwy'n credu ei bod hi wedi gwneud gwaith da iawn gyda'r pwerau sydd ganddi. Rydym ni'n mynd i gryfhau ei swyddfa yn y cyfamser, trwy benodi dirprwy asesydd dros dro, ac rydym ni'n cynyddu'r gyllideb sydd ar gael iddi i wneud yn siŵr bod ganddi fynediad at y cyngor arbenigol y bydd ei angen arni.
Os nad yw Aelodau yma wedi cael cyfle i'w ddarllen, rwy'n cymeradwyo ei hadroddiad blynyddol, a gyhoeddwyd i Aelodau'r Senedd yn gynharach eleni. Ynddo, mae'n nodi'r gwaith y mae wedi ei wneud ar safleoedd gwarchodedig, ar ansawdd dŵr, ar halogi tir, ar goedwigaeth, ac yn nodi'r rhaglen waith y mae'n parhau i'w dilyn yn ystod y flwyddyn galendr hon. Felly, er ein bod ni wedi ymrwymo i roi trefniadau parhaol ar waith ac, fel y dywedaf, byddwn yn nodi ein cynigion yn y Papur Gwyn hwnnw, ni ddylai neb gredu nad oes, yn y cyfamser, set o drefniadau hynod weithredol, ymroddedig ac, rwy'n credu, llwyddiannus iawn ar waith sy'n parhau i wneud yn siŵr bod mesurau diogelu'r amgylchedd yn cael eu cynnig yma yng Nghymru, ac yn cael eu gweithredu gyda thrylwyredd a chyda llwyddiant.
I also commend the work of Dr Nerys Llewelyn Jones, the interim assessor. She's appeared twice in front of the Climate Change, Environment, and Infrastructure Committee, chaired so ably by Llyr. But it is, as you say, First Minister, an interim arrangement. It will be strengthened, going forward. But we're looking forward to those future environmental governance arrangements. Can I set out, for his thoughts, three suggestions that should underline what that should do?
First of all, it should give voice to the citizen, including our younger citizens who were in the gallery earlier today, within environmental governance. It should further the principles and fit within the principles of our groundbreaking Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, and it should achieve nature restoration. So, could you assure me that, in Wales, we will do nothing, as we seek to strengthen environmental governance within Wales, that would weaken the protections for nature and for our healthy ecosystems, and that certainly we are not going to follow preposterous suggestions like that we have heard from the UK Conservatives to get rid of nutrient neutrality? There is no choice between affordable homes and healthy rivers. That is a false choice, and we should reject thinking like that here in Wales.
Rwyf innau hefyd yn canmol gwaith Dr Nerys Llewelyn Jones, yr asesydd dros dro. Mae hi wedi ymddangos ddwywaith gerbron y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Seilwaith, dan gadeiryddiaeth mor fedrus Llyr. Ond fel y dywedwch chi, Prif Weinidog, mae'n drefniant dros dro. Bydd yn cael ei gryfhau yn y dyfodol. Ond rydyn ni'n edrych ymlaen at y trefniadau llywodraethu amgylcheddol hynny yn y dyfodol. A gaf i nodi, iddo fyfyrio arnyn nhw, dri awgrym a ddylai danlinellu'r hyn y dylai'r rheini ei wneud?
Yn gyntaf oll, dylen nhw roi llais i'r dinesydd, gan gynnwys ein dinasyddion iau a oedd yn yr oriel yn gynharach heddiw, o fewn llywodraethu amgylcheddol. Dylai hyrwyddo'r egwyddorion ymhellach a chyd-fynd ag egwyddorion ein Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 arloesol, a dylai gyflawni gwaith adfer natur. Felly, a allech chi fy sicrhau, yng Nghymru, na fyddwn ni'n gwneud dim, wrth i ni geisio cryfhau llywodraethu amgylcheddol yng Nghymru, a fyddai'n gwanhau'r mesurau diogelu ar gyfer natur ac ar gyfer ein hecosystemau iach, ac yn sicr nad ydym yn mynd i ddilyn awgrymiadau hurt fel yr hyn yr ydym ni wedi ei glywed gan Geidwadwyr y DU i gael gwared ar niwtraliaeth maetholion? Nid oes dewis rhwng cartrefi fforddiadwy ac afonydd iach. Mae hwnnw'n ddewis ffug, a dylem wrthod meddylfryd fel yna yma yng Nghymru.
Well, Llywydd, I was struck by what Sam Rowlands said in opening his question, that, liberated from the European Union, we're now able to take an axe to environmental standards here in the United Kingdom. That may not be exactly what he said, but if you look at the actions of his Government in London, that is clearly what they meant. Now, of course, they were incompetent enough to say that they were going to remove the nutrient neutrality rule in new housing development. Let's be clear, the only consequence of that will be more pollution in rivers, but they were incompetent enough to bring forward a vote that they then lost in the House of Lords, and did it at a point where it was impossible for them to bring that vote back for further determination. So, having said they were going to do it, they now find that they can't do it.
Well, thank goodness, that they can't, and I agree with Huw Irranca-Davies: we will not be pursuing them down that path because, here in Wales, we are determined, by bringing everybody round the table together, to take action that will allow house building to go ahead, while not adding to the pollution in our rivers. And, of course, the environmental governance arrangements in England mean that the regulator is now thinking of pursuing legal action against the UK Government because of their failures in this area. Our environmental governance Bill, when it comes forward, I can assure the Member, will include nature restoration targets and it will certainly give a voice to citizens and young people, for whom we know this whole agenda is so important.
Wel, Llywydd, cefais fy nharo gan yr hyn a ddywedodd Sam Rowlands wrth agor ei gwestiwn, ein bod ni, wedi'n rhyddhau o'r Undeb Ewropeaidd, bellach yn gallu cymryd bwyell i safonau amgylcheddol yma yn y Deyrnas Unedig. Efallai nad dyna'n union yr hyn a ddywedodd, ond os edrychwch chi ar weithredoedd ei Lywodraeth yn Llundain, dyna'n amlwg yr oedden nhw'n ei olygu. Nawr, wrth gwrs, roedden nhw'n ddigon di-glem i ddweud eu bod nhw'n mynd i gael gwared ar y rheol niwtraliaeth maetholion mewn datblygiadau tai newydd. Gadewch i ni fod yn eglur, yr unig ganlyniad o hynny fydd mwy o lygredd mewn afonydd, ond roedden nhw'n ddigon di-glem i gyflwyno pleidlais a gollwyd ganddyn nhw wedyn yn Nhŷ'r Arglwyddi, a'i wneud ar adeg pan oedd yn amhosibl iddyn nhw ddod â'r bleidlais honno yn ôl i gael penderfyniad pellach. Felly, ar ôl dweud eu bod nhw'n mynd i'w wneud, maen nhw bellach yn canfod na allan nhw ei wneud.
Wel, diolch byth, na allan nhw, ac rwy'n cytuno â Huw Irranca-Davies: ni fyddwn ni'n eu dilyn i lawr y llwybr hwnnw oherwydd, yma yng Nghymru, rydym ni'n benderfynol, trwy ddod â phawb o amgylch y bwrdd at ei gilydd, i gymryd camau a fydd yn caniatáu i adeiladu tai barhau, heb ychwanegu at y llygredd yn ein hafonydd. Ac, wrth gwrs, mae'r trefniadau llywodraethu amgylcheddol yn Lloegr yn golygu bod y rheoleiddiwr bellach yn ystyried mynd ar drywydd camau cyfreithiol yn erbyn Llywodraeth y DU oherwydd eu methiannau yn y maes hwn. Bydd ein Bil llywodraethu amgylcheddol, pan gaiff ei gyflwyno, gallaf sicrhau'r Aelod, yn cynnwys targedau adfer natur a bydd yn sicr yn rhoi llais i ddinasyddion a phobl ifanc, yr ydym ni'n gwybod bod yr holl agenda hon mor bwysig iddyn nhw.
4. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith yr argyfwng costau byw ar Gwm Cynon? OQ59945
4. What assessment has the Welsh Government made of the impact of the cost-of-living crisis on Cynon Valley? OQ59945
I thank Vikki Howells, Llywydd. The crisis continues to produce new and adverse impacts in the lives of Cynon Valley residents. Latest Bank of England figures, for example, show that mortgage arrears increased by 13 per cent over the last quarter, and 29 per cent over the last year, as interest rate rises bite sharply into household incomes.
Diolchaf i Vikki Howells, Llywydd. Mae'r argyfwng yn parhau i gynhyrchu effeithiau newydd a niweidiol ym mywydau trigolion Cwm Cynon. Mae ffigurau diweddaraf Banc Lloegr, er enghraifft, yn dangos bod ôl-ddyledion morgais wedi cynyddu 13 y cant dros y chwarter diwethaf, a 29 y cant dros y flwyddyn ddiwethaf, wrth i'r cynnydd i gyfraddau llog greu bwlch mawr yn incwm aelwydydd.
Thank you, First Minister. I'm sure you will have seen the stark warnings from the well-respected Resolution Foundation that, thanks to Tory UK economic incompetence, UK workers' living standards will flatline in 2024. Households will be worse off next year, worse off by 4 per cent than they were in 2019, thanks to a perfect storm of zero growth and rocketing costs. The Resolution Foundation note that never, in living memory, have families got so much poorer over the course of a Parliament. First Minister, how is the Welsh Government working to protect citizens from this Tory cost-of-living crisis?
Diolch, Prif Weinidog. Rwy'n siŵr y byddwch chi wedi gweld y rhybuddion noeth gan y Resolution Foundation uchel ei barch, diolch i anallu economaidd Torïaid y DU, y bydd safonau byw gweithwyr y DU yn gwastatáu yn 2024. Bydd aelwydydd yn waeth eu byd y flwyddyn nesaf, yn waeth eu byd o 4 y cant nag yr oedden nhw yn 2019, diolch i storm berffaith o ddim twf a chostau sy'n cynyddu'n gyflym. Mae'r Resolution Foundation yn nodi nad yw teuluoedd erioed, mewn cof byw, wedi mynd cymaint tlotach yn ystod Senedd. Prif Weinidog, sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i ddiogelu dinasyddion rhag yr argyfwng costau byw Torïaidd hwn?
Well, Llywydd, I thank Vikki Howells for that. I'm absolutely familiar with the work of the Resolution Foundation. I wonder if I could focus on just one aspect of the cost-of-living crisis in my reply. I referred in my original answer to the impact of interest rate rises on mortgage holders. I want to focus on that this afternoon, because the monetary policy committee of the Bank of England meets again on Thursday of this week. I used my quarterly meeting last week with the Bank of England to set out my concerns that when it comes to interest rate rises, the Bank of England has already overcorrected, that the rises that they have already put in train risk choking economic recovery—and that's not just my view; it's the view, of course, of Andy Haldane, the former chief economist for the Bank of England, and, indeed, of the UK Government's own economic advisory council. But everything we read suggests that there is a real likelihood that the MPC will raise interest rates yet again on Thursday of this week.
The Resolution Foundation analysis, to which Vikki Howells referred, Llywydd, suggests that only half the impact of interest rate rises already announced has fed through into higher mortgage payments, but that almost the whole of the second half will be felt in household budgets by the end of the next calendar year. And, astonishing, Llywydd: over this Senedd term alone, if you compare 2026 with 2021, people who pay mortgages in the United Kingdom will be paying over £17 billion more—£17 billion taken out of the purchasing power of families right across Wales and the United Kingdom. Vikki Howells said that households will be 4 per cent worse off next year. Disposable incomes for mortgage holders will be 7 per cent, or £2,700 every year lower than they would have been before the Liz Truss disastrous mini-budget set this rise in interest rates in train.
Now, the Welsh Government, we've always sustained our mortgage rescue scheme, it's still there, and later in this autumn we will launch here in the Senedd our Help to Stay scheme, which will be a form of help for mortgage payers that will move help earlier into the process—not waiting to rescue people at the end, but to make things easier for them from the point where the problem begins to impact on them. That's the difference between a Labour Government here in Wales and what is being inflicted on people by the decisions of the UK Government.
Wel, Llywydd, diolch i Vikki Howells am hynna. Rwy'n gwbl gyfarwydd â gwaith y Resolution Foundation. Tybed a allwn i ganolbwyntio ar un agwedd yn unig ar yr argyfwng costau byw yn fy ymateb. Cyfeiriais yn fy ateb gwreiddiol at effaith cynnydd i gyfraddau llog ar ddeiliaid morgeisi. Hoffwn ganolbwyntio ar hynny y prynhawn yma, oherwydd mae pwyllgor polisi ariannol Banc Lloegr yn cyfarfod eto ddydd Iau yr wythnos hon. Defnyddiais fy nghyfarfod tri misol yr wythnos diwethaf gyda Banc Lloegr i nodi fy mhryderon, o ran y cynnydd i gyfraddau llog, bod Banc Lloegr eisoes wedi gorgywiro, bod y cynnydd y maen nhw eisoes wedi ei roi ar waith yn peri'r risg o atal adferiad economaidd—ac nid fy marn i yn unig yw hynny; dyna farn Andy Haldane, cyn-brif economegydd Banc Lloegr ydyw, ac, yn wir, cyngor cynghori economaidd Llywodraeth y DU ei hun. Ond mae popeth yr ydym ni'n ei ddarllen yn awgrymu bod tebygolrwydd gwirioneddol y bydd yr MPC yn codi cyfraddau llog unwaith eto ddydd Iau yr wythnos hon.
Mae dadansoddiad y Resolution Foundation, y cyfeiriodd Vikki Howells ato, Llywydd, yn awgrymu mai dim ond hanner effaith cynnydd i gyfraddau llog a gyhoeddwyd eisoes sydd wedi bwydo drwodd i daliadau morgais uwch, ond y bydd bron i'r holl ail hanner yn cael ei deimlo yng nghyllidebau aelwydydd erbyn diwedd y flwyddyn galendr nesaf. Ac, yn syfrdanol, Llywydd: dros dymor y Senedd hon yn unig, os gwnewch chi gymharu 2026 â 2021, bydd pobl sy'n talu morgeisi yn y Deyrnas Unedig yn talu dros £17 biliwn yn fwy—£17 biliwn wedi'i gymryd allan o rym prynu teuluoedd ledled Cymru a'r Deyrnas Unedig. Dywedodd Vikki Howells y bydd cartrefi 4 y cant yn waeth eu byd y flwyddyn nesaf. Bydd incwm gwario i ddeiliaid morgeisi 7 y cant, neu £2,700 bob blwyddyn yn is nag y byddai wedi bod cyn i fini-gyllideb drychinebus Liz Truss roi'r cynnydd hwn i gyfraddau llog ar waith.
Nawr, Llywodraeth Cymru, rydym ni wedi cynnal ein cynllun achub morgeisi erioed, mae dal yno, ac yn ddiweddarach yr hydref hwn byddwn yn lansio yma yn y Senedd ein cynllun Cymorth i Aros, a fydd yn fath o gymorth i dalwyr morgeisi a fydd yn symud cymorth i adeg gynharach yn y broses—nid aros i achub pobl ar y diwedd, ond gwneud pethau'n haws iddyn nhw o'r adeg pan fydd y broblem yn dechrau effeithio arnyn nhw. Dyna'r gwahaniaeth rhwng Llywodraeth Lafur yma yng Nghymru a'r hyn sy'n cael ei wthio ar bobl gan benderfyniadau Llywodraeth y DU.
Sadly, First Minister, as you will know, those living in poverty are some of the most vulnerable in society, with many of them being elderly or disabled, and in a recent meeting with the Older People's Commissioner for Wales, it was highlighted to me that many are, more often than not, not aware of or extremely apprehensive about applying for the additional financial support that they're entitled to. Each year, there is an estimated £15 billion-worth of unclaimed benefits from across the United Kingdom, of which I'm sure many people living in Wales and the Cynon Valley would be entitled to, and if those who were entitled did access this support, I have no doubt it might help to address some of the issues that they may be facing. With this in mind, First Minister, what steps are you taking to help raise awareness of and increase access to unclaimed financial support that might be out there for people in the Cynon Valley and Wales on the whole? Thank you.
Yn anffodus, Prif Weinidog, fel y byddwch yn gwybod, y rhai sy'n byw mewn tlodi yw rhai o'r bobl fwyaf agored i niwed mewn cymdeithas, â llawer ohonyn nhw'n oedrannus neu'n anabl, ac mewn cyfarfod diweddar gyda Chomisiynydd Pobl Hŷn Cymru, amlygwyd i mi nad yw llawer, yn amlach na pheidio, yn ymwybodol o'r cymorth ariannol ychwanegol y mae ganddyn nhw hawl iddo, neu'n bryderus iawn am wneud cais amdano. Bob blwyddyn, amcangyfrifir bod gwerth £15 biliwn o fudd-daliadau heb eu hawlio o bob rhan o'r Deyrnas Unedig, yr wyf i'n siŵr y byddai gan lawer o bobl sy'n byw yng Nghymru a Chwm Cynon hawl iddyn nhw, a phe bai'r rhai â hawl yn manteisio ar y cymorth hwn, nid oes gen i unrhyw amheuaeth y gallai helpu i fynd i'r afael â rhai o'r problemau y gallen nhw fod yn eu hwynebu. Gyda hyn mewn golwg, Prif Weinidog, pa gamau ydych chi'n eu cymryd i helpu i godi ymwybyddiaeth o gymorth ariannol heb ei hawlio a allai fod ar gael i bobl yng Nghwm Cynon a Chymru gyfan, a chynyddu mynediad ato? Diolch.
Well, Llywydd, I commend the older person's commissioner for her pension credit campaign. Joel James is right that the benefit least likely to be claimed in Wales is pension credit, and the older you are, the less likely you are to claim it. So, the campaign that the older person's commissioner has initiated is an important one. It's one that we support; we support it in many practical ways. Our work on the cost-of-living crisis through the whole of the last year has focused on making every contact count. When there are professional workers who come into contact with people who may be entitled to benefits that they are not taking up, then every one of those opportunities ought to be taken to promote that possibility to those individuals, and to make sure that they are put in touch with those advice services that can assist them in making that claim. There are millions of pounds that pensioners in Wales are entitled to that, at the moment, they do not receive. The Welsh Government will work with the older person's commissioner, and other organisations in Wales, to try to make sure that we make an inroad into that position.
Wel, Llywydd, rwy'n canmol y comisiynydd pobl hŷn am ei hymgyrch credyd pensiwn. Mae Joel James yn iawn mai'r budd-dal sydd leiaf tebygol o gael ei hawlio yng Nghymru yw credyd pensiwn, a'r hynaf ydych chi, y lleiaf tebygol ydych chi o'i hawlio. Felly, mae'r ymgyrch y mae'r comisiynydd pobl hŷn wedi'i sefydlu yn un bwysig. Mae'n un yr ydym ni'n ei chefnogi; rydym ni'n ei chefnogi mewn sawl ffordd ymarferol. Mae ein gwaith ar yr argyfwng costau byw drwy gydol y flwyddyn ddiwethaf wedi canolbwyntio ar wneud i bob cyswllt gyfrif. Pan fo gweithwyr proffesiynol sy'n dod i gysylltiad â phobl y gallai fod ganddyn nhw hawl i fudd-daliadau nad ydyn nhw'n manteisio arnyn nhw, yna dylid cymryd pob un o'r cyfleoedd hynny i hyrwyddo'r posibilrwydd hwnnw i'r unigolion hynny, ac i wneud yn siŵr eu bod nhw'n cael eu rhoi mewn cysylltiad â'r gwasanaethau cynghori hynny a all eu cynorthwyo i wneud yr hawliad hwnnw. Ceir miliynau o bunnoedd y mae gan bensiynwyr yng Nghymru yr hawl iddyn nhw, ar hyn o bryd, nad ydyn nhw'n eu derbyn. Bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda'r comisiynydd pobl hŷn, a sefydliadau eraill yng Nghymru, i geisio gwneud yn siŵr ein bod ni'n gwneud cynnydd o ran y sefyllfa honno.
5. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi cymunedau yn y Rhondda sydd wedi eu heffeithio gan leihad sylweddol mewn trafnidiaeth gyhoeddus leol? OQ59946
5. How does the Welsh Government support communities in the Rhondda that have been affected by a significant reduction in local public transport? OQ59946
Diolch yn fawr am y cwestiwn. Mae'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd wedi sicrhau, yn gynharach eleni, fod £46 miliwn ar gael o gyllidebau bysiau i atal effaith sylweddol ar wasanaethau bysiau. Mae'r awdurdodau lleol, Trafnidiaeth Cymru a'r gweithredwyr yn cydweithio'n rhanbarthol i gynllunio rhwydwaith sy'n gweithio orau i gwrdd ag anghenion teithwyr.
Thank you for the question. The Deputy Minister for Climate Change has ensured, earlier this year, that £46 million was available from bus budgets to prevent the widespread disruption of bus services. Local authorities, Transport for Wales and operators are working together on a regional basis to plan the network that best meets the needs of the travelling public.
Diolch, Prif Weinidog. Last night I held a public meeting in Treorchy. Whilst people understand the need to close the train line in order for the south Wales metro work to be completed, the works, coupled with a reduction in local bus services and the closure of Maindy bridge in Ton Pentre, mean that travel is severely disrupted. This is making children late getting to and from school, making people late for medical and dental appointments, and local businesses told me last night that they're seeing a reduction in footfall and are subsequently struggling to survive, as more people are opting to shop online rather than potentially sit in traffic for two hours, just to be able to shop locally. How is the Welsh Government working with Rhondda Cynon Taf County Borough Council to ensure all works impacting Rhondda residents and businesses are planned to minimise disruption? And what support will be made available for businesses impacted and workers who either can't take up employment opportunities at present, because of the disruption, or are at risk of losing their jobs because they cannot get to and from work?
Diolch, Prif Weinidog. Neithiwr cynhaliais gyfarfod cyhoeddus yn Nhreorci. Er bod pobl yn deall yr angen i gau'r rheilffordd er mwyn cwblhau gwaith metro de Cymru, mae'r gwaith, ynghyd â gostyngiad mewn gwasanaethau bysiau lleol a chau pont Maendy yn Nhon Pentre, yn golygu bod tarfu difrifol ar deithio. Mae hyn yn gwneud plant yn hwyr yn cyrraedd yr ysgol ac yn ôl adref, yn gwneud pobl yn hwyr ar gyfer apwyntiadau meddygol a deintyddol, a dywedodd busnesau lleol wrthyf neithiwr eu bod yn gweld gostyngiad yn nifer yr ymwelwyr ac felly yn ei chael hi'n anodd goroesi, wrth i fwy o bobl ddewis siopa ar-lein yn hytrach nag eistedd mewn traffig, am ddwy awr o bosibl, dim ond i allu siopa'n lleol. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Chyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf i sicrhau bod yr holl waith sy'n effeithio ar drigolion a busnesau Rhondda yn cael eu cynllunio i leihau unrhyw amhariad cymaint â phosibl? A pha gymorth fydd ar gael i fusnesau y mae hyn yn effeithio arnyn nhw a gweithwyr na allant fanteisio ar gyfleoedd cyflogaeth ar hyn o bryd, oherwydd yr amhariad, neu sydd mewn perygl o golli eu swyddi oherwydd na allan nhw gyrraedd eu gwaith ac adref?
I thank the Member for that supplementary question. I'm very familiar with the issues that she describes, because they have been very regularly communicated to me by Buffy Williams, the Senedd Member for the Rhondda. I commend her for the very energetic work that she has been carrying out, together with Transport for Wales and with the local authority, to deal with the difficulties that are being experienced in that area.
Some of them, I'm afraid, are difficult to avoid. We are investing millions of pounds in a generational shift in the transport infrastructure of the south Wales Valleys. In this particular case, that has coincided with the necessary action to deal with the difficulties at Maindy bridge. I understand that that is having a real impact upon people locally, but the bridge is not safe for the future. It was damaged during storm Dennis, and its replacement is vitally necessary for the long-term sustainability of the transport infrastructure. And it's complicated by the fact that the bridge, although not a large bridge in itself, is also the way in which many utilities—gas mains, water mains—are conducted across the river.
I know that there are further practical ideas that are being proposed; I know that Buffy Williams is putting those to the local authority, just as I know that the local authority has acted to increase community bus services in that area, to help people to deal with the particular difficulties that are undoubtedly being experienced at the moment. All of the work is being designed to be completed as fast as it safely can be, and then I think people locally will genuinely see the benefit of the investment that is being put into their community.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn atodol hwnnw. Rwy'n gyfarwydd iawn â'r materion y mae hi'n eu disgrifio, oherwydd maen nhw wedi cael eu cyfleu yn rheolaidd iawn i mi gan Buffy Williams, Aelod Senedd y Rhondda. Rwy'n ei chanmol hi am y gwaith egnïol iawn y mae hi wedi bod yn ei wneud, ynghyd â Trafnidiaeth Cymru a gyda'r awdurdod lleol, i ddelio â'r anawsterau sy'n cael eu profi yn yr ardal honno.
Mae rhai ohonyn nhw, rwy'n ofni, yn anodd eu hosgoi. Rydym yn buddsoddi miliynau o bunnoedd mewn newid cenhedlaeth yn seilwaith trafnidiaeth Cymoedd y de. Yn yr achos penodol hwn, mae hynny wedi cyd-ddigwydd â'r camau angenrheidiol i ddelio â'r anawsterau â phont Maendy. Rwy'n deall bod hynny'n cael effaith wirioneddol ar bobl yn lleol, ond nid yw'r bont yn ddiogel ar gyfer y dyfodol. Cafodd ei difrodi yn ystod storm Dennis, ac mae'r bont newydd yn hanfodol angenrheidiol ar gyfer cynaliadwyedd tymor hir y seilwaith trafnidiaeth. Ac mae hyn wedi'i gymhlethu gan y ffaith mai'r bont, er nad yw'n bont fawr ynddi ei hun, yw'r ffordd y mae llawer o gyfleustodau—prif gyflenwad nwy, prif bibellau dŵr—yn cael eu cario dros yr afon.
Rwy'n gwybod bod syniadau ymarferol pellach yn cael eu cynnig; rwy'n gwybod bod Buffy Williams yn rhoi'r rheini i'r awdurdod lleol, yn union fel yr wyf yn gwybod bod yr awdurdod lleol wedi gweithredu i gynyddu gwasanaethau bysiau cymunedol yn yr ardal honno, i helpu pobl i ddelio â'r anawsterau penodol sydd heb os yn cael eu profi ar hyn o bryd. Mae'r holl waith yn cael ei gynllunio i'w gwblhau mor gyflym ag y gall gael ei wneud yn ddiogel, ac yna rwy'n credu y bydd pobl leol wir yn gweld budd y buddsoddiad sy'n cael ei roi yn eu cymuned.
6. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â thwyllwybodaeth ar-lein? OQ59944
6. What steps is the Welsh Government taking to address online disinformation? OQ59944
The nature of online disinformation changes rapidly, with the emergence of new threats and new hostile actors. I hope that Ofcom's extended role and responsibilities as part of the implementation of the UK Government's Online Safety Bill will be used to maximum effect in this deeply troubling area.
Mae natur twyllwybodaeth ar-lein yn newid yn gyflym, gydag ymddangosiad bygythiadau newydd a gweithredwyr gelyniaethus newydd. Rwy'n gobeithio y bydd rôl a chyfrifoldebau estynedig Ofcom fel rhan o weithrediad Bil Diogelwch Ar-lein Llywodraeth y DU yn cael yr effaith fwyaf posibl yn y maes hynod ofidus hwn.
Diolch, First Minister. Earlier this year, the UK Government published the integrated review refresh, called 'Responding to a more contested and volatile world', which highlighted its priorities for protecting the United Kingdom. It is clear from this report that one of the biggest threats to the UK, its institutions and its democracy is disinformation, which is defined as 'false information which is deliberately intended to mislead—intentionally misstating the facts'. We are all aware that, since 2015 in particular, there has been a concerning rise in disinformation, with both hostile powers and criminals becoming bolder, as well as bots and artificial intelligence.
The UK Government Online Safety Bill, as you mentioned, was meant to go some way to address this, and particularly to protect children online. So, it's increasingly disappointing when we see politicians regularly spreading disinformation on social media, because another starker definition of 'disinformation' in this context is the use of half truth and non-rational argument to manipulate public opinion in pursuit of political objectives. Let me be clear: there is no moral high ground for the opposition to stand upon today, because it's not just the false blanket 20 mph speed limit statement, as my colleague John Griffiths referred to earlier, but also the targeting of individuals with personal attacks; criticising Welsh Government support for new teachers from diverse backgrounds; misinformation about single-sex changing rooms; using vulnerable asylum seeker children as 'political footballs'—that's a direct quote from the Welsh Refugee Council; and targeting our Gypsy, Roma and Traveller community. It really does have to stop. It's doing none of us any favours. First Minister, what steps can the Welsh Government take to address corrosive disinformation that is potentially undermining our democracy in Wales?
Diolch, Prif Weinidog. Yn gynharach eleni, cyhoeddodd Llywodraeth y DU yr adolygiad integredig diweddaraf, sef 'Ymateb i fyd mwy cystadleuol a helbulus', a amlygodd ei blaenoriaethau ar gyfer diogelu'r Deyrnas Unedig. Mae'n amlwg o'r adroddiad hwn mai un o'r bygythiadau mwyaf i'r DU, ei sefydliadau a'i democratiaeth yw twyllwybodaeth, sy'n cael ei diffinio fel 'gwybodaeth ffug y bwriedir iddi gamarwain—cam-ddatgan y ffeithiau yn fwriadol'. Rydyn ni i gyd yn ymwybodol, ers 2015 yn benodol, bod cynnydd pryderus wedi bod mewn twyllwybodaeth, gyda phwerau gelyniaethus a throseddwyr yn dod yn fwy eofn, yn ogystal â botiaid a deallusrwydd artiffisial.
Roedd Bil Diogelwch Ar-lein Llywodraeth y DU, fel y sonioch chi, i fod i fynd peth o'r ffordd i ymdrin â hyn, ac yn arbennig i amddiffyn plant ar-lein. Felly, mae'n gynyddol siomedig pan welwn ni wleidyddion yn lledaenu twyllwybodaeth yn rheolaidd ar y cyfryngau cymdeithasol, oherwydd diffiniad arall mwy noeth o 'dwyllwybodaeth' yn y cyd-destun hwn yw defnyddio hanner gwir a dadl afresymol i gamliwio barn y cyhoedd wrth fynd ar ôl amcanion gwleidyddol. Gadewch imi fod yn glir: nid oes tir uchel foesol i wrthblaid sefyll arno heddiw, nid yn unig oherwydd y datganiad ffug am derfyn cyflymder blanced o 20 mya, fel y cyfeiriodd fy nghyd-Aelod John Griffiths ato yn gynharach, ond y targedu unigolion ag ymosodiadau personol; beirniadu cefnogaeth Llywodraeth Cymru i athrawon newydd o gefndiroedd amrywiol; gwybodaeth anghywir am ystafelloedd newid un rhyw; defnyddio plant bregus ceiswyr lloches fel 'pêl-droed wleidyddol'—mae hwnna'n ddyfyniad uniongyrchol gan Gyngor Ffoaduriaid Cymru; a thargedu ein cymuned Sipsiwn, Roma a Theithwyr. Mae'n rhaid iddo stopio, mewn gwirionedd. Nid yw'n gwneud unrhyw ffafrau i'r un ohonom ni. Prif Weinidog, pa gamau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i fynd i'r afael â thwyllwybodaeth dinistriol sydd o bosibl yn tanseilio ein democratiaeth yng Nghymru?
I do thank Sarah Murphy for that very important supplementary question. Let me deal first of all directly with the point that she makes about democracy itself, because here in Wales we will be bringing forward legislation to strengthen Welsh democracy—the Bill that was laid yesterday, the electoral reform Bill that the Counsel General will bring forward later in the term. Llywydd, I was taken aback by a letter that the Electoral Commission wrote to the Counsel General on 15 September, where they say that their analysis shows that almost 400,000 people across Wales are missing from our electoral registers—400,000 people not able to exercise their right to vote here in Wales.
Our Bill will put that right. It will move us down the road of automatic registration to make sure that people are able to exercise their democratic rights here in Wales. In the way that Sarah Murphy pointed to, that is a complete contrast to the way in which the UK Government seeks to put fresh barriers in the path of people seeking to exercise their democratic right. We know now from Sir Jacob Rees-Mogg that all the claims that were made by UK Ministers that this was in order to eliminate fraud—fraud for which they had no evidence whatsoever—was exactly the sort of disinformation that Sarah Murphy refers to, because Sir Jacob Rees-Mogg says quite clearly that what it was was an effort to gerrymander the results in English elections.
Sarah went on to make a broader argument than that about the corrosive effect of politicians deliberately putting forward arguments that they knew to be untrue. I don't want to rehearse everything that we rehearsed earlier this afternoon, Llywydd, but let me just take up one of the points that Sarah Murphy made. I think it is a disgrace—nothing short of a disgrace—when leading politicians continuously make claims that I believe they know not to be rooted in the facts. When our scheme for universal basic income is extended to some of the most vulnerable children—and that's what they are, children; children who have no families of their own and who arrive in Wales and are now part of our society here in Wales—I think that is a sign of the Wales we want to be, and when that is used and abused by opposition politicians to stir up people's feelings against refugees and asylum seekers, knowing that what they say cannot be true, absolutely knowing—. I've seen what has been said and I know what intention lay behind it, and I say that is an absolute disgrace.
Diolch i Sarah Murphy am y cwestiwn atodol pwysig hwnnw. Yn gyntaf, gadewch imi ddelio'n uniongyrchol â'r pwynt y mae'n ei wneud am ddemocratiaeth ei hun, oherwydd yma yng Nghymru byddwn ni'n cyflwyno deddfwriaeth i gryfhau democratiaeth Cymru—y Bil a osodwyd ddoe, y Bil diwygio etholiadol y bydd y Cwnsler Cyffredinol yn ei gyflwyno yn ddiweddarach yn y tymor. Llywydd, cefais fy synnu gan lythyr a ysgrifennodd y Comisiwn Etholiadol at y Cwnsler Cyffredinol ar 15 Medi, lle maen nhw'n dweud bod eu dadansoddiad nhw yn dangos bod bron i 400,000 o bobl ledled Cymru ar goll o'n cofrestrau etholiadol—400,000 o bobl nad ydynt yn gallu arfer eu hawl i bleidleisio yma yng Nghymru.
Bydd ein Bil ni yn cywiro hynny. Bydd yn ein symud ni i lawr y ffordd o gofrestru awtomatig i sicrhau bod pobl yn gallu arfer eu hawliau democrataidd yma yng Nghymru. Yn y ffordd y cyfeiriodd Sarah Murphy ato, mae hynny'n wrthgyferbyniad llwyr i'r ffordd y mae Llywodraeth y DU yn ceisio gosod rhwystrau newydd yn llwybr pobl sy'n ceisio arfer eu hawl ddemocrataidd. Gwyddom yn awr gan Syr Jacob Rees-Mogg fod yr holl honiadau a wnaed gan Weinidogion y DU fod hyn er mwyn dileu twyll—twyll nad oedd ganddyn nhw unrhyw dystiolaeth o gwbl ohono—yr union fath o dwyllwybodaeth y mae Sarah Murphy yn cyfeirio ati, oherwydd bod Syr Jacob Rees-Mogg yn dweud yn hollol glir mai beth ydoedd oedd ymdrech i jerimandro y canlyniadau yn etholiadau Lloegr.
Aeth Sarah ymlaen i wneud dadl ehangach na hynny am effaith ddinistriol gwleidyddion yn fwriadol yn cyflwyno dadleuon yr oedden nhw'n gwybod eu bod yn anwir. Nid wyf am ailadrodd popeth y soniom ni amdano yn gynharach y prynhawn yma, Llywydd, ond gadewch imi gymryd un o'r pwyntiau a wnaeth Sarah Murphy. Rwy'n credu ei fod yn warth—dim llai na gwarth—pan fo gwleidyddion arweiniol yn gwneud honiadau yn barhaus yr wyf i'n credu eu bod yn gwybod nad ydyn nhw wedi'u gwreiddio yn y ffeithiau. Pan fo ein cynllun ni ar gyfer incwm sylfaenol cyffredinol yn cael ei ymestyn i rai o'r plant mwyaf agored i niwed—a dyna beth ydyn nhw, plant; plant sydd heb eu teuluoedd eu hunain ac sy'n cyrraedd Cymru ac sydd bellach yn rhan o'n cymdeithas ni yma yng Nghymru—rwy'n credu bod hynny'n arwydd o'r Gymru yr ydym ni am fod, a phan fydd hynny'n cael ei ddefnyddio a'i gamddefnyddio gan wleidyddion yr wrthblaid i ysgogi teimladau pobl yn erbyn ffoaduriaid a cheiswyr lloches, gan wybod na all yr hyn y maen nhw'n ei ddweud fod yn wir, gwybod yn llwyr—. Rwyf wedi gweld yr hyn a ddywedwyd ac rwy'n gwybod pa fwriad sydd y tu ôl iddo, ac rwy'n dweud bod hynny'n warth llwyr.
7. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i gefnogi gwasanaethau iechyd meddwl yng Nghymru? OQ59942
7. What action is the Welsh Government taking to support mental health services in Wales? OQ59942
In addition to significant and sustained funding for mental health services, we are providing dedicated mental health resource in the new NHS executive. This includes a national mental health programme director leading the efforts to deliver constant improvement in mental health services across Wales.
Yn ogystal â chyllid sylweddol a pharhaus ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl, rydyn ni'n darparu adnoddau iechyd meddwl penodol yng ngweithrediaeth newydd y GIG. Mae hyn yn cynnwys cyfarwyddwr rhaglen iechyd meddwl cenedlaethol sy'n arwain yr ymdrechion i sicrhau gwelliant cyson mewn gwasanaethau iechyd meddwl ledled Cymru.
Thank you, First Minister, for your response. Last week, and today, we've heard a lot of discussion about taking action to save lives across Wales, and one evidence-based way of doing that is to provide more mental health support across Wales. It’s incredibly tragic that in 2021 there were 347 cases of suicide here. I find it extremely shocking that the Welsh Government’s suicide and self-harm prevention plans expired last year, in 2022, with no update being provided. So, First Minister, will the Government pledge to update these plans and take meaningful action to provide more mental health support for the people of Wales?
Diolch, Prif Weinidog, am eich ymateb. Yr wythnos diwethaf, a heddiw, rydyn ni wedi clywed llawer o drafodaeth am gymryd camau i achub bywydau ledled Cymru, ac un ffordd sy'n seiliedig ar dystiolaeth o wneud hynny yw darparu mwy o gymorth iechyd meddwl ledled Cymru. Mae'n hynod o drasig bod 347 o achosion o hunanladdiad wedi bod yma yn 2021. Rwy'n ei chael hi'n hynod o frawychus bod cynlluniau atal hunanladdiad a hunan-niweidio Llywodraeth Cymru wedi dod i ben y llynedd, yn 2022, heb unrhyw ddiweddariad yn cael ei roi. Felly, Prif Weinidog, a wnaiff y Llywodraeth addo diweddaru'r cynlluniau hyn a chymryd camau ystyrlon i ddarparu mwy o gymorth iechyd meddwl i bobl Cymru?
Peter Fox makes an important point. Suicide figures across Wales are a matter of genuine concern. They have been for some time. They're concentrated, as he knows, amongst particular groups in the population and amongst particular occupational groups. I was very struck earlier in the summer when the Minister for rural affairs and I were at the Pembrokeshire show and we met with people who were part of founding the DPJ Foundation. Your colleague Sam Kurtz will know them very well. Farming communities are particularly exposed to the risk of suicide because they so often have the means of suicide at hand. So, we work closely with the foundation and with many other voluntary and third sector groups. The Minister is working with those groups and the wider mental health community here in Wales to refresh that strategy. We're very fortunate in having some UK-leading clinicians here in Wales who work in this field and who give their expertise very freely to us to go on addressing that issue and improving services, and I can give him a complete assurance that the Minister is utterly dedicated to making sure that we align our mental health services in a way that offers the prospect of reducing that risk of suicide here in Wales.
Mae Peter Fox yn gwneud pwynt pwysig. Mae ffigurau hunanladdiad ledled Cymru yn destun pryder gwirioneddol. Maen nhw wedi bod ers peth amser. Maen nhw wedi eu crynhoi, fel mae'n gwybod, ymhlith grwpiau penodol yn y boblogaeth ac ymhlith grwpiau galwedigaethol penodol. Cefais fy nharo'n fawr yn gynharach yn yr haf pan oeddwn i a'r Gweinidog dros faterion gwledig yn sioe sir Benfro ac fe wnaethom ni gwrdd â phobl a oedd yn rhan o sefydlu Sefydliad DPJ. Bydd eich cyd-Aelod Sam Kurtz yn eu hadnabod yn dda iawn. Mae cymunedau ffermio yn arbennig o agored i'r risg o hunanladdiad oherwydd yn aml mae ganddyn nhw'r modd o ladd eu hunain wrth law. Felly, rydyn ni'n gweithio'n agos gyda'r sefydliad a gyda llawer o grwpiau gwirfoddol a thrydydd sector eraill. Mae'r Gweinidog yn gweithio gyda'r grwpiau hynny a'r gymuned iechyd meddwl ehangach yma yng Nghymru i ddiweddaru'r strategaeth honno. Rydyn ni'n ffodus iawn o fod â chlinigwyr blaenllaw yn y DU yma yng Nghymru sy'n gweithio yn y maes hwn ac sy'n rhoi eu harbenigedd yn rhydd iawn i ni fynd i'r afael â'r mater hwnnw a gwella gwasanaethau, a gallaf roi sicrwydd llwyr iddo fod y Gweinidog yn gwbl ymroddedig i sicrhau ein bod yn alinio ein gwasanaethau iechyd meddwl mewn ffordd sy'n cynnig y posibilrwydd o leihau'r risg honno o hunanladdiad yma yng Nghymru.
Good afternoon, First Minister. Thank you to Peter Fox for raising this really important issue. I just really wanted to focus in on children who have mental illnesses. We know that there's a particularly vulnerable group in those who are looked after, and I know you have a real dedication and commitment to making sure that those young people in particular have a good service in mental health. We know that those young people are four times more likely to suffer from a mental health issue. We've seen rapid improvements in Wales in terms of waiting times in our mental health services for children and young people, but they have actually risen in the last six months. Since December, in fact, we've seen a rise in the number of children waiting for mental health services across Wales. So, I just wondered if you could reassure us and reaffirm your commitment to making sure there is a real laser-sharp focus on making sure that the waiting times don't increase any further. Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Prif Weinidog. Diolch i Peter Fox am godi'r mater pwysig hwn. Roeddwn i wir eisiau canolbwyntio ar blant sydd â salwch meddwl. Rydyn ni'n gwybod bod yna grŵp arbennig o agored i niwed yn y rhai sy'n derbyn gofal, ac rwy'n gwybod bod gennych chi ymroddiad ac ymrwymiad gwirioneddol i sicrhau bod y bobl ifanc hynny yn benodol yn cael gwasanaeth da ym maes iechyd meddwl. Gwyddom fod y bobl ifanc hynny bedair gwaith yn fwy tebygol o ddioddef o broblem iechyd meddwl. Rydyn ni wedi gweld gwelliannau cyflym yng Nghymru o ran amseroedd aros yn ein gwasanaethau iechyd meddwl ar gyfer plant a phobl ifanc, ond maen nhw wedi cynyddu mewn gwirionedd yn ystod y chwe mis diwethaf. Ers mis Rhagfyr, mewn gwirionedd, rydyn ni wedi gweld cynnydd yn nifer y plant sy'n aros am wasanaethau iechyd meddwl ledled Cymru. Felly, tybed a allech chi roi sicrwydd i ni ac ailddatgan eich ymrwymiad i sicrhau bod pwyslais manwl iawn ar sicrhau nad yw'r amseroedd aros yn cynyddu ymhellach. Diolch yn fawr iawn.
I'm happy to give that commitment, but to do it in the way that we have tried to advance here in Wales over many years. The best way of reducing waiting times is to have fewer people needing to be referred to those tier 4 services, as they're called—sorry to use the jargon; the more intrusive services—and the investment we have made in those everyday services, services that you don't need to be referred to but you can use, like school counselling services. We know that the more you invest for young people at the point where they begin to feel a sense of mental non-well-being, the better the chance you have of helping those young people to get to a successful resolution. What we don't want is for those young people to feel that they've got nowhere else to go other than the specialist services, where they will often wait and then find that that service is not the service that is right for them. So, we are very keen indeed to go on investing in those services that provide immediate, early-stage help to young people to obviate the need for them later on to have to access specialist services, so that those people who do need specialist services—and there always will be young people who are genuinely acutely mentally ill—can get to the front of that queue as fast as possible, because the queue isn't full of people who, actually, would have been better served by a different sort of service.
Rwy'n hapus i roi'r ymrwymiad hwnnw, ond ei wneud yn y ffordd yr ydym ni wedi ceisio bwrw ymlaen yma yng Nghymru dros nifer o flynyddoedd. Y ffordd orau o leihau amseroedd aros yw bod â llai o bobl y mae angen eu hatgyfeirio i'r gwasanaethau haen 4 hynny, fel y'u gelwir—mae'n ddrwg gen i am ddefnyddio'r jargon; y gwasanaethau mwy ymwthiol—a'r buddsoddiad yr ydym wedi'i wneud yn y gwasanaethau bob dydd hynny, gwasanaethau nad oes angen cael eich hatgyfeirio iddyn nhw ond gallwch chi eu defnyddio, fel gwasanaethau cwnsela ysgolion. Rydyn ni'n gwybod po fwyaf y byddwch chi'n buddsoddi ar gyfer pobl ifanc pan fyddan nhw'n dechrau teimlo ymdeimlad o ddiffyg lles meddyliol, y gorau yw'r cyfle sydd gennych o helpu'r bobl ifanc hynny i gael datrysiad llwyddiannus. Yr hyn nad ydym ni ei eisiau yw i'r bobl ifanc hynny deimlo nad oes ganddyn nhw unman arall i fynd heblaw am y gwasanaethau arbenigol, lle byddan nhw yn aml yn aros ac yna yn canfod nad y gwasanaeth hwnnw yw'r gwasanaeth sy'n iawn iddyn nhw. Felly, rydyn ni'n awyddus iawn yn wir i fynd ati i fuddsoddi yn y gwasanaethau hynny sy'n darparu cymorth ar unwaith, cyfnod cynnar i bobl ifanc i osgoi'r angen iddyn nhw yn nes ymlaen orfod defnyddio gwasanaethau arbenigol, fel bod y bobl hynny y mae angen gwasanaethau arbenigol arnyn nhw—a bydd bob amser pobl ifanc sydd yn wirioneddol sâl yn feddyliol—yn gallu cyrraedd blaen y ciw hwnnw cyn gynted â phosibl, oherwydd dydy'r ciw ddim yn llawn o bobl a fyddai, mewn gwirionedd, wedi cael eu gwasanaethu'n well gan fath gwahanol o wasanaeth.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, Llyr Gruffydd.
And finally, question 8, Llyr Gruffydd.
8. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddyfodol ffermio organig yng Nghymru? OQ59936
8. Will the First Minister make a statement on the future of organic farming in Wales? OQ59936
Diolch i Llyr Gruffydd, Llywydd. Mae arferion ffermio organig yn cyd-fynd yn dda ag egwyddorion rheoli tir yn gynaliadwy, ein fframwaith ar gyfer cymorth i’r byd amaeth yn y dyfodol. Mae ffermydd organig eisoes yn dilyn yr egwyddor o reoli tir yn gynaliadwy, ac felly dylen nhw fod mewn sefyllfa dda i symud yn haws i'r cynllun ffermio cynaliadwy yn 2025.
I thank Llyr Gruffydd, Llywydd. Organic farming practices align well with the principles of sustainable land management, our framework for agricultural support in the future. Organic farms already adhere to the principles of sustainable land management principles, and so they should be well placed to transition more easily to the sustainable farming scheme in 2025.
Wel, y gwir amdani yw, wrth gwrs, fod y gefnogaeth bresennol, Glastir Organig a Glastir Advanced ac yn y blaen, yn dod i ben, ac felly mae nifer o ffermwyr organig wedi cysylltu â fi yn mynegi gofid mawr ynglŷn â dyfodol eu busnesau nhw. Mae'n debyg mai'r hyn y gwelwn ni, oherwydd yr ansicrwydd, yw bod nifer eisoes yn gwneud y penderfyniad eu bod nhw am adael ffermio organig. Nawr, mae hynny'n dadwneud degawdau o waith a buddsoddiad gan gynlluniau agri-amgylcheddol yn y gorffennol. Mae e hefyd, wrth gwrs, yn tanseilio yr hyn roeddech chi'n honni byddai nod polisïol eich gwaith chi o gwmpas y cynllun ffermio cynaliadwy, sef annog a hyrwyddo mwy o'r math yma o beth.
Nawr, dwi wedi clywed y bydd ffermwyr organig yn gallu cael mynediad i'r Habitat Wales scheme. Wel, mae hwnna'n mynd i fod yn agored, wrth gwrs, i bawb, yn fwy na dim ond y rhai sydd ag organic certification. Felly, pa sicrwydd allwch chi ei roi i'r sector y bydd yna gefnogaeth benodol ar eu cyfer nhw yn y dyfodol, a pha mor fuan allwch chi roi hynny, oherwydd, fel mae e nawr, mae pobl eisoes wedi gwneud y penderfyniad i symud mas o ffermio organig?
Well, the truth of the matter is that the current support, Glastir Organic and Glastir Advanced and so on, is coming to an end. So, many organic farmers have contacted me expressing great concern about the future of their businesses. It appears that what we see, because of the uncertainty, is that many are already taking the decision that they are going to leave organic farming. Now, that undoes decades of work and investment by agri-environmental schemes in the past. It also undermines what you claimed would be the policy aim of your work around the sustainable land management scheme, encouraging more of this kind of thing.
Now, I've heard that organic farmers will be able to access the Habitat Wales scheme. But that's going to be open, of course, for all, not just those who have organic certification. So, what assurance can you give the sector that there will be specific support for them in the future, and how soon can you give that assurance, because, as things stand, people are already making the decision to leave organic farming?
Well, Llywydd, dwi wedi gweld y llythyr—roedd llythyr wedi dod i mewn oddi wrth yr Aelod i'r Gweinidog, a dwi wedi gweld ateb y Gweinidog iddo fe hefyd. Gallaf ddweud bod swyddogion wedi cwrdd gyda'r sector yn ddiweddar, a byddwn yn parhau i ddylunio cynllun gyda'n gilydd i sicrhau bod manteision ffermio organig yn cael eu cydnabod yn briodol yn y cynlluniau y bydd y Gweinidog yn eu cyhoeddi. A dwi'n gwybod bod y Gweinidog yn edrych ar opsiynau—os oes opsiynau eraill i gefnogi'r sector.
Ond jest i fod yn glir, bydd y sector mewn sefyllfa arbennig o dda i fanteisio ar y cynllun ffermio cynaliadwy newydd, a hefyd ar y cynllun Cynefin Cymru newydd. So, mae cryfder mawr yn y sector. Rŷn ni wedi cefnogi'r sector dros y blynyddoedd. Rŷn ni'n awyddus i wneud hwnna yn y dyfodol. Y ffordd i'w wneud e yw beth rŷn ni'n siarad gyda'r sector i'w amlinellu nawr, ac mae'r Gweinidog yn awyddus i gydweithio gyda nhw i weld beth yw'r ffordd orau i'w cefnogi nhw yn y dyfodol.
Well, Llywydd, I've seen the letter—the letter came from the Member to the Minister, and I've seen the Minister's response to him as well. I can say that officials met with the sector recently, and we'll continue to co-design a scheme to ensure that the benefits of organic farming are recognised appropriately in the plans that the Minister will publish. And I know that the Minister is looking at options, and whether there are other options to support the sector.
But just to be clear, the sector will be in a particularly good situation to take advantage of the sustainable farming scheme, and also the new Habitat Wales scheme. So, there is great strength in the sector. We've supported the sector over the years. We're eager to do so in the future, and the way to do that is what we're discussing with the sector in terms of outlining now, and the Minister is eager to co-operate with them to see the best way to support them in the future.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad busnes, ac mae'r Trefnydd yn mynd i gyflwyno'r datganiad hwnnw. Lesley Griffiths.
The next item will be the business statement and announcement, and the Trefnydd will make that statement. Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. There are three changes to this week's business, all of which are published on the Plenary agendas. After this business statement, the Minister for Economy will make a statement on the steel industry. Later this afternoon, the Minister for Social Justice and Chief Whip will make a statement to update the Senedd on a nation of sanctuary. And finally, as agreed at Business Committee this morning, tomorrow's opposition debates have been reordered. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae tri newid i fusnes yr wythnos hon, ac mae pob un ohonyn nhw wedi'u cyhoeddi ar agenda'r Cyfarfod Llawn. Ar ôl y datganiad busnes hwn, bydd Gweinidog yr Economi yn gwneud datganiad ar y diwydiant dur. Yn ddiweddarach y prynhawn yma, bydd y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a'r Prif Chwip yn gwneud datganiad i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd am genedl noddfa. Ac yn olaf, fel y cytunwyd yn y Pwyllgor Busnes y bore yma, mae dadleuon y gwrthbleidiau yfory wedi'u haildrefnu. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Trefnydd, can I ask for a statement from yourself, as Minister for rural affairs, regarding the recent announcement from the Prime Minister to ban XL bully dogs following the fatal, tragic attacks by these dogs across the UK? As I'm sure you will be aware, two in four fatal dog attacks involved the breed across the UK in 2021. This figure rose to six in 10 in 2022. Since November 2021 three people have lost their lives because of XL bully dogs in Wales—two in Caerphilly and one in Wrexham—as well as what has been described as a savage and rampant rampage of 22 pregnant sheep that were killed on a farm in north Wales earlier this year. I note that you welcomed this decision on Twitter, but given the extremely concerning statistics, can I request that a statement be made on what the ban is likely to look like here in Wales, or if you intend to take any steps yourself under devolved responsibilities to protect the people of Wales and livestock? Diolch, Llywydd.
Trefnydd, a gaf i ofyn am ddatganiad gennych chi, fel y Gweinidog dros faterion gwledig, ynghylch y cyhoeddiad diweddar gan Brif Weinidog y DU i wahardd cŵn bully XL yn dilyn yr ymosodiadau angheuol, trasig gan y cŵn hyn ledled y DU? Fel y gwyddoch yr wyf yn siŵr, roedd dau o bob pedwar ymosodiad angheuol gan gŵn ledled y DU yn 2021 yn ymwneud â'r brîd hwn. Cododd y ffigwr hwn i chwech o bob 10 yn 2022. Ers mis Tachwedd 2021 mae tri pherson wedi colli eu bywydau oherwydd cŵn bully XL yng Nghymru—dau yng Nghaerffili ac un yn Wrecsam—yn ogystal â'r hyn sydd wedi'i ddisgrifio fel ymosodiad ffyrnig a rhemp ar 22 o ddefaid beichiog gafodd eu lladd ar fferm yn y gogledd yn gynharach eleni. Rwy'n sylwi eich bod chi wedi croesawu'r penderfyniad hwn ar Twitter, ond o ystyried yr ystadegau hynod bryderus, a gaf i ofyn am ddatganiad ynghylch sut mae'r gwaharddiad yn debygol o edrych yma yng Nghymru, neu a ydych chi'n bwriadu cymryd unrhyw gamau eich hun o dan gyfrifoldebau datganoledig i amddiffyn pobl Cymru ac anifeiliaid? Diolch, Llywydd.
Thank you. It is very welcome news from the UK Government—I certainly did welcome it, but it's better late than never. I'm really pleased the UK Government are at last finally taking action. Over the past probably six years, I've written to eight various Home Secretaries and Department for Environment, Food and Rural Affairs Secretaries of State, urging them to take some action. The last letter I wrote to Suella Braverman I think was in May; she didn't even give me the courtesy of a response. So, I am very pleased that, now, the Prime Minister has made this announcement.
The Dangerous Dogs Act 1991, obviously, is not devolved, it's a reserved matter, and the UK Government have set up a responsible dog ownership group to have a look at this, and my officials are working very closely with UK Government officials. Of course, we can do things here—we do have some powers, obviously, in relation to this. So, again, I've been looking at responsible dog ownership, and I am looking to hold a multi-agency summit, probably next month, to bring together all organisations, because, as you say, we're seeing far too many dog attacks of the like you described. I think the most important thing now is for my officials to work very closely with UK Government officials to make sure that there are no unforeseen consequences of the ban on XL bullies. We certainly don't want to see a significant number of abandonments, for instance. So, we now need to drill down into the detail. So, at the most appropriate time, I'll be very happy to update Members of the Senedd.
Diolch. Mae'n newyddion i'w groesawu'n fawr gan Lywodraeth y DU—yn sicr fe wnes i ei groesawu, ond mae'n well hwyr na hwyrach. Rwy'n falch iawn bod Llywodraeth y DU yn gweithredu o'r diwedd. Yn ystod y chwe blynedd diwethaf mae'n debyg, rwyf wedi ysgrifennu at wyth Ysgrifennydd Cartref ac Ysgrifenyddion Gwladol Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig, yn eu hannog nhw i gymryd camau. Roedd y llythyr olaf y gwnes i ei ysgrifennu at Suella Braverman ym mis Mai, rwy'n credu; nid oedd hi'n ddigon cwrtais i ymateb, hyd yn oed. Felly, rwy'n falch iawn, nawr, fod y Prif Weinidog wedi gwneud y cyhoeddiad hwn.
Yn amlwg, nid yw Deddf Cŵn Peryglus 1991 wedi'i datganoli, mae'n fater a gadwyd yn ôl, ac mae Llywodraeth y DU wedi sefydlu grŵp perchnogaeth gyfrifol ar gŵn i ystyried hyn, ac mae fy swyddogion yn gweithio'n agos iawn gyda swyddogion Llywodraeth y DU. Wrth gwrs, gallwn ni wneud pethau yma—mae gennym ni rai pwerau, yn amlwg, o ran hyn. Felly, unwaith eto, rydw i wedi bod yn ystyried perchnogaeth gyfrifol ar gŵn, ac rwy'n ystyried cynnal uwchgynhadledd aml-asiantaeth, fis nesaf yn ôl pob tebyg, i ddod â'r holl sefydliadau ynghyd, oherwydd, fel y dywedwch chi, rydyn ni'n gweld llawer gormod o ymosodiadau gan gŵn o'r fath y gwnaethoch chi eu disgrifio. Rwy'n credu mai'r peth pwysicaf nawr yw bod fy swyddogion yn gweithio'n agos iawn gyda swyddogion Llywodraeth y DU i sicrhau nad oes unrhyw ganlyniadau annisgwyl o'r gwaharddiad ar bullies XL. Yn sicr, dydyn ni ddim eisiau gweld nifer sylweddol o gŵn yn cael eu gadael, er enghraifft. Felly, mae angen i ni edrych arno'n fanylach nawr. Felly, ar yr adeg fwyaf priodol, byddaf i'n hapus iawn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau'r Senedd.
Trefnydd, hoffwn ofyn am ddatganiad llafar, os gwelwch yn dda, gan y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol o ran y sefyllfa ariannol. Dŷn ni wedi clywed nifer yn sôn ynglŷn â'r £900 miliwn o ran y flwyddyn ariannol yma, ond byddwn i yn hoffi gwybod pryd bydd yna gyfle i'r Senedd hon drafod hynny.
Hefyd, wrth gwrs, dŷn ni'n gweld y tywydd garw yn ailddechrau. Mi fydd nifer o gymunedau yn ofni gweld y gaeaf yn dod—llifogydd unwaith eto. Mi gawson ni ddiweddariad, wrth gwrs, yr wythnos diwethaf gan y Gweinidog Newid Hinsawdd o ran yr adolygiad annibynnol o lifogydd. Ond un o'r pethau y mae nifer o'r cymunedau dwi'n eu cynrychioli yn ei holi ydy beth ydy'r cynlluniau o ran y gaeaf hwn tra bod llawer o'r gwaith cynllunio o ran lliniaru effaith llifogydd yn y dyfodol yn mynd rhagddo? Felly, oes modd cael datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd o ran y gefnogaeth ymarferol sydd ar gael i gymunedau sydd yn mynd i gael llifogydd yn ystod y misoedd nesaf yma—yn anffodus, dyna fydd y realiti i nifer—fel ein bod ni'n gallu sicrhau bod y gefnogaeth ar gael iddyn nhw, ond eu bod nhw hefyd yn gwybod sut mae cael y gefnogaeth honno?
Trefnydd, I'd like to ask for an oral statement, please, by the Minister for Finance and Local Government in terms of the financial situation. We've heard many people talk about the £900 million in terms of this current financial year, but I'd like to know when there will be an opportunity for this Senedd to discuss that.
Also, of course, we're seeing the inclement weather restarting. A number of communities will be concerned about winter coming—flooding once again. We had an update, of course, last week from the Minister for Climate Change, in terms of the independent review of flooding. But one of the things that a number of the communities that I represent are asking about is what are the plans in terms of this winter while a lot of the planning in terms of mitigating the impact of flooding is going on? So, is it possible to have a statement from the Minister for Climate Change in terms of the practical support available to communities that are going to be struck by flooding during these next few months—unfortunately, that will be the reality for many—so that we can ensure that the support is available for them, but that they also know how to obtain that support?
Thank you. As you say, the Minister for Climate Change did update us on the inquiry last week. Obviously, Welsh Government have put forward significant funding to help people who unfortunately were flooded, particularly around the storm Dennis floods back in—it's about five years ago now. I will certainly ask her if there is an update she can bring forward, because I know she has been working closely with local authorities particularly in relation to this coming winter.
With regard to your first question, the Minister for Finance and Local Government will be bringing forward an oral statement next month in relation to the in-year savings that we've had to find as a Government.
Diolch. Fel yr ydych chi'n ei ddweud, gwnaeth y Gweinidog Newid Hinsawdd roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am yr ymchwiliad yr wythnos diwethaf. Yn amlwg, mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi swm sylweddol o arian i helpu pobl y gwnaeth y llifogydd effeithio arnyn nhw yn anffodus, yn enwedig o ran llifogydd Storm Dennis yn ôl yn—tua phum mlynedd yn ôl nawr. Yn sicr, fe wnaf i ofyn iddi a oes diweddariad y gall hi ei roi, oherwydd rwy'n gwybod ei bod hi wedi bod yn gweithio'n agos gydag awdurdodau lleol yn enwedig o ran y gaeaf sydd i ddod.
O ran eich cwestiwn cyntaf, bydd y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol yn cyflwyno datganiad llafar fis nesaf ynghylch yr arbedion yr ydyn ni wedi gorfod dod o hyn iddyn nhw fel Llywodraeth yn ystod y flwyddyn.
Minister, I would like to call for a statement on what conversations the Welsh Government have had with the UK Government and chief constables in Wales regarding the report released by the charity Refuge last week on violence against women and girls in police force areas across Wales and England. That freedom of information request revealed that there were 26 police forces in England and Wales, from May 2022 until May 2023, disclosing over 1,000 cases of violence against women and girls and related misconduct recorded by police forces who returned that data. Four of those were in the Dyfed-Powys police force area, and six in the North Wales police force area. And the FOI found that, in police forces across England and Wales, only 24 per cent of police officers and staff accused of this behaviour were suspended pending the outcome of the investigation. While Dyfed-Powys Police did suspend 100 per cent of all their officers, only 83 of those were suspended in north Wales. Unfortunately, I can't give you any figures for South Wales and Gwent police forces, as they didn't return data to that charity. And they're asking that all officers accused of violence against women and girls should not be considered for alternative duty but automatically suspended pending investigations, and I tend to agree with that statement. So, I'm keen to know, Minister, what conversations you have had, what influence you will bring to bear and whether you would urge South Wales and Gwent Police to actually step up and answer some of these questions.
Gweinidog, hoffwn i alw am ddatganiad ar ba sgyrsiau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU a phrif gwnstabliaid yng Nghymru ynghylch yr adroddiad a gafodd ei ryddhau gan yr elusen Refuge yr wythnos diwethaf ar drais yn erbyn menywod a merched mewn ardaloedd heddlu ledled Cymru a Lloegr. Dangosodd y cais rhyddid gwybodaeth hwnnw fod 26 o heddluoedd yng Nghymru a Lloegr, o fis Mai 2022 tan fis Mai 2023, a datgelodd fod dros 1,000 o achosion o drais yn erbyn menywod a merched a chamymddwyn cysylltiedig wedi'u cofnodi gan heddluoedd a ddychwelodd y data hwnnw. Roedd pedwar o'r rheiny yn ardal heddlu Dyfed-Powys, a chwech yn ardal heddlu Gogledd Cymru. A gwnaeth y cais rhyddid gwybodaeth ddarganfod, mewn heddluoedd ledled Cymru a Lloegr, mai dim ond 24 y cant o swyddogion a staff yr heddlu a gafodd eu cyhuddo o'r ymddygiad hwn a gafodd eu hatal dros dro tra'n aros am ganlyniad yr ymchwiliad. Er bod Heddlu Dyfed-Powys wedi atal 100 y cant o'i holl swyddogion dros dro, dim ond 83 o'r rheiny gafodd eu hatal dros dro yn y gogledd. Yn anffodus, ni allaf roi unrhyw ffigurau i chi ar gyfer heddluoedd De Cymru a Gwent, gan na wnaethon nhw ddychwelyd data i'r elusen honno. Ac maen nhw'n gofyn na ddylai unrhyw swyddog sy'n cael ei gyhuddo o drais yn erbyn menywod a merched gael ei ystyried ar gyfer dyletswyddau eraill ond ei fod yn cael ei atal yn awtomatig tra bod ymchwiliadau yn mynd rhagddynt, ac rwy'n dueddol o gytuno â'r datganiad hwnnw. Felly, rwy'n awyddus i wybod, Gweinidog, pa sgyrsiau ydych chi wedi'u cael, pa ddylanwad y byddwch chi'n ei gael ar hyn, ac a fyddech chi'n annog Heddlu De Cymru a Heddlu Gwent i gamu ymlaen ac ateb rhai o'r cwestiynau hyn.
Thank you. I think Joyce Watson raises a very important point, and I would certainly urge both Gwent police force and South Wales police force to release that data, so that we can get that complete picture right across all four police authorities. I know that the Minister for Social Justice is aware of the recent data that was released by Refuge on the number of police officers and staff accused of misconduct or gross misconduct related to violence against women and girls, and is very concerned about this and will continue to have discussions both with the chief constables and with the police and crime commissioners. Unfortunately, we know that perpetrators of domestic abuse come from all walks of life and that many hold positions of power and that, then, creates even more barriers for survivors.
Diolch. Rwy'n credu bod Joyce Watson yn codi pwynt pwysig iawn, a byddwn yn sicr yn annog heddlu Gwent a heddlu De Cymru i ryddhau'r data hwnnw, fel y gallwn ni gael y darlun cyflawn hwnnw ar draws y pedwar awdurdod heddlu. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn ymwybodol o'r data diweddar a gafodd ei ryddhau gan Refuge ar nifer swyddogion a staff yr heddlu sydd wedi'u cyhuddo o gamymddwyn neu gamymddwyn difrifol yn ymwneud â thrais yn erbyn menywod a merched, ac mae'n bryderus iawn am hyn a bydd yn parhau i gael trafodaethau gyda'r prif gwnstabliaid a gyda'r comisiynwyr heddlu a throseddu. Yn anffodus, rydym yn gwybod bod cyflawnwyr cam-drin domestig yn dod o bob cefndir a bod llawer ohonyn nhw mewn safleoedd pwerus ac mae hynny, wedyn, yn creu hyd yn oed mwy o rwystrau i oroeswyr.
I'd like a Government statement, please, relating to the ongoing situation at Ffos-y-fran, where coal is still being extracted a year after the company was told to stop mining. It was the Welsh Government that approved this coal mine in 2005. After the council refused permission in 2014, I believe a Government commissioned report flagged the risk of this land being left unrestored. I'd like to know what action was taken in response, please? And the cost, as we know, to the public purse could now be more than £100 million if the site is abandoned, and only £15 million has been put aside by the company that could be used for restoration. That is quite a gaping difference. So, what action will the Government take to ensure the land will be cleaned and made safe? And in the meantime, the Welsh Government has reportedly profited from the transport of this illegal coal using Transport for Wales rail routes. Can the Government commit in a statement to immediately put an end to any transport of coal from Ffos-y-fran using those tracks? And will you commit to putting any revenue that's been raised from the transporting of that coal over the past year into a community fund for Merthyr Tydfil residents?
Hoffwn i gael datganiad gan y Llywodraeth, os gwelwch yn dda, yn ymwneud â'r sefyllfa barhaus yn Ffos-y-frân, lle mae glo yn dal i gael ei gloddio flwyddyn ar ôl i'r cwmni gael cyfarwyddyd i roi'r gorau iddi. Llywodraeth Cymru a gymeradwyodd y pwll glo hwn yn 2005. Ar ôl i'r cyngor wrthod caniatâd yn 2014, rwy'n credu i adroddiad a gafodd ei gomisiynu gan y Llywodraeth dynnu sylw at y risg y gallai'r tir hwn gael ei adael heb ei adfer. Hoffwn i wybod pa gamau a gymerwyd mewn ymateb, os gwelwch yn dda? Ac fe allai'r gost i'r pwrs cyhoeddus, fel y gwyddom ni, fod yn fwy na £100 miliwn erbyn hyn os caiff y safle ei adael, a dim ond £15 miliwn sydd wedi'i roi o'r neilltu gan y cwmni a allai gael ei ddefnyddio i'w adfer. Mae hynny'n dipyn o wahaniaeth. Felly, pa gamau y bydd y Llywodraeth yn eu cymryd i sicrhau y bydd y tir yn cael ei lanhau a'i wneud yn ddiogel? Ac yn y cyfamser, mae'n debyg bod Llywodraeth Cymru wedi elwa ar gludo'r glo anghyfreithlon hwn gan ddefnyddio llwybrau rheilffordd Trafnidiaeth Cymru. A all y Llywodraeth ymrwymo mewn datganiad i roi terfyn ar unwaith ar gludo unrhyw lo o Ffos-y-frân gan ddefnyddio'r traciau hynny? Ac a wnewch chi ymrwymo i roi unrhyw refeniw sydd wedi'i godi o gludo'r glo hwnnw yn ystod y flwyddyn ddiwethaf i gronfa gymunedol ar gyfer trigolion Merthyr Tudful?
Well, the Member will be aware that the appeal and legal proceedings are ongoing at the current time, so it wouldn't be appropriate for Welsh Ministers to bring forward an oral statement at this stage. But I know the Minister will consequently, or subsequently, I should say, receive advice. The policy of the Welsh Government is to bring to a managed end the extraction and use of coal, as you know, and the opening of new coal mines or the extension of existing coal mines in operation in Wales would add to the global supply of coal, having a significant effect on both our and the UK's legally binding carbon budgets. So, that's the absolute policy that we have. I'm not aware of the issue you raise around Transport for Wales, but I'll certainly make some enquiries.
Wel, bydd yr Aelod yn ymwybodol bod yr apêl a'r achos cyfreithiol yn mynd rhagddynt ar hyn o bryd, felly ni fyddai'n briodol i Weinidogion Cymru gyflwyno datganiad llafar ar hyn o bryd. Ond rwy'n gwybod y bydd y Gweinidog o ganlyniad, neu wedi hynny, y dylwn i ddweud, yn cael cyngor. Polisi Llywodraeth Cymru yw sicrhau bod cloddio a defnyddio glo yn dod i ben mewn ffordd a reolir, fel y gwyddoch chi, a byddai agor pyllau glo newydd neu ymestyn pyllau glo presennol sy'n weithredol yng Nghymru yn ychwanegu at y cyflenwad byd-eang o lo, gan gael effaith sylweddol ar ein cyllidebau carbon ni a rhai'r DU sy'n gyfreithiol rwymol. Felly, dyna yn llwyr, y polisi sydd gennym ni. Dydw i ddim yn ymwybodol o'r mater yr ydych chi'n ei godi ynghylch Trafnidiaeth Cymru, ond yn sicr, fe wnaf i rai ymholiadau.
Just to follow up on Sam Kurtz's question, Emma Whitfield lost her son, Jack Lis, to an attack by a very dangerous dog, and in her pinned post on Twitter at the moment, she says, with a picture of her son beneath it:
'People speak of the courage I have. This is the face of who gives me that courage. Jack is my reason. If I can stop another family from grieving and stop them from never being able to see their child's smile again—it will be a success.'
Can I, therefore, ask, before any statement is made in this Chamber and at the summit that you mentioned, that Emma is contacted and it is discussed with her whether she wishes to attend? And can I also ask that Wayne David MP is involved in those discussions too, because he's worked with Emma and with the Daily Mirror and their campaign, to have the voices of those who've been affected by these tragedies heard?
I ddilyn cwestiwn Sam Kurtz, collodd Emma Whitfield ei mab, Jack Lis, i ymosodiad gan gi peryglus iawn, ac yn ei phostiad ar Twitter ar hyn o bryd, mae'n dweud, gyda llun o'i mab oddi tano:
'Mae pobl yn sôn am fy newrder i. Dyma wyneb yr un sy'n rhoi'r dewrder hwnnw i mi. Jack yw fy rheswm i. Os gallaf i atal teulu arall rhag galaru a'u hatal rhag peidio â gallu gweld gwên eu plentyn byth eto—bydd yn llwyddiant.'
A gaf i, felly, ofyn, cyn i unrhyw ddatganiad gael ei wneud yn y Siambr hon ac yn yr uwchgynhadledd y gwnaethoch chi sôn amdani, ein bod yn cysylltu ag Emma ac yn trafod a yw hi eisiau bod yn bresennol? Ac a gaf i ofyn hefyd fod Wayne David AS yn rhan o'r trafodaethau hynny hefyd, oherwydd mae ef wedi gweithio gydag Emma a gyda'r Daily Mirror a'u hymgyrch, i sicrhau bod lleisiau'r rhai y mae'r trychinebau hyn wedi effeithio arnyn nhw yn cael eu clywed?
Thank you. I think Hefin David reminds us all of the very personal tragedy that unfortunately we've seen with these dog attacks, and Emma was the first person that came to my mind last week. And I'd be very happy to engage with her and, of course, Wayne David, the Member of Parliament for Caerphilly, who's done so much work around this. We are thinking of bringing this multi-agency summit together, and I think, if Emma would be happy to come along and talk to us, that would be incredibly powerful.
Diolch. Rwy'n credu bod Hefin David yn ein hatgoffa ni i gyd o'r drasiedi bersonol iawn yr ydyn ni wedi'i gweld, yn anffodus, gyda'r ymosodiadau hyn gan gŵn, ac Emma oedd y person cyntaf a ddaeth i fy meddwl yr wythnos diwethaf. A byddwn i'n hapus iawn i gysylltu â hi ac, wrth gwrs, â Wayne David, yr Aelod Seneddol dros Gaerffili, sydd wedi gwneud cymaint o waith ar hyn. Rydyn ni'n ystyried dod â'r uwchgynhadledd amlasiantaeth hon at ei gilydd, ac rwy'n credu, pe byddai Emma yn hapus i ddod i siarad â ni, byddai hynny'n hynod bwerus.
A gaf i ofyn am ddatganiad oddi wrth y Gweinidog iechyd ynghylch gofal llygaid, os gwelwch yn dda?
Could I ask for a statement from the Minister for health on eye care, please?
This week is National Eye Health Week. Regular eye tests are vital to detect early signs of treatable conditions, like glaucoma, and can detect other health conditions, such as diabetes or high blood pressure. However, the need for timely referrals into ophthalmology services for assessment and treatment is key to limiting or avoiding sight loss. But, here in Wales, over half of the highest risk eye care patients are left waiting beyond the target time for treatment and, therefore, at risk of irreversible sight loss. The Welsh Government consulted on ophthalmic services in the spring, but, to my knowledge, we've not seen any statement since then. Therefore, can I ask that the Minister brings forward a statement on Government plans for ophthalmic services and an update on what actions are being taken to tackle the waiting lists?
Mae hi'n Wythnos Genedlaethol Iechyd Llygaid yr wythnos hon. Mae profion llygaid rheolaidd yn hanfodol i ganfod arwyddion cynnar o gyflyrau y mae modd eu trin, fel glawcoma, a gallan nhw ganfod cyflyrau iechyd eraill, fel diabetes neu bwysedd gwaed uchel. Fodd bynnag, mae'r angen am atgyfeiriadau amserol i wasanaethau offthalmoleg ar gyfer asesiadau a thriniaeth yn allweddol i osgoi colli golwg neu gyfyngu ar hynny. Ond, yma yng Nghymru, mae dros hanner y cleifion gofal llygaid sy'n wynebu'r risg uchaf yn aros y tu hwnt i'r amser targed ar gyfer triniaeth ac, felly, maen nhw'n wynebu risg o golli golwg nad oes modd ei wrthdroi. Cynhaliodd Llywodraeth Cymru ymgynghoriad ar wasanaethau offthalmig yn y gwanwyn, ond, hyd y gwn i, nid ydyn ni wedi gweld unrhyw ddatganiad ers hynny. Felly, a gaf i ofyn i'r Gweinidog gyflwyno datganiad ar gynlluniau'r Llywodraeth ar gyfer gwasanaethau offthalmig a'r wybodaeth ddiweddaraf am y camau sy'n cael eu cymryd i ymdrin â'r rhestrau aros?
Thank you. I'm aware of the report that you referred to, which was commissioned by the Minister for Health and Social Services, and I'm sure, once she's considered that, a statement will be forthcoming. But, I think you make a really important point—so long as people do timely eye checks. It's really important that they see either their ophthalmologist or their optician to ensure that the eye is as healthy as possible. Of course, the eye is the mirror to the body; it not just brings forward information about eye disease, but, of course, all other diseases too.
Diolch. Rwy'n ymwybodol o'r adroddiad y gwnaethoch chi gyfeirio ato, a gafodd ei gomisiynu gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ac rwy'n siŵr, unwaith y bydd hi wedi ystyried hynny, y bydd datganiad ar y ffordd. Ond, rwy'n credu eich bod chi'n gwneud pwynt pwysig iawn—cyhyd â bod pobl yn cael gwiriadau llygaid amserol. Mae'n bwysig iawn eu bod nhw'n gweld naill ai eu hoffthalmolegydd neu eu hoptegydd i sicrhau bod y llygad mor iach â phosibl. Wrth gwrs, y llygad yw'r drych i'r corff; mae'n rhoi gwybodaeth am glefyd y llygaid ond hefyd, wrth gwrs, bob clefyd arall.
Trefnydd, please could we have an oral statement on bus services across Wales? In my region, in Cardiff, the decision by Cardiff Bus to cut the main bus service—the No. 32—serving St Fagans village has caused great concern. This means that we don't have regular public transport to the village, which includes a very important national museum. I've been contacted by members of staff at the museum, who've now lost their route to work, and over the weekend I spoke to a lovely visitor from north Pembrokeshire, a pensioner, who told me he couldn't go and visit St Fagans museum because of the lack of public transport. The fact that we don't have public transport linking the city centre to this important museum is just not right and is bound to impact, Trefnydd, on vulnerable and disabled groups who want to use this museum and learn more about Welsh life. This, as we hear every week in the Senedd, is huge across Wales. We cannot wait for a law that is years away and its implementation even further. Will the Welsh Government bring forward the proposals to reform bus services in Wales urgently? Diolch yn fawr.
Trefnydd, a gawn ni ddatganiad llafar, os gwelwch yn dda, ar wasanaethau bysiau ar draws Cymru? Yn fy rhanbarth i, yng Nghaerdydd, mae penderfyniad Cardiff Bus i dorri'r prif wasanaeth bysiau—y Rhif 32—sy'n gwasanaethu pentref Sain Ffagan wedi achosi pryder mawr. Mae hyn yn golygu nad oes gennym ni gludiant cyhoeddus rheolaidd i'r pentref, sy'n cynnwys amgueddfa genedlaethol bwysig iawn. Mae aelodau o staff yr amgueddfa wedi cysylltu â mi, sydd nawr wedi colli eu llwybr i'r gwaith, a dros y penwythnos siaradais ag ymwelydd hyfryd o ogledd Sir Benfro, pensiynwr, a ddywedodd wrthyf na allai fynd i ymweld ag amgueddfa Sain Ffagan oherwydd diffyg trafnidiaeth gyhoeddus. Dydy hi ddim yn iawn bod ganddon ni ddim trafnidiaeth gyhoeddus yn cysylltu canol y ddinas â'r amgueddfa bwysig hon, ac mae'n sicr o gael effaith, Trefnydd, ar grwpiau agored i niwed ac anabl sydd eisiau defnyddio'r amgueddfa hon a dysgu mwy am fywyd Cymru. Mae hyn, fel y clywn ni bob wythnos yn y Senedd, yn enfawr ar draws Cymru. Gallwn ni ddim aros am ddeddf sydd flynyddoedd i ffwrdd ac sydd ymhellach byth i ffwrdd o ran ei gweithredu. A wnaiff Llywodraeth Cymru gyflwyno'r cynigion i ddiwygio gwasanaethau bysiau yng Nghymru ar frys? Diolch yn fawr.
Diolch. Well, bus services are very important to many of our constituents—we know that from our postbags—and, obviously, bus timetables are a matter for local authorities and bus service providers. But, the Deputy Minister for Climate Change has announced £46 million for bus budgets, for the bus emergency scheme and the bus transition fund, to prevent that issue around wholesale cancellation of services. As the Member, I think, alluded to, we will be introducing legislation to reform the bus system in Wales in the very near future.
Diolch. Wel, mae gwasanaethau bysiau yn bwysig iawn i lawer o'n hetholwyr—rydyn ni'n gwybod hynny o'n bagiau post—ac, yn amlwg, mae amserlenni bysiau yn fater i awdurdodau lleol a darparwyr gwasanaethau bysiau. Ond, mae'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd wedi cyhoeddi £46 miliwn ar gyfer cyllidebau bysiau, ar gyfer y cynllun brys ar gyfer y sector bysiau a'r gronfa bontio ar gyfer bysiau, er mwyn atal y broblem honno o ran canslo gwasanaethau ar raddfa eang. Fel y mae'r Aelod, rwy'n credu, wedi cyfeirio ato, byddwn ni'n cyflwyno deddfwriaeth i ddiwygio'r system fysiau yng Nghymru yn y dyfodol agos.
Could I ask for two statements? It's very good to see both my colleagues Hefin David, and Sam, I think it was as well, raising the issue of the XL bullies. As the Minister will know, I was with Mick Antoniw at Hope Rescue when the announcement came through that XL bullies will be added to the banned list. It raises some significant issues in terms of the animal welfare charities—dog rescue and dog rehoming charities—particularly those that deal with stray and abandoned dogs, because, from the moment this was announced, those dogs are now turning up on the doorsteps of those charities, and it provides real financial, as well as ethical, issues about how they respond to this. But, more than that, Minister, it raises interesting aspects of what we now do with strengthening the regulations around breeding, but also whether we get back into the long-overdue issues of looking at licences to actually promote responsible ownership, whatever the breed is. So, it would be good to have a statement on that.
Secondly, I wonder whether we can have a statement now, as we approach the end of Adult Learners' Week. There have been some great events here in the Senedd. I was at one with national awards in city hall the other day, where a chap called John Gates, a former miner who lost his job in the pit closures back in 1983-84, turned his hand to a skill that he had—a surprising skill, perhaps, for a miner, of embroidery—and then went back into education with the Open University, and now travels the world teaching others about embroidery and skills, and also that you should never accept that you only have one chance in life; you should have many, many chances. He's 80 years of age now, and he's the biggest inspiration I've ever seen, and he received the national award for lifelong adult learning.
A gaf i ofyn am ddau ddatganiad? Mae'n dda iawn gweld fy nghyd-Aelodau, Hefin David, a Sam, rwy'n credu hefyd, yn codi mater y bullies XL. Fel y gŵyr y Gweinidog, roeddwn i gyda Mick Antoniw yn Hope Rescue pan ddaeth y cyhoeddiad y bydd bullies XL yn cael eu hychwanegu at y rhestr waharddedig. Mae'n codi rhai materion arwyddocaol o ran yr elusennau lles anifeiliaid—elusennau achub cŵn ac ailgartrefu cŵn—yn enwedig y rhai sy'n ymdrin â chŵn crwydr a chŵn sydd wedi'u gadael, oherwydd, o'r foment y cafodd hyn ei gyhoeddi, mae'r cŵn hynny nawr yn ymddangos ar garreg drws yr elusennau hynny, ac mae'n codi materion ariannol go iawn, yn ogystal â rhai moesegol, ynglŷn â sut maen nhw'n ymateb i hyn. Ond, yn fwy na hynny, Gweinidog, mae'n codi agweddau diddorol ar yr hyn yr ydyn ni'n ei wneud nawr o ran cryfhau'r rheoliadau ynghylch bridio, ond hefyd a ydyn ni'n mynd yn ôl i'r materion hirddisgwyliedig o ystyried trwyddedau i fynd ati i hyrwyddo perchnogaeth gyfrifol, beth bynnag fo'r brîd. Felly, byddai'n dda cael datganiad ar hynny.
Yn ail, tybed a allwn ni gael datganiad nawr, wrth i ni nesáu at ddiwedd Wythnos Addysg Oedolion. Mae rhai digwyddiadau gwych wedi bod yma yn y Senedd. Roeddwn i mewn un gyda gwobrau cenedlaethol yn neuadd y ddinas y diwrnod o'r blaen, lle trodd dyn o'r enw John Gates, cyn-löwr a gollodd ei swydd pan gaeodd y pyllau nôl ym 1983-84, ei law at sgil oedd ganddo—sgil annisgwyl, efallai, i löwr, sef brodwaith—ac yna aeth yn ôl i addysg gyda'r Brifysgol Agored, ac mae e nawr yn teithio'r byd yn dysgu eraill am frodwaith a sgiliau, a hefyd na ddylech chi byth derbyn mai dim ond un cyfle sydd gennych chi mewn bywyd; dylech chi gael llawer iawn o gyfleoedd. Mae e'n 80 oed erbyn hyn, a fe yw'r ysbrydoliaeth fwyaf i mi ei weld erioed, ac fe gafodd e y wobr genedlaethol am ddysgu gydol oes i oedolion.
Yes, we all liked that. You make a really good point, and I think that's a very good example. We're continually learning, aren't we? And it's been great to celebrate Adult Learners' Week. As you say, there have been events here in the Senedd and all around Wales. But I think the example you gave of John was particularly heartwarming.
In relation to the XL bully, as I say, I had a meeting with the Department for Environment Food and Rural Affairs Secretary of State last Wednesday, where I urged them to look at this because we'd had yet, I think, two more attacks last week. So, I very much welcome the Prime Minister's announcement, which came a bit out of the blue, because I do think that the Dangerous Dogs Act—. Every time I've asked over the past few years, they've just refused to look at the new breeds coming forward. But you are right that there could be unintended consequences, and that's what I said in my earlier answer to Sam Kurtz—that we need to look at that. We don't want to see dogs abandoned. We don't want to see our dog rescue centres, which are already coping with increased numbers of abandoned dogs, having more brought in. Also, we need to work with our local authority enforcement teams as well. So, I mentioned that we're having this multi-agency summit, because there are things that we can do in Welsh Government; it's not just relying on UK Government aspects, as well. So, we will be doing that next month, and I want to work very closely with the animal sanctuaries and the rescue centres to see what more we can do. But I think it is really important that we really get to grips with this now, because we are seeing far too many attacks.
On the point of licensing, as you know, I had asked my officials to have a look at that this year, and I haven't received any advice as yet, but I do think that it is a way of ensuring that responsible dog ownership. It won't make everything, all the issues, go away, but I do think that if you are a responsible dog owner—and, of course, there are many of them with XL bully dogs as well, who are very worried, currently—. So, I do think licensing could be one piece of that jigsaw, and certainly, as we progress with the advice, and if I do think it is worth while looking at bringing them in, then I'll certainly be happy to update Members.
Oeddem, roeddem ni i gyd yn hoffi hynny. Rydych chi'n gwneud pwynt da iawn, ac rwy'n credu bod honna'n enghraifft dda iawn. Rydyn ni'n dysgu'n gyson, on'd ydyn ni? Ac mae wedi bod yn wych dathlu Wythnos Addysg Oedolion. Fel y dywedwch chi, bu digwyddiadau yma yn y Senedd a ledled Cymru. Ond rwy'n credu bod yr enghraifft a roesoch chi o John yn cynhesu calon rhywun yn arbennig.
O ran y bully XL, fel y dywedaf, cefais gyfarfod ag Ysgrifennydd Gwladol Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig ddydd Mercher diwethaf, pryd y gwnes i eu hannog i edrych ar hyn oherwydd ein bod ni wedi cael dau ymosodiad arall yr wythnos diwethaf, rwy'n credu. Felly, rwy'n croesawu'n fawr gyhoeddiad Prif Weinidog y DU, a oedd yn hollol annisgwyl, oherwydd rwy'n credu bod y Ddeddf Cŵn Peryglus—. Bob tro i mi ofyn dros y blynyddoedd diwethaf, fe wrthodon nhw edrych ar y bridiau newydd sy'n dod i'r amlwg. Ond rydych chi'n iawn y gallai fod canlyniadau anfwriadol, a dyna ddywedais i yn fy ateb cynharach i Sam Kurtz—bod angen i ni edrych ar hynny. Nid ydym eisiau gweld cŵn yn cael eu gadael. Nid ydym eisiau gweld ein canolfannau achub cŵn, sydd eisoes yn ymdopi â niferoedd cynyddol o gŵn sydd wedi'u gadael, yn gweld mwy yn dod i mewn. Hefyd, mae angen i ni weithio gyda'n timau gorfodi awdurdodau lleol hefyd. Felly, soniais ein bod yn cael yr uwchgynhadledd amlasiantaeth hon, oherwydd mae yna bethau y gallwn ni eu gwneud yn Llywodraeth Cymru; nid dibynnu ar agweddau Llywodraeth y DU yn unig. Felly, byddwn ni'n gwneud hynny fis nesaf, ac rwyf eisiau gweithio'n agos iawn gyda'r gwarchodfeydd anifeiliaid a'r canolfannau achub i weld beth arall y gallwn ni ei wneud. Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n mynd i'r afael â hyn nawr, oherwydd rydyn ni'n gweld gormod o ymosodiadau o lawer.
Ar y pwynt trwyddedu, fel y gwyddoch chi, roeddwn i wedi gofyn i fy swyddogion edrych ar hynny eleni, ac nid wyf wedi derbyn unrhyw gyngor eto, ond rwy'n credu ei bod yn ffordd o sicrhau'r berchnogaeth gyfrifol honno ar gŵn. Ni fydd yn gwneud i bopeth, yr holl broblemau ddiflannu, ond rwy'n credu, os ydych chi'n berchennog cyfrifol—ac, wrth gwrs, mae llawer ohonyn nhw â chŵn bully XL hefyd, sy'n poeni'n fawr, ar hyn o bryd—. Felly, rwy'n credu y gallai trwyddedu fod yn un darn o'r jig-so hwnnw, ac yn sicr, wrth i ni fwrw ymlaen â'r cyngor, ac os credaf ei bod yn werth chweil ystyried dod â nhw i mewn, yna byddaf yn sicr yn hapus i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau.
The Welsh Government has accepted the Health and Safety Executive's recommendation to refuse an emergency authorisation for the use of Asulox in Wales for bracken control. Now, we can argue the merits or otherwise of that decision, but what we shouldn't have to argue is the openness of Government in the way that it made that decision. So, in the interests of transparency, would the Government be willing to publish the Health and Safety Executive's advice upon which, of course, the decision was made?
Mae Llywodraeth Cymru wedi derbyn argymhelliad yr Awdurdod Gweithredol Iechyd a Diogelwch i wrthod awdurdodiad brys ar gyfer defnyddio Asulox yng Nghymru ar gyfer rheoli rhedyn. Nawr, gallwn ni ddadlau rhinweddau neu fel arall y penderfyniad hwnnw, ond yr hyn na ddylem ni orfod ei ddadlau yw natur agored y Llywodraeth yn y ffordd y gwnaeth y penderfyniad hwnnw. Felly, er tryloywder, a fyddai'r Llywodraeth yn fodlon cyhoeddi cyngor yr Awdurdod Gweithredol Iechyd a Diogelwch y gwnaed y penderfyniad yn ei sgil?
Well, I was the Minister who made that decision and I will certainly make sure that that is published, unless, obviously, there is anything that excludes that.FootnoteLink
Wel, fi oedd y Gweinidog a wnaeth y penderfyniad hwnnw a byddaf yn sicr yn sicrhau bod hwnnw'n cael ei gyhoeddi, oni bai, yn amlwg, bod unrhyw beth yn eithrio hynny.FootnoteLink
Diolch i'r Trefnydd am y datganiad.
Thank you, Trefnydd, for that statement.
Felly, bydd y datganiad nesaf gan Weinidog yr Economi ar y diwydiant dur. Vaughan Gething.
The next statement will be made by the Minister for Economy on the steel industry. Vaughan Gething.
Thank you, Llywydd. A strong economy needs a successful steel industry. The Welsh Government is ambitious about steel and the integral role that it will play in the transition to net zero. That transition will support strong and lasting demand for steel in the goods of the future, as well as the everyday staples that we rely on. From floating offshore wind turbines and electric vehicles to tins of baked beans and new houses, steel will be the thread that will go on running through the economy of today and tomorrow.
The Welsh contribution to the steel industry is totemic and historic. It is a firm part of the foundations of the UK economy. Thousands of skilled workers in the sector know the role that it plays in supporting a secure economy. Those workers see why and how other G7 nations provide stable and strategic support for their own domestic steel industries. They understand the lessons of the energy crisis and the risks posed by the dumping of steel by nations that are not our allies. This backdrop should guarantee the industry a far greater level of priority in the UK Government, which should have a clear vision for the sector and a plan to achieve it. As costs have piled up and new risks emerged, UK Ministers have failed to grasp the issue quickly enough to secure a fairer transition that delivers a first-mover advantage that our industry could exploit.
Diolch yn fawr, Llywydd. Mae angen diwydiant dur llwyddiannus ar economi gref. Mae Llywodraeth Cymru yn uchelgeisiol o ran dur a'r rhan annatod y bydd yn ei chwarae wrth bontio i sero net. Bydd y pontio hwnnw'n cefnogi'r galw cryf a pharhaol am ddur ar gyfer nwyddau'r dyfodol, yn ogystal â'r prif nwyddau bob dydd yr ydym ni'n dibynnu arnynt. O dyrbinau gwynt arnofiol ar y môr a cherbydau trydan i duniau o ffa pob a thai newydd, dur fydd yr edau a fydd yn parhau i redeg trwy economi heddiw ac yfory.
Mae cyfraniad Cymru i'r diwydiant dur yn dotemaidd ac yn hanesyddol. Mae'n rhan gadarn o sylfeini economi'r Deyrnas Unedig. Mae miloedd o weithwyr medrus yn y sector yn gwybod am y rhan y mae'n ei chwarae wrth gefnogi economi ddiogel. Mae'r gweithwyr hynny'n gweld pam a sut mae gwledydd G7 eraill yn darparu cefnogaeth sefydlog a strategol i'w diwydiannau dur domestig eu hunain. Maent yn deall gwersi'r argyfwng ynni a'r risgiau a berir pan fo cenhedloedd nad ydynt yn gynghreiriaid i ni yn troi eu cefnau ar ddur. Dylai'r cefndir hwn sicrhau lefel o flaenoriaeth lawer uwch i'r diwydiant yn Llywodraeth y DU, a ddylai fod â gweledigaeth glir ar gyfer y sector a chynllun i'w gyflawni. Wrth i gostau gynyddu a risgiau newydd yn dod i'r amlwg, mae Gweinidogion y DU wedi methu â deall y broblem yn ddigon cyflym i sicrhau pontio tecach sy'n darparu mantais symudwr cyntaf y gallai ein diwydiant fanteisio arno.
Llywydd, an earlier decision would have allowed for a fairer transition in a strong industry. We have long been urging the UK Government to provide the significant co-investment needed to support the move to greener methods of steel production. Against this context, it is welcome that the UK Government has progressed negotiations with the company to ensure a long-term future for steel in Wales. The total loss of the operation in Wales would be unconscionable, and it is in the interests of the workforce, industry and communities that the sector has a long-term future here in Wales.
We value our industrial base in Wales immensely. I am determined that we transition to net zero in a way that maintains and builds on our industrial strengths and is in line with our commitment to a just transition. That is why we created Net Zero Industry Wales, a body that I was proud to launch in Port Talbot. Llywydd, it is however the case that the proposed agreement now reached between Tata Steel and the UK Government provides too little detail and raises too many questions. The UK Government has decades of experience in dealing with commercially sensitive information in a managed way with the Welsh Government to support sound decision making. The decision, the choice, to communicate via leaks and media briefings to share the announcement on the proposed deal reached is disrespectful to the workforce and harmful to a sector that needs to recruit people who will, of course, be looking for a level of security, and, as we know, they are crucial to the future of steel in the UK. As I've mentioned, it is frustrating that this deal was not reached at an earlier stage in negotiations. An earlier deal could have led to a longer and fairer transition.
Much remains unknown about the agreement, its time frame for implementation and the potential impact not only on the workforce and the company but on the wider supply chain and the local economy. Therefore, as I stated last week, whilst the announcement contains significant investment for the longer term, it is inevitable that Tata employees and their families, rightly, are focused on the impact it will have on the thousands of jobs in Port Talbot and Tata’s downstream facilities in Wales.
It is essential that Tata now conducts a meaningful consultation with its employees and the trade unions about this proposed plan. The proven commitment of the workforce is an enduring strength for the sector that means that the uncertainty that those workers now face is harmful to the sector and to our economy as a whole, as well as, of course, to those individuals and their families. I had an early meeting with steel trade unions last week and held further meetings with representatives both yesterday and today. I visited Port Talbot yesterday and will return once more later this week. I will continue to engage with the unions, the company and the UK Government as the situation develops.
Turning to the wider supply chain in Wales and beyond, the decision that Tata Steel takes about the nature and timescale of its decarbonisation journey will have a profound impact on its full supply chain and the wider steel-making region. For this reason, I have always seen the future of Tata not in isolation, but sitting within a much broader effort to support industry and develop our manufacturing base across Wales in the vital transition to net zero. While making the case for early and meaningful negotiations, we have set out how that longer transition could provide more certainty for options for wider technologies, including a role for hydrogen at scale.
It is a matter of great frustration that UK Ministers chose to exclude the Welsh Government from discussions, when both Governments will need to take decisions that impact upon the industry and the communities that it supports. The Secretary of State for Business and Trade offered to meet with me in May, some months after her appointment, but she has subsequently refused to agree a suitable date to discuss these matters in the months that followed. In fact, I don't believe a single date has been offered by the Secretary of State for Business and Trade to meet with me. I have, since May, written on multiple occasions to try to set up a meeting and to engage on the important overlapping issues that fall across our responsibilities. However, in a letter received from the Secretary of State earlier today, no offer to meet has been made. I have shared this letter with the Economy, Trade and Rural Affairs Committee, so they’re sighted on its contents.
Llywydd, I recognise that the industry’s transition is complex and far-reaching, requiring hundreds of millions of pounds of investment. It is not just about what happens within the company’s site boundaries. It will require a transformation of our infrastructure on a scale that we have not seen in our lifetimes. There are many questions that need to be answered. For instance, what impact will it have on wider infrastructure requirements, such as the grid network? What impact will it have on the value and availability of scrap metal within the UK, and how will this affect our other major steel producer, Celsa? I should declare an interest, of course, as Celsa's main operations are within my constituency. I've been clear that the free-port programme in Wales presented an incredible opportunity to link steel production with accelerated economic potential in the Celtic sea. UK Ministers are fully aware of the importance we attach to these matters and I will be writing to the levelling-up Secretary to share my serious concerns about the lack of clear co-ordination across these areas.
I know that Tata Steel have been looking closely at the opportunities that could come from the enormous economic benefits from floating offshore wind. It is not clear what impact the proposal would have on its capability to do this, or indeed to support its current markets. The UK Government has announced in its press release the creation of a transition board to oversee the proposed deal that it has agreed. We currently know very little about how this board will operate and how the announced funding of up to £100 million would be spent.
The Welsh Government is firmly committed to proper partnership working arrangements with the UK Government and indeed other devolved nations. However, this relationship must be genuine, and this new board must operate in a meaningful and transparent way. Many of the powers that have a significant influence in industrial net zero transition, including energy prices, the regulation of energy networks, hydrogen and carbon capture utilisation and storage business models, are reserved to the UK Government. However, the Welsh Government also has levers and knowledge that will be critical in turning a deal into a reality. The Welsh Government will continue to work closely with the trade unions and the company to do everything that we can to minimise job losses and ensure a sustainable future for steel making here in Wales.
Thank you, Llywydd. I'll be happy to take Members' comments and questions now.
Llywydd, byddai penderfyniad cynharach wedi caniatáu pontio tecach mewn diwydiant cryf. Rydym wedi bod yn annog Llywodraeth y DU ers tro i ddarparu'r cyd-fuddsoddiad sylweddol sydd ei angen i gefnogi'r symudiad i ddulliau mwy gwyrdd o gynhyrchu dur. Yn erbyn y cyd-destun hwn, mae croeso i Lywodraeth y DU fwrw ymlaen â thrafodaethau gyda'r cwmni i sicrhau dyfodol tymor hir i ddur yng Nghymru. Byddai colli'r gwaith yn llwyr yng Nghymru yn hollol afresymol, ac mae er budd y gweithlu, diwydiant a chymunedau fod gan y sector ddyfodol hirdymor yma yng Nghymru.
Rydym yn gwerthfawrogi ein sylfaen ddiwydiannol yng Nghymru yn aruthrol. Rwy'n benderfynol ein bod yn pontio i sero net mewn ffordd sy'n cynnal ac yn adeiladu ar ein cryfderau diwydiannol ac sy'n unol â'n hymrwymiad i bontio teg. Dyna pam y gwnaethom greu Diwydiant Sero Net Cymru, corff yr oeddwn yn falch o'i lansio ym Mhort Talbot. Llywydd, fodd bynnag, mae'n wir fod y cytundeb arfaethedig y daethpwyd iddo nawr rhwng Tata Steel a Llywodraeth y DU yn darparu ychydig iawn o fanylion ac yn codi gormod o gwestiynau. Mae gan Lywodraeth y DU ddegawdau o brofiad o ymdrin â gwybodaeth fasnachol sensitif mewn ffordd a reolir gyda Llywodraeth Cymru i gefnogi gwneud penderfyniadau cadarn. Mae'r penderfyniad, y dewis, i gyfathrebu drwy ddatgeliadau answyddogol a briffiau i'r cyfryngau i rannu'r cyhoeddiad ar y cytundeb arfaethedig y daethpwyd iddo yn amharchus i'r gweithlu ac yn niweidiol i sector sydd angen recriwtio pobl a fydd, wrth gwrs, yn chwilio am lefel o ddiogelwch, ac, fel y gwyddom, maent yn hanfodol i ddyfodol dur yn y DU. Fel y soniais i, mae'n rhwystredig na chyrhaeddwyd y cytundeb hwn yn gynharach mewn trafodaethau. Gallai cytundeb cynharach fod wedi arwain at bontio hirach a thecach.
Mae llawer yn parhau i fod yn anhysbys o ran y cytundeb, ei amserlen ar gyfer ei weithredu a'r effaith bosibl nid yn unig ar y gweithlu a'r cwmni ond ar y gadwyn gyflenwi ehangach a'r economi leol. Felly, fel y dywedais i yr wythnos diwethaf, er bod y cyhoeddiad yn cynnwys buddsoddiad sylweddol ar gyfer y tymor hirach, mae'n anochel bod gweithwyr Tata a'u teuluoedd, yn briodol, yn canolbwyntio ar yr effaith y bydd yn ei chael ar y miloedd o swyddi ym Mhort Talbot a chyfleusterau ymhellach lawr cadwyn Tata yng Nghymru.
Mae'n hanfodol bod Tata bellach yn cynnal ymgynghoriad ystyrlon gyda'i gyflogeion a'r undebau llafur ynghylch y cynllun arfaethedig hwn. Mae ymrwymiad profedig y gweithlu yn gryfder parhaus ar gyfer y sector sy'n golygu bod yr ansicrwydd y mae'r gweithwyr hynny bellach yn ei wynebu yn niweidiol i'r sector ac i'n heconomi yn gyffredinol, yn ogystal âg i'r unigolion hynny a'u teuluoedd wrth gwrs. Cefais gyfarfod cynnar gydag undebau llafur dur yr wythnos diwethaf a chynhaliais gyfarfodydd pellach gyda chynrychiolwyr ddoe a heddiw. Fe wnes i ymweld â Phort Talbot ddoe a byddaf yn dychwelyd unwaith yn rhagor yn ddiweddarach yr wythnos hon. Byddaf yn parhau i ymgysylltu â'r undebau, y cwmni a Llywodraeth y DU wrth i'r sefyllfa ddatblygu.
Gan droi at y gadwyn gyflenwi ehangach yng Nghymru a thu hwnt, bydd y penderfyniad y mae Tata Steel yn ei wneud ynglŷn â natur ac amserlen ei daith ddatgarboneiddio yn cael effaith ddofn ar ei gadwyn gyflenwi lawn a'r rhanbarth cynhyrchu dur ehangach. Am y rheswm hwn, rwyf bob amser wedi gweld dyfodol Tata fel rhywbeth nad yw ar wahân, ond yn rhan o ymdrech lawer ehangach i gefnogi diwydiant a datblygu ein sylfaen weithgynhyrchu ledled Cymru wrth bontio i sero net. Wrth gyflwyno'r achos dros drafodaethau cynnar ac ystyrlon, rydym wedi nodi sut y gallai'r cyfnod pontio hirach hwnnw roi mwy o sicrwydd ar gyfer opsiynau ar gyfer technolegau ehangach, gan gynnwys rôl i hydrogen ar raddfa fawr.
Mae'n rhwystredig iawn bod Gweinidogion y DU wedi dewis cau Llywodraeth Cymru allan o'r trafodaethau, pan fo angen i'r ddwy Lywodraeth wneud penderfyniadau sy'n effeithio ar y diwydiant a'r cymunedau y mae'n eu cefnogi. Cynigiodd yr Ysgrifennydd Gwladol dros Fusnes a Masnach gwrdd â mi ym mis Mai, rai misoedd ar ôl ei phenodiad, ond ar ôl hynny mae hi wedi gwrthod cytuno ar ddyddiad addas i drafod y materion hyn yn y misoedd dilynol. Mewn gwirionedd, nid wyf yn credu bod un dyddiad wedi'i gynnig gan yr Ysgrifennydd Gwladol dros Fusnes a Masnach i gwrdd â mi. Ers mis Mai, rwyf wedi ysgrifennu sawl gwaith i geisio trefnu cyfarfod ac i ymgysylltu â'r materion gorgyffwrdd pwysig sy'n berthnasol i'n cyfrifoldebau. Fodd bynnag, mewn llythyr a gefais oddi wrth yr Ysgrifennydd Gwladol yn gynharach heddiw, nid oes unrhyw gynnig i gwrdd. Rwyf wedi rhannu'r llythyr hwn â Phwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig, felly maen nhw'n edrych ar ei gynnwys.
Llywydd, rwy'n cydnabod bod pontio'r diwydiant yn gymhleth ac yn bellgyrhaeddol, sy'n gofyn am gannoedd o filiynau o bunnoedd o fuddsoddiad. Nid yw'n ymwneud â'r hyn sy'n digwydd o fewn ffiniau safle'r cwmni yn unig. Bydd angen trawsnewid ein seilwaith ar raddfa nad ydym wedi'i gweld yn ystod ein hoes ni. Mae yna lawer o gwestiynau sydd angen eu hateb. Er enghraifft, pa effaith y bydd yn ei chael ar ofynion seilwaith ehangach, fel y rhwydwaith grid? Pa effaith y bydd yn ei chael ar werth a natur gaffaeladwy metel sgrap yn y DU, a sut y bydd hyn yn effeithio ar ein prif gynhyrchydd dur arall, Celsa? Dylwn i ddatgan buddiant, wrth gwrs, gan fod prif weithrediadau Celsa o fewn fy etholaeth i. Rwyf wedi bod yn glir bod y rhaglen porthladdoedd rhydd yng Nghymru wedi cyflwyno cyfle anhygoel i gysylltu cynhyrchu dur â photensial economaidd carlam yn y môr Celtaidd. Mae Gweinidogion y DU yn gwbl ymwybodol o'r pwysigrwydd yr ydym yn ei roi i'r materion hyn a byddaf yn ysgrifennu at yr Ysgrifennydd dros ffyniant bro i rannu fy mhryderon difrifol am y diffyg cydlynu clir ar draws y meysydd hyn.
Rwy'n gwybod bod Tata Steel wedi bod yn edrych yn ofalus ar y cyfleoedd a allai ddod o'r manteision economaidd enfawr gwynt arnofiol ar y môr. Nid yw'n glir pa effaith y byddai'r cynnig yn ei chael ar ei allu i wneud hyn, nac yn wir i gefnogi ei farchnadoedd cyfredol. Mae Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi yn ei datganiad i'r wasg y bydd bwrdd pontio yn cael ei greu i oruchwylio'r cytundeb arfaethedig y mae wedi'i gytuno. Ar hyn o bryd ychydig iawn a wyddom am sut y bydd y bwrdd hwn yn gweithredu a sut y byddai'r cyllid a gyhoeddwyd o hyd at £100 miliwn yn cael ei wario.
Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo'n gadarn i drefniadau gweithio mewn partneriaeth briodol gyda Llywodraeth y DU ac yn wir gwledydd datganoledig eraill. Fodd bynnag, rhaid i'r berthynas hon fod yn ddilys, a rhaid i'r bwrdd newydd hwn weithredu mewn ffordd ystyrlon a thryloyw. Mae llawer o'r pwerau sydd â dylanwad sylweddol mewn pontio diwydiannol i sero net, gan gynnwys prisiau ynni, rheoleiddio rhwydweithiau ynni, modelau busnes dal, defnyddio a storio hydrogen a charbon, wedi'u cadw yn ôl gan Lywodraeth y DU. Fodd bynnag, mae gan Lywodraeth Cymru hefyd ddulliau ysgogi a gwybodaeth a fydd yn hanfodol wrth droi cytundeb yn realiti. Bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio'n agos gyda'r undebau llafur a'r cwmni i wneud popeth o fewn ein gallu i sicrhau y bydd cyn lleied â phosibl o swyddi'n cael eu colli ac i sicrhau dyfodol cynaliadwy ar gyfer gwneud dur yma yng Nghymru.
Diolch yn fawr, Llywydd. Byddaf yn hapus i dderbyn sylwadau a chwestiynau'r Aelodau nawr.
Can I thank the Minister for his statement this afternoon and the copy of the letter that he has sent me in my capacity as Chair of the Economy, Trade and Rural Affairs Committee? The announcement that the UK Government has provided £500 million to help ensure Tata Steel can continue to operate and to produce steel in a greener way is very welcome. Quite simply, without that investment, the reality is that Tata may have had to cease operating in the UK completely. Nevertheless, as Tata moves into a transition period that includes restructuring, it’s also a very anxious and worrying time for workers who may now be facing job losses, and it’s vital that there is sufficient support for the workforce at this time.
Today’s statement acknowledges that the Welsh Government also has levers and knowledge that will be critical in turning this deal into a reality, though the statement doesn’t say anything about how the Welsh Government is using those levers, so perhaps the Minister can tell us in his response what the Welsh Government is doing with the levers it has.
Now, we know that the UK Government has provided £500 million to help ensure Tata Steel can continue to operate, but perhaps the Minister can tell us if the Welsh Government has any intention of also providing financial assistance to help the plant produce steel in a greener way, given the Welsh Government’s commitment to decarbonising the sector. The chairman of Tata group said that the agreement presents an opportunity for the development of a green technology based industrial ecosystem in south Wales, and I’m very interested to learn more about what new opportunities may be on the horizon. Therefore, perhaps the Minister could update us on any discussions the Welsh Government has had with Tata about building that ecosystem in south Wales, and what that looks like. Has Tata asked for support from the Welsh Government to deliver this vision, and does the Welsh Government intend to provide any funding to help the sector with this agenda, and, if so, how much?
Now today’s statement refers to the importance of developing our domestic manufacturing sector and strong supply chains, and, as I’ve said before, it’s crucial that the Welsh Government is using its levers to maximise any procurement opportunities for the Welsh steel industry. Therefore, I’d be grateful if the Minister could tell us how the Welsh Government’s procurement strategy identifies opportunities for Welsh steel, as well as what other steps are being taken to maximise any procurement opportunities in Wales and, indeed, further afield.
Now, as I mentioned earlier, there will be Tata employees and their families who will be anxiously waiting to hear how the announcement will affect them, and it's crucial that Governments at all levels are providing the workforce with the support that it needs. Today's statement says that it's essential that Tata now conducts a meaningful consultation with its employees and the trade unions about its proposed restructuring plan, and I completely agree with the Minister. Of course, the Welsh Government has plenty of levers at its disposal to support the sector and its workforce, going forward, and it's crucial that they are used. And whilst I appreciate that it's still early days, perhaps he can tell us a bit more about the discussions he has had with Tata and the workforce.
I know that the Minister recognises that the industry continues to change and that jobs in the industry 20 years ago were very different to the jobs of today, and probably will be very different from the jobs being done in 20 years' time. Therefore, can the Minister tell us how that has affected the way in which the Welsh Government has invested in the sector and in its workers to date? Perhaps he could tell us exactly how much has been invested in skills for the sector and how that investment has responded to the changing nature of the industry over the years.
The Tata site in Port Talbot is currently the UK's largest single carbon emitter, and it's thought that replacing the existing coal blast furnaces could reduce the UK's carbon emissions by 1.5 per cent. As today's statement recognises, the biggest challenge facing the sector is its move to decarbonise. The new, less labour-intensive furnaces could lead to more and more job losses, and it's vital that a balance is found between modernising the industry and protecting its workforce. The time to have honest, meaningful discussions about how we address that challenge and balance those two competing objectives is now, and I'm pleased that today's statement confirms that the Welsh Government is committed to proper partnership working arrangements with the UK Government.
It's a fact that, when both Governments work together, Wales benefits, and we've seen evidence of that with the free-port programme and the city and growth deals. The Minister is right to highlight that the free-port programme offers an opportunity to link steel production with accelerated economic potential in the Celtic sea. Therefore, perhaps the Minister can update us on the latest discussions he's had with the Welsh ports about developing new opportunities for Welsh steel through the free-port programme.
Llywydd, Wales has a proud history of steel making, and I sincerely hope that the agreement between Tata and the UK Government helps to ensure that our steel sector will have a bright future too. Of course, there is an important role for the Welsh Government too in terms of supporting the industry, and it needs to do more with the levers it has to help find the right balance between decarbonising the industry and supporting its workers. Thank you.
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad y prynhawn yma a'r copi o'r llythyr y mae wedi anfon ataf yn rhinwedd fy swydd yn Gadeirydd Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig? Croesewir y cyhoeddiad bod Llywodraeth y DU wedi darparu £500 miliwn i helpu i sicrhau y gall Tata Steel barhau i weithredu ac i gynhyrchu dur mewn ffordd wyrddach. Yn syml, heb y buddsoddiad hwnnw, y gwir amdani yw y gallai Tata fod wedi gorfod rhoi'r gorau i weithredu yn y DU yn llwyr. Serch hynny, wrth i Tata symud i gyfnod pontio sy'n cynnwys ailstrwythuro, mae hefyd yn gyfnod pryderus a gofidus iawn i weithwyr a allent fod bellach yn wynebu colli swyddi, ac mae'n hanfodol bod digon o gefnogaeth i'r gweithlu ar yr adeg hon.
Mae'r datganiad heddiw yn cydnabod bod gan Lywodraeth Cymru hefyd ddulliau ysgogi a gwybodaeth a fydd yn hanfodol wrth droi'r cytundeb hwn yn realiti, er nad yw'r datganiad yn dweud unrhyw beth am sut mae Llywodraeth Cymru yn defnyddio'r dulliau ysgogi hynny, felly efallai y gall y Gweinidog ddweud wrthym yn ei ymateb beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud gyda'r dulliau ysgogi sydd ganddi.
Nawr, gwyddom fod Llywodraeth y DU wedi darparu £500 miliwn i helpu i sicrhau y gall Tata Steel barhau i weithredu, ond efallai y gall y Gweinidog ddweud wrthym a oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw fwriad hefyd i ddarparu cymorth ariannol i helpu'r ffatri gynhyrchu dur mewn ffordd wyrddach, o ystyried ymrwymiad Llywodraeth Cymru i ddatgarboneiddio'r sector. Dywedodd cadeirydd grŵp Tata fod y cytundeb yn gyfle i ddatblygu ecosystem ddiwydiannol sy'n seiliedig ar dechnoleg werdd yn ne Cymru, ac mae gennyf i ddiddordeb mawr mewn dysgu mwy am ba gyfleoedd newydd allai fod ar y gorwel. Felly, efallai y gallai'r Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am unrhyw drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Tata ynglŷn ag adeiladu'r ecosystem honno yn ne Cymru, a sut mae hynny'n edrych. A yw Tata wedi gofyn am gymorth gan Lywodraeth Cymru i gyflawni'r weledigaeth hon, ac a yw Llywodraeth Cymru yn bwriadu darparu unrhyw gyllid i helpu'r sector gyda'r agenda hon, ac, os felly, faint?
Nawr mae'r datganiad heddiw yn cyfeirio at bwysigrwydd datblygu ein sector gweithgynhyrchu domestig a chadwyni cyflenwi cryf, ac, fel rwyf wedi dweud o'r blaen, mae'n hanfodol bod Llywodraeth Cymru yn defnyddio ei dulliau ysgogi i sicrhau'r cyfleoedd caffael gorau ar gyfer diwydiant dur Cymru. Felly, byddwn yn ddiolchgar pe gallai'r Gweinidog ddweud wrthym sut mae strategaeth gaffael Llywodraeth Cymru yn nodi cyfleoedd ar gyfer dur Cymru, yn ogystal â pha gamau eraill sy'n cael eu cymryd i sicrhau'r cyfleoedd caffael yng Nghymru ac, yn wir, yn ehangach.
Nawr, fel y soniais i yn gynharach, bydd gweithwyr Tata a'u teuluoedd yn aros yn bryderus i glywed sut y bydd y cyhoeddiad yn effeithio arnynt, ac mae'n hanfodol bod Llywodraethau ar bob lefel yn darparu'r cymorth sydd ei angen ar y gweithlu. Mae'r datganiad heddiw yn dweud ei bod yn hanfodol fod Tata bellach yn cynnal ymgynghoriad ystyrlon gyda'i weithwyr a'r undebau llafur ynghylch ei gynllun ailstrwythuro arfaethedig, ac rwy'n cytuno'n llwyr â'r Gweinidog. Wrth gwrs, mae gan Lywodraeth Cymru ddigon o ddulliau ysgogi sydd ar gael iddi i gefnogi'r sector a'i weithlu, wrth symud ymlaen, ac mae'n hanfodol eu bod yn cael eu defnyddio. Ac er fy mod yn gwerthfawrogi ein bod yn y dyddiau cynnar o hyd, efallai y gall ddweud ychydig mwy wrthym am y trafodaethau y mae wedi'u cael gyda Tata a'r gweithlu.
Rwy'n gwybod bod y Gweinidog yn cydnabod bod y diwydiant yn parhau i newid a bod swyddi yn y diwydiant 20 mlynedd yn ôl yn wahanol iawn i swyddi heddiw, ac mae'n debyg y byddant yn wahanol iawn i'r swyddi a fydd yn cael eu cyflawni ymhen 20 mlynedd. Felly, a all y Gweinidog ddweud wrthym sut mae hynny wedi effeithio ar y ffordd y mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi yn y sector ac yn ei gweithwyr hyd yma? Efallai y gallai ddweud wrthym yn union faint sydd wedi'i fuddsoddi mewn sgiliau i'r sector a sut mae'r buddsoddiad hwnnw wedi ymateb i natur newidiol y diwydiant dros y blynyddoedd.
Safle Tata ym Mhort Talbot yw allyrrydd carbon unigol mwyaf y DU ar hyn o bryd, a chredir y gallai disodli'r ffwrneisi chwyth glo presennol leihau allyriadau carbon y DU 1.5 y cant. Fel y mae'r datganiad heddiw yn cydnabod, yr her fwyaf sy'n wynebu'r sector yw ei symud tuag at ddatgarboneiddio. Gallai'r ffwrneisi newydd, llai llafurddwys arwain at golli mwy a mwy o swyddi, ac mae'n hanfodol bod cydbwysedd rhwng moderneiddio'r diwydiant a diogelu ei weithlu. Mae'r amser i gael trafodaethau gonest, ystyrlon am sut rydym yn mynd i'r afael â'r her honno ac yn cydbwyso'r ddau amcan sy'n cystadlu yn awr, ac rwy'n falch bod y datganiad heddiw yn cadarnhau bod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i drefniadau gweithio mewn partneriaeth briodol gyda Llywodraeth y DU.
Mae'n ffaith, pan fydd y ddwy Lywodraeth yn gweithio gyda'i gilydd, bod Cymru'n elwa, ac rydym wedi gweld tystiolaeth o hynny gyda'r rhaglen porthladdoedd rhydd a'r bargeinion dinesig a thwf. Mae'r Gweinidog yn iawn i dynnu sylw at y ffaith fod y rhaglen porthladdoedd rhydd yn cynnig cyfle i gysylltu cynhyrchu dur â photensial economaidd carlam yn y môr Celtaidd. Felly, efallai y gall y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am y trafodaethau diweddaraf y mae wedi'u cael gyda phorthladdoedd Cymru ynglŷn â datblygu cyfleoedd newydd ar gyfer dur Cymru drwy'r rhaglen porthladdoedd rhydd.
Llywydd, mae gan Gymru hanes balch o gynhyrchu dur, ac rwy'n mawr obeithio y bydd y cytundeb rhwng Tata a Llywodraeth y DU yn helpu i sicrhau y bydd gan ein sector dur ddyfodol disglair hefyd. Wrth gwrs, mae swyddogaeth bwysig i Lywodraeth Cymru hefyd o ran cefnogi'r diwydiant, ac mae angen iddi wneud mwy gyda'r dulliau ysgogi sydd ganddi i helpu i ddod o hyd i'r cydbwysedd cywir rhwng datgarboneiddio'r diwydiant a chefnogi ei weithwyr. Diolch.
Thank you for the comments and questions. I think the main point here is that we recognise in the Welsh Government, as indeed the sector recognises and, indeed, steel trade unions recognise, the need to transition to decarbonise the way that steel is produced. The challenge is how that's done, the pace at which it's done and how co-investment works between different Governments and companies within the steel sector.
Now, the uncertainty is that, at present, the deal looks at a single technology answer, and we have always been clear, as I've indicated in the statement, that we have said both to Tata and to the UK Government that our preference was to invest in hydrogen as an alternative for the heavy end, as well as looking at the potential for further electric arc making. Choosing one technology with one proposed single furnace I think provides some challenges in us understanding how that does that. At present, we don't know that this will mean a just transition. And given the figures that have been briefed on the thousands of job losses available, it doesn't look like a just transition. So, we need to understand much more.
It isn't just us who need to understand. When I've met trade union stewards, they've been very clear that they're already being asked questions by their members that they can't answer, and that is adding to the uncertainty in a sector that needs to keep its workforce, that needs to keep skills within the sector for the opportunity that we recognise exists. It's a very, very difficult message, and that was added to by the way that Government sources briefed the announcement over several days.
And I think that, on the other point that you make about partnership—. We are serious about partnership. We have taken pragmatic choices throughout this Senedd term on reaching agreements with the UK Government. Free ports is one example. It's why when that doesn't happen it is more frustrating, because actually we were able to have grown-up conversations that meant that we could all reach a deal that we could all sign up to. This is an example of what partnership working doesn't look like. We were excluded from the talks, not even briefed on the day. The announcement we found out from the press releases. And the Secretary of State for the Department for Business and Trade has not been able to find time in her diary to meet me since her appointment earlier this year. She was able to find time to go to Port Talbot to do media interviews, not to find time to talk directly with the Government. And the letter that you will have seen, and other Members of the economy committee will have seen—and, indeed, it is public for Members—contains a choice not to offer a meeting, and it thanks me for my interest in the steel sector. I think I have more than an interest in the steel sector, as the economy Minister in the Welsh Government, and I would want to see partnership working that is genuinely meaningful, and that means trust needs to be invested on both sides, and it means the UK Government need to act as partners and not simply to act in the style of an old-style governor-general.
On the challenges that are still there, I still see more that we can do in our work. On procurement, for example, I'm working with Rebecca Evans on looking into what we can do to further strengthen Welsh procurement so that it is completely in line with the UK steel charter. There will be more opportunities for UK-produced steel. And to be clear, that's UK-produced not sourced steel. You can source steel within the UK that isn't produced here, and the two things are important in terms of their differences. We still see there's more work to do on offshore wind. That's why I mentioned it in the statement. We need to understand what does this look like in terms of both the free port and the wider south Wales cluster. We also need to have conversations with Associated British Ports and Milford Haven as stakeholders who could be affected, and to understand what Tata are now proposing to do, the time period in which they propose to do that, and what that then means for the proposals that have been made with those partners.
On skills, we continue to provide a range of support to Tata, and it's agreed with the company about how we do that, and indeed a conversation with the regional skills bodies around the sorts of skills we'll need to provide. You'll see lots of apprentices within Tata, lots of people upskilling through that workforce as well, and that comes on the back of the work that we do with them and indeed their trade unions. At the recent union learning conference that I went to, I met a group of workers who had come through Tata, fairly young workers, who are looking forward to a future for them and their families. They're exactly the sort of people that will be looking on with concern about what this means for their future as well as other people in the wider supply chain. So, we will carry on being prepared to have conversations about how we can assist practically in decarbonisation and providing the skills that the workforce will need as steel making continues to shift and to move forward. The talks this week that I've held with the trade union—. There will be talks later this week between the company and indeed those trade unions. And that is the start of the consultation, engagement and negotiation process. What we have is a proposed deal, and within that negotiation it's possible that we'll end up with a different shape to the deal when it comes. We'll continue to talk in a trusted manner with all those stakeholders, the company, the UK Government and indeed the steel trade unions themselves representing the workforce.
Diolch am y sylwadau a'r cwestiynau. Rwy'n credu mai'r prif bwynt yma yw ein bod yn cydnabod yn Llywodraeth Cymru, fel y mae'r sector yn cydnabod ac, yn wir, mae undebau llafur dur yn cydnabod, yr angen i bontio i ddatgarboneiddio'r ffordd y cynhyrchir dur. Yr her yw sut y gwneir hynny, pa mor gyflym y gwneir hynny a sut mae cyd-fuddsoddi yn gweithio rhwng gwahanol Lywodraethau a chwmnïau o fewn y sector dur.
Nawr, yr ansicrwydd, ar hyn o bryd, yw bod y cytundeb yn edrych ar un ateb technoleg, ac rydym bob amser wedi bod yn glir, fel y dywedais i yn y datganiad, ein bod wedi dweud wrth Tata ac wrth Lywodraeth y DU mai ein dewis ni oedd buddsoddi mewn hydrogen fel dewis arall ar gyfer y rhannau trymion, yn ogystal ag edrych ar y potensial ar gyfer mwy o ddefnydd o arciau trydan. Rwy'n credu bod dewis un dechnoleg gydag un ffwrnais unigol arfaethedig yn cyflwyno rhai heriau i ni o ran deall sut mae hynny'n gweithio. Ar hyn o bryd, nid ydym yn gwybod y bydd hyn yn golygu pontio teg. Ac o ystyried y ffigurau sydd wedi'u crybwyll ynghylch y miloedd o swyddi sy'n debygol o gael eu colli, nid yw'n edrych fel pontio teg. Felly, mae'n rhaid i ni ddeall llawer mwy.
Nid dim ond ni sydd angen deall. Pan wyf wedi cwrdd â stiwardiaid undebau llafur, maen nhw wedi bod yn glir iawn bod eu haelodau eisoes yn gofyn cwestiynau iddyn nhw nad ydyn nhw'n gallu eu hateb, ac mae hynny'n ychwanegu at yr ansicrwydd mewn sector sydd angen cadw ei weithlu, sydd angen cadw sgiliau o fewn y sector ar gyfer y cyfle rydyn ni'n cydnabod sy'n bodoli. Mae'n neges anodd iawn, iawn, ac ychwanegwyd at hynny gan y ffordd y bu ffynonellau'r Llywodraeth yn briffio'r cyhoeddiad dros sawl diwrnod.
Ac rwy'n credu, ar y pwynt arall rydych yn ei wneud am bartneriaeth—. Rydym o ddifrif ynghylch partneriaeth. Rydym wedi gwneud dewisiadau pragmatig drwy gydol tymor y Senedd hon ynghylch dod i gytundebau â Llywodraeth y DU. Mae porthladdoedd rhydd yn un enghraifft. Dyna pam, pan nad yw hynny'n digwydd, mae'n fwy rhwystredig, oherwydd mewn gwirionedd roeddem yn gallu cael sgyrsiau aeddfed a oedd yn golygu y gallem ni i gyd gyrraedd cytundeb y gallai pob un ohonom ymrwymo iddo. Dyma enghraifft o sut mae peidio â gweithio mewn partneriaeth yn edrych. Cawsom ein cadw allan o'r trafodaethau, heb hyd yn oed ein briffio ar y diwrnod. Gwelsom y cyhoeddiad mewn datganiadau i'r wasg. Ac nid yw'r Ysgrifennydd Gwladol dros yr Adran Busnes a Masnach wedi gallu dod o hyd i amser yn ei dyddiadur i gwrdd â mi ers ei phenodiad yn gynharach eleni. Roedd hi'n gallu dod o hyd i amser i fynd i Bort Talbot i wneud cyfweliadau ar gyfer y cyfryngau, ond nid amser i siarad yn uniongyrchol â'r Llywodraeth. Ac mae'r llythyr y byddwch chi wedi'i weld, ac y bydd aelodau eraill o bwyllgor yr economi wedi'i weld—ac, yn wir, mae'n gyhoeddus i'r Aelodau—yn cynnwys dewis i beidio cynnig cyfarfod, ac mae'n diolch i mi am fy niddordeb yn y sector dur. Rwy'n credu bod gennyf i fwy na diddordeb yn y sector dur, fel Gweinidog yr Economi yn Llywodraeth Cymru, a hoffwn weld gwaith partneriaeth sy'n wirioneddol ystyrlon, ac mae hynny'n golygu bod angen buddsoddi ymddiriedaeth ar y ddwy ochr, ac mae'n golygu bod angen i Lywodraeth y DU weithredu fel partneriaid ac nid yn unig i weithredu yn null hen lywodraethwr cyffredinol.
O ran yr heriau sy'n dal i fod yno, rwy'n dal i weld mwy y gallwn ni ei wneud yn ein gwaith. Ar gaffael, er enghraifft, rwy'n gweithio gyda Rebecca Evans i ymchwilio i'r hyn y gallwn ni ei wneud i gryfhau caffael yng Nghymru ymhellach fel ei fod yn cyd-fynd yn llwyr â siarter dur y DU. Bydd mwy o gyfleoedd ar gyfer dur a gynhyrchir yn y DU. Ac i fod yn glir, mae hynny'n ddur wedi'i ei gynhyrchu yn y DU nid wedi dod o ffynhonnell arall. Gallwch ddod o hyd i ddur yn y DU nad yw'n cael ei gynhyrchu yma, ac mae'r ddau beth yn bwysig o ran eu gwahaniaethau. Rydym yn dal i weld bod mwy o waith i'w wneud ar wynt ar y môr. Dyna pam y soniais i amdano yn y datganiad. Mae angen i ni ddeall sut mae hyn yn edrych o ran y porthladd rhydd a chlwstwr ehangach de Cymru. Mae angen i ni hefyd gael sgyrsiau gydag Associated British Ports ac Aberdaugleddau fel rhanddeiliaid y gellir hyn effeithio arnynt, ac i ddeall beth mae Tata yn bwriadu ei wneud nawr, ei amserlen ar gyfer gwneud hynny, a beth mae hynny wedyn yn ei olygu i'r cynigion a wnaed gyda'r partneriaid hynny.
O ran sgiliau, rydym yn parhau i ddarparu ystod o gymorth i Tata, a chytunwyd gyda'r cwmni ynglŷn â sut rydym yn gwneud hynny, ac yn wir sgwrs gyda'r cyrff sgiliau rhanbarthol ynghylch y mathau o sgiliau y bydd angen i ni eu darparu. Fe welwch lawer o brentisiaid o fewn Tata, llawer o bobl yn uwchsgilio drwy'r gweithlu hwnnw hefyd, ac mae hynny'n dod yn sgil y gwaith rydym yn ei wneud gyda nhw ac yn wir eu hundebau llafur. Yng nghynhadledd ddysgu ddiweddar yr undeb yr es iddi, cwrddais â grŵp o weithwyr a oedd wedi dod trwy Tata, gweithwyr gweddol ifanc, sy'n edrych ymlaen at ddyfodol iddyn nhw a'u teuluoedd. Dyma'r union fath o bobl a fydd yn disgwyl gyda phryder am yr hyn y mae hyn yn ei olygu i'w dyfodol nhw yn ogystal â phobl eraill yn y gadwyn gyflenwi ehangach. Felly, byddwn yn parhau i fod yn barod i gael sgyrsiau am sut y gallwn helpu yn ymarferol wrth ddatgarboneiddio a darparu'r sgiliau y bydd eu hangen ar y gweithlu wrth i gynhyrchu dur barhau i symud ac i symud ymlaen. Y sgyrsiau yr wythnos hon rydw i wedi'u cynnal gyda'r undeb llafur—. Bydd trafodaethau yn ddiweddarach yr wythnos hon rhwng y cwmni ac yn wir yr undebau llafur hynny. A dyna ddechrau'r broses ymgynghori, ymgysylltu a thrafod. Yr hyn sydd gennym yw cytundeb arfaethedig, ac o fewn y negodi hwnnw mae'n bosibl y gwelwn ffurf wahanol ar y cytundeb pan ddaw. Byddwn yn parhau i siarad mewn modd dibynadwy gyda'r holl randdeiliaid hynny, y cwmni, Llywodraeth y DU ac yn wir yr undebau llafur dur eu hunain sy'n cynrychioli'r gweithlu.
Firstly, Plaid Cymru stands in solidarity with the workers at the plant in Port Talbot and with our communities, who are no doubt facing anxiety over Friday's announcement, and the potential impact of any job losses will not only be felt in Port Talbot but in communities across my region, from Neath to Swansea to the Gower and to my home county of Bridgend.
Now, steel runs through the veins and arteries of Port Talbot and its people, through the good times and the bad, and I'll say as well that I share the frustration with how long it's taken for us to get to this point and how scandalous it is that Welsh Government and the unions have been locked out of negotiations—workers and unions especially. Surely, one of the key voices that should be around the table when talking about workplace transition is that of the workers—workers who have given and lost so much to the plant through the years.
Now, turning to the announcement, does the Minister accept that this is it, or does he agree with Plaid Cymru and the unions that this isn't it and that there must be room for further negotiation? We all know here how important the sector is strategically on a security basis and a green basis. We know this is one of the biggest challenges facing this sector when it comes to decarbonising, but you can't build wind turbines and you can't build solar panels and you can't build hydroelectric plants without steel. So, it's important we get this right, and that means not solely focusing on electric arc furnaces. We've heard time and time again that electric arc furnaces don't produce the grade of steel needed, so does he agree that we need to invest in diverse ways of making green steel, so, through hydrogen, reduced iron, and investment in carbon-capture technologies? Perhaps this fills into the green ecosystem mentioned by Tata. If so, then we need to know about it. These investments have already been made elsewhere in the world, like in Germany, with KfW, the German development bank, that invested in hydrogen steel. Does he believe that there might be a role for the Development Bank of Wales here at some point?
We have all seen reports about the significant job losses. The ReAct programme is often the go-to, and I appreciate that the Minister has already said a lot about the need for a just transition. There's talk of a transition fund being set up between Tata and UK Government, as well as the new transition board mentioned by the Secretary of State for Business and Trade in her letter to you. Has the Minister been in discussions relating to Welsh Government's involvement in either of these funds and panels? And has the Government managed to see how these funds actually line up with Welsh Government's priorities when it comes to green skills? Or was the letter literally just a 'for your information'?
Finally, I've already mentioned it, but steel is a strategic and massively important sector, and looking to the future, the Minister, of course, is a member of the Co-operative Party and has ambitions for the co-operative sector here in Wales. So, regarding the future of steel, has he given any thought to potentially earmarking steel for the largest co-operatisation project in Wales, or even indeed the UK? Proof of concept exists already in the Basque Country. It will safeguard the sector here in Wales, it will empower the workers within the sector, and it will keep any profits made here in our communities, for the benefit of our communities.
Yn gyntaf, mae Plaid Cymru yn sefyll mewn undod â'r gweithwyr yn y gwaith ym Mhort Talbot a gyda'n cymunedau, sydd heb os yn wynebu poen meddwl yn sgil y cyhoeddiad ddydd Gwener, a bydd effaith bosibl unrhyw golledion o ran swyddi nid yn unig yn cael ei deimlo ym Mhort Talbot ond mewn cymunedau ar draws fy rhanbarth, o Gastell-nedd i Abertawe i Gŵyr ac i fy sir enedigol, Pen-y-bont ar Ogwr.
Nawr, mae dur yn rhedeg trwy wythiennau a rhydwelïau Port Talbot a'i phobl, trwy'r amseroedd da a'r drwg, a dywedaf hefyd fy mod yn rhannu'r rhwystredigaeth ynghylch pa mor hir y mae wedi cymryd i ni gyrraedd y pwynt hwn a pha mor warthus yw hi fod Llywodraeth Cymru a'r undebau wedi cael eu cloi allan o drafodaethau—gweithwyr ac undebau yn enwedig. Yn sicr, un o'r lleisiau allweddol a ddylai fod o gwmpas y bwrdd wrth sôn am bontio yn y gweithle yw un y gweithwyr—y gweithwyr sydd wedi rhoi a cholli cymaint i'r gwaith hwnnw dros y blynyddoedd.
Nawr, gan droi at y cyhoeddiad, a yw'r Gweinidog yn derbyn mai dyma ddiwedd arni, neu a yw'n cytuno â Phlaid Cymru a'r undebau nad dyma ddiwedd arni a bod rhaid cael lle i drafod ymhellach? Rydym i gyd yn gwybod yma pa mor bwysig yw'r sector yn strategol ar sail ddiogelwch a sail werdd. Rydym yn gwybod mai dyma un o'r heriau mwyaf sy'n wynebu'r sector hwn o ran datgarboneiddio, ond ni allwch adeiladu tyrbinau gwynt ac ni allwch adeiladu paneli solar ac ni allwch adeiladu gweithfeydd pŵer trydan dŵr heb ddur. Felly, mae'n bwysig ein bod yn cael hyn yn iawn, ac mae hynny'n golygu nid yn unig canolbwyntio ar ffwrneisi arc trydan. Rydym wedi clywed dro ar ôl tro nad yw ffwrneisi arc trydan yn cynhyrchu dur o'r radd sydd ei hangen, felly a yw'n cytuno bod angen i ni fuddsoddi mewn ffyrdd amrywiol o gynhyrchu dur gwyrdd, felly, trwy hydrogen, llai o haearn, a buddsoddiad mewn technolegau dal carbon? Efallai fod hyn yn cyfrannu at yr ecosystem werdd a grybwyllir gan Tata. Os felly, mae angen i ni wybod amdano. Mae'r buddsoddiadau hyn eisoes wedi'u gwneud mewn mannau eraill yn y byd, fel yn yr Almaen, gyda KfW, banc datblygu'r Almaen, a fuddsoddodd mewn dur hydrogen. A yw'n credu y gallai fod rôl i Fanc Datblygu Cymru yma ar ryw adeg?
Rydym i gyd wedi gweld adroddiadau am golledion swyddi sylweddol. Mae'r rhaglen ReAct yn aml yn cael ei ffafrio, ac rwy'n gwerthfawrogi bod y Gweinidog eisoes wedi dweud llawer am yr angen am bontio teg. Mae sôn am sefydlu cronfa bontio rhwng Tata a Llywodraeth y DU, yn ogystal â'r bwrdd pontio newydd a grybwyllir gan yr Ysgrifennydd Gwladol dros Fusnes a Masnach yn ei llythyr atoch chi. A yw'r Gweinidog wedi bod mewn trafodaethau yn ymwneud â chyfranogiad Llywodraeth Cymru yn naill neu'r llall o'r cronfeydd a'r paneli hyn? Ac a yw'r Llywodraeth wedi llwyddo i weld sut mae'r cronfeydd hyn yn cyd-fynd â blaenoriaethau Llywodraeth Cymru mewn gwirionedd o ran sgiliau gwyrdd? Neu a oedd y llythyr yn llythrennol yn un 'er gwybodaeth' yn unig?
Yn olaf, rwyf eisoes wedi sôn amdano, ond mae dur yn sector strategol a hynod bwysig, ac wrth edrych i'r dyfodol, mae'r Gweinidog, wrth gwrs, yn aelod o'r Blaid Gydweithredol ac mae ganddo uchelgais ar gyfer y sector cydweithredol yma yng Nghymru. Felly, o ran dyfodol dur, a yw wedi ystyried clustnodi dur o bosibl ar gyfer y prosiect cydweithredoli mwyaf yng Nghymru, neu hyd yn oed yn wir yn y DU? Mae prawf o gysyniad eisoes yn bodoli yng Ngwlad y Basg. Bydd yn diogelu'r sector yma yng Nghymru, bydd yn grymuso'r gweithwyr o fewn y sector, a bydd yn cadw unrhyw elw a wneir yma yn ein cymunedau, er budd ein cymunedau.
Thank you for the comments and questions, and I agree with the broad thrust of the Member's comments on where we are. You'd expect that Welsh Labour Members, not just Ministers, would stand in solidarity with the communities that we represent, with a sector we have long pointed out is the foundation of the future of the Welsh and UK economy. We should not be the only G7 country that does not have a significant steel-making asset. We could not and should not put ourselves in a position where we are reliant on imports, with everything that would mean. So, the asset itself is of strategic importance. It's why we have invested so much of our time, energy and effort in conversations with the company and, indeed, with the UK Government. It's also why it's so disappointing that we have not had the constructive engagement that we have undertaken responded to in kind, with the sort of trust that should take place, from the UK Government itself.
On your point around turning steel making into a co-operative endeavour, we're not in control and not in a position to do that. We will continue to make a case for greater co-operative enterprise right across our economy, but I don't think it's a practical answer to the challenges that are faced now. We have a company that are determined to maintain their ownership of this steel-making asset, and they're looking to put their own funds into doing so.
And your point around whether there will be meaningful negation now, well, that is exactly what steel trade unions expect to happen. And for any consultation to be meaningful, they have to be prepared to look at the proposed deal that is on the table, as opposed to simply accepting that every single detail that has so far been announced is going to be the end result and, indeed, what that means for the workforce in terms of any future move in the way that steel is produced and the time frame over which that change takes place.
We are talking again about what can happen and some of the constructive work with the UK Government on, for example, the industrial energy transformation fund, that has provided access. We've been part of the phase of consultation, and that should have another round in the spring, and we will look to see that, within that next phase, there will be real and practical support for steel making here within Wales. As I say, you can't have a significant steel-making asset within the UK without significant steel making taking place here in Wales as well.
On your point around technologies, as I said earlier, we have always been clear that our preference is that hydrogen is part of the answer. That would require a UK Government co-investment for that to take place. It's taken place in the Netherlands because they have an arrangement and they have co-investment taking place there, and, as I say, there are different arrangements in place for the steel sector in other competitor EU economies. Germany and France are good examples. We want to see the sector treated fairly here, with the same level of support, the same level of recognition, and the same opportunity to decarbonise without costing the significant number of jobs that has been briefed by UK Government sources to date, and that's why we'll continue to talk meaningfully with our trade unions and the UK Government to understand what this actually means in practice, as opposed to the headlines we've been given to date. I'll be more than happy to update spokespeople, and indeed Members who represent steel communities, as we carry on.
Diolch am y sylwadau a'r cwestiynau, ac rwy'n cytuno â byrdwn eang sylwadau'r Aelod ar ble rydym ni. Byddech yn disgwyl y byddai Aelodau Llafur Cymru, nid Gweinidogion yn unig, yn sefyll mewn undod â'r cymunedau yr ydym yn eu cynrychioli, gyda sector yr ydym wedi amlygu ers tro sydd yn sylfaen dyfodol economi Cymru a'r DU. Ni ddylem fod yr unig wlad G7 nad oes ganddi ased cynhyrchu dur sylweddol. Ni allem ac ni ddylem roi ein hunain mewn sefyllfa pryd rydym yn dibynnu ar fewnforion, gyda phopeth a fyddai'n ei olygu. Felly, mae'r ased ei hun o bwysigrwydd strategol. Dyna pam rydym wedi buddsoddi cymaint o'n hamser, ein hegni a'n hymdrech mewn sgyrsiau â'r cwmni ac, yn wir, gyda Llywodraeth y DU. Dyma pam ei bod mor siomedig hefyd nad ydi Llywodraeth y DU wedi ymateb i'r ymgysylltiad adeiladol yr ydym ni wedi'i wneud, gyda'r math o ymddiriedaeth y dylid ei chynnal yn yr un modd.
Ar eich pwynt o droi cynhyrchu dur yn ymdrech gydweithredol, nid ydym yn rheoli ac nid mewn sefyllfa i wneud hynny. Byddwn yn parhau i ddadlau dros fwy o fenter gydweithredol ledled ein heconomi, ond nid wyf yn credu ei fod yn ateb ymarferol i'r heriau sy'n cael eu hwynebu nawr. Mae gennym gwmni sy'n benderfynol o gynnal ei berchnogaeth o'r ased cynhyrchu dur hwn, ac mae'n bwriadu rhoi ei arian ei hun i wneud hynny.
A'ch pwynt chi ynghylch a fydd yna drafodaethau ystyrlon nawr, wel, dyna'n union mae undebau llafur dur yn disgwyl i ddigwydd. Ac er mwyn i unrhyw ymgynghoriad fod yn ystyrlon, mae'n rhaid iddynt fod yn barod i edrych ar y cytundeb arfaethedig sydd ar y bwrdd, yn hytrach na derbyn mai pob manylyn unigol sydd wedi'i gyhoeddi hyd yma fydd y canlyniad terfynol ac, yn wir, beth mae hynny'n ei olygu i'r gweithlu o ran unrhyw symudiad yn y dyfodol yn y ffordd y cynhyrchir dur a'r amserlen ar gyfer y newid hwnnw.
Rydym yn siarad eto am yr hyn a all ddigwydd a rhywfaint o'r gwaith adeiladol gyda Llywodraeth y DU er enghraifft ar y gronfa trawsnewid ynni diwydiannol, sydd wedi darparu mynediad. Rydym wedi bod yn rhan o'r cyfnod ymgynghori, a dylai hwnnw weld rownd arall yn y gwanwyn, a byddwn yn edrych i sicrhau, o fewn y cyfnod nesaf hwnnw, y bydd cefnogaeth go iawn ac ymarferol ar gyfer gwneud dur yma yng Nghymru. Fel y dywedais i, ni allwch gael ased cynhyrchu dur sylweddol yn y DU heb gynhyrchu dur sylweddol yma yng Nghymru hefyd.
O ran technolegau, fel y dywedais i yn gynharach, rydym bob amser wedi bod yn glir mai ein dewis ni yw bod hydrogen yn rhan o'r ateb. Byddai hynny'n gofyn am gyd-fuddsoddiad gan Lywodraeth y DU er mwyn i hynny ddigwydd. Mae wedi digwydd yn yr Iseldiroedd oherwydd bod ganddyn nhw drefniant ac mae ganddyn nhw gyd-fuddsoddiad yn digwydd yno, ac, fel y dywedais i, mae trefniadau gwahanol ar waith ar gyfer y sector dur mewn economïau cystadleuol eraill yr UE. Mae'r Almaen a Ffrainc yn enghreifftiau da. Rydym eisiau gweld y sector yn cael ei drin yn deg yma, gyda'r un lefel o gefnogaeth, yr un lefel o gydnabyddiaeth, a'r un cyfle i ddatgarboneiddio heb y gost o golli nifer sylweddol o swyddi sydd wedi'u briffio gan ffynonellau Llywodraeth y DU hyd yma, a dyna pam y byddwn yn parhau i siarad yn ystyrlon gyda'n hundebau llafur a Llywodraeth y DU i ddeall beth mae hyn yn ei olygu mewn gwirionedd yn ymarferol, yn hytrach na'r penawdau a roddwyd i ni hyd yn hyn. Byddaf yn fwy na pharod i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i lefarwyr ac, yn wir, Aelodau sy'n cynrychioli cymunedau dur, wrth i ni barhau.
Can I thank the Minister for his statement today, and for his support for the workers and the communities that are going to be devastated by this announcement last week? Because there's no question, there are thousands of steelworkers and their families and other people in the contractor sector and in the supply chain that are worried about their futures, and there are businesses in Port Talbot that will struggle as a consequence of the loss of income from those individuals who spend their money there. So, this announcement is, in a sense, a thorn in people's sides: 'What do we do?', 'Where do we go?', 'What's happening?' The timeline needs to be made clear. So, in your discussions with Tata, please stress upon them the need to make clear the timeline to their workforce, to ensure they do engage with the trade unions and listen to the trade unions, because they're the workers and they're the experts in this area, and they seem to be being ignored in that aspect, and their input would have been critical in any decision making. In fact, the UK Government, I've heard Ministers refer to themselves, 'We've been discussing this for years.' Well, if this is the deal they've come up with after years of discussion, it's time for them to go and get new negotiating skills, because they can't do it.
I'm pleased Plaid Cymru joined the Labour Party on the green steel deal, because it's actually what we want, and that's important. So, what discussions have you had about ensuring that that approach is something we can still move towards? Because this is a proposal; it's not the future yet, it's not in stone, it's still something that can be modified. So, what can we do about that? And, do you agree with me that, in fact, the biggest benefit we can get is a Labour Government coming in to actually enact its green steel deal, to allow us to actually get on with making sure of a sustainable future, with far more jobs, better opportunities for people, because the UK Government, at this moment in time, talk about opportunities—the £100 million fund, opportunities—but where are those opportunities? The week before, they didn't get any bids for floating offshore wind in the Celtic sea; they lost that opportunity. So, I don't see them coming down the line. They seem to be talking, but not actually acting and getting people into work.
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad heddiw, ac am ei gefnogaeth i'r gweithwyr a'r cymunedau sy'n mynd i gael eu distrywio gan y cyhoeddiad hwn yr wythnos diwethaf? Oherwydd 'does dim amheuaeth, mae miloedd o weithwyr dur a'u teuluoedd a phobl eraill yn y sector contractwyr ac yn y gadwyn gyflenwi yn poeni am eu dyfodol, ac mae busnesau ym Mhort Talbot a fydd yn ei chael hi'n anodd o ganlyniad i golli incwm gan yr unigolion hynny sy'n gwario eu harian yno. Felly, ar un ystyr, mae'r cyhoeddiad hwn yn ddraenen yn ystlys pobl: 'Beth ydyn ni'n ei wneud?', 'Ble awn ni?', 'Beth sy'n digwydd?' Mae angen gwneud yr amserlen yn glir. Felly, yn eich trafodaethau gyda Tata, pwysleisiwch arnyn nhw yr angen i egluro'r amserlen i'w gweithlu, i sicrhau eu bod yn ymgysylltu â'r undebau llafur ac yn gwrando ar yr undebau llafur, oherwydd nhw yw'r gweithwyr a nhw yw'r arbenigwyr yn y maes hwn, ac mae'n ymddangos eu bod yn cael eu hanwybyddu o ran yr agwedd honno, a byddai eu mewnbwn wedi bod yn hanfodol wrth wneud unrhyw benderfyniadau. Mewn gwirionedd, mae Llywodraeth y DU, rwyf wedi clywed Gweinidogion yn cyfeirio at hyn eu hunain, 'Rydym wedi bod yn trafod hyn ers blynyddoedd.' Wel, os dyma'r cytundeb a gafwyd ar ôl blynyddoedd o drafod, mae'n bryd iddyn nhw fynd i gael sgiliau trafod newydd, oherwydd dydyn nhw ddim yn gallu ei wneud.
Rwy'n falch bod Plaid Cymru wedi ymuno â'r Blaid Lafur ar y cytundeb dur gwyrdd, oherwydd dyna'r hyn yr ydym ei eisiau mewn gwirionedd, ac mae hynny'n bwysig. Felly, pa drafodaethau rydych chi wedi'u cael ynglŷn â sicrhau bod y dull hwnnw'n rhywbeth y gallwn ni symud tuag ato o hyd? Oherwydd mae hwn yn gynnig; nid dyma'r dyfodol eto, nid yw'n gwbl ddigyfnewid, mae'n dal i fod yn rhywbeth y gellir ei addasu. Felly, beth allwn ni ei wneud ynglŷn â hynny? Ac, a ydych chi'n cytuno â mi, mewn gwirionedd, mai'r budd mwyaf y gallwn ei gael yw Llywodraeth Lafur yn dod i mewn i ddeddfu ei chytundeb dur gwyrdd mewn gwirionedd, er mwyn caniatáu i ni fwrw ati i sicrhau dyfodol cynaliadwy, gyda llawer mwy o swyddi, gwell cyfleoedd i bobl, oherwydd mae Llywodraeth y DU, ar hyn o bryd, yn siarad am gyfleoedd—y gronfa £100 miliwn, cyfleoedd—ond ble mae'r cyfleoedd hynny? Yr wythnos gynt, ni chawson nhw unrhyw geisiadau am wynt arnofiol yn y môr Celtaidd; maen nhw wedi colli'r cyfle hwnnw. Felly, nid wyf yn eu gweld yn cyflawni. Mae'n ymddangos eu bod yn siarad, ond nid mewn gwirionedd yn gweithredu ac yn cael pobl i mewn i waith.
I recognise the Member's long-term commitment not just for the sector in his constituency, but the broader points that he makes about the importance of steel in the future of the economy. I also recognise the points he makes powerfully about the worry for the future, and that's very real. As I said, when I met trade union stewards yesterday and today, they were very clear that those worries are real, the questions are real, and, at the moment, the trade union stewards cannot tell them what is happening. The start of the conversations that is now taking place after the announcement's been made puts everyone in a difficult position, and, actually, it's the sort of thing that does not help with the trade union side and its relationships with Tata, which have been broadly constructive over a long period of time, and that in itself is really unhelpful.
There have been years of discussion around this. If you remember someone from the history books called Kwasi Kwarteng, when he was the Secretary of State for Business, Energy and Industrial Strategy, he was already talking about the fact that there was a discussion on co-investment, and the terms of that discussion, if they'd been reached earlier, could have allowed for a longer and fairer transition, with more technological answers that could have been brought into a deal. So, not being able to do a deal earlier actually provides more of a problem.
Conversely, David Rees is right that, actually, given the time that we're in, and the end of the road that is coming for this Government, because there must be a general election within a time frame, the fact that there is a negotiation that has to take place now, and there is an alternative approach from an alternative Government that may be across the United Kingdom over the next year, there are conversations around one of the few funding commitments that have been made and stuck to, and I actually understand why my UK colleagues are not making a whole series of funding commitments a long time in advance of an election. But, actually, the green steel, the £3 billion figure that's been given, is one of the commitments that is being continually referred to, and that does mean that there are alternative means to discuss about what the scale of co-investment might look like, and what the return for that investment might look like.
I think the Member makes a fair point around floating offshore wind: there wasn't a single bid for any part of the UK in the last contracts for difference round for any floating offshore wind—any offshore wind project. There is an opportunity to put that right within the coming months. There should be another round coming up before the end of this calendar year. If the UK Government are serious about the UK being world leaders in practice and not simply in rhetoric, they will need to do something to make sure those demonstrator projects get off the ground and have the opportunity to come forward. If that doesn't happen, other countries will not sit still; they will move up and recognise the inaction taking place here. If that does not happen, then the opportunities that the free ports could produce for the Celtic free-port bid, going right across from Port Talbot, all the way to the port of Milford Haven, could be reduced, if not lost. Now, I want to see that maximised. I want to see the jobs and the quality of jobs take place. And I want to see Tata part of that conversation, with their partners, about what steel they will produce, how much of that can be made here, how much can go into those turbines, to maximise the economic benefit to us, as well, of course, as a point made powerfully by trade union stewards, that they understand that if you import steel, you're not cutting your emissions, you're offshoring them. And actually, that provides a real risk not just for what this might do for decarbonising, but actually the opportunity to sell that steel into European and US markets too.
Rwy'n cydnabod ymrwymiad hirdymor yr Aelod nid yn unig i'r sector yn ei etholaeth, ond y pwyntiau ehangach y mae'n eu gwneud am bwysigrwydd dur i ddyfodol yr economi. Rwyf hefyd yn cydnabod y pwyntiau y mae'n eu gwneud yn rymus am y pryder ynghylch y dyfodol, ac mae hynny'n real iawn. Fel y dywedais i, pan wnes i gyfarfod â stiwardiaid undebau llafur ddoe a heddiw, roedden nhw'n glir iawn bod y pryderon hynny'n rhai go iawn, mae'r cwestiynau'n rhai go iawn, ac, ar hyn o bryd, ni all stiwardiaid yr undebau llafur ddweud wrthyn nhw beth sy'n digwydd. Mae dechrau'r sgyrsiau sydd bellach yn digwydd ar ôl i'r cyhoeddiad gael ei wneud yn rhoi pawb mewn sefyllfa anodd, ac, mewn gwirionedd, dyma'r math o beth nad yw'n helpu gydag ochr yr undeb llafur a'i pherthynas â Tata, sydd wedi bod yn adeiladol yn gyffredinol dros gyfnod hir, ac mae hynny ynddo'i hun yn wirioneddol annefnyddiol.
Bu blynyddoedd o drafod ar hyn. Os ydych chi'n cofio rhywun o'r llyfrau hanes o'r enw Kwasi Kwarteng, pan oedd yn Ysgrifennydd Gwladol dros Fusnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol, roedd eisoes yn sôn am y ffaith bod trafodaeth ar gyd-fuddsoddi, a gallai telerau'r drafodaeth honno, pe byddent wedi'u cyrraedd ynghynt, fod wedi caniatáu cyfnod pontio hirach a thecach, gydag atebion mwy technolegol y gellid bod wedi eu cyflwyno i'r cytundeb. Felly, mae methu â gwneud cytundeb yn gynharach mewn gwirionedd wedi rhoi mwy o broblem.
I'r gwrthwyneb, mae David Rees yn iawn, mewn gwirionedd, o ystyried y cyfnod yr ydym ynddo, a diwedd y ffordd sy'n wynebu'r Llywodraeth hon, oherwydd rhaid cael etholiad cyffredinol o fewn amserlen, y ffaith bod yna drafodaeth sy'n gorfod digwydd nawr, ac mae yna ddull amgen gan Lywodraeth amgen a allai fod ar draws y Deyrnas Unedig dros y flwyddyn nesaf, mae sgyrsiau ynghylch un o'r ychydig ymrwymiadau ariannu sydd wedi'u gwneud ac a lynnir wrthynt, ac rwy'n deall mewn gwirionedd pam nad yw fy swyddogion cyfatebol yn y DU yn gwneud cyfres gyfan o ymrwymiadau ariannu amser hir cyn etholiad. Ond, mewn gwirionedd, mae'r dur gwyrdd, y ffigur o £3 biliwn sydd wedi'i roi, yn un o'r ymrwymiadau y cyfeirir ato'n barhaus, ac mae hynny'n golygu bod yna ffyrdd amgen o drafod sut olwg fyddai ar raddfa cyd-fuddsoddi, a sut olwg fyddai ar yr enillion ar gyfer y buddsoddiad hwnnw.
Rwy'n credu bod yr Aelod yn gwneud pwynt teg ynghylch gwynt arnofiol ar y môr: nid oedd un cais ar gyfer unrhyw ran o'r DU yn y rownd contractau ar gyfer gwahaniaeth ddiweddaraf ar gyfer unrhyw wynt arnofiol ar y môr—unrhyw brosiect gwynt ar y môr. Mae cyfle i unioni hyn o fewn y misoedd nesaf. Dylai fod rownd arall yn dod cyn diwedd y flwyddyn galendr hon. Os yw Llywodraeth y DU o ddifrif ynglŷn â'r ffaith bod y DU yn arwain y byd yn ymarferol ac nid mewn rhethreg yn unig, bydd angen iddynt wneud rhywbeth i sicrhau bod y prosiectau arddangos hynny'n cychwyn ac yn cael cyfle i ddatblygu. Os na fydd hynny'n digwydd, ni fydd gwledydd eraill yn aros yn llonydd; byddant yn symud i fyny ac yn cydnabod y diffyg gweithredu sy'n digwydd yma. Os na fydd hynny'n digwydd, gallai'r cyfleoedd y gallai'r porthladdoedd rhydd eu cynhyrchu ar gyfer y cais porthladd rhydd Celtaidd, gan fynd ar draws o Bort Talbot, yr holl ffordd i borthladd Aberdaugleddau eu lleihau, os nad eu colli. Nawr, rwyf eisiau gweld manteisio i'r eithaf yn digwydd o ran hyn. Rwyf eisiau gweld y swyddi ac ansawdd y swyddi yn digwydd. Ac rwyf eisiau gweld Tata yn rhan o'r sgwrs honno, gyda'u partneriaid, ynghylch pa ddur y byddant yn ei gynhyrchu, faint o hwnnw y gellir ei wneud yma, faint a fydd yn bosibl ei roi i mewn i'r tyrbinau hynny, er mwyn sicrhau'r budd economaidd mwyaf posibl i ni, hefyd, wrth gwrs, fel pwynt a wnaed yn rymus gan stiwardiaid undebau llafur, eu bod yn deall, os ydych chi'n mewnforio dur, nid ydych chi'n torri eich allyriadau, rydych chi'n eu hadleoli i wledydd eraill. Ac mewn gwirionedd, mae hynny'n peri risg wirioneddol nid yn unig o ran yr hyn y gallai hyn ei wneud i ddatgarboneiddio, ond mewn gwirionedd i'r cyfle i werthu'r dur hwnnw i farchnadoedd Ewropeaidd a marchnadoedd UDA hefyd.
I, for one, welcome the UK Government's massive £500 million investment in Port Talbot, which safeguards 5,000 direct jobs and 17,500 indirect jobs, and the future of the steel industry here in south Wales.
I do share the Minister's concern at the loss of jobs in the area. That's why the £100 million towards a transition board to manage the change is very welcome and stands as one of the biggest amounts of money ever committed to a project of this nature. And I've heard the Minister in this Chamber, numerous times, calling on the UK Government to resolve the future of steel making in Port Talbot. Now that's happened, I thought he would have welcomed it. But instead, listening to the Minister's statement today, it sounded like someone scrambling around looking for someone or something to criticise. It's a bit rich for the Minister to be talking about a lack of clarity and detail when, at the same time, seemingly, the only thing Welsh Government might have got behind that was any different is an uncosted, untested hydrogen scheme, at some point in the future, which wouldn't do anything to safeguard jobs in the here and now; it's completely detached from the reality of the situation. And the business Secretary and the Welsh Secretary pointed out that that would mean spending six times as much as the Government's offer, just to kick the can further down the road. But his opposition to this issue risks damaging the stability of the future of the deal and the steel industry in Port Talbot. If he's as opposed to the deal as he makes out, and the UK Labour Party, on social media, makes out too, can he confirm whether he has had discussions with the UK Labour Party to ensure that any future UK Labour Government would honour the terms of this deal, so that Tata and the town of Port Talbot can proceed with clarity?
Rwyf i yn bersonol yn croesawu buddsoddiad enfawr Llywodraeth y DU o £500 miliwn ym Mhort Talbot, sy'n diogelu 5,000 o swyddi uniongyrchol a 17,500 o swyddi anuniongyrchol, a dyfodol y diwydiant dur yma yn y de.
Rwy'n rhannu pryder y Gweinidog am golli swyddi yn yr ardal. Dyna pam mae croeso mawr i'r £100 miliwn tuag at fwrdd pontio i reoli'r newid ac mae'n un o'r symiau mwyaf erioed o arian a gafodd ei ymrwymo i brosiect o'r math hwn. Ac rwyf wedi clywed y Gweinidog yn y Siambr hon, sawl gwaith, yn galw ar Lywodraeth y DU i ddatrys dyfodol cynhyrchu dur ym Mhort Talbot. Nawr mae hynny wedi digwydd, roeddwn i'n meddwl y byddai wedi ei groesawu. Ond yn hytrach, wrth wrando ar ddatganiad y Gweinidog heddiw, roedd yn swnio fel rhywun yn sgrialu o gwmpas yn chwilio am rywun neu rywbeth i'w feirniadu. Mae ychydig yn smala ar ran y Gweinidog i siarad am ddiffyg eglurder a manylder pan ymddengys mai'r unig beth y gallai Llywodraeth Cymru fod wedi'i gefnogi a oedd yn wahanol mewn unrhyw ffordd yw cynllun hydrogen heb ei brofi, ar ryw adeg yn y dyfodol, na fyddai'n gwneud unrhyw beth i ddiogelu swyddi heddiw; mae'n gwbl ddatgysylltiedig oddi wrth realiti'r sefyllfa. A nododd yr Ysgrifennydd busnes ac Ysgrifennydd Cymru y byddai hynny'n golygu gwario chwe gwaith cymaint â chynnig y Llywodraeth, dim ond i ohirio'r mater a throsglwyddo'r broblem i rywun arall. Ond mae ei wrthwynebiad i'r mater hwn mewn perygl o niweidio sefydlogrwydd dyfodol y cytundeb a'r diwydiant dur ym Mhort Talbot. Os yw'n anghytuno a'r cytundeb fel y mae'n awgrymu, ac y mae Plaid Lafur y DU, ar y cyfryngau cymdeithasol, yn awgrymu hefyd, a all gadarnhau a yw wedi cael trafodaethau gyda Phlaid Lafur y DU i sicrhau y byddai unrhyw Lywodraeth Lafur yn y DU yn y dyfodol yn anrhydeddu telerau'r cytundeb hwn, fel y gall Tata a thref Port Talbot fwrw ymlaen ag eglurder?
Well, with respect, the Member has tried to provide views for me that I don't have and haven't set out. I think he should listen a deal more carefully and recognise the seriousness of the matter. The tone of his comments I find deeply disappointing. This is a mixed announcement. There is longer term certainty for the sector, which we have recognised. We recognised it at the time, and I've recognised it today in my statement. There is a strong future for the steel sector, and it's important to be positive about that. We have skills, we have production capability, we should be able to transition to a future where significant steel making still takes place, and we want to do that on a basis where a just transition is delivered, not simply discussed and then put to one side. I would have thought that's an ambition that should go right across this Chamber, and yet the Member trashes what we are trying to do in asking serious questions about what the proposed deal means and what it will mean for all of those workers facing an anxious future. We want the certainty that David Rees has referred to, that Luke Fletcher has referred to, that even Paul Davies referred to, and I think the Member's comments really do jar, not just in tone, but in content as well.
When it comes to hydrogen, I make no apologies for making clear that we have always said that our preferred option was to have hydrogen as part of the mix for the future. If you allow that future to be created somewhere else, then it's entirely possible that that technology will not find its way to these shores. Now, who would want that? Because you'd be reliant on new steel making, as opposed to recycled steel making that electric arcs represent, taking place somewhere else, and the grades of metal that are currently only produced in that way will have to come from somewhere else. You'll be reliant, for at least a significant portion of steel making, on importing it from other parts of the world.
I would rather the UK took a strategic choice in wanting to see that development take place within the UK. We have institutions here in Wales, actually, who could take part in that research and the development of both the electric arc steel making, what that can provide, as well as hydrogen as an alternative for the heavy end. And I make no apology for setting out that's always been our position. The company will not be surprised to hear me say that, the UK Government won't be surprised to hear me say that. And as we have said, this is a proposed deal. We don't know enough about the deal and what it contains to say we'll sign up fully to every aspect of it. So, I look forward to having more clarity on the proposals in the deal, and the consultation and negotiation that must take place between the company and the trade union side for it to be meaningful, and I would not put any time frame on the length of that negotiation. The important point is that you get the right answer for the workers in the sector, and for the importance of the sector to not just the Welsh economy, but the UK economy as well.
Wel, gyda pharch, mae'r Aelod wedi ceisio priodoli barn i mi nad oes gennyf ac nad wyf wedi'i nodi. Rwy'n credu y dylai wrando'n fwy gofalus a chydnabod difrifoldeb y mater. Mae naws ei sylwadau yn siomedig iawn. Mae hwn yn gyhoeddiad cymysg. Mae sicrwydd tymor hirach i'r sector, yr ydym wedi'i gydnabod. Fe wnaethon ni ei gydnabod ar y pryd, ac rydw i wedi ei gydnabod heddiw yn fy natganiad. Mae dyfodol cryf i'r sector dur, ac mae'n bwysig bod yn gadarnhaol ynghylch hynny. Mae gennym sgiliau, mae gennym allu cynhyrchu, dylem allu pontio i ddyfodol lle mae cynhyrchu dur sylweddol yn dal i ddigwydd, ac rydym eisiau gwneud hynny ar sail pontio teg, nid ei drafod yn unig ac yna ei roi i un ochr. Byddwn wedi meddwl bod hynny'n uchelgais a ddylai fod ar draws y Siambr hon, ac eto mae'r Aelod yn difrïo'r hyn yr ydym yn ceisio'i wneud wrth ofyn cwestiynau difrifol am yr hyn y mae'r cytundeb arfaethedig yn ei olygu a beth fydd yn ei olygu i'r holl weithwyr hynny sy'n wynebu dyfodol pryderus. Rydyn ni eisiau'r sicrwydd y cyfeiriodd David Rees ato, y cyfeiriodd Luke Fletcher ato, y cyfeiriodd Paul Davies ato hyd yn oed, ac rwy'n credu bod sylwadau'r Aelod wir yn groes i hynny, nid yn unig o ran naws ond o ran cynnwys hefyd.
O ran hydrogen, nid wyf yn ymddiheuro am egluro ein bod bob amser wedi dweud mai ein dewis ni oedd bod â hydrogen fel rhan o'r gymysgedd ar gyfer y dyfodol. Os ydych chi'n caniatáu i'r dyfodol hwnnw gael ei greu yn rhywle arall, yna mae'n gwbl bosibl na fydd y dechnoleg honno'n cyrraedd y glannau hyn. Pwy fyddai eisiau hynny? Oherwydd y byddech chi'n dibynnu ar gynhyrchu dur o'r newydd, yn hytrach na chynhyrchu dur wedi'i ailgylchu y mae'r broses arc trydan yn ei chynrychioli, yn digwydd yn rhywle arall, a bydd yn rhaid i'r graddau metel sydd ar hyn o bryd ond yn cael eu cynhyrchu yn y ffordd honno ddod o rywle arall. Byddwch yn dibynnu, ar fewnforio cyfran sylweddol o gynhyrchiant dur o rannau eraill o'r byd.
Byddai'n well gennyf pe bai'r DU yn gwneud dewis strategol o ran dymuno gweld y datblygiad hwnnw'n digwydd o fewn y DU. Mae gennym sefydliadau yma yng Nghymru, mewn gwirionedd, a allai gymryd rhan yn yr ymchwil honno a datblygu'r gwaith o wneud dur arc trydan, yr hyn y gall hynny ei ddarparu, yn ogystal â hydrogen fel dewis arall ar gyfer y rhannau trwm. Ac nid wyf yn ymddiheuro am nodi mai dyna fu ein safbwynt bob amser. Ni fydd y cwmni'n synnu fy nghlywed yn dweud na fydd Llywodraeth y DU yn synnu fy nghlywed yn dweud hynny. Ac fel yr ydym wedi dweud, mae hwn yn gytundeb arfaethedig. Nid ydym yn gwybod digon am y cytundeb a'r hyn sydd ynddo i ddweud y byddwn yn cefnogi'n llawn bob agwedd arno. Felly, edrychaf ymlaen at gael mwy o eglurder ar y cynigion yn y cytundeb, a'r ymgynghoriadau a'r negodiadau y mae'n rhaid eu cynnal rhwng y cwmni ac ochr yr undebau llafur er mwyn iddo fod yn ystyrlon, ac ni fyddwn yn rhoi unrhyw amserlen ar gyfer hyd y drafodaeth honno. Y pwynt pwysig yw eich bod yn cael yr ateb cywir ar gyfer gweithwyr y sector, ac ar gyfer pwysigrwydd y sector nid yn unig i economi Cymru, ond economi'r DU hefyd.
Tata steelworks in Port Talbot employs people from across the region I represent. It employs many of my friends and their children. The town of Port Talbot has been shaken by the news of these enormous job losses, but also Neath, Swansea, Bridgend and their valley communities. These workers have families to support, mortgages to pay, they buy in local shops, go to local pubs and restaurants, as do those who work for the local companies that supply the plant with all the materials, products and services needed over decades to make Port Talbot steel. There are apprentices who I know feel their future is in doubt. None of these people had a say in this huge and far-reaching decision that will change their futures, and this is keeping them awake at night.
You refer in your statement, Minister, to the transition board funding, but, as we've heard, there's not a lot of detail. So, I'd like to know, Minister, how will the wider region's communities be supported economically in the future? What conversations has the Government had with Neath Port Talbot, Swansea and Bridgend councils regarding the impact of these job losses and the changes to the nature of the Port Talbot plant? Because 'just transition' is not just words.
Mae gwaith dur Tata ym Mhort Talbot yn cyflogi pobl o bob rhan o'r rhanbarth rwy'n ei gynrychioli. Mae'n cyflogi llawer o fy ffrindiau a'u plant. Mae tref Port Talbot wedi'i hysgwyd gan y newyddion am y colledion swyddi enfawr hyn, ond hefyd Castell-nedd, Abertawe, Pen-y-bont ar Ogwr a'u cymunedau yn y cymoedd. Mae gan y gweithwyr hyn deuluoedd i'w cefnogi, morgeisi i'w talu, maent yn prynu mewn siopau lleol, yn mynd i dafarndai a bwytai lleol, hefyd y rhai sy'n gweithio i'r cwmnïau lleol sy'n cyflenwi'r holl ddeunyddiau, cynhyrchion a gwasanaethau sydd eu hangen ar y gwaith dros ddegawdau i gynhyrchu dur Port Talbot. Mae yna brentisiaid rwy'n gwybod eu bod yn teimlo bod amheuaeth am eu dyfodol. Ni chafodd yr un o'r bobl hyn lais yn y penderfyniad enfawr a phellgyrhaeddol hwn a fydd yn newid eu dyfodol, ac mae hyn yn eu cadw'n effro yn y nos.
Rydych chi'n cyfeirio yn eich datganiad, Gweinidog, at gyllid y bwrdd pontio, ond, fel rydyn ni wedi'i glywed, nid oes llawer o fanylion. Felly, hoffwn wybod, Gweinidog, sut y bydd cymunedau'r rhanbarth ehangach yn cael eu cefnogi'n economaidd yn y dyfodol? Pa sgyrsiau mae'r Llywodraeth wedi'u cael gyda chynghorau Castell-nedd Port Talbot, Abertawe a Phen-y-bont ar Ogwr ynghylch effaith colli swyddi a'r newidiadau i natur gwaith Port Talbot? Oherwydd nid geiriau yn unig yw 'pontio teg'.
I think there are two points to make in response. As I've said on a number of occasions already, I recognise that the concern that people have is very real, and isn't going to go away quickly, because, actually, the negotiations with the trade union side are only just about to start, and I wouldn't want to see those rushed to get, potentially, to the wrong answer being delivered. If there's a better way to deliver the transition, including looking at technology, whether it's one furnace or more, all those things have to be part of a conversation that takes place. This Government certainly won't try to short-circuit that negotiation that must now take place to provide a long-term answer for steel making in Port Talbot.
On your point around the conversations that we have with all those interested local authorities, we actually need to have more certainty about what this means, because, on the number of job losses that have been briefed, it's not certain that's going to be the end figure. And there's the balance between direct jobs and, indeed, the point that David Rees made about all the indirect jobs, and the point you made about the spend in the local economy, and, if there's a reduction in Tata Steel's footprint, what that means on a whole range of other fronts as well. So, we need more certainty on that, and, indeed, on the partnership board.
I'd like to have a meaningful conversation with the UK Government about what the £100 million really means, the time period over which it will be spent, how it works with, not over or between, our devolved responsibilities for economic development, and to do it in a way where we can add real value. Otherwise, potentially, this blows a very big hole in any kind of levelling-up agenda that has any kind of meaning. So, we recognise there's a lot to talk about—really practical questions—and I'll continue to engage meaningfully and constructively with the UK Government. I'll also, of course, make sure that Members are updated when there are significant updates we can provide to Members, either in committee, or, indeed, in public, which would be my preference.
Rwy'n credu bod dau bwynt i'w gwneud mewn ymateb. Fel yr wyf eisoes wedi dweud ar sawl achlysur, rwy'n cydnabod bod y pryder sydd gan bobl yn real iawn, ac nid yw'n mynd i ddiflannu'n gyflym, oherwydd, mewn gwirionedd, dim ond ar fin dechrau y mae'r trafodaethau gydag ochr yr undebau llafur, ac ni fyddwn eisiau gweld y rheini yn cael eu rhuthro gan o bosib gyflawni atebion anghywir. Os oes ffordd well o gyflawni'r pontio, gan gynnwys edrych ar dechnoleg, boed yn un ffwrnais neu fwy, mae'n rhaid i'r holl bethau hynny fod yn rhan o'r sgwrs. Yn sicr, ni fydd y Llywodraeth hon yn ceisio cwtogi'r drafodaeth honno y mae'n rhaid ei chynnal nawr i ddarparu ateb tymor hir ar gyfer cynhyrchu dur ym Mhort Talbot.
Ar eich pwynt o ran y sgyrsiau a gawn gyda'r holl awdurdodau lleol sydd â buddiant, mae angen i ni gael mwy o sicrwydd ynghylch yr hyn y mae hyn yn ei olygu, oherwydd, o ran nifer y swyddi a gollir yn ôl y briff, nid yw'n sicr mai dyna'r ffigur terfynol. Ac mae'r cydbwysedd rhwng swyddi uniongyrchol ac, yn wir, y pwynt a wnaeth David Rees am yr holl swyddi anuniongyrchol, a'r pwynt a wnaethoch am y gwariant yn yr economi leol, ac, os oes gostyngiad yn ôl troed Tata Steel, beth mae hynny'n ei olygu i ystod eang o feysydd eraill hefyd. Felly, mae angen mwy o sicrwydd ar hynny, ac, yn wir, ar y bwrdd partneriaeth.
Hoffwn gael sgwrs ystyrlon gyda Llywodraeth y DU am yr hyn y mae'r £100 miliwn yn ei olygu mewn gwirionedd, y cyfnod pan fydd gwario'n digwydd, sut mae'n gweithio gyda'n cyfrifoldebau datganoledig dros ddatblygu economaidd, nid drostynt neu rhyngddynt, a'i wneud mewn ffordd lle gallwn ychwanegu gwerth gwirioneddol. Fel arall, o bosibl, mae hyn yn creu twll mawr iawn mewn unrhyw fath o agenda ffyniant bro sydd ag unrhyw fath o ystyr. Felly, rydym yn cydnabod bod llawer i'w drafod—cwestiynau ymarferol iawn—a byddaf yn parhau i ymgysylltu'n ystyrlon ac adeiladol â Llywodraeth y DU. Byddaf hefyd, wrth gwrs, yn sicrhau bod yr Aelodau'n cael yr wybodaeth ddiweddaraf pan fydd diweddariadau sylweddol y gallwn eu darparu i'r Aelodau, naill ai yn y pwyllgor, neu, yn wir, yn gyhoeddus, a dyna fyddai fy newis i.
Minister, one of the downstream operations affected by the Port Talbot announcement is the Llanwern steelworks in Newport East. We still have several hundred direct jobs there, as well as lots of contractors, the supply chain serving the plant, and, of course, local businesses that feed off the spend from employees at Llanwern and in those other jobs. And, of course, we mustn't overlook the downstream operations in the overall picture, because it's very significant locally, Minister. And one of the key questions is the quality of steel that an electric arc furnace—which obviously is the favoured approach of the UK Government and Tata Steel at the moment—would produce.
We've heard various views, and I'm just wondering what the Welsh Government's take is on the quality of steel that an electric arc furnace would produce, and its suitability for the Zodiac plant at Llanwern, which obviously produces steel for the automotive industry. The plea, really, from the workforce at Llanwern and the unions is, as you have said, for them to be involved, for the Welsh Government to be involved, meaningfully, as we proceed from this point. As you said, Minister, there's an awful lot yet to be addressed about the transition, about retraining opportunities, alternative jobs for those who will lose employment, but a host of other matters as well. So from here on, Minister, and I know you will be asking the UK Government for this, obviously that's what the unions and the workforce want—meaningful involvement for them, for the Welsh Government, and a different approach in that regard as we go forward and deal with all of the detail involved.
Gweinidog, un o'r gweithrediadau ymhellach lawr y gadwyn yr effeithir arnynt gan gyhoeddiad Port Talbot yw gwaith dur Llanwern yn Nwyrain Casnewydd. Mae gennym gannoedd o swyddi uniongyrchol yno o hyd, yn ogystal â llawer o gontractwyr, y gadwyn gyflenwi sy'n gwasanaethu'r gwaith, ac, wrth gwrs, busnesau lleol sy'n elwa ar wariant gweithwyr yn Llanwern ac yn y swyddi eraill hynny. Ac, wrth gwrs, rhaid i ni beidio ag anwybyddu'r gweithrediadau ymhellach lawr y gadwyn yn y darlun cyffredinol, oherwydd mae'n arwyddocaol iawn yn lleol, Gweinidog. Ac un o'r cwestiynau allweddol yw ansawdd y dur y byddai ffwrnais arc drydan—sy'n amlwg yn ddull a ffefrir gan Lywodraeth y DU a Tata Steel ar hyn o bryd—yn ei gynhyrchu.
Rydym wedi clywed barn amrywiol, ac rwy'n meddwl tybed beth yw safbwynt Llywodraeth Cymru o ran ansawdd y dur y byddai ffwrnais arc drydan yn ei gynhyrchu, a'i addasrwydd ar gyfer gwaith Zodiac yn Llanwern, sy'n amlwg yn cynhyrchu dur ar gyfer y diwydiant modurol. Yr apêl, mewn gwirionedd, gan y gweithlu yn Llanwern a'r undebau, fel y dywedoch chi, yw iddynt gael cymryd rhan, i Lywodraeth Cymru gymryd rhan, yn ystyrlon, wrth i ni symud ymlaen o'r pwynt hwn. Fel y dywedoch chi, Gweinidog, mae llawer iawn eto i'w drafod ynghylch y pontio, ynghylch cyfleoedd ailhyfforddi, swyddi eraill i'r rhai a fydd yn colli cyflogaeth, ond llu o faterion eraill hefyd. Felly, o hyn ymlaen, Gweinidog, a gwn y byddwch yn gofyn i Lywodraeth y DU am hyn, yn amlwg dyna beth mae'r undebau a'r gweithlu yn dymuno—cyfranogiad ystyrlon ganddynt, gan Lywodraeth Cymru, a dull gwahanol o weithredu yn hynny o beth wrth i ni symud ymlaen ac ymdrin â'r holl fanylion dan sylw.
Thank you. It's an important point around some of the specifics of the wider supply chain. For both Llanwern, and indeed for Trostre, with steel currently provided from Port Talbot, it's not clear that you can make that in the way that it would need to be through the electric arc process at present. So, understanding what that looks like, and understanding whether the company are going to invest in a long-term future for both Llanwern and Trostre, is really important to us. The trade union side have been talking about it publicly already, since the proposed deal was announced.
But there's also our understanding of the point that's been made around carbon emissions; you can't simply offshore your emissions. So, if you're going to have steel produced somewhere else, which is imported, how long term is the commitment to do that, if you don't make that steel any more in Port Talbot? Where does that steel come from? When the European Union, as is almost certain, does have a carbon border adjustment mechanism, that broadly means you understand the carbon content of the steel that's coming to you, both in its production method, and indeed in its transport method. So, if you have steel produced in a different part of the world in what still is a carbon-intensive method, and add it to the carbon cost for transport, that will have an impact on how that steel is treated within the European Union. I would like to see UK steel, not just Welsh steel, produced in a way that is recognised as being equivalent to the steel that is produced within the European Union. It will reduce the friction that might otherwise be in place for the way that steel is used, and then the preparedness of anybody to invest in the future of that steel making here within the UK.
It also goes into what we think we want to hear from Tata around future metals research. Swansea University have a particular specialism in this, and Tata are used to working with them; are they prepared to invest in that research to make sure we can still produce different grades of steel using electric arc? We need to have an answer on that, and, indeed, the broader question of scrap metal. The UK currently produces around about 11.5 million tonnes upwards of scrap metal each year. Two and a bit million tonnes of that is used in electric arc steel making, so there's a big gap. The challenge is, though, that that excess is currently exported. So, we're exporting our scrap metal. Now, are there going to be incentives or challenges around exporting that scrap? If you're going to interrupt the business model of exporters, how are you going to do that and how are you going to get not just the volume but the quality of scrap that will be required to feed another significant electric arc production here that doesn't undermine the steel-making production capability in Celsa, which, as I say, is in my constituency?
All those questions we need to understand and the trade union side need to understand. We'll definitely be looking for answers on those, and how, if at all, the partnership board and the £100 million goes to that, or the steps that the company themselves will be taking. So, there are lots of questions that need to be answered in the negotiation process, and I can guarantee you that the Welsh Government will not lose sight of the interests of workers in Llanwern, Trostre, Shotton or elsewhere when it comes to these negotiations and what it means for the future of the sector.
Diolch. Mae'n bwynt pwysig ynghylch rhai o fanylion y gadwyn gyflenwi ehangach. Ar gyfer Llanwern, ac yn wir Trostre, gyda dur yn cael ei ddarparu ar hyn o bryd o Bort Talbot, nid yw'n glir y gallwch wneud hynny mewn ffordd lwyddiannus ac angenrheidiol drwy'r broses arc drydan ar hyn o bryd. Felly, mae deall sut mae hynny'n edrych, a deall a yw'r cwmni'n mynd i fuddsoddi mewn dyfodol tymor hir i Lanwern a Throstre, yn bwysig iawn i ni. Mae ochr yr undebau llafur wedi bod yn siarad am y peth yn gyhoeddus eisoes, ers cyhoeddi'r cytundeb arfaethedig.
Ond mae yna hefyd ein dealltwriaeth o'r pwynt sydd wedi'i wneud o ran allyriadau carbon; ni allwch adleoli eich allyriadau i wledydd eraill. Felly, os ydych chi'n mynd i fewnforio dur sy'n cael ei gynhyrchu yn rhywle arall, pa mor hir dymor yw'r ymrwymiad i wneud hynny, os nad ydych chi'n gwneud y dur hwnnw ym Mhort Talbot mwyach? O le mae'r dur hwn yn dod? Pan fydd gan yr Undeb Ewropeaidd, fel y mae bron yn sicr, fecanwaith addasu pris carbon ar draws ffiniau, mae hynny'n golygu'n fras eich bod chi'n deall cynnwys carbon y dur sy'n dod atoch chi, yn ei ddull cynhyrchu, ac yn wir ei ddull cludo. Felly, os oes gennych chi ddur wedi'i gynhyrchu mewn rhan wahanol o'r byd mewn dull carbon-ddwys o hyd, a'i ychwanegu at gost garbon ar gyfer ei gludo, bydd hynny'n effeithio ar sut mae'r dur hwnnw'n cael ei drin o fewn yr Undeb Ewropeaidd. Hoffwn weld dur y DU, nid dim ond dur Cymru, yn cael ei gynhyrchu mewn ffordd sy'n cael ei gydnabod fel un sy'n cyfateb i'r dur sy'n cael ei gynhyrchu o fewn yr Undeb Ewropeaidd. Bydd yn lleihau'r anghytundeb a fyddai fel arall o ran y ffordd y defnyddir dur, ac yna parodrwydd unrhyw un i fuddsoddi yn nyfodol y dur hwnnw sy'n cael ei wneud yma yn y DU.
Mae hefyd yn ymwneud â'r hyn rydyn ni'n credu rydyn ni eisiau ei glywed gan Tata ynghylch ymchwil i fetelau'r dyfodol. Mae gan Brifysgol Abertawe yn arbenigedd penodol yn hyn, ac mae Tata wedi arfer gweithio gyda nhw; ydyn nhw'n barod i fuddsoddi yn yr ymchwil honno i sicrhau y gallwn ni gynhyrchu gwahanol raddau o ddur o hyd gan ddefnyddio arc drydan? Mae angen i ni gael ateb i hynny, ac, yn wir, y cwestiwn ehangach o fetel sgrap. Ar hyn o bryd mae'r DU yn cynhyrchu tua 11.5 miliwn o dunelli a mwy o fetel sgrap bob blwyddyn. Defnyddir dros ddwy filiwn o hynny wrth gynhyrchu dur arc drydan, felly mae bwlch mawr. Yr her, serch hynny, yw bod y gormodedd hwnnw'n cael ei allforio ar hyn o bryd. Felly, rydym yn allforio ein metel sgrap. Nawr, a fydd cymhellion neu heriau ynghylch allforio'r sgrap hwnnw? Os ydych chi'n mynd i dorri ar draws model busnes allforwyr, sut ydych chi'n mynd i wneud hynny a sut ydych chi'n mynd i gael nid yn unig y cyfaint ond ansawdd y sgrap a fydd yn ofynnol i fwydo gwaith cynhyrchu arc drydan sylweddol arall yma nad yw'n tanseilio gallu cynhyrchu dur yn Celsa, sydd, fel y dywedais, yn fy etholaeth i?
Mae angen i ni ddeall yr holl gwestiynau hynny felly hefyd ochr yr undeb llafur. Byddwn yn bendant yn chwilio am atebion i'r rheini, a sut, os o gwbl, y bydd y £100 miliwn a'r bwrdd partneriaeth yn rhan o hynny, neu'r camau y bydd y cwmni eu hunain yn eu cymryd. Felly, mae llawer o gwestiynau y mae angen eu hateb yn y broses negodi, a gallaf eich sicrhau na fydd Llywodraeth Cymru yn colli golwg ar fuddiannau gweithwyr yn Llanwern, Trostre, Shotton neu unrhyw le arall o ran y trafodaethau hyn a'r hyn y mae'n ei olygu ar gyfer dyfodol y sector.
Thank you for your statement, Minister. You mentioned Shotton there in your final sentence. I just wanted to say that I stand in solidarity, of course, with Tata workers wherever they are, but particularly in my region in North Wales and Shotton. This dark shadow has been cast across all sites that we represent, in all parts of Wales. I would like just to ask what your understanding is of any potential impacts for Shotton, particularly, but also, importantly, for you to confirm that, as a Welsh Government, you will stand ready to step in and provide the necessary support for workers wherever they are in Wales, particularly, from my point of view, those in Shotton, in terms of retraining and support in finding alternative employment if the need arises.
Diolch am eich datganiad, Gweinidog. Fe wnaethoch chi sôn am Shotton yn y fan yna yn eich brawddeg olaf. Roeddwn i eisiau dweud fy mod i'n sefyll mewn undod, wrth gwrs, gyda gweithwyr Tata ble bynnag maen nhw, ond yn enwedig yn fy rhanbarth i yng Ngogledd Cymru a Shotton. Mae'r cysgod tywyll hwn wedi'i daflu ar draws yr holl safleoedd yr ydym yn eu cynrychioli, ym mhob rhan o Gymru. Hoffwn ofyn beth yw eich dealltwriaeth o unrhyw effeithiau posibl ar Shotton yn enwedig, ond hefyd, yn bwysig, a wnewch chi gadarnhau, fel Llywodraeth Cymru, y byddwch yn barod i gamu i'r adwy a darparu'r cymorth angenrheidiol i weithwyr lle bynnag y bônt yng Nghymru, yn enwedig, o fy safbwynt i, y rhai yn Shotton, o ran ailhyfforddi a chymorth i ddod o hyd i waith amgen os bydd yr angen yn codi?
I've had the opportunity to visit Shotton with Unite the Union, and Jack Sargeant as the constituency Member, previously. Our initial understanding is that there's less concern about Shotton than other steel-making facilities, but we need certainty on that. Having certainty through the negotiations taking place will be really helpful for us, and, again, to make sure that any future production will continue to feed the Shotton plant. If there is an impact in the head count, then we will continue to provide the support that we already do—the ReAct+ programme, and others—to work with the company, the workers and the trade unions themselves. It's why the time frame of a transition really matters, because if you move to rapidly removing a workforce, it creates a much bigger problem for almost everybody. The challenge of having a longer time frame is whether you can keep people in the sector, if they think the longer term future doesn't exist for them. So, there are different challenges that exist. We'll continue to provide practical support, as you mentioned. And it's very much in my mind, as a former health Minister, that when you have large and rapid redundancy events there is almost always a mental health impact that comes from it. So, we all need to understand what that means directly and then to understand if there is an extra demand that will be going into our health service, if there is a rapid large-scale redundancy event. So, there are many good reasons to want to avoid that. I'm very well aware of each of them, and, as I say, I'll continue to keep Members updated on the progress we make.
Rwyf wedi cael y cyfle eisoes i ymweld â Shotton gydag Undeb Unite, a Jack Sargeant yr Aelod dros yr etholaeth. Ein dealltwriaeth gychwynnol yw bod llai o bryder am Shotton nag am gyfleusterau cynhyrchu dur eraill, ond mae angen sicrwydd ar hynny. Bydd cael sicrwydd drwy'r trafodaethau sy'n cael eu cynnal yn ddefnyddiol iawn i ni, ac unwaith eto, i sicrhau y bydd unrhyw gynhyrchiad yn y dyfodol yn parhau i fwydo ffatri Shotton. Os oes effaith ar y niferoedd, yna byddwn yn parhau i ddarparu'r gefnogaeth yr ydym eisoes yn ei wneud—rhaglen ReAct+, ac eraill—i weithio gyda'r cwmni, y gweithwyr a'r undebau llafur eu hunain. Dyna pam mae ffrâm amser pontio yn bwysig iawn, oherwydd os ydych chi'n symud tuag at y broses o gael gwared ar weithlu yn gyflym, mae'n creu problem fwy o lawer i bron pawb. Yr her o gael ffrâm amser hirach yw a allwch chi gadw pobl yn y sector, os ydyn nhw'n credu nad yw'r dyfodol tymor hirach yn bodoli iddyn nhw. Felly, mae yna heriau gwahanol yn bodoli. Byddwn yn parhau i ddarparu cefnogaeth ymarferol, fel y dywedoch chi. Ac yn fy marn i, fel cyn-Weinidog iechyd, pan fyddwch yn cael digwyddiadau diswyddo mawr a chyflym fe geir, bron bob tro, effaith iechyd meddwl yn deillio o hyn. Felly, mae angen i bob un ohonom ddeall beth mae hynny'n ei olygu'n uniongyrchol ac yna deall a fydd galw ychwanegol ar ein gwasanaeth iechyd, pe bai yna ddigwyddiad diswyddo cyflym ar raddfa fawr. Felly, mae yna lawer o resymau da dros osgoi hynny. Rwy'n ymwybodol iawn o bob un ohonynt, ac, fel y dywedais i, byddaf yn parhau i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y cynnydd a wnawn.
I worked as a research officer at what was the BSC research centre in Port Talbot, specialising in iron and steel making, including with the blast furnace computer model. I have heard the statement and read the press releases. Moving to electric arc furnaces removes the need for iron making and for basic oxygen steel making. It also makes it very difficult to make any specialist steels. The problem is not just the huge losses and direct and indirect jobs; it puts the whole future of steel production at risk. We are now, if we go to an electric arc system, totally dependent on the price of electricity and the price of scrapped steel. As the Minister I am sure is aware, both of those are extremely volatile. And we've had people who have used electric arc furnaces recently mothball them from time to time, because the price of electricity has gone up. Will the Minister ask for a consideration of using hydrogen instead of carbon in the creation of iron, thus continuing the iron making?
Bûm yn gweithio fel swyddog ymchwil yn yr hyn oedd canolfan ymchwil BSC ym Mhort Talbot, gan arbenigo mewn cynhyrchu haearn a dur, gan gynnwys gyda'r model cyfrifiadurol ffwrnais chwyth. Rwyf wedi clywed y datganiad ac wedi darllen y datganiadau i'r wasg. Mae symud i ffwrneisi arc drydan yn dileu'r angen am gynhyrchu haearn a chynhyrchu dur ocsigen sylfaenol. Mae hefyd yn ei gwneud hi'n anodd iawn gwneud unrhyw ddur arbenigol. Nid y colledion swyddi enfawr a'r swyddi uniongyrchol ac anuniongyrchol yw'r unig broblem; mae'n peryglu dyfodol cynhyrchu dur yn gyfan gwbl. Rydyn ni nawr, os ydyn ni'n mynd am system arc drydan, yn gwbl ddibynnol ar bris trydan a phris dur sgrap. Fel y mae'r Gweinidog yn ymwybodol mae'n siŵr, mae'r ddau beth hyn yn hynod o anwadal. Ac rydyn ni wedi gweld pobl sydd wedi defnyddio ffwrneisi arc drydan yn ddiweddar yn eu cau i lawr o bryd i'w gilydd, oherwydd bod pris trydan wedi codi. A wnaiff y Gweinidog ofyn am ystyriaeth o ran defnyddio hydrogen yn lle carbon wrth greu haearn, gan barhau â'r gwaith o greu haearn?
It's a key ask, and, as I said, our position and our preferred end point has always been this. And, actually, from the trade union side, they have engaged meaningfully in what a just transition could look like to decarbonise the sector. They've worked with consultants Syndex to look at what that transition might look like with the whole sector, in fact, not just with Tata. The point is well made and, I think, well recognised that different grades of steel can be made through different production methods. If you can have a different answer for electric arc technology, then you need to invest in the research to get there. I'm interested in that in any event to maximise what we can do with electric arc production, but there is a challenge and an opportunity with scrap production to see more of that retained here within the UK, to see value added from that. But the Member is quite right to point to electricity price volatility, which is a real concern for the sector. It is raised with me every time I meet steel workers and every time I meet the steel company. They always point to the fact that a better deal is available in European countries where a different level of support is provided. It's why I highlighted in my statement that our steelworkers see why and how other G7 countries make different choices about how to support this strategic sector of the economy. I would want that to happen with this Government, and I would certainly carry on having a conversation with any future Government on how they might support the sector for a longer term sustainable future.
Mae'n her allweddol, ac, fel y dywedais i, ein safbwynt ni a'n pwynt terfyn dewisol bob amser yw hyn. Ac, mewn gwirionedd, o ochr yr undeb llafur, maent wedi ymgysylltu'n ystyrlon â sut fyddai pontio teg yn edrych o ran datgarboneiddio'r sector. Maent wedi gweithio gyda'r ymgynghorwyr Syndex i weld sut fyddai'r pontio hwnnw'n edrych gyda'r sector cyfan, mewn gwirionedd, nid gyda Tata yn unig. Mae'r pwynt wedi'i wneud yn dda ac, rwy'n credu, yn cael ei gydnabod yn eang y gellir cynhyrchu gwahanol raddau o ddur trwy ddulliau cynhyrchu gwahanol. Os gallwch gael ateb gwahanol ar gyfer technoleg arc drydan, yna mae angen i chi fuddsoddi yn yr ymchwil i gyrraedd yno. Mae gennyf i ddiddordeb yn hynny beth bynnag i wneud y gorau o'r hyn y gallwn ei wneud gyda chynhyrchu arc drydan, ond mae her a chyfle gyda chynhyrchu sgrap i weld mwy o hynny yn cael ei gadw yma o fewn y DU, i weld gwerth ychwanegol yn dod o hynny. Ond mae'r Aelod yn llygad ei le i gyfeirio at anwadalrwydd prisiau trydan, sy'n bryder gwirioneddol i'r sector. Mae'n cael ei godi gyda mi bob tro rwy'n cwrdd â gweithwyr dur a phob tro rwy'n cwrdd â'r cwmni dur. Maent bob amser yn tynnu sylw at y ffaith bod cytundeb gwell ar gael mewn gwledydd Ewropeaidd lle darperir lefel wahanol o gefnogaeth. Dyna pam yr amlygais yn fy natganiad bod ein gweithwyr dur yn gweld pam a sut mae gwledydd G7 eraill yn gwneud dewisiadau gwahanol ynghylch sut i gefnogi'r sector strategol hwn o'r economi. Byddwn i eisiau i hynny ddigwydd gyda'r Llywodraeth hon, a byddwn yn sicr yn parhau i gael sgwrs gydag unrhyw Lywodraeth yn y dyfodol ynghylch sut y gallent gefnogi'r sector ar gyfer dyfodol cynaliadwy tymor hirach.
Good afternoon, Minister. Thank you so much for all of the work that you've been doing to date, and I wish you well with continued negotiations. I stand here, as the Welsh party leader of the Liberal Democrats, ensuring that we stand in support with those workers in Port Talbot. Port Talbot is an iconic plant not just here in Wales, but even further, even across the world, I would say, and we owe those workers a duty to support them. I cover the upper Swansea valley. There are workers who live there who work in Port Talbot. So, it's really important to all of us across Wales that we make sure that we give a fair deal to those workers and ensure that they are supported and protected.
I wonder if I could just link two of the issues I've raised with the First Minister, one this week and one last week. The one this week was around mental health. There are massive economic issues, but there are also massive mental health concerns. If you are a family facing potential redundancy, it must be incredibly stressful not just for you as a worker, but for your family. So, we need to ensure that there is cross-governmental support. The second one I raised last week, about universal basic income and the transition universal basic income for workers from carbon-heavy industries, such as Port Talbot, to green industries. The First Minister talked about the fact that we needed to protect all of the current redundancy payments et cetera, and I would absolutely support that, but universal basic income comes on top of that. So, I would ask you to consider what support you're giving to those workers across Government in terms of mental health support, but also how we can ensure those workers have a real consistent message around the income, going forward. We cannot let those workers down in Port Talbot. Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Gweinidog. Diolch yn fawr iawn am yr holl waith rydych chi wedi bod yn ei wneud hyd yma, ac rwy'n dymuno'n dda i chi gyda thrafodaethau parhaus. Rwy'n sefyll yma, fel arweinydd plaid Gymreig y Democratiaid Rhyddfrydol, yn sicrhau ein bod yn sefyll i gefnogi'r gweithwyr hynny ym Mhort Talbot. Mae Port Talbot yn waith dur eiconig nid yn unig yma yng Nghymru, ond hyd yn oed ymhellach, hyd yn oed ar draws y byd, byddwn i'n dweud, ac mae dyletswydd arnom i gefnogi'r gweithwyr hynny. Rwy'n cynrychioli Cwm Tawe uchaf. Mae yna weithwyr sy'n byw yno sy'n gweithio ym Mhort Talbot. Felly, mae'n bwysig iawn i bob un ohonom ledled Cymru ein bod yn sicrhau ein bod yn rhoi cytundeb teg i'r gweithwyr hynny ac yn sicrhau eu bod yn cael eu cefnogi a'u diogelu.
Tybed a gaf i gysylltu dau o'r materion rwyf wedi'u codi â'r Prif Weinidog, un yr wythnos hon ac un yr wythnos diwethaf. Roedd un yr wythnos hon yn ymwneud ag iechyd meddwl. Mae yna broblemau economaidd enfawr, ond mae pryderon iechyd meddwl enfawr hefyd. Os ydych chi'n deulu sy'n wynebu diswyddiad posib, mae'n rhaid ei fod yn straen ofnadwy, nid yn unig i chi fel gweithiwr, ond i'ch teulu. Felly, mae angen i ni sicrhau bod cefnogaeth drawslywodraethol. Codais yr ail un yr wythnos diwethaf, am incwm sylfaenol cyffredinol a'r pontio incwm sylfaenol cyffredinol i weithwyr o ddiwydiannau carbon uchel, fel Port Talbot, i ddiwydiannau gwyrdd. Soniodd y Prif Weinidog am y ffaith bod angen i ni ddiogelu'r holl daliadau diswyddo presennol ac ati, a byddwn yn cefnogi hynny'n llwyr, ond mae incwm sylfaenol cyffredinol yn ychwanegol at hynny. Felly, byddwn yn gofyn i chi ystyried pa gymorth rydych chi'n ei roi i'r gweithwyr hynny ar draws y Llywodraeth o ran cymorth iechyd meddwl, ond hefyd sut y gallwn sicrhau bod y gweithwyr hynny'n cael neges gyson go iawn ynghylch yr incwm, wrth symud ymlaen. Ni allwn siomi'r gweithwyr hynny ym Mhort Talbot. Diolch yn fawr iawn.
I recognise the points the Member is making and, indeed, I referenced the potential mental health impact of a large-scale and immediate redundancy event, and what that would inevitably do across the population of people who might lose their jobs, if that happened rapidly and at scale. That's why I've kept on talking about the time frame for the transition and whatever the transition is itself. That is still part of the negotiation on the proposed deal.
On your point around practical resources for workers who may either choose to leave their job if they're uncertain about their future or, indeed, those people that might be made redundant, it is part of the reason why that negotiation is so important—to understand what practical support is going to be provided, either within or outside and above terms and conditions, as we have seen on a number of occasions. So, Ford workers, for example—the trade union Unite at that time were able to negotiate a significant enhanced package that gave them the space to look for other opportunities. Welsh Government support has still been available on top of that, and it's important not just to find work but to think about the quality of work that those current workers have and their earning power, and the commitments they already have, and whether we can find them work that is in some way commensurate. So, there's a different challenge depending on the types of—[Inaudible.]—that needs to take place, and what we're able to do then. We are continually, within our budget challenges, looking at what we can continue to do and will continue to do, and I'm very clear that we continue to have a support and retraining package available for workers across the sector and that will be directly relevant to what happens at the end of the negotiation that is still taking place around Port Talbot.
Rwy'n cydnabod y pwyntiau y mae'r Aelod yn eu gwneud ac, yn wir, cyfeiriais at effaith bosibl iechyd meddwl digwyddiad diswyddo ar raddfa fawr ac uniongyrchol, a'r hyn y byddai hynny'n anochel yn ei wneud ar draws y boblogaeth o bobl a allai golli eu swyddi, pe bai hynny'n digwydd yn gyflym ac ar raddfa. Dyna pam rwyf wedi parhau i siarad am yr amserlen ar gyfer y pontio a beth bynnag yw'r pontio ei hun. Mae hynny'n dal i fod yn rhan o'r negodi ar y fargen arfaethedig.
Ar eich pwynt am adnoddau ymarferol i weithwyr a all naill ai ddewis gadael eu swydd os ydyn nhw'n ansicr am eu dyfodol neu, yn wir, y bobl hynny a allai gael eu diswyddo, mae'n rhan o'r rheswm pam mae'r negodi hwnnw mor bwysig—deall pa gymorth ymarferol sy'n mynd i gael ei ddarparu, naill ai o fewn y telerau ac amodau neu yn ychwanegol atyn nhw, fel yr ydym wedi ei weld sawl gwaith. Felly, roedd gweithwyr Ford, er enghraifft—yr undeb llafur Unite bryd hynny yn gallu negodi pecyn gwell sylweddol a roddodd gyfnod iddyn nhw chwilio am gyfleoedd eraill. Mae cymorth Llywodraeth Cymru wedi bod ar gael o hyd ar ben hynny, ac mae'n bwysig nid yn unig i ddod o hyd i waith ond i feddwl am ansawdd y gwaith sydd gan y gweithwyr presennol hynny a'u pŵer ennill, a'r ymrwymiadau sydd ganddyn nhw eisoes, ac a allwn ddod o hyd i waith iddyn nhw sy'n gymesur mewn rhyw ffordd. Felly, mae her wahanol yn dibynnu ar y mathau o—[Anghlywadwy.]—y mae angen iddo ddigwydd, a'r hyn y gallwn ni ei wneud wedyn. Rydyn ni'n barhaus, o fewn ein heriau cyllidebol, yn edrych ar yr hyn y gallwn ni barhau i'w wneud a byddwn ni'n parhau i'w wneud, ac rwy'n glir iawn ein bod ni'n parhau i fod â phecyn cymorth ac ailhyfforddi ar gael i weithwyr ar draws y sector a bydd hynny'n uniongyrchol berthnasol i'r hyn sy'n digwydd ar ddiwedd y negodi sy'n dal i ddigwydd ynghylch Port Talbot.
There are many, many hundreds of steelworkers in the Ogmore and, indeed, the Bridgend area and, in fact, we've spoken to many of them over this last weekend. They say we shouldn't turn our backs on any investment, but there should have been proper engagement between the workforce and the unions and the owners, and proper engagement between the UK Government and Welsh Government, and that this has not happened, as we've heard, is of truly deep concern. They agree electric arc is part of the solutions for the future, but the Minister will know that the unions and others have argued consistently for support from the UK Government far beyond what is currently on offer, more akin, indeed, to other nations within Europe, and where alternatives to electric arc are also being explored—the move to hydrogen, carbon capture, direct reduced iron models, which have the benefits of not only retaining a broader steel-making capacity, including primary-making steel capacity, but also retaining more jobs and developing that green steel, giving us the leadership in Wales and the UK that we want, instead of offshoring climate change, carbon, and also offshoring jobs as well. So, could you assure us, could you assure the Senedd, that you will continue to work with the unions, push hard on the UK Government and work with Tata, and keep all options on the table, and then keep this Senedd and the workforce fully updated?
Mae yna lawer iawn o gannoedd o weithwyr dur yn ardal Ogwr ac, yn wir, ardal Pen-y-bont ar Ogwr ac, mewn gwirionedd, rydyn ni wedi siarad â llawer ohonyn nhw dros y penwythnos diwethaf. Maen nhw'n dweud na ddylen ni droi ein cefnau ar unrhyw fuddsoddiad, ond fe ddylai fod ymgysylltiad priodol wedi bod rhwng y gweithlu a'r undebau a'r perchnogion, ac ymgysylltiad priodol rhwng Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru, ac mae'r ffaith nad yw hyn wedi digwydd, fel rydyn ni wedi clywed, yn destun pryder gwirioneddol ddwys. Maen nhw'n cytuno bod arc trydan yn rhan o'r atebion ar gyfer y dyfodol, ond bydd y Gweinidog yn gwybod bod yr undebau ac eraill wedi dadlau'n gyson dros gefnogaeth gan Lywodraeth y DU ymhell y tu hwnt i'r hyn sydd ar gael ar hyn o bryd, yn fwy tebyg, yn wir, i wledydd eraill o fewn Ewrop, a lle mae dewisiadau amgen i arc trydan hefyd yn cael eu harchwilio—y symudiad tuag at hydrogen, dal carbon, modelau lleihau haearn uniongyrchol, sydd â manteision nid yn unig o gadw capasiti gwneud dur ehangach, gan gynnwys capasiti gwneud dur sylfaenol, ond hefyd cadw mwy o swyddi a datblygu'r dur gwyrdd hwnnw, gan roi'r arweinyddiaeth i ni yng Nghymru a'r DU yr ydyn ni ei eisiau, yn hytrach nag alltraethio newid hinsawdd, carbon, ac alltraethio swyddi hefyd. Felly, a allech chi roi sicrwydd i ni, a allech chi roi sicrwydd i'r Senedd, y byddwch chi'n parhau i weithio gyda'r undebau, yn gwthio'n galed ar Lywodraeth y DU ac yn gweithio gyda Tata, ac yn cadw'r holl opsiynau ar y bwrdd, ac yna'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd hon a'r gweithlu yn llawn?
I'm more than happy to give that commitment, because in the conversation I had with the trade union side, the meeting I had when I was overseas on the Friday—we had an early meeting then—and the meetings I've had yesterday and today, we're very clear that we have aligned interests in the future of the sector, what it can do for the economy, and the fact that the trade union stewards understand how their steel can be used in the future. They know that a green revolution is coming in the way that power is generated. They know that there are significant economic opportunities that come with that. They also know that that doesn't have to take place here within Wales or the wider UK, and that is reliant on choices that are made by companies and the support provided by the UK Government. It's why David Rees was right to point out that there is a reason why not a single developer bid in the last contracts for difference round to generate offshore wind. It's a missed economic opportunity, and it provides real concern for the workforce.
I also agree with your point, and I just want to make this clear: the trade union side and the Welsh Government always recognised that electric arc furnaces are part of the answer, and the challenge comes in how technology-neutral the decarbonisation journey can be and what will come from the negotiation. So, we look forward to being constructive in what happens with that negotiation, and to work alongside the company, the UK Government and the trade union side. And as I've said, and I'm happy to repeat, I am more than happy to keep Members updated formally through the Senedd on what is happening in those negotiations when I'm able to do so, respecting, of course, the fact there will confidentiality around some of those processes, and, unlike what has happened in the last week, the workers need to hear first what is taking place with their jobs and their livelihoods.
Rwy'n fwy na pharod i roi'r ymrwymiad hwnnw, oherwydd yn y sgwrs a gefais gydag ochr yr undeb llafur, y cyfarfod a gefais pan oeddwn i dramor ar y dydd Gwener—cawsom gyfarfod cynnar bryd hynny—a'r cyfarfodydd rwyf wedi'u cael ddoe a heddiw, rydyn ni'n glir iawn ein bod ni wedi cyfochri buddiannau yn nyfodol y sector, yr hyn y gall ei wneud i'r economi, a'r ffaith bod stiwardiaid yr undebau llafur yn deall sut y gellir defnyddio eu dur yn y dyfodol. Maen nhw'n gwybod bod chwyldro gwyrdd yn dod yn y ffordd y cynhyrchir pŵer. Maen nhw'n gwybod bod cyfleoedd economaidd sylweddol yn sgil hynny. Maen nhw hefyd yn gwybod nad oes rhaid i hynny ddigwydd yma yng Nghymru na'r DU yn ehangach, ac mae hynny'n dibynnu ar ddewisiadau a wneir gan gwmnïau a'r gefnogaeth a ddarperir gan Lywodraeth y DU. Dyna pam roedd David Rees yn iawn i dynnu sylw at y ffaith bod rheswm pam na wnaeth yr un datblygwr gynnig yn y rownd contractau ar gyfer gwahaniaeth diwethaf i gynhyrchu gwynt ar y môr. Mae'n gyfle economaidd a gollwyd, ac mae'n bryder gwirioneddol i'r gweithlu.
Rwyf hefyd yn cytuno â'ch pwynt, ac rwyf am wneud hyn yn glir: roedd ochr yr undebau llafur a Llywodraeth Cymru bob amser yn cydnabod bod ffwrneisi arc trydan yn rhan o'r ateb, a daw'r her o ran pa mor niwtral o ran technoleg y gall y daith ddatgarboneiddio fod a beth fydd yn dod o'r negodi. Felly, edrychwn ymlaen at fod yn adeiladol yn yr hyn sy'n digwydd gyda'r negodi hwnnw, ac i weithio ochr yn ochr â'r cwmni, Llywodraeth y DU ac ochr yr undebau llafur. Ac fel y dywedais i, ac rwy'n hapus i ailadrodd, rwy'n fwy na pharod i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau yn ffurfiol drwy'r Senedd am yr hyn sy'n digwydd yn y trafodaethau hynny pan allaf wneud hynny, gan barchu, wrth gwrs, y ffaith y bydd cyfrinachedd ynghylch rhai o'r prosesau hynny, ac, yn wahanol i'r hyn sydd wedi digwydd yn ystod yr wythnos ddiwethaf, Mae angen i'r gweithwyr glywed yn gyntaf beth sy'n digwydd gyda'u swyddi a'u bywoliaeth.
Ac yn olaf, Cefin Campbell.
And finally, Cefin Campbell.
Diolch yn fawr, Llywydd. Can I thank the Minister for his statement? I share his concern and others' regarding the current situation, and I too feel deeply frustrated by the UK Government's approach to the matter. Particularly disappointing is the fact that you as a Government have been bypassed in the negotiations, and again it's an example of undermining the devolution settlement. However, in your statement you make several references to the Tata Steel plant in Port Talbot, and rightly so, and you refer to your visit yesterday to the town. Now, you will also be aware, of course, of the Tata Steel site at Trostre in Llanelli in my region. Again, this has been a long-standing, crucial, local employer for over 70 years, currently employing about 600 people, and in an area with stubbornly high deprivation levels. So, in light of your statement and the continued uncertainty, could I therefore ask you what discussions you've had about the future of steel making in Trostre at these worrying times?
Diolch yn fawr, Llywydd. A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad? Mae'r un pryderon gennyf innau ac eraill ynglŷn â'r sefyllfa bresennol, ac rwyf innau'n teimlo yn rhwystredig iawn hefyd oherwydd ymagwedd Llywodraeth y DU yn hyn o beth. Mae'r ffaith eich bod chi yn y Llywodraeth wedi cael eich anwybyddu yn y trafodaethau yn arbennig o siomedig, a dyma enghraifft arall o danseilio'r setliad datganoli. Eto i gyd, yn eich datganiad chi, rydych chi'n gwneud sawl cyfeiriad at ffatri Tata Steel ym Mhort Talbot, ac yn briodol felly, ac rydych chi'n cyfeirio at eich ymweliad â'r dref ddoe. Nawr, rydych chi'n ymwybodol hefyd, wrth gwrs, o safle Tata Steel yn Nhrostre yn Llanelli yn fy rhanbarth i. Unwaith eto, bu hwn yn gyflogwr lleol hirsefydlog, hanfodol ers dros 70 mlynedd, sy'n cyflogi tua 600 o bobl ar hyn o bryd, ac mewn ardal sydd â chyfraddau amddifadedd styfnig o uchel. Felly, yng ngoleuni eich datganiad chi a'r ansicrwydd parhaus, a gaf i ofyn i chi felly pa drafodaethau a gawsoch chi am ddyfodol y gwaith dur yn Nhrostre yn yr amseroedd pryderus hyn?
It's a point that I think I mentioned earlier in response to John Griffiths, but I'm happy to restate the point. Near the start of my statement I referred to where steel is made, how it's produced and what it is, and of course the reference to baked beans was deliberate, because Trostre produces lots and lots of cans that are used in everyday goods, including baked beans. Now, the challenge is that, if you have a gap in production, those customers will move, and there's absolutely no guarantee they'll come back. And the trade union side have said, 'We want certainty', and the Welsh Government wants certainty on what this means for Trostre and the supply of steel that they will need to carry on their production. So, that is part of what we're looking for. It's certainly part of what the trade union side are looking for. So, that is definitely on our list of issues we have already raised and will continue to raise where we want long-term certainty, and that's why the types of steel making are so important, it's why I'm so disappointed at Tom Giffard's tone and the conduct of his commentary, because, actually, that ignores the fact that downstream production in Llanwern and in Trostre are reliant on the type of steel that is currently produced within Port Talbot.
So, there many questions still to be answered, but I should finish on this point, Llywydd: for all the challenges that exist—and they're very real—we have a significant asset of UK significance here in Wales. It is a strength to build on, and if the UK Government are prepared to see it in that way, there can still be a strong and positive future for steel making here within Wales, within the United Kingdom, where we are not reliant on other parts of the world to make our steel for us and all of the vulnerabilities that that would provide. We wil