Y Cyfarfod Llawn

Plenary

12/09/2023

Cynnwys

Contents

Datganiad gan y Llywydd Statement by the Llywydd
1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog 1. Questions to the First Minister
2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes 2. Business Statement and Announcement
3. Datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg: Diweddariad Addysg ar RAAC 3. Statement by the Minister for Education and the Welsh Language: Education Update on RAAC
4. Datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd: Adolygiad annibynnol ac adroddiadau 2020-21 Cyfoeth Naturiol Cymru ar lifogydd 4. Statement by the Minister for Climate Change: Independent review and Natural Resources Wales reports into flooding 2020-21
5. Datganiad gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd: Terfyn cyflymder diofyn 20 mya ar ffyrdd cyfyngedig 5. Statement by the Deputy Minister for Climate Change: 20 mph default speed limit on restricted roads
6. Datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg: Adolygu Cymwysterau Galwedigaethol 6. Statement by the Minister for Education and the Welsh Language: Vocational Qualifications Review
Cynnig i atal Rheolau Sefydlog dros dro Motion to Suspend Standing Orders
7. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Ynni 7. Legislative Consent Motion on the Energy Bill
Cynnig i atal Rheolau Sefydlog dros dro Motion to suspend Standing Orders
8. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Ardrethu Annomestig 8. Legislative Consent Motion on the Non-Domestic Rating Bill
Cynnig i atal Rheolau Sefydlog dros dro Motion to suspend Standing Orders
9. Dadl ar Egwyddorion Cyffredinol Bil yr Amgylchedd (Ansawdd Aer a Seinweddau) (Cymru) 9. Debate on the General Principles of the Environment (Air Quality and Soundscapes) (Wales) Bill
10. Cyfnod Pleidleisio 10. Voting Time

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:29 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:29 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Datganiad gan y Llywydd
Statement by the Llywydd

Prynhawn da i bawb, a chroeso i'r tymor newydd yma. Fe fyddwn ni'n cychwyn ar yr eitem gyntaf y prynhawn yma ar ôl i fi hysbysu'r Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 26.75, fod Bil Amaethyddiaeth (Cymru) wedi cael Cydsyniad Brenhinol ar 17 Awst eleni. Felly, mae cydsyniad wedi ei roi i'r Mesur yna. 

Good afternoon and welcome to this new parliamentary term. We will move to our first item this afternoon once I have informed the Senedd, in accordance with Standing Order 26.75, that the Agriculture (Wales) Bill was given Royal Assent on 17 August this year. So, assent was given.

13:30
1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Yr eitem gyntaf y prynhawn yma, felly, fydd y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf y tymor yma yn mynd i Russell George. 

The first item this afternoon is questions will be questions to the First Minister, and the first question this term is from Russell George. 

Isafbris Uned ar gyfer Alcohol
Minimum Unit Pricing for Alcohol

Diolch, Llywydd, and welcome back, all. 

Diolch, Llywydd, a chroeso yn ôl, bawb. 

1. A wnaiff Llywodraeth Cymru roi diweddariad ar fanteision isafbris uned am alcohol? OQ59895

1. Will the Welsh Government provide an update on the benefits of minimum unit pricing for alcohol? OQ59895

Llywydd, last year, the British Liver Trust, drawing on authoritative advice from the World Health Organization, concluded that minimum unit pricing is amongst the most effective measures that can be taken to reduce alcohol-induced harm. As the policy is embedded in Wales, we should expect to see increased benefits from its adoption.

Llywydd, y llynedd, daeth y British Liver Trust, gan fanteisio ar gyngor awdurdodol gan Sefydliad Iechyd y Byd, i'r casgliad bod isafbris uned ymhlith y mesurau mwyaf effeithiol y gellir eu cymryd i leihau niwed a achosir gan alcohol. Wrth i'r polisi gael ei ymwreiddio yng Nghymru, dylem ddisgwyl gweld mwy o fanteision o'i fabwysiadu.

Thank you, First Minister. I looked at some of the reports from Scotland—there were 40 case studies carried out in Scotland—and I also looked at the Welsh Government's commissioned reports as well, and I took from that a different analysis from you. As much as I would like minimum unit pricing to work and be successful, that's not what I took from the evidence. I noticed there were some reports published, commissioned by the Welsh Government, and there's a table set out in a report that talked of people who are classified as increasing or higher risk drinkers, rising from 33 per cent in 2018 to 40 per cent in 2020, and to 45 per cent in 2022. So, clearly that data, and the table that was sitting behind that, were showing that the direction is going in the opposite direction to what you or I would have wanted, also implying that people are drinking more frequently, and twice as many people are binge drinking before minimum pricing was introduced. 

So, my concern is, and I'm sure it is yours also, that if people are spending more money on alcohol, they will have less money to spend on essentials such as food. So, I'd be grateful for your analysis of some of the work commissioned by the Welsh Government, and whether you feel it's appropriate to bring forward the Welsh Government's final evaluation report, because, clearly, if MUP is not having the desired health outcomes but is actually having a detrimental outcome for people's health, then there needs to be a rethink of this particular policy.

Diolch, Prif Weinidog. Edrychais ar rai o'r adroddiadau o'r Alban—cynhaliwyd 40 o astudiaethau achos yn yr Alban—ac edrychais hefyd ar adroddiadau a gomisiynwyd gan Llywodraeth Cymru hefyd, a chefais ddadansoddiad gwahanol i chi o hynny. Cymaint ag yr hoffwn i isafbris uned weithio a bod yn llwyddiannus, nid dyna'r hyn a gefais o'r dystiolaeth. Sylwais fod rhai adroddiadau wedi'u cyhoeddi, a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru, ac mae tabl a gyflwynir mewn adroddiad a oedd yn sôn am bobl sy'n cael eu hystyried yn yfwyr risg gynyddol neu uwch, yn codi o 33 y cant yn 2018 i 40 y cant yn 2020, ac i 45 y cant yn 2022. Felly, yn amlwg, roedd y data hynny, a'r tabl a oedd y tu ôl i hynny, yn dangos bod y cyfeiriad yn mynd i'r cyfeiriad arall i'r hyn y byddech chi neu minnau wedi ei eisiau, gan awgrymu hefyd bod pobl yn yfed yn amlach, a bod dwywaith cymaint o bobl yn goryfed mewn pyliau cyn i'r isafbris gael ei gyflwyno. 

Felly, fy mhryder i, ac rwy'n siŵr mai dyma eich pryder chithau hefyd, yw os yw pobl yn gwario mwy o arian ar alcohol, bydd ganddyn nhw lai o arian i'w wario ar hanfodion fel bwyd. Felly, byddwn i'n ddiolchgar am eich dadansoddiad o rywfaint o'r gwaith a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru, a pha un a ydych chi'n teimlo ei bod hi'n briodol cyflwyno adroddiad gwerthuso terfynol Llywodraeth Cymru, oherwydd, yn amlwg, os nad yw isafbris uned yn cael y canlyniadau iechyd a ddymunir ond yn cael canlyniad niweidiol i iechyd pobl mewn gwirionedd, yna mae angen ailystyried y polisi penodol hwn.

Well, Llywydd, I'm glad to hear Russell George say that he hopes the policy will succeed, because I think the evidence of the World Health Organization is that the policy does have its impact on those drinkers who are at the most hazardous end of alcohol addiction—people for whom high-strength, low-cost alcohol poses the greatest risk. I heard the Member refer to the Scottish experience. The Scottish evaluation—of course, Scotland ahead of us in terms of time—the final evaluation there, was published on 27 June. It showed a reduction in deaths wholly attributable to alcohol consumption of 13.4 per cent during the implementation period, and a reduction in hospital admissions wholly attributed to alcohol consumption of 4.1 per cent. Now, if we could mirror those achievements in Wales, then the policy would have been a very significant success.

The Member referred to the interim evaluations here in Wales. They are not as definitive in demonstrating the advantages of the policy, but, as I know the Member will recognise, they covered a very unusual period indeed. They covered that period of COVID restrictions, of lockdowns, when we know there were wider impacts on people's drinking behaviours. We will award four different contracts to complete the final evaluation of the Public Health (Minimum Price for Alcohol) (Wales) Act 2018, and those reports will be available to Members in time for this Senedd to take a view on the sunset clause that is in the legislation, and to do that ahead of the next Senedd elections. 

I hope very much that the successes that have been seen elsewhere from this policy—a policy that, as I said in my answer, was very specifically endorsed by the World Health Organization as one of the most effective measures that policy makers can take—will turn out to have the same impact here in Wales. 

Wel, Llywydd, rwy'n falch o glywed Russell George yn dweud ei fod yn gobeithio y bydd y polisi yn llwyddo, oherwydd rwy'n credu mai tystiolaeth Sefydliad Iechyd y Byd yw bod y polisi yn cael ei effaith ar yr yfwyr hynny sydd ar ben mwyaf peryglus dibyniaeth ar alcohol—pobl y mae alcohol cryfder uchel, cost isel yn peri'r risg fwyaf iddyn nhw. Clywais yr Aelod yn cyfeirio at brofiad yr Alban. Cyhoeddwyd gwerthusiad yr Alban—wrth gwrs, mae'r Alban o'n blaenau ni o ran amser—y gwerthusiad terfynol yno, ar 27 Mehefin. Dangosodd ostyngiad i nifer y marwolaethau y gellir eu priodoli'n llwyr i yfed alcohol o 13.4 y cant yn ystod y cyfnod gweithredu, a gostyngiad i nifer y derbyniadau i'r ysbyty a briodolir yn llwyr i yfed alcohol o 4.1 y cant. Nawr, pe gallem ni adlewyrchu'r llwyddiannau hynny yng Nghymru, yna byddai'r polisi wedi bod yn llwyddiant sylweddol iawn.

Cyfeiriodd yr Aelod at y gwerthusiadau interim yma yng Nghymru. Dydyn nhw ddim mor ddiffiniol o ran dangos manteision y polisi, ond, fel y gwn y bydd yr Aelod yn ei gydnabod, roedden nhw'n ymdrin â chyfnod anarferol dros ben. Roedden nhw'n ymdrin â'r cyfnod hwnnw o gyfyngiadau COVID, o gyfyngiadau symud, pan ein bod ni'n gwybod y bu effeithiau ehangach ar ymddygiadau yfed pobl. Byddwn yn dyfarnu pedwar gwahanol gontract i gwblhau'r gwerthusiad terfynol o Ddeddf Iechyd y Cyhoedd (Isafbris am Alcohol) (Cymru) 2018, a bydd yr adroddiadau hynny ar gael i'r Aelodau mewn pryd i'r Senedd hon fabwysiadu safbwynt ar y cymal machlud sydd yn y ddeddfwriaeth, ac i wneud hynny cyn etholiadau nesaf y Senedd. 

Rwy'n gobeithio'n fawr y bydd y llwyddiannau a welwyd mewn mannau eraill o'r polisi hwn—polisi, fel y dywedais i yn fy ateb, a gymeradwywyd yn benodol iawn gan Sefydliad Iechyd y Byd fel un o'r mesurau mwyaf effeithiol y gall llunwyr polisi eu cymryd—yn cael yr un effaith yma yng Nghymru yn y pen draw. 

13:35
Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr
Betsi Cadwaladr University Health Board

2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am sefyllfa ariannol Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr? OQ59880

2. Will the First Minister make a statement on the financial situation at Betsi Cadwaladr University Health Board? OQ59880

Llywydd, diolch. Ar ôl dros ddegawd o gyni, mae effaith chwyddiant rhemp wedi lleihau gwerth y gyllideb sydd ar gael i Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, fel pob corff cyhoeddus arall yng Nghymru. Yn y flwyddyn ariannol hon, mae'r bwrdd yn darogan bwlch o £134 miliwn rhwng yr adnoddau sydd ar gael a'r gwariant a ragwelir.

Llywydd, thank you. After more than a decade of austerity, the impact of rampant inflation has reduced the value of the budget available to Betsi Cadwaladr University Health Board, as with all other public bodies in Wales. In this financial year, the board predicts a gap of £134 million between the available resources and anticipated expenditure.

Rydych chi'n berffaith iawn, wrth gwrs—mae hi'n wasgfa eithriadol. Yng nghinio Conffederasiwn yr NHS neithiwr, mi ddywedodd eich Gweinidog iechyd chi, yng nghyd-destun toriadau cyllideb:

You are entirely right, of course—the pressures are huge. At the NHS Confederation dinner yesterday evening, your Minister for health said, in the context of cuts:

'You ain't seen nothing yet.'

'Dydych chi ddim wedi gweld dim byd eto.'

Dyna oedd y geiriau a ddefnyddiodd hi, gyda'r awgrym cryf y byddai gofyn am doriadau eleni—hynny yw, in-year cuts—o'r gyllideb bresennol. Felly, allwch chi gadarnhau a fydd y Llywodraeth yn gofyn i fyrddau iechyd—a bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr, wrth gwrs, yn un ohonyn nhw—ffeindio toriadau yn eu cyllidebau eleni? Ac o gofio, fel rydych chi wedi ei ddweud yn eich ateb gynnau, na fydd y rhan fwyaf ohonyn nhw'n llwyddo i falansio eu llyfrau beth bynnag, pa effaith fyddai hynny'n ei chael ar eu cyllidebau nhw, ond hefyd ar y gwasanaethau y maen nhw'n gallu eu cynnig?

Those are the words that she used, with the strong suggestion that there would be need for cuts this year—that is, in-year cuts—in the current budget. So, can you confirm whether the Government will ask health boards—and Betsi Cadwaladr health board, of course, being one of them—to find cuts in their budgets this year? And bearing in mind, as you said in your earlier response, that most of them won't balance their books in any case, what impact would that have on their budgets, but also on the services that they are able to provide?

Llywydd, the Welsh Government is not making any requests of the health boards to cut down on the budgets that were made available to them by this Senedd in our vote on the final budget. We are having to ask boards to reduce the level of over-expenditure that they have been predicting this year. So, it's not a matter of us asking them to spend less than we've given them; it's asking them not to spend even more than we have given them. And the reason that all health boards in Wales, for the very first time, are predicting overspends is because of the cumulative impacts of budgets held back by the UK Government, year after year, for more than a decade, and, now, the impact of that made even more significant by the effects of rampant inflation, the effects of energy cost prices on the budgets of our health boards. The effort that the health Minister is making with ministerial colleagues is to mitigate those impacts in the health service. Those efforts that we are making need to be matched by efforts the health boards themselves make, and I have every confidence that they will be doing just that.

Llywydd, nid yw Llywodraeth Cymru yn gwneud unrhyw geisiadau i'r byrddau iechyd leihau'r cyllidebau a wnaed ar gael iddyn nhw gan y Senedd hon yn ein pleidlais ar y gyllideb derfynol. Mae'n rhaid i ni ofyn i fyrddau leihau lefel y gorwariant y maen nhw wedi bod yn ei rhagweld eleni. Felly, nid yw'n fater o ni yn gofyn iddyn nhw wario llai nag yr ydym ni wedi ei roi iddyn nhw; mae'n fater o ofyn iddyn nhw beidio â gwario hyd yn oed yn fwy nag yr ydym ni wedi ei roi iddyn nhw. A'r rheswm y mae pob bwrdd iechyd yng Nghymru, am y tro cyntaf erioed, yn rhagweld gorwariant yw oherwydd effeithiau cyfunol cyllidebau sy'n cael eu cadw yn ôl gan Lywodraeth y DU, flwyddyn ar ôl blwyddyn, am fwy na degawd, a, nawr, effaith hynny yn cael ei wneud hyd yn oed yn fwy arwyddocaol gan effeithiau chwyddiant rhemp, effeithiau prisiau costau ynni ar gyllidebau ein byrddau iechyd. Yr ymdrech y mae'r Gweinidog iechyd yn ei gwneud gyda chydweithwyr gweinidogol yw lliniaru'r effeithiau hynny yn y gwasanaeth iechyd. Mae angen i'r ymdrechion hynny yr ydym ni'n eu gwneud gael eu cyfateb gan ymdrechion y mae'r byrddau iechyd eu hunain yn eu gwneud, ac mae gen i bob hyder y byddan nhw'n gwneud yn union hynny.

First Minister, this is a health board that has had its finances under the spotlight for a number of years now, including under the spotlight of Welsh Government officials. Yet, we learnt that, just a few weeks ago, it was found by Audit Wales that there was a nursing director—the executive nursing director—who was being paid more than three times the permitted financial compensation for her role, at a rate of £469,500 per year, between 1 April and 31 July 2022. Clearly, that is unacceptable. It's outside of the Welsh Government's own rules. What are you doing to make sure that Betsi Cadwaladr health board, and, indeed, every other health board in Wales, plays by the rules that you set, because you're clearly not policing them well enough?

Prif Weinidog, mae hwn yn fwrdd iechyd y bu chwyddwydr ar ei gyllid am nifer o flynyddoedd bellach, gan gynnwys chwyddwydr swyddogion Llywodraeth Cymru. Ac eto, clywsom, dim ond ychydig wythnosau yn ôl, bod Archwilio Cymru wedi canfod bod cyfarwyddwr nyrsio—y cyfarwyddwr nyrsio gweithredol—a oedd yn cael ei dalu fwy na thair gwaith y gydnabyddiaeth ariannol a ganiateir ar gyfer ei swydd, ar gyfradd o £469,500 y flwyddyn, rhwng 1 Ebrill a 31 Gorffennaf 2022. Yn amlwg, mae hynny'n annerbyniol. Mae y tu allan i reolau Llywodraeth Cymru ei hun. Beth ydych chi'n ei wneud i wneud yn siŵr bod bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr, ac, yn wir, pob bwrdd iechyd arall yng Nghymru, yn gweithredu'n unol â'r rheolau yr ydych chi'n eu gosod, oherwydd mae'n amlwg nad ydych chi'n eu plismona'n ddigon da?

I agree with Darren Millar that it is completely unacceptable that the previous board should have overseen the overpayment to one of its executive members on the scale that Darren Millar just outlined, breaching not only the board's own instructions, but the instructions of the Welsh Government. What we have done is to replace the board with a new chief executive and a new chair, who are now having to investigate how that mistake was made and to put it right. There was nothing wrong with the framework, there was nothing wrong with the rules that were in place. What was beyond what is acceptable is the oversight of those rules at the board. Many Members on the benches opposite have defended the previous board, have questioned the Welsh Government's actions in bringing new people in to oversee it. This is a very good example of why that was necessary.

Rwy'n cytuno â Darren Millar ei bod hi'n gwbl annerbyniol bod y bwrdd blaenorol wedi goruchwylio'r gordaliad i un o'i aelodau gweithredol ar y raddfa y mae Darren Millar newydd ei amlinellu, gan dorri nid yn unig cyfarwyddiadau'r bwrdd ei hun, ond cyfarwyddiadau Llywodraeth Cymru. Yr hyn yr ydym ni wedi ei wneud yw disodli'r bwrdd gyda phrif weithredwr newydd a chadeirydd newydd, sydd bellach yn gorfod ymchwilio i sut y gwnaed y camgymeriad hwnnw a'i gywiro. Doedd dim byd o'i le ar y fframwaith, doedd dim byd o'i le gyda'r rheolau a oedd ar waith. Yr hyn a oedd y tu hwnt i'r hyn sy'n dderbyniol yw'r oruchwyliaeth o'r rheolau hynny yn y bwrdd. Mae llawer o Aelodau ar y meinciau gyferbyn wedi amddiffyn y bwrdd blaenorol, wedi cwestiynu gweithredoedd Llywodraeth Cymru o ran dod â phobl newydd i mewn i'w oruchwylio. Mae hyn yn enghraifft dda iawn o pam roedd hynny'n angenrheidiol.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.

Questions now from the party leaders. The leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.

Thank you, Presiding Officer, and can I welcome everyone back after the summer recess?

The Welsh Government is bringing forward one of its most contentious policies—the 20 mph default speed limit. That is within your manifesto, First Minister—I accept that—and it's within the gift of the Government to bring that forward because it has the votes within this Chamber. But, clearly, there are many people who have strong reservations about the impact of this 20 mph default speed limit. What assessment will the Government commit to making, when this speed limit comes in, of the impact that it will have on the economy—your own papers show a £4.5 billion impact; at the top rate it's £8.9 billion—and ultimately the ability to hit the goals that you have set that will take down casualty rates and accident rates in sensitive areas? 

Diolch, Llywydd, ac a gaf i groesawu pawb yn ôl ar ôl toriad yr haf?

Mae Llywodraeth Cymru yn cyflwyno un o'i pholisïau mwyaf dadleuol—y terfyn cyflymder diofyn o 20 mya. Mae hynny yn eich maniffesto, Prif Weinidog—rwy'n derbyn hynny—ac mae gan y Llywodraeth berffaith hawl i gyflwyno hynny gan fod ganddi'r pleidleisiau o fewn y Siambr hon. Ond, yn amlwg, ceir llawer o bobl sydd ag amheuon cryf ynghylch effaith y terfyn cyflymder diofyn 20 mya hwn. Pa asesiad wnaiff y Llywodraeth ymrwymo i'w wneud, pan gaiff y terfyn cyflymder hwn ei gyflwyno, o'r effaith y bydd yn ei chael ar yr economi—mae eich papurau chi eich hun yn dangos effaith o £4.5 biliwn; mae'n £8.9 biliwn ar ben uchaf y raddfa—ac yn y pen draw y gallu i gyrraedd y nodau yr ydych chi wedi eu gosod a fydd yn lleihau cyfraddau anafiadau a chyfraddau damweiniau mewn ardaloedd sensitif?

13:40

Well, Llywydd, the leader of the opposition is right—this was a manifesto commitment of my party. It's been in the programme for government ever since the new Senedd term began, and this Government will keep its promise to people in Wales to bring about this reform. We will, of course, just as we have with the minimum unit pricing, have independent evaluation of the impact of this policy. The prospective evaluation showed that it would save up to 10 lives every year and up to 20,000 accidents over a 10-year period, and that the NHS would save £92 million every year as a result of the reduced casualties from road traffic accidents that this policy will help to promote. We will have an independent evaluation of that, of course, and, just as we published the interim evaluation of the minimum unit pricing, we will put into the public domain the result of the evaluations that we will commission.

Wel, Llywydd, mae arweinydd yr wrthblaid yn iawn—roedd hwn yn un o ymrwymiadau maniffesto fy mhlaid. Mae wedi bod yn y rhaglen lywodraethu ers cychwyn tymor newydd y Senedd, a bydd y Llywodraeth hon yn cadw ei haddewid i bobl yng Nghymru i gyflawni'r diwygiad hwn. Byddwn ni, wrth gwrs, yn union fel yr ydym ni wedi ei gael gyda'r isafbris uned, yn cael gwerthusiad annibynnol o effaith y polisi hwn. Dangosodd y gwerthusiad arfaethedig y byddai'n achub hyd at 10 o fywydau bob blwyddyn a hyd at 20,000 o ddamweiniau dros gyfnod o 10 mlynedd, ac y byddai'r GIG yn arbed £92 miliwn bob blwyddyn o ganlyniad i'r nifer lai o bobl wedi'u hanafu o ddamweiniau traffig ffyrdd y bydd y polisi hwn yn helpu i'w hybu. Byddwn yn cael gwerthusiad annibynnol o hynny, wrth gwrs, ac, yn union fel y gwnaethom ni gyhoeddi'r gwerthusiad interim o'r isafbris uned, byddwn yn cyhoeddi canlyniad y gwerthusiadau y byddwn ni'n eu comisiynu.

One of the things that has been highlighted, First Minister, is the knock-on effect this will have on emergency services. The ambulance service, for example, have said that, in their working plan and management tool, ambulances can only travel at 20 mph over the speed limit. So, whereas in a 30  mph zone they can do 60 mph if they're blue-lighting it at the moment, they will be going down to 40 mph. We've seen letters and correspondence from South Wales Police that there will potentially be a knock-on effect. What discussions have the Welsh Government had to change the working framework that the blue-light services will have to operate under so that there will not be an unintended consequence of ambulances being delayed or emergency blue-light services delayed in getting to those vital call-outs that this policy could potentially affect? 

Un o'r pethau sydd wedi cael eu hamlygu, Prif Weinidog, yw'r sgil-effaith y bydd hyn yn ei chael ar y gwasanaethau brys. Mae'r gwasanaeth ambiwlans, er enghraifft, wedi dweud, yn eu cynllun gwaith a'u dull rheoli, mai dim ond 20 mya dros y terfyn cyflymder y gall ambiwlansys deithio. Felly, er eu bod yn gallu teithio 60 mya mewn ardal 30mya os ydyn nhw'n defnyddio'r goleuadau glas ar hyn o bryd, byddan nhw'n mynd i lawr i 40 mya. Rydym ni wedi gweld llythyrau a gohebiaeth gan Heddlu De Cymru y bydd sgil-effaith o bosibl. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi eu cael i newid y fframwaith gwaith y bydd yn rhaid i'r gwasanaethau golau glas weithredu yn unol ag ef fel na fydd canlyniad anfwriadol o ambiwlansys yn cael eu hoedi neu wasanaethau goleuadau glas yn cael eu hoedi cyn cyrraedd y galwadau hanfodol hynny y gallai'r polisi hwn effeithio arnyn nhw o bosibl? 

Llywydd, we have those conversations all the time. I don't think that those anxieties are shared by the services either. I think that those anxieties will not be borne out in practice. All our blue-light services are used in Wales to dealing with 20 mph, 30 mph, 40 mph, 50 mph, 60 mph, 70mph restrictions on different roads in different contexts. They manage that perfectly successfully; they will manage this in exactly the same way. 

Llywydd, rydym ni'n cael y sgyrsiau hynny drwy'r amser. Nid wyf i'n credu bod y pryderon hynny'n cael eu rhannu gan y gwasanaethau chwaith. Rwy'n credu na fydd y pryderon hynny yn cael eu cadarnhau yn ymarferol. Mae ein holl wasanaethau golau glas yng Nghymru wedi arfer ag ymdrin â chyfyngiadau 20 mya, 30 mya, 40 mya, 50 mya, 60 mya, 70 mya ar wahanol ffyrdd mewn gwahanol gyd-destunau. Maen nhw'n rheoli hynny yn berffaith lwyddiannus; byddan nhw'n rheoli hyn yn union yr un ffordd. 

Well, there have been concerns expressed by those in the emergency services. By your own figures, as well, First Minister, it is recognised that potentially this could have a knock-on effect on economic activity of £8.9 billion. Those are your own figures. The medium range is £4.5 billion. That isn't an inconsiderable sum of money when you are considering the opportunities that will be taken away from the Welsh economy. Twenty mph zones are sensible outside schools, hospitals, care homes and other areas where the argument can be made, but the default position that, obviously, the Government have taken, to have a blanket 20 mph, is the wrong option, First Minister. I urge you, as many people have indicated, that they have not been taken along by this policy—.  The ITV poll today shows over two thirds of the people of Wales do not agree with the policy you've put forward, and, indeed, the former Minister and the Member for Clwyd South has indicated that the Government have failed to take people along on this policy. So, why are you continuing to pursue the policy when it is quite clearly not accepted by the large majority of the people of Wales, and, ultimately, if you look at surveys from Belfast, the goals that you have set yourselves will not be met? 

Wel, mae pryderon wedi cael eu mynegi gan y rhai sydd yn y gwasanaethau brys. Yn ôl eich ffigurau eich hun, hefyd, Prif Weinidog, cydnabyddir y gallai hyn gael sgil-effaith o £8.9 biliwn ar weithgarwch economaidd. Eich ffigurau eich hun yw'r rheini. £4.5 biliwn yw'r raddfa ganolig. Nid yw hwnnw'n swm dibwys o arian pan fyddwch chi'n ystyried y cyfleoedd a fydd yn cael eu cymryd oddi wrth economi Cymru. Mae ardaloedd 20 mya yn synhwyrol y tu allan i ysgolion, ysbytai, cartrefi gofal ac ardaloedd eraill lle gellir gwneud y ddadl, ond y safbwynt diofyn y mae'r Llywodraeth, yn amlwg, wedi ei fabwysiadu, i gael 20 mya cyffredinol, yw'r opsiwn anghywir, Prif Weinidog. Rwy'n erfyn arnoch chi, fel y mae llawer o bobl wedi ei nodi, nad ydyn nhw wedi cael eu twyllo gan y polisi hwn—. Mae'r arolwg barn gan ITV heddiw yn dangos nad yw dros ddwy ran o dair o bobl Cymru yn cytuno â'r polisi yr ydych chi wedi ei gyflwyno, ac, yn wir, mae'r cyn Weinidog a'r Aelod dros Dde Clwyd wedi nodi bod y Llywodraeth wedi methu ag argyhoeddi pobl ynghylch y polisi hwn. Felly, pam ydych chi'n parhau i fynd ar drywydd y polisi pan ei bod yn gwbl amlwg nad yw'n cael ei dderbyn gan fwyafrif helaeth pobl Cymru, ac, yn y pen draw, os edrychwch chi ar arolygon o Belfast, na fydd y nodau yr ydych chi wedi eu gosod eich hunain yn cael eu cyflawni? 

Well, there are a whole string of points to be corrected there, Llywydd. We will continue with the policy because the policy was voted for by people in Wales in an election, and I can tell you that any change—any change—in this area is often opposed by people before the change comes about. I am quite old enough to remember the introduction of the breathalyser, when people felt that it was perfectly okay for them to spend the day in the pub and then drive home in the car when they were quite unfit to do so. There was just as much controversy about that as there is about this, as there always is when you bring about change. Once the change is there and people see it operating in their areas, as it has been in the part of Cardiff where I live for a number of years now, then people will see the advantages and I don't believe people will want to return to anything else.

It is not a blanket policy. Let's just make sure that we understand what the policy is. It is a default policy and then local authorities are able to designate roads at a 30 mph speed where it is sensible for them to do so. I've been out as much as I can recently, trying to explain the policy and advocate for it. I don't always do it as eloquently as others, so let me just quote what a different Member of the Senedd said on this in a debate here on the floor of the Senedd:

'It's a common sense and it's a safe move. A person is seven times less likely to die if hit at 20 mph than 30 mph, or 10 times if they're over the age of 60.'

The Member ended by saying:

'The de-facto standard for safer and people-friendly streets is now 20 mph with higher limits only where they can be justified.'

Well, I agreed with what Janet Finch-Saunders said in that debate. It is not a blanket ban. It is the default measure, as Janet said—it is the default position, which local authorities can then override when they wish to do so.

Let me give you the best evidence that there is. Russell George said in his opening question that he hoped that minimum unit pricing would succeed because the evidence from the rest of the world is that it saves lives and it targets those who need that help the most. In Spain, where they have had 20 mph zones for a number of years—[Interruption.] No, 20 mph as their default position, as we will in Wales—the very policy you advocated so eloquently, Janet. There, urban deaths from road accidents have fallen by 20 per cent. The number of cyclists killed in road traffic accidents has been reduced by 34 per cent. I can't imagine that there's anybody on the floor of this Senedd who would think that it was an unfair price to ask somebody to pay to drive a little more slowly, when you know that by doing that you are helping to keep other people alive.

Wel, mae cyfres faith o bwyntiau i'w cywiro yn y fan yna, Llywydd. Byddwn yn bwrw ymlaen â'r polisi gan fod pobl yng Nghymru wedi pleidleisio dros y polisi mewn etholiad, a gallaf ddweud wrthych chi fod unrhyw newid—unrhyw newid—yn y maes hwn yn aml yn cael ei wrthwynebu gan bobl cyn i'r newid gael ei wneud. Rwy'n sicr yn ddigon hen i gofio cyflwyniad yr anadlennydd, pan oedd pobl yn teimlo ei bod hi'n berffaith iawn iddyn nhw dreulio'r diwrnod yn y dafarn ac yna gyrru adref yn y car pan nad oedden nhw mewn unrhyw gyflwr i wneud hynny. Roedd cymaint o ddadlau am hynny ag y mae am hyn, ac mae yna bob amser pan fyddwch chi'n cyflawni newid. Unwaith mae'r newid yno ac mae pobl yn ei weld yn gweithredu yn eu hardaloedd, fel y digwyddodd yn y rhan o Gaerdydd lle'r wyf i wedi byw ers nifer o flynyddoedd bellach, yna bydd pobl yn gweld y manteision ac nid wyf i'n credu y bydd pobl eisiau dychwelyd i ddim byd arall.

Nid yw'n bolisi cyffredinol. Gadewch i ni wneud yn siŵr ein bod ni'n deall beth yw'r polisi. Mae'n bolisi diofyn ac yna gall awdurdodau lleol ddynodi ffyrdd ar gyflymder o 30 mya lle mae'n synhwyrol iddyn nhw wneud hynny. Rwyf i wedi bod allan cymaint ag y gallaf yn ddiweddar, yn ceisio esbonio'r polisi ac eirioli drosto. Nid wyf i bob amser yn ei wneud mor huawdl ag eraill, felly gadewch i mi ddyfynnu'r hyn a ddywedodd gwahanol Aelod o'r Senedd am hyn mewn dadl yma ar lawr y Senedd:

'Mae'n synnwyr cyffredin ac mae'n gam diogel. Mae unigolyn saith gwaith yn llai tebygol o farw os yw'n cael ei daro ar 20 mya na 30 mya, neu 10 gwaith os yw dros 60 oed.'

Fe wnaeth yr Aelod gloi gan ddweud:

'Y safon mewn gwirionedd ar gyfer strydoedd mwy diogel a chyfeillgar i bobl erbyn hyn yw 20 mya, gyda therfynau uwch dim ond lle gellir eu cyfiawnhau.'

Wel, roeddwn i'n cytuno â'r hyn a ddywedodd Janet Finch-Saunders yn y ddadl honno. Nid yw'n waharddiad cyffredinol. Dyma'r mesur diofyn, fel y dywedodd Janet—dyma'r sefyllfa ddiofyn, y gall awdurdodau lleol ei diystyru wedyn pan fyddan nhw'n dymuno gwneud hynny.

Gadewch i mi roi'r dystiolaeth orau sy'n bodoli i chi. Dywedodd Russell George yn ei gwestiwn agoriadol ei fod yn gobeithio y byddai isafbris uned yn llwyddo gam mai'r dystiolaeth o weddill y byd yw ei fod yn achub bywydau a'i fod yn targedu'r rhai sydd angen y cymorth hwnnw fwyaf. Yn Sbaen, lle bu ganddyn nhw ardaloedd 20 mya ers nifer o flynyddoedd—[Torri ar draws.] Na, 20 mya fel eu sefyllfa ddiofyn, fel y bydd gennym ni yng Nghymru—yr union bolisi y gwnaethoch chi eirioli drosto mor huawdl, Janet. Yno, mae marwolaethau trefol o ddamweiniau ffordd wedi gostwng 20 y cant. Mae nifer y beicwyr sy'n cael eu lladd mewn damweiniau traffig ffyrdd wedi gostwng 34 y cant. Ni allaf ddychmygu bod unrhyw un ar lawr y Senedd hon a fyddai'n meddwl ei fod yn bris annheg i ofyn i rywun ei dalu i yrru ychydig yn arafach, pan fyddwch chi'n gwybod eich bod chi'n helpu i gadw pobl eraill yn fyw drwy wneud hynny.

13:45

Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Diolch, Lywydd. Mae'n braf bod yn ôl ar ôl toriad yr haf. Mae'n amlwg bod y gwres wedi dweud ar rai. Nid yw'n synnu dim arnaf i weld y Ceidwadwyr yn gofyn cwestiynau am yr uchafswm cyflymder heddiw. Wedi gweld cyfle i chwarae gwleidyddiaeth y maen nhw—mae o mor syml â hynny, dwi'n ofni. Rydw i yn credu, serch hynny, fod yna gonsyrns go iawn gan bobl sydd yn gefnogol o'r egwyddor—consyrns am sut mae'r Llywodraeth wedi gweithredu'r newid, pa mor eang ydy o—ac rydw i'n credu'n gryf y bydd angen adolygu hyn ar ôl gweld sut mae o'n gweithredu'n ymarferol. Mi gawn ni drafod mwy ar hynny yn nes ymlaen heddiw ac yfory.

Rydw i yn cytuno 100 y cant â'r Prif Weinidog pan ddywedodd o ychydig ddyddiau yn ôl nad oedd angen iddo drafod y mater yma â Keir Starmer, oherwydd mater wedi ei ddatganoli ydy o. Ond, mae yna faterion eraill y dylai, ac yn wir y mae'n ddyletswydd ar Brif Weinidog Cymru i fod yn argyhoeddi Keir Starmer arnyn nhw. Un enghraifft ydy'r modd y mae'r Llywodraeth Geidwadol yn Llundain wedi crebachu cyllideb Cymru o £3 biliwn. Felly, yng ngoleuni'r rhybuddion y bydd toriadau pellach—£900 miliwn eleni, efallai—pa sicrwydd y mae'r Prif Weinidog wedi'i gael gan arweinydd ei blaid y byddai'r holl arian hwnnw yn dychwelyd i goffrau Llywodraeth Cymru pe bai y Blaid Lafur mewn grym yn San Steffan? Ydyn ni'n gallu cael y sicrwydd hwnnw heddiw?

Thank you, Llywydd. It's good to be back after the summer recess. It's clear that the high temperatures have told on some. It doesn't surprise me to hear the Conservatives asking questions on the speed limits. They're playing politics, I'm afraid. I do feel, however, that there are some real concerns from people who are supportive of the principle—concerns about how the Government has implemented the change and how broad it is—and I do strongly believe that we will need to review this once we see how it works in practice. We can discuss that a little later this afternoon and tomorrow.

I do agree 100 per cent with the First Minister when he said a few days ago that he didn't need to discuss this issue with Keir Starmer because it is a devolved issue. But there are other issues that the First Minister of Wales should and, indeed, is duty bound to convince Keir Starmer of. One example is the way in which the Conservative Government in London has reduced the Welsh Government's budget by £3 billion. So, in light of the warnings that there will be further cuts—£900 million this year, perhaps—what assurance has the First Minister received from the leader of his party that all of that money would be returned to Welsh Government coffers if the Labour Party were in power in Westminster? Can we have that assurance today?

I ddechrau, diolch i arweinydd Plaid Cymru am beth ddywedodd e am y polisi i dynnu'r cyflymder ar yr heol yn ôl. Mae'r pwyntiau yr oedd yn eu gwneud am bwysigrwydd adolygu'r polisi yn bwyntiau rhesymol. Wrth gwrs rydym yn mynd i wneud hynny, achos pan fydden ni'n gwneud rhywbeth newydd fel hyn, mae'n bwysig dysgu o'r profiadau rydym yn mynd i'w gweld ledled Cymru, a dyna beth fydd y Llywodraeth yn ei wneud gan gydweithio gyda’r bobl yn yr awdurdodau lleol.

To start, I'd like to thank Plaid Cymru's leader for what he said about the policy on reducing the maximum speed limit on the roads. The point that he made about the importance of reviewing the policy is a reasonable point. Of course we're going to do that, because when we do something new like that, it's important to learn from the experience and do so across the length and breadth of Wales, and that's what the Welsh Government will do in collaboration with those in local authorities.

As far as Keir Starmer is concerned, of course we are in regular discussion with our colleagues in the UK Labour Party. We understand the circumstances that they will face if and when they become the Government, given the financial mess that they will inherit.

What I say to the Member is instead of asking me speculative questions about what may or may not happen in the future, let's look at what has happened already, because Keir Starmer has made a specific commitment that European funds, as were, will in future be put in the hands of the Welsh Government when they are to be used in Wales. So, that is a very specific commitment; it demonstrates, I think, an understanding on the part of the Labour leadership of where devolved responsibilities properly lie. They will look to strengthen this Senedd and they will look to make sure that we have the resources that we need to discharge those responsibilities. They will have no magic wand on the first day, but they will have a very, very different purpose behind the decisions that they will make and I believe a very, very different relationship with whoever is in Government here.

Cyn belled ag y mae Keir Starmer yn y cwestiwn, wrth gwrs, rydym ni'n trafod yn rheolaidd gyda'n cydweithwyr ym Mhlaid Lafur y DU. Rydym ni'n deall yr amgylchiadau y byddan nhw'n eu hwynebu os a phan fyddan nhw'n ffurfio Llywodraeth, o gofio'r llanast ariannol y byddan nhw'n ei etifeddu.

Yr hyn y gwnaf i ei ddweud wrth yr Aelod yw gadewch i ni, yn hytrach na gofyn cwestiynau damcaniaethol i mi am yr hyn a allai ddigwydd neu ddim digwydd yn y dyfodol, edrych ar yr hyn sydd wedi digwydd eisoes, oherwydd mae Keir Starmer wedi gwneud ymrwymiad penodol y bydd cyllid Ewropeaidd, fel yr oedd, yn cael ei roi yn nwylo Llywodraeth Cymru yn y dyfodol pan fwriedir iddyn nhw gael eu defnyddio yng Nghymru. Felly, mae hwnnw'n ymrwymiad penodol iawn; mae'n dangos, rwy'n credu, ddealltwriaeth ar ran arweinyddiaeth y Blaid Lafur o le mae cyfrifoldebau datganoledig yn bodoli yn briodol. Eu nod fydd cryfhau'r Senedd hon a byddan nhw'n ceisio gwneud yn siŵr bod gennym ni'r adnoddau sydd eu hangen arnom ni i gyflawni'r cyfrifoldebau hynny. Ni fydd ganddyn nhw hudlath ar y diwrnod cyntaf, ond bydd ganddyn nhw bwrpas gwahanol iawn, iawn yn sail i'r penderfyniadau y byddan nhw'n eu gwneud a pherthynas wahanol iawn, iawn rwy'n credu, gyda phwy bynnag sydd mewn Llywodraeth yma.

13:50

I think the people of Wales will be looking for assurances that a Labour Government would be restoring funding. We know that governments need resources in order to tackle inequalities and injustice. At the heart of my positive vision for Wales, Government needs resources in order to invest in infrastructure, and so far, the UK Labour Party have shown little interest in doing that. Keir Starmer seems pretty committed to doing whatever it takes to get into Downing Street, but what about the commitment to Wales? There's no commitment to giving Wales its £6 billion fair share of HS2 and Northern Powerhouse Rail funding, no commitment to undoing the real-terms cut in public sector pay, and that's despite the Labour First Minister for Wales saying that he wants both.

After last week's reshuffle, nearly 90 per cent of Labour MPs in Wales hold shadow ministerial positions, so, after years of the Conservatives letting Wales down, can the First Minister now pledge that, on HS2 and on public sector pay, Keir Starmer will now deliver on his wishes as the leader of the Labour Party in Wales?

Rwy'n credu y bydd pobl Cymru yn chwilio am sicrwydd y byddai Llywodraeth Lafur yn adfer cyllid. Rydym ni'n gwybod bod angen adnoddau ar lywodraethau er mwyn mynd i'r afael ag anghydraddoldebau ac anghyfiawnder. Yn ganolog i'm gweledigaeth gadarnhaol ar gyfer Cymru, mae angen adnoddau ar Lywodraeth er mwyn buddsoddi mewn seilwaith, a hyd yn hyn, nid yw Plaid Lafur y DU wedi dangos llawer o ddiddordeb mewn gwneud hynny. Mae'n ymddangos bod Keir Starmer yn eithaf ymrwymedig i wneud beth bynnag sydd ei angen i gyrraedd Downing Street, ond beth am yr ymrwymiad i Gymru? Nid oes unrhyw ymrwymiad i roi ei chyfran deg o £6 biliwn o gyllid HS2 a Northern Powerhouse Rail i Gymru, dim ymrwymiad i ddadwneud y toriad mewn termau real i gyflogau sector cyhoeddus, ac mae hynny er i Brif Weinidog Llafur Cymru ddweud ei fod eisiau'r ddau.

Ar ôl ad-drefniant yr wythnos ddiwethaf, mae bron i 90 y cant o ASau Llafur yng Nghymru mewn swyddi gweinidogol cysgodol, felly, ar ôl blynyddoedd o'r Ceidwadwyr yn siomi Cymru, a all y Prif Weinidog addo nawr y bydd Keir Starmer, o ran HS2 a chyflogau sector cyhoeddus, yn cyflawni bellach ei ddymuniadau ef fel arweinydd y Blaid Lafur yng Nghymru?

The leader of Plaid Cymru knows perfectly well that those are not pledges for me to make. What he is busy doing—let's be clear about the political narrative that he is attempting to build here—is attempting to persuade people that a Labour Government that has not even yet been elected and will only ever be elected because of the efforts of people on this side of the Chamber, and certainly not efforts that he will ever contribute to, has already let them down. That is his attempt. 'Labour will let you down'—that's the narrative he's attempting to manufacture. It won't wash with people in Wales; people in Wales will understand at the election that the main task in front of us will be to elect that Labour Government and the very different prospects for the future that it will bring.

Mae arweinydd Plaid Cymru yn gwybod yn iawn nad yw'r rheini'n addewidion i mi eu gwneud. Yr hyn y mae'n brysur yn ei wneud—gadewch i ni fod yn eglur am y naratif gwleidyddol y mae e'n ceisio ei ddatblygu yma—yw ceisio argyhoeddi pobl nad yw Llywodraeth Lafur hyd yn oed wedi cael ei hethol eto ac y bydd yn cael ei hethol dim ond oherwydd ymdrechion pobl ar yr ochr hon i'r Siambr, ac yn sicr nid ymdrechion y bydd ef byth yn cyfrannu atyn nhw, mae eisoes wedi eu gadael i lawr. Dyna ei ymgais. 'Bydd Llafur yn eich gadael i lawr'—dyna'r naratif y mae'n ceisio ei greu. Ni thâl hynny gyda phobl yng Nghymru; bydd pobl yng Nghymru yn deall yn yr etholiad mai'r brif dasg o'n blaenau fydd ethol y Llywodraeth Lafur honno a'r rhagolygon gwahanol iawn ar gyfer y dyfodol a ddaw yn ei sgil.

People want governments elected for a reason; it's because they want a change. No pledges there on HS2 or public sector pay, or on increasing the Welsh Government's budget.

Let's turn to what the First Minister and I certainly agree on—that the UK Conservative Government could and should be doing so much more to ease the cost-of-living crisis. I've spelt out some of Plaid Cymru's ideas: a windfall tax on banks; a winter heating payment that doesn't depend on how cold the temperature gets—something introduced in Scotland; and extending the energy bills support scheme. These are ideas that could really make a difference to the lives of thousands of people in Wales.

But of course, the Welsh Government has things it can do too. We know that spiralling rents are compounding the cost-of-living crisis—and I'm grateful to Carolyn Thomas, Jack Sargeant and Mike Hedges for supporting our recent motion to introduce controls that would cap or stop rent increases. Now is the time to act. And doesn't the First Minister agree that not doing so only reinforces the feeling that the Tories and Labour are too consumed with fighting each other than fighting on behalf of the people of Wales?

Mae pobl eisiau i lywodraethau gael eu hethol am reswm; oherwydd eu bod nhw eisiau newid. Dim addewidion yno o ran HS2 na chyflogau sector cyhoeddus, nac o ran cynyddu cyllideb Llywodraeth Cymru.

Gadewch i ni droi at yr hyn y mae'r Prif Weinidog a minnau'n sicr yn cytuno arno—y gallai ac y dylai Llywodraeth Geidwadol y DU fod yn gwneud cymaint mwy i leddfu'r argyfwng costau byw. Rwyf i wedi esbonio rhai o syniadau Plaid Cymru yn fanwl: treth ffawdelw ar fanciau; taliad gwres y gaeaf nad yw'n dibynnu ar ba mor oer fydd y tymheredd—rhywbeth a gyflwynwyd yn yr Alban; ac ymestyn y cynllun cymorth biliau ynni. Mae'r rhain yn syniadau a allai wneud gwahaniaeth gwirioneddol i fywydau miloedd o bobl yng Nghymru.

Ond wrth gwrs, mae gan Lywodraeth Cymru bethau y gall eu gwneud hefyd. Rydym ni'n gwybod bod rhenti cynyddol yn gwaethygu'r argyfwng costau byw—ac rwy'n ddiolchgar i Carolyn Thomas, Jack Sargeant a Mike Hedges am gefnogi ein cynnig diweddar i gyflwyno rheolaethau a fyddai'n capio neu'n atal cynnydd i rent. Nawr yw'r amser i weithredu. Ac onid yw'r Prif Weinidog yn cytuno mai'r cwbl y mae peidio â gwneud hynny yn ei wneud yw atgyfnerthu'r teimlad bod y Torïaid a'r Blaid Lafur yn rhy brysur yn ymladd yn erbyn ei gilydd nag ymladd ar ran pobl Cymru?

I do agree with Rhun ap Iorwerth that increases in rents are of huge concern to people living in the private rented sector, particularly. It's why, in the co-operation agreement, we are committed to finding ways to take action in that area. It is why we have published a White Paper on this matter. I understand that, for some people, that seems a laborious process, but, unfortunately, in the real world of government, when you take one set of actions, you have to make sure that you've understood the consequences of them, and not all the consequences may be the ones you looked for or even were expecting.

We know now, don't we, that the Scottish Government's so-called freeze on rents led to a reduction in the availability of private sector properties for rent in parts of Scotland. That wasn't what the policy was intended to do, but it had that effect, and that just meant that it was even harder for people looking for private sector rented properties than it was before the policy was introduced.

I'm very keen that we pursue what is in the co-operation agreement and that we look to see what more can be done in dealing with the difficulties that people are experiencing, but doing it in the way we've agreed through the White Paper, and making sure that we hear from those in the field who will have a more nuanced understanding of how some of those actions will make a difference on the ground, is the right way to do it.

Rwy'n cytuno â Rhun ap Iorwerth bod cynnydd i renti yn peri pryder enfawr i bobl sy'n byw yn y sector rhentu preifat, yn arbennig. Dyna pam, yn y cytundeb cydweithio, yr ydym ni wedi ymrwymo i ddod o hyd i ffyrdd o weithredu yn y maes hwnnw. Dyna pam rydym ni wedi cyhoeddi Papur Gwyn ar y mater hwn. Rwy'n deall, i rai pobl, bod hynny'n ymddangos yn broses lafurus, ond, yn anffodus, ym myd go iawn llywodraeth, pan fyddwch chi'n cymryd un cyfres o gamau, mae'n rhaid i chi wneud yn siŵr eich bod chi wedi deall eu canlyniadau, ac efallai nad yr holl ganlyniadau yw'r rhai yr oeddech chi'n chwilio amdanyn nhw neu hyd yn oed yn eu disgwyl.

Rydym ni'n gwybod nawr, onid ydym, bod rhewi rhenti honedig Llywodraeth yr Alban wedi arwain at ostyngiad i eiddo sector preifat sydd ar gael i'w rhentu mewn rhannau o'r Alban. Nid dyna y bwriadwyd i'r polisi ei wneud, ond cafodd yr effaith honno, a'r cwbl yr oedd hynny'n ei olygu ei bod hi hyd yn oed yn anoddach i bobl sy'n chwilio am eiddo rhent sector preifat nag yr oedd cyn i'r polisi gael ei gyflwyno.

Rwy'n awyddus iawn ein bod ni'n mynd ar drywydd yr hyn sydd yn y cytundeb cydweithio a'n bod ni'n edrych i weld beth arall y gellir ei wneud wrth ymdrin â'r anawsterau y mae pobl yn eu cael, ond ei wneud yn y ffordd yr ydym ni wedi ei gytuno drwy'r Papur Gwyn, a gwneud yn siŵr ein bod ni'n clywed gan y rhai yn y maes a fydd â dealltwriaeth fwy cynnil o sut y bydd rhai o'r camau hynny yn gwneud gwahaniaeth ar lawr gwlad, yw'r ffordd iawn o'i wneud.

13:55
Dad-ddofi
Rewilding

3. Beth yw cynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer dad-ddofi yng Nghymru? OQ59876

3. What are the Welsh Government's plans for rewilding in Wales? OQ59876

The Welsh Government does not support wide-scale land abandonment as a form of rewilding. With others, we work to create living landscapes where farming and forestry sit within and alongside nature protection and promotion.

Nid yw Llywodraeth Cymru yn cefnogi gadael i dir fynd yn segur ar raddfa eang fel ffurf o ddad-ddofi. Gydag eraill, rydym ni'n gweithio i greu tirweddau byw lle mae ffermio a choedwigaeth yn bodoli o fewn ac ochr yn ochr ag amddiffyn a hyrwyddo natur.

Thank you, First Minister. I, like many others, I'm sure, in this Chamber see rewilding as part of a number of options that will help increase biodiversity in Wales, and in the coming years, I think we can all expect more areas across Wales to be rewilded. As you're no doubt aware, there are many benefits from rewilding, particularly in developing the nature-based economy, reducing the risk of wildfires and improving water quality to name but a few. That said, many farmers are concerned about rewilding, because they see that not only is it on prime agricultural land, but some of the animals reintroduced can cause extensive and costly damage. The First Minister will know of the reintroduction of beavers in Wales, supported through the Welsh Government's rural development programme. Whilst beavers are not currently causing an issue in Wales, in other parts of the UK they are, in particular Scotland. The numbers have grown to such an extent that they're having a detrimental impact in some places and causing localised flooding. This has unfortunately led to an increase in unregulated culling and the complete absence of beavers in some places. With this in mind, First Minister, what steps are the Welsh Government taking to integrate rewilding into the Welsh countryside whilst also supporting farmers who may experience detrimental consequences to their businesses as a result? Thank you.

Diolch, Prif Weinidog. Rwyf i, fel llawer o bobl eraill yn y Siambr hon, rwy'n siŵr, yn gweld dad-ddofi fel rhan o nifer o opsiynau a fydd yn helpu i gynyddu bioamrywiaeth yng Nghymru, ac yn y blynyddoedd i ddod, rwy'n credu y gallwn ni i gyd ddisgwyl i fwy o ardaloedd ledled Cymru gael eu dad-ddofi. Fel rwy'n siŵr y byddwch chi'n gwybod, ceir llawer o fanteision o ddad-ddofi, yn enwedig wrth ddatblygu'r economi seiliedig ar natur, lleihau'r perygl o danau gwyllt a gwella ansawdd dŵr i enwi dim ond rhai. Wedi dweud hynny, mae llawer o ffermwyr yn poeni am ddad-ddofi, gan eu bod nhw'n gweld nid yn unig ei fod ar dir amaethyddol o'r ansawdd gorau, ond gall rhai o'r anifeiliaid a ailgyflwynir achosi difrod helaeth a chostus. Bydd y Prif Weinidog yn gwybod am ailgyflwyno afancod yng Nghymru, gyda chymorth trwy raglen datblygu gwledig Llywodraeth Cymru. Er nad yw afancod yn achosi problem yng Nghymru ar hyn o bryd, maen nhw mewn rhannau eraill o'r DU, yn enwedig Alban yn arbennig. Mae'r niferoedd wedi tyfu i'r fath raddau fel eu bod nhw'n cael effaith niweidiol mewn rhai mannau ac yn achosi llifogydd lleol. Yn anffodus, mae hyn wedi arwain at gynnydd mewn difa heb ei reoleiddio ac absenoldeb llwyr afancod mewn rhai mannau. Gyda hyn mewn golwg, Prif Weinidog, pa gamau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i integreiddio ail-ddofi i gefn gwlad Cymru tra hefyd yn cynorthwyo ffermwyr a allai ddioddef canlyniadau niweidiol i'w busnesau o ganlyniad? Diolch.

I thank the Member for the question and for the balanced way in which he set out the debate. I agree with him that it is bound to be a balance of trying to capture the advantages that come for species and nature restoration where it is possible to carry out aspects of rewilding. The Welsh Government supports a whole range of schemes that have rewilding as part of their purpose, but it's got to be done in a way that does not have consequences that we can see elsewhere that were not intended or use up land that could be better used for other productive purposes.

To give the Member an example of where we think rewilding can certainly have a part to play, Members here will know we'll be bringing a Bill in front of them later in the year on coal tip safety. In coal tip reclamation, there are some real opportunities to enhance species diversity and to create new wildlife opportunities through a bit of action that would fall under the rewilding category. I was fortunate enough, Llywydd, to go to Tylorstown in Rhondda Cynon Taf earlier in the summer. Members will remember the landslip that happened there back in the flooding of 2020. The reclamation is now almost complete. It was very impressive to see the way in which the company responsible for the restoration has so carefully made sure that they have rehomed species that have already taken root in that landscape, have created a new wildflower meadow as part of the reclamation, and how using that land, which isn't available for food production or other sorts of activity, will, in future, contribute to species protection and nature restoration. That sort of rewilding—carefully thought through, properly used where the opportunities are right for it—is part of the mix that we will want to take forward in Wales.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn ac am y ffordd gytbwys y cyflwynodd y ddadl. Rwy'n cytuno ag ef ei fod yn sicr o fod yn gydbwysedd o geisio sicrhau'r manteision sy'n dod i rywogaethau ac adfer natur lle mae'n bosibl cyflawni agweddau ar ddad-ddofi. Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi amrywiaeth eang o gynlluniau sydd â dad-ddofi yn rhan o'u pwrpas, ond mae'n rhaid ei wneud mewn ffordd nad yw'n arwain at ganlyniadau y gallwn ni eu gweld mewn mannau eraill na fwriadwyd na defnyddio tir y gellid ei ddefnyddio'n well at ddibenion cynhyrchiol eraill.

I roi enghraifft i'r Aelod o ble'r ydym ni'n credu y gall dad-ddofi yn sicr fod â rhan i'w chwarae, bydd yr Aelodau yma yn gwybod y byddwn ni'n cyflwyno Bil o'u blaenau yn ddiweddarach yn y flwyddyn ar ddiogelwch tomenni glo. Wrth adfer tomenni glo, ceir rhai cyfleoedd gwirioneddol i wella amrywiaeth rhywogaethau ac i greu cyfleoedd bywyd gwyllt newydd trwy ychydig o weithredu a fyddai'n dod o dan y categori dad-ddofi. Roeddwn i'n ddigon ffodus, Llywydd, o fynd i Tylorstown yn Rhondda Cynon Taf yn gynharach yn yr haf. Bydd yr Aelodau yn cofio'r tirlithriad a ddigwyddodd yno yn ôl yn ystod llifogydd 2020. Mae'r adferiad bron wedi'i gwblhau erbyn hyn. Roedd yn drawiadol iawn gweld y ffordd y mae'r cwmni sy'n gyfrifol am y gwaith adfer wedi bod mor ofalus i wneud yn siŵr eu bod nhw wedi ailgartrefu rhywogaethau sydd eisoes wedi gwreiddio yn y dirwedd honno, wedi creu dôl blodau gwyllt newydd yn rhan o'r gwaith adfer, a sut mae defnyddio'r tir hwnnw, nad yw ar gael ar gyfer cynhyrchu bwyd neu fathau eraill o weithgarwch yn cyfrannu, yn y dyfodol, at ddiogelu rhywogaethau ac adfer natur. Mae'r math hwnnw o ddad-ddofi—wedi'i ystyried yn ofalus, wedi'i ddefnyddio'n briodol lle mae'r cyfleoedd yn iawn ar ei gyfer—yn rhan o'r gymysgedd y byddwn ni eisiau bwrw ymlaen â hi yng Nghymru.

14:00

First Minister, I think the unique and historic Gwent levels are a good example of the sort of balance that you're describing, where land is being returned to nature, the water vole has been reintroduced, farming is continuing, public access is enhanced, and I'm very grateful for the Welsh Government commitment that has protected, and I believe will sustain and enhance, that very important area of land, and indeed the creation of the working group that I chair. So, I'd just like to say on behalf of local communities, First Minister, how grateful they are for that balance that you've described being taken forward and supported in that part of Wales, and obviously they very much hope that the Welsh Government's commitment to work with partners on this agenda will continue in the future.

Prif Weinidog, rwy'n credu bod gwastadeddau unigryw a hanesyddol Gwent yn enghraifft dda o'r math o gydbwysedd yr ydych chi'n ei ddisgrifio, lle mae tir yn cael ei ddychwelyd i natur, y llygoden ddŵr wedi'i hailgyflwyno, ffermio yn parhau, mynediad cyhoeddus wedi'i wella, ac rwy'n ddiolchgar iawn am ymrwymiad Llywodraeth Cymru sydd wedi diogelu, ac rwy'n credu fydd yn cynnal ac yn gwella, yr ardal bwysig iawn honno o dir, ac yn wir creu'r gweithgor yr wyf i'n ei gadeirio. Felly, hoffwn ddweud ar ran cymunedau lleol, Prif Weinidog, pa mor ddiolchgar y mae nhw am y cydbwysedd hwnnw yr ydych chi wedi ei ddisgrifio sy'n cael ei ddatblygu a'i gefnogi yn y rhan honno o Gymru, ac yn amlwg maen nhw'n gobeithio'n fawr y bydd ymrwymiad Llywodraeth Cymru i weithio gyda phartneriaid ar yr agenda hon yn parhau yn y dyfodol.

Well, Llywydd, I thank John Griffiths very much for what he said. In his expertise as chair of the Gwent levels working group, he's a great asset not just to those local populations but to the wider policy agenda that we aim to take forward through the Welsh Government. The Living Levels Landscape Partnership is key to all of that, because it brings together communities, farmers, helping to manage and restore the biodiversity and the landscape features of the Gwent levels. And the Welsh Government does want to do more in the future. I hope that quite soon the Minister for Climate Change will be able to say something about the way in which we will use some of the sites that were acquired prior to the policy that I adopted in relation to the M4 relief road—how we can use those sites for further enhancement of the Gwent levels. That will be an opportunity to do even more in that highly valued landscape.

Wel, Llywydd, diolch yn fawr iawn i John Griffiths am yr hyn a ddywedodd. Yn ei arbenigedd fel cadeirydd gweithgor gwastadeddau Gwent, mae'n ased gwych nid yn unig i'r poblogaethau lleol hynny ond i'r agenda bolisi ehangach yr ydym ni'n ceisio bwrw ymlaen â hi drwy Lywodraeth Cymru. Mae Partneriaeth Tirlun Lefelau Byw yn allweddol i hynny i gyd, gan ei bod yn dod â chymunedau, ffermwyr, ynghyd, gan helpu i reoli ac adfer bioamrywiaeth a nodweddion tirwedd gwastadeddau Gwent. Ac mae Llywodraeth Cymru eisiau gwneud mwy yn y dyfodol. Rwy'n gobeithio, yn eithaf buan, y bydd y Gweinidog Newid Hinsawdd yn gallu dweud rhywbeth am y ffordd y byddwn ni'n defnyddio rhai o'r safleoedd a gaffaelwyd cyn y polisi a fabwysiadais o ran ffordd liniaru'r M4—sut y gallwn ni ddefnyddio'r safleoedd hynny i wella gwastadeddau Gwent ymhellach. Bydd hwnnw'n gyfle i wneud mwy fyth yn y dirwedd honno a werthfawrogir yn fawr.

Y Diwydiant Lled-ddargludyddion yng Ngorllewin Casnewydd
The Semiconductor Industry in Newport West

4. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi'r diwydiant lled-ddargludyddion yng Ngorllewin Casnewydd? OQ59897

4. What action is the Welsh Government taking to support the semiconductor industry in Newport West? OQ59897

Llywydd, the Welsh Government remains ambitious for the semiconductor sector in the south-east of Wales. Just last week, the Welsh Government signed a declaration to join the European semiconductor regional alliance. That alliance, between European regional Governments, will promote growth, foster collaboration and develop strong value chains in the semiconductor industry. 

Llywydd, mae Llywodraeth Cymru yn parhau i fod yn uchelgeisiol o ran y sector lled-ddargludyddion yn y de-ddwyrain. Dim ond yr wythnos diwethaf, fe wnaeth Llywodraeth Cymru lofnodi datganiad i ymuno â chynghrair rhanbarthol lled-ddargludyddion Ewrop. Bydd y gynghrair honno, rhwng Llywodraethau rhanbarthol Ewrop, yn hybu twf, yn meithrin cydweithrediad ac yn datblygu cadwyni gwerth cryf yn y diwydiant lled-ddargludyddion.

Diolch, Prif Weinidog, and I'm glad to see that the Welsh Government are sincere in their support for this crucial industry and the substantial and talented workforce that it supports. I'm really pleased to see last week that the Welsh Government has now joined that European semiconductor regional alliance to support the sector's growth. Sadly, I can't say the same about the Conservative Government in Westminster. Last week we heard the devastating blow that over 100 jobs could be lost in my constituency at Nexperia. Combined with announcements, it will amount to a 25 per cent reduction in the Newport workforce. These losses are as a result of the direct actions and subsequent inactions of the Conservative Ministers in London. Since the order for sale in November, I've been in constant conversations with these committed workers. Between them they have hundreds of years of working in the sector, but they have yet to be treated well. Westminster has refused to engage with them; Westminster Ministers have publicly undermined the cluster and Westminster's lack of impetus over this sale has made job losses inevitable. First Minister, this is disgraceful. My constituents have been left out to dry. Please can the Welsh Government do all it can to support these skilled workers, and crucially can we also put as much pressure as possible on the completion of sale, because with every passing month, the position becomes more untenable? The workforce and the cluster deserve so much better.

Diolch, Prif Weinidog, ac rwy'n falch o weld bod Llywodraeth Cymru yn ddiffuant yn eu cefnogaeth i'r diwydiant hollbwysig hwn a'r gweithlu sylweddol a thalentog y mae'n ei gefnogi. Rwy'n falch iawn o weld yr wythnos diwethaf bod Llywodraeth Cymru bellach wedi ymuno â'r gynghrair ranbarthol lled-ddargludyddion Ewropeaidd honno i gefnogi twf y sector. Yn anffodus, ni allaf ddweud yr un peth am y Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan. Yr wythnos diwethaf, clywsom yr ergyd ofnadwy y gallai dros 100 o swyddi gael eu colli yn fy etholaeth i yn Nexperia. Ynghyd â chyhoeddiadau, bydd yn gyfystyr â gostyngiad o 25 y cant i weithlu Casnewydd. Mae'r colledion hyn o ganlyniad i weithredoedd uniongyrchol a diffyg gweithredoedd dilynol y Gweinidogion Ceidwadol yn Llundain. Ers y gorchymyn gwerthu ym mis Tachwedd, rwyf i wedi bod mewn trafodaethau cyson gyda'r gweithwyr ymroddedig hyn. Mae ganddyn nhw gannoedd o flynyddoedd o weithio yn y sector rhyngddyn nhw, ond dydyn nhw ddim wedi cael eu trin yn dda eto. Mae San Steffan wedi gwrthod ymgysylltu â nhw; mae Gweinidogion San Steffan wedi tanseilio'r clwstwr yn gyhoeddus ac mae diffyg ysgogiad San Steffan dros y gwerthiant hwn wedi gwneud colled swyddi yn anochel. Prif Weinidog, mae hyn yn warthus. Mae fy etholwyr wedi cael eu gadael ar y clwt. A all Llywodraeth Cymru wneud popeth o fewn ei gallu i gynorthwyo'r gweithwyr medrus hyn, ac, yn hollbwysig, a allwn ni hefyd roi cymaint o bwysau â phosibl ar gwblhau'r gwerthiant, oherwydd gyda phob mis sy'n mynd heibio, mae'r sefyllfa yn dod yn fwy anghynaladwy? Mae'r gweithlu a'r clwstwr yn haeddu cymaint gwell.

Well, Llywydd, this is a sad story and a bad story. It's a sad story for those people who now face themselves being put out of work, and it is a sad story, because it need not have happened in this way. So, here is the history briefly: Newport Wafer Fab acquisition was announced on 5 July 2021. It led to new investment in the plant, it led to new jobs being created in this very important industry in that part of Wales. It took the best part of 18 months before the UK Government decided to block the takeover, a period in which there were a set of equivocal statements by the Prime Minister about the intentions of the UK Government. Having issued a divestment instruction, the UK Government has simply walked away. Now, let us assume for a moment that they had good reason for that decision; what they cannot possibly have thought of as reasonable is to put all those jobs at risk and then to act as though their decision had had nothing to do with what has happened since. And that is how they have acted. They have simply left the mess behind and that is now being felt in those 100 jobs that will be lost at the site.

There are some urgent things that need to happen, Llywydd. The judicial review has not even been listed for a hearing. That needs to be resolved, and then the sale of the company to a new investor needs to be expedited, with the help of the UK Government, so that that factory can go on fulfilling its part in the emergence of that very important cluster in south-east Wales. Fortunately, Llywydd, there are other opportunities. The Member will know that KLA have significant expansion plans, helped by the discussions they've had previously with the Minister for Economy, and there are more discussions with other potential partners in the pipeline. We will do whatever we can both to help the workers and to help the recovery of the premises, but we can't do it when the people who caused the problem have acted as though they had no responsibility for it at all.

Wel, Llywydd, mae hon yn stori drist ac yn stori wael. Mae'n stori drist i'r bobl hynny sydd bellach yn wynebu eu hunain yn cael eu rhoi allan o waith, ac mae'n stori drist, oherwydd nid oedd angen iddi fod wedi digwydd fel hyn. Felly, dyma'r hanes yn gryno: Cyhoeddwyd caffaeliad Newport Wafer Fab ar 5 Gorffennaf 2021. Arweiniodd hyn at fuddsoddiad newydd yn y ffatri, ac arweiniodd at greu swyddi newydd yn y diwydiant pwysig iawn hwn yn y rhan honno o Gymru. Cymerodd y rhan helaeth o 18 mis cyn i Lywodraeth y DU benderfynu rhwystro'r caffaeliad, cyfnod pan gafwyd cyfres o ddatganiadau amwys gan Brif Weinidog y DU am fwriadau Llywodraeth y DU. Ar ôl cyhoeddi cyfarwyddyd gwaredu, mae Llywodraeth y DU wedi troi eu cefnau. Nawr, gadewch i ni dybio am eiliad bod ganddyn nhw reswm da dros y penderfyniad hwnnw; yr hyn nad oes unrhyw bosibilrwydd iddyn nhw ei ystyried yn rhesymol yw peryglu'r holl swyddi hynny ac yna ymddwyn fel pe na bai gan eu penderfyniad unrhyw beth i'w wneud â'r hyn sydd wedi digwydd ers hynny. A dyna sut maen nhw wedi ymddwyn. Yn syml, maen nhw wedi gadael y llanast ar ôl ac mae hynny bellach yn cael ei deimlo yn y 100 o swyddi hynny a fydd yn cael eu colli ar y safle.

Ceir rhai pethau brys y mae angen iddyn nhw ddigwydd, Llywydd. Nid yw'r adolygiad barnwrol hyd yn oed wedi'i restru ar gyfer gwrandawiad. Mae angen datrys hynny, ac yna mae angen cyflymu'r cam o werthu'r cwmni i fuddsoddwr newydd, gyda chymorth Llywodraeth y DU, fel y gall y ffatri honno barhau i chwarae ei rhan yn ymddangosiad y clwstwr pwysig iawn hwnnw yn y de-ddwyrain. Yn ffodus, Llywydd, ceir cyfleoedd eraill. Bydd yr Aelod yn gwybod bod gan KLA gynlluniau ehangu sylweddol, gyda chymorth y trafodaethau y maen nhw wedi eu cael yn y gorffennol gyda Gweinidog yr Economi, ac mae mwy o drafodaethau gyda phartneriaid posibl eraill ar y gweill. Byddwn yn gwneud popeth o fewn ein gallu i helpu'r gweithwyr ac i helpu adferiad y safle, ond ni allwn ei wneud pan fo'r bobl a achosodd y broblem wedi ymddwyn fel pe na bai ganddyn nhw unrhyw gyfrifoldeb amdano o gwbl.

14:05

I'd like to thank Jayne Bryant for asking this very important question today. News of the restructuring plan at Nexperia, which could result in the loss of 100 jobs, is extremely worrying for, I'm sure, colleagues all across the Chamber here today, and it's vital that the Welsh Government supports those affected workers, going forward. And I have, First Minister, also been reassured only recently that the UK Government remains committed to a site owner being found very soon.

Now, my region of South Wales East has, in recent years, become a hub for the semiconductor industry, with a vast array of businesses setting up in the area. The Member referred to the UK Government, and the UK Government recently launched its semiconductor strategy, which sets out—in fact, they're going to be investing £1 billion; it's going to be receiving £1 billion of Government investment to help boost the industry, going forward. This move will undoubtedly grow our economy and see the UK remain a global force when it comes to science and technology, which I'm sure is really welcome news. So, First Minister, will you join me in welcoming this fantastic UK Government investment, which will help grow our world-leading semiconductor industry, and will you also commit to working closely with the UK Government to unleash the industry's full potential right here in Wales?

Hoffwn ddiolch i Jayne Bryant am ofyn y cwestiwn pwysig iawn hwn heddiw. Mae newyddion am y cynllun ailstrwythuro yn Nexperia, a allai arwain at golli 100 o swyddi, yn peri pryder eithriadol i gydweithwyr ar draws y Siambr yma heddiw, rwy'n siŵr, ac mae'n hanfodol bod Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r gweithwyr hynny sydd wedi'u heffeithio yn y dyfodol. Ac rwyf i, Prif Weinidog, hefyd wedi cael sicrwydd yn ddiweddar bod Llywodraeth y DU yn dal i fod wedi ymrwymo i ddod o hyd i berchennog safle yn fuan iawn.

Nawr, yn ystod y blynyddoedd diwethaf, mae fy rhanbarth i, Dwyrain De Cymru wedi dod yn ganolfan i'r diwydiant lled-ddargludyddion, gydag amrywiaeth eang o fusnesau yn sefydlu yn yr ardal. Cyfeiriodd yr Aelod at Lywodraeth y DU, a lansiodd Llywodraeth y DU ei strategaeth lled-ddargludyddion yn ddiweddar, sy'n cyflwyno—a dweud y gwir, maen nhw'n mynd i fod yn buddsoddi £1 biliwn; mae'n mynd i fod yn derbyn £1 biliwn o fuddsoddiad gan y Llywodraeth i helpu i hybu'r diwydiant yn y dyfodol. Heb os, bydd y cam hwn yn tyfu ein heconomi ac yn golygu bod y DU yn parhau i fod yn rym byd-eang o ran gwyddoniaeth a thechnoleg, ac rwy'n siŵr y bydd hynny'n newyddion i'w groesawu'n fawr. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i groesawu'r buddsoddiad gwych hwn gan Lywodraeth y DU, a fydd yn helpu i dyfu ein diwydiant lled-ddargludyddion o'r radd flaenaf, ac a wnewch chi hefyd ymrwymo i weithio'n agos gyda Llywodraeth y DU i ryddhau potensial llawn y diwydiant yma yng Nghymru?

Well, I'm sure the Member will understand that it is difficult to give full-throated support to a strategy when the practical impact on the ground is being seen not in the growth of the industry but in the loss of highly skilled jobs. I hope what she says turns out to be true, Llywydd, that the UK Government is committed to the sale, that it is committed to the future of that site, but we're going to have to see more than words, aren't we, and we haven't seen many of those, even, so far in the Newport case? What we now need to see are actions that will make a difference in the lives of those people who have been directly affected.

Wel, rwy'n siŵr y bydd yr Aelod yn deall ei bod hi'n anodd rhoi cefnogaeth groch i strategaeth pan fo'r effaith ymarferol ar lawr gwlad yn cael ei gweld nid yn nhwf y diwydiant ond yng ngholled swyddi medrus iawn. Rwy'n gobeithio y daw'r hyn y mae'n ei ddweud yn wir yn y pen draw, Llywydd, bod Llywodraeth y DU wedi ymrwymo i'r gwerthiant, ei bod wedi ymrwymo i ddyfodol y safle hwnnw, ond bydd yn rhaid i ni weld mwy na geiriau, oni fydd, ac nid ydym wedi gweld llawer o'r rheini, hyd yn oed, hyd yn hyn yn achos Casnewydd? Yr hyn y mae angen i ni ei weld nawr yw camau a fydd yn gwneud gwahaniaeth ym mywydau'r bobl hynny sydd wedi cael eu heffeithio yn uniongyrchol.

I agree with the comments made by Jayne, and thank you for your answers as well, First Minister. The way that Westminster has behaved towards Newport Wafer Fab demonstrates the importance of Wales having control over its economic levers. Until we have the powers, decisions will continue to be made that run counter to the interests of our economy and our communities. Workers at the plant have told my office that they accept that it is likely that nothing will stop the 100 redundancies and nothing will change Westminster's mind over Nexperia's ownership.

The focus now must be on supporting those being made redundant to ensure that they are given the training and support they need to find alternative employment. And the focus must also be on safeguarding the remaining 461 good-quality jobs and the many more that rely on this facility through the extended supply chain. The last 12 months have shown that the UK Government cares little about the facility and its workers. So, what practical support can you offer to achieve the two stated objectives?

Rwy'n cytuno â'r sylwadau a wnaed gan Jayne, a diolch am eich atebion chithau hefyd, Prif Weinidog. Mae'r ffordd y mae San Steffan wedi ymddwyn tuag at Newport Wafer Fab yn dangos pwysigrwydd Cymru yn meddu ar reolaeth dros ei hysgogiadau economaidd. Tan fydd y pwerau gennym ni, bydd penderfyniadau yn parhau i gael eu gwneud sy'n mynd yn groes i fuddiannau ein heconomi a'n cymunedau. Mae gweithwyr yn y ffatri wedi dweud wrth fy swyddfa eu bod nhw'n derbyn ei bod hi'n debygol na fydd dim yn atal y 100 o ddiswyddiadau ac na fydd unrhyw beth yn newid meddwl San Steffan dros berchnogaeth Nexperia.

Mae'n rhaid i'r pwyslais nawr fod ar gynorthwyo'r rhai sy'n cael eu diswyddo i sicrhau eu bod nhw'n cael yr hyfforddiant a'r cymorth sydd eu hangen arnyn nhw i ddod o hyd i gyflogaeth amgen. Ac mae'n rhaid i'r pwyslais hefyd fod ar ddiogelu'r 461 o swyddi o ansawdd da sy'n weddill a'r llawer mwy sy'n dibynnu ar y cyfleuster hwn drwy'r gadwyn gyflenwi estynedig. Mae'r 12 mis diwethaf wedi dangos nad yw Llywodraeth y DU yn poeni fawr ddim am y cyfleuster a'i weithwyr. Felly, pa gymorth ymarferol allwch chi ei gynnig i gyflawni'r ddau amcan a nodwyd?

14:10

Well, Llywydd, I agree with the Member that the Welsh Government's most urgent, immediate actions must be to help those staff members who've been affected by the decision, and that is exactly what we are doing. We are in contact, through our officials, with the owners of the company. We, of course, are in contact with the trade unions who represent workers at the site. I don't want to strike a note of false optimism, of course, but as I said in my answer to Jayne Bryant, there are other companies investing in this area in Newport who are looking for skilled workers, and the workers who are losing their jobs certainly are that. And the longer term prospects for the semiconductor cluster are strong. There were officials of the Welsh Government in Taiwan only last week, following up leads that came as a result of the economy Minister's visit to California earlier in the year. Newport is a very, very good place for companies to come and invest, and in this industry in particular. And while we will work with the individuals directly affected immediately, the longer term prospects for employment in the sector, if we can get it right—and we need the support of the UK Government for that to happen—I think can be very promising.

Wel, Llywydd, rwy'n cytuno â'r Aelod bod yn rhaid i gamau mwyaf brys ac uniongyrchol Llywodraeth Cymru fod i helpu'r aelodau staff hynny y mae'r penderfyniad wedi effeithio arnyn nhw, a dyna'n union yr ydym ni'n ei wneud. Rydym ni mewn cysylltiad, trwy ein swyddogion, gyda pherchnogion y cwmni. Rydym ni, wrth gwrs, mewn cysylltiad â'r undebau llafur sy'n cynrychioli gweithwyr ar y safle. Dydw i ddim eisiau taro nodyn o optimistiaeth ffug, wrth gwrs, ond fel y dywedais i yn fy ateb i Jayne Bryant, mae cwmnïau eraill yn buddsoddi yn y maes hwn yng Nghasnewydd sy'n chwilio am weithwyr medrus, ac mae'r gweithwyr sy'n colli eu swyddi yn sicr yn hynny. Ac mae'r rhagolygon tymor hirach ar gyfer y clwstwr lled-ddargludyddion yn gryf. Roedd swyddogion Llywodraeth Cymru yn Taiwan dim ond yr wythnos diwethaf, yn mynd ar drywydd cyfleoedd a ddaeth o ganlyniad i ymweliad Gweinidog yr economi â California yn gynharach yn y flwyddyn. Mae Casnewydd yn lle da iawn, iawn i gwmnïau ddod i fuddsoddi, ac yn y diwydiant hwn yn arbennig. Ac er y byddwn ni'n gweithio gyda'r unigolion yr effeithiwyd arnyn nhw yn uniongyrchol ar unwaith, rwy'n credu y gall y rhagolygon tymor hirach ar gyfer cyflogaeth yn y sector, os gallwn ni ei wneud yn iawn—ac mae angen cefnogaeth Llywodraeth y DU arnom ni i hynny ddigwydd—fod yn addawol iawn.

Mwyngloddio Glo yn Ffos-y-frân
Coal Mining at Ffos-y-frân

5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y sefyllfa bresennol o ran parhau i fwyngloddio glo yn Ffos-y-frân? OQ59900

5. Will the First Minister make a statement on the current situation regarding ongoing coal mining at Ffos-y-frân? OQ59900

Diolch yn fawr i Delyth Jewell am y cwestiwn, Llywydd.

I thank Delyth Jewell for that question, Llywydd.

A planning enforcement notice was served on the site operator by Merthyr Tydfil County Borough Council. The company has submitted an appeal against the notice to the Welsh Ministers. In addition, Coal Action Network have ongoing legal proceedings, and discussion with the courts is currently taking place.

Cyflwynwyd hysbysiad gorfodi cynllunio i weithredwr y safle gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Merthyr Tudful. Mae'r cwmni wedi cyflwyno apêl yn erbyn yr hysbysiad i Weinidogion Cymru. Hefyd, mae gan y Rhwydwaith Gweithredu Glo achos cyfreithiol sy'n parhau, ac mae trafodaethau gyda'r llysoedd yn cael eu cynnal ar hyn o bryd.

Ffos-y-frân opencast mine in Merthyr has received UK-wide attention because the company has continued to extract coal a year after it was told to stop, churning out dust and carbon and muck into the atmosphere. The Good Law Project estimates that more than 300,000 tonnes of coal have already been extracted illegally. The company has said it will cease mining in November—we have only their word to take for that—but my main concern is about the little amount of money that has been put aside to restore the land, a landscape that has a long history of being desecrated for coal. Fifteen million pounds has been put aside should the company not complete the work that's been promised, and that could be used for restoration, but estimated costs of that restoration stand at £100 million—perhaps £120 million. If the company doesn't keep to its promises or abandons the site, there will be a shortfall of more than £100 million. What measures is your Government taking, First Minister, to ensure that that land is restored, and what will you do to ensure that our Valleys don't see yet another mountainside forever blotted by an abandoned mining site?

Mae mwynglawdd brig Ffos-y-frân ym Merthyr wedi cael sylw ledled y DU oherwydd bod y cwmni wedi parhau i echdynnu glo flwyddyn ar ôl cael cyfarwyddyd i roi'r gorau iddi, gan daflu llwch a charbon a baw allan i'r atmosffer. Mae'r Good Law Project yn amcangyfrif bod mwy na 300,000 o dunelli o lo wedi eu hechdynnu'n anghyfreithlon eisoes. Mae'r cwmni wedi dweud y bydd yn rhoi'r gorau i gloddio ym mis Tachwedd—dim ond eu gair nhw sydd gennym ni i'w gymryd am hynny—ond mae fy mhrif bryder ynghylch y swm prin o arian sydd wedi ei roi o'r neilltu i adfer y tir, tirwedd sydd â hanes maith o gael ei halogi am lo. Rhoddwyd £15 miliwn o'r neilltu pe na bai'r cwmni yn cwblhau'r gwaith a addawyd, a gellid defnyddio hynny i'w adfer, ond amcangyfrifir bod costau'r gwaith adfer hwnnw yn £100 miliwn—£120 miliwn efallai. Os nad yw'r cwmni yn cadw ei addewidion neu'n gadael y safle yn segur, bydd diffyg o fwy na £100 miliwn. Pa fesurau y mae eich Llywodraeth yn eu cymryd, Prif Weinidog, i sicrhau bod y tir hwnnw yn cael ei adfer, a beth fyddwch chi'n ei wneud i sicrhau nad yw ein Cymoedd yn gweld ochr mynydd arall eto yn cael ei ddifetha gan safle mwyngloddio segur?

Well, Llywydd, I share many of the anxieties that the Member has articulated. Here is a company where permission to remove coal ended in September of last year. They've continued mining coal ever since, using a variety of devices in order to allow them to do that, hence we have this complex set of appeals and court actions. But now, a new set of perils begins to emerge. There are the redundancy notices, which will have been issued to the 150 staff, and while it is the clear policy of the Welsh Government that finite fossil resources should stay in the ground, in that transition away from coal mining we still have to pay proper attention to the fates of individuals whose livelihoods are still bound up in it. The company say they intend to close the mine on 30 November. There is a genuine danger, given the history, that the site might simply be abandoned. If that happens, there are a series of immediate perils that we will have to be alert to. There is the whole potential for flooding, if pumps that currently are on the site are removed or switched off. There is ground stability to be thought of, if machinery that is currently used at the site is removed from it. There are old workings on the site that will need to be attended to. There will be no security on the site if it is simply abandoned. With all the dangers to—. I don't want to be pejorative and say 'young people', but anybody thinking that this might be a place to go and explore, they would find that they were exploring a pretty dangerous place and no security there to assist them. And then all the challenges that would be posed for restoration of the site. It is why—and this is where it's difficult to say much more this afternoon, Llywydd—it's why the current court actions are so important, to try to bring all this to a resolution, deeply unsatisfactory as it has been, in a way that helps to reduce these new risks, which, if we're not careful, in the way that Delyth Jewell said, might crystalise in the next few weeks. If they do, then we will have to take one set of actions. The current focus is in trying to mitigate those risks.

Wel, Llywydd, rwy'n rhannu llawer o'r pryderon y mae'r Aelod wedi'u mynegi. Dyma gwmni lle daeth caniatâd i echdynnu glo i ben ym mis Medi y llynedd. Maen nhw wedi parhau i gloddio am lo byth ers hynny, gan ddefnyddio amrywiaeth o ddyfeisiau er mwyn caniatáu iddyn nhw wneud hynny, felly mae gennym ni'r gyfres gymhleth hon o apeliadau a chamau yn y llys. Ond nawr, mae cyfres newydd o beryglon yn dechrau dod i'r amlwg. Ceir yr hysbysiadau diswyddo, a fydd wedi cael eu cyflwyno i'r 150 o staff, ac er mai polisi eglur Llywodraeth Cymru yw y dylai adnoddau ffosil cyfyngedig aros yn y ddaear, yn y cyfnod pontio hwnnw oddi wrth gloddio am lo, mae'n rhaid i ni roi sylw priodol o hyd i dynged unigolion y mae eu bywoliaeth yn dal i fod ynghlwm wrtho. Mae'r cwmni yn dweud eu bod nhw'n bwriadu cau'r mwynglawdd ar 30 Tachwedd. Ceir perygl gwirioneddol, o ystyried yr hanes, y gallai'r safle gael ei adael yn segur. Os bydd hynny'n digwydd, ceir cyfres o beryglon uniongyrchol y bydd yn rhaid i ni fod yn effro iddyn nhw. Mae'r holl botensial o lifogydd os bydd pympiau sydd ar y safle ar hyn o bryd yn cael eu symud neu eu diffodd. Mae'n rhaid meddwl am sefydlogrwydd y ddaear, os caiff peiriannau a ddefnyddir ar y safle ar hyn o bryd eu tynnu oddi arno. Ceir hen weithfeydd ar y safle hwnnw y bydd angen rhoi sylw iddyn nhw. Ni fydd unrhyw ddiogelwch ar y safle os caiff ei adael yn segur. Gyda'r holl beryglon i—. Dydw i ddim eisiau bod yn ddifrïol a dweud 'pobl ifanc', ond unrhyw un sy'n meddwl y gallai hwn fod yn lle i fynd i archwilio, bydden nhw'n gweld eu bod nhw'n archwilio lle eithaf peryglus â dim diogelwch yno i'w cynorthwyo. Ac yna'r holl heriau a fyddai'n codi ar gyfer adfer y safle. Dyna pam—a dyma lle mae'n anodd dweud llawer mwy y prynhawn yma, Llywydd—dyna pam mae'r camau llys presennol mor bwysig, i geisio datrys hyn i gyd, yn anfoddhaol iawn fel y mae wedi bod, mewn ffordd sy'n helpu i leihau'r risgiau newydd hyn, a allai, os nad ydym yn ofalus, yn y ffordd y dywedodd Delyth Jewell, grisialu yn ystod yr wythnosau nesaf. Os byddan nhw, yna bydd yn rhaid i ni gymryd un cyfres o gamau. Mae'r pwyslais presennol ar geisio lliniaru'r risgiau hynny.

14:15

Good afternoon, First Minister. Just following up from the issues raised by Delyth Jewell and your comments about the workforce there, one of the things that I've been really keen to look at is a transition universal basic income, that is, how we support workers moving from fossil fuel industries, carbon-heavy industries, into green industries and ensuring that they have the skill base in order to do that.

In relation to Ffos-y-frân, and we have other coal mines that are in this particular state as well—Aberpergwm and Glan Lash—would you, if funding were available, support a transition universal basic income? Diolch yn fawr iawn.

Prynhawn da, Prif Weinidog. Mewn ymateb i'r materion y gwnaeth Delyth Jewell eu codi a'ch sylwadau chi am y gweithlu yn y fan yna, un o'r pethau rydw i wedi bod yn awyddus iawn i'w ystyried yw incwm sylfaenol cyffredinol pontio, hynny yw, sut rydyn ni'n cefnogi gweithwyr sy'n symud o ddiwydiannau tanwydd ffosil, diwydiannau sy'n drwm ar garbon, i ddiwydiannau gwyrdd a sicrhau bod ganddyn nhw'r sylfaen sgiliau i wneud hynny.

O ran Ffos-y-frân, ac mae gennym ni byllau glo eraill sydd yn y cyflwr penodol yma hefyd—Aberpergwm a Glan Lash—a fyddech chi, pe bai cyllid ar gael, yn cefnogi incwm sylfaenol cyffredinol pontio? Diolch yn fawr iawn.

Well, Llywydd, that is a very interesting idea. The Member knows I'm interested in universal basic income generally. I suppose, if that idea had not been put to me, I would have said that what I am in favour of are decent redundancy arrangements, because decent redundancy arrangements provide exactly that cushion that Jane Dodds has spoken of. What we've seen is the erosion of workers' rights and trade union rights and redundancy rights and what they should have been in a solidarity state that says to workers who find themselves in this position that collective action of the wider community will support them while they find themselves in transition from one form of employment to another.

I was asked by the leader of Plaid Cymru a series of questions about the leader of the Labour Party. Well, today, in front of the TUC congress, the Labour Party has once again reaffirmed our commitment to those rights that workers ought to be able to enjoy in the workplace. It's good for workers and it's good for the economy when people know that, if things don't turn out as they would hope, there will be a safety net there strong enough to support them. A universal basic income in those circumstances might be a different way of doing it, but a decent redundancy scheme, as a right, guaranteed to people in the workplace, would be another way of achieving the same objective.

Wel, Llywydd, mae hynny'n syniad diddorol iawn. Mae'r Aelod yn gwybod bod gen i ddiddordeb mewn incwm sylfaenol cyffredinol yn gyffredinol. Mae'n debyg, pe na bai'r syniad hwnnw wedi cael ei gyflwyno i mi, byddwn i wedi dweud mai'r hyn yr wyf o'i blaid yw trefniadau dileu swyddi teilwng, oherwydd mae trefniadau teilwng o ran dileu swyddi yn darparu'r union glustog honno y mae Jane Dodds wedi sôn amdani. Yr hyn rydyn ni wedi'i weld yw erydu hawliau gweithwyr a hawliau undebau llafur a hawliau dileu swyddi a'r hyn y dylen nhw fod wedi bod mewn gwladwriaeth o undod sy'n dweud wrth weithwyr sy'n cael eu hunain yn y sefyllfa hon y bydd gweithredu ar y cyd yn y gymuned ehangach yn eu cefnogi nhw wrth iddyn nhw drosglwyddo o un math o gyflogaeth i'r llall.

Gofynnodd arweinydd Plaid Cymru gyfres o gwestiynau i mi am arweinydd y Blaid Lafur. Wel, heddiw, o flaen cyngres y TUC, mae'r Blaid Lafur unwaith eto wedi ailddatgan ein hymrwymiad i'r hawliau hynny y dylai gweithwyr allu eu mwynhau yn y gweithle. Mae'n dda i weithwyr ac mae'n dda i'r economi pan fydd pobl yn gwybod, os na fydd pethau'n gweithio allan fel y bydden nhw'n gobeithio, y bydd rhwyd ddiogelwch yno sy'n ddigon cryf i'w cefnogi. Gallai incwm sylfaenol cyffredinol yn yr amgylchiadau hynny fod yn ffordd wahanol o wneud hynny, ond byddai cynllun dileu swyddi boddhaol, fel hawl, wedi'i warantu i bobl yn y gweithle, yn ffordd arall o gyflawni'r un amcan.

Parc Antur Eryri
Adventure Parc Snowdonia

6. Pa drafodaethau y mae'r Prif Weinidog wedi'u cael ynglŷn â chau Parc Antur Eryri? OQ59867

6. What discussions has the First Minister had regarding the closure of Adventure Parc Snowdonia? OQ59867

I thank the Member for that question, Llywydd. While I've had no formal discussions with the owner of Adventure Parc Snowdonia, Welsh Government officials are in regular contact and will work with others to secure an alternative future for this outstanding site and the remaining members of its very dedicated workforce.

Rwy'n diolch i'r Aelod am y cwestiwn hwnnw, Llywydd. Er nad wyf wedi cael unrhyw drafodaethau ffurfiol â pherchennog Parc Antur Eryri, mae swyddogion Llywodraeth Cymru mewn cysylltiad rheolaidd a byddan nhw'n gweithio gydag eraill i sicrhau dyfodol arall i'r safle rhagorol hwn a'r aelodau o'i weithlu ymroddedig iawn sydd dal yno.

Thank you. I'm glad—. I agree with those sentiments. Obviously, it's a major blow to the north Wales tourism sector that Adventure Parc Snowdonia—and this was the world’s first inland surfing park, with the highest waves in the world—has sadly closed. I was very supportive of this development from the outset. We loved the innovation and the fact that it was repurposing the old Dolgarrog aluminium works. Now, you invested £8 million, your Government invested £8 million, but this is just one of many businesses in my constituency now that are facing massive, massive challenges under your Welsh Labour Government. As part of your co-operation agreement with Plaid Cymru, there's a real feeling between the industry that there is now a real sense of an anti-tourism agenda. Recent reports show that there are 30 per cent fewer visitors into Wales, and there's a real threat that more businesses will follow unless you and Plaid Cymru wake up to the fact that the tourism tax could be the final nail in the coffin of our much-valued industry.

At what stage, First Minister, irrespective of your co-operation agreement, will you stand up and actually address those in the hospitality industry that you actually do value them for the jobs that they provide, for the economic benefits that our tourism and hospitality sector bring to here in Wales? There isn't a single Member here who doesn't represent a constituency where there isn't a tourism industry, and, to be honest, some of the comments—

Diolch. Rwy'n falch—. Rwy'n cytuno â'r teimladau hynny. Yn amlwg, mae'n ergyd fawr i'r sector twristiaeth yn y gogledd bod Parc Antur Eryri—a dyma oedd y parc syrffio mewndirol cyntaf yn y byd, gyda'r tonnau uchaf yn y byd—yn anffodus wedi cau. Roeddwn i'n gefnogol iawn o'r datblygiad hwn o'r cychwyn cyntaf. Roedden ni wrth ein bodd â'r arloesedd a'r ffaith ei fod yn addasu hen waith alwminiwm Dolgarrog at ddiben gwahanol. Nawr, gwnaethoch chi fuddsoddi £8 miliwn, buddsoddodd eich Llywodraeth chi £8 miliwn, ond dim ond un o blith llawer o fusnesau yn fy etholaeth i nawr yw hwn sy'n wynebu heriau enfawr o dan eich Llywodraeth Lafur yng Nghymru. Fel rhan o'ch cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru, mae teimlad gwirioneddol yn y diwydiant bod ymdeimlad gwirioneddol o agenda gwrth-dwristiaeth erbyn hyn. Mae adroddiadau diweddar yn dangos bod 30 y cant yn llai o bobl yn ymweld â Chymru, ac mae bygythiad gwirioneddol y bydd mwy o fusnesau yn dilyn oni bai eich bod chi a Phlaid Cymru yn deffro i'r ffaith mai'r dreth dwristiaeth, o bosibl, fydd yr hoelen olaf yn arch ein diwydiant gwerthfawr.

Ar ba gam, Prif Weinidog, beth bynnag fo'ch cytundeb cydweithio, y gwnewch chi sefyll i fyny a dweud wrth y rhai yn y diwydiant lletygarwch eich bod chi wir yn eu gwerthfawrogi nhw am y swyddi y maen nhw'n eu darparu, ar gyfer y manteision economaidd y mae ein sector twristiaeth a lletygarwch yn eu sicrhau yma yng Nghymru? Nid oes yr un Aelod yma nad yw'n cynrychioli etholaeth lle nad oes diwydiant twristiaeth, ac, i fod yn onest, mae rhai o'r sylwadau—

14:20

I think you do need to refer to your question—

Rwy'n credu bod angen i chi gyfeirio at eich cwestiwn—

Anyway, if the First Minister would just show some support for the industry.

Beth bynnag, pe bai'r Prif Weinidog ond yn dangos rhywfaint o gefnogaeth i'r diwydiant.

—I think it was on Parc Antur Eryri. First Minister.

—rwy'n credu mai cwestiwn am Barc Antur Eryri ydoedd. Prif Weinidog.

Well, Llywydd, I'm afraid the question's ranged far away from the adventure park itself. I'll reply just to three points that the Member had in her melange of a supplementary question.

First of all, the most recent figures show a significant increase in visitors to Wales: a 13 per cent increase between April and December 2021 and April and December 2022, and a 35 per cent increase in spend for tourists coming into Wales. So, that's the first thing. The doom and gloom view of tourism in Wales is of no help to the industry whatsoever when people work so hard in it, make a success of it, and when there are more visitors to Wales than ever before. 

As to the Welsh Government's efforts, quite apart from the millions of pounds that we invest in the industry every year, it may have escaped the Member's attention that on Friday of last week the Welsh Government won the grand prix award, the premier award of all, in the World Media Group awards. Now, the World Media Group is made up of The Economist, of Forbes, of National Geographic, The New York Times, The Wall Street Journal. These are amongst the leading organisations in the world, and they have an annual series of awards for the promotion, the advertising and promotion campaigns that are run across the world. There were many winners on that Friday night—Volkswagen were amongst them, for example—but the chief prize, the chief prize across the world, went to the Welsh Government's tourism campaign, 'Wales to the World'. I know that the Welsh Conservatives hate it when anything nice is said about Wales, but cheer up just for a moment, because I would like to take seriously what you said, Janet, when you said that we all want to make a success of this industry. Here is what the chief executive, the person overseeing the awards evening, said:

'The Welsh Government did an amazing job bringing together different cultures and values in an integrated campaign that showcases Wales as a progressive nation with so much to offer.'

It would be really nice if once in a while we heard something similar from the opposition benches.

Wel, Llywydd, mae arnaf i ofn bod y cwestiwn wedi crwydro ymhell o'r parc antur ei hun. Ymatebaf i dri phwynt yn unig yr oedd gan yr Aelod yn ei chybolfa o gwestiwn atodol.

Yn gyntaf oll, mae'r ffigurau diweddaraf yn dangos cynnydd sylweddol yn nifer yr ymwelwyr â Chymru: cynnydd o 13 y cant rhwng Ebrill a Rhagfyr 2021 ac Ebrill a Rhagfyr 2022, a chynnydd o 35 y cant mewn gwariant ar gyfer twristiaid sy'n dod i Gymru. Felly, dyna'r peth cyntaf. Nid yw'r farn negyddol am dwristiaeth yng Nghymru o unrhyw gymorth i'r diwydiant o gwbl pan fo pobl yn gweithio mor galed ynddo, yn gwneud llwyddiant ohono, a phan fo mwy o ymwelwyr yn dod i Gymru nag erioed o'r blaen. 

O ran ymdrechion Llywodraeth Cymru, ar wahân i'r miliynau o bunnoedd rydyn ni'n eu buddsoddi yn y diwydiant bob blwyddyn, efallai nad yw'r Aelod wedi sylwi bod Llywodraeth Cymru, ddydd Gwener yr wythnos diwethaf, wedi ennill gwobr grand prix, y brif wobr orau un, yng ngwobrau Grŵp Cyfryngau'r Byd. Nawr, mae Grŵp Cyfryngau'r Byd yn cynnwys The Economist, Forbes, National Geographic, The New York Times, The Wall Street Journal. Mae'r rhain ymhlith y sefydliadau mwyaf blaenllaw yn y byd, ac mae ganddyn nhw gyfres flynyddol o wobrau ar gyfer yr ymgyrchoedd hysbysebu a hyrwyddo sy'n cael eu cynnal ledled y byd. Roedd llawer o enillwyr ar y nos Wener honno—roedd Volkswagen yn eu plith, er enghraifft—ond aeth y brif wobr, y brif wobr ar draws y byd, i ymgyrch dwristiaeth Llywodraeth Cymru, 'O Gymru i bedwar ban byd'. Rwy'n gwybod bod Ceidwadwyr Cymru yn casáu pan fydd unrhyw beth braf yn cael ei ddweud am Gymru, ond yn codwch eich calonnau am eiliad, oherwydd hoffwn i gymryd o ddifrif yr hyn y gwnaethoch chi ei ddweud, Janet, pan ddywedoch chi ein bod ni i gyd eisiau i'r diwydiant hwn lwyddo. Dyma'r hyn a ddywedodd y prif weithredwr, yr unigolyn a oedd yn goruchwylio'r noson wobrwyo:

'Gwnaeth Llywodraeth Cymru waith anhygoel yn dod â diwylliannau a gwerthoedd gwahanol at ei gilydd mewn ymgyrch integredig sy'n dangos bod Cymru yn genedl flaengar sydd â chymaint i'w gynnig.'

Byddai'n braf iawn pe bydden ni'n clywed rhywbeth tebyg o feinciau'r wrthblaid o dro i dro.

Asbestos mewn Adeiladau Cyhoeddus
Asbestos in Public Buildings

7. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch cynllun ledled y DU ar gyfer symud yr holl asbestos o adeiladau cyhoeddus Cymru? OQ59901

7. What discussions has the Welsh Government had with the UK Government on a UK-wide plan for the removal of all asbestos from Welsh public buildings? OQ59901

Llywydd, there have been no recent discussions with the UK Government on this matter. The Welsh Government, particularly through the work of the education directorate and Ystadau Cymru, has focused on ensuring that asbestos is managed properly in public buildings across Wales, creating a safe environment for the workforce and for visitors.

Llywydd, nid oes unrhyw drafodaethau diweddar wedi bod gyda Llywodraeth y DU ar y mater hwn. Mae Llywodraeth Cymru, yn enwedig drwy waith y gyfarwyddiaeth addysg ac Ystadau Cymru, wedi canolbwyntio ar sicrhau bod asbestos yn cael ei reoli'n gywir mewn adeiladau cyhoeddus ledled Cymru, gan greu amgylchedd diogel i'r gweithlu ac i ymwelwyr.

Diolch. On Sunday 2 July, The Sunday Times launched its campaign calling on the UK Government to act now on asbestos. The cross-party campaign is calling on the UK Government to develop a national plan for the removal of all asbestos over the next 40 years. Asbestos was banned in new buildings in the UK in 1999, but, according to Airtight on Asbestos, which campaigns for its removal, more than 6 million tonnes of it may still be found in as many as 1.5 million buildings throughout the UK. Sir Stephen Timms, the MP and chairman of the House of Commons Work and Pensions Committee, conducted an inquiry into asbestos last year, which said: 

'When you mention asbestos to most people, they tend to think it was a problem of the past that’s been dealt with. When you tell them it’s still all around us, they’re surprised. When you tell them it’s the UK’s biggest work-related killer, they’re shocked. And when you tell them it’s in most of our schools, they tend to become worried.'

First Minister, more than 5,000 people a year are still dying from diseases caused by asbestos, primarily mesothelioma. The period between being exposed to the inhalation of asbestos fibres and developing symptoms ranges from 10 to 50 years. So, what further representations will the Welsh Government make to the UK Government after its complete refusal to acquiesce to a 40-year programme of removal of asbestos from all non-commercial buildings and to establish a national register of all with asbestos in situ and a record of its condition? Because none of us in this Senedd can rest whilst any Welsh public building remains riddled with latent killer materials that could potentially take the lives of Welsh citizens in the years ahead.

First Minister, what are the Welsh Government's ambitions and plans for dealing with this ongoing public health emergency in Wales, and would you be willing to meet with me to discuss this vital issue?

Diolch. Ddydd Sul 2 Gorffennaf, lansiodd The Sunday Times ei ymgyrch yn galw ar Lywodraeth y DU i weithredu nawr ar asbestos. Mae'r ymgyrch drawsbleidiol yn galw ar Lywodraeth y DU i ddatblygu cynllun cenedlaethol ar gyfer cael gwared ar yr holl asbestos yn ystod y 40 mlynedd nesaf. Cafodd asbestos ei wahardd mewn adeiladau newydd yn y DU ym 1999, ond, yn ôl Airtight on Asbestos, sy'n ymgyrchu dros gael gwared arno, mae'n bosibl bod mwy na 6 miliwn tunnell ohono mewn cynifer ag 1.5 miliwn o adeiladau ledled y DU. Cynhaliodd Syr Stephen Timms, yr AS a chadeirydd Pwyllgor Gwaith a Phensiynau Tŷ'r Cyffredin, ymchwiliad i asbestos y llynedd a ddywedodd: 

'Pan fyddech chi'n crybwyll asbestos i'r rhan fwyaf o bobl, maen nhw'n dueddol o feddwl amdano fel problem yn y gorffennol sydd wedi'i datrys. Pan fyddech chi'n dweud wrthyn nhw ei fod o'n cwmpas ni o hyd, maen nhw'n synnu. Pan fyddech chi'n dweud wrthyn nhw mai asbestos yw'r rheswm dros y nifer mwyaf o farwolaethau sy'n gysylltiedig â gwaith, maen nhw'n synnu. A phan fyddech chi'n dweud wrthyn nhw ei fod yn y rhan fwyaf o'n hysgolion ni, maen nhw'n tueddu i bryderu.'

Prif Weinidog, mae mwy na 5,000 o bobl y flwyddyn yn dal i farw o glefydau sydd wedi'u hachosi gan asbestos, mesothelioma yn bennaf. Mae'r cyfnod rhwng dod i gysylltiad â ffibrau asbestos a datblygu symptomau yn amrywio o 10 i 50 mlynedd. Felly, pa sylwadau eraill y bydd Llywodraeth Cymru yn eu gwneud i Lywodraeth y DU ar ôl iddi wrthod yn llwyr i gytuno i raglen 40 mlynedd o symud asbestos o bob adeilad anfasnachol a sefydlu cofrestr genedlaethol o bob adeilad ag asbestos a chofnod o'i gyflwr? Oherwydd ni all yr un ohonon ni yn y Senedd hon orffwys tra bod unrhyw adeilad cyhoeddus yng Nghymru yn parhau i fod yn llawn deunyddiau peryglus cudd a allai fod yn gyfrifol am farwolaethau dinasyddion yng Nghymru yn y blynyddoedd i ddod.

Prif Weinidog, beth yw uchelgeisiau a chynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer ymdrin â'r argyfwng iechyd cyhoeddus parhaus hwn yng Nghymru, ac a fyddech chi'n fodlon cyfarfod â mi i drafod y mater hanfodol hwn?

14:25

I thank Rhianon Passmore. She's right, Llywydd, that it is a very, very important public health issue. It was disappointing that the UK Government, when it responded to the Work and Pensions Committee report on this matter in July of last year—. The DWP select committee had asked for a removal of asbestos from all commercial and public buildings within a defined period of time, and the UK Government declined to accept that recommendation. Without their willingness to take it forward, then I'm afraid the Welsh Government, by ourselves, are unlikely to persuade them otherwise. But there is the cross-party campaign that the Member mentioned. I know there are efforts being made by Members of Parliament from many parties to generate a debate in the House of Commons as early as this week, and we will certainly be following that very carefully.

In the short run, our focus can therefore only be on making sure that those buildings are as safe as they can be and that, as buildings come to the end of their natural life span, we replace them with construction material that doesn't pose the same difficulty. Going it alone in this field, Llywydd, we know is fraught with legal complications. I was the health Minister when the Senedd passed the mesothelioma Bill promoted by Mick Antoniw. It successfully passed through the Senedd here, and the Supreme Court found that the Senedd hadn't the powers to do what we would like to have done. So, going it alone I think is fraught with those sorts of dangers. We'll be associated with campaigns at a UK level to do better. We'll discharge our own responsibilities in a way that keeps people safe. I was able to discuss with Rebecca Evans, who is the Minister who has responsibility for Ystadau Cymru, the question, as I saw it come in, and I know she'd be very happy to meet with you and to make officials available for that discussion as well.

Diolch i Rhianon Passmore. Mae hi'n gywir, Llywydd, ei bod yn fater iechyd cyhoeddus pwysig iawn, iawn. Roedd yn siomedig bod Llywodraeth y DU, pan ymatebodd i adroddiad y Pwyllgor Gwaith a Phensiynau ar y mater hwn ym mis Gorffennaf y llynedd—. Roedd pwyllgor dethol yr Adran Gwaith a Phensiynau wedi gofyn i asbestos gael ei waredu o bob adeilad masnachol a chyhoeddus o fewn cyfnod diffiniedig, ac fe wrthododd Llywodraeth y DU dderbyn yr argymhelliad hwnnw. Heb eu parodrwydd i fwrw ymlaen â hyn, yna mae arnaf i ofn nad yw Llywodraeth Cymru, ar ein pen ein hunain, yn debygol o'u perswadio fel arall. Ond mae yna ymgyrch drawsbleidiol y gwnaeth yr Aelod ei chrybwyll. Rwy'n gwybod bod ymdrechion yn cael eu gwneud gan Aelodau Seneddol o sawl plaid i gychwyn dadl yn Nhŷ'r Cyffredin mor gynnar â'r wythnos hon, a byddwn ni'n sicr yn dilyn hynny'n ofalus iawn.

Yn y tymor byr, gallwn ni ond canolbwyntio ar sicrhau bod yr adeiladau hynny mor ddiogel ag y gallan nhw fod ac, wrth i adeiladau ddod i ddiwedd eu hoes naturiol, ein bod ni'n defnyddio deunydd adeiladu nad yw'n peri'r un anhawster yn ei le. Rydyn ni'n gwybod bod mentro ar eich pen eich hun yn y maes hwn, Llywydd, yn llawn cymhlethdodau cyfreithiol. Fi oedd y Gweinidog iechyd pan basiodd y Senedd y Bil mesothelioma a hyrwyddwyd gan Mick Antoniw. Cafodd ei basio drwy'r Senedd yma, a gwnaeth y Goruchaf Lys ganfod nad oedd gan y Senedd y pwerau i wneud yr hyn yr hoffen ni fod wedi'i wneud. Felly, mae mentro ar eich pen eich hun rwy'n credu yn llawn peryglon o'r fath. Byddwn ni'n gysylltiedig ag ymgyrchoedd ar lefel y DU i wneud yn well. Byddwn ni'n cyflawni ein cyfrifoldebau ein hunain mewn ffordd sy'n cadw pobl yn ddiogel. Fe ges i gyfle i drafod y cwestiwn â Rebecca Evans, sef y Gweinidog sy'n gyfrifol am Ystadau Cymru, wrth i mi ei weld yn dod i mewn, ac rwy'n gwybod y byddai hi'n hapus iawn i gyfarfod â chi ac i sicrhau bod swyddogion ar gael ar gyfer y drafodaeth honno hefyd.

Concrit Awyredig Awtoclafiedig Cydnerth
Reinforced Autoclaved Aerated Concrete

8. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o fodolaeth RAAC mewn adeiladau yng Nghymru? OQ59868

8. What assessment has the First Minister made of the existence of RAAC in Welsh buildings? OQ59868

Llywydd, officials are currently undertaking a comprehensive review of all buildings on the Welsh Government estate, as well as the wider public domain, to establish whether RAAC is present or likely to be present. Plans are being developed to remediate risk where necessary, and the returns received to date indicate only isolated instances of RAAC identified so far in Wales.

Llywydd, mae swyddogion wrthi'n cynnal adolygiad cynhwysfawr o'r holl adeiladau ar ystad Llywodraeth Cymru, yn ogystal â'r parth cyhoeddus ehangach, er mwyn sefydlu a yw RAAC yn bresennol neu'n debygol o fod yn bresennol. Mae cynlluniau'n cael eu datblygu i fynd i'r afael â'r risg lle bo angen, ac mae'r ffurflenni sydd wedi'u dychwelyd hyd yma yn dangos mai dim ond enghreifftiau prin o RAAC a nodwyd yng Nghymru hyd yn hyn.

First Minister, that is hugely relieving for the people of Wales and, thankfully, it's in no small part due to the huge sums of money that the Welsh Labour Government has invested in the twenty-first century schools programme.

First Minister, given that the issue predates devolution and the use of RAAC in Welsh public buildings was signed off by UK Government departments, can we assume that it will be UK Government that will foot the repair bills and that it won't fall on Welsh Government to put those mistakes right?

Prif Weinidog, mae hynny'n rhyddhad mawr i bobl Cymru a, diolch byth, mae hynny i'w briodoli i raddau helaeth i'r symiau enfawr o arian y mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi'u buddsoddi yn rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain.

Prif Weinidog, o ystyried bod y mater yn rhagflaenu datganoli ac mai adrannau Llywodraeth y DU gymeradwyodd y defnydd o RAAC mewn adeiladau cyhoeddus yng Nghymru, a allwn ni gymryd yn ganiataol mai Llywodraeth y DU fydd yn talu am y gwaith atgyweirio ac nad Llywodraeth Cymru fydd yn gorfod cywiro'r camgymeriadau hynny?

Well, it's a very important point that Ken Skates raises, Llywydd. We ought to be confident of that because the fiscal framework and the rules that underpin the relationship between devolved Governments and the UK Government on these matters are clear that liabilities that are incurred because of decisions made prior to devolution remain the responsibility of the UK Government. It's not been a responsibility that they have been willing to shoulder in more recent times. I've had this discussion a number of times now with UK Ministers in relation to coal tip safety, where the liabilities that we see today are the result of actions taken far before devolution ever began. I believe that in this case the same principle should apply in just the way that Ken Skates set out. Thankfully, Llywydd, so far—and the work is still ongoing, and we're making sure that it's done carefully and comprehensively—the impact of RAAC in public buildings in Wales is at the modest end of the spectrum. But in the longer run, these buildings are not going to get any better, are they? That's what we know about RAAC, that it is a progressive condition, and while we keep it carefully under review, more buildings in future are going to need to be attended to. And that's why establishing that principle that the body who pays should be the body that made those decisions in the first place is the one that we will pursue in discussions with the Treasury. 

Wel, mae'n bwynt pwysig iawn y mae Ken Skates yn ei godi, Llywydd. Dylen ni fod yn hyderus am hynny oherwydd mae'r fframwaith cyllidol a'r rheolau sy'n sail i'r berthynas rhwng Llywodraethau datganoledig a Llywodraeth y DU ar y materion hyn yn glir mai Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol o hyd am rwymedigaethau sy'n deillio o benderfyniadau a wnaed cyn datganoli. Nid yw'n gyfrifoldeb y maen nhw wedi bod yn barod i'w ysgwyddo yn fwy diweddar. Rwyf i wedi cael y drafodaeth hon sawl gwaith nawr gyda Gweinidogion y DU o ran diogelwch tomenni glo, lle mae'r rhwymedigaethau rydyn ni'n eu gweld heddiw yn ganlyniad i gamau a gymerwyd ymhell cyn i ddatganoli gychwyn. Rwy'n credu y dylai'r un egwyddor fod yn berthnasol yn yr achos hwn yn union fel y nododd Ken Skates. Diolch byth, Llywydd, hyd yn hyn—ac mae'r gwaith yn dal i fynd rhagddo, ac rydyn ni'n gwneud yn siŵr ei fod yn cael ei wneud yn ofalus ac yn drylwyr—mae effaith RAAC mewn adeiladau cyhoeddus yng Nghymru ar ben isaf y sbectrwm. Ond yn y tymor hwy, nid yw'r adeiladau hyn yn mynd i wella, ydyn nhw? Dyna'r hyn rydyn ni'n ei wybod am RAAC, ei fod yn gyflwr sy'n gwaethygu, ac wrth i ni ei adolygu'n ofalus, bydd angen rhoi sylw i fwy o adeiladau yn y dyfodol. A dyna pam y byddwn ni'n mynd ati i sefydlu'r egwyddor honno mai'r corff a wnaeth y penderfyniadau hynny yn y lle cyntaf yw'r corff ddylai dalu mewn trafodaethau â'r Trysorlys. 

14:30
2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes, a'r Trefnydd sy'n gwneud y datganiad. Lesley Griffiths.

The next item is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make that statement. Lesley Griffiths. 

Diolch, Llywydd. There are multiple changes to this week's business. All the changes have been published on the Plenary agendas. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.

Diolch, Llywydd. Mae llawer o newidiadau i fusnes yr wythnos hon. Mae'r holl newidiadau wedi'u cyhoeddi ar agenda'r Cyfarfod Llawn. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi ei nodi ar y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.

Trefnydd, it's been some time since I called for an update from the Welsh Government on its action to address stroke care in north Wales, which, as you will be aware from the updates that we receive from the Stroke Association, unfortunately, is falling well short of where it ought to be, with the overall grade in each of the hospitals in north Wales being either D or E. Now, clearly that is not acceptable. Many of the indicators are also getting worse, particularly in terms of access to stroke units, and we know that these are essential in turning patients around as quickly as possible and giving them the best possible chances of recovery. So, can I urge you again to work with the Minister for Health and Social Services so that we can get a statement on this important issue as soon as possible?

Secondly, can I also request an update from the Minister on progress towards delivering the real living wage commitment for social care workers in Wales? I know that this is something that my party has supported, and we wish the Government well in ensuring its implementation. However, it's recently come to my attention that there are some care homes in my own constituency that are not paying the real living wage to their staff, and they say that it's because the commissioners have not given them sufficient resources to be able to make that happen. I know the Welsh Government has released extra resources to local authorities to deliver on this important commitment, and I wonder what action is being taken to ensure that local authorities are actually making that cash available to care home operators to make sure that this commitment is delivered in full, and that our hard-working social care workers in our constituencies are getting the pay and remuneration that they deserve.

Trefnydd, mae peth amser wedi bod ers i mi alw am yr wybodaeth ddiweddaraf gan Lywodraeth Cymru am y camau y mae'n eu cymryd i fynd i'r afael â gofal strôc yn y gogledd, sydd yn anffodus, fel y gwyddoch chi o'r wybodaeth ddiweddaraf rydyn ni'n ei chael gan y Gymdeithas Strôc, yn methu â chyrraedd lle y dylai fod, gyda gradd gyffredinol o D neu E ym mhob un o'r ysbytai yn y gogledd. Nawr, yn amlwg, nid yw hynny'n dderbyniol. Mae llawer o'r dangosyddion hefyd yn gwaethygu, yn enwedig o ran mynediad i unedau strôc, ac rydyn ni'n gwybod bod y rhain yn hanfodol wrth drin cleifion cyn gynted â phosibl a rhoi'r cyfle gorau posibl iddyn nhw wella. Felly, a gaf i eich annog eto i weithio gyda'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol fel y gallwn ni gael datganiad ar y mater pwysig hwn cyn gynted â phosibl?

Yn ail, a gaf i ofyn am yr wybodaeth ddiweddaraf gan y Gweinidog hefyd ar gynnydd tuag at gyflawni'r ymrwymiad cyflog byw gwirioneddol i weithwyr gofal cymdeithasol yng Nghymru? Rwy'n gwybod bod hyn yn rhywbeth y mae fy mhlaid wedi'i gefnogi, ac rydyn ni'n dymuno'n dda i'r Llywodraeth wrth sicrhau ei fod yn cael ei weithredu. Fodd bynnag, yn ddiweddar, tynnwyd fy sylw at y ffaith bod rhai cartrefi gofal yn fy etholaeth fy hun nad ydyn nhw'n talu'r cyflog byw gwirioneddol i'w staff, ac maen nhw'n dweud mai'r rheswm am hynny yw nad yw'r comisiynwyr wedi rhoi digon o adnoddau iddyn nhw i allu gwneud i hynny ddigwydd. Rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru wedi rhoi adnoddau ychwanegol i awdurdodau lleol i gyflawni'r ymrwymiad pwysig hwn, a thybed pa gamau sy'n cael eu cymryd i sicrhau bod awdurdodau lleol yn sicrhau bod yr arian hwnnw ar gael i weithredwyr cartrefi gofal i sicrhau bod yr ymrwymiad hwn yn cael ei gyflawni'n llawn, a bod y gweithwyr gofal cymdeithasol gweithgar yn ein hetholaethau yn cael y tâl a'r gydnabyddiaeth ariannol y maen nhw'n eu haeddu.

Thank you. Well, the Minister for Health and Social Services is in her place, and will have heard what you said, particularly around the second issue, and I'm sure she will have great concern about what you said. As you mentioned, the Welsh Government has given extra funding to our local authorities to ensure that our very hard-working staff in the social care sector are in receipt of the real living wage. I would imagine that the Minister's officials are monitoring this, but as I say, she has heard your question, and I'm sure if she has any concerns in the way you've described, she will ensure her officials are aware of them and will have those conversations with—. I'm assuming you're referring to Denbighshire in particular, as you referred to your own constituency.FootnoteLink

In relation to a further statement on stroke, I'm not aware of any guidance or further information around the stroke strategy, but again, I will ask the Minister if there's anything she can update us on.

Diolch. Wel, mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn ei lle, a bydd hi wedi clywed yr hyn a ddywedoch, yn enwedig ynghylch yr ail fater, ac rwy'n siŵr y bydd hi'n pryderu'n fawr am yr hyn a ddywedoch. Fel y sonioch, mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi cyllid ychwanegol i'n hawdurdodau lleol i sicrhau bod ein staff gweithgar iawn yn y sector gofal cymdeithasol yn cael y cyflog byw gwirioneddol. Byddwn i'n dychmygu bod swyddogion y Gweinidog yn monitro hyn, ond fel y dywedais, mae hi wedi clywed eich cwestiwn, ac rwy'n siŵr os bydd ganddi unrhyw bryderon yn y ffordd rydych chi wedi'i disgrifio y bydd hi'n sicrhau bod ei swyddogion yn ymwybodol ohonyn nhw ac yn cael y sgyrsiau hynny gyda—. Rwy'n tybio eich bod chi'n cyfeirio at Sir Ddinbych yn benodol, gan i chi gyfeirio at eich etholaeth eich hun.FootnoteLink

O ran datganiad arall ar strôc, dydw i ddim yn ymwybodol o unrhyw ganllawiau na gwybodaeth arall am y strategaeth strôc, ond unwaith eto, fe ofynnaf i'r Gweinidog a oes unrhyw beth y gall hi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni amdano.

A gaf ofyn, os gwelwch yn dda, am ddatganiad llafar o ran RAAC tu hwnt i ysgolion? Yn amlwg, rydyn ni'n ddiolchgar iawn fod y Gweinidog addysg ar ôl hyn yn mynd i fod yn rhoi diweddariad o ran ysgolion, ond fel y soniwyd yng nghwestiwn Ken Skates, mae'n amlwg bod yna sefyllfa ledled Cymru, ac yn ymateb y Prif Weinidog mi roedd o'n sôn bod y gwaith yn parhau. Ond dwi yn meddwl, oherwydd difrifoldeb y sefyllfa rydyn ni'n gweld yn fy rhanbarth i—Neuadd Dewi Sant, er enghraifft, ar gau am bedair wythnos, a nifer o rybuddion mawr o ran diogelwch yr adeilad hwnnw—y byddai o'n fuddiol, gydag adeiladau megis Neuadd Dewi Sant yn rhai sydd wedi gorfod cau, gwybod beth ydy'r darlun ehangach, gwybod beth ydy'r amserlen, a pha gydweithio sydd yn digwydd i sicrhau nad oes unrhyw risg i fywyd, naill ai unrhyw un sy'n gweithio yna neu'n mynychu digwyddiadau, er enghraifft, yn achos Neuadd Dewi Sant.

May I request an oral statement on RAAC outwith schools? Clearly, we're very grateful that the Minister for education will be giving us an update on the situation in schools, but as was mentioned in Ken Skates's question, it's clear that there is a situation across Wales, and in his response, the First Minister mentioned that the work was ongoing. But I do think, because of the gravity of the situation that we see in my region—St David's Hall being closed for four weeks, for example, and a number of major warnings in terms of the safety of that building—that it would be beneficial, with buildings such as St David's Hall having to close, to know what the broader picture is, what the timetable is, and what collaboration is ongoing to ensure that there is no risk to life, either for those working in those buildings or attending events, for example, in the case of St David's Hall.

14:35

Thank you. Well, you will have heard the First Minister say in his answer to Ken Skates that there is a comprehensive review being undertaken by Welsh Government officials, and, fortunately, at the moment, there are only isolated incidents of RAAC being identified. It's a two-stage process. Obviously, work has been ongoing, and I'm sure you will have heard Councillor Llinos Medi, in her statement around the two schools—. And as you say, the Minister for Education and the Welsh Language will be bringing forward an oral statement this afternoon in relation to RAAC being present in educational establishments. But she said that Ynys Môn council was very aware, and that was because this work has been ongoing for quite a significant time. It is a two-stage process. I think, firstly, officials are gathering summary information, so that we do have a clearer picture of what work will be needed, going forward, to make sure all of our public estate remains safe. And then, obviously, there are other concerns around theatres and leisure facilities. You mentioned in particular St David's Hall in Cardiff, which has been closed because they've confirmed the presence of RAAC in the ceiling and roof of St David's Hall. So, I think that when all that information has come forward—as I say, today, the Minister for education is bringing us a statement on educational establishments—we will look for Welsh Government Ministers to bring forward further statements at the most appropriate time.

Diolch. Wel, byddwch chi wedi clywed y Prif Weinidog yn dweud yn ei ateb i Ken Skates bod adolygiad cynhwysfawr yn cael ei gynnal gan swyddogion Llywodraeth Cymru, ac, yn ffodus, ar hyn o bryd, dim ond ambell enghraifft brin o RAAC sy'n cael eu nodi. Mae'n broses dau gam. Yn amlwg, mae gwaith wedi bod yn mynd rhagddo, ac rwy'n siŵr y byddwch chi wedi clywed y Cynghorydd Llinos Medi, yn ei datganiad ynghylch y ddwy ysgol—. Ac fel y dywedwch chi, bydd Gweinidog y Gymraeg ac Addysg yn rhoi datganiad llafar y prynhawn yma ar bresenoldeb RAAC mewn sefydliadau addysgol. Ond fe ddywedodd hi fod cyngor Ynys Môn yn ymwybodol iawn, a hynny oherwydd bod y gwaith yma wedi bod yn mynd rhagddo ers peth amser. Mae'n broses dau gam. Rwy'n credu, yn gyntaf, fod swyddogion yn casglu gwybodaeth gryno, fel bod gennym ni ddarlun cliriach o'r gwaith y bydd angen ei wneud, wrth symud ymlaen, i sicrhau bod ein holl ystad gyhoeddus yn parhau i fod yn ddiogel. Ac yna, yn amlwg, mae pryderon eraill ynghylch theatrau a chyfleusterau hamdden. Fe sonioch chi'n benodol am Neuadd Dewi Sant yng Nghaerdydd, sydd wedi bod ar gau oherwydd eu bod wedi cadarnhau bod RAAC yn nenfwd a tho Neuadd Dewi Sant. Felly, rwy'n credu, pan fydd yr holl wybodaeth honno wedi dod i law—fel yr wyf i'n ei ddweud, heddiw, bydd y Gweinidog addysg yn rhoi datganiad i ni ar sefydliadau addysgol—byddwn ni'n disgwyl i Weinidogion Llywodraeth Cymru roi datganiadau eraill ar yr adeg fwyaf priodol.

First of all, I wondered if we could have a statement on whether or not the Government will consider a demolition levy as a minimum response to the illegal demolition of a listed building in Guildford Crescent in my constituency last week. This commercial company has form on this matter, in showing willful disregard of the planning regulations in pursuit of profit, and this listed building was in the way of their 30-storey block of flats. There were a lot of calls by the community to cancel the planning application as a result of their behaviour. That may not be possible, but we need to protect the buildings of the future, and I would like to see a statement on how we might consider a demolition levy as one way of getting developers to behave.

Secondly, I wondered if we could have a statement on the interim agri-environmental scheme that you announced during recess, which I know is causing a certain amount of concern amongst the over 500 organic producers, who are worried that all the progress that we've made in Wales with the production of organic farming could be lost if there is no form of grant available specifically for organics, when there is a shortage of production, for example, of milk, that is not meeting the demand already, and particularly as this obviously enhances nature, which is one of the things we are endeavouring to do. I appreciate that this is an interim scheme, in advance of the sustainable farming scheme, but it seems to me that we need to ensure that we're going forwards and not backwards on that.

Thirdly, I wondered if you'll join with me in congratulating the two schools that have been nominated for the World's Best School Prizes, under the sustainable development scheme. These include Cadoxton Primary School in Barry, which has a wonderful pay-as-you-feel shop, with a launderette and uniform store, to support poorer members of its community, and Cardiff Sixth Form College in my constituency, which is also doing fantastic work on ensuring that they are strengthening the physical and mental health of their A-level students, in the main, many of whom are living very far away from their families.

Lastly, I wondered if we could have a statement from the Minister for health on what we've learnt today about misogyny in the operating theatre, because the revelation this morning that female surgeons are being molested while they are doing operations is just beyond belief. I know that this is obviously focused on research that's taken place focusing on England, but we need to ensure that our excellent female surgeons, who, by the way, have a better performance overall than male surgeons, are made to feel comfortable that this is a career that they can pursue without being chased and molested while they're doing their work. It's really beyond belief.

Yn gyntaf oll, tybed a gawn ni ddatganiad ynghylch a fydd y Llywodraeth yn ystyried ardoll ddymchwel ai peidio fel yr ymateb lleiaf i ddymchwel adeilad rhestredig yn anghyfreithlon yn Guildford Crescent yn fy etholaeth i yr wythnos diwethaf. Mae gan y cwmni masnachol hwn enw drwg o ran hyn, gan ddangos diystyrwch bwriadol o'r rheoliadau cynllunio wrth fynd ar drywydd elw, ac roedd yr adeilad rhestredig hwn yn rhwystr i'w floc o fflatiau 30 llawr. Roedd llawer o alwadau gan y gymuned i ganslo'r cais cynllunio o ganlyniad i'w ymddygiad. Efallai na fydd hynny'n bosibl, ond mae angen i ni amddiffyn adeiladau'r dyfodol, a hoffwn weld datganiad ar sut y gallen ni ystyried ardoll ddymchwel fel un ffordd o sicrhau bod datblygwyr yn ufuddhau.

Yn ail, tybed a gawn ni ddatganiad ar y cynllun amaeth-amgylcheddol dros dro a gafodd ei gyhoeddi gennych chi yn ystod y toriad, y gwn ei fod yn achosi rhywfaint o bryder ymhlith dros 500 o gynhyrchwyr organig, sy'n poeni y gallai'r holl gynnydd rydyn ni wedi'i wneud yng Nghymru o ran ffermio organig gael ei golli os na fydd unrhyw fath o grant ar gael yn benodol ar gyfer cynnyrch organig, pan fo prinder cynhyrchu, er enghraifft, llaeth, nad yw'n ateb y galw yn barod, ac yn enwedig gan fod hyn yn amlwg yn gwella natur, sef un o'r pethau rydyn ni'n ceisio'i wneud. Rwy'n gwerthfawrogi mai cynllun dros dro yw hwn, cyn i'r cynllun ffermio cynaliadwy gael ei gyflwyno, ond mae'n ymddangos i mi fod angen i ni sicrhau ein bod ni'n symud ymlaen ac nid yn ôl ar hynny.

Yn drydydd, tybed a wnewch chi ymuno â mi i longyfarch y ddwy ysgol sydd wedi cael eu henwebu ar gyfer Gwobrau Ysgolion Gorau'r Byd, o dan y cynllun datblygu cynaliadwy. Mae'r rhain yn cynnwys Ysgol Gynradd Tregatwg yn y Barri, sydd â siop ragorol talu fel y dymunwch, gyda golchdy a siop gwisgoedd ysgol, i gefnogi aelodau tlotach ei chymuned, a Choleg Chweched Dosbarth Caerdydd yn fy etholaeth i, sydd hefyd yn gwneud gwaith gwych i sicrhau ei fod yn cryfhau iechyd corfforol a meddyliol ei fyfyrwyr Safon Uwch, yn bennaf, y mae llawer ohonyn nhw'n byw yn bell iawn i ffwrdd oddi wrth eu teuluoedd.

Yn olaf, tybed a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog iechyd ar yr hyn rydyn ni wedi'i ddysgu heddiw am gasineb at fenywod yn y theatr lawdriniaeth, oherwydd mae'r datgeliad y bore yma bod llawfeddygon benywaidd yn destun aflonyddu wrth iddyn nhw gyflawni llawdriniaeth yn anghredadwy. Rwy'n gwybod bod hyn yn amlwg yn canolbwyntio ar ymchwil sydd wedi'i chynnal sy'n canolbwyntio ar Loegr, ond mae angen i ni sicrhau bod ein llawfeddygon benywaidd rhagorol, sydd gyda llaw yn perfformio'n well yn gyffredinol na llawfeddygon gwrywaidd, yn teimlo'n gyfforddus bod hon yn yrfa y gallan nhw ei dilyn heb gael eu herlid a bod yn destun aflonyddu wrth iddyn nhw gyflawni eu gwaith. Mae hi wir yn anghredadwy.

14:40

Thank you. Welsh Ministers are aware that Cardiff Council are currently considering a planning application that relates to the demolition and rebuilding of the existing Guildford Crescent facade. Now, I know they are having to consider any necessary action to address the recent breach of planning control, which you referred to, and obviously, given Welsh Ministers' wider statutory role in the planning process, it's not appropriate to comment on that, but you raise a question around a demolition levy. I'm not aware that that is something that is being considered, but certainly I'm sure that the Minister for Climate Change would be interested in that.

Around Glastir Organic, obviously the Glastir contracts, I’ve extended several times, and they are coming to an end at December 2023, because the European funding is coming to an end and I am unable to extend it in a way that I know some people would have liked, but it’s just not possible to do so. I think you make a really important point about the excellent work and the gains that we’ve had in relation to organic farmers, and it’s really important that they are able to access a range of support schemes, and that will include the interim agri-environment scheme that my officials have been working on over the summer, and we will be announcing the scheme and when the windows will be opening later this month. But I think it is really important that we do retain as much benefit as we have, and that’s why I was very keen to have an interim scheme ahead of the sustainable farming scheme coming in in April 2025.

I’ll certainly join you in congratulating both Cadoxton Primary School and Cardiff Sixth Form College in your constituency, the former primary school being in Jane Hutt’s constituency. I met with Janet Hayward, the headteacher of that excellent school, at the Royal Welsh Show. You will be aware of the Big Bocs Bwyd, for instance. It was great to talk to a group of children from Merthyr Tydfil who had told me they’d never been to a farm, they’d never understood where their food came from and the lessons that they were learning at the Royal Welsh Show were just brilliant to see. So, certainly, I know that the Minister for education has praised both of them as being finalists for this prize. It’s really a massive achievement, I think, to see two Welsh schools in the final. So, it’s great to hear of that, so congratulations to them both.

In relation to your latter point, I too read that article today with absolute horror and I’m sure the Minister for Health and Social Services, once she’s had time to have a look at that, will be very happy to update Members.

Diolch. Mae Gweinidogion Cymru yn ymwybodol bod Cyngor Caerdydd wrthi'n ystyried cais cynllunio sy'n ymwneud â dymchwel ac ailadeiladu ffasâd bresennol Guildford Crescent. Nawr, rwy'n gwybod eu bod nhw'n gorfod ystyried unrhyw gamau angenrheidiol i ymdrin â'r achos diweddar o dorri rheolaeth gynllunio, y gwnaethoch chi gyfeirio ato, ac yn amlwg, o ystyried rôl statudol ehangach Gweinidogion Cymru yn y broses gynllunio, nid yw'n briodol gwneud sylw ar hynny, ond rydych chi'n codi cwestiwn ynghylch ardoll ddymchwel. Nid wyf yn ymwybodol bod hynny'n rhywbeth sy'n cael ei ystyried, ond yn sicr rwy'n siŵr y byddai gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ddiddordeb yn hynny.

O ran Glastir Organig, yn amlwg rwyf wedi ymestyn contractau Glastir sawl gwaith, ac maen nhw'n dod i ben ym mis Rhagfyr 2023, oherwydd bod y cyllid Ewropeaidd yn dod i ben ac nid wyf yn gallu ei ymestyn mewn ffordd rwy'n gwybod y byddai rhai pobl wedi'i hoffi, ond nid yw'n bosibl gwneud hynny. Rwy'n credu eich bod chi'n gwneud pwynt pwysig iawn am y gwaith rhagorol a'r cynnydd rydyn ni wedi'i wneud o ran ffermwyr organig, ac mae'n bwysig iawn eu bod nhw'n gallu manteisio ar amrywiaeth o gynlluniau cymorth, a bydd hynny'n cynnwys y cynllun amaeth-amgylcheddol dros dro y mae fy swyddogion wedi bod yn gweithio arno dros yr haf, a byddwn ni'n cyhoeddi'r cynllun a phryd bydd y ffenestri'n agor yn ddiweddarach y mis hwn. Ond rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni'n cadw cymaint o fudd ag sydd gennym ni, a dyna pam roeddwn i'n awyddus iawn i gael cynllun dros dro cyn i'r cynllun ffermio cynaliadwy gael ei gyflwyno ym mis Ebrill 2025.

Yn sicr, fe wnaf i ymuno â chi i longyfarch Ysgol Gynradd Tregatwg a Choleg Chweched Dosbarth Caerdydd sydd yn eich etholaeth chi. Mae'r ysgol gynradd yn etholaeth Jane Hutt. Fe wnes i gyfarfod â Janet Hayward, pennaeth yr ysgol ardderchog honno, yn y Sioe Frenhinol. Fe fyddwch chi'n ymwybodol o'r Big Bocs Bwyd, er enghraifft. Roedd hi'n wych siarad â grŵp o blant o Ferthyr Tudful a oedd wedi dweud wrthyf nad oedden nhw erioed wedi bod i fferm, nid oedden nhw erioed wedi deall o ble roedd eu bwyd yn dod ac roedd y gwersi yr oedden nhw'n eu cael yn y Sioe Frenhinol yn wych i'w gweld. Felly, yn sicr, rwy'n gwybod bod y Gweinidog addysg wedi canmol y ddwy am gyrraedd y rownd derfynol ar gyfer y wobr hon. Mae'n gamp enfawr, rwy'n credu, i weld dwy ysgol Gymraeg yn y rownd derfynol. Felly, mae'n braf clywed am hynny, felly llongyfarchiadau i'r ddwy.

O ran eich pwynt olaf, fe ddarllenais innau'r erthygl honno heddiw gydag arswyd llwyr ac rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, unwaith y bydd hi wedi cael amser i edrych ar yr erthygl honno, yn hapus iawn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau.

Trefnydd, I’d like to request two statements, please, from the Welsh Government this afternoon. Firstly, can I also request a statement from the health Minister regarding the discovery of RAAC at Withybush hospital? I was heartened to hear you say that other Ministers will now bring forward statements on this issue, because recent reports tell us that its existence at the Withybush hospital site has been known since 2019, and we now need an urgent statement from the health Minister to clarify exactly what the Welsh Government knew and when the Government knew about it. Now, as has been said, the education Minister is rightly coming forward with a statement today on the situation facing schools in Wales, and I believe the health Minister should do the same as soon as possible, as it’s vital that the Welsh Government does everything possible to support the local health board and ensure services continue at the site. I know that the Minister has recently visited the site and so I’d be grateful if time could be made available for the Minister to provide an update to the Chamber as soon as possible, and outline exactly what the Welsh Government is doing to address this matter. And I think it’s important that the health Minister does bring forward a statement on this issue because my understanding is that it does actually affect other hospital sites as well. 

Secondly, Llywydd, can I request a statement from the Minister for Climate Change regarding water quality here in Wales? I know that there has been some movement on this issue, but this continues to be a real problem for us in Pembrokeshire and right across Wales. It's vital that we see some leadership on this matter and that the public can understand exactly what is being done to tackle this issue. So, I'd be grateful if the Welsh Government could bring forward a statement on action being taken to address water quality as a matter of urgency. 

Trefnydd, hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda, gan Lywodraeth Cymru y prynhawn yma. Yn gyntaf, a gaf i ofyn am ddatganiad hefyd gan y Gweinidog iechyd ynglŷn â darganfod RAAC yn ysbyty Llwynhelyg? Fe ges i fy nghalonogi i'ch clywed yn dweud y bydd Gweinidogion eraill yn cyflwyno datganiadau ar y mater hwn nawr, oherwydd mae adroddiadau diweddar yn dweud wrthyn ni fod ei fodolaeth ar safle ysbyty Llwynhelyg wedi bod yn hysbys ers 2019, ac mae angen datganiad brys arnom ni nawr gan y Gweinidog iechyd i egluro yn union beth oedd Llywodraeth Cymru yn ei wybod a phryd oedd y Llywodraeth yn gwybod amdano. Nawr, fel sydd wedi'i ddweud eisoes, mae'r Gweinidog addysg yn rhoi datganiad heddiw, a hynny'n briodol, ar y sefyllfa sy'n wynebu ysgolion yng Nghymru, ac rwy'n credu y dylai'r Gweinidog iechyd wneud yr un peth cyn gynted â phosibl, gan ei bod yn hanfodol bod Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth posibl i gefnogi'r bwrdd iechyd lleol a sicrhau bod gwasanaethau'n parhau ar y safle. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog wedi ymweld â'r safle yn ddiweddar ac felly byddwn i'n ddiolchgar pe bai modd rhoi amser i'r Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr cyn gynted â phosibl, ac amlinellu'n union beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i ymdrin â'r mater hwn. Ac rwy'n credu ei bod yn bwysig bod y Gweinidog iechyd yn rhoi datganiad ar y mater hwn oherwydd, yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae'n effeithio ar safleoedd ysbytai eraill hefyd.

Yn ail, Llywydd, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ynghylch ansawdd dŵr yma yng Nghymru? Rwy'n gwybod bod rhywfaint o symud wedi bod ar y mater hwn, ond mae hyn yn parhau i fod yn broblem wirioneddol i ni yn Sir Benfro a ledled Cymru. Mae'n hanfodol ein bod ni'n gweld rhywfaint o arweinyddiaeth ar y mater hwn ac y gall y cyhoedd ddeall yn union beth sy'n cael ei wneud i fynd i'r afael â'r mater hwn. Felly, byddwn i'n ddiolchgar pe gallai Llywodraeth Cymru gyflwyno datganiad ar y camau sy'n cael eu cymryd i fynd i'r afael ag ansawdd dŵr ar frys. 

Thank you. Well, you will have heard my earlier answer to Heledd Fychan around the work that's being undertaken by Welsh Government officials in relation to RAAC. This is not a new thing. We have been working with the UK Government, and I was very surprised—I haven't discussed it with the Minister for education—to hear Gillian Keegan say she was chairing gold meetings from her villa in Spain, because Welsh Government should have been part of those gold group meetings. So, you know, we are doing this independent piece of work now, but we have been working with the UK Government on this for several years, so it's not a new issue. The Minister for Health and Social Services did bring forward a written statement, and, as I said in my answer to Heledd Fychan, we will look at the work that's been done and, as and when, we will bring statements forward. The Minister for Education and the Welsh Language is doing an oral statement today on educational establishments because, obviously, a couple of weeks ago this was the main focus, but we thought it was important for the Minister to update Members today. 

In relation to your request for a statement on water quality, I think there is indeed leadership being shown in this area. As you know, the First Minister has chaired two water quality summits. There will be a third one this autumn that both I and the Minister for Climate Change will be attending, and, certainly, a further statement will come forward following that summit. 

Diolch. Wel, byddwch chi wedi clywed fy ateb cynharach i Heledd Fychan ynghylch y gwaith sy'n cael ei wneud gan swyddogion Llywodraeth Cymru ynghylch RAAC. Nid rhywbeth newydd yw hwn. Rydyn ni wedi bod yn gweithio gyda Llywodraeth y DU, ac roeddwn i'n synnu'n fawr—nid wyf i wedi'i drafod gyda'r Gweinidog addysg—i glywed Gillian Keegan yn dweud ei bod yn cadeirio cyfarfodydd aur o'i thŷ yn Sbaen, oherwydd dylai Llywodraeth Cymru fod wedi bod yn rhan o'r cyfarfodydd grŵp aur hynny. Felly, wyddoch chi, rydyn ni'n gwneud y darn annibynnol hwn o waith nawr, ond rydyn ni wedi bod yn gweithio gyda Llywodraeth y DU ar hyn ers sawl blwyddyn, felly nid yw'n fater newydd. Cyflwynodd y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ddatganiad ysgrifenedig, ac, fel y dywedais i yn fy ateb i Heledd Fychan, byddwn i'n ystyried y gwaith sydd wedi'i wneud a, sut a phryd, byddwn ni'n cyflwyno datganiadau. Mae Gweinidog y Gymraeg ac Addysg yn gwneud datganiad llafar heddiw ar sefydliadau addysgol oherwydd, yn amlwg, ychydig wythnosau yn ôl, dyma oedd y prif ffocws, ond roedden ni o'r farn ei bod yn bwysig i'r Gweinidog ddiweddaru'r Aelodau heddiw. 

O ran eich cais am ddatganiad ar ansawdd dŵr, rwy'n credu bod arweinyddiaeth yn cael ei dangos yn y maes hwn. Fel y gwyddoch chi, mae'r Prif Weinidog wedi cadeirio dwy uwchgynhadledd ansawdd dŵr. Bydd trydedd un yr hydref hwn y byddaf i a'r Gweinidog Newid Hinsawdd yn ei mynychu, ac, yn sicr, bydd datganiad arall yn cael ei gyflwyno yn dilyn yr uwchgynhadledd honno. 

14:45

A gaf i ofyn am ddatganiad gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd am y sefyllfa wirioneddol dyngedfennol sy'n wynebu gwasanaethau bysys yn Ynys Môn ar hyn o bryd? Ers cyhoeddiad gan gwmni bysys Arriva wythnos diwethaf, mae degau o etholwyr wedi cysylltu efo fi i fynegi eu pryderon nhw am golli gwasanaethau bws—rhai ohonyn nhw yn dweud y bydden nhw'n colli mynediad i wasanaeth sy'n hollbwysig iddyn nhw o ran eu bywydau bob dydd, rhai yn poeni y bydd hi'n anodd iddyn nhw gael mynediad i addysg, rhai yn ofni y bydd rhaid iddyn nhw roi'r gorau i waith, hyd yn oed. Yn eu cyhoeddiad, mi ddywedodd llefarydd Arriva, ymysg rhesymau eraill, fod newidiadau i'r ffordd mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi gwasanaethau bws ar ôl COVID wedi arwain at ddiwygiadau i rwydwaith Arriva ar draws gogledd Cymru. Rŵan, dwi'n cyfarfod Arriva yfory, yn digwydd bod, ond mae gwasanaethau bws, wrth gwrs, yn hollol hanfodol mewn ardaloedd gwledig fel Ynys Môn. Mae'r cyhoeddiad yma'n ergyd drom i gymunedau fel Llanddaniel, Bodedern, Trefor, Llynfaes, Bodffordd, Gwalchmai. Allwn ni ddim fforddio gweld y cymunedau yma yn cael eu hynysu, a mi fyddwn i'n licio cael datganiad yn rhoi ymrwymiad am sut mae'r Llywodraeth am weithredu ar frys i warchod y gwasanaeth bws yma. 

May I request a statement from the Deputy Minister for Climate Change on the truly critical situation facing bus services on Anglesey at the moment? Since the announcement by Arriva buses last week, dozens of constituents have contacted me to express their concerns about loss of bus services—some of them stating that they will lose access to a service that is crucially important to them in their daily lives, some are concerned that it will be difficult for them to access education, some fear that they will have to give up work, even. In their announcement, a spokesperson for Arriva stated said that, among other reasons, the changes to the way the Welsh Government supports bus services after COVID had led to reforms to the Arriva network across north Wales. Now, I am meeting Arriva tomorrow, as it happens, but bus services, of course, are crucial in rural areas such as Ynys Môn. This announcement is a serious blow to communities such as Llanddaniel, Bodedern, Trefor, Llynfaes, Bodffordd, Gwalchmai. We can't afford to see these communities being isolated, and I would like a statement giving a commitment as to how the Government is going to act urgently to protect these bus services. 

Thank you. Bus services are indeed crucial to many of our constituents right across Wales, and you'll be aware the Deputy Minister for Climate Change announced £46 million from bus budgets for the bus emergency scheme and the bus transition fund to prevent that wholesale cancellation of services. And we've asked local authorities, Transport for Wales and operators to plan the network that best meets the needs of the travelling public. By March of next year, the Welsh Government will have provided over £190 million to protect our bus network since the onset of the COVID pandemic, and, as you know, we are introducing legislation to reform the bus system in Wales, taking public control of the bus system through a franchise network, putting people before profit and making buses easy and attractive.  

Diolch i chi. Mae gwasanaethau bysiau yn wirioneddol hanfodol i lawer o'n hetholwyr ni ledled Cymru, ac rydych chi'n ymwybodol bod y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd wedi cyhoeddi £46 miliwn o gyllidebau bysiau ar gyfer y cynllun argyfwng bysiau a'r gronfa bontio bysiau i rwystro diddymu gwasanaethau yn gyfan gwbl fel hyn. Ac rydym ni wedi gofyn i'r awdurdodau lleol, Trafnidiaeth Cymru a'r gweithredwyr gynllunio'r rhwydwaith sy'n diwallu anghenion y cyhoedd sy'n teithio yn y ffordd orau bosibl. Erbyn mis Mawrth y flwyddyn nesaf, fe fydd Llywodraeth Cymru wedi darparu dros £190 miliwn i ddiogelu ein rhwydwaith bysiau ni ers dechrau pandemig COVID, ac, fel gwyddoch chi, rydym ni'n cyflwyno deddfwriaeth i ddiwygio'r system fysiau yng Nghymru, gan ddwyn y system fysiau i reolaeth y cyhoedd drwy rwydwaith o fasnachfreintiau, sy'n rhoi pobl o flaen elw a gwneud bysiau yn rhwydd ac yn ddeniadol i'w defnyddio.  

Can I ask for a statement, please, on what the Welsh Government is doing to promote responsible reporting on suicide? I know that suicide prevention is something that is very close to the Deputy Minister's heart, and it's vital that we as Members of the Senedd keep the issue on the agenda and debate how it can best be addressed. Sunday was World Suicide Prevention Day, and I'd like to take this opportunity to remind Members that we must lead by example when discussing this important subject, and that our words and the way we frame things can have a huge impact. The Samaritans have long been a voice of expertise on this issue, and I know that Members around the Chamber will have seen their briefing on the importance of responsible reporting on suicide. Responsible reporting, whether it's in the media or social media, is incredibly important, and there is evidence that certain types of depictions can lead to increased suicide rates. The briefing contains many useful suggestions that I believe are imperative for us to take on board. These include avoiding discussing details of suicide methods, not labelling locations as hotspots, exercising caution when referring to the context of a suicide, and avoiding oversimplifying suicide by the suggestion of a single cause. As elected politicians, we should always be reminded of the importance of the words we choose, and the Welsh Government and the Senedd can play their role in enhancing this message across the country.  

A gaf i ofyn am ddatganiad, os gwelwch chi'n dda, ar yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hyrwyddo adrodd cyfrifol am hunanladdiad? Fe wn i fod atal hunanladdiad yn rhywbeth sy'n agos iawn at galon y Dirprwy Weinidog, ac mae hi'n hanfodol ein bod ni Aelodau'r Senedd yn cadw'r mater ar yr agenda ac yn trafod y ffordd orau o fynd i'r afael â hynny. Roedd hi'n Ddiwrnod Atal Hunanladdiad y Byd ddydd Sul, ac fe hoffwn i achub ar y cyfle hwn i atgoffa'r Aelodau bod rhaid i ni arwain trwy esiampl wrth drafod y pwnc pwysig hwn, a bod ein geiriau ni a'r ffordd yr ydym ni'n portreadu pethau yn gallu bod â dylanwad enfawr. Mae'r Samariaid wedi bod yn rhoi llais i arbenigedd ers tro byd ar y pwnc hwn, ac fe wn i fod Aelodau o amgylch y Siambr wedi gweld eu briff nhw ar bwysigrwydd adrodd cyfrifol am hunanladdiad. Mae adrodd cyfrifol, boed hynny yn y cyfryngau neu yn y cyfryngau cymdeithasol, yn hynod bwysig, ac mae tystiolaeth y gall rhai mathau o bortreadau arwain at gynnydd yng nghyfraddau hunanladdiad. Mae'r briff yn cynnwys llawer o awgrymiadau defnyddiol sy'n hanfodol i ni eu hystyried, yn fy marn i. Mae'r rhain yn cynnwys osgoi trafod manylion dulliau o gyflawni hunanladdiad, peidio â labelu lleoliadau yn fannau problemus, a bod yn ofalus wrth gyfeirio at gyd-destun hunanladdiad, ac osgoi gorsymleiddio hunanladdiad drwy awgrymu mai achos unigol sydd iddo. Yn wleidyddion etholedig, fe ddylem ni gael ein hatgoffa bob amser o bwysigrwydd y geiriau a ddewiswn ni, ac fe all Llywodraeth Cymru a'r Senedd wneud eu rhan wrth rymuso'r genadwri hon ledled y wlad.  

Yes, I absolutely agree with Jayne Bryant and we very much welcome this guidance. As you say, we all have a role to play in talking about suicide responsibly, and this guidance helps us to do just that. I understand the Deputy Minister’s officials are working with the Samaritans to develop the new suicide and self-harm prevention strategy for Wales, which will be published for consultation towards the end of this year. 

Ie, rwy'n cytuno yn llwyr â Jayne Bryant ac rydym ni'n croesawu'r canllawiau hyn yn fawr iawn. Fel rydych chi'n dweud, mae gan bob un ohonom ni ran wrth wneud yn siŵr ein bod ni'n siarad am hunanladdiad mewn ffordd gyfrifol, ac mae'r canllawiau hyn yn ein helpu ni i wneud hynny. Rwy'n deall bod swyddogion y Dirprwy Weinidog yn gweithio gyda'r Samariaid i ddatblygu'r strategaeth newydd ar gyfer atal hunanladdiad a hunan-niweidio i Gymru, a fydd yn cael ei chyhoeddi ar gyfer cynnal ymgynghoriad tua diwedd y flwyddyn eleni. 

14:50

Can I ask for a statement this afternoon from the Deputy Minister for Social Partnership regarding north Wales fire service's emergency cover review as it is currently being proposed to the people of north-east Wales regarding the future of fire service provisions in Rhyl, Deeside and Wrexham fire stations? The three options available seek to cease 24-hour services in all three stations, leaving night cover to the retained service, which is causing much anxiety to my constituents and people across north-east Wales over their future safety, particularly at night-time. Over the summer recess, I’ve liaised closely with front-line firefighters and representatives from the Fire Brigades Union, who all believe if such measures are implemented they will cause jeopardy to the safety of local residents and the work-life balance and fatigue amongst those who put their lives on the line for us, who face the prospect of being relocated, in some cases to rural stations in Gwynedd.

There have also been concerns around the quality of the public engagement exercises, with consultations being poorly promoted and timings of meetings being in the daytime, when most people are at work or busy, and also the complexities of completing the online surveys, which take up a lot of time and are labyrinthine. So, can I see a statement from the Minister on what discussions the Welsh Government have had on this matter and what the position of the Government is in regard to maintaining robust fire service provision in north-east Wales? Thank you.

A gaf i ofyn am ddatganiad brynhawn yma gan y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol ynghylch adolygiad darpariaeth frys gwasanaeth tân gogledd Cymru gan ei fod yn cael ei gynnig ar hyn o bryd i bobl y gogledd-ddwyrain ynghylch dyfodol darpariaethau gwasanaeth tân yng ngorsafoedd tân y Rhyl, Glannau Dyfrdwy a Wrecsam? Mae'r tri dewis sydd ar gael yn ceisio diddymu gwasanaethau 24 awr ym mhob un o'r tair gorsaf, gan adael darpariaeth y nos i'r gwasanaeth wrth gefn ac mae hynny'n peri llawer o bryder i'm hetholwyr a phobl ledled y gogledd-ddwyrain o ran eu diogelwch i'r dyfodol, yn enwedig yn oriau'r nos. Dros doriad yr haf, rwyf i wedi cysylltu yn agos â diffoddwyr tân rheng flaen a chynrychiolwyr o Undeb y Frigâd Dân, sydd i gyd o'r farn pe byddai mesurau o'r fath yn cael eu rhoi ar waith, fe fydden nhw'n peryglu diogelwch trigolion lleol a'r cydbwysedd rhwng bywyd a gwaith a blinder ymhlith y rhai sy'n rhoi eu bywydau yn y fantol er ein mwyn ni, sy'n wynebu'r posibilrwydd o gael eu hadleoli, mewn rhai achosion, i orsafoedd cefn gwlad yng Ngwynedd.

Bu pryderon hefyd ynghylch ansawdd yr ymarferion i ymgysylltu â'r cyhoedd, gydag ymgynghoriadau yn cael eu hyrwyddo mewn ffordd wael ac amseru'r cyfarfodydd yn ystod y dydd, pan fo'r rhan fwyaf o bobl yn gweithio neu'n brysur, a chymhlethdodau wrth lenwi'r arolygon ar-lein, sy'n cymryd llawer o amser ac yn ddryslyd iawn. Felly, a gaf i ddatganiad gan y Gweinidog ynglŷn â'r trafodaethau a gafwyd gan Lywodraeth Cymru ynglŷn â'r mater hwn a beth yw sefyllfa'r Llywodraeth o ran cynnal darpariaeth gydnerth o wasanaeth tân yn y gogledd-ddwyrain? Diolch i chi.

Thank you. The issue to which you refer is, obviously, out for public consultation at the moment, and I think the point you make around public engagement is very important. I know that the Deputy Minister for Social Partnership has met with the chair and officials of the fire and rescue service to make sure that that consultation is absolutely out there so that people are very aware of the consultation and it’s a meaningful consultation.

Diolch i chi. Mae'r mater yr ydych chi'n cyfeirio ato, yn amlwg, allan ar gyfer ymgynghoriad cyhoeddus ar hyn o bryd, ac rwy'n credu bod y pwynt a wnewch chi ynghylch ymgysylltu â'r cyhoedd yn un pwysig iawn. Fe wn i fod y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol wedi cyfarfod â chadeirydd a swyddogion y gwasanaeth tân ac achub i sicrhau bod yr ymgynghoriad hwnnw â chyhoeddusrwydd sicr fel bydd pobl yn ymwybodol iawn o'r ymgynghoriad a bod hwnnw'n ymgynghoriad sy'n ystyrlon.

I, too, want to call for a Welsh Government update on the RAAC at the Withybush hospital site. I am aware that the Welsh Government have already approved a £13 million spend for survey work to be carried out, and I know that that work is in progress. But I’d like to ask you to join me in thanking the staff at Withybush hospital who’ve been impacted by that disruption and will be impacted as the repairs go forward. The staff’s understanding and commitment to delivering patient care during this challenging time has been commendable. Some staff have moved hospital sites to ensure that patients have been able to move from Withybush and have continued to receive the much-needed care that they require. Minister, I’d like to hear in the update from Welsh Government what assurances they will be able to give to patients and staff that care and services will remain as local as possible whilst the survey work and the repairs are being carried out. And one of the asks—which I know is not an easy ask—by members of my constituency is a timescale, where that timescale is possible. 

Rwyf innau hefyd yn dymuno galw am ddiweddariad gan Lywodraeth Cymru ar y RAAC ar safle ysbyty Llwynhelyg. Rwy'n ymwybodol bod Llywodraeth Cymru wedi cymeradwyo gwariant o £13 miliwn eisoes ar gyfer gwneud gwaith arolwg, ac fe wn i fod y gwaith hwnnw ar y gweill. Ond fe hoffwn i ofyn i chi ymuno â mi i ddiolch i'r staff yn ysbyty Llwynhelyg a effeithiwyd gan y tarfu hwnnw ac a fydd yn effeithio arnyn nhw wrth i'r gwaith atgyweirio fynd rhagddo. Mae dealltwriaeth ac ymrwymiad y staff i ddarparu gofal cleifion yn ystod y cyfnod heriol hwn wedi bod yn ganmoladwy. Mae rhai staff wedi symud safleoedd ysbyty i sicrhau bod cleifion wedi gallu symud o Lwynhelyg ac wedi parhau i dderbyn y gofal y mae taer angen amdano. Gweinidog, fe hoffwn i glywed yn y diweddariad gan Lywodraeth Cymru pa sicrwydd y byddan nhw'n gallu ei roi i gleifion a staff y bydd gofal a gwasanaethau yn parhau i ddigwydd mor lleol â phosibl tra bod y gwaith arolygu a'r atgyweiriadau yn cael eu cyflawni. Ac un o'r gofynion—fe wn i nad yw hynny'n rhwydd i'w wneud—gan aelodau fy etholaeth i yw amserlen, pan fo'r amserlen honno'n bosibl.

Thank you. You will have heard my earlier answers around the timeline for Ministers doing individual statements as and when we get the information. I think you make a really important point around thanking the staff at Withybush hospital, who have had incredible upheaval, and ensuring that they can do all they can for that continuity of patient care. We send them a massive 'thank you' for doing that, having to move hospital sites. None of us like upheaval in our working life, but they’re clearly putting patients first, and patients have had to move from Withybush hospital.

I’m not able to give you a timeline at the current time. As I say, that work is being undertaken at the moment, but the Minister will do a statement when we have that further information.

Diolch i chi. Fe glywsoch chi fy atebion i'n gynharach ynghylch yr amserlen i Weinidogion wneud datganiadau unigol pan fyddwn ni'n cael yr wybodaeth. Rwy'n credu eich bod chi'n gwneud pwynt pwysig iawn o ran diolch i'r staff yn ysbyty Llwynhelyg, sydd wedi gweld tarfu mawr ar eu gwaith nhw, ac wedi sicrhau eu bod nhw'n gallu gwneud popeth yn eu gallu ar gyfer parhad gofal cleifion. Rydym ni'n mynegi ein diolch aruthrol iddyn nhw am wneud hynny, gan orfod symud rhwng safleoedd ysbytai. Nid oes yr un ohonom ni'n hoffi tarfu mawr ar ein bywyd gwaith, ond maen nhw'n amlwg yn rhoi'r cleifion yn gyntaf, a bu'n rhaid i gleifion symud o ysbyty Llwynhelyg.

Ni allaf i roi amserlen i chi ar hyn o bryd. Fel y dywedais i, mae'r gwaith hwnnw'n mynd rhagddo ar hyn o bryd, ond fe fydd y Gweinidog yn gwneud datganiad pan fydd yr wybodaeth bellach honno ar gael i ni.

Can I call for two statements from you as Minister for rural affairs, please, with the first being on the end of the Glastir programme and the introduction of an interim agri-environment scheme, and the second on the nutrient management scheme, both announced via written statements on the same day during the first week of recess? The Minister will be aware that I wrote to her to express my concern that these were written statements and made during recess, affording this Chamber no opportunity to scrutinise and debate the changes. With Glastir scheduled to end on 31 December, only four months remain to scrutinise this decision and the interim scheme, which will exist for only 12 months before the sustainable farming scheme begins in 2025.

I was also rather shocked to learn, via 8point9.com and their freedom of information request, that no impact assessment took place before the decision to end Glastir, so the consequences of its termination are unknown. This has caused real concern within the agricultural community, especially participants of Glastir Organic, a number of whom have been in touch with me and shared their frustrations with me.

I would also hope that an oral statement on the nutrient management scheme would set out your decision on whether to implement a licensing scheme or not, so that Welsh farmers can have some clarity as the clock is ticking. So, despite some time having passed since these written statements were made, they are both still incredibly important topics, and I would welcome oral statements on them both. Diolch, Llywydd.

A gaf i alw am ddau ddatganiad gennych yn rhinwedd eich swydd yn Weinidog materion gwledig, os gwelwch chi'n dda, y cyntaf ynglŷn â rhaglen Glastir yn dod i ben a chyflwyniad cynllun amaeth-amgylcheddol dros dro, a'r ail ynglŷn â'r cynllun rheoli maethynnau, y cyhoeddwyd y ddeubeth mewn datganiadau ysgrifenedig ar yr un diwrnod yn ystod wythnos gyntaf y toriad? Mae'r Gweinidog yn ymwybodol fy mod i wedi ysgrifennu ati hi i fynegi fy mhryder oherwydd mai datganiadau ysgrifenedig oedd y rhai a wnaethpwyd yn ystod y toriad, heb gynnig unrhyw gyfle i'r Siambr hon graffu ar y newidiadau na'u trafod nhw. Gyda Glastir yn dod i ben ar y dyddiad arfaethedig o 31 Rhagfyr, dim ond pedwar mis sydd ar ôl i graffu ar y penderfyniad hwn a'r cynllun dros dro, a fydd yn bodoli am 12 mis yn unig cyn i'r cynllun ffermio cynaliadwy gychwyn yn 2025.

Fe gefais i fy synnu braidd o gael gwybod hefyd, drwy gyfrwng 8point9.com a'u cais rhyddid gwybodaeth, na chafodd unrhyw asesiad effaith ei gynnal cyn y penderfyniad i ddwyn Glastir i ben, felly nid yw canlyniadau ei derfynu yn hysbys. Mae hyn wedi achosi pryder gwirioneddol yn y gymuned amaethyddol, yn enwedig ymhlith cyfranogwyr Glastir Organig, y mae nifer ohonyn nhw wedi cysylltu â mi ac wedi mynegi eu rhwystredigaethau nhw i mi.

Roeddwn i wedi gobeithio y byddai datganiad llafar ynglŷn â'r cynllun rheoli maethynnau yn nodi eich penderfyniad ynghylch a ddylid gweithredu cynllun trwyddedu ai peidio, fel gall ffermwyr Cymru fod â chyfran o eglurder wrth i'r amser ddirwyn i ben. Felly, er gwaethaf yr amser sylweddol a aeth heibio ers gwneud y datganiadau ysgrifenedig hyn, mae'r ddau yn dal i fod yn bynciau hynod bwysig, ac fe fyddwn i'n croesawu datganiadau llafar ar y ddau. Diolch, Llywydd.

14:55

Well, they are two very important topics, and that's why I believed it was important to bring forward those written statements. You'll be aware that both refer to ongoing work. So, in relation to the ending of Glastir, I want to make it very clear that I could not extend Glastir any further. I've extended and extended, but the European funding that paid for Glastir comes to an end on 31 December 2023. But, as I said in my answer to Jenny Rathbone, it's really important that we keep the good work that we've had, not just from Glastir Organic, but from everybody who's had Glastir support, so it's very important to have an interim agri-environment scheme. Officials have been working on that scheme over the summer. We've engaged with stakeholders, because it's really important that we get their views. The farming unions were very clear that they wanted to have an interim scheme. We are bringing an interim scheme forward, and the window for opening that will be done shortly. I will certainly update Members when further work has been undertaken over the next couple of weeks, and I will bring forward a statement once further work, again, has been done regarding nutrient management.

Wel, mae'r ddau bwnc yn bwysig iawn, a dyna pam roeddwn i'n credu ei bod hi'n bwysig inni gyflwyno'r datganiadau ysgrifenedig hynny. Rydych chi'n ymwybodol bod y ddau yn cyfeirio at waith sy'n parhau. Felly, o ran dod â Glastir i ben, fe hoffwn i ei gwneud hi'n eglur iawn na allwn ni ymestyn Glastir eto. Rwyf i wedi ei ymestyn sawl gwaith, ond mae'r arian o Ewrop a oedd yn talu am Glastir yn dod i ben ar 31 Rhagfyr 2023. Ond, fel dywedais i yn fy ateb i Jenny Rathbone, mae hi'n bwysig iawn ein bod yn cadw'r gwaith da sydd wedi bod, nid yn unig gan Glastir Organig, ond gan bawb sydd wedi cael cymorth gan Glastir, felly mae hi'n bwysig iawn fod cynllun amaeth-amgylcheddol dros dro gennym ni. Mae swyddogion wedi bod yn gweithio ar y cynllun hwnnw dros yr haf. Rydym ni wedi ymgysylltu â rhanddeiliaid, oherwydd mae hi'n bwysig iawn ein bod ni'n cael eu barn nhw. Roedd yr undebau amaeth yn eglur iawn eu bod nhw'n awyddus i fod â chynllun dros dro. Rydym ni am gyflwyno cynllun dros dro, ac fe fydd y ffenestr ar gyfer agor hynny'n dod yn fuan. Yn sicr, rwyf i am roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau pan fydd rhagor o waith wedi bod dros yr wythnosau nesaf, ac fe fyddaf i'n rhoi datganiad gerbron pan fydd gwaith cael ei wneud eto ynglŷn â rheoli maetholion.

Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.

Trefnydd, as you may be aware, there is currently a medicines supply shortage in Wales, with hormone replacement therapy products being one of the main medicines affected. I'm conscious that I've been in correspondence with the health Minister regarding this matter, but, since that time, I have been further contacted by worried residents and medical practitioners over the ever-increasing number of routine medicines that are in short supply. As such, I am concerned that the Welsh Government's assessment of occasional and temporary supply shortages is not reflective of the experiences of health professionals. With this in mind, may we have a statement from the health Minister regarding this and its impact on patient care in Wales? As you'll no doubt agree, a statement would offer Members an opportunity to directly question the Minister on this and to allay any fears that the general public might have. Thank you. 

Trefnydd, fel gwyddoch chi efallai, mae prinder cyflenwad meddyginiaethau yma yng Nghymru ar hyn o bryd, gyda chynhyrchion therapi amnewid hormonau yn un o'r prif feddyginiaethau sy'n cael ei heffeithio arnyn nhw. Rwy'n ymwybodol fy mod i wedi bod yn gohebu â'r Gweinidog iechyd ynghylch y mater hwn, ond, ers hynny, mae preswylwyr ac ymarferwyr meddygol pryderus wedi cysylltu â mi eto ynglŷn â'r nifer cynyddol o feddyginiaethau cyffredin sydd wedi mynd yn brin. Felly, rwy'n pryderu nad yw asesiad Llywodraeth Cymru o brinder cyflenwi achlysurol a thros dro yn adlewyrchu profiadau gweithwyr iechyd proffesiynol. Gyda hynny mewn golwg, a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog iechyd ynglŷn â hyn a'i effaith ar ofal cleifion yng Nghymru? Fel byddech chi'n cytuno, siŵr o fod, fe fyddai datganiad yn cynnig cyfle i'r Aelodau holi'r Gweinidog yn uniongyrchol ynglŷn â hyn a thawelu unrhyw bryderon a allai fod gan y cyhoedd. Diolch i chi. 

Well, there are always opportunities to question the Minister for Health and Social Services during her oral question session, but I do think you raise an important point and it clearly is a matter—. I know I've had constituents contact me, not around the drug that you referred to, but clearly there have been issues with a variety of medicines being accessed. I will certainly ask the Minister for Health and Social Services to bring forward a written statement.

Wel, fe geir cyfleoedd bob amser i holi'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn ystod ei sesiwn holi llafar, ond rwy'n credu eich bod chi'n codi pwynt pwysig ac mae hwn yn amlwg yn fater—. Rwy'n gwybod fy mod innau wedi cael etholwyr yn cysylltu â mi, nid ynglŷn â'r cyffur yr oeddech chi'n cyfeirio ato, ond yn amlwg fe fu yna broblemau gyda chael gafael ar amrywiaeth o feddyginiaethau. Fe fyddaf i'n sicr yn gofyn i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol gyflwyno datganiad ysgrifenedig.

I'd like to request and see a statement from the education Minister on the multitude of issues that we've seen plague the return to school regarding school transport. Back-to-school is always chaotic at this time of year, but this year takes the biscuit. It has left thousands of anxious parents and children with no transport or unsuitable transport. It is clear that current provisions and the way of doing things just aren't good enough. I am fully aware that this is a local government issue, but I'm also aware that we've had a Children, Young People and Education Committee report into school absenteeism recently, and we've just seen how critical the issue is, yet we're allowing school transport to be a massive contributor to lack of school attendance. We also talk about safeguarding and the rights of the child, which we quite rightly promote, yet we see children being put on public transport and waiting hours, potentially in the rain, before and after school because public transport timings don't fit around school hours.

I could go on, and every Member in this Senedd must be aware of the issues that I'm presenting to you, as they'll be in their inboxes, but we need a pupil-first approach and we need wholesale reform, not just tweaks. Parents can't wait around for a White Paper on school transport for implementation years down the line. Urgent action needs to be taken; this cannot be repeated next year. All children should be able to get to school and should be able to get to school safely. The Welsh Government have a responsibility—

Fe hoffwn i ofyn am a gweld datganiad gan y Gweinidog addysg ar y llu o faterion a welsom ni'n plagio dychwelyd plant i'r ysgol o ran trafnidiaeth ysgolion. Mae plant yn mynd yn ôl i'r ysgol ar ôl y gwyliau bob amser yn anniben yr adeg hon o'r flwyddyn, ond eleni fe aeth hi'n annibendod llwyr. Gadawyd miloedd o rieni a phlant pryderus heb drafnidiaeth o gwbl neu â thrafnidiaeth sy'n anaddas. Mae hi'n amlwg nad yw'r darpariaethau cyfredol na'r dull o gyflawni hyn yn ddigon da. Rwy'n gwbl ymwybodol mai mater i lywodraeth leol yw hwn, ond rwy'n ymwybodol hefyd ein bod ni wedi cael adroddiad oddi wrth y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ynglŷn ag absenoldeb o'r ysgol yn ddiweddar, ac rydym ni newydd weld pa mor hanfodol yw'r mater, ond eto rydym ni'n caniatáu i gludiant ysgol fod yn gyfrannwr enfawr at ddiffyg presenoldeb yn yr ysgolion. Rydym ni'n siarad am ddiogelu a hawliau'r plentyn hefyd, yr ydym ni'n gywir i'w hyrwyddo, ond eto rydym ni'n gweld plant yn cael eu rhoi ar drafnidiaeth gyhoeddus ac yn aros am oriau, yn y glaw o bosibl, cyn ac ar ôl yr ysgol oherwydd nad yw amseroedd cludiant cyhoeddus yn cyd-fynd ag oriau ysgol.

Fe allwn i fynd ymlaen, ac mae'n rhaid bod pob Aelod yn y Senedd hon fod yn ymwybodol o'r materion yr wyf i'n eu cyflwyno i chi, oherwydd mae'r negeseuon yn eu mewnflychau nhw, ond mae angen dull arnom ni sy'n rhoi'r disgybl yn gyntaf ac mae angen diwygiad llwyr arnom, nid mireinio yn unig. Ni all rhieni aros am Bapur Gwyn ar gludiant ysgol i weithredu arno ymhen blynyddoedd lawer. Mae angen gweithredu ar unwaith; ni ellir ailadrodd hyn y flwyddyn nesaf. Fe ddylai pob plentyn allu mynd i'r ysgol ac fe ddylai allu mynd i'r ysgol yn ddiogel. Mae gan Lywodraeth Cymru gyfrifoldeb—

—to act on this. Therefore, I'd like to see a statement, Minister.

—i weithredu yn hyn o beth. Felly, fe hoffwn i weld datganiad, Gweinidog.

Thank you. This doesn't fall in the Minister for Education and the Welsh Language's portfolio; it falls within the Deputy Minister for Climate Change's portfolio. You'll be aware that, quite long ago, in a previous term of this Senedd, the Learner Travel (Wales) Measure 2008 was brought forward, and that's currently under review. And you will have heard in my earlier answer to the leader of Plaid Cymru that we will be bringing forward a bus Bill, which I think will help in this area.

Diolch i chi. Nid yw hyn yn rhan o bortffolio Gweinidog y Gymraeg ac Addysg; rhan o bortffolio'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd yw hyn. Rydych chi'n ymwybodol, beth amser yn ôl, mewn tymor Seneddol blaenorol, y cyflwynwyd Mesur Teithio i Ddysgwyr (Cymru) 2008, ac mae hynny'n cael ei adolygu ar hyn o bryd. Ac fe glywsoch chi yn fy ateb cynharach i arweinydd Plaid Cymru y byddwn ni'n cyflwyno Bil bysiau, ac rwyf i o'r farn y bydd o gymorth yn y maes hwn.

15:00

Diolch, Dirprwy Lywydd. Could I have a statement, please, from the Minister for Health and Social Services on the presence of RAAC in Welsh hospitals, especially the Bryn y Neuadd Hospital in Llanfairfechan? The issue with this particular unsafe building at Bryn y Neuadd Hospital is not new; I've been raising this issue since February, particularly the £27.7 million backlog of spend and 70 per cent of the floor area being recorded as not functionally suitable. This was evidenced in the health board's estate strategy. This is a mental health hospital and it cares for 25 of the most vulnerable people in our society. The majority of the building is quite frankly not fit for purpose, and this is well documented. So, I would be grateful if the Minister could provide a statement to urgently explain what is being done to assess the presence of RAAC in hospitals, what precautions are being taken to ensure that RAAC does not impact NHS patient care and waiting times, and how a hospital like Bryn y Neuadd has been allowed to reach a position where the majority of the estate, according to their own reports, is deemed not functionally suitable. Diolch.

Diolch, Dirprwy Lywydd. A gaf i ddatganiad, os gwelwch chi'n dda, gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ynglŷn â phresenoldeb RAAC yn ysbytai Cymru, yn enwedig Ysbyty Bryn y Neuadd yn Llanfairfechan? Nid yw'r broblem gyda'r adeilad anniogel penodol hwn yn Ysbyty Bryn y Neuadd yn rhywbeth newydd; rwyf i wedi bod yn codi'r mater hwn ers mis Chwefror, yn arbennig felly'r ôl-groniad o wariant o £27.7 miliwn a chofnodir nad yw 70 y cant o arwynebedd y llawr yn addas yn ymarferol. Fe amlygwyd hyn yn strategaeth ystadau'r bwrdd iechyd. Ysbyty iechyd meddwl yw hwn ac mae'n gofalu am 25 o'r bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas ni. Nid yw'r rhan fwyaf o'r adeilad yn gwbl addas i'w ddiben, ac mae'r dogfennau yn dangos hynny'n eglur. Felly, fe fyddwn i'n ddiolchgar pe byddai'r Gweinidog yn rhoi datganiad ar fyrder i egluro beth sy'n cael ei wneud i asesu presenoldeb RAAC mewn ysbytai, pa gamau sy'n cael eu cymryd ymlaen llaw i sicrhau nad yw RAAC yn effeithio ar ofal cleifion y GIG ac amseroedd aros, a sut mae ysbyty fel Bryn y Neuadd wedi mynd i'r fath sefyllfa lle nad yw'r rhan fwyaf o'r ystâd, yn ôl eu hadroddiadau nhw eu hunain, yn cael ei hystyried yn addas yn ymarferol. Diolch.

Thank you. Janet Finch-Saunders is the fourth Member to ask for the Minister for Health and Social Services to bring forward a statement on RAAC in healthcare settings. As I said, once we've got the necessary information, the Minister will do so.

Diolch i chi. Janet Finch-Saunders yw'r pedwerydd Aelod i ofyn i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol gyflwyno datganiad ar RAAC mewn lleoliadau gofal iechyd. Fel dywedais i, pan fydd y wybodaeth angenrheidiol gennym ni, fe fydd y Gweinidog yn gwneud hynny.

3. Datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg: Diweddariad Addysg ar RAAC
3. Statement by the Minister for Education and the Welsh Language: Education Update on RAAC

Eitem 3 yw datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg, diweddariad addysg ar RAAC. Galwaf ar y Gweinidog, Jeremy Miles.

Item 3 is a statement by the Minister for Education and the Welsh Language, an update on RAAC in education. I call on the Minister, Jeremy Miles.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n falch o gael y cyfle heddiw i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y defnydd o goncrit awyredig awtoclafiedig cyfnerth, neu RAAC, mewn ysgolion, yn dilyn penderfyniad Llywodraeth y Deyrnas Unedig i gyhoeddi canllawiau newydd ar RAAC mewn lleoliadau addysg yn annisgwyl ddiwedd Awst. 

Mae RAAC yn ddeunydd a ddefnyddiwyd wrth adeiladu nifer o adeiladau rhwng y 1960au a'r 1990au ledled y Deyrnas Unedig. Mae Llywodraethau'r Deyrnas Unedig wedi bod yn ymwybodol o rai o wendidau RAAC ers y 1990au ac mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn gweithio gyda’r Llywodraethau datganoledig eraill ers 2018 wrth reoli RAAC. Tan yn ddiweddar iawn, mae pob Llywodraeth wedi ystyried bod y canllawiau ar gyfer rheoli RAAC mewn adeiladau yn ddull cadarn ar gyfer rheoli RAAC, ac o ran sicrhau bod diogelwch y rhai sy’n defnyddio’r adeiladau yn cael blaenoriaeth bob amser. 

Fel y dywedais yn fy natganiad ar 4 Medi, cafodd awdurdodau lleol Cymru wybod am gyfyngiadau strwythurol cynhenid RAAC drwy Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ym mis Chwefror 2020, yn dilyn hysbysiad diogelwch a gyhoeddwyd yn 2019 gan y Pwyllgor Sefydlog ar Ddiogelwch Strwythurol. Mae dyletswydd statudol ar bob awdurdod lleol i asesu cyflwr adeiladau ac unrhyw risgiau diogelwch, gan gynnwys uniondeb strwythurol pob adeilad o fewn ei ystâd, ac i gadw cofnodion. Gofynnwyd am fanylion unrhyw achos neu ymwybyddiaeth o RAAC fel rhan o’r ymarfer casglu data addysg blynyddol. Mae nifer o awdurdodau lleol wedi cwblhau adolygiad o’u hystâd ysgolion ac mae’r adolygiad hwnnw ar y gweill mewn awdurdodau eraill.

Thank you, Dirprwy Lywydd. I’m pleased to have the opportunity today to provide Members with an update in respect of the use of reinforced autoclaved aerated concrete, or RAAC, in schools, following the decision by the UK Government to unexpectedly announce new guidance on RAAC in education settings at the end of August. 

RAAC is a material that was used in the construction of many buildings between the 1960s and 1990s across the United Kingdom. UK Governments have been aware of some of the vulnerabilities of RAAC since the 1990s and the Welsh Government has been working with other devolved Governments since 2018 in the management of RAAC. Until very recently, all Governments have considered that the guidance for the management of RAAC in buildings a robust approach in managing RAAC and in ensuring that the safety of building occupants is prioritised at all times.

As I outlined in my statement on 4 September, local authorities in Wales were made aware of the inherent structural limitation with RAAC through the Welsh Local Government Association in February 2020, following a safety alert published in 2019 by the Standing Committee on Structural Safety. There is a statutory duty on all local authorities to assess building condition and any safety risks, including structural integrity for all buildings within their school estate, and to maintain records. Requests were made for any details of any instance or awareness of RAAC as part of the annual education data collection exercise. A number of local authorities have completed their school estate reviews, and reviews are under way in other authorities.

As a result of the unexpected change by the UK Government to their experiences of RAAC in buildings in England and in light of newly provided evidence-based RAAC guidance, we have been working closely with local authorities in reviewing their school estates to identify any areas suspected of containing RAAC. On Monday 4 September, we confirmed that two schools in Ynys Môn, which have RAAC present in their buildings, would close temporarily to enable further safety inspections to be carried out. Quite rightly, and with the information available at that time, this was the appropriate decision to have been made by Ynys Môn. I’m pleased to say that, following proactive management by both headteachers, Ysgol David Hughes has today safely reopened to all learners. 

In addition to this, I am pleased to inform you that, from 7 September, Ysgol Uwchradd Caergybi provided learners with online lessons, and as of 11 September was able to partially open for pupils with face-to-face lessons for four school year groups, with three school year groups receiving online learning. This arrangement alternates each day to ensure all year groups receive the same balance of face-to-face and online learning.

Members will know that Wales has had an extensive programme for the refurbishment and building of new schools and colleges, upgrading and replacing those that are most in need of replacement for safety and quality reasons. Our sustainable communities for learning programme is delivering the biggest new school and further education building programme in Wales since the 1960s to address an ageing estate. Such is the commitment to improving facilities for our learners, the Welsh Government increased the level of capital funding available through the sustainable communities for learning programme to £300 million annually for the period of 2022-23 to 2024-25, representing an increase of 33 per cent when compared to the 2021-22 baseline. To date, more than £2.35 billion has been targeted towards new-build and major refurbishment projects.

Of the 1,463 state-maintained schools in Wales, more than 140 schools benefitted from this investment under the first wave of investment, and 200 schools and colleges are benefiting from the current wave. This, together with the fact that the Welsh Government has invested £203 million in capital maintenance over the last four years, means that local authorities and further education institutions in Wales have been able to address key aspects of maintenance to their schools and colleges. Planned maintenance of school and college buildings generally and addressing water ingress particularly are recognised as a key element in maintaining the structural integrity of RAAC buildings. The funding provided has also enabled local authorities and further education institutions to undertake the removal of asbestos in schools and colleges, which has aided access for the identification and assessment of RAAC.   

To date, Dirprwy Lywydd, there have been no further notifications from any local authority as to the presence, or suspected presence, of RAAC in schools in Wales. Last Friday, I published the latest position of each local authority as the assessment work continues, and I expect to have a more complete position by 15 September. In the meantime, we'll continue work at pace on new information provided by the Department for Education and to respond quickly to any findings arising from local authorities' review work, including any necessary assurance measures arising from that work. This includes continuing to support local authorities in any instances that might require specialist structural advice.

We are also working closely with CollegesWales to ensure we have a full picture of the impact of RAAC in the sector. Preliminary assessments of the whole estate are being undertaken and further education estates directors are working to complete assessments to provide an updated picture by the fifteenth of this month in line with schools.  

Finally, we are working closely with the Higher Education Funding Council for Wales and Universities Wales to get a full picture of the impact of RAAC in the higher education sector. Universities will be making their own assessments, working with the Association of University Estates Directors, which is conducting a survey of institutions.

I'd like to take the opportunity to thank everyone who is working in the education sector and local authorities who have been working tirelessly in light of these developments. I know too that many parents, carers and staff will have been concerned. I would like to reassure you that our priority will always be to ensure the safety of learners and staff and to keep our children and young people learning.

O ganlyniad i'r newid annisgwyl gan Lywodraeth y DU i'w profiadau o RAAC mewn adeiladau yn Lloegr ac yng ngoleuni canllawiau RAAC ar sail tystiolaeth sydd newydd eu darparu, fe fuom ni'n gweithio yn agos gydag awdurdodau lleol i adolygu ystadau eu hysgolion nhw i nodi unrhyw fannau y mae amheuaeth eu bod nhw'n cynnwys RAAC. Ar ddydd Llun 4 Medi, cadarnhawyd y byddai dwy ysgol yn Ynys Môn, sydd â RAAC yn bresennol yn eu hadeiladau nhw, yn cau dros dro ar gyfer cynnal archwiliadau diogelwch pellach. Yn gwbl briodol, a chyda'r wybodaeth a oedd ar gael bryd hynny, hwn oedd y penderfyniad priodol i'w wneud gan gyngor Ynys Môn. Rwy'n falch o ddweud, yn dilyn rheolaeth ragweithiol gan y ddau bennaeth, fod Ysgol David Hughes wedi ailagor heddiw ac yn ddiogel i bob dysgwr.

Yn ogystal â hynny, rwy'n falch o roi gwybod i chi, o 7 Medi, bod Ysgol Uwchradd Caergybi wedi darparu gwersi ar-lein i ddysgwyr, ac o 11 Medi fe lwyddodd i agor yn rhannol ar gyfer disgyblion â gwersi wyneb yn wyneb ar gyfer pedwar grŵp blwyddyn ysgol, gyda thri grŵp blwyddyn ysgol yn cael addysg ar-lein. Mae'r trefniant hwn yn newid bob dydd i sicrhau y bydd pob grŵp blwyddyn yn cael yr un cydbwysedd rhwng addysg wyneb yn wyneb ac addysg ar-lein.

Mae'r Aelodau yn gwybod am y rhaglen eang sydd gan Gymru i adnewyddu ac adeiladu ysgolion a cholegau newydd, gan uwchraddio a llwyr adnewyddu'r rhai y mae'r angen mwyaf i wneud hynny yno am resymau o ran diogelwch ac ansawdd. Mae ein rhaglen cymunedau dysgu cynaliadwy ni'n darparu'r rhaglen adeiladu ysgolion ac addysg bellach newydd fwyaf yng Nghymru ers y 1960au i fynd i'r afael ag ystadau sy'n heneiddio. Cymaint yw'r ymrwymiad i wella'r cyfleusterau ar gyfer ein dysgwyr ni, fe gynyddodd Llywodraeth Cymru gyfradd y cyllid cyfalaf sydd ar gael drwy'r rhaglen cymunedau dysgu cynaliadwy hyd at £300 miliwn bob blwyddyn ar gyfer y cyfnod 2022-23 i 2024-25, sy'n golygu cynnydd o 33 y cant o'i gymharu â gwaelodlin 2021-22. Hyd yn hyn, anelwyd dros £2.35 biliwn at brosiectau i adeiladu o'r newydd a chynnal gwaith adfer sylweddol.

O'r 1,463 o ysgolion a gynhelir gan y wladwriaeth yng Nghymru, fe fanteisiodd mwy na 140 o ysgolion ar y buddsoddiad hwn yn ystod cylch cyntaf y buddsoddiadau, ac mae 200 o ysgolion a cholegau yn elwa ar y cylch cyfredol. Mae hyn, ynghyd â'r ffaith fod Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi £203 miliwn mewn cyfalaf cynnal a chadw dros y pedair blynedd diwethaf, yn golygu bod awdurdodau lleol a sefydliadau addysg bellach yng Nghymru wedi gallu mynd i'r afael ag agweddau allweddol ar gynnal a chadw i'w hysgolion a'u colegau. Cydnabyddir bod gwaith cynnal a chadw arfaethedig mewn adeiladau ysgolion a cholegau yn gyffredinol a mynd i'r afael â dŵr yn gollwng yn arbennig felly yn elfen allweddol o ran cynnal cyfanrwydd strwythurol adeiladau RAAC. Mae'r cyllid a ddarparwyd wedi galluogi awdurdodau lleol a sefydliadau addysg bellach i gael gwared ar asbestos mewn ysgolion a cholegau hefyd, sydd wedi cynorthwyo gallu mynd at y RAAC i'w nodi a'i asesu.   

Hyd yn hyn, Dirprwy Lywydd, ni chafwyd unrhyw hysbysiadau pellach gan unrhyw awdurdod lleol ynghylch presenoldeb, nac amheuaeth o bresenoldeb, RAAC mewn ysgolion yng Nghymru. Ddydd Gwener diwethaf, fe gyhoeddais i sefyllfa ddiweddaraf pob awdurdod lleol wrth i'r gwaith asesu fynd rhagddo, ac rwy'n disgwyl cael dealltwriaeth fwy cyflawn erbyn 15 Medi. Yn y cyfamser, fe fyddwn ni'n parhau i weithio ar gyflymder i gael gwybodaeth newydd a roddir gan yr Adran Addysg ac ymateb yn gyflym i unrhyw ganfyddiadau sy'n deillio o waith adolygu'r awdurdodau lleol, gan gynnwys unrhyw fesurau angenrheidiol o ran diogelwch sy'n deillio o'r gwaith hwnnw. Mae hyn yn cynnwys parhau i gefnogi awdurdodau lleol mewn unrhyw achosion a allai fod ag angen cyngor strwythurol arbenigol.

Rydym ni'n gweithio yn agos gyda CholegauCymru hefyd i sicrhau y bydd gennym ni ddarlun cyflawn o effaith RAAC yn y sector hwnnw. Cynhelir asesiadau rhagarweiniol o'r ystâd gyfan ac mae cyfarwyddwyr ystadau addysg bellach yn gweithio i gwblhau asesiadau i roi darlun mwy diweddar erbyn y pymthegfed o'r mis hwn yn unol â'r ysgolion.  

Yn olaf, rydym ni'n gweithio yn agos gyda Chyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru a Phrifysgolion Cymru i gael darlun cyflawn o effaith RAAC yn y sector addysg uwch. Y prifysgolion a fydd yn gwneud eu hasesiadau eu hunain, gan weithio gyda Chymdeithas Cyfarwyddwyr Ystadau'r Brifysgol, sy'n cynnal arolwg o sefydliadau.

Fe hoffwn i achub ar y cyfle hwn i ddiolch i bawb sy'n gweithio yn y sector addysg a'r awdurdodau lleol sydd wedi bod yn gweithio yn ddiflino yng ngoleuni'r datblygiadau hyn. Fe wn i hefyd y bydd llawer o rieni, gofalwyr a staff wedi bod yn gofidio. Fe hoffwn eich sicrhau chi mai ein blaenoriaeth ni bob amser fydd sicrhau diogelwch dysgwyr a staff a chynnal addysg ein plant a'n pobl ifanc.

15:05

Thank you for your statement today, Minister. It was important that all Members, and the public, of course, were privy to all of the information, so your statement is appreciated today. Having spoken to you in the summer, I know how concerned you are about all of this, and we all are, of course. It's a major concern for parents, school leaders, young people and communities across Wales. So, I'm a bit confused as to why you're not acting faster in this regard, especially when it's affecting our learners' education across Wales. It is apparent that, once again, the Welsh Government is behind the curve and playing catch-up with the rest of the UK on this issue.

Minister, you say the UK Government unexpectedly announced new guidance, yet this Welsh Government knew the extent of the damage caused by RAAC in 2019 in Withybush hospital and Bronglais hospital—years ago—as well as knowing that the RAAC had been identified in the schools in Ynys Môn in that same year. Yes, the UK-wide guidance hadn't changed until recently, but you knew about RAAC's shortcomings since 2019, perhaps before. Why didn't you think it was perhaps necessary to take greater action then? I'm astounded you did not think it was necessary at that point, on the back of the evidence from these Welsh hospitals, to investigate other public buildings, including schools built in the same period. Perhaps it would have been beneficial, therefore, for a more general statement today in that regard, as just requested by many Members across the Chamber.

The Welsh Government is now attempting to pin the blame on the UK Government for not notifying them sooner about the evidence they've seen, but I'm asking you today about what you knew and what you know about these devolved issues. This is devolved; the educational estate and health estate are devolved. The guidance was UK-wide. The information that you were already privy to on these Welsh buildings was devolved. What is clear is that the Welsh Government have clearly failed to adequately monitor the state of the infrastructure in Wales, and this despite being devolved, and despite Wales already being known to have the oldest and most vulnerable infrastructure and housing stock in the UK. Yet again, you are trying to pass the buck wherever you can. Your Government should be following the urgency and decisiveness of the UK Government. They've wasted no time in appointing a dedicated caseworker for schools impacted. We in the Welsh Conservatives have already called for a website that helps improve communication for students and parents and provides that reassurance.

Minister, due to the communication on all of this needing to improve—and again, your statement helps with that today—is a dedicated caseworker and perhaps a website or something similar something that you would consider in Wales, and could you confirm whether you think that's appropriate today? Minister, parents, schools and, most importantly, learners need answers and clear timelines from the Welsh Government on just when these issues are likely to be fixed, how you plan to mitigate the crisis arising from many school closures, and how the repairs, of course, will be funded. We've already seen the effect of the pandemic on how damaging missing school time can be, and the knock-on effects that are left with school attendance now.

Minister, once, hopefully, we have a more comprehensive knowledge of what on earth is going on across our local authorities on Friday, instead of the vague announcement that you made last Friday, we need to know how will you minimise the disruption that will be caused to learners and where the money will come from for repairs. You could say, 'The UK Government', but we both know the Welsh Government benefit from buildings being handed to them at the point of devolution, so the Welsh Government need to provide us as soon as possible with a plan about how they would—if it is their responsibility—fix the problems, and where that money would actually come from. Thank you.

Diolch i chi am eich datganiad chi heddiw, Gweinidog. Roedd hi'n bwysig i'r Aelodau i gyd, a'r cyhoedd, wrth gwrs, gael gwybod y cyfan, felly rydym ni'n gwerthfawrogi eich datganiad chi heddiw. Ar ôl siarad â chi yn ystod yr haf, rwy'n gwybod pa mor bryderus yr ydych chi wedi bod ynglŷn â hyn i gyd, fel rydym ni i gyd, wrth gwrs. Mae hwn yn bryder mawr i rieni, arweinwyr yr ysgolion, pobl ifanc a chymunedau ledled Cymru. Felly, rwyf i ychydig yn ddryslyd ynglŷn â pham nad ydych chi'n gweithredu yn gynt yn hyn o beth, yn enwedig pan fo'n effeithio ar addysg ein dysgwyr ni ledled Cymru. Mae hi'n amlwg, unwaith eto, fod Llywodraeth Cymru yn llusgo ei thraed ac ar ei hôl hi o gymharu â gweddill y DU yn y cyswllt hwn.

Gweinidog, rydych chi'n dweud bod Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi canllawiau newydd yn annisgwyl, ac eto roedd y Llywodraeth hon yn gwybod am faint y difrod a achoswyd gan RAAC yn 2019 yn ysbyty Llwynhelyg ac yn ysbyty Bronglais—flynyddoedd yn ôl—yn ogystal â gwybod i RAAC gael ei nodi yn ysgolion Ynys Môn yn yr un flwyddyn. Mae hi'n wir nad oedd y canllawiau ledled y DU wedi newid hyd yn ddiweddar, ond roeddech chi'n gwybod am ddiffygion RAAC ers 2019 a chyn hynny, efallai. Pam nad oeddech chi'n credu ei bod hi'n angenrheidiol cymryd mwy o gamau bryd hynny? Rwy'n rhyfeddu nad oeddech chi'n credu bod angen, ar sail y dystiolaeth yn yr ysbytai hyn yng Nghymru, ymchwilio i adeiladau cyhoeddus eraill, gan gynnwys ysgolion a adeiladwyd yn ystod yr un cyfnod. Efallai y byddai hi wedi bod yn fuddiol, felly, bod â datganiad mwy cyffredinol heddiw yn hynny o beth, fel mae llawer o Aelodau ar draws y Siambr newydd ei ofyn amdano.

Mae Llywodraeth Cymru nawr yn ceisio dodi'r bai ar Lywodraeth y DU am beidio â rhoi gwybod iddyn nhw'n gynt am y dystiolaeth a welson nhw, ond rwy'n eich holi chi heddiw ynglŷn â'r hyn yr oeddech chi'n ei wybod a'r hyn yr ydych chi'n ei wybod am y materion hyn a ddatganolwyd. Fe gafodd hyn ei ddatganoli; cafodd ystadau addysgol ac ystadau iechyd eu datganoli. Roedd y canllawiau hyn ledled y DU. Roedd y wybodaeth a oedd gennych chi eisoes am yr adeiladau hyn yng Nghymru yn ddatganoledig. Yr hyn sy'n amlwg yw bod Llywodraeth Cymru wedi methu, yn amlwg, â monitro cyflwr y seilwaith yng Nghymru yn ddigonol, a hynny er gwaethaf i hwn gael ei ddatganoli, ac er iddi fod yn hysbys mai yng Nghymru mae'r seilwaith a'r stoc dai hynaf a mwyaf simsan yn y DU. Unwaith eto, rydych chi'n ceisio dodi'r bai ar rywun arall pryd bynnag y gallwch chi. Fe ddylai eich Llywodraeth chi fod yn dilyn dull cyflym a phendant Llywodraeth y DU. Nid ydyn nhw wedi gwastraffu unrhyw amser i benodi gweithiwr achos penodol ar gyfer yr ysgolion yr effeithir arnyn nhw. Rydym ni yn y Ceidwadwyr Cymreig wedi galw eisoes am wefan sy'n helpu i wella cyfathrebu i fyfyrwyr a rhieni ac sy'n cynnig sicrwydd yn hyn o beth.

Gweinidog, oherwydd yr angen am welliant yn y cyfathrebu ynglŷn â hyn i gyd—ac unwaith eto, mae eich datganiad chi heddiw o gymorth gyda hynny—a yw gweithiwr achos pwrpasol ac efallai gwefan neu rywbeth tebyg yn bethau y byddech chi'n eu hystyried yng Nghymru, ac a wnewch chi gadarnhau a ydych chi o'r farn y byddai hynny'n addas heddiw? Gweinidog, mae angen atebion ac amserlenni ar rieni, ysgolion ac, yn bwysicaf i gyd, y disgyblion oddi wrth Lywodraeth Cymru ynglŷn â'r union amser y disgwylir i'r materion hyn gael eu datrys, felly sut ydych chi am liniaru'r argyfwng sy'n deillio o gau llawer o ysgolion, a sut bydd y gwaith atgyweirio yn cael ei ariannu, wrth gwrs? Rydym ni eisoes wedi gweld effaith y pandemig ar ba mor niweidiol y gall colli amser o'r ysgol fod, ac fe fydd yna sgil-effeithiau oherwydd materion presenoldeb sydd mewn ysgolion ar hyn o bryd.

Gweinidog, pan, gyda gobaith, fydd gennym ni wybodaeth fwy cynhwysfawr am yr hyn sy'n digwydd ar lawr gwlad yn ein hawdurdodau lleol ni ddydd Gwener, yn hytrach na chyhoeddiad annelwig fel gwnaethoch chi ddydd Gwener diwethaf, bydd angen i ni wybod sut y byddwch yn cyfyngu ar y tarfu a fydd ar ddysgwyr ac o ble y bydd yr arian yn dod i atgyweirio. Fe allech chi ddweud, 'Llywodraeth y DU', ond fe wyddom ni ein dau fod Llywodraeth Cymru wedi elwa ar adeiladau yn cael eu rhoi yn ei dwylo hi gyda datganoli, felly mae angen i Lywodraeth Cymru roi cynllun i ni cyn gynted â phosibl ynghylch sut y bydden nhw—os mai eu cyfrifoldeb nhw ydyw hwn—yn cywiro'r problemau, ac o ble byddai'r arian hwnnw'n dod mewn gwirionedd. Diolch i chi.

15:10

I thank the Member for that range of questions. Many, of course, were answered by the statement that I provided and that, perhaps, the Member wasn’t able to have read, but I’ll try and engage with the key points that she made.

I think it is important to clarify some of the misconceptions in her questions. What has not happened is a change of guidance by the Institute of Structural Engineers. The guidance has been available to Governments in all parts of UK for a number of years and has been periodically updated, and those responsible in all parts of the UK for managing public buildings have done so—have been required to do so—in accordance with that guidance.

What happened the week before term started is the provision of new information, which had caused the UK Government, two days before the start of term, to issue its revised position. That was information that I understand had been available to them for some time, but that is a matter for them. The reason the information was available to them and not to us is because the information reflects failures in public buildings in England of a sort that we have not seen in Wales. That’s why the information was in their hands and not in ours.

I think it is important to say that the RAAC in the two schools in Ynys Môn was identified as a consequence of a survey and has been managed in accordance with expert engineering guidance over the period in which the schools and the authority have been aware, which is entirely what we would expect to happen.

The timeline for this is much longer than it seems from the Member's question. Governments in the UK have been working together on this, as I said in my statement, since about 2018. The process has been different in different parts of the UK. For example, in England—she invites me to draw the comparison—the Department for Education sent questionnaires out to the heads of its schools. It has around 24,000 schools, as she will know. That's a very different process than the process that is available to us in Wales, because we have 22 local authorities with whom we have very collaborative relationships, because we're discussing with them every week the needs of their school and other estate because we invest together very significantly in that, in the way that I was describing in my statement. So, the process has been—. We are discussing with a much smaller group of people and we're able to work in a much more strategic way. That is a consequence of the way our education system is structured in Wales. It's not available across the border because there are different arrangements. I'm not making a criticism of that, I'm just explaining why that difference is in place.

Authorities have been working to understand the presence of RAAC in their buildings. As the Member will know, they have a programme of routine building survey and so they will be making planned maintenance interventions on a periodic basis, which I think is obviously a very helpful thing for them to do and a very different position, I think, from that of some other parts of the UK.

She asked for specific timelines. I have been very clear, I think, in the statement that we expect further information at the end of this month. We hope, and expect, if any other schools are identified, to have resolved that position by the end of this year. That's broadly the same timeline that the UK Government is working to, and I understand that to be broadly consistent right across the UK. I thought it was telling, if I may say, that she referred to schools being handed to the Welsh Government upon devolution. The approach that we have had has been one where I think most people would recognise that the investment that we've put into the school estate in Wales over the last decade has been very significant, because we prioritise capital investment both for maintenance purposes, for net-zero adaptations and for quality and safety purposes, and I'm very proud of that, and most Members in this Chamber I think are very proud of that work.

At the end of the day, we are prioritising the safety of our learners. I'm very pleased that, as I stand here today, it's two schools in Wales that have been identified. We'll have a fuller picture at the end of this week. And when we have that information, if there are—and I hope there won't be, but if there are schools that are identified as potentially having RAAC, if they have not already been surveyed, and many will have been surveyed, but if they haven't, we will work with authorities to put those arrangements in place. And if we identify schools that may have RAAC, we'll agree an approach with the local authority to have a particular management plan for that school, just in the way we did with Ynys Môn at the start of last week. That collaborative, cautious approach I think is absolutely the right way forward.

Rwy'n diolch i'r Aelod am yr amrywiaeth yna o gwestiynau. Fe atebwyd llawer ohonyn nhw, wrth gwrs, yn y datganiad a roddais i ac efallai nad oedd yr Aelod wedi gallu ei ddarllen, ond rwyf i am geisio ymgysylltu â'r pwyntiau allweddol a wnaeth hi.

Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig egluro rhai o'r camsyniadau yn ei chwestiynau hi. Nid oes newid wedi bod yn y canllawiau gan Sefydliad y Peirianwyr Adeiladu. Mae'r canllawiau wedi bod ar gael i Lywodraethau ym mhob rhan o'r DU ers nifer o flynyddoedd ac maen nhw wedi cael eu diweddaru o bryd i'w gilydd, ac mae'r rhai sydd â chyfrifoldeb ym mhob rhan o'r DU am reoli adeiladau cyhoeddus wedi gwneud hynny—roedd hi'n ofynnol iddyn nhw wneud hynny—yn unol â'r canllawiau hyn.

Yr hyn a ddigwyddodd yr wythnos cyn i'r tymor ddechrau yw y darparwyd gwybodaeth newydd, a oedd wedi achosi i Lywodraeth y DU, ddeuddydd cyn dechrau'r tymor, gyhoeddi ei safbwynt diwygiedig. Gwybodaeth oedd honno fel rwy'n deall a oedd wedi bod ar gael iddyn nhw ers peth amser, ond mater iddyn nhw ydyw hwnnw. Y rheswm pam roedd yr wybodaeth ar gael iddyn nhw ac nid i ni yw oherwydd bod yr wybodaeth yn adlewyrchu methiannau o ran adeiladau cyhoeddus yn Lloegr o fath nad ydyw'n bodoli yng Nghymru. Dyna pam roedd yr wybodaeth hon yn eu dwylo nhw ac nid yn ein dwylo ni.

Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig dweud bod y RAAC yn y ddwy ysgol yn Ynys Môn wedi cael ei ddarganfod o ganlyniad i arolwg ac fe'i rheolwyd yn unol â chanllawiau peirianneg arbenigol dros y cyfnod y mae'r ysgolion a'r awdurdod wedi bod yn ymwybodol ohono, sef yr hyn y byddem ni'n disgwyl iddo ddigwydd.

Mae'r amserlen ar gyfer hyn yn llawer hwy nag y mae hynny'n ymddangos o gwestiwn yr Aelod. Mae Llywodraethau yn y DU wedi bod yn cydweithio yn hyn o beth, fel dywedais i yn fy natganiad, ers tua 2018. Mae'r broses wedi amrywio mewn gwahanol rannau o'r Deyrnas Unedig. Er enghraifft, yn Lloegr—mae hi'n fy ngwahodd i dynnu'r gymhariaeth—fe anfonodd yr Adran Addysg holiaduron allan i benaethiaid ei hysgolion. Mae ganddi tua 24,000 o ysgolion, fel gwŷr yr Aelod. Mae honno'n broses wahanol iawn i'r broses sydd ar gael i ni yng Nghymru, oherwydd mae gennym ni 22 o awdurdodau lleol yma y mae gennym ni berthynas gydweithredol glòs iawn â nhw, oherwydd rydym ni'n trafod gyda nhw'n wythnosol anghenion eu hysgolion a'u hystadau eraill oherwydd ein bod ni'n buddsoddi gyda'n gilydd yn sylweddol iawn yn hynny, yn y ffordd yr oeddwn i'n ei disgrifio yn fy natganiad. Felly, mae'r broses wedi bod—. Rydym ni'n trafod gyda grŵp llawer llai o bobl ac rydym ni'n gallu gweithio mewn ffordd sy'n llawer mwy strategol. Mae hynny o ganlyniad i'r ffordd y cafodd ein system addysg ni ei strwythuro yng Nghymru. Nid yw hyn ar gael dros y ffin gan fod y trefniadau yno'n wahanol. Nid wyf i'n beirniadu hynny, dim ond yn esbonio pam mae'r gwahaniaeth hwnnw'n bodoli.

Mae'r awdurdodau wedi bod yn gweithio i ddarganfod y RAAC sy'n bresennol yn eu hadeiladau nhw. Fel y mae'r Aelod yn gwybod, mae ganddyn nhw raglen gyson o arolygu adeiladau ac felly fe fyddan nhw yn gwneud ymyriadau cynnal a chadw cynlluniedig o bryd i'w gilydd, ac rwy'n credu bod hynny'n amlwg yn rhywbeth defnyddiol iawn iddyn nhw fod yn ei wneud ac mae'r sefyllfa yn wahanol iawn, yn fy marn i, i'r hyn sy'n digwydd yn rhai rhannau eraill o'r DU.

Roedd hi'n gofyn i mi am amserlenni penodol. Rwyf i wedi bod yn eglur iawn, rwy'n credu, yn y datganiad ein bod ni'n disgwyl am ragor o wybodaeth ar ddiwedd y mis hwn. Rydym ni'n gobeithio, ac yn disgwyl, pe byddai unrhyw ysgolion eraill yn cael eu nodi, y byddwn wedi datrys y sefyllfa honno erbyn diwedd y flwyddyn eleni. Dyna'r amserlen y mae Llywodraeth y DU yn gweithio iddi hi'n fras, ac rwy'n deall bod hynny'n gwbl gyson ledled y DU. Roeddwn i o'r farn, os caf i ddweud, ei bod hi'n arwyddocaol iddi hi gyfeirio at ysgolion yn cael eu dodi yn nwylo Llywodraeth Cymru gyda datganoli. Mae'r ymagwedd sydd gennym ni yma wedi bod yn un, rwy'n credu, y byddai'r rhan fwyaf o bobl yn cydnabod bod y buddsoddiad a wnaethom ni yn ystadau ysgolion yng Nghymru dros y degawd diwethaf wedi bod yn un sylweddol iawn, oherwydd ein bod ni'n blaenoriaethu buddsoddiad cyfalaf at ddibenion cynnal a chadw, ar gyfer addasiadau sero net ac at ddibenion ansawdd a diogelwch, ac rwy'n falch iawn o hynny, ac mae'r rhan fwyaf o Aelodau yn y Siambr hon, rwy'n credu, yn falch iawn o'r gwaith hwnnw.

Yn y pen draw, blaenoriaethu diogelwch ein dysgwyr a wnawn ni. Rwy'n falch iawn, wrth i mi sefyll yn y fan hon heddiw, mai dwy ysgol yn unig yng Nghymru a gafodd eu nodi. Fe fydd gennym ni ddarlun mwy cyflawn ar ddiwedd yr wythnos hon. A phan fydd yr wybodaeth honno gennym ni, pe byddai yna—ac rwy'n gobeithio na fydd gennym ni ddim, ond pe byddai yna ysgolion yn cael eu nodi â RAAC o bosibl, os nad ydyn nhw wedi cael eu harolygu eisoes, ac fe fydd llawer wedi cael eu harolygu, ond os nad ydyn nhw wedi cael eu harolygu felly, fe fyddwn ni'n gweithio gyda'r awdurdodau i roi'r trefniadau hynny ar waith. Ac os byddwn ni'n nodi ysgolion a allai fod ag RAAC, fe fyddwn ni'n cytuno ar ddull ar y cyd â'r awdurdod lleol i fod â chynllun rheoli penodol ar gyfer yr ysgol honno, yn union fel gwnaethom ni gydag Ynys Môn ar ddechrau'r wythnos diwethaf. Rwyf i o'r farn mai ymagwedd gydweithredol, bwyllog fel hon yw'r ffordd gwbl briodol ymlaen.

15:15

Diolch, Weinidog, am ddod â'r datganiad hwn gerbron heddiw, a hefyd diolch am y diweddariadau yn ystod cyfnod y toriad, gan gynnwys rhoi briff personol. Dwi'n ddiolchgar iawn am hynny, oherwydd yn amlwg mi oedd o'n gyfnod pryderus iawn i weld y penawdau ac ati, ac mae o wedi bod yn fater o gysur, dwi'n meddwl, o ran gweld efo Ynys Môn eu bod nhw, am un peth, yn ymwybodol o'r broblem, bod Llinos Medi fel yr arweinydd yn gallu dweud eu bod nhw'n gwneud arolygon blynyddol ac felly yn gallu gweithio efo chi. Dwi'n meddwl lle sydd yn peri pryder wedyn ydy, efallai, yr awdurdodau lleol lle dydy'r gwaith yna ddim yn wybyddus eto. Fel chi, dwi'n mawr obeithio bod hynny'n golygu nad oes enghreifftiau pellach, ond yr hyn sydd yn bryderus ydy ein bod ni ddim efo'r darlun cyflawn ar hyn o bryd.

Dŷch chi wedi sôn nifer o weithiau o ran 15 Medi fel targed o ran hwnnw a'r gobaith y bydd gennych chi ddarlun mwy cyflawn. Ydy hynny'n golygu darlun llawn? Sori i fod yn bedantig o ran iaith, ond mae darlun mwy cyflawn—. Yr hyn y buaswn i'n hoffi gwybod ydy pryd y byddwn ni'n gwybod yn bendant, felly, oherwydd un o'r pethau roeddech chi'n sôn amdanynt wrth ymateb yn yr haf oedd bod gwaith wedi cael ei gomisiynu gan Lywodraeth Cymru o ran edrych ar yr ystâd, ond mi oedd hynny'n benodol o ran datgarboneiddio, oedd yn cynnwys RAAC ac ati. A dwi'n meddwl bod yna bach o amwysedd i ddechrau pan ddaeth y datganiad hwnnw o ran lle'r oedd y gwaith arni ac ati. Yn sicr, os oeddech chi'n edrych ar y datganiad a fu o ran datgarboneiddio, roedd y gwaith hwnnw i fod i ddechrau ym mis Hydref eleni, fis nesaf, a'i gwblhau o fewn 12 mis. Ydy'r gwaith hwnnw, felly, wedi gorfod dod ymlaen o ran yr elfen RAAC a beth sydd felly'n weddill? Pryd fyddwn ni go iawn efo'r darlun cyflawn hwnnw, er mwyn gallu rhoi sicrwydd i staff ac, yn amlwg, disgyblion yn yr ysgolion hyn?

Mi fyddwn i'n hoffi ategu rhai o'ch sylwadau chi ynglŷn â phryd ddaeth gwybodaeth ychwanegol at Lywodraeth Cymru. Mae'n bwysig bod yna bartneriaeth rhwng Llywodraeth y Deyrnas Unedig a Llywodraeth Cymru a dangos parch i'r ffaith bod gennym ni Lywodraeth yn fan hyn. Un o'r pethau dwi'n meddwl sy'n bwysig iawn o ran cyllid ydy'r cyfrifoldeb sydd o ran y cydweithio hwnnw, os ydyn ni'n gweld bod Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn poeni o unrhyw fath am Gymru. Mi ofynnodd Hywel Williams, yr Aelod Seneddol, a fyddai'r Trysorlys yn talu am unrhyw gostau sydd yn gysylltiedig â RAAC yn adeiladau Cymru, a 'na' oedd yr ateb a ddaeth o ran hynny. Felly, a gaf i ofyn pa drafodaethau ydych chi wedi eu cael gydag Aelodau Seneddol Llafur o Gymru er mwyn sicrhau eu bod nhw'n gwthio'r achos ymlaen, a hefyd unrhyw sicrwydd gan Keir Starmer, os mai fo fydd Prif Weinidog y Deyrnas Unedig, o ran beth fydd y sefyllfa pan fo'r math yma o bethau yn codi? Yn sicr, mae'n rhaid inni—. Nid chwarae gwleidyddiaeth rydyn ni eisiau gwneud o ran hyn. Y peth pwysig ydy bod yna ddatrysiadau, ac rydyn ni'n gwybod bod cyllid Llywodraeth Cymru yn gyfyngedig, ac mae'n bwysig iawn ein bod ni'n cael Llywodraeth Prydain yn cydweithio yn hytrach na dweud, 'Wel, chi ddylai dalu—wnawn ni ddim helpu.' Mae'n rhaid bod y math yna o sicrwydd yn cael ei roi.

Felly, yn fwy na dim, os caf i eglurder, os gwelwch yn dda, o ran yr amserlen, y gwaith datgarboneiddio a sut mae hwnnw'n gysylltiedig efo RAAC, a hefyd o ran yr achos o ran ariannu. Diolch.

Thank you, Minister, for bringing this statement forward this afternoon, and also thank you for the updates during recess, including providing a personal briefing. I'm very grateful for that, because clearly it was a very worrying time to see the headlines and so on. It has been some comfort to see, with Anglesey, that first they are aware of the problem, that Llinos Medi as the leader of the council can say that they are carrying out annual surveys and therefore can collaborate with you. I think what does cause concern is the work happening in other areas where that work hasn't been identified as yet. Like you, I hope there are no further examples, but what is worrying is that we don't have a full picture at the moment.

You have mentioned a number of times the date of 15 September as a target and the hope that you will have a clearer picture by then. Does that mean a full picture? Sorry to be pedantic in terms of the use of language, but a more complete picture—. What I would want to know is when will we have definitive information, because one of the things that you mentioned in responding during the summer was that some work had been commissioned by the Welsh Government in terms of looking at the estate, but that was particularly in terms of decarbonisation, which included RAAC and so on. And I think there was some ambiguity when that statement was made in terms of where the work had reached. And certainly, if you were looking at the statement on decarbonisation, that work was supposed to start next month and to be completed within 12 months. Has that work been brought forward in terms of the RAAC element of it and then what's remaining? When will we really have that full picture, to provide assurances to staff and, obviously, pupils in these schools?

I would like to echo some of your comments on when additional information was provided to Welsh Government. It's important that there is a partnership between the UK Government and the Welsh Government and that there should be respect for the fact that we have a Government here. One of the things that I do think is very important in terms of funding is the responsibility in terms of that collaboration, if we see that the UK Government is at all concerned about Wales. Hywel Williams MP asked whether the Treasury would pay any costs related to RAAC in Welsh buildings, and the answer was 'no'. So, may I ask what discussions you've had with Welsh Labour MPs to ensure that they are pushing this case forward, and also any assurance from Keir Starmer, if he will be the next UK Prime Minister, in terms of what the situation will be when these types of things arise in future? Certainly, we must—. We shouldn't be playing politics here. The important thing is that we find resolution, and we know that Welsh Government funding is limited, and it's very important that we do have a UK Government that collaborates with us, rather than saying, 'Well, you should pay for this—we won't help out.' We have to have those assurances.

So, more than anything, if I could have some clarity, please, in terms of the timetable, the decarbonisation work and how that links to RAAC, and also in terms of the case for funding. Thank you.

15:20

Diolch i Heledd am y cwestiynau pellach hynny. Gaf i jest dweud—? O ran y cwestiwn am y berthynas, y rheswm roeddwn i'n ateb llawer iawn o gwestiynau am hyn, ar ddechrau'r wythnos diwethaf, oedd oherwydd bod pobl eisiau gwybod pam oedd y penderfyniad yn cael ei gymryd ar ddiwrnod cyntaf y tymor. Dyna pam. Felly, er mwyn esbonio'r amserlen i bobl. Roedd e'n gwestiwn—. Roedd e'n her ddigon teg i newyddiadurwyr ac eraill i'w rhoi i'r Llywodraeth, felly roedd angen esbonio'n onest i bobl pam oedd y sefyllfa'n codi. Felly, nid gwleidyddiaeth y peth oedd o ddiddordeb i fi o gwbl, ond esbonio i bobl beth oedd y sefyllfa.

Jest er mwyn y darlun cyflawn, ers hynny gwnes i alw am ddau beth wrth y Llywodraeth yn San Steffan. Y peth cyntaf oedd mwy o wybodaeth am yr asesiadau technegol oedd tu cefn i'r wybodaeth a rannwyd gyda ni ar y nos Sul. Yr ail beth oedd i gynnal cyfarfod o'r pwyllgor trawslywodraethol—roedd Llywodraeth Cymru'n cael ei gynrychioli ar hwnnw dros yr haf—i alw am gyfarfod pellach o hwnnw fel bod pob Llywodraeth yn gweithio gyda'r un sail o wybodaeth. Mae'n bwysig ein bod ni'n cydweithio ac yn rhannu'r wybodaeth yma; yn enwedig os ydy wedi digwydd i un Llywodraeth ond ddim i eraill, mae'n bwysig ein bod ni'n cael gweld hynny. Ac, er tegwch, mae'r ddau beth yna wedi digwydd ers inni alw amdanyn nhw. Felly, mae'r wybodaeth wedi bod yn symud yn well ers hynny.

O ran y wybodaeth ar gyfer diwedd yr wythnos hon, wel, mae tri chategori, onid oes? Y categori cyntaf yw, 'Yn anffodus, rŷn ni wedi darganfod mwy o RAAC.' Gobeithio bydd hynny ddim yn digwydd, ond mae wrth gwrs yn bosibiliad. Ar y llaw arall mae, 'Rŷn ni'n gwbl sicr nad oes unrhyw RAAC gyda ni', felly mae hynny'n sicrwydd ac mae hynna'n wybodaeth glir. Ond bydd categori yn y canol sydd yn—'Wel, dyma i chi ysgol sydd efallai gyda risg o RAAC—mae angen gwneud gwaith survey efallai mwy manwl er mwyn bod yn sicr', ond bydd hynny yn grŵp llai o ysgolion. Byddwn ni wedi gallu diffinio yr ysgolion hynny. Fel gwnes i sôn yn gynharach, os oes gwaith wedi digwydd eisoes o ran survey, wel, efallai does dim angen ail-wneud hynny. Mae'n dibynnu ar yr amgylchiadau: faint sydd, beth yw oed yr adeilad—mae'r math o bethau yna yn bwysig. Felly, dyna'r darlun llawnach. Bydd y manylion yn gyflawn, ond efallai bydd angen profi rhai o'r pethau pellach. Efallai bydd angen mwy o waith pellach ar ysgolion er mwyn bod yn gwbl sicr. Felly, dyna'r wybodaeth fydd gyda ni erbyn dydd Gwener. Ond wrth gyhoeddi'r hyn wnaethon ni ddydd Gwener diwethaf, roedden ni'n awyddus, ac roedd cynghorau lleol, er tegwch iddyn nhw, eisiau bod yn gwbl dryloyw am lle'r oedden nhw a lle maen nhw yn y broses.

O ran y gwaith ddigwyddodd cyn yr haf, roedd y survey roeddwn i'n sôn amdano yn y datganiad—. Fel rŷch chi'n dweud, survey ar gyfer datgarboneiddio oedd prif fwriad hwnnw, ond y math o gwestiynau sy'n codi yn sgil hynny—'Beth yw oed yr adeilad?', 'Pa ddeunyddiau y cafodd ei adeiladu gyda?', 'Oes diweddariadau wedi bod yn digwydd ers hynny?'—yw'r math o wybodaeth fyddech chi'n defnyddio er mwyn deall a oes risg o RAAC beth bynnag. Mae mwy o waith i'w wneud, wedyn, os ydych chi’n credu bod y categori yna yn addas. Ac rŷn ni wedi cynnwys RAAC, ar ddechrau’r haf, fel rhan o'r broses honno hefyd, fel bod sicrwydd annibynnol, os hoffwch chi, gyda ni. Ond y gwaith fydd yn dod â’r manylion y byddwn ni'n gallu dweud wrthych chi, 'Dyma'r darlun', yw’r gwaith sydd yn digwydd nawr gyda chynghorau lleol a'r gwaith survey pellach i unrhyw ysgolion ble mae cwestiwn, os hoffwch chi. Felly, dyna sail y wybodaeth fydd yn rhoi sicrwydd. Rhyw ychwanegiad, os hoffwch chi, yw’r llall, fel bod gyda ni ffynhonnell arall hefyd. Ond gobeithio bod hynny'n rhoi rhywfaint mwy o sicrwydd i chi.

O ran arian y peth, wel, dwi'n meddwl y gwnaeth y Prif Weinidog ddatganiad cwbl glir yn ystod cwestiynau’r Prif Weinidog yn gynharach o ran lle mae e’n credu bod y cyfrifoldeb yn syrthio, ac mae'n iawn i ddweud hynny, wrth gwrs. Mae'r penderfyniadau hyn wedi cael eu gwneud mewn cyfnod cyn i'r ysgolion gael eu rhoi inni, fel rhoddodd y Ceidwadwyr yn eu cwestiwn. Felly, dyna’r egwyddor. Felly, os oes gan unrhyw un ddylanwad ar y Llywodraeth yn San Steffan i gael y safbwynt hwnnw i fynd â’r maen i'r wal, byddwn i'n ddiolchgar o’u cefnogaeth nhw yn hynny.

I thank Heledd for those further questions. Could I just say—? In terms of the relationship question, the reason that I was answering a lot of questions about this last week was because people wanted to know why the decision was made on the first day of term. That's why. I was just trying to explain the timetable to people. It was a fair challenge for a journalist to present to the Government, but I needed to provide honest answers to people as to why the situation arose. It wasn't a political reason, but it was just to explain to people what the situation was.

In terms of having a full picture, since then I called for two things from the Government in Westminster. The first thing was for more information regarding the technical assessments that underpinned the information that was shared with us on the Sunday evening. The second thing was to hold a meeting of the cross-governmental committee—the Welsh Government was represented on that during the summer—to call for a further meeting of that so that all Governments were working with the same information base. It's important that we do collaborate and share information; particularly if it's happened to one Government but not to another, it's important for us to be able to see that. And, in fairness, both those things have happened since we called for them. So, the information has been flowing more easily since then.

In terms of the information at the end of this week, well, there are three categories. The first category is, 'Unfortunately, we have found more RAAC.' Hopefully that won't happen, but it is a possibility. On the other hand there's, 'We are entirely certain that we have no RAAC', so that's assurance and that's clear information. But there will be a middle category that's, 'Well, here is a school that may have a RAAC risk—we need to undertake more detailed survey work in order to be sure about that', but that will be a group with fewer schools. We will be able to define those schools. As I mentioned earlier, if work has already happened in terms of surveys, well, maybe we don't need to do that again. It depends on the circumstances: how many there are, what the age of the buildings is—those kinds of things are important. So, that's a fuller picture. The details will be clearer, but maybe we'll need to undertake further tests and maybe further work on schools in order to be completely sure. So, that's the information that we will have by Friday. But in publishing what we did last Friday, we were eager, and local authorities as well wanted to be transparent about where they were in terms of this process.

In terms of the work that happened before the summer, the survey that I mentioned in the statement—. As you mentioned, decarbonisation was the main purpose of that, but the kind of questions that arise in the wake of that, namely the age of the building and what materials were used to build it, whether adaptations have been since then—that's the kind of information you'd use to understand whether there is a risk of RAAC. There is more work to do, then, if you belive that that category is appropriate. And we've included RAAC, at the start of the summer, as part of that process as well, so that we have independent assurance. But the work will bring forward those details and we'll be able to tell you, 'This is the work that's going on with the local authorities', and further survey work that will be undertaken on schools where there is a question. So, that's the information base that will provide further certainty, and we will have another source of information as well. And I hope that will give you more certainty.

In terms of funding, I think the First Minister made a very clear statement during First Minister's questions earlier this afternoon where he said where he believes the responsibility falls, and he's right to say that, of course. These decisions were made in a period before the schools were given to us, as the Conservative said in her question. So, that is the principle. So, if anyone has an influence on the Westminster Government to undertake that position, I'd be pleased for their support.

15:25

Cement can best be described as a hydraulic adhesive. It consists of nothing but special glue that binds sand and gravel together, forming a stone-like hard element. By itself, cement is of very little use. However, when you blend it with aggregates, such as sand and gravel, it forms concrete. So far, so good. Concrete is the most used man-made ever invented. Unfortunately, people tried to do things to it to reduce the cost of making it. The problem with reinforced autoclaved aerated concrete does not come as a surprise to me. It follows a long list of previous problems with non-traditional building materials. How many people remember high-alumina cement, which was in a number of schools that ended up with holes in the cement? How many people remember pre-cast reinforced concrete, where the houses had to be taken down because they became unsafe for people to live in? How many people remember Wimpey no-fines? The houses are still there, but it's very, very difficult to get a mortgage on them. How many people remember the steel houses, which we had in Swansea, which again had to be taken down? I could go through a further list of this, but it would be far too long. All I'm asking is for the Welsh Government to specify only traditional building materials be used in the construction of school buildings. It might cost more, but they'll last.

Y ffordd orau i ddisgrifio sment yw ei fod yn lud hydrolig. Nid yw nemor glud arbennig sy'n rhwymo tywod a graean gyda'i gilydd, gan ffurfio elfen galed sy'n debyg i garreg. Ar ei ben ei hun, ychydig iawn o ddefnydd sydd i sment. Fodd bynnag, pan gymysgwch chi ef ag agregau, fel tywod a graean, mae'n gwneud concrit. Da iawn, hyd yma. Concrit yw'r deunydd a ddefnyddiwyd fynychaf a ddyfeisiwyd erioed gan ddyn. Yn anffodus, ceisiodd pobl wneud pethau iddo i leihau'r gost o'i gymysgu. Nid yw'r broblem gyda choncrit a atgyfnerthwyd a awyrwyd a'i awtoclafio o unrhyw syndod i mi. Mae ar restr hir o broblemau gyda deunyddiau adeiladu annhraddodiadol sydd wedi bod yn y gorffennol. Faint o bobl sy'n cofio sment alwmina uchel, a oedd yn bresennol mewn nifer o ysgolion a'r canlyniad oedd tyllau yn y sment? Faint o bobl sy'n cofio concrit wedi'i rag-gastio a atgyfnerthwyd, lle bu'n rhaid tynnu'r tai i lawr am eu bod yn anniogel i bobl fyw ynddyn nhw? Faint o bobl sy'n cofio dim mân ronynnau Wimpey? Mae'r tai yno o hyd, ond mae hi'n anodd iawn, iawn cael morgais ar eu cyfer. Faint o bobl sy'n cofio'r tai dur, a oedd gennym ni yn Abertawe, y bu'n rhaid eu tynnu i lawr? Fe allwn i fynd drwy restr arall eto o'r rhain, ond fe fyddai hynny'n cymryd llawer gormod o amser. Y cyfan yr wyf i'n ei ofyn yw i Lywodraeth Cymru orchymyn mai dim ond deunyddiau adeiladu traddodiadol a gaiff eu defnyddio i godi adeiladau ysgolion. Efallai y bydd hynny'n costio mwy, ond fe fyddan nhw'n para.

I thank Mike Hedges for that, and I always appreciate the technical detail that he brings to his questions, and I'm grateful to him for that. He's identified a number of points in his question. He will know this, in any case, from his experience, but we build schools differently in Wales from the way that they do in England. We allow for greater collaboration, if you like, as I was pointing out a little earlier, with our local authorities to ensure that the construction of our new school buildings, for example, reflect the appropriate standards. We are in a pretty much ongoing discussion, really, and are continuously, with the Consortium of Local Authorities in Wales, who he will know—the Welsh local authority construction consortium—in relation to questions around standards and design standards and materials and other questions. Indeed, over the last nine months or so, my officials have been working with the sector, actually, in reviewing those standards across the board, really—design standards and space standards, as well as others. We do that periodically to refresh that as part of our sustainable communities for learning programme. He will also know that we are commissioning the building of some new primary schools using natural materials, so I think it is important for us to be able to meet our environmental goals by taking that sort of initiative as well. But the new standards, which my officials are discussing with the sector, will be specific to schools in Wales. Those discussions have been going on for some time, as I say, and they will directly support our commitment as a Government, which I know that he shares, to make sure that our schools in Wales are fit for the twenty-first century in all respects.

Diolch i Mike Hedges am hynna, ac rwy'n gwerthfawrogi'r manylion technegol y mae ef yn eu rhoi yn ei gwestiynau ef bob amser, ac rwy'n ddiolchgar iddo am hynny. Fe nododd ef nifer o bwyntiau yn ei gwestiwn. Fe wŷr ef, beth bynnag, o'i brofiad ei hun, ein bod ni'n adeiladu ysgolion mewn ffordd wahanol yng Nghymru i'r ffordd y maen nhw'n gwneud hynny yn Lloegr. Rydym ni'n caniatáu mwy o gydweithio, os mynnwch chi, fel roeddwn i'n tynnu sylw ato ychydig yn gynharach, gyda'n hawdurdodau lleol i sicrhau bod codi adeiladau newydd i'n hysgolion ni, er enghraifft, yn adlewyrchu'r safonau priodol. Rydym ni mewn trafodaeth led barhaus, mewn gwirionedd, a thrwy'r amser, gyda'r Consortiwm o Awdurdodau Lleol yng Nghymru, y mae ef yn gwybod amdanyn nhw—consortiwm adeiladu awdurdodau lleol Cymru—o ran cwestiynau ynghylch safonau a safonau dylunio a deunyddiau a chwestiynau eraill. Yn wir, dros y naw mis diwethaf, mae fy swyddogion i wedi bod yn gweithio gyda'r sector, mewn gwirionedd, gan adolygu'r safonau hynny'n drylwyr iawn, safonau dylunio a safonau gofod, yn ogystal ag eraill. Rydym ni'n gwneud hynny o bryd i'w gilydd i adnewyddu hynny fel rhan o'n rhaglen cymunedau dysgu cynaliadwy. Fe wŷr ef ein bod ni'n comisiynu adeiladu rhai ysgolion cynradd newydd gan ddefnyddio deunyddiau naturiol, felly rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n gallu cyflawni ein nodau amgylcheddol trwy ymgymryd â menter o'r fath hefyd. Ond fe fydd y safonau newydd, y mae fy swyddogion i'n eu trafod gyda'r sector, yn benodol i ysgolion yng Nghymru. Mae'r trafodaethau hynny wedi bod yn digwydd ers peth amser, fel dywedais i, ac fe fyddan nhw'n cefnogi ein hymrwymiad ni yn y Llywodraeth yn uniongyrchol, y gwn ei fod ef o'r un farn, i sicrhau bod ein hysgolion ni yng Nghymru yn addas i'r unfed ganrif ar hugain ym mhob modd.

Thank you for the statement, Minister, and for your earlier written statements. I was pleased to see that Bridgend County Borough Council had not found any RAAC in their schools. However, does that mean that our schools are safe? Minister, how confident are you that all school buildings are safe, regardless of whether or not RAAC has been identified?

On a recent visit to Brynteg Comprehensive School I witnessed a huge steel support structure holding up the ceiling in the headmaster's room. While I fully understand the need to prioritise dealing with the RAAC issue, we must also ensure that all of our school buildings are 100 per cent safe for pupils and staff. Minister, what steps should be taken to review the structural integrity of school buildings across Wales? And finally, has the RAAC issue prompted any changes in policy on how to deal with ageing buildings going forward? Apparently, we manage asbestos and we manage RAAC. Do you accept that we can't continue to paper over the cracks? Diolch yn fawr. 

Diolch i chi am y datganiad, Gweinidog, ac am eich datganiadau ysgrifenedig yn gynharach. Roeddwn i'n falch o weld nad oedd Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr wedi dod o hyd i unrhyw RAAC yn eu hysgolion nhw. Ond a yw hyn yn golygu bod ein hysgolion ni'n ddiogel? Gweinidog, pa mor ffyddiog ydych chi fod pob adeilad ysgol yn ddiogel, pe byddai RAAC wedi cael ei ddarganfod neu beidio?

Ar ymweliad diweddar ag Ysgol Gyfun Brynteg, fe welais i adeiledd atgyfnerthol dur enfawr yn dal y nenfwd yn ystafell y prifathro. Er fy mod i'n deall yr angen am flaenoriaethu ymdrin â mater y RAAC yn dda iawn, mae'n rhaid i ni sicrhau hefyd y bydd pob un o adeiladau ein hysgolion ni 100 y cant yn ddiogel ar gyfer y disgyblion a'r staff. Gweinidog, pa gamau a ddylid eu cymryd i adolygu integredd adeiledd adeiladau ysgolion ledled Cymru? Ac yn olaf, a yw'r mater RAAC wedi ysgogi unrhyw newidiadau o ran polisi ynglŷn â sut i ymdrin ag adeiladau sy'n heneiddio wrth fynd ymlaen? Mae hi'n debyg ein bod yn rheoli asbestos ac rydym ni'n rheoli RAAC. A ydych chi'n derbyn na allwn barhau i bapuro dros y craciau? Diolch yn fawr. 

15:30

Well, I think the context of the Member's question is really important. So, the answer to his question, 'Are our schools in Wales safe?' is, 'Yes, they are.' And I think we need to be very clear that we don't allow the implication to arise that simply because there is RAAC in a building that it is automatically unsafe. The Institute of Structural Engineers guidance, which has kept pace, if you like, with developing knowledge over many years, on which we've spoken with them in the last week or so to say, 'Does this new information cause you to change that guidance?'—. And the answer is, 'No, the guidance is still good guidance.' And the whole point of it is to help building owners, building managers, manage the estate safely when it contains RAAC. So, I think it's really important that we establish that point as well. 

It's also true to say that local authorities right across Wales, in relation to each of their schools, and, indeed, each of the buildings for which they are responsible, will have a continuing programme of survey and maintenance. So, Ynys Môn is a very good example of this. RAAC has been known about in the school because the authority properly did the surveys and have identified those areas, and have been managing the building in accordance with that guidance. So, right across Wales, there are programmes in place to manage public buildings in that way. 

In relation to the last question, 'Do I think there needs to be a change of guidance?' Well, we've tested that particularly with the Institute of Structural Engineers. What is happening now in Ynys Môn, and in other buildings, and if we were to discover in another school the presence of RAAC, which obviously, as of today, we haven't, but we will know more in the coming days, what's being done there is applying those professional standards with that new knowledge. It's a cautious approach, it's a case-by-case approach in many, many ways, but our commitment in Wales has been really clear, and that's exactly why we invest so much in planned maintenance and in capital upgrade, and very much more even than that in our new school and college building programme.

Wel, rwy'n credu bod cyd-destun cwestiwn yr Aelod yn bwysig iawn. Felly, yr ateb i'w gwestiwn ef, 'A yw ein hysgolion ni'n ddiogel yng Nghymru?' yw, 'Ydynt, maen nhw.' Ac rwy'n credu y dylem ni fod yn eglur iawn nad ydym ni'n caniatáu i'r ensyniad ymwreiddio bod unrhyw adeilad sydd â RAAC yn bresennol ynddo yn anniogel dim ond am y rheswm hwnnw. Mae canllawiau Sefydliad y Peirianwyr Strwythurol, sydd wedi cadw i fyny, os mynnwch chi, gyda gwybodaeth a ddatblygodd dros nifer o flynyddoedd, yr ydym ni wedi siarad â nhw ynglŷn â hyn yn ystod yr wythnos diwethaf yn dweud, 'A yw'r wybodaeth newydd hon yn achosi i chi newid y canllawiau hynny?' —. A'r ateb yw, 'Nac ydyw, mae'r canllawiau yn parhau i fod yn ganllawiau da.' A'r holl bwynt yw helpu perchnogion adeiladau, rheolwyr adeiladu, i reoli'r ystad mewn ffordd ddiogel pan fydd RAAC yn bresennol. Felly, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod yn sefydlu'r pwynt hwnnw hefyd.

Mae hi'n wir dweud hefyd y bydd gan awdurdodau lleol ledled Cymru, o ran pob un o'u hysgolion nhw, ac, yn wir, pob un o'r adeiladau y maen nhw'n gyfrifol amdanyn nhw, raglen barhaus o arolygu a chynnal a chadw. Felly, mae Ynys Môn yn enghraifft dda iawn o hyn. Mae RAAC wedi cael ei ddarganfod yn yr ysgol oherwydd bod yr awdurdod wedi gwneud yr arolygon yn iawn ac wedi nodi'r ardaloedd hynny, ac wedi bod yn rheoli'r adeilad yn unol â'r canllawiau hyn. Felly, ledled Cymru, mae rhaglenni ar waith i reoli adeiladau cyhoeddus yn y ffordd honno.

O ran y cwestiwn olaf, 'A wyf i o'r farn fod angen newid y canllawiau?' Wel, rydym ni wedi rhoi prawf ar hynny yn enwedig gyda'r Sefydliad Peirianwyr Strwythurol. Yr hyn sy'n digwydd nawr yn Ynys Môn, ac mewn adeiladau eraill, a phe byddem ni'n darganfod RAAC yn bresennol mewn ysgol arall, er hynny, yn amlwg, fel mae hi heddiw, na wnaethom ni ond fe fyddwn ni'n gwybod mwy yn y dyddiau nesaf, yr hyn sy'n cael ei wneud yno yw cymhwyso'r safonau proffesiynol hynny gyda'r wybodaeth newydd hon sydd ar gael. Mae'n honno'n ymagwedd bwyllog, ymagwedd sy'n ymdrin ag achosion unigol ar lawer ystyr, ond mae ein hymrwymiad ni yng Nghymru wedi bod yn amlwg iawn, a dyna yn union pam rydym ni'n buddsoddi cymaint mewn cynnal a chadw cynlluniedig ac uwchraddio cyfalaf, a llawer iawn mwy nag yn ein rhaglen ar gyfer adeiladu ysgolion a cholegau newydd, hyd yn oed.

Dwi'n ddiolchgar i'r Gweinidog am y datganiad heddiw, a hefyd am y cyfle am sgwrs a briefing personol am hyn yn ystod y toriad. Sefyllfa bryderus, wrth gwrs, trwy Gymru, ond, yn digwydd bod, yn fy etholaeth i oedd y ddwy ysgol y penderfynwyd yr oedd angen eu cau nhw neu beidio â'u hagor nhw ar ddechrau'r tymor. Mi fyddwn i'n licio yn fan hyn datgan fy niolch i Llinos Medi ac i Gyngor Sir Ynys Môn am eu hymateb prydlon nhw, a diolch iddyn nhw am y gwaith proactive, fel dŷn ni wedi'i glywed yn fan hyn, o gynnal yr asesiadau RAAC angenrheidiol fel eu bod nhw'n gwybod beth roedd angen ei wneud pan ddaeth y newid canllaw munud olaf yma. Dwi'n hynod o ddiolchgar hefyd i benaethiaid a thimau rheoli a staff Ysgol David Hughes ac Ysgol Uwchradd Caergybi am ymateb mor gyflym a sicrhau bod yr addysgu wedi gallu parhau. Mae'r heriau'n fwy, dŷn ni'n gwybod, yn Ysgol Uwchradd Caergybi nag yn Ysgol David Hughes erbyn hyn, ond mae'r gwaith sydd wedi cael ei wneud i sicrhau bod yr addysg yn gallu parhau yn bwysig tu hwnt. 

Mi oedd gen i gwestiynau ynglŷn â'r cyllid, a chwestiynau am sut y gallai hyn ddigwydd efo cyn lleied o rybudd cyn dechrau'r tymor, ond mae'r rheini wedi cael eu gofyn yn barod. Ond dau gwestiwn byr iawn: (1), pa gamau mae'r Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi Ysgol Uwchradd Caergybi yn benodol i sicrhau eu bod nhw'n gallu agor eu drysau yn llwyr mor fuan â phosib? Ac ymhellach, wrth symud ymlaen, pa sicrwydd gall y Gweinidog ei roi y bydd unrhyw waith cynnal a chadw, trwsio ac yn y blaen, yn gallu digwydd mewn ffordd fydd ddim yn amharu ymhellach ar addysg y disgyblion?

I'm grateful to the Minister for his statement today, and for the opportunity for a personal briefing and conversation during recess. It's a very worrying situation across Wales, but, as it happens, the two schools identified were in my constituency and a decision was taken not to open them at the beginning of term. And I would like at this point to express my thanks to Llinos Medi and to Anglesey council for their prompt response, and to thank them for the proactive work that they've done, as we've heard, in undertaking the necessary RAAC assessments, so that they knew what needed to be done when the change of guidance came at the last minute. I'm extremely grateful to staff, headteachers, management teams at Ysgol David Hughes and Ysgol Uwchradd Caergybi for responding so quickly and ensuring that the education could continue. The challenges are greater at Ysgol Uwchradd Caergybi than they are at Ysgol David Hughes now, but the work that has been done to ensure that education can continue is extremely important. 

I did have some questions about funding, and questions as to how this could have happened with so little notice before the beginning of term, but those have already been asked. But two very brief questions: what steps are the Welsh Government taking to support Ysgol Uwchradd Caergybi specifically to ensure that they can open their doors fully as soon as possible? And further, in moving forward, what assurance can the Minister give that any maintenance work can happen in a way that won't interfere further with the education of pupils? 

Wel, mae'n gyfle i fi ailadrodd fy niolch i'r ysgol, i'r penaethiaid a'r staff am weithio o dan bwysau amser, ond hefyd mor greadigol, i ffeindio ffyrdd o allu lleihau'r cyfnod y mae'r ysgolion wedi bod yn rhannol ar gau, ac i'r cyngor ac i Llinos Medi a'r tîm fanna hefyd. Maen nhw wedi gweithio'n gyflym iawn, a chydweithio â ni hefyd, felly diolch iddyn nhw am hynny.

O ran y gwaith a ddaw nesaf, dŷn ni'n dal i aros i glywed wrth yr arbenigwyr sydd wedi bod yn yr ysgolion ddiwedd yr wythnos diwethaf. Byddwn ni'n cael, neu bydd y cyngor yn cael, adroddiad wrthyn nhw. Maen nhw'n arbenigwyr yn y maes, maen nhw'n defnyddio'r canllawiau swyddogol i edrych i weld a oes angen newid pethau yng ngoleuni'r wybodaeth newydd a ddaeth i fewn ar y nos Sul. Felly, dŷn ni'n dal i aros i glywed beth ddaw o hynny. Oherwydd bod gyda ni gynllun ar y cyd â chynghorau o gyd-fuddsoddi, mae cyfle bron bob wythnos i gael y math yma o sgyrsiau beth bynnag. Felly, mae'r cynllun cyfalaf yn un sylweddol. Os oes angen i ni ail-flaenoriaethu o fewn hwnnw er mwyn gallu ateb rhai o'r pethau yma sy'n codi, wel, mae cyfle i ni allu gwneud hynny ar y cyd. Felly, mae'r trafodaethau hynny'n digwydd yn gyson, fel mae'n digwydd.

O ran y gwaith dŷn ni'n ei wneud i gefnogi'r ddwy ysgol ar hyn o bryd, wrth gwrs, mae Ysgol David Hughes wedi ailagor yn llwyr. Dŷn ni wedi bod yn gweithio gydag Ysgol Uwchradd Caergybi i ddod o hyd i opsiynau eraill o ran adeiladau lleol i allu sicrhau ein bod ni'n cynyddu niferoedd y plant sy'n gallu cael addysg wyneb yn wyneb. Ar hyn o bryd, mae lot o ddysgu ar-lein yn digwydd, wrth gwrs, a grwpiau ysgol yn dod i mewn am yn ail, fel eu bod nhw'n cael profiad o fod yn yr ysgol. Ond dŷn ni'n ceisio cael ymateb strategol i hynny gyda'n cynllun o ran pa adeiladau eraill cyfagos sydd ar gael a fyddai'n gallu darparu gofod dros dro i allu cynyddu'r niferoedd sy'n cael addysg wyneb yn wyneb.

Felly, dyna'r brif flaenoriaeth ar hyn o bryd o ran trefniadau amgen, a byddwn ni'n gweld beth a ddaw nôl wrth yr engineers i weld pa gamau pellach sydd angen eu cymryd yn yr ysgol hefyd. Mae'n bwysig cofio nad yw RAAC yn bresennol ym mhob rhan o un o'r ddwy ysgol—mewn adeiladau penodol y mae e. Felly, mae opsiynau i allu gweithio o amgylch hynny hefyd.

Well, this is an opportunity for me to reiterate my thanks to the school, to the headteachers and the staff for working under great time pressure, but in such a creative way, to find ways to reduce the period for which the schools have been partly closed, and to the council and to Llinos Medi and the team there too. They have worked very quickly, and have also collaborated with us, so I thank them for that.

In terms of the next piece of work, we're still waiting to hear from the experts who have been in the schools at the end of last week. We will have, or the council will have, a report from them. They are experts in the field, and they're using the official guidance to look to see whether things need to be changed in the light of the new information that emerged on Sunday evening. So, we're still waiting to hear what comes from that. Because we have a joint plan with councils of co-investment, there is an opportunity nearly every week to have these kinds of conversations anyway. So, the capital plan is a significant one. If we need to reprioritise within that in order to be able to meet some of the problems that are arising, well, we have an opportunity to do that jointly. So, those conversations are happening consistently.

In terms of work that we're doing to support both schools at present, of course, Ysgol David Hughes has reopened entirely. We have been working with Ysgol Uwchradd Caergybi to find alternative options in terms of local buildings to ensure that we can increase the numbers of children who can have face-to-face education. At present, there is a lot of online learning happening, of course, and school groups coming in alternately, so that they can have the experience of being in school. But we're trying to have a strategic response to that in terms of which alternative buildings are available locally that could provide a temporary space to increase the numbers having face-to-face education.

So, that's the main priority at the moment in terms of alternative arrangements, and we'll see what comes back from the engineers to see what further steps need to be taken in the school as well. It's important to remember that RAAC isn't present in all parts of either of the schools—it's in specific buildings. So, there are options to be able to work around that as well.

15:35

Diolch, Dirprwy Lywydd. Wales will not forget the tragic consequences of ignoring safety concerns involving schools. Yet, despite this, it appears to me that the UK Government's response appears to be driven largely by ideology. We are in this situation—let us remind ourselves—we are in this situation due to UK budget cuts to school repairs, vital information not being shared and the buck being passed to others. I couldn't believe it when I read last week that the UK education Minister believed that headteachers would be able to identify RAAC in their schools. Like the majority of us, I'm sure they hadn't heard of RAAC by the end of the summer term, let alone being experts in concrete to identify which type it was. When does the Minister expect the Welsh Government surveys to be completed? We are seeing, in crumbling concrete over the heads of our children, the result of 13 years of austerity in the UK. These policies have consequences. It's also the consequence of a UK Government who wants a smaller state and dislikes details. What steps are the Welsh Government taking to ensure that vital information is shared promptly? Diolch yn fawr.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Ni fydd Cymru yn anghofio canlyniadau trychinebus anwybyddu pryderon diogelwch yn ymwneud ag ysgolion. Ac eto, er gwaethaf hyn, mae hi'n ymddangos i mi ei bod hi'n ymddangos bod ymateb Llywodraeth y DU yn cael ei ysgogi gan ideoleg i raddau helaeth. Rydym ni yn y sefyllfa hon—gadewch i ni atgoffa ein hunain—rydym ni yn y sefyllfa hon oherwydd toriadau yng nghyllideb y DU i waith atgyweirio ysgolion, gwybodaeth hanfodol na chafodd ei rhannu a'r cyfrifoldeb yn cael ei daflu ymlaen i eraill. Nid oeddwn i'n gallu credu'r peth pan ddarllenais i'r wythnos diwethaf fod Gweinidog addysg y DU yn credu y byddai penaethiaid yn gallu nodi RAAC yn eu hysgolion nhw. Fel y mwyafrif ohonom, rwy'n siŵr nad oedden nhw wedi clywed am RAAC erioed cyn diwedd tymor yr haf, heb sôn am allu bod yn ddigon o arbenigwyr ym maes concrit i wybod pa fath o goncrit a oedd ganddyn nhw. Pryd mae'r Gweinidog yn disgwyl i arolygon Llywodraeth Cymru gael eu cwblhau? Fe welwn ni, wrth edrych ar goncrit brau uwchben ein plant ni, ganlyniad 13 mlynedd o gyni yn y DU. Mae canlyniadau i'r polisïau hyn. Mae hyn hefyd o ganlyniad i Lywodraeth y DU sy'n dymuno gwladwriaeth lai ac sy'n casáu manylion. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod gwybodaeth hanfodol yn cael ei rhannu mewn da bryd? Diolch yn fawr.

I share the priority that the Member attaches to making sure that our school estate in Wales is fit for the twenty-first century. I think that his question may not pay, if I may say, quite enough regard to the different policy choices that we have made in Wales, even within that wider UK context, which he, I think, fairly describes, of having a UK Government that hasn't prioritised public investment for the last 13 years. But I think, in Wales, we see the evidence of the benefits of devolution, when you can take different decisions and apply different priorities to the funding that you have available, which is why, both from the previous band and the current band of investment in schools in Wales, we're looking at around 340 schools that will be entirely new or substantially refurbished. And I think that it's a policy that we're all proud of in this Chamber, isn't it, really, and I think it's a policy that this Welsh Labour Government is certainly very passionate about.

I do think the point that he makes about how we can work with schools in relation to this is important. I would say that we are able to take a more partnership-based approach in Wales because of the respect that we pay to local authorities. We still have—. Over the border, because of the structure of the school system, there are many, many schools, obviously, which operate outside the purview of local authorities, so that, I think, is why the Department for Education is having to engage with individual heads. There are 24,000 schools or so, I think, in England, so that is quite a task. Obviously, in Wales, we have a smaller number of local authorities, who understand their building stock very well, so we're able to work very quickly with them. As I say, by the end of this week, we'll have more information.

And he asked me, finally, 'When will we expect this to have been entirely resolved?', well, I'm very much hoping that we will not have any more schools identified as having RAAC, obviously, but, when we have the information, by Friday, we'll engage then with specialist structural engineers based on that information with local authorities and, also, I should say, the further education institutions, because they're also providing information to us within the same time frame, and we'll do any urgent appraisals that need to be made then of any newly-identified instances—I very much hope there won't be any—and we anticipate that work will all then be completed by the end of December this year, which, I think, is broadly the same timeline that other parts of the UK are working to as well. 

Rwy'n cytuno â'r Aelod o ran rhoi blaenoriaeth i sicrhau bod ystadau ein hysgolion yng Nghymru yn addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain. Rwy'n credu efallai nad yw ei gwestiwn ef, os caf i ddweud, yn rhoi digon o ystyriaeth i'r dewisiadau gwahanol a wnaethom ni yng Nghymru o ran polisi, hyd yn oed yng nghyd-destun ehangach y DU fel hyn, a ddisgrifiwyd yn deg, yn fy marn i, o fod â Llywodraeth y DU nad yw hi wedi blaenoriaethu buddsoddiad cyhoeddus dros y 13 blynedd diwethaf. Ond rwy'n credu, yng Nghymru, ein bod ni'n gweld tystiolaeth o ragoriaeth datganoli, pryd y gallwch chi wneud penderfyniadau gwahanol a chymhwyso blaenoriaethau gwahanol i'r cyllid sydd gennych chi ar gael, a dyna pam, o'r band blaenorol a'r band buddsoddi yn yr ysgolion yng Nghymru ar hyn o bryd fel ei gilydd, ein bod ni'n edrych ar oddeutu 340 o ysgolion a fydd naill ai'n cael eu hadnewyddu yn gyfan gwbl neu'n cael eu hadnewyddu yn sylweddol. Ac rwy'n credu bod hwnnw'n bolisi yr ydym i gyd yn falch ohono yn y Siambr hon, onid ydyw, mewn gwirionedd, ac rwy'n credu ei fod yn bolisi y mae Llywodraeth Lafur Cymru yn angerddol iawn yn ei gylch, yn sicr.

Rwy'n credu ei fod ef yn gwneud pwynt pwysig ynglŷn â sut y gallwn ni weithio gydag ysgolion yn y cyswllt hwn. Fe fyddwn i'n dweud ein bod ni'n gallu bod ag ymagwedd sy'n fwy seiliedig ar bartneriaeth yng Nghymru oherwydd y parch sydd gennym ni tuag at yr awdurdodau lleol. Rydym ni'n dal i fod—. Dros y ffin, oherwydd strwythur y system ysgolion, mae yna lawer iawn o ysgolion, yn amlwg, sy'n gweithredu'r tu allan i faes cyfrifoldeb yr awdurdodau lleol, felly dyna pam, rwy'n credu, y mae'r Adran Addysg yn gorfod ymgysylltu â phenaethiaid unigol. Mae yna 24,000 o ysgolion, rwy'n credu, yn Lloegr, felly mae hwnnw'n gryn dipyn o orchwyl. Yn amlwg, yng Nghymru, mae gennym ni nifer llai o awdurdodau lleol, sy'n deall eu stoc adeiladu nhw'n dda iawn, felly rydym ni'n gallu gweithio yn gyflym iawn gyda nhw. Ac fel dywedais i, erbyn diwedd yr wythnos hon, fe fydd gennym ni ragor o wybodaeth.

Ac fe ofynnodd ef i mi, yn olaf, 'Erbyn pryd y gallwn ni ddisgwyl datrysiad llwyr i hyn?', wel, rwy'n mawr hyderu na fydd unrhyw ysgolion eraill gennym ni'n cael eu nodi yn rhai sydd â RAAC, yn amlwg, ond, pan fydd yr wybodaeth gennym ni, erbyn dydd Gwener, fe fyddwn ni'n ymgysylltu â pheirianwyr strwythurol arbenigol wedyn ar sail yr wybodaeth honno gan awdurdodau lleol a hefyd, fe ddylwn ddweud, sefydliadau addysg bellach, oherwydd maen nhw hefyd am roi gwybodaeth i ni gyda'r un amserlen, ac fe fyddwn ni'n gwneud unrhyw arfarniadau brys y mae angen eu gwneud bryd hynny oherwydd unrhyw achosion sydd newydd eu nodi—ac rwy'n gobeithio yn daer na fydd yna unrhyw un—ac rydym ni'n rhagweld y bydd y gwaith hwnnw i gyd yn cael ei gwblhau wedyn erbyn diwedd mis Rhagfyr eleni, sef, rwy'n credu, yn fras, yr un amserlen ag sydd ganddyn nhw mewn rhannau eraill o'r DU ar gyfer y gwaith hwn hefyd.

15:40
4. Datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd: Adolygiad annibynnol ac adroddiadau 2020-21 Cyfoeth Naturiol Cymru ar lifogydd
4. Statement by the Minister for Climate Change: Independent review and Natural Resources Wales reports into flooding 2020-21

Eitem 4 y prynhawn yma yw'r datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd, adolygiad annibynnol ac adroddiadau 2020-21 Cyfoeth Naturiol Cymru ar lifogydd. A galwaf ar y Gweinidog, Julie James. 

Item 4 this afternoon is a statement by the Minister for Climate Change, independent review and Natural Resources Wales reports into flooding 2020-21. And I call on the Minister, Julie James.   

Diolch, Dirprwy Lywydd. I am pleased to announce the publication of Professor Elwen Evans KC’s independent review of local government section 19 and Natural Resources Wales reports into extreme flooding in the winter of 2020 and 2021. This review was undertaken as part of the joint co-operation agreement with Plaid Cymru and is an important step in improving how flood risk management, including the response to flooding instances and their aftermath, is delivered across Wales. This review was desk based. It focused specifically on understanding the investigation process currently in place under the Flood and Water Management Act 2010 and how this was applied in the context of the severe flooding instances referred to. This has identified areas of good practice, areas for improvement, successes and lessons learned. This review was not intended to address local authority or NRW responses to the flooding more widely. The terms of reference and scope were agreed through discussions between myself, the designated Member and Professor Evans. Both the designated Member and I met with Professor Evans at various stages of the review to discuss progress and her emerging thoughts. Professor Evans reviewed supporting information including testimonies, progress reports, published section 19 reports, along with other submissions that were provided by the lead local flood authorities, Natural Resources Wales and through Senedd Members. I'd really like to thank all of those who inputted into the review.

All relevant information and legislation, alongside existing policies, strategies and outputs from other reviews, were considered within the bounds of the terms of reference and complex arena of flood risk management. There are a number of other reviews into flood risk management that have taken or are taking place, and the terms of reference specifically directed Professor Evans to avoid duplication and overlap with these other reviews. This includes, amongst others, work by the flood and coastal erosion committee, Audit Wales and the National Infrastructure Commission Wales, who, through the co-operation agreement, are considering how the nationwide likelihood of flooding can be minimised by 2050.

I would like to take this opportunity to outline some of Professor Evans's main findings from her review, which highlights both strategic, policy and practical changes that could strengthen the flood investigation process whilst recognising the limitations within the current framework. Professor Evans has identified two broad areas where she feels greater clarity and improvement are needed. The legislation itself does not provide the necessary clarity for lead local flood authorities to understand the purpose of a section 19 flood investigation. It remains subjective and open to interpretation and is unclear where it fits within the wider flood risk management reporting framework. The degree to which an investigation is carried out is at the discretion of the local authority as is the need or otherwise of a formal report. In fact, there is nothing in the legislation that directs our local authorities to compile a report, only to publish the findings of any investigation that may have taken place. In the absence of this clarity, local authorities have individually developed the process they use today, where the expectation is that an investigation ends with a report, detailing events, actions and recommendations. However, this is not a consistent approach across Wales, and Professor Evans recommends the need for a strategic policy review to clearly define the purpose of a section 19 investigation and strengthen the process. An additional recommendation is that there is a need for greater consistency across the lead local flood authorities in terms of the wider reporting. For example, at what point should investigations take place, and what form should an investigation take? Should the investigation result in a report? And, if so, the development of a template would be a positive step forward. 

In October 2020, we published 'The National Strategy for Flood and Coastal Erosion Risk Management in Wales'. This 10-year strategy identifies five key objectives to support reducing the risk to people and communities from flooding and coastal erosion. Supporting the delivery of these objectives are 24 measures setting out how we will deliver against these five objectives, each measure being one jigsaw piece in the wider landscape of flood risk management.

Measure 21 of the national strategy already identifies section 19 as an area for improvement. As a practical action that can be taken forward immediately within the current framework and without pre-empting wider strategic and policy work under way, my officials will be working with the WLGA, the flood and coastal erosion committee, and local authorities to improve how section 19 investigations and reporting can be made simpler, easier to understand, and more accessible. Professor Evans recognises this specific piece of work is already under consideration, and officials will continue to work with our risk management authorities to include these findings as part of delivering this strategic measure.

In reviewing NRW’s progress against actions identified in their reports following the flooding in February 2020, Professor Evans has identified good progress against the 94 identified actions. However, 15 actions remain to be delivered. It is recognised that the remaining actions may be more long term and complex to deliver, but Professor Evans recommends that realistic timescales for the delivery of these actions should be provided.

This review is one area of flood risk management and the reporting framework, but an important one in helping everyone to have a better understanding of flooding and the structures that underpin flood risk management. Understanding the causes of flooding instances and their aftermath provides important information for risk management authorities and communities that can support understanding of what happened, how it happened and how the risk might be mitigated in the future. And whilst we all continue to learn lessons from recent events, we are also looking to the longer term. The information contained within many of these reports can provide the evidence base for future flood mitigation schemes.

According to UK climate predictions, Wales will see milder, wetter winters, more intense rainfall events, more coastal flooding, and hotter, drier summers. The recent reports by the International Panel on Climate Change and the UK Climate Change Committee have reiterated the need for continued investment in mitigation, adaptation and resilience, to respond to global warming challenges. Our continued investment in flood risk management is therefore vital for our communities.

To support how we plan for future flooding, and again as part of our co-operation agreement with Plaid Cymru, we have asked the National Infrastructure Commission for Wales to assess how we minimise flooding to homes, businesses and infrastructure by 2050. The commission will consider our skills capacity and resource needs, the challenges around adaptation, the need to work on a catchment scale and to have greater partnership thinking, not just across risk management authorities, but also across wider Government departments. We expect to see the completion of this work next summer.

Furthermore, Wales's independent flood and coastal erosion committee, chaired by Mr Martin Buckle, has taken forward two separate reviews, prescribed by our national strategy. Consistent with some of the questions posed by Professor Evans, these also consider whether there is a need for wider legislative and policy change within flood risk management, while the second considers the resource and skills position within the field to deliver flood risk across Wales. Professor Evans acknowledges that she sees her review as just one important piece in the wider flood risk management landscape, which are already being addressed in other audits, reviews and assessments, including some of those already stated.

Additionally, she goes on to recognise that flood risk is a complex picture with progress having been made already in some areas, lessons learnt being actively worked on now, but also the need for continued improvement across the wider area of flood risk management. I will be continuing to work with the designated Member on this work in light of the commitment to act on the recommendations made in Professor Evans's review, and in light of the wider work that's ongoing. Diolch.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n falch o ddatgan bod adolygiad annibynnol yr Athro Elwen Evans CB o adroddiadau adran 19 llywodraeth leol a Cyfoeth Naturiol Cymru ar y llifogydd eithafol yn ystod gaeaf 2020 a 2021 wedi cael ei gyhoeddi. Cafodd yr adolygiad hwn ei gynnal fel rhan o'r cytundeb cydweithio ar y cyd â Phlaid Cymru ac mae'n gam pwysig wrth wella'r ffordd mae'r gwaith o reoli perygl llifogydd, gan gynnwys yr ymateb i achosion o lifogydd a'u canlyniadau, yn cael ei gyflawni ledled Cymru. Adolygiad desg oedd hwn. Roedd yn canolbwyntio'n benodol ar ddeall y broses ymchwilio sydd ar waith ar hyn o bryd o dan Ddeddf Rheoli Llifogydd a Dŵr 2010 a sut y cafodd y broses hon ei defnyddio yng nghyd-destun yr achosion o lifogydd difrifol y cyfeiriwyd atyn nhw. Mae'r adolygiad hwn wedi nodi meysydd o arfer da, meysydd i'w gwella, llwyddiannau a gwersi i'w dysgu. Doedd dim bwriad i'r adolygiad hwn fynd i'r afael ag ymatebion awdurdodau lleol na Cyfoeth Naturiol Cymru i'r llifogydd yn ehangach. Cytunwyd ar y cylch gorchwyl a'r cwmpas trwy drafodaethau rhyngof fi, yr Aelod dynodedig a'r Athro Evans. Fe wnaeth yr Aelod dynodedig a minnau gyfarfod â'r Athro Evans ar wahanol gamau o'r adolygiad i drafod cynnydd a'i barn wrth symud ymlaen. Aeth yr Athro Evans ati i adolygu gwybodaeth ategol gan gynnwys tystiolaeth, adroddiadau cynnydd, adroddiadau adran 19 cyhoeddedig, ynghyd â chyflwyniadau eraill a ddarparwyd gan yr awdurdodau llifogydd lleol arweiniol, Cyfoeth Naturiol Cymru a thrwy Aelodau'r Senedd. Hoffwn ddiolch yn fawr iawn i bawb a gyfrannodd at yr adolygiad.

Cafodd yr holl wybodaeth a deddfwriaeth berthnasol, ynghyd â pholisïau, strategaethau ac allbynnau presennol o adolygiadau eraill, eu hystyried o fewn terfynau'r cylch gorchwyl a maes cymhleth rheoli perygl llifogydd. Mae nifer o adolygiadau eraill wedi'u cynnal neu'n cael eu cynnal i'r ffordd y caiff perygl llifogydd ei reoli, a nodwyd yn benodol yn y cylch gorchwyl y dylai'r Athro Evans osgoi dyblygu a gorgyffwrdd â'r adolygiadau eraill hyn. Mae hyn yn cynnwys, ymhlith eraill, gwaith gan y pwyllgor llifogydd ac erydu arfordirol, Archwilio Cymru a Chomisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru, sydd, drwy'r cytundeb cydweithio, yn ystyried sut y gellir lleihau'r tebygolrwydd o lifogydd ledled y wlad cymaint â phosibl erbyn 2050.

Hoffwn achub ar y cyfle hwn i amlinellu rhai o brif ganfyddiadau'r Athro Evans o'i hadolygiad, sy'n tynnu sylw at newidiadau strategol, polisi ac ymarferol a allai gryfhau'r broses o ymchwilio i lifogydd ac yn cydnabod y cyfyngiadau o fewn y fframwaith presennol. Mae'r Athro Evans wedi nodi dau faes eang lle mae'n teimlo bod angen mwy o eglurder a gwelliant. Dydy'r ddeddfwriaeth ei hun ddim yn cynnig yr eglurder sydd ei angen ar awdurdodau llifogydd lleol arweiniol i ddeall pwrpas ymchwiliad llifogydd adran 19. Mae'n parhau i fod yn oddrychol ac yn agored i'w dehongli a dydy hi ddim yn glir lle mae'n cyd-fynd â'r fframwaith adrodd ehangach ar reoli perygl llifogydd. Yr awdurdod lleol sy'n penderfynu i ba raddau y caiff ymchwiliad ei gynnal a ph'un a oes angen adroddiad ffurfiol ai peidio. A dweud y gwir, does dim byd yn y ddeddfwriaeth sy'n gofyn i'n hawdurdodau lleol lunio adroddiad, dim ond cyhoeddi canfyddiadau unrhyw ymchwiliad a allai fod wedi'i gynnal. Yn absenoldeb yr eglurder hwn, mae awdurdodau lleol wedi datblygu'r broses y maen nhw'n ei defnyddio heddiw ar eu pen eu hunain, a'r disgwyliad yw y bydd adroddiad sy'n manylu ar ddigwyddiadau, camau gweithredu ac argymhellion yn cael ei lunio yn dilyn ymchwiliad. Fodd bynnag, dydy hyn ddim yn gyson ledled Cymru, ac mae'r Athro Evans yn argymell bod angen adolygiad polisi strategol i ddiffinio pwrpas ymchwiliad adran 19 yn glir a chryfhau'r broses. Argymhelliad ychwanegol yw bod angen mwy o gysondeb ar draws yr awdurdodau llifogydd lleol arweiniol o ran adroddiadau ehangach. Er enghraifft, pryd dylai ymchwiliadau gael eu cynnal, ac ar ba ffurf y dylai ymchwiliad fod? A ddylai fod adroddiad ar yr ymchwiliad? Ac, os felly, byddai datblygu templed yn gam cadarnhaol ymlaen. 

Ym mis Hydref 2020, cyhoeddwyd 'Y Strategaeth Genedlaethol ar gyfer Rheoli Perygl Llifogydd ac Erydu Arfordirol yng Nghymru'. Mae'r strategaeth 10 mlynedd hon yn nodi pum amcan allweddol i helpu i leihau'r risg y mae llifogydd ac erydu arfordirol yn ei pheri i bobl a chymunedau. Yn cefnogi'r gwaith o gyflawni'r amcanion hyn mae 24 o fesurau sy'n nodi sut y byddwn ni'n cyflawni'r pum amcan hyn, y mae pob mesur yn un darn jig-so yn y dirwedd rheoli perygl llifogydd ehangach.

Mae mesur 21 o'r strategaeth genedlaethol eisoes yn nodi bod adran 19 yn faes i'w wella. Fel cam ymarferol y gellir ei gymryd ar unwaith o fewn y fframwaith presennol a heb ragflaenu'r gwaith strategol a pholisi ehangach sy'n mynd rhagddo, bydd fy swyddogion yn gweithio gyda CLlLC, y pwyllgor llifogydd ac erydu arfordirol, ac awdurdodau lleol i wella'r ffordd o wneud ymchwiliadau ac adroddiadau adran 19 yn symlach, yn haws eu deall, ac yn fwy hygyrch. Mae'r Athro Evans yn cydnabod bod y darn penodol hwn o waith eisoes yn cael ei ystyried, a bydd swyddogion yn parhau i weithio gyda'n hawdurdodau rheoli risg i gynnwys y canfyddiadau hyn fel rhan o'r gwaith o gyflawni'r mesur strategol hwn.

Wrth adolygu cynnydd Cyfoeth Naturiol Cymru yn erbyn camau gweithredu a nodwyd yn ei adroddiadau yn dilyn y llifogydd ym mis Chwefror 2020, mae'r Athro Evans wedi nodi cynnydd da yn erbyn y 94 o gamau gweithredu a nodwyd. Fodd bynnag, mae 15 o gamau gweithredu i'w cyflawni o hyd. Cydnabyddir y gallai'r camau sy'n weddill fod yn fwy hirdymor ac yn fwy cymhleth i'w cyflawni, ond mae'r Athro Evans yn argymell y dylid darparu amserlenni realistig ar gyfer cyflawni'r camau hyn.

Mae'r adolygiad hwn yn un maes rheoli perygl llifogydd a'r fframwaith adrodd, ond mae'n un pwysig wrth helpu pawb i feithrin gwell dealltwriaeth o lifogydd a'r strwythurau sy'n sail i'r gwaith o reoli perygl llifogydd. Mae deall achosion llifogydd a'u canlyniadau yn rhoi gwybodaeth bwysig i awdurdodau rheoli risg a chymunedau a all gefnogi dealltwriaeth o'r hyn sydd wedi digwydd, sut y bu iddo ddigwydd a sut y gellid lliniaru'r risg yn y dyfodol. Ac er ein bod ni i gyd yn parhau i ddysgu gwersi o ddigwyddiadau diweddar, rydym hefyd yn edrych i'r tymor hwy. Gall y wybodaeth mewn llawer o'r adroddiadau hyn ddarparu'r sylfaen dystiolaeth ar gyfer cynlluniau lliniaru llifogydd yn y dyfodol.

Yn ôl rhagfynegiadau hinsawdd y DU, bydd Cymru yn gweld gaeafau mwynach, gwlypach, mwy o lawiad dwysach, mwy o lifogydd arfordirol, a hafau poethach a sychach. Mae'r adroddiadau diweddar gan y Panel Rhyngwladol ar Newid Hinsawdd a Phwyllgor Newid Hinsawdd y DU wedi ailadrodd yr angen i barhau i fuddsoddi mewn mesurau lliniaru, addasu a gwydnwch, er mwyn ymateb i heriau cynhesu byd-eang. Felly, mae ein buddsoddiad parhaus mewn rheoli perygl llifogydd yn hanfodol i'n cymunedau.

Er mwyn cefnogi sut rydym yn cynllunio ar gyfer llifogydd yn y dyfodol, ac eto fel rhan o'n cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru, rydym wedi gofyn i Gomisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru asesu sut y gallwn leihau'r risg o lifogydd i gartrefi, busnesau a seilwaith erbyn 2050. Bydd y comisiwn yn ystyried y sgiliau sydd gennym a'r adnoddau sydd eu hangen arnom, yr heriau sy'n ymwneud ag addasu, yr angen i weithio ar raddfa dalgylch a meddwl yn fwy mewn partneriaeth, nid yn unig ar draws awdurdodau rheoli risg, ond hefyd ar draws adrannau ehangach y Llywodraeth. Rydym yn disgwyl i'r gwaith hwn gael ei gwblhau yr haf nesaf.

Hefyd, mae pwyllgor llifogydd ac erydu arfordirol annibynnol Cymru, dan gadeiryddiaeth Mr Martin Buckle, yn cynnal dau adolygiad ar wahân, a ragnodwyd gan ein strategaeth genedlaethol. Yn gyson â rhai o'r cwestiynau a ofynnwyd gan yr Athro Evans, mae'r rhain hefyd yn ystyried a oes angen newid deddfwriaethol a pholisi ehangach ym maes rheoli perygl llifogydd, tra bod yr ail yn ystyried y sefyllfa adnoddau a sgiliau yn y maes o ran cyflawni gwaith perygl llifogydd ledled Cymru. Mae'r Athro Evans yn cydnabod mai dim ond un darn pwysig yw ei hadolgiad hi yn y dirwedd rheoli perygl llifogydd ehangach, sydd eisoes yn cael sylw mewn archwiliadau, adolygiadau ac asesiadau eraill, gan gynnwys rhai o'r rhai a nodwyd eisoes.

Yn ogystal, mae hi'n mynd ymlaen i gydnabod bod perygl llifogydd yn ddarlun cymhleth lle mae cynnydd wedi'i wneud eisoes mewn rhai ardaloedd, lle mae gwersi a ddysgwyd yn cael eu rhoi ar waith nawr, ond hefyd lle mae angen gwelliant parhaus ar draws y maes rheoli perygl llifogydd yn ehangach. Byddaf yn parhau i weithio gyda'r Aelod dynodedig ar y gwaith hwn yng ngoleuni'r ymrwymiad i weithredu ar yr argymhellion a wnaed yn adolygiad yr Athro Evans, ac yng ngoleuni'r gwaith ehangach sydd ar y gweill. Diolch.

15:45

I'd like to thank the Minister for what is, though, a very delayed report on the reviews of the 2021 flooding section 19 reports—2020-21. Also, we mustn't forget that, prior to this—. I've raised, several times in this Chamber here, concerns, because, of course, in Aberconwy we saw flooding in 2016 and 2018, and we have even questioned the merits of section 19 reports.

Hoffwn ddiolch i'r Gweinidog am yr hyn sydd, serch hynny, yn adroddiad yr ydym wedi bod yn disgwyl yn hir amdano ar yr adolygiadau o adroddiadau adran 19 ar lifogydd 2021—2020-21. Hefyd, rhaid i ni beidio ag anghofio, cyn hyn—. Rwyf wedi codi, sawl gwaith yn y Siambr yma, bryderon, oherwydd, wrth gwrs, yn Aberconwy fe welsom ni lifogydd yn 2016 a 2018, ac rydyn ni hyd yn oed wedi cwestiynu rhinweddau adroddiadau adran 19.

During the tragic flooding events of the years mentioned, there were 3,130 homes flooded across Wales. That's 3,130 families' lives disrupted. It was an unprecedented winter—or so we thought—for storms and flooding events, and has resulted in a dire need for serious immediate action. Calls were made from these benches at the time, during 2021, for a serious review of flood management and section 19 reports, and the need for immediate reform. So, of course we welcome the review of the section 19 reports, given it is so overdue, and we've asked and asked and asked for it. We were awaiting this report with great anticipation, with hopes that it would provide a way forward for extreme flooding events. Since 2020, we have been highlighting evidence to the Senedd that section 19 reports were taking far too long to both produce and publish, and frankly, in some local authorities, I would actually say that I don't think there's been a large appetite for them doing them.

Almost three years ago to the day—three years ago to the day—on 16 September 2020, I highlighted that section 19 reports were taking an unacceptably long period to be delivered, using the example of a report from Betws-y-Coed and Dolwyddelan taking over six months. I thought that was bad. The publishing of this particular report now confirms that 43 section 19 reports are completed, but are not intended to be published. Eight reports are still awaiting approval. And more concerningly, 34 reports are still ongoing. We are now in September 2023; this was an agreement in the previous administration. So, Minister, I think a lot of questions need to be answered here.

So, this data now is from April 2023, two years on from the flooding events that are being investigated. These are reports into those floods that devastated homes, livelihoods and lives, and that over 50 per cent are either unpublished, unfinished or awaiting approval is frankly disgraceful. And this is all down to the weakness of the Welsh Government and Plaid Cymru's responses to the report. We now know that all this, the section 19 reports, the actual review of the section 19 reports, is proving to be a costly waste of taxpayers' money and time, when we have an immediate flooding crisis in Wales.

The Minister's statement just this year, on 31 August 2023, highlighted positive investment by the Welsh Government, but completely misses the point. It states that the context of other ongoing reviews or reports is needed, therefore, almost nothing immediate is going to happen. Whilst I welcome the work on measure 21, the reality is that it was already under way and has not been triggered by this particular report. The report asks for three outcomes: a review of wider flood risk legislation in Wales; a pan-Wales approach to section 19 reports; a Wales-wide co-ordination between risk management authorities, and for a lead to be established, to review progress and share common issues. We were asking for this in 2021.

On 20 September 2021, we, as a group, proposed the flooding (Wales) Bill. In this, I outlined a legal basis for the establishment of a national flood agency, a single body dedicated to tackling flooding and to impose statutory time limits on the publication of section 19 reports. Therefore, Minister, will you establish a national flood agency for Wales, so that there's a lead the report asks for? Will you set out in law statutory time limits and structures for section 19 reports? And will you bring forward a flooding (Wales) Bill, so that this Senedd can start the process of strengthening legislation for Wales?

It is not good enough to stand by and just wait for winter to come and see all the floods that come with that. We're even seeing floods now in summertime. We have got a crisis on our hands, Minister. It affects us in Aberconwy, my colleague in Clwyd West, and many of the Members serving here, their constituencies will have been impacted by flooding. It is not fair to these home owners, and I would ask that we actually take, now, a far more proactive approach to flooding than I've seen since I've been here. Thank you.

Yn ystod llifogydd trasig y blynyddoedd a grybwyllwyd, gadawyd 3,130 o gartrefi ledled Cymru dan ddŵr. Amharwyd ar fywydau 3,130 o deuluoedd. Roedd hi'n aeaf digynsail—neu felly roeddem ni'n ei meddwl—am stormydd a llifogydd, ac mae wedi arwain at angen dybryd i weithredu o ddifrif, a hynny ar fyrder. Cafodd galwadau eu gwneud o'r meinciau hyn ar y pryd, yn ystod 2021, i gynnal adolygiad trylwyr o waith rheoli llifogydd ac adroddiadau adran 19, a'r angen am ddiwygiadau ar unwaith. Felly, wrth gwrs, rydyn ni'n croesawu'r adolygiad o adroddiadau adran 19, o ystyried ei fod mor hwyr, ac rydym wedi gofyn a gofyn a gofyn amdano. Roeddem ni'n aros am yr adroddiad hwn gyda disgwyliadau mawr, gan obeithio y byddai'n cynnig ffordd ymlaen ar gyfer digwyddiadau llifogydd eithafol. Ers 2020, rydyn ni wedi bod yn tynnu sylw'r Senedd at dystiolaeth sy'n dangos bod adroddiadau adran 19 yn cymryd llawer gormod o amser i'w cynhyrchu a'u cyhoeddi, ac a dweud y gwir, mewn rhai awdurdodau lleol, byddwn i'n dweud nad oes llawer o awydd wedi bod i'w gwneud nhw.

Bron i dair blynedd yn ôl i'r diwrnod—dair blynedd yn ôl i'r diwrnod—ar 16 Medi 2020, fe dynnais i sylw at y ffaith ei bod yn cymryd llawer gormod o amser i adroddiadau adran 19 gael eu cyflwyno, gan ddefnyddio enghraifft o adroddiad o Fetws-y-Coed a Dolwyddelan a gymerodd fwy na chwe mis. Roeddwn i'n meddwl bod hynny'n wael. Mae cyhoeddi'r adroddiad penodol hwn yn cadarnhau nawr bod 43 o adroddiadau adran 19 wedi'u cwblhau, ond does dim bwriad iddyn nhw gael eu cyhoeddi. Mae wyth adroddiad yn dal i aros i gael eu cymeradwyo. Ac yn fwy pryderus, mae 34 o adroddiadau yn mynd rhagddynt o hyd. Rydyn ni nawr ym mis Medi 2023; cytundeb yn y weinyddiaeth flaenorol oedd hwn. Felly, Gweinidog, rwy'n credu bod angen ateb llawer o gwestiynau yma.

Felly, mae'r data hwn nawr o fis Ebrill 2023, ddwy flynedd ar ôl y llifogydd sy'n destun ymchwiliad. Mae'r rhain yn adroddiadau i'r llifogydd hynny a ddinistriodd gartrefi, bywoliaeth a bywydau, ac mae'r ffaith bod dros 50 y cant naill ai heb eu cyhoeddi, heb eu gorffen neu'n aros i gael eu cymeradwyo yn warthus. Ac ymatebion gwan Llywodraeth Cymru a Phlaid Cymru i'r adroddiad sy'n gyfrifol am hyn i gyd. Rydym yn gwybod nawr bod hyn i gyd, yr adroddiadau adran 19, yr adolygiad gwirioneddol o adroddiadau adran 19, yn wastraff costus o arian ac amser trethdalwyr, ar adeg pan fydden ni'n wynebu argyfwng llifogydd yng Nghymru.

Tynnodd datganiad y Gweinidog eleni, ar 31 Awst 2023, sylw at fuddsoddiad cadarnhaol gan Lywodraeth Cymru, ond mae'n methu'r pwynt yn llwyr. Mae'n nodi bod angen cyd-destun adolygiadau neu adroddiadau eraill sy'n mynd rhagddynt, felly, does dim byd bron yn mynd i ddigwydd ar unwaith. Er fy mod i'n croesawu'r gwaith ar fesur 21, y gwir amdani yw bod y gwaith hwnnw'n cael ei wneud yn barod, dydy e ddim wedi cael ei sbarduno gan yr adroddiad penodol hwn. Mae'r adroddiad yn gofyn am dri chanlyniad: adolygiad o ddeddfwriaeth ehangach ar berygl llifogydd yng Nghymru; ymagwedd Cymru gyfan at adroddiadau adran 19; cydgysylltu ledled Cymru rhwng awdurdodau rheoli risg, a sefydlu arweinydd i adolygu cynnydd a rhannu materion cyffredin. Roeddem ni'n gofyn am hyn yn 2021.

Ar 20 Medi 2021, fe wnaethom ni, fel grŵp, gynnig y Bil Llifogydd (Cymru). Yn y cynnig hwn, fe amlinellais i sail gyfreithiol dros sefydlu asiantaeth llifogydd genedlaethol, un corff a fyddai'n mynd i'r afael â llifogydd ac yn gosod terfynau amser statudol ar gyhoeddi adroddiadau adran 19. Felly, Gweinidog, a wnewch chi sefydlu asiantaeth llifogydd genedlaethol i Gymru, fel bod yna arweinydd y mae'r adroddiad yn gofyn amdano? A wnewch chi nodi yn y gyfraith strwythurau a therfynau amser statudol ar gyfer adroddiadau adran 19? Ac a wnewch chi gyflwyno Bil Llifogydd (Cymru), fel bod y Senedd hon yn gallu dechrau'r broses o gryfhau deddfwriaeth i Gymru?

Dydy hi ddim yn ddigon da sefyll o'r neilltu ac aros i'r gaeaf ddod a gweld yr holl lifogydd sy'n dod gyda hynny. Rydyn ni hyd yn oed yn gweld llifogydd yn ystod yr haf nawr. Rydyn ni'n wynebu argyfwng, Gweinidog. Mae'n effeithio arnom ni yn Aberconwy, fy nghydweithiwr yng Ngorllewin Clwyd, a llawer o'r Aelodau sy'n gwasanaethu yma, bydd llifogydd wedi effeithio ar eu hetholaethau nhw. Dydy hi ddim yn deg i'r perchnogion tai hyn, a byddwn yn gofyn ein bod ni nawr yn cymryd ymagwedd llawer mwy rhagweithiol at lifogydd nag yr wyf wedi'i gweld ers i mi fod yma. Diolch.

15:55

Thank you, Janet. I'm not absolutely certain quite what you're asking me there. I'm not going to set up a national agency for flooding. I'm absolutely convinced that the people who have suffered flooding over the last few years—and, indeed, before that—would be not at all comforted by the idea that yet another agency would be set up in response to that. Instead, we've done a number of very practical things in the short time since that flooding, and I absolutely love the idea that you think the report is delayed when it's been two years in the making. How on earth you think this kind of very detailed work can be done faster than that is beyond me, and if you'd like me to give you a list of things that your own Government has taken a lot longer—[Interruption.] Do you want to hear what I'm saying to you or not? 

Diolch yn fawr, Janet. Dydw i ddim yn hollol siŵr beth rydych chi'n ei ofyn i mi fanna. Dydw i ddim yn mynd i sefydlu asiantaeth genedlaethol ar gyfer llifogydd. Rwy'n gwbl argyhoeddedig na fyddai'r bobl sydd wedi dioddef llifogydd dros y blynyddoedd diwethaf—ac, yn wir, cyn hynny—yn cael unrhyw gysur o'r syniad y byddai asiantaeth arall yn cael ei sefydlu mewn ymateb i hynny. Yn hytrach, rydyn ni wedi gwneud nifer o bethau ymarferol iawn yn yr amser byr ers y llifogydd hynny, ac rwyf wrth fy modd â'r syniad eich bod chi'n credu bod oedi wedi bod pan yw wedi cymryd dwy flynedd i gwblhau'r adroddiad. Wn i ddim sut ar y ddaear rydych chi'n meddwl y gall y math hwn o waith manwl iawn gael ei wneud yn gyflymach na hynny, ac os hoffech chi i mi roi rhestr i chi o bethau y mae eich Llywodraeth eich hun wedi cymryd llawer hirach—[Torri ar draws.] Ydych chi eisiau clywed yr hyn rwy'n ei ddweud wrthych neu beidio? 

Let the Minister respond to the question, please. 

Gadewch i'r Gweinidog ymateb i'r cwestiwn os gwelwch yn dda. 

Well, in that case, Darren, I won't bother to answer it. Shall we go to the next person? Apparently, I'll say nothing new. 

Wel, os felly, Darren, wna i ddim trafferthu ei ateb. Awn ni at y person nesaf? Fyddaf i ddim yn dweud unrhyw beth newydd, mae'n debyg. 

Minister, I'd like to take the opportunity to welcome the report, and I'd like to thank Professor Elwen Evans KC for leading the work. This review is obviously a vital part of the co-operation agreement. I'm sure I've no need to remind the Senedd or the Minister that Plaid Cymru was keen to see an independent inquiry into the floods, given the serious nature of them, and I think there are questions unanswered. And some of the communities I represent, and other Members here, will still be asking where are those answers, and how do we ensure that the recommendations that came out in the Natural Resources Wales report as well, in terms of having that national conversation—where has that got to?

I understand from your statement, Minister, that a number of things are happening. But for those communities who are seeing the BBC headlines again today saying, 'Heavy rain weather warning as heatwave ends could cause flooding', you know the psychological distress; we've spoken many a time about the distress that it causes every time it rains heavily. They'll be asking, 'What has changed since I was last flooded?' And they won't have received the answers that they were seeking here, and I think that's a challenge for all of us then, about how do we ensure that communities who will be flooded again, because, unfortunately, we won't be able to save every home and business—that's just the reality. 

You've outlined as well in terms of the climate emergency that we face that that's going to be the reality for a number of our communities, and though the work is under way to ensure that more homes and businesses can be saved in the future, others will have to live with this situation. And, as we know, in many communities, people can't move out of those communities—there are no alternative homes, they can't afford to live elsewhere, and so on. So, I think what's missing here, at the end of the day, is that link with those communities. We can have all the strategies in the world, but we don't have flood action groups in every community and there is no Welsh flood forum, for example. Although some of these come out in the report and the evidence presented, I'm not sure we're any clearer about how we're actually going to support those communities while these plans are going to be put in place.  

I am pleased to see, to come out, something that many of us knew. As Janet Finch-Saunders was mentioning, many of us know that the section 19 process does not work, and I think one of the things that's really helpful from this review is the fact that it's very clear that it needs to be redesigned. We also need to look at accountability, because one of the things that doesn't work at present is the fact that perhaps you can have one river flood, and that's a matter of looking at each section 19 report—[Interruption.] There are no interventions in a statement, sorry. They're all individual section 19 reports. It's the same as it crosses local authority boundaries: you could have different section 19 reports.

One of the things I would be keen to see taken forward from the review, because it outlines this, is how we are actually going to put in place a system that allows us to learn lessons, because, frankly, you've talked about templates being put in place, but what we need from section 19 reports, or any report, is an understanding of what's happened and could anything have been done differently. I think what's not coming through at all at the moment is the response of local authorities or Natural Resources Wales at a time of flooding. All these reports look at is why did a flood occur and any mitigating steps taken afterwards, but we don't get that deep understanding of whether things like drains haven't been maintained, if there's anything like culverts that haven't been maintained, and so on, or whether there has perhaps been human error or lack of resources when it comes to local authorities. That's something that we do think, looking at the amount of investment the Welsh Government has had to make since the devastating flooding that we’ve seen, that perhaps maintenance is something that was as a result of austerity.

We also see that one of the challenges across Wales is the lack of expertise—that some local authorities fail to attract staff that have that expertise. So, have you given consideration, following Elwen Evans’s very useful report, to those section 19 processes, as in who should be responsible for investigating floods? Is there an element of being able to work across Wales to ensure that we do learn those genuine lessons?

I think one of the things you’ve mentioned as well is the fact that a lot of work is undertaken, and Elwen Evans says that further comments can be sent in relation to her report to those who are looking at this. But what would be your advice to those communities now that have suffered flooding, and continue to be at risk, in terms of how they can find any comfort from what’s been found, and what will change, and also perhaps the commitment from the Welsh Government on how we can work with them and take forward the Natural Resources Wales report, in particular the mention of not enough staff, and not being able to cope? And if we’re going to see these frequent events, how can we work more in partnership and ensure a voice for our communities in all of this, not just different taskforces?

Gweinidog, hoffwn achub ar y cyfle i groesawu'r adroddiad, a hoffwn ddiolch i'r Athro Elwen Evans CB am arwain y gwaith. Mae'r adolygiad hwn yn amlwg yn rhan hanfodol o'r cytundeb cydweithio. Rwy'n siŵr nad oes angen i mi atgoffa'r Senedd na'r Gweinidog bod Plaid Cymru yn awyddus i weld ymchwiliad annibynnol i'r llifogydd, o ystyried pa mor ddifrifol oedden nhw, ac rwy'n credu bod cwestiynau heb eu hateb. A bydd rhai o'r cymunedau rwy'n eu cynrychioli, ac Aelodau eraill yma, yn dal i ofyn ble mae'r atebion hynny, a sut ydyn ni'n sicrhau bod yr argymhellion yn adroddiad Cyfoeth Naturiol Cymru hefyd, o ran cael y sgwrs genedlaethol honno—ble rydyn ni arni?

Rwy'n deall o'ch datganiad, Gweinidog, fod nifer o bethau'n digwydd. Ond i'r cymunedau hynny sy'n gweld penawdau'r BBC eto heddiw sy'n dweud, 'Rhybudd tywydd am law trwm wrth i'r tywydd poeth ddod i ben, gallai achosi llifogydd', rydych chi'n gwybod am y gofid seicolegol; rydyn ni wedi siarad droeon am y gofid y mae'n ei achosi bob tro y bydd hi'n bwrw glaw yn drwm. Byddan nhw'n gofyn, 'Beth sydd wedi newid ers i mi ddioddef llifogydd ddiwethaf?' A fyddan nhw ddim wedi cael yr atebion roedden nhw'n chwilio amdanyn nhw yma, ac felly rwy'n credu bod hynny'n her i ni gyd, sut rydyn ni'n sicrhau bod cymunedau fydd yn cael eu gadael dan ddŵr eto, oherwydd, yn anffodus, fyddwn ni ddim yn gallu achub pob cartref a busnes—dyna'r realiti. 

Rydych chi hefyd wedi amlinellu, o ran yr argyfwng hinsawdd yr ydym yn ei wynebu, mai dyna fydd y realiti i nifer o'n cymunedau, ac er bod gwaith yn mynd rhagddo i sicrhau bod mwy o gartrefi a busnesau yn gallu cael eu hachub yn y dyfodol, bydd yn rhaid i eraill fyw gyda'r sefyllfa hon. Ac, fel y gwyddom, mewn llawer o gymunedau, gall pobl ddim symud allan o'r cymunedau hynny—does dim cartrefi eraill ar gael, gallan nhw ddim fforddio byw yn rhywle arall, ac yn y blaen. Felly, rwy'n credu mai'r hyn sydd ar goll yma, ar ddiwedd y dydd, yw'r cyswllt hwnnw â'r cymunedau hynny. Gall fod gennym ni'r holl strategaethau yn y byd, ond does ganddon ni ddim grwpiau gweithredu llifogydd ym mhob cymuned a does dim fforwm llifogydd yng Nghymru, er enghraifft. Er bod rhai o'r rhain yn cael eu nodi yn yr adroddiad a'r dystiolaeth a gyflwynwyd, dydw i ddim yn siŵr ein bod ni'n gliriach ynghylch sut rydyn ni'n mynd i gefnogi'r cymunedau hynny mewn gwirionedd tra bod y cynlluniau hyn yn cael eu rhoi ar waith.  

Rwy'n falch o weld, yn dod allan, rhywbeth yr oedd llawer ohonom ni'n ei wybod. Fel yr oedd Janet Finch-Saunders yn sôn, mae llawer ohonom yn gwybod nad yw'r broses adran 19 yn gweithio, ac rwy'n credu mai un o'r pethau sy'n ddefnyddiol iawn o'r adolygiad hwn yw'r ffaith ei bod yn amlwg iawn bod angen iddi gael ei hailgynllunio. Mae angen i ni hefyd edrych ar atebolrwydd, oherwydd un o'r pethau sydd ddim yn gweithio ar hyn o bryd yw'r ffaith y gallai un afon orlifo, ac mae hynny'n fater o edrych ar bob adroddiad adran 19—[Torri ar draws.] Does dim ymyriadau mewn datganiad, mae'n ddrwg gennyf. Maen nhw i gyd yn adroddiadau adran 19 unigol. Mae'r un peth am ei fod yn croesi ffiniau awdurdodau lleol: gallech chi gael adroddiadau adran 19 gwahanol.

Un o'r pethau y byddwn i'n awyddus i'w weld yn digwydd yn sgil yr adolygiad, oherwydd ei fod yn amlinellu hyn, yw sut rydyn ni'n mynd i roi system ar waith sy'n caniatáu i ni ddysgu gwersi, oherwydd, a dweud y gwir, rydych chi wedi sôn am dempledi yn cael eu rhoi ar waith, ond yr hyn sydd ei angen arnom o adroddiadau adran 19, neu unrhyw adroddiad, yw dealltwriaeth o'r hyn sydd wedi digwydd ac a allai unrhyw beth fod wedi cael ei wneud yn wahanol. Rwy'n credu mai'r hyn nad yw'n dod drwodd o gwbl ar hyn o bryd yw ymateb awdurdodau lleol neu Cyfoeth Naturiol Cymru pan fydd llifogydd. Yr unig beth y mae'r adroddiadau hyn i gyd yn edrych arno yw pam y gwnaeth llifogydd ddigwydd ac unrhyw gamau lliniaru a gymerwyd wedyn, ond dydyn ni ddim yn cael y ddealltwriaeth ddofn honno o bethau fel a yw draeniau wedi cael eu gadael heb eu cynnal, a oes unrhyw beth fel ceuffosydd sydd heb eu cynnal, ac ati, neu a fu camgymeriad dynol neu a oes diffyg adnoddau efallai o ran awdurdodau lleol. Mae hynny'n rhywbeth yr ydym yn ei gredu, o ystyried faint mae Llywodraeth Cymru wedi gorfod ei fuddsoddi ers y llifogydd dinistriol a welsom, efallai fod cynnal a chadw yn rhywbeth a oedd o ganlyniad i gyni.

Rydym hefyd yn gweld mai un o'r heriau ledled Cymru yw'r diffyg arbenigedd—bod rhai awdurdodau lleol yn methu â denu staff sydd â'r arbenigedd hwnnw. Felly, a ydych chi wedi ystyried, yn dilyn adroddiad defnyddiol iawn Elwen Evans, y prosesau adran 19 hynny, hynny yw pwy ddylai fod yn gyfrifol am ymchwilio i lifogydd? A oes elfen o allu gweithio ledled Cymru i sicrhau ein bod ni yn dysgu'r gwersi gwirioneddol hynny?

Rwy'n credu mai un o'r pethau rydych chi wedi sôn amdano hefyd yw'r ffaith bod llawer o waith yn cael ei wneud, ac mae Elwen Evans yn dweud bod modd anfon sylwadau pellach mewn perthynas â'i hadroddiad at y rhai sy'n edrych ar hyn. Ond beth fyddai'ch cyngor chi i'r cymunedau hynny nawr sydd wedi dioddef llifogydd, ac sy'n parhau i fod mewn perygl, o ran sut y gallan nhw ddod o hyd i unrhyw gysur o'r hyn sydd wedi'i ddarganfod, a beth fydd yn newid, a hefyd efallai ymrwymiad gan Lywodraeth Cymru ar sut y gallwn ni weithio gyda nhw a gweithredu ar adroddiad Cyfoeth Naturiol Cymru, yn enwedig yr hyn a grybwyllir ynghylch dim digon o staff, a methu ymdopi? Ac os ydym yn mynd i weld y digwyddiadau hyn yn aml, sut gallwn ni weithio mwy mewn partneriaeth a sicrhau llais i'n cymunedau yn hyn i gyd, nid dim ond tasgluoedd gwahanol?

16:00

Diolch, Heledd. You made a number of very important points there. I think Professor Evans has been very clear that what she’s looked at is a part of a jigsaw, and that the jigsaw is complex, and that we need to get all parts of the jigsaw right so that we can—sorry for the analogy—see the whole picture emerge. We’ve got a number of other reviews ongoing, and one of them is very much part of our co-operation agreement, and that’s the overarching review that the National Infrastructure Commission for Wales will look at, which is the overall how can we prevent our communities from suffering what the communities you’re referencing have suffered in the past, and how can we be more resilient. They will be able to look at all of the various pieces of the reviews that we’ve been doing.

There’s no single agency that’s going to be able to do that. It’s hugely complex, and as a result of us coming out of the European Union we’ve inherited a number of things at the Welsh Government level that are probably not best situated here. There absolutely needs to be some regional working by the local authorities, because as you rightly say, there are cross-border issues and so on. There is definitely a skills and resilience issue in this area, we know, because the Welsh Government is fishing in the same pool for flood engineers and flood resilience officers. So, making the best of that across Wales rather than us all competing with each other for well-qualified but hard-to-get-hold-of staff is obviously not a good way forward, either. We’ll definitely be having all of those discussions.

We have done a number of other things, not least in response to some of the things you’ve raised in the Chamber, actually, around making sure that NRW works better with community groups. We’ve very many more community groups, I’m pleased to say, since we last discussed this in the Chamber, being set up as part of the package. We have 27 communities now in the south Wales Valleys with community flood groups in them—that’s more than we had before. I have to find the page—it's 37 in south Wales, 13 in mid Wales and 24 in north Wales now set up. There are many more communities who could set them up, and we have put the resources in place to help them do that. We have a number of community engagement pieces running, not just about flooding but about community energy and about community forests, all kinds of things. And one of the things I was talking about to some of the rural housing enabler people that we employ very recently is getting them together to get a kind of resilient communities forum, which would include flooding, of course, in it. Well, climate change adaptation, actually—because it’s not just flooding, it’s drought as well. Because the communities that tend to be flooded in the winter then tend to have drought in the summer. So, it’s about trying to see, again, that complete picture.

I think this is a complex area to look at. The legislation is not fit for purpose. We’ve known that for quite a long time. The section 19 reports, as Professor Evans rightly says in her piece, have grown up as a kind of custom and practice, really, because the legislation underpinning it is so inadequate. But rather than a knee-jerk reaction to changing that legislation and fixing that little one piece, what we’ve asked for is a series of reports around—. Start with a blank bit of paper, actually. How would you set this up in Wales? What should it look like? Who should be responsible for what? Who would you expect to do the resilience work? It isn’t just about the riparian—you know, the riverbeds, or the culverts. It is about the drainage and the highways and the sustainable drainage systems and the new build. Actually, it’s even tied up with the phosphate issues that we have, and the run-off. So, it's quite a complicated set of things. We have a number of things ongoing, looking at the individual pieces of that, and then I expect the national infrastructure commission, as part of our joint commissioning of them, to pull that together as a single set of recommendations to us, and that we then would have a coherent programme to go ahead and look at.

It's up to them entirely, but I would expect that to include what I've just set out: more regional working, better pooling of skills, a better and much more straightforward understanding of what each local authority should do, what NRW should do and what the Welsh Government should be doing, and whether or not the new body that we hope to set up through the coal tip safety process should have some kind of supervision over it, or whether the environmental governance people that we're going to set up should. You know, there is a complicated set of things that we're doing here, and rather than just add more and more agencies into it, we're trying to make the best use of the agencies we have in place, so that, actually, in the end, the Mr and Mrs Joneses in our communities have an understandable process by which they can feed in, which is where I'd like to get to and I know it's where you'd like to get to too. In the meantime, if they want to write to Martin Buckle at the committee, then, obviously, they're the ones who are taking forward the current review. So, there is a place to send anything that you think has not been covered in this.

Diolch, Heledd. Fe wnaethoch chi nifer o bwyntiau pwysig iawn fanna. Rwy'n credu bod yr Athro Evans wedi bod yn glir iawn bod yr hyn y mae hi wedi edrych arno yn rhan o jig-so, a bod y jig-so yn gymhleth, a bod angen i ni gael pob rhan o'r jig-so yn iawn fel y gallwn ni—sori am y gyfatebiaeth—weld y darlun cyfan yn dod i'r amlwg. Mae gennym nifer o adolygiadau eraill yn mynd rhagddynt, ac mae un ohonyn nhw'n rhan bwysig iawn o'n cytundeb cydweithio, a dyna'r adolygiad cyffredinol y bydd Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru yn edrych arno sef, yn gyffredinol, y ffordd y gallwn ni atal ein cymunedau rhag dioddef yr hyn y mae'r cymunedau rydych chi'n cyfeirio atyn nhw wedi'i ddioddef yn y gorffennol, a sut gallwn ni fod yn fwy gwydn? Byddan nhw'n gallu edrych ar yr holl ddarnau gwahanol o'r adolygiadau yr ydym wedi bod yn eu gwneud.

Does dim un asiantaeth sy'n mynd i allu gwneud hynny. Mae'n hynod gymhleth, ac yn sgil ein hymadawiad â'r Undeb Ewropeaidd, rydyn ni wedi etifeddu nifer o bethau ar lefel Llywodraeth Cymru y gellid mynd i'r afael â nhw'n well yn rhywle arall, fwy na thebyg. Yn sicr, mae angen rhywfaint o waith rhanbarthol gan yr awdurdodau lleol, oherwydd fel y dywedwch yn iawn, mae yna faterion trawsffiniol ac yn y blaen. Yn sicr, mae problem sgiliau a gwydnwch yn y maes hwn, rydyn ni'n gwybod oherwydd mae Llywodraeth Cymru yn chwilio yn yr un mannau am beirianwyr llifogydd a swyddogion cydnerthedd llifogydd. Felly, dydy gwneud y gorau o hynny ledled Cymru yn hytrach na bod pob un ohonom ni'n cystadlu â'n gilydd am staff cymwys ond anodd eu cael ddim yn ffordd dda ymlaen, chwaith. Byddwn ni'n sicr yn trafod yr holl bethau hynny.

Rydyn ni wedi gwneud nifer o bethau eraill, yn enwedig mewn ymateb i rai o'r pethau rydych chi wedi'u codi yn y Siambr, a dweud y gwir, o ran sicrhau bod Cyfoeth Naturiol Cymru yn gweithio'n well gyda grwpiau cymunedol. Mae gennym lawer iawn mwy o grwpiau cymunedol, rwy'n falch o ddweud, ers i ni drafod hyn ddiwethaf yn y Siambr, yn cael eu sefydlu fel rhan o'r pecyn. Mae gennym 27 o gymunedau erbyn hyn yng nghymoedd y de sydd â grwpiau llifogydd cymunedol—mae hynny'n fwy nag yr oedd gennym o'r blaen. Mae'n rhaid i mi ddod o hyd i'r dudalen—erbyn hyn mae 37 wedi cael eu sefydlu yn y de, 13 yn y canolbarth a 24 yn y gogledd. Mae llawer mwy o gymunedau a allai eu sefydlu, ac rydym wedi rhoi'r adnoddau ar waith i'w helpu i wneud hynny. Mae gennym nifer o weithgareddau ymgysylltu cymunedol yn mynd rhagddynt, nid yn unig o ran llifogydd ond hefyd o ran ynni cymunedol a choedwigoedd cymunedol, pob math o bethau. Ac un o'r pethau yr oeddwn i'n sôn amdano wrth rai o'r bobl galluogi tai gwledig yr ydym yn eu cyflogi yn ddiweddar iawn yw eu dwyn ynghyd i gael math o fforwm cymunedau gwydn, a fyddai'n cynnwys llifogydd, wrth gwrs. Wel, addasu i'r newid hinsawdd, mewn gwirionedd—oherwydd mae'n ymwneud â mwy na llifogydd, mae'n ymwneud â sychder hefyd. Oherwydd mae'r cymunedau sy'n tueddu i ddioddef llifogydd yn y gaeaf yn tueddu wedyn i gael sychder yn yr haf. Felly, mae'n ymwneud â cheisio gweld y darlun llawn hwnnw, unwaith eto.

Rwy'n credu bod hwn yn faes cymhleth i edrych arno. Dydy'r ddeddfwriaeth ddim yn addas i'r diben. Rydyn ni'n gwybod hyn ers peth amser. Mae'r adroddiadau adran 19, fel y mae'r Athro Evans yn ei ddweud yn iawn yn ei darn, wedi datblygu'n fath o arfer, mewn gwirionedd, oherwydd bod y ddeddfwriaeth sy'n sail iddo mor annigonol. Ond yn hytrach nag ymateb difeddwl i newid y ddeddfwriaeth honno a thrwsio'r un darn bach hwnnw, yr hyn rydyn ni wedi gofyn amdano yw cyfres o adroddiadau ar—. Dechreuwch gyda dalen bapur wag, a dweud y gwir. Sut fyddech chi'n sefydlu hyn yng Nghymru? Sut ddylai edrych? Pwy ddylai fod yn gyfrifol am beth? Pwy fyddech chi'n disgwyl iddyn nhw wneud y gwaith gwydnwch? Nid afonydd yn unig sydd dan sylw—rydych chi'n gwybod, gwelyau'r afon, neu'r ceuffosydd. Mae'n ymwneud â'r draenio a'r priffyrdd a'r systemau draenio cynaliadwy a'r adeiladau newydd. Yn wir, mae hyd yn oed yn gysylltiedig â'r problemau sydd gennym gyda ffosffadau, a'r dwr ffo. Felly, mae'n set eithaf cymhleth o bethau. Mae nifer o bethau'n mynd rhagddynt, sy'n edrych ar y darnau unigol o hynny, ac yna rwy'n disgwyl i'r comisiwn seilwaith cenedlaethol, fel rhan o'r gwaith rydym wedi eu comisiynu i'w wneud ar y cyd, dynnu hynny at ei gilydd fel un set o argymhellion i ni, ac yna bydd gennym raglen gydlynol y gallwn fwrw ymlaen i edrych arni.

Eu lle nhw yw penderfynu ar hynny i gyd, ond byddwn i'n disgwyl i hynny gynnwys yr hyn rwyf newydd ei nodi: mwy o weithio rhanbarthol, cronni sgiliau'n well, dealltwriaeth well a llawer symlach o'r hyn y dylai pob awdurdod lleol ei wneud, yr hyn y dylai Cyfoeth Naturiol Cymru ei wneud a'r hyn y dylai Llywodraeth Cymru fod yn ei wneud, ac a ddylai'r corff newydd yr ydym yn gobeithio ei sefydlu drwy'r broses diogelwch tomenni glo gael ei oruchwylio mewn unrhyw ffordd, neu a ddylai'r bobl llywodraethu amgylcheddol yr ydym yn mynd i'w sefydlu wneud hynny. Wyddoch chi, mae set gymhleth o bethau rydyn ni'n eu gwneud yma, ac yn hytrach nag ychwanegu mwy a mwy o asiantaethau, rydyn ni'n ceisio gwneud y defnydd gorau o'r asiantaethau sydd gennym eisoes, fel bod gan y Mr a Mrs Jones yn ein cymunedau broses ddealladwy y gallan nhw fwydo i mewn iddi yn y pen draw. Dyna hoffwn i ei weld ac rwy'n gwybod mai dyna yr hoffech chi ei weld hefyd. Yn y cyfamser, os ydyn nhw am ysgrifennu at Martin Buckle yn y pwyllgor, yna, yn amlwg, nhw yw'r rhai sy'n bwrw ymlaen â'r adolygiad cyfredol. Felly, gallwch chi anfon unrhyw beth dydych chi ddim yn meddwl ei fod wedi'i gynnwys yn hyn.

16:05

Thank you, Minister, for your statement here today and for the work done by Professor Elwen Evans KC on this crucially important policy area.

I welcome the recommendation of regularising the approach to flood investigation reports across our local authorities. I think this should lead to greater consistency in the evidence base that the Welsh Government collates to assist with its own work to alleviate the impact of flooding, as well as greater transparency for residents in Wales who find themselves residing in areas at risk of flooding or affected by flooding, which, as I know you'll understand, is a frankly terrifying situation for those people to live in.

Minister, I've got one question for you today and this is particularly on behalf of my constituents in Cae Felin Parc in Hirwaun and Clydach Terrace in Ynysybwl. As you and your officials digest the recommendations put forward by Elwen Evans alongside those other reviews that you've also mentioned and seek to implement all of those recommendations, how will you balance the need for experts to have the time to provide a thorough evidence base for any interventions, any flood alleviation measures that are carried out in these at-risk areas, alongside the need for swift, practical action to protect lives, homes and livelihoods in the face of increased extreme weather events caused by rampant climate change?

Diolch, Gweinidog, am eich datganiad yma heddiw ac am y gwaith y mae'r Athro Elwen Evans CB wedi'i wneud ar y maes polisi hollbwysig hwn.

Rwy'n croesawu'r argymhelliad y dylid unioni'r ffordd yr ymdrinnir ag adroddiadau sy'n ymchwilio i lifogydd ar draws ein hawdurdodau lleol. Rwy'n credu y dylai hyn arwain at fwy o gysondeb o ran y sylfaen dystiolaeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei chasglu i gynorthwyo gyda'i gwaith ei hun i liniaru effaith llifogydd, yn ogystal â mwy o dryloywder i drigolion yng Nghymru sy'n byw mewn ardaloedd sydd mewn perygl o lifogydd neu y mae llifogydd yn effeithio arnyn nhw, sydd, fel y gwn y byddwch chi'n ei ddeall, yn sefyllfa frawychus i'r bobl hynny fyw ynddi.

Gweinidog, mae gen i un cwestiwn i chi heddiw ac mae hyn yn arbennig ar ran fy etholwyr yng Nghae Felin Parc yn Hirwaun a Clydach Terrace yn Ynysybwl. Wrth i chi a'ch swyddogion fynd ati i ystyried yr argymhellion a gyflwynwyd gan Elwen Evans ochr yn ochr â'r adolygiadau eraill hynny rydych chi hefyd wedi'u crybwyll a cheisio rhoi'r holl argymhellion hynny ar waith, sut fyddwch chi'n cydbwyso'r angen i arbenigwyr gael yr amser i ddarparu sylfaen dystiolaeth drylwyr ar gyfer unrhyw ymyriadau, unrhyw fesurau lliniaru llifogydd sy'n cael eu rhoi ar waith yn yr ardaloedd hyn sydd mewn perygl, ochr yn ochr â'r angen i gymryd camau gweithredu cyflym ac ymarferol i ddiogelu bywydau, cartrefi a bywoliaeth pobl yn wyneb mwy o dywydd eithafol a gaiff ei achosi gan y newid yn yr hinsawdd sy'n mynd yn rhemp?

Thank you, Vikki. It's a very good question and it was really good to have the meeting with you about the specific issues that were raised in your constituency. And that's a really interesting one, isn't it, because that kind of flash-flood-type worry that we have there is a really difficult one to get to grips with. 

There is a balance to be brought to bear on the work needed to understand what scheme might work and how long that takes—and it is a frustrating amount of time, I know, that that takes—and any instant mitigation measures that might be possible. And then, there's this whole sort of value for money against people's—. You know, if you've got seven houses but the scheme is very expensive. But this is somebody's life and community that they're trying to protect. So, trying to get the difficult balance right between what will work and what will give resilience and adaptation and what will, frankly, give peace of mind to communities and what we can do going forward to understand whether there's an ongoing risk or whether that risk can be moved is very much part of the work that we're doing. As you know, sometimes it's not just the infrastructure around it, it's just the nature of the valley that you're living in and the kind of flooding that we're looking at.

So, the answer to your question is that we hope that we will be able to get an understandable system in place that has transparency at its heart so that people understand which agency does what in relation to the flooding, what it's possible to do, what it isn't possible to do, and therefore what the prognosis for that community is. Unfortunately, I cannot promise to protect every single house in Wales from flooding—that's just not possible—but we will make sure that we have as much adaptation in there as possible and as much assistance for people who do live in those areas to make sure that they can live healthy and productive lives without the fear of flooding, which I absolutely do understand. I've met a large number of people, especially children, who have a real fear of flooding once they've experienced it.

I just want to use this opportunity as well to highlight that there is a national flood insurance project as well, to just make sure that people have tried to access that, because one of the other issues is recovery after flood and what we can do to help that. I see that the English Government has put a small scheme in place that mirrors our own, because sometimes the big capital schemes don't work at the individual community level, and I'm glad that you highlighted that to me in the last meeting that we had.

Diolch yn fawr, Vikki. Mae'n gwestiwn da iawn ac roedd hi'n dda iawn cael y cyfarfod gyda chi am y materion penodol a godwyd yn eich etholaeth. Ac mae hynny'n un diddorol iawn, onid ydy, oherwydd mae'r math hwnnw o bryder am fflach-lifogydd sydd gennym ni yn un anodd iawn i fynd i'r afael ag ef. 

Mae angen cydbwysedd o ran y gwaith sydd ei angen i ddeall pa gynllun allai weithio a pha mor hir mae hwnnw'n ei gymryd—ac rwy'n gwybod ei fod yn rhwystredig pa mor hir y mae'n ei gymryd—ac unrhyw fesurau lliniaru uniongyrchol a allai fod yn bosibl. Ac wedyn, mae'r holl beth gwerth am arian yma yn erbyn—. Wyddoch chi, os oes gennych chi saith tŷ ond mae'r cynllun yn ddrud iawn. Ond dyma fywyd a chymuned rhywun y maen nhw'n ceisio'u diogelu. Felly, mae ceisio cael y cydbwysedd anodd yn iawn rhwng yr hyn fydd yn gweithio a'r hyn fydd yn rhoi gwydnwch a'r gallu i addasu a'r hyn fydd, a bod yn onest, yn rhoi tawelwch meddwl i gymunedau a'r hyn y gallwn ni ei wneud wrth symud ymlaen i ddeall a oes risg barhaus neu a ellir symud y risg honno yn rhan fawr iawn o'r gwaith yr ydym yn ei wneud. Fel y gwyddoch, weithiau nid dim ond y seilwaith o'i gwmpas ydyw, ond natur y dyffryn rydych chi'n byw ynddo a'r math o lifogydd rydyn ni'n edrych arnyn nhw.

Felly, yr ateb i'ch cwestiwn yw ein bod ni'n gobeithio y byddwn ni'n gallu cael system ddealladwy ar waith y mae tryloywder yn ganolog iddi fel bod pobl yn deall pa asiantaeth sy'n gwneud beth mewn perthynas â'r llifogydd, beth mae'n bosibl ei wneud, beth nad yw'n bosibl ei wneud, ac felly beth yw'r prognosis ar gyfer y gymuned honno. Yn anffodus, dydw i ddim yn gallu addo amddiffyn pob tŷ yng Nghymru rhag llifogydd—dydy hynny ddim yn bosibl—ond byddwn ni'n gwneud yn siŵr bod gennym gymaint o addasiadau â phosibl a chymaint o gymorth â phosibl i bobl sy'n byw yn yr ardaloedd hynny i wneud yn siŵr eu bod yn gallu byw bywydau iach a chynhyrchiol heb ofn llifogydd, yr wyf yn ei ddeall yn llwyr. Rwyf wedi cwrdd â nifer fawr o bobl, yn enwedig plant, sydd wir yn ofni llifogydd unwaith y byddan nhw wedi profi hynny.

Rwyf am ddefnyddio'r cyfle hwn hefyd i dynnu sylw at brosiect yswiriant llifogydd cenedlaethol hefyd, er mwyn sicrhau bod pobl wedi ceisio cael mynediad i hwnnw, oherwydd un o'r materion eraill yw adfer ar ôl llifogydd a'r hyn y gallwn ni ei wneud i helpu hynny. Rwy'n gweld bod Llywodraeth Lloegr wedi rhoi cynllun bach ar waith sy'n debyg i'n cynllun ni, oherwydd weithiau dydy'r cynlluniau cyfalaf mawr ddim yn gweithio ar lefel cymunedau unigol, ac rwy'n falch eich bod chi wedi tynnu fy sylw at hynny yn y cyfarfod diwethaf a gawsom.

16:10

Diolch, Dirprwy Lywydd. Minister, I welcome the statement today and the work of Professor Evans in this area. We didn't suffer the widespread devastation that some communities did a few years back, but what we did have was localised flooding that was because of those traumatic weather incidents. In those classic Valleys communities you've described, we had rapid run-off, partly to do with street design, partly to do with blocked drainage and co-ordination, exactly as you've described. But I urge you, first of all, let us legislate, but only where absolutely needed. Let's run the rule across the powers that we currently actually have if we used and implemented those powers properly. Secondly, let's have no more additional bodies, although I am a fan of voluntary flood forums that come together to help people on the ground locally. But let's not have some super new national bodies to hide behind this stuff; let's get on. And that's my primary point, Minister: what can we get on with right now, acting right now at a local authority level with local partners within these localised areas of flash flooding? What can we do right now? Because that's what my constituents in Llangeinor, Heol-y-cyw, Garth and elsewhere who have suffered devastating flooding in localised areas want to know: can we do stuff for them right now?

Diolch, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, rwy'n croesawu'r datganiad heddiw a gwaith yr Athro Evans yn y maes hwn. Ni wnaethom ddioddef y dinistr eang a wnaeth rhai cymunedau ychydig flynyddoedd yn ôl, ond yr hyn a gawsom oedd llifogydd lleol oherwydd y digwyddiadau tywydd trawmatig hynny. Yn y cymunedau clasurol hynny yn y Cymoedd yr ydych wedi'u disgrifio, roedd gennym ddŵr ffo cyflym, yn rhannol oherwydd y ffordd y cafodd strydoedd eu cynllunio, yn rhannol oherwydd draeniau wedi blocio a chydgysylltu, yn union fel rydych chi wedi'i ddisgrifio. Ond yr wyf yn eich annog, yn gyntaf oll, gadewch i ni ddeddfu, ond dim ond pan fo gwir angen. Gadewch i ni archwilio'r pwerau sydd gennym ar hyn o bryd, ac a wnaethom ni ddefnyddio a gweithredu'r pwerau hynny'n iawn. Yn ail, gadewch i ni beidio â chyflwyno mwy o gyrff ychwanegol, er fy mod i'n cefnogi fforymau llifogydd gwirfoddol sy'n dod at ei gilydd i helpu pobl ar lawr gwlad yn lleol. Ond gadewch i ni beidio â chyflwyno rhai cyrff cenedlaethol arbennig newydd i guddio y tu ôl i'r stwff yma; gadewch i ni symud ymlaen. A dyna fy mhrif bwynt, Gweinidog: beth allwn ni fwrw ymlaen ag ef nawr, gweithredu ar lefel awdurdod lleol nawr gyda phartneriaid lleol yn yr ardaloedd hyn lle ceir fflach-lifogydd lleol? Beth allwn ni ei wneud nawr? Oherwydd dyna beth mae fy etholwyr yn Llangeinwyr, Heol-y-cyw, Garth a mannau eraill sydd wedi dioddef llifogydd dinistriol mewn ardaloedd lleol eisiau gwybod: a allwn ni wneud pethau iddyn nhw nawr?

Diolch, Huw. We fund Natural Resources Wales and the local authorities to engage in this sort of activity, as I was saying to Heledd, throughout the year. There is on the NRW website something called 'What to do before, during or after a flood'—pretty straightforward, it's available on the website. NRW run volunteer network support events across Wales and advise community groups on the completion and testing of community flood plans. We have volunteer events that include representatives from NRW, local authorities, local resilience fora—so, that's the wider civil resilience fora—the voluntary sector, including the British Red Cross, who I was delighted to meet with very recently about their report into flooding, and the National Flood Forum.

This year, we've given NRW £24.5 million in revenue funding, which is an increase of £2 million from last year, to maintain the network of assets throughout Wales and support the work in community engagement. There is advice and support about how to join a community flood group and a list of organisations that provide support for flood groups, and that's also on the website. As I was just saying in response to Heledd, there are 74 community flood plans across Wales at the moment, so we can help you, if there isn't one in your area, to set one up. As I say, if you haven't met with the British Red Cross as well, it's worth doing that.

We also have a small-scale scheme in place in Wales that has now been copied by England. It's only available in England where 10 or more properties have been flooded twice or more in the last 10 years, so ours is a little more generous than that. The small-scale scheme in Wales can protect as few as two properties and there's no requirement for properties to have suffered flooding on multiple occasions, so it's a bit more generous than that.

We employ what's called a scaled approach to scheme appraisal, as I was saying to Vikki. I had a very interesting conversation with Vikki about an area of her constituency where there's a very specific problem and it's about trying to find a bespoke solution. But we had good engagement from NRW, the local authority and myself, trying to find that. It's one of the benefits in Wales, isn't it—we're small enough to be able to bring a focus to a small community that's got a very specific problem. So, I'm very happy to do that if you have a specific community in mind, Huw, as always, and then, as I say, help you access some of the support necessary to put one of those community groups together.

Diolch yn fawr, Huw. Rydym yn ariannu Cyfoeth Naturiol Cymru a'r awdurdodau lleol i gymryd rhan yn y math hwn o weithgaredd, fel yr oeddwn i'n ei ddweud wrth Heledd, drwy gydol y flwyddyn. Ar wefan newydd CNC mae rhywbeth o'r enw 'Beth i'w wneud cyn, yn ystod neu ar ôl llifogydd'—sy'n eithaf syml, mae ar gael ar y wefan. Mae CNC yn cynnal digwyddiadau cymorth y rhwydwaith gwirfoddol ledled Cymru ac yn cynghori grwpiau cymunedol ar gwblhau a phrofi cynlluniau llifogydd cymunedol. Mae gennym ddigwyddiadau gwirfoddol sy'n cynnwys cynrychiolwyr o CNC, awdurdodau lleol, fforymau cydnerthedd lleol—dyna'r fforymau cydnerthedd sifil ehangach—y sector gwirfoddol, gan gynnwys y Groes Goch Brydeinig, yr oeddwn yn falch iawn o gyfarfod â nhw yn ddiweddar iawn ynghylch eu hadroddiad ar lifogydd, a'r Fforwm Llifogydd Cenedlaethol.

Eleni, rydym wedi rhoi £24.5 miliwn i CNC mewn cyllid refeniw, sydd £2 filiwn yn fwy na'r llynedd, i gynnal y rhwydwaith o asedau ledled Cymru a chefnogi'r gwaith o ymgysylltu â'r gymuned. Ceir cyngor a chymorth ynglŷn â sut i ymuno â grŵp llifogydd cymunedol a rhestr o sefydliadau sy'n darparu cymorth i grwpiau llifogydd, ac mae hynny hefyd ar y wefan. Fel yr oeddwn yn ei ddweud mewn ymateb i Heledd, mae 74 o gynlluniau llifogydd cymunedol ledled Cymru ar hyn o bryd, felly gallwn eich helpu, os nad oes un yn eich ardal chi, i sefydlu un. Fel y dywedais, os nad ydych wedi cwrdd â'r Groes Goch Brydeinig ychwaith, mae'n werth gwneud hynny.

Mae gennym hefyd gynllun ar raddfa fach ar waith yng Nghymru sydd bellach wedi cael ei gopïo gan Loegr. Mae dim ond ar gael yn Lloegr lle mae 10 neu fwy o eiddo wedi dioddef llifogydd ddwywaith neu fwy yn ystod y 10 mlynedd diwethaf, felly mae ein un ni ychydig yn fwy hael na hwnnw. Gall y cynllun ar raddfa fach yng Nghymru ddiogelu cyn lleied â dau eiddo ac nid oes angen i eiddo fod wedi dioddef llifogydd ar sawl achlysur, felly mae ychydig yn fwy hael na hwnnw.

Rydym yn mabwysiadu'r hyn a elwir yn ddull graddedig o arfarnu cynlluniau, fel yr oeddwn yn ei ddweud wrth Vikki. Cefais sgwrs ddiddorol iawn â Vikki am ardal yn ei hetholaeth lle ceir problem benodol iawn ac mae'n ymwneud â cheisio dod o hyd i ateb pwrpasol. Ond cafodd CNC, yr awdurdod lleol a minnau ymgysylltiad da wrth geisio dod o hyd i hwnnw. Mae'n un o'r manteision yng Nghymru, onid ydyw—rydyn ni'n ddigon bach i allu canolbwyntio ar gymuned fach sydd â phroblem benodol iawn. Felly, rwy'n hapus iawn i wneud hynny os oes gennych gymuned benodol mewn golwg, Huw, fel bob amser, ac yna, fel y dywedais, eich helpu i gael rhywfaint o'r cymorth sydd ei angen i ffurfio un o'r grwpiau cymunedol hynny.

5. Datganiad gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd: Terfyn cyflymder diofyn 20 mya ar ffyrdd cyfyngedig
5. Statement by the Deputy Minister for Climate Change: 20 mph default speed limit on restricted roads

Symudwn ymlaen at eitem 5, datganiad gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd ar y terfyn cyflymder diofyn 20 mya ar ffyrdd cyfyngedig. Galwaf ar y Dirprwy Weinidog, Lee Waters.

We move on now to item 5, which is a statement from the Deputy Minister for Climate Change on the 20 mph default speed limit on restricted roads. I call on the Deputy Minister, Lee Waters.

Diolch, Dirprwy Lywydd. From Sunday, most roads with a 30 mph speed limit in Wales will be changing to 20 mph. This is the biggest step change in community safety for a generation. It will save lives, prevent injuries and encourage more people to walk and cycle. It'll make our streets safer for all road users, including car drivers, and improve the quality of life for everyone in our local communities.

On the two occasions when we have debated the approach in this Siambr, there's been cross-party support, including in 2020 from the Conservative benches and their group leader at the time, and the policy was backed with significant majorities. Change is never easy, and as we have got closer to 17 September, and with greater awareness of the speed limit coming into effect, concerns are being surfaced, and people’s natural anxieties about change have not been helped by the blatant misinformation being cynically spread by the Conservatives in Wales. Under our standards of personal conduct in this Senedd, the rules state that Members must act truthfully. I regret to say that Conservative Members are making false claims about this policy, a policy many of them voted for in this Siambr.

Diolch, Dirprwy Lywydd. O ddydd Sul, bydd y rhan fwyaf o ffyrdd sydd â therfyn cyflymder o 30 mya yng Nghymru yn newid i 20 mya. Dyma'r newid mwyaf mewn diogelwch cymunedol mewn cenhedlaeth. Bydd yn achub bywydau, yn atal anafiadau ac yn annog mwy o bobl i gerdded a beicio. Bydd yn gwneud ein strydoedd yn fwy diogel i bob defnyddiwr ffyrdd, gan gynnwys gyrwyr ceir, ac yn gwella ansawdd bywyd pawb yn ein cymunedau lleol.

Ar y ddau achlysur pan fuom yn trafod y dull gweithredu yn y Siambr hon, cafwyd cefnogaeth drawsbleidiol, gan gynnwys yn 2020, cefnogaeth y meinciau Ceidwadol ac arweinydd eu grŵp ar y pryd, a chefnogwyd y polisi gyda mwyafrifoedd sylweddol. Nid yw newid byth yn hawdd, ac wrth i ni agosáu at 17 Medi, a gyda mwy o ymwybyddiaeth o'r terfyn cyflymder yn dod i rym, mae pryderon yn dod i'r wyneb, ac nid yw pryderon naturiol pobl am newid wedi eu lleddfu gan yr wybodaeth anghywir amlwg sy'n cael ei lledaenu'n sinigaidd gan y Ceidwadwyr yng Nghymru. O dan ein safonau ymddygiad personol yn y Senedd hon, mae'r rheolau'n datgan bod yn rhaid i Aelodau weithredu'n eirwir. Mae'n ddrwg gennyf ddweud bod Aelodau Ceidwadol yn gwneud honiadau ffug ynghylch y polisi hwn, polisi y pleidleisiodd llawer ohonynt drosto yn y Siambr hon.

I want to take the opportunity today to set out the facts. The hardest hitting fact is that if a pedestrian is struck by a vehicle moving at 30 mph, they are around five times more likely to be killed than if they are hit at 20 mph. It’s simple: lower speeds save lives. By the time a car travelling at 20 mph has come to a stop, a car travelling at 30 mph will still be doing 24 mph: lower speeds save lives. It’s not just me saying that—those are the exact words of Dr David Hanna, a consultant in paediatric emergency at the University Hospital of Wales. It is his job to deal with the consequences of children being hit by cars at 30 mph and more. He has described the devastating life-changing injuries children and young people and their families have to deal with as a result of road traffic collisions, more than half of which occur on roads where the speed limit is currently 30 mph.

Being struck by a moving car is the biggest cause of serious injury in children. Public Health Wales estimates that we can expect to see a 40 per cent reduction in collisions, six to 10 lives saved every year, and somewhere between 1,200 and 2,000 people annually avoiding injury in Wales once we’ve moved to 20 mph. So, as well as reducing human misery, this will also ease pressure on our overstretched emergency services. Casualty prevention savings, which include reducing the need to attend so many road traffic collisions and reducing the flow of injured people needing treatment at A&E is expected to save £92 million in the first year alone, and for every year afterwards. As the Chief Medical Officer for Wales, Dr Frank Atherton, says:

'Not only will slower speeds save lives and reduce injuries, it will also help keep people healthier and reduce the burden on the NHS.'

Dirprwy Lywydd, a 20 mph default speed limit will pay for itself three times over from the savings to the health service in the first year alone. This is not a policy that has been rushed, it has been four years in development, in close partnership with local authorities, the police and key delivery organisations. We've piloted it in eight communities across Wales. In St Dogmaels in Pembrokeshire, the first of the trial areas, 20 mph has already proven itself. A car driver avoided hitting a young boy crossing the road because, in their words:

'Luckily, I was doing 20 mph. At 30 mph I would’ve hit him.'

There was no need for an ambulance, no need for the police and, thankfully, no need for the parents of that child to hear bad news at the hospital. Many of us are parents and grandparents, and we understand the fear of traffic, and we know why most people support slower speeds on the streets they live on. And we know that the fear of traffic leads to many children being kept inside to avoid the risk of harm robbing them of the experiences many of us had of exploring our neighbourhoods and having fun with friends. All of this contributes to the obesogenic environment that the National Institute for Health and Care Excellence has warned us is adding to the epidemic of type 2 diabetes and obesity. In Spain, in London, in Edinburgh, and soon in Ireland too, speed limits have been reduced to 20 mph and casualties and deaths are falling too. The evidence for change is very strong and is not disputed.

My focus throughout has been to do all we can to concentrate on the practicalities of implementing the new speed limit to ensure its success. In May 2019 I set up a taskforce group to test our policy intent with experts and practitioners. Led by the widely respected independent transport expert Phil Jones, it spent over a year considering the best ways to bring in the change and find a consensus. The group included local government officers, the Federation of Small Businesses and the Road Haulage Association, amongst others. The taskforce group recommended that we move away from short sections of road being reclassified as 20 mph, and instead said we should change the underlying default speed limit. We should move from the current situation where local roads, restricted roads, have a default of 30 mph, where a case can be made to reduce that to 20 mph, to a default of 20 mph, where the case can be made for that to be set at 30 mph. So, there is no blanket 20 mph, as the Conservatives wrongly claim. We are following the approach that the experts recommended. And I know the Conservatives don't like experts, but in this Chamber, we do.

Hoffwn fanteisio ar y cyfle heddiw i nodi'r ffeithiau. Y ffaith fwyaf brawychus yw hon, os yw cerddwr yn cael ei daro gan gerbyd sy'n symud ar gyflymder o 30 mya, mae ef tua phum gwaith yn fwy tebygol o gael ei ladd na phe bai e'n cael ei daro gan gerbyd yn symud ar gyflymder o 20 mya. Mae'n syml: mae cyflymderau is yn achub bywydau. Erbyn i gar sy'n teithio 20 mya stopio, bydd car sy'n teithio 30 mya yn dal i deithio 24 mya: mae cyflymderau is yn achub bywydau. Nid dim ond fi sy'n dweud hynny—dyna union eiriau Dr David Hanna, ymgynghorydd brys pediatrig yn Ysbyty Athrofaol Cymru. Ei waith ef yw ymdrin â'r canlyniadau pan gaiff plant eu taro gan geir yn teithio 30 mya a mwy. Mae wedi disgrifio'r anafiadau trychinebus sy'n newid bywyd y mae'n rhaid i blant a phobl ifanc a'u teuluoedd ddelio â nhw o ganlyniad i wrthdrawiadau traffig ffyrdd, ac mae mwy na hanner ohonynt yn digwydd ar ffyrdd lle mae'r terfyn cyflymder yn 30 mya ar hyn o bryd.

Cael eich taro gan gar yn symud yw'r achos mwyaf cyffredin o anaf difrifol i blant. Mae Iechyd Cyhoeddus Cymru yn amcangyfrif y gallwn ddisgwyl gweld gostyngiad o 40 y cant mewn gwrthdrawiadau, chwech i 10 o fywydau'n cael eu hachub bob blwyddyn, a rhywle rhwng 1,200 a 2,000 o bobl bob blwyddyn yn osgoi anaf yng Nghymru ar ôl i ni symud i 20 mya. Felly, yn ogystal â lleihau gofid dynol, bydd hyn hefyd yn lleihau'r pwysau ar ein gwasanaethau brys sydd dan bwysau. Mae disgwyl i arbedion atal anafiadau, sy'n cynnwys lleihau'r angen i fynd i gynifer o wrthdrawiadau traffig ffyrdd a lleihau llif y bobl sydd wedi'u hanafu sydd angen triniaeth mewn adrannau damweiniau ac achosion brys arbed £92 miliwn yn y flwyddyn gyntaf yn unig, ac ymhob blwyddyn wedyn. Fel y dywed Prif Swyddog Meddygol Cymru, Dr Frank Atherton:

'Nid yn unig y bydd cyflymderau arafach yn achub bywydau ac yn lleihau anafiadau, bydd hefyd yn helpu i gadw pobl yn iachach ac yn lleihau'r baich ar y GIG.'

Dirprwy Lywydd, bydd terfyn cyflymder diofyn o 20 mya yn talu amdano'i hun dair gwaith drosodd o'r arbedion i'r gwasanaeth iechyd yn y flwyddyn gyntaf yn unig. Nid yw hwn yn bolisi sydd wedi cael ei frysio, mae wedi bod yn datblygu dros bedair blynedd, mewn partneriaeth agos ag awdurdodau lleol, yr heddlu a sefydliadau cyflawni allweddol. Rydym wedi ei dreialu mewn wyth cymuned ledled Cymru. Yn Llandudoch yn Sir Benfro, y cyntaf o'r ardaloedd prawf, mae 20 mya eisoes wedi profi ei hun. Fe wnaeth gyrrwr car osgoi taro bachgen ifanc yn croesi'r ffordd oherwydd, yn ei eiriau ef ei hun:

'Yn ffodus, roeddwn i'n gwneud 20 mya. Ar gyflymder o 30 mya, byddwn i wedi ei daro.'

Nid oedd angen ambiwlans, dim angen yr heddlu a diolch byth, nid oedd angen i rieni'r plentyn hwnnw glywed newyddion drwg yn yr ysbyty. Mae llawer ohonom yn rhieni a neiniau a theidiau, ac rydyn ni'n deall yr ofn sy'n gysylltiedig â thraffig, ac rydym yn gwybod pam y mae'r rhan fwyaf o bobl yn cefnogi cyflymderau arafach ar y strydoedd y maent yn byw ynddynt. Ac rydym yn gwybod bod ofni traffig yn arwain at gadw llawer o blant dan do er mwyn osgoi'r risg o niwed sy'n eu hamddifadu o'r profiadau a gafodd llawer ohonom wrth archwilio ein cymdogaethau a chael hwyl gyda ffrindiau. Mae hyn i gyd yn cyfrannu at yr amgylchedd gordewogenig y mae'r Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal wedi ein rhybuddio sy'n ychwanegu at epidemig diabetes math 2 a gordewdra. Yn Sbaen, yn Llundain, yng Nghaeredin, ac yn fuan yn Iwerddon hefyd, mae cyfyngiadau cyflymder wedi'u gostwng i 20 mya ac mae anafiadau a marwolaethau yn gostwng hefyd. Mae'r dystiolaeth ar gyfer newid yn gryf iawn a does dim dadlau yn ei gylch.

Rwyf wedi rhoi pwyslais parhaus ar wneud popeth o fewn ein gallu i ganolbwyntio ar ymarferoldeb gweithredu'r terfyn cyflymder newydd i sicrhau ei lwyddiant. Ym mis Mai 2019 sefydlais grŵp tasglu i brofi ein bwriad polisi gydag arbenigwyr ac ymarferwyr. Dan arweiniad yr arbenigwr trafnidiaeth annibynnol uchel ei barch Phil Jones, treuliodd y grŵp dros flwyddyn yn ystyried y ffyrdd gorau o gyflwyno'r newid a dod o hyd i gonsensws. Roedd y grŵp yn cynnwys swyddogion llywodraeth leol, Ffederasiwn y Busnesau Bach a'r Gymdeithas Cludo ar y Ffyrdd, ymhlith eraill. Argymhellodd y grŵp tasglu ein bod yn symud i ffwrdd o ailddosbarthu rhannau byr o'r ffyrdd yn rhai 20 mya, a dywedodd y dylem yn hytrach newid y terfyn cyflymder diofyn sylfaenol. Dylem symud i ffwrdd o'r sefyllfa bresennol lle mae gan ffyrdd lleol, ffyrdd cyfyngedig, derfyn diofyn o 30 mya, lle gellir cyflwyno achos i leihau hynny i 20 mya, terfyn diofyn o 20 mya, lle gellir cyflwyno achos dros osod hynny ar 30 mya. Felly, does dim terfyn cyffredinol o 20 mya, fel mae'r Ceidwadwyr yn honni ar gam. Rydym yn dilyn y dull a argymhellodd yr arbenigwyr. Ac rwy'n gwybod nad yw'r Ceidwadwyr yn hoffi arbenigwyr, ond yn y Siambr hon, rydyn ni yn eu hoffi nhw.

16:20

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

Local highway authorities will retain the power to vary the speed limit according to local conditions. It is not a uniform speed limit. It is not a blanket speed limit. It can vary according to local circumstances, as decided by the local highway authority, and that's already happening. If it was a blanket, how is it that Rhondda Cynon Taf could put in so many exemptions? How is it that Caldicot in Monmouthshire could change its speed limit as a result of the trial? How is it that in Buckley the speed limit could be changed on roads that didn't work in the trial? That can only happen because it is not a default and local highway authorities have the flexibility to meet local circumstances. Each of these local authorities have undertaken a thorough assessment of their roads and applied the Welsh Government exemptions guidance and their local knowledge. This has been a significant piece of work and I am extremely grateful to all local authorities who have helped to ensure that the change goes as smoothly as possible. These are small teams, and they've worked extremely hard, and I think we all owe them our gratitude.

Now, there is inevitably some local variability in how the exceptions criteria has been applied in each of the 22 local authorities—we've heard it praised as localism in the past—and of course by the Welsh Government ourselves on the trunk road network. We've encouraged councils to take a common-sense approach, recognising that the character of some stretches of road suits 30 mph, where people and vehicles don't mix. This is the biggest change in road safety in a generation, and despite all the efforts, it's unlikely to be flawless on day one. For example, we know that some councils will have all their signs up on Sunday, and others have decided to take a different approach in sequencing the change. It will settle down. And where communities think councils have got some stretches wrong, there'll be an opportunity to reflect and to revisit. We will carry out a light-touch review of the exemptions criteria after the change has had a chance to bed in, where this can be looked at again if there are problems. But we do expect, based on the experience in the pilots, that the new approach will be welcomed by local communities. It will take a while to adjust. As a driver, I find driving at 20 mph feels slower. But just as lots of people didn't like wearing a seat belt as first, people adjust. And as people adjust, we'll be taking a proportional approach to enforcement. Excessive speeders will be fined and given points, but while drivers are getting used to the new 20 mph limit, and if they are not breaching it excessively, they will be offered roadside engagement sessions, where available, with GoSafe and the fire and rescue services, as an alternative to prosecution.

Now, I know there are concerns that the new speed limit will add significantly to journey times. The early data from the trials shows that the new limit has succeeded in reducing average speed limits without a significant impact on journey times. This is because most delays occur at traffic lights and at junctions. I'm sure we've all been overtaken by a car only to meet them again at the next set of lights. At 20 mph there is less breaking and less speeding up. That not only reduces harmful particulates from tyres and breaks, which helps air quality, but also means that the average journey is only about 1 minute longer. And it's more efficient. A steady 20 mph for many cars will achieve better fuel consumption and use less energy. But most importantly, Llywydd, it will save lives. For all the discomfort of change, we must not lose sight that this will reduce deaths, it will improve the quality of life in communities by cutting noise pollution, which is the second-greatest harm to public health, and it will feel safer, which will lead to increased levels of walking and cycling. And there is strong evidence to support each of these points. That's why Wales is following Spain to make 20 mph the default speed limit on local streets. And others will follow. This is all part of our vision of making Wales stronger, fairer and greener. And I'm confident that we will look back at this change with pride. Diolch.

Bydd awdurdodau priffyrdd lleol yn cadw'r pŵer i amrywio'r terfyn cyflymder yn ôl amodau lleol. Nid yw'n derfyn cyflymder unffurf. Nid yw'n derfyn cyflymder cyffredinol. Gall amrywio yn ôl amgylchiadau lleol, fel y penderfynir gan yr awdurdod priffyrdd lleol, ac mae hynny eisoes yn digwydd. Pe bai'n derfyn cyffredinol, sut y gallodd Rhondda Cynon Taf gyflwyno cymaint o esemptiadau? Sut y gallodd Cil-y-coed yn Sir Fynwy newid ei derfyn cyflymder o ganlyniad i'r treial? Sut felly yr oedd hi'n bosibl i newid y terfyn cyflymder ar ffyrdd nad oeddent yn gweithio yn y treial ym Mwcle? Gall hynny dim ond digwydd oherwydd nad yw'n derfyn diofyn ac mae gan awdurdodau priffyrdd lleol yr hyblygrwydd i ymateb i amgylchiadau lleol. Mae pob un o'r awdurdodau lleol hyn wedi cynnal asesiad trylwyr o'u ffyrdd ac wedi defnyddio canllawiau esemptiadau Llywodraeth Cymru a'u gwybodaeth leol. Mae hwn wedi bod yn ddarn sylweddol o waith ac rwy'n hynod ddiolchgar i'r holl awdurdodau lleol sydd wedi helpu i sicrhau bod y newid yn digwydd mor esmwyth â phosibl. Mae'r rhain yn dimau bach, ac maen nhw wedi gweithio'n eithriadol o galed, ac rwy'n credu bod ein dyled yn fawr iddyn nhw.

Nawr, mae'n anochel bod rhywfaint o amrywioldeb lleol o ran sut mae'r meini prawf eithriadau wedi'u cymhwyso ym mhob un o'r 22 awdurdod lleol—rydym wedi clywed bod hyn yn cael ei ganmol fel lleoliaeth yn y gorffennol—ac wrth gwrs gan Lywodraeth Cymru ein hunain ar y rhwydwaith cefnffyrdd. Rydym wedi annog cynghorau i feithrin ymagwedd synnwyr cyffredin, gan gydnabod bod cymeriad rhai rhannau o ffyrdd yn addas ar gyfer 30 mya, lle nad yw pobl a cherbydau'n cymysgu. Dyma'r newid mwyaf mewn diogelwch ar y ffyrdd mewn cenhedlaeth, ac er gwaethaf yr holl ymdrechion, mae'n annhebygol o fod heb ddiffygion ar y diwrnod cyntaf. Er enghraifft, rydym yn gwybod y bydd rhai cynghorau yn gosod eu holl arwyddion ddydd Sul, ac mae eraill wedi penderfynu mabwysiadu dull gwahanol wrth wneud newidiadau fesul cam. Bydd yn dod i drefn. A lle mae cymunedau'n credu bod cynghorau wedi gwneud camgymeriadau ar rai rhannau o'r ffyrdd, bydd cyfle i fyfyrio ac ailedrych arno. Byddwn yn cynnal adolygiad llai manwl o'r meini prawf esemptiadau ar ôl i'r newidiadau gael cyfle i ymsefydlu, a gellir edrych ar hyn eto os oes problemau. Ond rydym yn disgwyl, yn seiliedig ar y profiad yn y cynlluniau treialu, y bydd y dull newydd yn cael ei groesawu gan gymunedau lleol. Bydd yn cymryd amser i addasu. Fel gyrrwr, mae gyrru 20 mya yn teimlo'n arafach. Ac yn yr un modd 'doedd dim llawer o bobl yn hoffi gwisgo gwregys diogelwch ar y dechrau, mae pobl yn addasu. Ac wrth i bobl addasu, byddwn yn mabwysiadu dull gweithredu cyfrannol o ran gorfodi. Bydd goryrwyr eithafol yn cael eu dirwyo ac yn cael pwyntiau ar eu trwydded, ond tra bod gyrwyr yn dod i arfer â'r terfyn newydd o 20 mya, ac os nad ydynt yn ei dorri'n ormodol, byddant yn cael cynnig sesiynau ymgysylltu ar ochr y ffordd, pan fo ar gael, gyda GanBwyll a'r gwasanaethau tân ac achub yn hytrach na chael eu herlyn.

Nawr, gwn fod pryderon y bydd y terfyn cyflymder newydd yn ychwanegu'n sylweddol at amseroedd teithio. Mae'r data cynnar o'r treialon yn dangos bod y terfyn newydd wedi llwyddo i leihau terfynau cyflymder cyfartalog heb gael effaith sylweddol ar amseroedd teithio. Mae hyn yn wir oherwydd bod y rhan fwyaf o oedi yn digwydd wrth oleuadau traffig ac ar gyffyrdd. Rwy'n siŵr ein bod ni i gyd wedi gweld car yn ein goddiweddyd dim ond i'w weld eto wrth y goleuadau traffig nesaf. Ar gyflymder o 20 mya mae llai o frecio a llai o gyflymu. Mae hynny nid yn unig yn lleihau gronynnau niweidiol o deiars a breciau, sy'n gwella ansawdd yr aer, ond mae hefyd yn golygu mai dim ond tua 1 munud yn hirach yw'r daith gyfartalog. Ac mae'n fwy effeithiol. Yn achos llawer o geir bydd 20 mya cyson yn sicrhau gwell defnydd o danwydd a defnyddir llai o ynni. Ond yn bwysicaf oll, Llywydd, bydd yn achub bywydau. Er gwaethaf holl anghysur newid, rhaid i ni beidio â cholli golwg ar y ffaith y bydd hyn yn lleihau marwolaethau, bydd yn gwella ansawdd bywyd mewn cymunedau trwy leihau llygredd sŵn, sef yr ail niwed mwyaf i iechyd y cyhoedd, a bydd yn teimlo'n fwy diogel, a fydd yn arwain at lefelau uwch o gerdded a beicio. Ac mae tystiolaeth gref i gefnogi pob un o'r pwyntiau hyn. Dyna pam mae Cymru'n dilyn Sbaen i wneud 20 mya y terfyn cyflymder diofyn ar strydoedd lleol. Bydd eraill yn dilyn. Mae hyn i gyd yn rhan o'n gweledigaeth o wneud Cymru'n gryfach, yn decach ac yn wyrddach. Ac rwy'n ffyddiog y byddwn yn edrych yn ôl ar y newid hwn gyda balchder. Diolch.

16:25

Thank you, Deputy Minister, for your statement this afternoon on your deeply unpopular 20 mph pet project. It's no secret here, and I've been saying since day one, that I, alongside my colleagues, the Welsh Conservatives, have no problem with 20 mph being outside schools, places of worship, high streets—places where they're needed. But I'm afraid my position on this hasn't changed over the summer, much to your disappointment I'm sure. I cannot, will not and have not ever supported a blanket 20 mph speed limit across Wales. If anything, after talking to countless residents and businesses, and listening to the fresh and concerning details coming out in relation to your scheme, my opposition has in fact grown over recess.

You and the First Minister keep referring to Spain in many of your interviews, and also today in the Senedd, and also the results that they've seen. Just for everyone's knowledge, when Spain introduced similar changes, COVID was rife at that time. Everything had come to a sharp halt. Given that we were in the thick of COVID, just how reliable is the evidence that you have used from Spain, going forward? And if you've been to Spain, you would have seen their public transport infrastructure, and please take a minute to look outside what we have here in Wales—you cannot make the comparison that we have the roads, we have the public transport infrastructure to manage the 20 mph speed limits you're brining into place.

Also in your statement, you mention a taskforce made up of the likes of the FSB and Road Haulage Association, and a report that they produced recommending changing the default speed limit. Well, Deputy Minister, I actually spoke to some of the heads of the Road Haulage Association just this afternoon before I came into this Chamber, and they told me, in no uncertain terms, they didn't support in any way making the default 20 mph limit across Wales. They stood by the message, exactly what I've been saying, that they support targeted action outside specific areas, such as schools, playgrounds et cetera, but never a blanket move. Other participants who were in that group as well also felt that it was more of a steering group, where participants had to follow your agenda of 20 mph all across Wales, and not have a say into what they felt was right and the way forward. [Interruption.] That's absolutely accurate. Deputy Minister, are you misconstruing reality in a bid to dress up this unwanted and flawed policy?

Only last week we discovered that the Welsh Government had no plans whatsoever to monitor the impact of this 20 mph scheme on neighbouring roads. How will the Welsh Government be able to determine whether it has increased congestion or what impact the scheme has had on safety and air pollution, going forward? Why won't you be monitoring the impact, Deputy Minister? Are you worried about what it might actually uncover? And would you much rather prefer to hide from facts, going forward?

If this blanket pet project does go ahead, and I sincerely hope it doesn't, at the very least it should be properly monitored and reviewed. As we're on the topic of monitoring, Deputy Minister, have you been monitoring the success of your marketing campaign? Because, as far as I can tell, it's been one epic failure. So, just how effective has your campaign been? And have you been advertising the change across the border in England, as I fear many who will be here and visiting Wales, going forward, will indeed be unaware of this blanket 20 mph speed limit, going forward?

My inbox has been inundated, and I cannot underestimate and tell you how full it's been, with e-mails from constituents airing their concerns about the 20 mph limit going forward. You can all stand here today, specifically you, Deputy Minister, and say that the public are on board and perhaps support this move, but the reality is they do not support this move. The majority do not want this to go forward. In fact, a poll conducted by ITV Wales found that almost two thirds of people are against this change. I know my leader, Andrew R.T. Davies, said this earlier.

Deputy Minister, I have a long list of constituents who have complained to me, and I feel it might be beneficial for you to read what many of them said to me, and to perhaps get a better understanding of how your policy will in fact impact them every single day, going forward. So, what's the best e-mail address to reach you on, Deputy Minister, as I'm going to start sending each and every single one of their concerns to you so you can actually gain a full flavour of what the mood is on the ground? And rather than being missing in action, or MIA as I like to call what you've been doing all summer in relation to this policy, it would be good for you to actually speak to the residents and try and defend your policy rather than going to those areas where you know you're going to actually get support for it. Of course, Deputy Minister, it's also not too late for you to hold your hands up, admit you made a mistake—something you're all too familiar with—and stop this roll-out from going forward.

I want to make someone aware of something very important today. An e-mail was sent out by a local authority in north Wales to a resident, and I'm going to quote it word for word for all of you today: 'Over the next 12 to 18 months, further Welsh Government guidance is being provided to enable further speed changes to be reviewed, for example, for 40 mph, 50 mph, and national speed limit roads.' Now, I'll be honest, this set my alarm bells ringing even more so than before, because I want to know: is 20 mph just the tip of the iceberg, and are you planning even more drastic changes going forward when it comes to speed limits?

Clarity, Deputy Minister, is very much needed, and it's needed now. You say you will look back at this as a change with pride. You are, in fact, going ahead to damage the economy, thrashing people's livelihoods, and hampering emergency services' response times going forward. I'm not sure this is something to be proud of, Deputy Minister, but, if you are so confident in your policy, can I get assurance from you today that your Labour MSs will not be whipped for the Welsh Conservative debate tomorrow calling for this policy to be scrapped and that they can vote how they see fit rather than toeing the party line? Thank you so much, Presiding Officer.

Diolch, Dirprwy Weinidog, am eich datganiad y prynhawn yma ar eich hoff brosiect 20 mya amhoblogaidd iawn. Nid yw'n gyfrinach yma, ac rwyf wedi bod yn dweud ers y diwrnod cyntaf, nad oes gennyf i, ochr yn ochr â fy nghyd-Aelodau, y Ceidwadwyr Cymreig, broblem ynghylch 20 mya y tu allan i ysgolion, addoldai, strydoedd mawr—lleoedd lle mae ei angen. Ond rwy'n ofni nad yw fy safbwynt ar hyn wedi newid dros yr haf, er mawr siom i chi rwy'n siŵr. Ni allaf, ac ni fyddaf, ac nid wyf erioed wedi cefnogi terfyn cyflymder cyffredinol o 20 mya ledled Cymru. Os rhywbeth, ar ôl siarad â phreswylwyr a busnesau di-ri, a gwrando ar y manylion newydd a phryderus sy'n dod i'r amlwg mewn cysylltiad â'ch cynllun, mae fy ngwrthwynebiad wedi tyfu dros y toriad mewn gwirionedd.

Rydych chi a'r Prif Weinidog yn parhau i gyfeirio at Sbaen mewn llawer o'ch cyfweliadau, a hefyd heddiw yn y Senedd, a hefyd y canlyniadau y maent wedi'u gweld. Er gwybodaeth i bawb, pan gyflwynodd Sbaen newidiadau tebyg, roedd COVID yn rhemp bryd hynny. Roedd popeth wedi dod i stop sydyn. O gofio ein bod yng nghanol COVID ar y pryd, pa mor ddibynadwy yw'r dystiolaeth yr ydych wedi'i defnyddio o Sbaen, wrth symud ymlaen? Ac os ydych chi wedi bod i Sbaen, byddech chi wedi gweld eu seilwaith trafnidiaeth gyhoeddus, a chymerwch funud i edrych y tu allan i weld yr hyn sydd gennym yma yng Nghymru—ni allwch wneud y gymhariaeth sef bod gennym y ffyrdd, bod gennym ni'r seilwaith trafnidiaeth gyhoeddus i reoli'r terfynau cyflymder 20 mya rydych chi'n eu rhoi ar waith.

Hefyd yn eich datganiad, rydych chi'n sôn am dasglu sy'n cynnwys sefydliadau fel y Ffederasiwn Busnesau Bach a'r Gymdeithas Cludo ar y Ffyrdd, ac adroddiad a gynhyrchwyd ganddynt yn argymell newid y terfyn cyflymder diofyn. Wel, Dirprwy Weinidog, siaradais â rhai o benaethiaid y Gymdeithas Cludo ar y Ffyrdd y prynhawn yma ychydig cyn i mi ddod i mewn i'r Siambr hon, a dywedon nhw wrthyf yn blwmp ac yn blaen, nad oedden nhw mewn unrhyw ffordd yn cefnogi cyflwyno terfyn diofyn o 20 mya ledled Cymru. Roedden nhw'n glynu wrth y neges, yn union yr hyn yr wyf i wedi bod yn ei ddweud, eu bod yn cefnogi gweithredu wedi'i dargedu y tu allan i ardaloedd penodol, fel ysgolion, meysydd chwarae ac ati, ond byth terfyn cyffredinol. Roedd cyfranogwyr eraill a oedd yn y grŵp hwnnw hefyd yn teimlo ei fod yn fwy o grŵp llywio, lle bu'n rhaid i gyfranogwyr ddilyn eich agenda o 20 mya ledled Cymru, heb gyfle i ddweud eu dweud am yr hyn yr oedden nhw'n teimlo oedd yn iawn a beth oedd y ffordd ymlaen. [Torri ar draws.] Mae hynny'n hollol gywir. Dirprwy Weinidog, a ydych chi'n camddehongli realiti mewn ymgais i wneud y polisi diangen a diffygiol hwn yn fwy atyniadol?

Dim ond yr wythnos ddiwethaf fe wnaethom ni ddarganfod nad oedd gan Lywodraeth Cymru unrhyw gynlluniau o gwbl i fonitro effaith y cynllun 20 mya hwn ar ffyrdd cyfagos. Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn gallu penderfynu a yw wedi cynyddu tagfeydd neu ba effaith y mae'r cynllun wedi'i chael ar ddiogelwch a llygredd aer, wrth symud ymlaen? Pam na fyddwch chi'n monitro'r effaith, Dirprwy Weinidog? Ydych chi'n poeni am yr hyn y gallai ddatgelu mewn gwirionedd? Ac a fyddai'n well gennych guddio rhag ffeithiau, wrth symud ymlaen?

Os bydd yr hoff brosiect cyffredinol hwn yn mynd yn ei flaen, ac rwy'n mawr obeithio na fydd e, o leiaf dylid ei fonitro a'i adolygu'n iawn. Gan ein bod yn trafod monitro, Dirprwy Weinidog, a ydych chi wedi bod yn monitro llwyddiant eich ymgyrch farchnata? Oherwydd, hyd y gallaf weld, mae wedi bod yn fethiant llwyr. Pa mor effeithiol bu eich ymgyrch? Ac a ydych chi wedi bod yn hysbysebu'r newid dros y ffin yn Lloegr, gan fy mod yn ofni na fydd llawer a ddaw yma, sy'n ymweld â Chymru, yn ymwybodol o'r terfyn cyflymder 20 mya cyffredinol hwn?

Mae fy mewnflwch yn gorlifo, ac ni allaf danbrisio a dweud wrthych chi pa mor llawn y bu o negeseuon e-bost gan etholwyr yn mynegi eu pryderon am y terfyn 20 mya. Gallwch chi i gyd sefyll yma heddiw, yn benodol chi, Dirprwy Weinidog, a dweud bod y cyhoedd yn eich cefnogi ac efallai yn cefnogi'r symudiad hwn, ond y gwir amdani yw nad ydyn nhw'n cefnogi'r symudiad hwn. Nid yw'r mwyafrif eisiau i hyn gael ei weithredu. Mewn gwirionedd, canfu arolwg barn a gynhaliwyd gan ITV Cymru fod bron i ddwy ran o dair o bobl yn erbyn y newid hwn. Rwy'n gwybod bod fy arweinydd, Andrew R.T. Davies, wedi dweud hyn yn gynharach.

Dirprwy Weinidog, mae gennyf i restr hir o etholwyr sydd wedi cwyno wrthyf, ac rwy'n teimlo y gallai fod o fudd i chi ddarllen yr hyn a ddywedodd llawer ohonynt wrthyf, ac efallai y cewch well dealltwriaeth o sut y bydd eich polisi mewn gwirionedd yn effeithio arnynt bob dydd. Felly, beth yw eich cyfeiriad e-bost gorau, Dirprwy Weinidog, gan fy mod i'n mynd i ddechrau anfon pob un o'u pryderon atoch chi fel y gallwch chi gael blas iawn o beth yw'r hwyliau ar lawr gwlad? Ac yn hytrach na bod ar goll ar faes y gad, neu MIA fel yr wyf yn hoffi galw'r hyn rydych chi wedi bod yn ei wneud trwy'r haf mewn cysylltiad â'r polisi hwn, byddai o fudd i chi siarad â'r trigolion a cheisio amddiffyn eich polisi yn hytrach na mynd i'r ardaloedd hynny lle rydych chi'n gwybod eich bod chi'n mynd i gael cefnogaeth. Wrth gwrs, Dirprwy Weinidog, nid yw'n rhy hwyr chwaith i chi godi'ch dwylo i fyny, cyfaddef eich bod wedi gwneud camgymeriad—rhywbeth rydych chi i gyd yn rhy gyfarwydd ag ef—ac atal y gwaith o gyflwyno hwn.

Hoffwn i wneud rhywun yn ymwybodol o rywbeth pwysig iawn heddiw. Anfonwyd e-bost gan awdurdod lleol yn y gogledd at drigolyn, ac rwy'n mynd i'w ddyfynnu gair am air ar gyfer pob un ohonoch chi heddiw: 'Dros y 12 i 18 mis nesaf, mae canllawiau pellach gan Lywodraeth Cymru yn cael eu darparu i alluogi adolygu newidiadau cyflymder ychwanegol, er enghraifft, ar gyfer ffyrdd 40 mya, 50 mya, a ffyrdd terfyn cyflymder cenedlaethol." Nawr, rwyf am fod yn onest, canodd clychau larwm yn fy mhen hyd yn oed yn fwy nag o'r blaen, oherwydd rwyf eisiau gwybod: ai pigyn y rhewfryn yn unig yw'r 20 mya, ac a ydych chi'n cynllunio newidiadau hyd yn oed yn fwy llym o ran terfynau cyflymder?

Mae angen eglurder, Dirprwy Weinidog, ac mae ei angen nawr. Rydych chi'n dweud y byddwch chi'n edrych yn ôl ar y newid hwn gyda balchder. Rydych chi, mewn gwirionedd, yn mynd ymlaen i niweidio'r economi, yn malurio bywoliaeth pobl, ac yn rhwystro amseroedd ymateb y gwasanaethau brys yn y dyfodol. Nid wyf yn credu bod hyn yn rhywbeth i fod yn falch ohono, Dirprwy Weinidog, ond, os ydych mor hyderus yn eich polisi, a gaf i sicrwydd gennych heddiw na fydd eich ASau Llafur yn cael eu chwipio ar gyfer dadl y Ceidwadwyr Cymreig yfory yn galw am ddileu'r polisi hwn a'u bod yn gallu pleidleisio fel y mynnent yn hytrach na glynu wrth bolisi'r blaid? Diolch yn fawr iawn, Llywydd.

16:30

Well, as ever, I regret the tone with which Natasha Asghar makes her contribution on this serious matter. Let me try and deal with a number of issues that she put. She says, again, that she has no problem with the slower speeds outside schools. Eighty per cent of children do not get killed outside of schools, so it's their journey to school that we need to think about, not just immediately outside of their school. So, the proposal she has put forward would not work, and it was not supported by the taskforce. Let me just remind her again, okay: on 15 July 2020, this Chamber voted for the taskforce report, which included the default speed limit in the body of the text, and Paul Davies, the leader of the Welsh Conservative group, voted for that, as did Janet Finch-Saunders, as did Russell George, as did Laura Jones, along with other Members who are no longer here. They voted explicitly for the fundamental approach we're now taking, an approach you're now trying to characterise as 'blanket'. If it was blanket, why did they support it? Because it was quite explicit in the motion that this was the approach that we were taking. So, there's just some hypocrisy here; they've turned tail because they can see it's unpopular with some and they want to be at the head of yet another band wagon. She says she will support them where it's needed. Well, this approach follows the UN Stockholm declaration on road safety that says that, where people and traffic mix, the speed limit should be 20 mph. That's where it's needed, that's where this will apply, and local authorities have the discretion to change it.

Now, she also makes a claim—and we heard it earlier—about emergency services being put at a disadvantage from this, and I just want to quote to you from a statement from the South Wales Fire and Rescue Service, who say that they support this policy and this approach. They said: 'We have been asked whether this will affect on-call firefighter response times. Our on-call firefighters live or work at various locations within our communities, and their response times vary accordingly. Not all of them will travel exclusively by car, nor will they commute solely on roads where a 20 mph limit will be applied. Therefore, we do not foresee these changes adversely affecting our overall response times, and we will review their impact in due course.' And they are going to be reviewing and collecting data over the next six months and carrying out a robust evaluation to see if that is, in fact, the case. That is a sensible approach.

We are also going to be monitoring and reviewing, and if it turns out there are roads that have been given the 20 mph, not an exemption, and that's not appropriate, then the local authorities can change them, as we can on the trunk roads. So, I really don't understand quite what the drama is other than to whip up opposition and yet again pursue a culture war, wedge issue search, which the Conservatives are now obsessed with, even though it doesn't deliver them any benefits; the opinion polls still show them profoundly unpopular, so you'd think they might change tack. As Janet Finch-Saunders said in that debate in 2020:

'The de-facto standard for safer and people-friendly streets is now 20mph with higher limits only where they can be justified.'

And we support that approach. It's a shame that she has changed her mind.

I just want to touch briefly on the issue of cost to the economy, which is another one of the issues the Conservatives have been going big on on social media. Now, I understand the headline figure that's been published in the explanatory memorandum is arresting, but it's really not what it seems. Now, we have to publish an estimate of costs and benefits, and we have to use the approach set out in the UK Treasury's Green Book for evaluating schemes. And we have to try and put a financial value to this, but, of course, there are some things you cannot measure: the grief to a family of a child killed on the street; the social value of meeting neighbours in the street and chatting; the absence of stress from engine noise that is louder in a street with a 30 mph limit. You can't measure those. Those things aren't captured by the Treasury Green Book, and it measures what it can. And it tries to put a monetary value on what it can measure, which, again, is arbitrary. And as the explanatory memorandum makes clear, there's a lot of uncertainty about these figures that they are claiming as fact, and Andrew R.T. Davies was even claiming an even higher, absurdly inflated figure this afternoon.

Now, in transport schemes, the way they try and measure this economic impact is around estimated value to the economy from journey times. Now, the approach generally assumes that the faster people get to places, it's better for the economy. Now, that will be true of some journeys, for example, just-in-time deliveries, but not true about others, like visiting your granny. Now, our analysis shows that individual journeys will, on average, be affected by one minute, and most journeys by less than two minutes. That's what the evaluation shows—very small and very hard to reliably monetise. But the Green Book requires us to add up every minute lost, to multiply it by 30, because this analysis has to cover a period of 30 years, and that's where this figure of a £4.5 billion impact on the economy comes from.

But, as the explanatory memorandum says:

'It is important to note that there are a number of wider benefits such as reduced noise pollution, broader impacts health impacts from active travel, increased social interactions, retail spending and land values that are not included in this calculation. Moreover the increases in individuals’ travel time are likely to be small and so there is uncertainty about the opportunity cost of that time.'

We spend more time being held up in customs than we are going to be held up on these journeys, and we don't measure that cost to the economy. I don't hear the Conservatives screaming about the cost of the UK Government's security policies on businesses. This does not bear scrutiny. They don't care, do they? They don't care about the facts or evidence-led debate, because all they want to do is to wind people up and press buttons because they don't have to govern, and the attitude and recklessness they're showing on this shows thank God for that.

Wel, fel erioed, rwy'n gresynu at naws cyfraniad Natasha Asghar ar y mater difrifol hwn. Gadewch i mi geisio ymdrin â nifer o faterion y mae hi'n eu cyflwyno. Mae hi'n dweud, unwaith eto, nad oes ganddi broblem ynghylch cyflymderau arafach y tu allan i ysgolion. Nid yw 80 y cant o blant yn cael eu lladd y tu allan i'r ysgol, felly mae angen i ni feddwl am eu taith i'r ysgol, nid yn union y tu allan i'w hysgol yn unig. Felly, ni fyddai'r cynnig y mae wedi'i gyflwyno yn gweithio, ac ni chafodd gefnogaeth y tasglu. Gadewch i mi ei hatgoffa eto, iawn: ar 15 Gorffennaf 2020, pleidleisiodd y Siambr hon dros adroddiad y tasglu, a oedd yn cynnwys y terfyn cyflymder diofyn yng nghorff y testun, a phleidleisiodd Paul Davies, arweinydd grŵp y Ceidwadwyr Cymreig, o blaid hynny, fel y gwnaeth Janet Finch-Saunders, fel y gwnaeth Russell George, fel y gwnaeth Laura Jones, ynghyd ag Aelodau eraill nad ydynt yma bellach. Fe wnaethon nhw bleidleisio'n benodol dros y dull sylfaenol rydyn ni'n ei fabwysiadu nawr, dull rydych chi nawr yn ceisio ei nodweddu fel un 'cyffredinol'. Pe bai'n un cyffredinol, pam wnaethon nhw ei gefnogi? Oherwydd roedd yn eithaf eglur yn y cynnig mai dyma'r dull yr oeddem yn ei fabwysiadu. Felly, dim ond rhyw ragrith sydd yma; maen nhw wedi codi cynffon oherwydd maen nhw'n gallu gweld ei fod yn amhoblogaidd ymhlith rhai ac maen nhw eisiau arwain grŵp neu fudiad poblogaidd arall eto. Mae hi'n dweud y bydd hi'n eu cefnogi lle mae eu hangen. Wel, mae'r dull hwn yn dilyn datganiad Stockholm y Cenhedloedd Unedig ar ddiogelwch ar y ffyrdd sy'n dweud, lle mae pobl a thraffig yn cymysgu, y dylai'r terfyn cyflymder fod yn 20 mya. Dyna lle mae ei angen, dyna lle bydd hyn yn berthnasol, ac mae gan awdurdodau lleol y disgresiwn i'w newid.

Nawr, mae hi hefyd yn hawlio—ac fe glywsom ni hyn yn gynharach—bod y gwasanaethau brys yn cael eu rhoi dan anfantais yn sgil hyn, ac rwyf eisiau dyfynnu o ddatganiad gan Wasanaeth Tân ac Achub De Cymru, sy'n dweud eu bod yn cefnogi'r polisi hwn a'r dull hwn. Dywedon nhw: "Gofynnwyd i ni a fydd hyn yn effeithio ar amseroedd ymateb diffoddwyr tân ar alwad. Mae ein diffoddwyr tân ar alwad yn byw neu'n gweithio mewn gwahanol leoliadau yn ein cymunedau, ac mae eu hamseroedd ymateb yn amrywio yn ôl hynny. Ni fydd pob un ohonynt yn teithio mewn car yn benodol, ac ni fyddant yn teithio ar ffyrdd â therfyn o 20 mya yn unig. Felly, nid ydym yn rhagweld y bydd y newidiadau hyn yn effeithio'n andwyol ar ein hamseroedd ymateb cyffredinol, a byddwn yn adolygu eu heffaith maes o law." Ac maen nhw'n mynd i fod yn adolygu ac yn casglu data dros y chwe mis nesaf ac yn cynnal gwerthusiad cadarn i weld a yw hynny, mewn gwirionedd, yn wir. Mae hwnnw'n ddull synhwyrol.

Rydym hefyd yn mynd i fonitro ac adolygu, ac os yw'n ymddangos bod ffyrdd wedi cael terfyn o 20 mya, nid esemptiad, ac nad yw hynny'n briodol, yna gall yr awdurdodau lleol eu newid, fel y gallwn ni ar gefnffyrdd. Felly, dydw i wir ddim yn deall yn iawn beth yw'r ddrama heblaw codi gwrthwynebiad ac eto mynd a chreu anghydfod diwylliannol, chwilio am fater i hollti barn, y mae gan y Ceidwadwyr bellach obsesiwn ag ef, er nad yw'n cynnig unrhyw fuddion iddynt; mae'r arolygon barn yn dal i ddangos eu bod yn amhoblogaidd iawn, felly fe fyddech chi'n meddwl y byddent yn newid cyfeiriad. Fel y dywedodd Janet Finch-Saunders yn y ddadl honno yn 2020:

'Y safon mewn gwirionedd ar gyfer strydoedd mwy diogel a chyfeillgar i bobl erbyn hyn yw 20mya, gyda therfynau uwch dim ond lle gellir eu cyfiawnhau.'

Ac rydym yn cefnogi'r dull hwnnw. Mae'n drueni ei bod hi wedi newid ei meddwl.

Rwyf eisiau sôn yn fyr am fater y gost i'r economi, sy'n un arall o'r materion y mae'r Ceidwadwyr wedi bod yn ei wyntyllu'n gyson ar gyfryngau cymdeithasol. Nawr, rwy'n deall bod y prif ffigur sydd wedi'i gyhoeddi yn y memorandwm esboniadol yn hoelio sylw, ond nid yw cynddrwg ag y mae'n ymddangos mewn gwirionedd. Nawr, mae'n rhaid i ni gyhoeddi amcangyfrif o gost a budd, ac mae'n rhaid i ni ddefnyddio'r dull a nodir yn Llyfr Gwyrdd Trysorlys y DU ar gyfer gwerthuso cynlluniau. Ac mae'n rhaid i ni geisio rhoi gwerth ariannol i hyn, ond, wrth gwrs, mae rhai pethau na allwch eu mesur: galar teulu plentyn a laddwyd ar y stryd; gwerth cymdeithasol cyfarfod cymdogion yn y stryd a sgwrsio; absenoldeb straen yn sgil sŵn injan sy'n uwch mewn stryd gyda therfyn o 30 mya. Ni allwch fesur y rhain. Nid yw'r pethau hynny'n cael eu cynnwys yn Llyfr Gwyrdd y Trysorlys, ac mae'n mesur yr hyn y gall ei fesur. Ac mae'n ceisio rhoi gwerth ariannol ar yr hyn y gall ei fesur, sydd, unwaith eto, yn fympwyol. Ac fel y mae'r memorandwm esboniadol yn ei wneud yn glir, mae llawer o ansicrwydd ynghylch y ffigurau hyn y maent yn eu hawlio sy'n ffeithiau, ac roedd Andrew R.T. Davies hyd yn oed yn hawlio ffigur sydd hyd yn oed yn uwch, un hurt o chwyddedig y prynhawn yma.

Nawr, mewn cynlluniau trafnidiaeth, mae'r ffordd y maent yn ceisio mesur yr effaith economaidd hon yn ymwneud ag amcangyfrif o werth amseroedd teithio i'r economi. Nawr, mae'r dull yn gyffredinol yn tybio ei bod hi'n fanteisiol i'r economi pan fo pobl yn cyrraedd lleoedd yn gyflymach. Nawr, bydd hynny'n wir am rai teithiau, er enghraifft, danfoniadau mewn union bryd, ond nid yw'n wir am eraill, fel ymweld â'ch nain. Nawr, mae ein dadansoddiad yn dangos y bydd effaith o un funud ar deithiau unigol, ar gyfartaledd, ac effaith o lai na dwy funud ar y rhan fwyaf o deithiau. Dyna mae'r gwerthusiad yn ei ddangos—mae'n fach iawn ac yn anodd iawn ei foneteiddio'n ddibynadwy. Ond mae'r Llyfr Gwyrdd yn ei gwneud yn ofynnol i ni adio pob munud a gollwyd, i'w luosi â 30, oherwydd mae'n rhaid i'r dadansoddiad hwn gwmpasu cyfnod o 30 mlynedd, a dyna o ble daw'r ffigur hwn o effaith o £4.5 biliwn ar yr economi.

Ond, fel mae'r memorandwm esboniadol yn dweud:

'Mae'n bwysig nodi bod nifer o fanteision ehangach megis llygredd sŵn, effeithiau ehangach effeithiau iechyd o deithio llesol, mwy o ryngweithio cymdeithasol, gwariant manwerthu a gwerthoedd tir nad ydynt wedi'u cynnwys yn y cyfrifiad hwn. At hynny, mae’r cynnydd yn amser teithio unigolion yn debygol o fod yn fach ac felly mae ansicrwydd ynghylch cost cyfle’r amser hwnnw.'

Rydyn ni'n treulio mwy o amser mewn atalfeydd tollau nag y byddwn mewn atalfeydd ar y teithiau hyn, ac nid ydym yn mesur y gost honno i'r economi. Dydw i ddim yn clywed y Ceidwadwyr yn sgrechian am gost polisïau diogelwch Llywodraeth y DU ar fusnesau. Nid yw hyn yn destun craffu. Nid ydynt yn poeni, nac ydynt? Nid oes ots ganddyn nhw am y ffeithiau na'r ddadl sy'n cael ei harwain gan dystiolaeth, oherwydd y cyfan maen nhw eisiau ei wneud yw herian pobl a phwyso botymau oherwydd nad oes rhaid iddyn nhw lywodraethu, ac mae'r agwedd a'r diofalwch maen nhw'n ei ddangos ynghylch hyn yn amlwg, felly diolch i Dduw am hynny

16:35

Diolch, Gweinidog, am y datganiad. Dwi'n eich llongyfarch chi am y ffordd roeddech chi wedi ymateb mewn cymaint o ffyrdd i rai o'r pwyntiau sydd wedi cael eu gwneud. Mae'n rhaid inni newid ein ffyrdd o fyw os ydym ni am gymryd y risg o lygredd aer o ddifrif, heb sôn am y risg o ddioddef rŷch chi wedi gosod mas—y risg o farwolaethau ar y ffordd. Mae'n rhaid inni weithredu. Ac ie, bydd hynna yn golygu gwneud newidiadau sy'n anodd, newid rhai pethau dŷn ni wedi arfer â nhw. Felly, dwi'n cefnogi'r angen am newid yng nghyflymderau nifer o lefydd dros Gymru. Dyna pam gwnaethom ni fel plaid gefnogi'r polisi hwn. Wrth gwrs, mae angen gwneud yn siŵr ein bod yn gwrando ar gymunedau a bod cynghorau yn derbyn y cymorth angenrheidiol i wneud yn siŵr dyw terfynau cyflymdra anaddas ddim yn cael eu cyflwyno.

Gaf i ofyn felly, yn gyntaf, a fydd y Llywodraeth yn adolygu'r cymorth hwn sydd ar gael i lywodraeth leol, a gosod mas pa drafodaethau maen nhw wedi eu cynnal gyda chynghorau lleol, i weithio mas pam mae cymaint o esiamplau o benderfyniadau sy'n cael eu gwneud sydd efallai yn anaddas—pam mae hwnna wedi digwydd? Mae angen cefnogaeth gyhoeddus, wrth gwrs, ar gyfer newid o'r fath. Ac ie, mae'r lleisiau mwyaf swnllyd yn anghytuno â phenderfyniadau fel hyn, ond mae'r nifer helaeth o bobl o blaid gwneud newidiadau fydd yn elwa ein hiechyd, iechyd ein plant ac iechyd ein planed. Pa gynlluniau sydd gennych chi i wella'r cydsiarad rhwng y cyhoedd a'r bobl sy'n gwneud penderfyniadau efallai i ddyfnhau dealltwriaeth y naill o berspectif y llall? Achos dwi'n meddwl byddai gwneud rhywbeth adeiladol fel yna yn rhywbeth fyddai wir yn dda.

Ond buaswn i jest eisiau atgoffa'r Siambr fod nuances yn bwysig. Mae'r nod tu ôl i’r polisi hwn yn un i'w glodfori. Bydd hyn yn achub bywydau. Ac oes, mae angen gwella cyfathrebu, mae angen cryfhau cymorth ac edrych eto ac addasu rhai penderfyniadau. Ond allwn ni ddim cario ymlaen i fyw ein bywydau trwy esgus bod llygredd aer yn rhywbeth sydd jest yn gallu bodoli, ac allwn ni ddim cario ymlaen i feddwl bod damweiniau car a phlant yn marw jest yn rhyw bris sydd angen ei dalu. Mae ceisio gwneud pethau fel yna yn esgeuluso’n dyletswydd ni i'n plant, ac mae hefyd yn esgeuluso ein dyletswydd i genedlaethau sydd dal i ddod.

Thank you, Minister, for the statement. I congratulate you on the way that you responded in many ways to some of the points that have been made. We have to change the way in which we live if we want to take the risk of air pollution seriously, and the risk of suffering you have point out—the risk of deaths on the road. We have to act. And yes, that will mean making difficult changes, changing some of the things that we have become accustomed to. So, I support the need for a change in the speed limit in many places across Wales. That's why we as a party supported this policy. Of course, we need to make sure that we listen to communities and that councils do receive the support that they need to make sure that unsuitable speed limits are not introduced.

May I first ask, therefore, whether the Government will review the support that's available to local government, and set out what discussions they have had with local councils, to work out why so many examples of decisions made appear to be unsuitable and why that has happened? Public support is required, of course, for changes of this kind. And yes, the loudest voices do disagree with decisions such as these, but a great many people are in favour of making changes that will benefit our health, the health of our children and the health of our planet. What plans do you have to improve the dialogue between the public and those who make decisions to perhaps deepen the understanding of each other's perspectives? Because I think that doing something constructive like that would be very beneficial.

But I would just like to remind the Chamber that nuances are important. The aims underpinning this policy are to be commended. This will save lives. And yes, communication does need to be improved, support does need to be strengthened and we need to look again and adjust some decisions. But we can't carry on living our lives by pretending that air pollution doesn't exist, and we can't go on thinking that road accidents and children dying is just a price that needs to be paid. To do such a thing would be to neglect our duty to our children, and it would neglect our duty to forthcoming generations. 

16:40

Diolch. Well, I agree that local highway authorities do need to listen and they do need to consult, and that has been a mixed picture across Wales, I think, if we're fair about it. One of the clear conclusions of the pilot in Buckley in Flintshire was that not enough consultation was done in advance of the changes being brought in, and we have sought to learn from that. We had intended a wider and deeper consultation process. I'm afraid that COVID did have a real impact on the time available and the ability of local authorities to do this. Now, let's be fair to local authorities. These are small departments, they are working with a range of other pressures. It's one of the reasons why we've delayed the introduction of the pavement parking consultation, because it would be the same people involved in doing that change too, and they have done their best in difficult circumstances.

We know the culture in local authorities in some areas is not as open as it could be, and is not as engaging as it could be. Some local authorities have simply consulted local ward members. Others have also consulted community councils. Some have put it up on their website and had a small number of responses. I would freely acknowledge that the consultation has not been as widespread as ideally I would have liked to have seen, but I completely understand the pressures local authorities are under.

But this isn't the last word on the matter. What we're doing is changing the default. Local authorities now, as they were before, continue, as their local highway authorities, to decide the appropriate speed on the roads under their control. We've set out guidance of how that can be done, and, where there is a good case, they are able to change the speed. So, that is now the normal function of a local authority; all we've done is change the underlying default. We've not set this in stone, and it's for local communities, through the normal processes, to make representations to their local authorities where they think that can be changed. 

Obviously, there will be areas where they've got it wrong. It would be absurd to expect that not to happen, and I hope that they'll show the flexibility and humility to be willing to make that change, as we will as the trunk road agents for Wales. There's a balance to be struck, because we do want a consistent approach across Wales. We need to recognise that there are some people who will be opposed to this, but many people who will be supportive. So, for every exception there has been, there have been objections at a local level from people who don't want there to be an exception and want it to be 20 mph. So, these are difficult judgments, and, obviously, politics being politics, there are opportunists who want to take advantage of that, despite the evidence. I regret to say that Councillor Lindsay Whittle in Caerphilly has denigrated this policy as well, so we are finding people across all parties in all parts of Wales who are not doing as we would wish to see on this.

But I think the final point that Delyth Jewell made about committing to review the exceptions guidance I think is right, and we will do that. It'll be a light-touch review; we want exceptions to be tidying-up exercises, not wholesale changes, but I think it's absolutely right that we keep this under review.  

Diolch. Wel, rwy'n cytuno bod angen i awdurdodau priffyrdd lleol wrando ac mae angen iddynt ymgynghori, ac mae hynny wedi bod yn ddarlun cymysg ledled Cymru, rwy'n credu, os ydym yn deg ynghylch y peth. Un o gasgliadau clir y cynllun treialu ym Mwcle yn Sir y Fflint oedd na fu digon o ymgynghori cyn i'r newidiadau gael eu cyflwyno, ac rydym wedi ceisio dysgu o hynny. Roeddem wedi bwriadu cael proses ymgynghori ehangach a dyfnach. Rwy'n ofni bod COVID wedi cael effaith wirioneddol ar yr amser a oedd ar gael ac ar allu'r awdurdodau lleol i wneud hyn. Nawr, gadewch i ni fod yn deg ag awdurdodau lleol. Adrannau bach yw'r rhain, maent yn gweithio gydag amrywiaeth o bwysau eraill. Mae'n un o'r rhesymau pam yr ydym ni wedi oedi cyn cyflwyno'r ymgynghoriad ar barcio ar y palmant, gan mai dyma'r un bobl fyddai'n ymgymryd â'r newid hwnnw hefyd, ac maen nhw wedi gwneud eu gorau mewn amgylchiadau anodd.

Rydym yn gwybod nad yw'r diwylliant mewn awdurdodau lleol mewn rhai ardaloedd mor agored ag y gallai fod, ac nid yw mor atyniadol ag y gallai fod. Mae rhai awdurdodau lleol wedi ymgynghori ag aelodau ward leol yn unig. Mae eraill hefyd wedi ymgynghori â chynghorau cymuned. Mae rhai wedi ei roi ar eu gwefan ac wedi cael nifer fach o ymatebion. Byddwn yn barod i gydnabod nad yw'r ymgynghoriad wedi bod mor eang ag y byddwn wedi hoffi ei weld, ond rwy'n deall yn llwyr y pwysau sydd ar awdurdodau lleol.

Ond nid dyma'r gair olaf ar y mater. Yr hyn rydym yn ei wneud yw newid y terfyn diofyn. Mae awdurdodau lleol nawr, fel yr oeddent o'r blaen, yn parhau, fel eu hawdurdodau priffyrdd lleol, i benderfynu ar y cyflymder priodol ar y ffyrdd sydd o dan eu rheolaeth. Rydym wedi nodi canllawiau ar sut y gellir gwneud hynny, a, lle bo achos da, gallant newid y cyflymder. Felly, dyna swyddogaeth arferol awdurdod lleol erbyn hyn; y cyfan yr ydym wedi'i wneud yw newid y terfyn diofyn sylfaenol. Nid ydym yn dweud bod hwn yn gwbl ddigyfnewid, a mater i gymunedau lleol, drwy'r prosesau arferol, yw cyflwyno sylwadau i'w hawdurdodau lleol pan fyddan nhw'n credu y gellir newid hynny.

Yn amlwg, bydd ardaloedd lle maen nhw wedi gweithredu'n anghywir. Byddai'n hurt disgwyl i hynny beidio â digwydd, ac rwy'n gobeithio y byddant yn dangos yr hyblygrwydd a'r gostyngeiddrwydd i fod yn barod i wneud y newid hwnnw, fel y byddwn ni fel asiantau cefnffyrdd Cymru. Mae angen cydbwysedd, oherwydd rydyn ni eisiau dull cyson ar draws Cymru. Mae angen i ni gydnabod y bydd rhai pobl yn gwrthwynebu hyn, ond bydd llawer o bobl yn gefnogol. Felly, am bob eithriad sydd wedi bod, bu gwrthwynebiadau ar lefel leol gan bobl nad ydynt eisiau eithriad a'u bod eisiau iddo fod yn 20 mya. Felly, mae'r rhain yn ddyfarniadau anodd, ac, yn amlwg, gyda gwleidyddiaeth fel y mae hi, mae yna fanteiswyr sydd eisiau manteisio ar hynny, er gwaethaf y dystiolaeth. Mae'n ddrwg gennyf ddweud bod y Cynghorydd Lindsay Whittle yng Nghaerffili wedi lladd ar y polisi hwn hefyd, felly rydym yn canfod pobl ar draws pob plaid ym mhob rhan o Gymru nad ydynt yn gwneud fel y byddem yn dymuno iddyn nhw ei wneud ynghylch hyn.

Ond rwy'n credu bod y pwynt olaf a wnaeth Delyth Jewell ynglŷn ag ymrwymo i adolygu'r canllawiau eithriadau yn iawn, a byddwn yn gwneud hynny. Bydd yn adolygiad llai manwl; rydyn ni eisiau i eithriadau fod yn ymarferion tacluso, nid newidiadau ar raddfa eang, ond credaf ei bod yn hollol iawn ein bod yn parhau i adolygu hyn.  

We have a policy, which I fully support, that has been badly explained by the Welsh Government and wilfully misinterpreted by the Conservative Party. Put simply, it is not possible to drive at 30 mph safely, if at all, in areas with terraced houses, or on estates. Most effectively become single-track roads with passing points, due to parked cars on both sides of the road. In Swansea, as far as I can see, no A-roads will be limited to 20 mph. The only roads you can sometimes travel on at 30 mph are the B-roads, but in Swansea East these either have schools on them or houses coming out straight onto the road. So, this is something that is a big decision to make, if you are going to take them back to 30 mph, because there's a danger of coming into contact with people. 

I have two questions. Can the Minister again confirm that emergency vehicles attending emergencies do not need to follow speed limits? That's a misapprehension that's been spread fully by a number of people. And does the Minister expect traffic lights at some junctions to be turned off, because it will be easier to join B-roads from estate roads? And finally, the point I’d like to make is: if you want to know what really slows traffic down, drive towards somewhere all at a halt because there’s been an accident. If you have fewer accidents, you’ll move faster.

Mae gennym bolisi yr wyf yn ei gefnogi'n llawn, a gafodd ei egluro'n wael gan Lywodraeth Cymru a'i gamddehongli'n fwriadol gan y Blaid Geidwadol. Yn syml, nid yw'n bosibl gyrru ar gyflymder o 30 mya yn ddiogel, os o gwbl, mewn ardaloedd â thai teras, neu ar ystadau. Mewn gwirionedd maen nhw'n troi'n ffyrdd un lôn gyda mannau pasio, oherwydd bod ceir wedi parcio ar ddwy ochr y ffordd. Yn Abertawe, hyd y gwelaf, ni fydd unrhyw ffyrdd dosbarth A yn cael eu cyfyngu i 20 mya. Yr unig ffyrdd y gallwch weithiau deithio arnynt ar 30 mya yw'r ffyrdd dosbarth B, ond yn Nwyrain Abertawe mae gan y rhain ysgolion arnynt neu dai sy'n ymestyn yn syth i'r ffordd. Felly, mae hyn yn rhywbeth sy'n benderfyniad mawr i'w wneud, os ydych chi'n eu newid yn ôl i 30 mya, oherwydd mae perygl o ddod i gysylltiad â phobl. 

Mae gennyf ddau gwestiwn. A all y Gweinidog gadarnhau eto nad oes rhaid i gerbydau brys sydd ar eu ffordd i argyfyngau lynu wrth derfynau cyflymder? Mae hynny'n gamargraff sydd wedi'i ledaenu'n eang gan nifer o bobl. Ac a yw'r Gweinidog yn disgwyl i oleuadau traffig ar rai cyffyrdd gael eu diffodd, oherwydd y bydd hi'n haws ymuno â ffyrdd dosbarth B o ffyrdd ystadau? Ac yn olaf, y pwynt yr hoffwn ei wneud yw: os ydych chi eisiau gwybod beth sy'n arafu traffig mewn gwirionedd, yna gyrrwch tuag at rywle lle mae pawb wedi stopio'n stond oherwydd damwain. Os bydd llai o ddamweiniau, byddwch chi'n symud yn gyflymach.

16:45

Thank you. Yes, I think that’s a very commonsense way of looking at the situation. We shouldn’t underestimate what a significant change to the landscape this is, and it will have all sorts of ripple effects. So, for example, now that we are changing the default, the whole set of measurements used by road safety engineers as to when to put in railings and when to look at sight lines alters, because the traffic will be travelling at a slower speed, and therefore visibility and the ability of drivers to react will also change. So, this will have a wider impact that I think will be for the good in terms of our urban environment.

He is absolutely right that the idea that this is going to affect the emergency services is yet another false claim that is being made and supported by the Conservatives. Blue-light emergency services are not subject to speed limits and, as I mentioned earlier, the question of staff travelling to call-outs is something we’ll continue to monitor, but at the moment the police service and the other services are not telling us that they have any undue concerns. But I think it’s only reasonable for us to say there are a great deal of unknowns here, and we will have to keep this under review, and we will follow the evidence.

I know claims have been made about the impact on bus journeys, for example, and we’ve asked bus companies to provide us with data on that. I note that the average speed, for example, of a Cardiff bus is 8 mph. So, it seems unlikely to me this is going to have a significant impact, but if it turns out to be the case, then we want to look at that and we want to review and reflect on how we can make those changes. I think this can all be dealt with in a very sensible, grown-up, measured way, and the benefits, as Mike Hedges said, are very clear.

Diolch. Ydw, rwy'n credu bod honno'n ffordd sy'n llawn synnwyr cyffredin o edrych ar y sefyllfa. Ni ddylem danbrisio pa mor sylweddol yw'r newid hwn i'r dirwedd, a bydd ganddo bob math o effeithiau dilynol. Felly, er enghraifft, nawr ein bod yn newid y terfyn diofyn, bydd y set gyfan o fesuriadau a ddefnyddir gan beirianwyr diogelwch ffyrdd ynghylch pryd i roi rheiliau a phryd i edrych ar linellau gweld yn newid, oherwydd bydd y traffig yn teithio ar gyflymder arafach, ac felly bydd gwelededd a gallu gyrwyr i ymateb hefyd yn newid. Felly, bydd hyn yn cael effaith ehangach rwy'n credu y bydd er lles ein hamgylchedd trefol.

Mae e'n llygad ei le wrth ddweud bod y syniad bod hwn yn mynd i effeithio ar y gwasanaethau brys eto yn honiad ffug arall sy'n cael ei wneud a'i gefnogi gan y Ceidwadwyr. Nid yw gwasanaethau brys golau glas yn destun cyfyngiadau cyflymder ac, fel y soniais yn gynharach, mae'r cwestiwn o staff sy'n teithio mewn ymateb i alwadau yn rhywbeth y byddwn yn parhau i'w fonitro, ond ar hyn o bryd nid yw gwasanaeth yr heddlu na'r gwasanaethau eraill yn dweud wrthym fod ganddynt unrhyw bryderon gormodol. Ond rwy'n credu ei bod dim ond yn rhesymol i ni ddweud bod llawer iawn o bethau anhysbys yma, a bydd yn rhaid i ni barhau i adolygu hyn, a byddwn yn dilyn y dystiolaeth.

Rwy'n gwybod bod honiadau wedi'u gwneud am yr effaith ar deithiau bws, er enghraifft, ac rydym wedi gofyn i gwmnïau bysiau ddarparu data i ni ar hynny. Nodaf mai cyflymder cyfartalog bws yng Nghaerdydd, er enghraifft, yw 8 mya. Felly, mae'n ymddangos yn annhebygol i mi y bydd hyn yn cael effaith sylweddol, ond os yw'n digwydd, yna rydym eisiau edrych ar hynny ac rydym eisiau adolygu a myfyrio ar sut y gallwn wneud y newidiadau hynny. Rwy'n credu y gellir ymdrin â hyn i gyd mewn ffordd synhwyrol, aeddfed a phwyllog iawn, ac mae'r manteision, fel y dywedodd Mike Hedges, yn glir iawn.

Deputy Minister, thank you for your statement this afternoon, and thank you also for acknowledging this hugely significant measure and the impact this will have on people up and down Wales. I believe one of your opening lines was that this is the biggest step change for a generation. You acknowledged also in your statement the work of local authorities with this roll-out, so thank you for doing that, and Delyth Jewell also acknowledged and outlined some of her concerns about the support for local authorities going forward. So, my first question is really about that ongoing engagement that you expect to have with those local authorities regarding 20 mph, and how you think that engagement may look, and how you’re going to be able to sustain it and share best practice—as you said, there are different approaches being taken across Wales, particularly in the opening months of this new policy being implemented—so we don’t see those local authorities potentially being left hanging dry with perhaps the fallout from some of this.

Additionally, Deputy Minister, I’m interested to hear what expectations you might have around people’s compliance with the speed reduction. You’ll be aware, although you may not particularly like the research, that research from Cambridge University and Queen’s University Belfast has shown that after a year of 20 mph being implemented in Belfast, traffic speeds fell by 0.2 mph. So, clearly, compliance may be an issue in some areas. You have acknowledged in your statement some of the enforcement activity that will take place, but I’m interested to know how that compliance, aside from enforcement, will be monitored by you, and how that approach will vary across Wales. Diolch yn fawr iawn.

Dirprwy Weinidog, diolch am eich datganiad y prynhawn yma, a diolch hefyd am gydnabod y mesur hynod arwyddocaol hwn a'r effaith y bydd yn ei chael ar bobl ledled Cymru. Rwy'n credu mai un o'ch llinellau agoriadol oedd mai dyma'r newid sylweddol mwyaf mewn cenhedlaeth. Fe wnaethoch chi gydnabod hefyd yn eich datganiad waith awdurdodau lleol gyda'r broses o gyflwyno'r cynllun hwn, felly diolch am wneud hynny, a chydnabu Delyth Jewell rai o'i phryderon am y gefnogaeth i awdurdodau lleol wrth symud ymlaen. Felly, mae fy nghwestiwn cyntaf mewn gwirionedd yn ymwneud â'r ymgysylltiad parhaus hwnnw rydych chi'n disgwyl ei gael â'r awdurdodau lleol hynny ynghylch 20 mya, a beth rydych chi'n meddwl y gallai ffurf yr ymgysylltiad hwnnw fod, a sut rydych chi'n mynd i allu ei gynnal a rhannu arferion gorau—fel y dywedoch, mae gwahanol ddulliau yn cael eu mabwysiadu ledled Cymru, yn enwedig ym misoedd agoriadol y polisi newydd hwn ar ôl iddo gael ei weithredu—fel nad ydym yn gweld yr awdurdodau lleol hynny o bosibl yn cael eu beirniadu a'u cosbi efallai o ganlyniad i hyn.

Hefyd, Dirprwy Weinidog, mae gennyf ddiddordeb mewn clywed pa ddisgwyliadau a allai fod gennych ynghylch pobl yn cydymffurfio â'r gostyngiad cyflymder. Byddwch yn ymwybodol, er nad ydych efallai'n hoffi'r ymchwil yn arbennig, bod yr ymchwil honno gan Brifysgol Caergrawnt a Phrifysgol y Frenhines, Belfast wedi dangos, ar ôl gweithredu 20 mya am flwyddyn ym Melfast, bod cyflymder traffig wedi gostwng 0.2 mya. Felly, yn amlwg, gall cydymffurfio fod yn broblem mewn rhai ardaloedd. Rydych wedi cydnabod yn eich datganiad rywfaint o'r gweithgaredd gorfodi a fydd yn digwydd, ond mae gennyf ddiddordeb mewn gwybod sut y bydd cydymffurfio, ar wahân i orfodi, yn cael ei fonitro gennych chi, a sut y bydd y dull hwnnw'n amrywio ledled Cymru. Diolch yn fawr iawn.

Thank you very much for those questions. So, we absolutely continue to work closely with local authorities. I met with leaders again last week and was pleasantly surprised, I must say, by the positive response of the meeting. So, the officers obviously are meeting regularly. We are doing this in partnership, and absolutely there is good practice to share, not least from communications and engagement.

In terms of compliance, I think that is a very good question. The study from Belfast he’s quoting does not quite tell the story that he’s suggesting it does. That was a study of an existing 20 mph in an isolated network in the city of Belfast, and what that study concluded was that it would be better to have an area-wide approach, like we’re doing, which would be well-marketed, which is what we’re doing, and to enforce in an education-first way, which is what we’re doing. So, I think we’ve learnt from that Belfast study, so he quotes it in a way to knock down our policy, but I don’t think that is a correct interpretation of what it says.

Obviously speed limits, all speed limits, are not fully complied with now. We all know that as drivers, and we’re not going to suddenly see next Monday everybody driving at 20 mph. You know, let’s be realistic about that. But what we will see, I’m confident, because we've seen it elsewhere in the pilots, is that average speeds do fall. And one of the big wins of a 20 mph speed limit is that the number of people doing over 30 mph falls dramatically. So, just as at the moment, in many cases, in a 30 mph zone, people do 40 mph, we'll see in a 20 mph people doing more than 20 mph, but the extreme speeds will fall dramatically, and that's where one of the big road safety wins comes from. We also know that for every 1 mph drop in the average speed limit, there is a corresponding 6 per cent drop in casualties. So, even in cases where there is not great compliance, but the average does fall, that is still a win for community safety and for reducing deaths.

As I said in the statement, we're adopting, with the police, who we worked really well with through this process, I think a proportionate response, where we're not going to come down like a tonne of bricks on people doing between 20 mph and 30 mph as it beds in—we'll obviously tighten that up as time goes on. People who are doing over 30 mph will have points and they will have a fine, but below 30 mph where there are speed measurements in place, where there are roadside checks, people will be offered education. And certainly, where we've piloted it in Llanelli, in my own constituency, where schoolchildren have been involved with GoSafe in stopping motorists and giving them the choice, 'You can either have points or you can answer questions from the schoolchildren', it's been a very sobering and very effective process, where they've asked them, 'Do you realise that you're driving in a way that endangers my life?' And many motorists leaving that conversation have done so in tears and changed their behaviour in the future. So, I'd like to see more interventions like that, rather than simply slapping fines on people, but if people clearly are breaking the law, then they are liable to be punished for breaking the law. But I think what we'll see is it bed in.

We've certainly seen from Spain that many of the claims that were made in advance—many of them made here today—did not come to pass. We will see a lower average speed, we will not see full compliance in the first instance, but that is something, then, that we work on with GoSafe and with communities to bring that down over time.

Diolch yn fawr iawn am y cwestiynau yna. Felly, rydym yn parhau i weithio'n agos gydag awdurdodau lleol. Cwrddais ag arweinwyr eto yr wythnos diwethaf a chefais fy synnu, rhaid i mi ddweud, gan ymateb cadarnhaol y cyfarfod. Felly, wrth gwrs, mae'r swyddogion yn cyfarfod yn rheolaidd. Rydym yn gwneud hyn mewn partneriaeth, ac wrth gwrs mae arferion da i'w rhannu, yn enwedig o gyfathrebu ac ymgysylltu.

O ran cydymffurfiaeth, rwy'n credu bod hynny'n gwestiwn da iawn. Nid yw'r astudiaeth o Belfast y mae'n ei dyfynnu yn dweud y stori yn llwyr fel y mae ef yn awgrymu. Roedd honno'n astudiaeth o derfyn 20 mya presennol mewn rhwydwaith ynysig yn ninas Belfast, a chasgliad yr astudiaeth honno oedd y byddai'n well cael dull ardal gyfan, fel rydyn ni'n ei fabwysiadu, a fyddai'n cael ei farchnata'n dda, sef yr hyn rydyn ni'n ei wneud, ac i orfodi mewn ffordd 'addysg yn gyntaf', sef yr hyn rydyn ni'n ei wneud. Felly, rwy'n credu ein bod wedi dysgu o'r astudiaeth honno ym Melfast, felly mae'n ei dyfynnu mewn ffordd sy'n difrïo ein polisi, ond nid wyf yn credu bod hynny'n ddehongliad cywir o'r hyn y mae'n ei ddweud.

Yn amlwg, ni chydymffurfir â therfynau cyflymder, yr holl derfynau cyflymder nawr hyd yn oed. Rydyn ni i gyd yn gwybod hynny fel gyrwyr, a dydyn ni ddim yn mynd i weld, yn sydyn, ddydd Llun nesaf pawb yn gyrru ar gyflymder o 20 mya. Gadewch i ni fod yn realistig ynghylch hynny. Ond yr hyn y byddwn yn ei weld, rwy'n ffyddiog, oherwydd rydyn ni wedi'i weld mewn mannau eraill yn y cynlluniau treialu, yw bod cyflymderau cyfartalog yn gostwng. Ac un o lwyddiannau mawr terfyn cyflymder o 20 mya yw bod nifer y bobl sy'n gyrru dros 30 mya yn gostwng yn sylweddol. Felly, yn union fel ar hyn o bryd, mewn llawer o achosion, mewn parth 30 mya, mae pobl yn gyrru 40 mya, byddwn yn gweld mewn ardaloedd 20 mya pobl yn gyrru yn gyflymach na 20 mya, ond bydd y cyflymderau eithafol yn gostwng yn sylweddol, a dyna fydd un o lwyddiannau mawr diogelwch ar y ffyrdd. Rydym hefyd yn gwybod, am bob gostyngiad o 1 mya yn y terfyn cyflymder cyfartalog, bod gostyngiad cyfatebol o 6 y cant mewn anafiadau. Felly, hyd yn oed mewn achosion lle nad oes cydymffurfiaeth gref, mae'r cyfartaledd yn gostwng, mae hynny'n dal yn llwyddiant o ran diogelwch cymunedol ac o ran lleihau achosion o farwolaethau.

Fel y dywedais yn y datganiad, rydym yn mabwysiadu, gyda'r heddlu, y buom yn gweithio'n dda iawn gyda nhw drwy'r broses hon, rwy'n credu ymateb cymesur, pryd nad ydym yn mynd i fod yn llawdrwm ofnadwy ar bobl sy'n gyrru rhwng 20 mya a 30 mya ar y dechrau wrth iddo ddod i drefn—byddwn yn amlwg yn tynhau hynny wrth i amser fynd yn ei flaen. Bydd pobl sy'n gyrru dros 30 mya yn cael pwyntiau a dirwyon, ond o dan 30 mya lle mae mesuriadau cyflymder ar waith, lle mae gwiriadau ar ochr y ffordd, bydd pobl yn cael cynnig addysg. Ac yn sicr, lle rydym wedi ei dreialu yn Llanelli, yn fy etholaeth fy hun, lle mae plant ysgol wedi bod yn rhan o GanBwyll wrth stopio modurwyr a rhoi'r dewis iddynt, 'Gallwch naill ai gael pwyntiau neu gallwch ateb cwestiynau gan y plant ysgol', mae wedi bod yn broses sobreiddiol ac effeithiol iawn, pan ofynnir iddyn nhw, 'Ydych chi'n sylweddoli eich bod chi'n gyrru mewn ffordd sy'n peryglu fy mywyd?' Ac mae llawer o fodurwyr sy'n gadael y sgwrs honno wedi gwneud hynny yn eu dagrau ac wedi newid eu hymddygiad o'r herwydd. Felly, hoffwn weld mwy o ymyraethau fel yna, yn hytrach na rhoi dirwyon i bobl, ond os yw pobl yn amlwg yn torri'r gyfraith, yna maent yn agored i gael eu cosbi am dorri'r gyfraith. Ond rwy'n credu mai'r hyn y byddwn ni'n ei weld yw'r holl beth yn dod i drefn.

Rydym yn sicr wedi gweld o Sbaen nad oedd llawer o'r honiadau a wnaed ymlaen llaw—llawer ohonynt a wnaed yma heddiw—wedi dod yn wir. Byddwn yn gweld cyflymder cyfartalog is, ni fyddwn yn gweld cydymffurfiaeth lawn ar y dechrau, ond mae hynny'n rhywbeth, felly, y byddwn yn gweithio arno gyda GanBwyll a chymunedau i ostwng achosion o beidio â chydymffurfio dros amser.

16:50

First, I'd like to congratulate the Minister on having the courage of his convictions and doing what needs to be done. We have a climate emergency and we need to reduce our speed limits and we need to ensure that we make that transition out of cars into active travel and ensure that we meet our 58 per cent reduction by 2030, which is not very far off.

So, I'd also like to disagree with Mike Hedges, because I think that this leaflet, which I assume is being delivered to all households—

Yn gyntaf, hoffwn longyfarch y Gweinidog am fod yn barod i sefyll dros ei egwyddorion a gwneud yr hyn sydd angen ei wneud. Mae gennym argyfwng hinsawdd ac mae angen i ni leihau ein terfynau cyflymder ac mae angen i ni sicrhau ein bod yn pontio o'r car i deithio llesol a sicrhau ein bod yn cyrraedd ein targed o ostyngiad o 58 y cant erbyn 2030, nad yw'n bell iawn i ffwrdd.

Felly, hoffwn anghytuno â Mike Hedges hefyd, oherwydd rwy'n credu bod y daflen hon, rwy'n tybio sy'n cael ei hanfon i bob aelwyd—

—is really excellent in that it's really clear and you don't need to be a first-language English speaker to understand it, as the graphics tell you exactly what's happening and how to understand where it's 20 mph.

My main question, Minister, is really around the approaches that local authorities have made, because some have paid more attention to this than others. Certainly Cardiff haven't waited for 17 September to get on with implementing 20 mph zones. So, in my constituency, there won't actually be very much change in the road signage or in the roads that are already designated 20 mph, but there will be a progressive change in behaviour, as people realise that this is now the way we do things. So, I just wondered what action you plan to take with local authorities that really haven't paid as much attention to their responsibility to ensure that, for those roads that are not suitable for 20 mph—i.e. the roads that you wouldn't allow your child to play on—they are making the right changes, within the timescale, that are not going to undermine the law. 

—yn ardderchog gan ei bod yn glir iawn ac nid oes angen i chi fod yn siaradwr Saesneg iaith gyntaf i'w deall, gan fod y graffeg yn dweud wrthych yn union beth sy'n digwydd a sut i ddeall lle mae'r terfyn 20 mya.

Mae fy mhrif gwestiwn, Gweinidog, yn ymwneud â'r dulliau y mae awdurdodau lleol wedi'u mabwysiadu mewn gwirionedd, oherwydd mae rhai wedi cymryd mwy o sylw o hyn nag eraill. Yn sicr nid yw Caerdydd wedi bod yn aros am 17 Medi i fwrw ati i weithredu parthau 20 mya. Felly, yn fy etholaeth i, ni fydd llawer o newid yn yr arwyddion ffyrdd nac yn y ffyrdd sydd eisoes wedi'u dynodi'n barthau 20 mya, ond bydd newid cynyddol mewn ymddygiad, wrth i bobl sylweddoli mai dyma'r ffordd yr ydym yn gwneud pethau nawr. Felly, tybed pa gamau yr ydych chi'n bwriadu eu cymryd gydag awdurdodau lleol nad ydyn nhw wir wedi rhoi cymaint o sylw i'w cyfrifoldeb i sicrhau, ar gyfer y ffyrdd hynny nad ydyn nhw'n addas ar gyfer 20 mya—h.y. y ffyrdd na fyddech chi'n caniatáu i'ch plentyn chwarae arnyn nhw—eu bod nhw'n gwneud y newidiadau cywir, o fewn yr amserlen, nad ydyn nhw'n tanseilio'r gyfraith. 

Thank you for your comments. I must commend Cardiff Council for the leadership they have shown over a number of years in bringing in a large number of 20 mph speed limits across the urban areas of the city. They have led the way in that and they welcome the fact that the rest of Wales will now follow suit. Of course, the advantage of doing it the way we've done it—and this is a point that I remember John Griffiths, Joyce Watson and others making in the early debates we had, and David Melding too—is that this is a much more efficient and cost-effective way of bringing about change, by having a default change, because if you had to bring in a traffic regulation Order for each street—so, this is the Conservative recommendation approach, of only doing it where they perceive it's needed—that's a very expensive and very inefficient way of doing it. Doing it default-wise is a much cleverer and more cost-effective way of doing it.

I hope Cardiff will gain the benefit as this now becomes normalised behaviour. That, I think, is the big win of this, if we can change what feels normal, just as it no longer feels normal to light up a cigarette in a pub, even though at the time there were huge claims as to the damage that would cause—and, indeed, the Conservatives were on the wrong side of that as well. It is now normal behaviour not to do that, just as it is normal to put a seatbelt on, when it wasn't normal and there was huge resistance to that too. So, I'm hopeful that, over time, this will change what is considered normal in the way we travel around areas where people live.

One of the things about having a default approach is that people will know where they stand with the speed limits in their area, because people often say at the moment they're confused as to what the speed limit is. So, from Sunday, where you see street lights and there's not a 30 mph speed limit, it is 20 mph. So, see street lights, think 20 mph is the clear piece of advice we can give our constituents, and that'll be far easier to follow.

In terms of accountability, local authorities are sovereign in this regard: they are the local highway authorities. In law, they are responsible for local roads. We've set a national framework. So, it's not for us to hold them to account, it's for their local voters to hold them to account and for local councillors to hold them to account. We've set out a set of guidelines, which are freely available online, for where an exception would be justified. But, essentially, if you are within 200m of houses, schools, hospitals or community facilities, then 20 mph is appropriate, unless there is a good case to not do that, and that's a decision they're best placed to make. I daresay there will be some variability, but that's an issue of local accountability, not for us to try and micromanage. We've set a clear framework, we've set out a really clear evidence base behind it, and I think, over time, the demands for more 20 mph limits, to reduce the exceptions, will grow.

Diolch am eich sylwadau. Rhaid i mi ganmol Cyngor Caerdydd am yr arweiniad y maent wedi'i ddangos dros nifer o flynyddoedd wrth gyflwyno nifer fawr o derfynau cyflymder 20 mya ar draws ardaloedd trefol y ddinas. Maen nhw wedi arwain y ffordd yn hynny ac maen nhw'n croesawu'r ffaith y bydd gweddill Cymru nawr yn dilyn yr un trywydd. Wrth gwrs, y fantais o'i wneud yn y ffordd rydyn ni wedi'i wneud—ac mae hwn yn bwynt rwy'n cofio John Griffiths, Joyce Watson ac eraill yn ei wneud yn y dadleuon cynnar a gawsom, a David Melding hefyd—yw bod hon yn ffordd lawer mwy effeithlon a chost-effeithiol o sicrhau newid, trwy gael newid diofyn, oherwydd pe bai'n rhaid i chi gyflwyno Gorchymyn rheoleiddio traffig ar gyfer pob stryd—felly, dyma ymagwedd ac argymhelliad y Ceidwadwyr, sef ei gyflwyno dim ond lle maen nhw'n gweld bod ei angen—mae hynny'n ffordd ddrud iawn ac aneffeithlon iawn o wneud pethau. Mae ei wneud ar sail ddiofyn yn ffordd llawer mwy clyfar a chost-effeithiol.

Rwy'n gobeithio y bydd Caerdydd yn cael y budd wrth i hyn bellach ddod yn ymddygiad normal. Dyna, rwy'n credu, yw llwyddiant mawr hyn, os gallwn newid yr hyn sy'n teimlo'n normal, yn union fel nad yw bellach yn teimlo'n normal i danio sigarét mewn tafarn, er bod honiadau enfawr ar y pryd ynghylch y drwg a fyddai hynny yn ei achosi—ac, yn wir, roedd y Ceidwadwyr ar yr ochr anghywir yn hynny hefyd. Erbyn hyn mae'n ymddygiad arferol i beidio â gwneud hynny, yn union fel mae'n arferol gwisgo gwregys diogelwch, pan nad oedd yn normal roedd gwrthwynebiad enfawr i hynny hefyd. Felly, rwy'n gobeithio, dros amser, y bydd hyn yn newid yr hyn sy'n cael ei ystyried yn normal yn y ffordd yr ydym yn teithio o amgylch ardaloedd lle mae pobl yn byw.

Un o'r pethau ynghylch cael dull diofyn yw y bydd pobl yn gwybod ble maen nhw'n sefyll gyda'r terfynau cyflymder yn eu hardal, oherwydd mae pobl yn aml yn dweud ar hyn o bryd eu bod yn ddryslyd ynghylch beth yw'r terfyn cyflymder. Felly, o ddydd Sul, pan fyddwch chi'n gweld goleuadau stryd ac nad oes cyfyngiad cyflymder o 30 mya, mae yna gyfyngiad o 20 mya ar waith. Felly, o weld goleuadau stryd, meddyliwch am 20 mya, dyna yw'r darn clir o gyngor y gallwn ei roi i'n hetholwyr, a bydd hynny'n llawer haws i'w ddilyn.

O ran atebolrwydd, yr awdurdodau lleol yw'r cyrff sofran yn hyn o beth: nhw yw'r awdurdodau priffyrdd lleol. Yn ôl y gyfraith, nhw sy'n gyfrifol am ffyrdd lleol. Rydym wedi sefydlu fframwaith cenedlaethol. Felly, nid mater i ni yw eu dwyn i gyfrif, mater i'w pleidleiswyr lleol yw eu dwyn i gyfrif ac i gynghorwyr lleol eu dwyn i gyfrif. Rydym wedi nodi set o ganllawiau, sydd ar gael yn rhad ac am ddim ar-lein, ar gyfer lle byddai eithriad yn cael ei gyfiawnhau. Ond, yn y bôn, os ydych chi o fewn 200m i dai, ysgolion, ysbytai neu gyfleusterau cymunedol, yna mae 20 mya yn briodol, oni bai fod achos da dros beidio â gwneud hynny, a nhw sydd yn y sefyllfa orau i wneud y penderfyniad hwnnw. Mae'n debyg gen i y bydd rhywfaint o amrywiaeth, ond mater o atebolrwydd lleol yw hynny, nid ein lle ni yw ceisio microreoli. Rydym wedi gosod fframwaith clir, rydym wedi nodi sylfaen dystiolaeth glir iawn sy'n ei gefnogi, ac rwy'n credu, dros amser, y bydd y galwadau am fwy o derfynau 20 mya, i leihau'r eithriadau, yn cynyddu.

16:55

Thank you very much for your statement this afternoon, Deputy Minister, and you may wish to note that 17 September is my birthday, so the best day of the year has now become the day that 30 mph died in Wales.

Now, in your statements and in Government communications, Deputy Minister, you seem keen to stress that this isn't a blanket programme. Well, I'm afraid it is, particularly in my constituency where the list of exemptions is pitifully low, leaving 30 mph arterial roads in the Vale of Clwyd, such as Rhuddlan Road in Rhyl, Marine Road in Prestatyn, the Meliden dip, the Roe in St Asaph and many more to the dismal prospect of travelling on straight, clear roads at 20 mph, leading to increased driver frustration and consequential economic issues in my constituency, where I've not spoken to one member of the public, service or business in Denbighshire who supports this draconian policy.

So, can the Deputy Minister describe the assessment process of reviewing and increasing the list of exemptions for main arterial roads? And what discussions have or will you conduct with Denbighshire County Council to gauge the reaction to the implementation in the following weeks and months after 17 September, to ensure that my constituents' voices are heard and we can establish a list of local exemptions in Denbighshire that are reflective of the public mood? We do live in a democracy, after all.

Diolch yn fawr iawn am eich datganiad y prynhawn yma, Dirprwy Weinidog, ac efallai yr hoffech nodi mai 17 Medi yw fy mhen-blwydd, felly diwrnod gorau'r flwyddyn bellach yw'r diwrnod y bu farw 30 mya yng Nghymru.

Nawr, yn eich datganiadau ac yng ngohebiaeth y Llywodraeth, Dirprwy Weinidog, mae'n ymddangos eich bod yn awyddus i bwysleisio nad rhaglen gyffredinol yw hon. Wel, mae gennyf ofn mai dyna yw hi, yn enwedig yn fy etholaeth i lle mae'r rhestr o esemptiadau yn druenus o isel, gan adael ffyrdd prifwythiennol 30 mya yn Nyffryn Clwyd, megis Ffordd Rhuddlan yn y Rhyl, Ffordd y Môr ym Mhrestatyn, pant Meliden, y Roe yn Llanelwy a llawer mwy yn agored i'r posibilrwydd truenus y bydd rhaid teithio ar ffyrdd syth a chlir ar gyflymder o 20 mya, gan arwain at fwy o rwystredigaeth i yrwyr a materion economaidd canlyniadol yn fy etholaeth i, lle nad wyf wedi llwyddo i siarad ag un aelod o'r cyhoedd, gwasanaeth na busnes yn Sir Ddinbych sy'n cefnogi'r polisi llym hwn.

Felly, a all y Dirprwy Weinidog ddisgrifio'r broses asesu o adolygu a chynyddu'r rhestr o esemptiadau ar gyfer ffyrdd prifwythiennol? A pha drafodaethau sydd gennych neu y byddwch yn eu cynnal gyda Chyngor Sir Ddinbych i fesur yr ymateb i'r gweithredu yn yr wythnosau a'r misoedd canlynol ar ôl 17 Medi, er mwyn sicrhau bod lleisiau fy etholwyr yn cael eu clywed a gallwn sefydlu rhestr o esemptiadau lleol yn Sir Ddinbych sy'n adlewyrchu hwyl y cyhoedd? Rydym yn byw mewn democratiaeth wedi'r cyfan.

He started by saying that 17 September will be the day that 30 mph died, and as Llyr Gruffydd correctly said, as opposed to children dying. I think that really does answer the force of the Member's contribution. He is entitled to his view, of course, but I disagree with him, as did Paul Davies, Russell George, Janet Finch-Saunders and Laura Jones when they voted in favour of a default speed limit approach on 15 July 2020.

To answer his only serious question, the exceptions criteria are set out in the document that is available on the Welsh Government website. Local authorities have applied those, we've not been notified of any significant problems, and certainly Denbighshire hasn't raised any concerns. If concerns emerge, local authorities already have the discretion to make those changes. That is why we've seen the changes in Buckley, that is why we've seen the changes in Caldicot, that is why we've seen the changes on the maps being produced elsewhere. So, the power and discretion are absolutely there, because if they weren't, how could they have done it? But if it does turn out that further changes are required, then we’ll have a constructive dialogue about that.

Dechreuodd drwy ddweud mai 17 Medi fydd y diwrnod y bu farw 30 mya, ac fel y dywedodd Llyr Gruffydd yn gywir, yn hytrach na phlant yn marw. Rwy'n credu bod hynny wir yn ateb grym cyfraniad yr Aelod. Mae ganddo hawl i'w farn, wrth gwrs, ond rwy'n anghytuno ag ef, fel y gwnaeth Paul Davies, Russell George, Janet Finch-Saunders a Laura Jones pan wnaethant bleidleisio o blaid dull terfyn cyflymder diofyn ar 15 Gorffennaf 2020.

I ateb ei unig gwestiwn difrifol, nodir meini prawf eithriadau yn y ddogfen sydd ar gael ar wefan Llywodraeth Cymru. Mae awdurdodau lleol wedi cymhwyso'r rheini, nid ydym wedi cael ein hysbysu am unrhyw broblemau sylweddol, ac yn sicr nid yw Sir Ddinbych wedi codi unrhyw bryderon. Os daw pryderon i'r amlwg, mae gan awdurdodau lleol eisoes y disgresiwn i wneud y newidiadau hynny. Dyna pam rydyn ni wedi gweld y newidiadau ym Mwcle, dyna pam rydyn ni wedi gweld y newidiadau yng Nghil-y-coed, dyna pam rydyn ni wedi gweld y newidiadau ar y mapiau yn cael eu llunio mewn mannau eraill. Felly, mae'r pŵer a'r disgresiwn yno'n llwyr, oherwydd pe na baent, sut y gallent fod wedi llwyddo i wneud hyn? Ond os yw'n dod i'r amlwg bod angen newidiadau pellach, yna byddwn yn cael sgwrs adeiladol am hynny.

17:00

Minister, in my experience, people readily understand that if a child or another person is hit by a vehicle at 30 mph, the likelihood of death or serious injury is far greater than it would be at 20 mph. And of course, people know as drivers that it’s much easier to stop at 20 mph if somebody does step into the road in front of you than it would be at 30 mph. I think people readily understand that. But of course, what they want to see is 20 mph on the right roads, and that’s why I very much welcome what you’ve said about getting the policy right and making sure that the exceptions are on the right roads and that there is monitoring and that it is an ongoing process. I very much welcome that.

Just on the wider picture as we move forward—because I think 20 mph will have ongoing and building support as we go forward and it beds in—the wider picture for us locally in Newport, Minister, is around the Burns agenda and making sure that active travel and public transport, integrated transport, are strengthened and complemented by the 20 mph policy. I just wonder if you could say a little bit as we move forward about that wider picture and making sure that we make the necessary progress with the Burns recommendations.

Gweinidog, yn fy mhrofiad i, mae pobl yn deall yn iawn, os yw plentyn neu berson arall yn cael ei daro gan gerbyd yn gyrru ar gyflymder o 30 mya, bod y tebygolrwydd o farwolaeth neu anaf difrifol yn llawer mwy nag y byddai ar gyflymder o 20 mya. Ac wrth gwrs, mae pobl yn gwybod fel gyrwyr ei bod yn llawer haws stopio ar gyflymder o 20 mya os bydd rhywun yn camu i'r ffordd o'ch blaen nag y byddai ar gyflymder o 30 mya. Rwy'n credu bod pobl yn deall hynny'n iawn. Ond wrth gwrs, yr hyn maen nhw eisiau ei weld yw 20 mya ar y ffyrdd cywir, a dyna pam rwy'n croesawu'n fawr yr hyn rydych chi wedi'i ddweud am gael y polisi yn iawn a sicrhau bod yr eithriadau ar y ffyrdd cywir a bod monitro yn digwydd a'i bod yn broses barhaus. Rwy'n croesawu hynny'n fawr.

O ran y darlun ehangach wrth i ni symud ymlaen—oherwydd rwy'n credu y bydd 20 mya yn cael cefnogaeth barhaus a chefnogaeth sy'n cynyddu wrth i ni symud ymlaen ac wrth iddo ddod i drefn—mae'r darlun ehangach i ni yn lleol yng Nghasnewydd, Gweinidog, yn ymwneud ag agenda Burns a sicrhau bod teithio llesol a thrafnidiaeth gyhoeddus, trafnidiaeth integredig, yn cael eu cryfhau a'u hategu gan y polisi 20 mya. Tybed a allech chi ddweud ychydig wrth i ni am y darlun ehangach hwnnw a sicrhau ein bod yn gwneud y cynnydd angenrheidiol gydag argymhellion Burns.

Thank you very much. Again, I just want to acknowledge the leadership that you have shown in this agenda from the beginning. In fact, as I’ve reflected before, the first meeting I had as a Minister some four and a half years ago was with you and Rod King from the 20’s Plenty campaign to make the case for this approach. I should also echo the tribute to Rod King and to the others—Phil Jones and others—who served on the steering group with us, to help us guide through this policy; their support has been invaluable.

He’s absolutely right about appropriateness on the right roads, and if councils are obdurate about it, we do risk discrediting the agenda and compliance will be low. And I think that’s the balance that needs to be struck. He’s absolutely right about the importance of this dovetailing the active travel agenda; we know this is probably the most significant thing we can do to encourage levels of cycling and walking. The evidence shows a significant increase in levels of cycling and walking where there is 20 mph—and that’s true in London, in Edinburgh, in Spain too, as well as in our pilot area. So, I think we can be confident that that will emerge, because it simply feels so much safer, and obviously the consequences of collisions occurring are lessened as well. But it changes the psychology of an area, and I think that is hard to measure and hard to prove, but I think we’ll all know it when we see it. I think this absolutely complements the Burns agenda, and we continue to take that forward.

Diolch yn fawr iawn. Unwaith eto, hoffwn gydnabod yr arweiniad yr ydych wedi'i ddangos yn yr agenda hon o'r dechrau. Yn wir, fel rwyf wedi myfyrio o'r blaen, y cyfarfod cyntaf a gefais fel Gweinidog rhyw bedair blynedd a hanner yn ôl oedd gyda chi a Rod King o'r ymgyrch Mae Ugain yn Ddigon i gyflwyno'r achos dros y dull hwn. Dylwn hefyd adleisio'r deyrnged i Rod King ac i'r lleill—Phil Jones ac eraill—a wasanaethodd ar y grŵp llywio gyda ni, i'n harwain ni drwy'r polisi hwn; mae eu cefnogaeth wedi bod yn amhrisiadwy.

Mae'n hollol gywir ynghylch priodoldeb ar y ffyrdd cywir, ac os yw cynghorau'n ddi-droi yn ei gylch, rydym mewn perygl o danseilio'r agenda a bydd cydymffurfio yn isel. Ac rwy'n credu mai dyna'r cydbwysedd sydd angen ei gael. Mae'n hollol gywir am bwysigrwydd cydweddu'r agenda teithio llesol; rydym yn gwybod mai dyma'r peth mwyaf arwyddocaol y gallwn ei wneud i annog cynnydd mewn lefelau beicio a cherdded. Mae'r dystiolaeth yn dangos cynnydd sylweddol yn lefelau beicio a cherdded lle mae terfyn 20 mya—ac mae hynny'n wir yn Llundain, yng Nghaeredin, yn Sbaen hefyd, yn ogystal ag yn ein hardal dreialu ni. Felly, rwy'n credu y gallwn ni fod yn ffyddiog y bydd hynny'n dod i'r amlwg, oherwydd mae'n teimlo cymaint yn fwy diogel, ac yn amlwg mae canlyniadau gwrthdrawiadau yn gostwng hefyd. Ond mae'n newid seicoleg ardal, a chredaf fod hynny'n anodd ei fesur ac yn anodd ei brofi, ond rwy'n credu y byddwn ni i gyd yn gwybod hynny pan fyddwn yn ei weld. Rwy'n credu bod hyn yn ategu agenda Burns yn llwyr, ac rydym yn parhau i fwrw ymlaen â honno.

I’d better declare my interest as a member of several related cross-party groups, but also as a driver, as a cyclist, and as a man-about-town pedestrian in my local constituency regularly, and also as a father of three boys as well. I thank him for stressing in his remarks today the lives saved, the serious life-changing injuries that will be prevented by driving just a little bit slower. BCBC and RCT in my area consulted very publicly, very widely on this. I note they put forward some very sensible local exemptions. But will he confirm once again, so that everybody is clear in this Chamber, that there will indeed be an opportunity, when this has bedded down, for a light-touch review, so if there are much-needed sensible adjustments to be made, they will be made? This isn’t a blanket 20 mph, despite what the opposition say publicly; this is a sensible policy that will save lives, and the saving lives did not feature in the opening remarks of the frontbench spokesman.

Byddai'n well i mi ddatgan buddiant fel aelod o sawl grŵp trawsbleidiol cysylltiedig, ond hefyd fel gyrrwr, fel beiciwr, ac fel cerddwr o amgylch y dref yn fy etholaeth leol yn rheolaidd, a hefyd fel tad i dri o fechgyn hefyd. Diolch iddo am bwysleisio yn ei sylwadau heddiw y bywydau a arbedwyd, yr anafiadau difrifol a fydd yn newid bywyd a fydd yn cael eu hatal trwy yrru ychydig yn arafach. Ymgynghorodd CBSP a RhCT yn fy ardal yn gyhoeddus iawn, yn eang iawn ar hyn. Rwy'n nodi eu bod wedi cyflwyno rhai esemptiadau lleol synhwyrol iawn. Ond a fydd yn cadarnhau unwaith eto, fel bod pawb yn glir yn y Siambr hon, y bydd cyfle, pan fydd hyn wedi ymwreiddio, i gael adolygiad llai manwl, felly os oes angen newidiadau synhwyrol mawr, byddant yn cael eu gwneud? Nid yw hwn yn derfyn cyffredinol o 20 mya, er gwaethaf yr hyn y mae'r gwrthbleidiau yn ei ddweud yn gyhoeddus; mae hwn yn bolisi synhwyrol a fydd yn achub bywydau, ac ni chafodd arbed bywyd ei grybwyll yn sylwadau agoriadol llefarydd y fainc flaen.

I do struggle to understand whether or not the Conservatives simply don’t understand the nuance of this policy, or they do understand it and choose to deliberately misrepresent it for cynical political ends. I oscillate between those two, if I’m honest. But what we do know is they’re wrong, and the evidence speaks for itself. Huw Irranca-Davies is absolutely right, and again his leadership role as chair of the cross-party group on active travel has been important in adding support and joining this with other agendas too. It will be appropriate for us to monitor how this works in practice; it is a very, very, significant change, and it would be naive of us to assume that it’s going to be flawless. We currently feel—and the pilots have demonstrated our confidence in this judgment—that the changes can be made at a local level. We feel there is sufficient discretion in the current exemptions criteria to allow that to happen. There is nervousness amongst some local authorities, and legal advice that makes them nervous about how far they're willing to stray from the exact letter of the guidance, even though we have built in discretion there. And as I say, in Flintshire, Buckley—

Rwy'n ei chael hi'n anodd deall a yw'r Ceidwadwyr yn deall naws y polisi hwn neu beidio, neu a ydynt yn ei ddeall ac yn dewis ei gamliwio'n fwriadol at ddibenion gwleidyddol sinigaidd. Rwy'n pendilio rhwng y ddau yna, os wyf yn onest. Ond yr hyn rydyn ni'n ei wybod yw eu bod nhw'n anghywir, ac mae'r dystiolaeth yn siarad drosto'i hun. Mae Huw Irranca-Davies yn llygad ei le, ac unwaith eto mae ei swyddogaeth arweiniol fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar deithio llesol wedi bod yn bwysig wrth ychwanegu cefnogaeth a chyfuno hyn ag agendâu eraill hefyd. Bydd yn briodol i ni fonitro sut mae hyn yn gweithio'n ymarferol; mae'n newid sylweddol, iawn, iawn, a byddai'n naïf i ni dybio ei fod yn mynd i fod yn ddi-wall. Ar hyn o bryd rydyn ni'n teimlo—ac mae'r cynlluniau treialu wedi amlygu ein ffydd yn y dyfarniad hwn—bod modd gwneud y newidiadau ar lefel leol. Rydym yn teimlo bod digon o ddisgresiwn yn y meini prawf esemptiadau presennol i ganiatáu i hynny ddigwydd. Mae nerfusrwydd ymhlith rhai awdurdodau lleol, a chyngor cyfreithiol sy'n eu gwneud yn nerfus ynghylch pa mor bell y maent yn fodlon crwydro oddi wrth union lythyren y canllawiau, er i ni gyflwyno disgresiwn ynddynt. Ac fel rwyf yn ei ddweud, yn Sir y Fflint, mae Bwcle—

17:05

Deputy Minister, would you take an intervention?

Dirprwy Weinidog, a wnewch chi dderbyn ymyriad?

This is a statement, Joyce Watson. It's the first day back, so forgiveness—.

Datganiad yw hwn Joyce Watson. Dyma'r diwrnod cyntaf yn ôl, felly maddeuant—.

—has demonstrated that. But if we find, and local authorities find, that they require greater reassurance from a change in the wording, then we will absolutely consider that, and I think we just need to apply common sense to the way this is implemented.

—wedi dangos hynny. Ond os byddwn ni'n canfod, a bod awdurdodau lleol yn canfod, eu bod angen mwy o sicrwydd drwy newid y geiriad, yna byddwn yn ystyried hynny'n llwyr, ac rwy'n credu bod angen i ni ddefnyddio synnwyr cyffredin wrth weithredu hwn.

6. Datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg: Adolygu Cymwysterau Galwedigaethol
6. Statement by the Minister for Education and the Welsh Language: Vocational Qualifications Review

Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad gan Weinidog—. Na. Mae'r eitem yna, eitem 6, wedi cael ei dynnu yn ôl.

The next item, therefore, will be a statement—. No. That item, item 6, is withdrawn.

Cynnig i atal Rheolau Sefydlog dros dro
Motion to Suspend Standing Orders

Y cynnig i atal Rheolau Sefydlog dros dro er mwyn caniatáu cynnal dadl ar y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Ynni sydd nesaf. Y Gweinidog Newid Hinsawdd i wneud y cynnig yn ffurfiol.

The next item is a motion to suspend Standing Orders to allow a debate on the legislative consent motion on the Energy Bill. The Minister for Climate Change to move the motion formally.

Cynnig NNDM8350 Julie James

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheolau Sefydlog 33.6 a 33.8:

Yn atal y rhan honno o Reol Sefydlog 11.16 sy’n ei gwneud yn ofynnol bod y cyhoeddiad wythnosol o dan Reol Sefydlog 11.11 yn darparu’r amserlen ar gyfer busnes yn y Cyfarfod Llawn yr wythnos ganlynol, Rheol Sefydlog 12.20(i) a Rheol Sefydlog 29.8, er mwyn caniatáu i NNDM8349 gael eu hystyried yn y Cyfarfod Llawn ddydd Mawrth, 12 Medi 2023.

Motion NNDM8350 Julie James

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Orders 33.6 and 33.8:

Suspends that part of Standing Order 11.16 that requires the weekly announcement under Standing Order 11.11 to constitute the timetable for business in Plenary for the following week, Standing Order 12.20(i) and Standing Order 29.8, to allow NNDM8349 to be considered in Plenary on Tuesday, 12 September 2023.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

I formally move the motion.

Rwy'n cynnig y cynnig yn ffurfiol.

Y cynnig yw i atal y Rheolau Sefydlog dros dro. A oes unrhyw wrthwynebiad? Nac oes, felly mae'r cynnig yna wedi ei gymeradwyo. 

The proposal is to suspend Standing Orders. Does any Member object? No, therefore the motion is agreed. 

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

7. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Ynni
7. Legislative Consent Motion on the Energy Bill

Mae hynny'n ein caniatáu ni i symud ymlaen at eitem 7, sef y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Ynni. Y Gweinidog Newid Hinsawdd, Julie James, i gyflwyno'r cynnig.

That allows us to move on to item 7, which is the LCM on the Energy Bill. The Minister for Climate Change, Julie James, to move the motion.

Cynnig NNDM8349 Julie James

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai Senedd y DU ystyried y darpariaethau yn y Bil Ynni i’r graddau y maent yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd.

Motion NNDM8349 Julie James

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 29.6, agrees that provisions in the Energy Bill in so far as they fall within the legislative competence of the Senedd, should be considered by the UK Parliament.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Llywydd. I move the motion. I'm grateful for the opportunity today to move this motion on the UK Energy Bill, and to the Members for agreeing to suspend Standing Orders to enable us to proceed today. I fully appreciate the challenges this Bill has created for effective scrutiny from the Senedd. The Welsh Government is fully committed to doing all that we can to ensure our legislature gets the opportunity to properly scrutinise UK legislation that engages the Sewel convention and requires Senedd consent.

I want to set out from the outset the challenges demonstrated in the past week alone as reflective of our experiences to date. There were nearly 150 pages of amendments published last week, which UK Government pushed through Parliament in a single day session. Despite our request, the UK Government refused to reschedule the Bill's timetable to allow the Senedd to meaningfully consider these amendments. The supplementary legislative consent memorandum laid yesterday is the result of incredible efforts to ensure that those matters could be highlighted to the Senedd. However, I am under no illusion that this is an effective demonstration of the legislative consent process, nor of good law making. I have made that clear to the UK Government in no uncertain terms.

This has been an incredibly difficult Bill to develop a Welsh Government position on legislative consent. As introduced, the Bill was incomplete and then paused for several months as the UK Government responded to the energy price crisis. The Bill has been developed incorporating the views of various Secretaries of State and Prime Ministers. Boris Johnson resigned as Prime Minister the day after the Bill was introduced into the House of Lords, and we are now on the fourth Secretary of State for this Bill. I have made repeated requests to the UK Government to delay the progress of this Bill. This would have enabled the required scrutiny to take place, and would also have facilitated the much-needed inter-governmental working on the detail of this Bill as it was developed. While the provisions in the Bill are required to help achieve a net-zero energy system, there is no immediate risk to our energy security from delaying this Bill. This is a matter entirely at the discretion of the UK Government. We have always been playing catch-up on this Bill. The UK Government did not engage us in the required detailed policy work necessary for the Bill. The Bill was only shared with us the evening before it was introduced, and there was clearly no consideration for how the overall Bill would be delivered with the devolved Governments.

Llywydd, we have always been committed to working in a way to reach collective inter-governmental agreement. The Bill before us today is important in that it establishes the required regulatory framework for a number of key technologies that will play key roles for our energy security and for achieving net zero. Part 1 of the Bill establishes an economic regulation and licensing regime for the transport and storage of carbon dioxide, with the Office of Gas and Electricity Markets, Ofgem, as the economic regulator. Part 2 enables the Government to implement and administer carbon-capture business models. However, the Bill as drafted, and Parts 1 and 2 in particular, provide for broad regulation-making powers for the Secretary of State. As a matter of devolved competence, concerning the matters of environmental protection and waste, which include decarbonisation measures such as carbon dioxide capture, transport and storage, the Secretary of State must seek the consent of Welsh Ministers before regulations should come into effect. This is not provided for, apart from in clause 2. 

To be absolutely clear, I am in agreement that CCUS is likely to play a significant part in decarbonising industry in particular. On the need for appropriate regulations to support implementation, Welsh Government policies align with the UK Government. However, I am keen to ensure that the scale of CCUS in Wales is the minimum required, and that CCUS in not in itself deemed as a new industrial opportunity that could risk locking the UK into continued and avoidable use of fossil fuels. That is why we need to ensure new regulations support our policy priorities in Wales and that the Senedd has scrutiny of any new regulations coming forward. With the Bill we have before us, none of that is provided for.

Parts 4 and 8 of the Bill provide for new regulation-making powers with respect to low-carbon heat schemes and heat networks. Again, a number of the clauses in those parts make provision within the Senedd's legislative competence, yet the Bill provides for a requirement for the Secretary of State to consult or notify Welsh Ministers before new regulations come into effect. This is not an adequate reflection of devolution, and does not provide us with the necessary safeguards we have sought.

For Part 13, again, our policy is aligned. I agree we need to streamline and accelerate offshore wind consenting, and I'm committed to working in partnership to ensure there is a level playing field across the UK. However, on the matter of a marine recovery fund, we do have a disagreement on devolved responsibilities. We have set out our position that the Senedd has legislative competence to make a Senedd Bill for a fund for all energy infrastructure projects 300 MW and below in the Welsh inshore region. We believe this is a matter of environmental protection. It is important to highlight that, outside that one example, there is no disagreement between us and the UK Government on where the provisions in this Bill engage the legislative consent process.

In response to our recommendation that the Senedd withhold consent to this Bill, the UK Government offered the very limited consent processes we see in the amended Bill, specifically to clauses 2 and 293. If they agree that consent mechanisms are appropriate for those clauses, why not the other clauses in the Bill where broad regulation-making powers are introduced in areas of devolved competence? It is clear, including through my one-and-only meeting with the UK Government Minister then responsible for the Bill, that the UK Government are not interested in respecting the devolution settlement when it comes to implementing future policy on matters concerning the Bill. Their argument is that the only way to deliver cross-border regulation in a way that avoids regulatory divergence is through the UK Government regulating, even if those regulations are within the devolved competence of the Senedd.

Llywydd, this is, unfortunately, a UK Government that does not want to work with devolved Governments, and instead believes processes of consultation and notification are satisfactory safeguards of our constitution. I fundamentally disagree with that view. I could not be clearer that I want to work on a basis of seeking to reach agreement to provide appropriate cross-border regulation that our industry and our citizens need to help us achieve net zero. I've argued the case for the UK Government to work with us. I've asked for the Bill to be delayed so that we can agree a solution that respects this Senedd and our legitimate devolved responsibility.

Finally, I have reminded the UK Government of their own stated commitment to the Sewel convention and that under no circumstance would it be appropriate to pass this Bill without the consent of the Senedd. Such action would demonstrate a complete lack of consideration of the most fundamental principles of devolution. Llywydd, in drawing to a conclusion, I therefore recommend that Members withhold their consent to the UK Energy Bill. Diolch.

Diolch, Llywydd. Rwy'n cynnig y cynnig. Rwy'n ddiolchgar am y cyfle heddiw i gynnig y cynnig hwn ar Fil Ynni y DU, ac i'r Aelodau am gytuno i atal y Rheolau Sefydlog i'n galluogi i symud ymlaen heddiw. Rwy'n llwyr werthfawrogi'r heriau y mae'r Bil hwn wedi'u creu ar gyfer craffu effeithiol gan y Senedd. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo'n llwyr i wneud popeth o fewn ein gallu i sicrhau bod ein deddfwrfa yn cael cyfle i graffu ar ddeddfwriaeth y DU sy'n ymgysylltu â chonfensiwn Sewel ac sy'n gofyn am gydsyniad y Senedd.

Rwyf eisiau nodi'r heriau a ddangoswyd o'r cychwyn cyntaf yn ystod yr wythnos diwethaf yn unig fel adlewyrchiad o'n profiadau hyd yma. Cyhoeddwyd bron i 150 tudalen o welliannau yr wythnos diwethaf, y gwthiodd Llywodraeth y DU nhw drwy'r Senedd mewn sesiwn un diwrnod. Er gwaethaf ein cais, gwrthododd Llywodraeth y DU aildrefnu amserlen y Bil i ganiatáu i'r Senedd ystyried y gwelliannau hyn mewn modd ystyrlon. Mae'r memorandwm cydsyniad deddfwriaethol atodol a osodwyd ddoe yn ganlyniad ymdrechion anhygoel i sicrhau y gallai'r materion hynny gael eu hamlygu i'r Senedd. Fodd bynnag, nid wyf o dan unrhyw gamargraff bod hwn yn arddangosiad effeithiol o'r broses cydsyniad deddfwriaethol, nac yn enghraifft dda o lunio cyfraith. Rwyf wedi gwneud hynny'n glir i Lywodraeth y DU yn blwmp ac yn blaen.

Mae hwn wedi bod yn Fil anodd iawn i ddatblygu safbwynt Llywodraeth Cymru ar gydsyniad deddfwriaethol. Fel y cafodd ei gyflwyno, roedd y Bil yn anghyflawn ac yna cafodd ei oedi am sawl mis wrth i Lywodraeth y DU ymateb i'r argyfwng prisiau ynni. Datblygwyd y Bil gan ymgorffori barn gwahanol Ysgrifenyddion Gwladol a Phrif Weinidogion. Ymddiswyddodd Boris Johnson fel Prif Weinidog y diwrnod ar ôl i'r Bil gael ei gyflwyno i Dŷ'r Arglwyddi, ac rydym bellach ar y pedwerydd Ysgrifennydd Gwladol ar gyfer y Bil hwn. Rwyf wedi gwneud ceisiadau dro ar ôl tro i Lywodraeth y DU ohirio hynt y Bil hwn. Byddai hyn wedi galluogi'r gwaith craffu gofynnol i ddigwydd, a byddai hefyd wedi hwyluso'r gwaith rhynglywodraethol mawr ei angen ar fanylion y Bil hwn wrth iddo gael ei ddatblygu. Er bod yn ofynnol i'r darpariaethau yn y Bil helpu i gyflawni system ynni sero net, nid oes unrhyw risg uniongyrchol i'n diogelwch ynni wrth oedi'r Bil hwn. Mae hwn yn fater sy'n gyfan gwbl yn ôl disgresiwn Llywodraeth y DU. Rydym bob amser wedi bod yn ceisio dal i fyny â'r Bil hwn. Ni wnaeth Llywodraeth y DU ymgysylltu â ni ar gyfer y gwaith polisi manwl gofynnol sy'n angenrheidiol ar gyfer y Bil. Dim ond y noson cyn ei gyflwyno y cafodd y Bil ei rannu, ac yn amlwg nid oedd unrhyw ystyriaeth ynglŷn â sut y byddai'r Bil cyffredinol yn cael ei gyflwyno gyda'r Llywodraethau datganoledig.

Llywydd, rydym bob amser wedi ymrwymo i weithio mewn ffordd a fyddai'n cyflawni cytundeb rhynglywodraethol ar y cyd. Mae'r Bil sydd ger ein bron heddiw yn bwysig gan ei fod yn sefydlu'r fframwaith rheoleiddiol gofynnol ar gyfer nifer o dechnolegau allweddol a fydd yn chwarae rolau allweddol ar gyfer ein diogelwch ynni ac ar gyfer cyflawni sero net. Mae Rhan 1 o'r Bil yn sefydlu cyfundrefn reoleiddio a thrwyddedu economaidd ar gyfer cludo a storio carbon deuocsid, gyda'r Swyddfa Marchnadoedd Nwy a Thrydan, Ofgem, yn rheoleiddiwr economaidd. Mae Rhan 2 yn galluogi'r Llywodraeth i weithredu a gweinyddu modelau busnes dal carbon. Fodd bynnag, mae'r Bil fel y'i drafftiwyd, a Rhannau 1 a 2 yn benodol, yn darparu ar gyfer pwerau deddfu eang i'r Ysgrifennydd Gwladol. Fel mater o gymhwysedd datganoledig, ynghylch materion diogelu'r amgylchedd a gwastraff, sy'n cynnwys mesurau datgarboneiddio fel dal carbon deuocsid, trafnidiaeth a storio, rhaid i'r Ysgrifennydd Gwladol ofyn am gydsyniad Gweinidogion Cymru cyn y dylai rheoliadau ddod i rym. Ni ddarperir ar gyfer hyn, ac eithrio yng nghymal 2.

I fod yn gwbl glir, rwy'n cytuno bod dal, defnyddio a storio carbon, CCUS, yn debygol o chwarae rhan sylweddol wrth ddatgarboneiddio diwydiant yn benodol. O ran yr angen am reoliadau priodol i gefnogi gweithredu, mae polisïau Llywodraeth Cymru yn alinio â Llywodraeth y DU. Fodd bynnag, rwy'n awyddus i sicrhau mai graddfa CCUS yng Nghymru yw'r isafswm sydd ei angen, ac nad yw CCUS ynddo'i hun yn cael ei ystyried yn gyfle diwydiannol newydd a allai beri risg o gloi'r DU i ddefnydd parhaus o danwydd ffosil y gellir ei osgoi. Dyna pam mae angen i ni sicrhau bod rheoliadau newydd yn cefnogi ein blaenoriaethau polisi yng Nghymru a bod y Senedd yn craffu ar unrhyw reoliadau newydd sy'n cael eu cyflwyno. Gyda'r Bil sydd gennym ger ein bron, ni ddarperir dim o hynny ar ei gyfer.

Mae Rhannau 4 ac 8 o'r Bil yn darparu ar gyfer pwerau deddfu newydd mewn cysylltiad â chynlluniau gwres carbon isel a rhwydweithiau gwres. Unwaith eto, mae nifer o'r cymalau yn y rhannau hynny yn gwneud darpariaeth o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd, ac eto mae'r Bil yn darparu ar gyfer gofyniad i'r Ysgrifennydd Gwladol ymgynghori â Gweinidogion Cymru neu hysbysu Gweinidogion Cymru cyn i reoliadau newydd ddod i rym. Nid yw hyn yn adlewyrchiad digonol o ddatganoli, ac nid yw'n rhoi'r mesurau diogelu angenrheidiol yr ydym wedi'u ceisio.

Ar gyfer Rhan 13, unwaith eto, mae ein polisi yn cael ei alinio. Rwy'n cytuno bod angen i ni symleiddio a chyflymu caniatâd gwynt ar y môr, ac rwyf wedi ymrwymo i weithio mewn partneriaeth i sicrhau bod chwarae teg ledled y DU. Fodd bynnag, ar fater cronfa adfer morol, mae gennym anghytundeb ynghylch cyfrifoldebau datganoledig. Rydym wedi nodi ein safbwynt bod gan y Senedd gymhwysedd deddfwriaethol i wneud Bil Senedd ar gyfer cronfa ar gyfer pob prosiect seilwaith ynni 300 MW ac is yn rhanbarth glannau Cymru. Credwn fod hwn yn fater o ddiogelu'r amgylchedd. Mae'n bwysig pwysleisio, ac eithrio'r un enghraifft, nad oes anghytundeb rhyngom ni a Llywodraeth y DU ynghylch lle mae'r darpariaethau yn y Bil hwn yn ymwneud â'r broses cydsyniad deddfwriaethol.

Mewn ymateb i'n hargymhelliad bod y Senedd yn gwrthod cydsynio i'r Bil hwn, cynigiodd Llywodraeth y DU y prosesau cydsyniad cyfyngedig iawn a welwn yn y Bil diwygiedig, yn benodol cymalau 2 a 293. Os ydynt yn cytuno bod mecanweithiau cydsynio yn briodol ar gyfer y cymalau hynny, beth am y cymalau eraill yn y Bil lle mae pwerau deddfu eang yn cael eu cyflwyno mewn meysydd cymhwysedd datganoledig? Mae'n amlwg, gan gynnwys drwy fy unig gyfarfod gyda'r Gweinidog Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am y Bil, nad oes gan Lywodraeth y DU ddiddordeb mewn parchu'r setliad datganoli o ran gweithredu polisi'r dyfodol ar faterion sy'n ymwneud â'r Bil. Eu dadl yw mai'r unig ffordd o ddarparu rheoleiddio trawsffiniol mewn ffordd sy'n osgoi ymwahanu rheoliadol yw i Lywodraeth y DU reoleiddio, hyd yn oed os yw'r rheoliadau hynny o fewn cymhwysedd datganoledig y Senedd.

Llywydd, yn anffodus, dyma Lywodraeth y DU nad yw eisiau gweithio gyda llywodraethau datganoledig, ac yn lle hynny mae'n credu bod prosesau ymgynghori a hysbysu yn fesurau diogelu boddhaol o'n cyfansoddiad. Rwy'n anghytuno'n sylfaenol â'r safbwynt hwnnw. Ni allwn fod yn gliriach fy mod eisiau gweithio ar sail ceisio dod i gytundeb i ddarparu rheoleiddio trawsffiniol priodol sydd ei angen ar ein diwydiant a'n dinasyddion i'n helpu i gyflawni sero net. Rwyf wedi dadlau'r achos i Lywodraeth y DU weithio gyda ni. Rwyf wedi gofyn i'r Bil gael ei oedi fel y gallwn gytuno ar ddatrysiad sy'n parchu'r Senedd hon a'n cyfrifoldeb datganoledig cyfreithlon.

Yn olaf, rwyf wedi atgoffa Llywodraeth y DU o'u hymrwymiad datganedig eu hunain i gonfensiwn Sewel ac na fyddai'n briodol o dan unrhyw amgylchiadau i basio'r Bil hwn heb gydsyniad y Senedd. Byddai gweithredu o'r fath yn dangos diffyg ystyriaeth llwyr o egwyddorion mwyaf sylfaenol datganoli. Llywydd, i gloi, rwy'n argymell felly bod yr Aelodau yn gwrthod cydsyniad ar gyfer Bil Ynni y DU. Diolch.

17:10

Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Huw Irranca-Davies.

The Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Huw Irranca-Davies.

Diolch, Llywydd. Mae fy mhwyllgor wedi llwyddo i adrodd ar y tri memoranda cydsyniad deddfwriaethol cyntaf ar gyfer y Bil Ynni. Fel y dywedodd y Gweinidog, dim ond ddoe y gosodwyd Rhif 4.

Thank you, Llywydd. My committee has managed to report on the first three legislative consent memoranda for the Energy Bill. As the Minister said, No. 4 was laid just yesterday.

I note at the opening of my remarks that the Minister explains that she has asked for a delay with the UK Parliament so that we can have proper consideration of this, and that request has been withheld, because that's very pertinent to what I'm now going to say.

Llywydd, a moment ago I did say that my committee has reported. It is a report we’d have wished to write on very, very different terms, particularly as we have been unable to provide a detailed analysis to help inform Members' consideration of the consent motion being voted upon this afternoon. So, I'm going to expand on this point, and I hope the Minister might be able to expand a little on this in her closing remarks.

As soon as was practically possible after the Minister's first memorandum was laid, we issued an invitation for her to come along to our next meeting, which was on 10 July—the final meeting of the summer term—such were our initial concerns about the approach to the Bill, including from the Welsh Government, and the Senedd's subsequent role in the legislative consent process. We thank the Minister for recognising those concerns and agreeing to attend at very short notice just before we all headed off.

Members will likely know that the Bill was introduced into the UK Parliament on 6 July 2022. I'll repeat: 6 July 2022. The Welsh Government's first legislative consent memorandum was laid before this Senedd almost 51 weeks to the day after that date. Now, this is unprecedented. The Minister has put some reasoning behind that, but look, furthermore, the memorandum laid before the Senedd at that late juncture was based on the very first version of the Bill introduced to the UK Parliament almost a year earlier. The Bill by this point had been extensively amended already.

So, when the Minister gave evidence to us on 10 July, she told us a number of things, and I need to briefly summarise this. Minister, you told us that not a single scrap of Welsh Government involvement in the development of the Bill or detailed discussions with the UK Government had happened—not a single scrap. Minister, you told us that the Bill had been drafted without any nod, in your words, to devolution whatsoever. You told us that the first and only meeting, which you repeated today, that you'd had with the UK Minister on the Bill, was in May of this year, with Minister Bowie, and that he, in your quotes,

'Showed no appreciation that any kind of devolution settlement existed.'

Now, I'm repeating your words for very specific reasons, because they were clearly of concern to us. It was alarming, I have to say, for this committee to hear of such poor communication with the UK Government, particularly on devolved matters. So, we undertook to write immediately to Andrew Bowie, the UK Government's Minister for Nuclear and Networks. He did reply very quickly, and he told us that he doesn't recognise the remarks made by the Minister, and that, let me go into some detail here, the Bill respects the devolution settlement, that UK Government civil servants, he says, actually shared draft clauses of the Bill, held deep-dive sessions with Welsh Government officials in advance of the Bill's introduction, and that his officials have sought weekly meetings with the Welsh Government officials since the Bill was introduced. Now, Senedd Members will note there the stark contrast between the information presented by the Minister and that presented by Minister Bowie to our committee.

Now, look, it's not our role as a committee to act as an examiner of who said and who did what and when, but the differences of view are stark. We have simply concluded, however, that the contradictory chronology of events and explanations about co-operation is really concerning, and it does suggest, at best, that the democratic role of this Senedd has not been given adequate consideration during the development of this Bill, wherever the cause may lie. Now, the Minister has also referred in the opening remarks, as she said to us, about the multiple changes of personnel in the UK Government as a problem. We note that, but we simply observe, Minister, that the same challenges confronted Ministers in Scotland as well, but that did not delay them laying the LCM at an early point. So, the delay in laying the required legislative consent memorandum just isn't acceptable; it severely undermined the ability of Senedd Members here to effectively scrutinise the Bill and its impact in Wales.

It is unfortunate that we have to conclude, Minister, as a committee, that we're not convinced by the reasons for the delay being put forward. Now, we do acknowledge the Minister's remarks that she both regrets and is concerned that the timing of the Bill's final stages in the UK Parliament means the Senedd has no meaningful opportunity to consider the position on consent—bear in mind that, no meaningful opportunity; that's where we are—but we do not believe it's appropriate to make those comments solely within the context of constraints of the UK parliamentary timetable. The lack of opportunity has been caused, we would argue, primarily, by the delay in laying the original first legislative consent memorandum, and it's something for which Welsh Government and the Minister needs to be accountable and take responsibility, indeed.

The Minister will want to emphasise the other important aspects of policy in this Bill, and where Welsh Government has disagreement with the UK Government over the detail and substance of the UK Energy Bill. These are important matters, and they deserve greater scrutiny by this Senedd, and that's what we're arguing for. Indeed, should more time have been available to us and to other Senedd committees, we would have been able to give proper consideration to a number of important matters.

Can I just conclude on two or three matters?

Wrth agor fy sylwadau, nodaf fod y Gweinidog yn egluro ei bod hi wedi gofyn am oedi gyda Senedd y DU er mwyn inni allu ystyried hyn yn briodol, a bod y cais hwnnw wedi'i atal, oherwydd mae hynny'n berthnasol iawn i'r hyn rwy'n mynd i'w ddweud nawr.

Llywydd, eiliad yn ôl dywedais fod fy mhwyllgor wedi adrodd. Mae'n adroddiad y byddem wedi dymuno ei ysgrifennu ar delerau gwahanol iawn, iawn, yn enwedig gan nad ydym wedi gallu darparu dadansoddiad manwl i helpu i lywio ystyriaeth yr Aelodau o'r cynnig cydsyniad sy'n cael ei bleidleisio arno y prynhawn yma. Felly, rwy'n mynd i ymhelaethu ar y pwynt hwn, ac rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn gallu ymhelaethu ychydig ar hyn yn ei sylwadau cloi.

Cyn gynted ag yr oedd yn ymarferol bosibl ar ôl gosod memorandwm cyntaf y Gweinidog, gwnaethom gyhoeddi gwahoddiad iddi ddod i'n cyfarfod nesaf, a oedd ar 10 Gorffennaf—cyfarfod olaf tymor yr haf—cymaint oedd ein pryderon cychwynnol am y dull o ymdrin â'r Bil, gan gynnwys gan Lywodraeth Cymru, a rôl ddilynol y Senedd yn y broses cydsyniad deddfwriaethol. Diolch i'r Gweinidog am gydnabod y pryderon hynny a chytuno i fod yn bresennol ar fyr rybudd ychydig cyn i ni i gyd adael.

Mae'n debygol y bydd yr Aelodau'n gwybod bod y Bil wedi'i gyflwyno i Senedd y DU ar 6 Gorffennaf 2022. Fe wnaf ailadrodd: 6 Gorffennaf 2022. Gosodwyd memorandwm cydsyniad deddfwriaethol cyntaf Llywodraeth Cymru gerbron y Senedd hon bron i 51 wythnos i'r diwrnod ar ôl y dyddiad hwnnw. Nawr, mae hyn yn ddigynsail. Mae'r Gweinidog wedi rhoi rhywfaint o resymeg y tu ôl i hynny, ond edrychwch, ar ben hynny, roedd y memorandwm a osodwyd gerbron y Senedd ar yr adeg honno a oedd yn hwyr yn seiliedig ar y fersiwn gyntaf un o'r Bil a gyflwynwyd i Senedd y DU bron i flwyddyn ynghynt. Erbyn hyn roedd y Bil wedi ei ddiwygio'n helaeth.

Felly, pan roddodd y Gweinidog dystiolaeth i ni ar 10 Gorffennaf, fe ddywedodd hi nifer o bethau wrthym, ac mae angen i mi grynhoi hyn yn fyr. Gweinidog, fe ddywedoch chi wrthym ni nad oedd un sgrap o gyfranogiad Llywodraeth Cymru yn natblygiad y Bil na thrafodaethau manwl gyda Llywodraeth y DU wedi digwydd—dim un sgrap. Gweinidog, fe ddywedoch chi wrthym ni fod y Bil wedi'i ddrafftio heb unrhyw gydnabod, yn eich geiriau chi, i ddatganoli o gwbl. Dywedoch chi wrthym ni mai'r cyfarfod cyntaf a'r unig gyfarfod, ac fe wnaethoch chi ailadrodd heddiw, a gawsoch gyda Gweinidog y DU ar y Bil, oedd ym mis Mai eleni, gyda'r Gweinidog Bowie, a'i fod ef, yn eich dyfyniadau,

'Heb ddangos unrhyw werthfawrogiad bod unrhyw fath o setliad datganoli yn bodoli.'

Nawr, rwy'n ailadrodd eich geiriau am resymau penodol iawn, oherwydd roedden nhw yn amlwg o bryder i ni. Roedd yn frawychus, mae'n rhaid i mi ddweud, i'r pwyllgor hwn glywed am gyfathrebu mor wael â Llywodraeth y DU, yn enwedig ar faterion datganoledig. Felly, fe wnaethom ymrwymo i ysgrifennu ar unwaith at Andrew Bowie, Gweinidog Niwclear a Rhwydweithiau Llywodraeth y DU. Atebodd yn gyflym iawn, a dywedodd wrthym ni nad yw'n cydnabod y sylwadau a wnaed gan y Gweinidog, a bod, gadewch imi fynd i ryw fanylder yma, y Bil yn parchu'r setliad datganoli, bod gweision sifil Llywodraeth y DU, meddai, wedi rhannu cymalau drafft o'r Bil mewn gwirionedd, wedi cynnal sesiynau manwl gyda swyddogion Llywodraeth Cymru cyn cyflwyno'r Bil, a bod ei swyddogion wedi ceisio cyfarfodydd wythnosol gyda swyddogion Llywodraeth Cymru ers cyflwyno'r Bil. Nawr, bydd Aelodau'r Senedd yn nodi yn y fan yna'r cyferbyniad llwyr rhwng y wybodaeth a gyflwynwyd gan y Gweinidog a'r hyn a gyflwynwyd gan y Gweinidog Bowie i'n pwyllgor.

Nawr, edrychwch, nid ein rôl ni fel pwyllgor yw gweithredu fel archwilydd o ran pwy ddywedodd a phwy wnaeth beth a phryd, ond mae'r gwahaniaethau barn yn amlwg. Rydym wedi dod i'r casgliad, fodd bynnag, fod cronoleg gwrthgyferbyniol digwyddiadau ac esboniadau am gydweithredu yn peri pryder mawr, ac mae'n awgrymu, ar y gorau, nad yw rôl ddemocrataidd y Senedd hon wedi cael ystyriaeth ddigonol wrth ddatblygu'r Bil hwn, lle bynnag y mae achos. Nawr, mae'r Gweinidog hefyd wedi cyfeirio yn y sylwadau agoriadol, fel y dywedodd wrthym ni, bod newidiadau lluosog personél Llywodraeth y DU yn broblem. Nodwn hynny, ond rydym yn arsylwi, Gweinidog, bod yr un heriau wedi wynebu Gweinidogion yn yr Alban hefyd, ond wnaeth hynny ddim achosi oedi cyn iddynt osod y Memorandwm yn gynnar. Felly, nid yw'r oedi cyn gosod y memorandwm cydsyniad deddfwriaethol gofynnol yn dderbyniol; gwnaeth danseilio'n ddifrifol allu Aelodau'r Senedd yn y fan yma i graffu ar y Bil a'i effaith yng Nghymru yn effeithiol.

Mae'n anffodus bod yn rhaid i ni ddod i'r casgliad, Gweinidog, fel pwyllgor, nad ydym wedi ein hargyhoeddi gan y rhesymau dros yr oedi sy'n cael ei cynnig. Nawr, rydym yn cydnabod sylwadau'r Gweinidog ei bod hi'n difaru ac yn pryderu bod amseru camau olaf y Bil yn Senedd y DU yn golygu nad oes gan y Senedd gyfle ystyrlon i ystyried y safbwynt ar gydsyniad—gan gadw mewn cof, nad oes gan y Senedd gyfle ystyrlon; dyna lle'r ydym ni—ond nid ydym ni'n credu ei bod yn briodol gwneud y sylwadau hynny o fewn cyd-destun cyfyngiadau amserlen seneddol y DU yn unig. Mae'r diffyg cyfle wedi'i achosi, byddem yn dadlau, yn bennaf, gan yr oedi wrth osod y memorandwm cydsyniad deddfwriaethol cyntaf gwreiddiol, ac mae'n rhywbeth y mae angen i Lywodraeth Cymru a'r Gweinidog fod yn atebol amdano a chymryd cyfrifoldeb drosto, yn wir.

Bydd y Gweinidog yn dymuno pwysleisio yr agweddau polisi pwysig eraill yn y Bil hwn, a lle mae Llywodraeth Cymru wedi anghytuno â Llywodraeth y DU ynghylch manylion a sylwedd Bil Ynni y DU. Mae'r rhain yn faterion pwysig, ac maen nhw'n haeddu mwy o graffu gan y Senedd hon, a dyna rydyn ni'n dadlau drosto. Yn wir, pe bai mwy o amser wedi bod ar gael i ni ac i bwyllgorau eraill y Senedd, byddem wedi gallu rhoi ystyriaeth briodol i nifer o faterion pwysig.

A gaf i gloi ar ddau neu dri pheth?

17:15

I am not going to stop the Chair of legislation when he's talking about scrutiny by the Senedd, so, yes, you carry on.

Dydw i ddim yn mynd i atal y Cadeirydd deddfwriaeth pan fydd yn sôn am graffu gan y Senedd, felly, cewch, ewch chi yn eich blaen.

I am really close to the end. I really am. Thank you. Diolch yn fawr, Llywydd.

So, we would have been able to give proper consideration to a number of important matters, including, for example, the overlap between the Energy Bill and the Minister's own infrastructure Bill. We would have liked to further consider the Minister's comments on the laying of multiple legislative consent memoranda, which is a genuine issue. And the Minister knows that the view of my committee is that delays in laying such memoranda impede the ability of this Senedd, let alone our own committee, to understand the Welsh Government's approach.

So, Llywydd, I think it's very evident from my remarks that the committee is very concerned with the approach taken in respect of this Bill, and for us it raises questions over the overarching wider processes within Welsh Government regarding the timely laying of legislative consent memoranda, and we do believe Welsh Government should learn lessons from its handling of this Bill to ensure that this shouldn't happen again. Welsh Ministers have to ensure that the Senedd is presented in a timely manner with the necessary information it requires to perform its democratic role. Diolch yn fawr.

Rwy'n agos iawn at y diwedd. Wir nawr. Diolch. Diolch yn fawr, Llywydd.

Felly, byddem wedi gallu rhoi ystyriaeth briodol i nifer o faterion pwysig, gan gynnwys, er enghraifft, y gorgyffwrdd rhwng y Bil Ynni a Bil seilwaith y Gweinidog ei hun. Byddem wedi hoffi ystyried sylwadau'r Gweinidog ymhellach ar osod memoranda cydsyniad deddfwriaethol lluosog, sy'n fater dilys. Ac mae'r Gweinidog yn gwybod mai barn fy mhwyllgor i yw bod oedi wrth osod memoranda o'r fath yn rhwystro gallu'r Senedd hon, heb sôn am ein pwyllgor ein hunain, i ddeall dull Llywodraeth Cymru.

Felly, Llywydd, rwy'n credu ei bod yn amlwg iawn o fy sylwadau fod y pwyllgor yn bryderus iawn ynghylch y dull a ddefnyddiwyd o ran y Bil hwn, ac i ni mae'n codi cwestiynau ynghylch y prosesau ehangach trosfwaol yn Llywodraeth Cymru ynghylch gosod memoranda cydsyniad deddfwriaethol yn amserol, ac rydym yn credu y dylai Llywodraeth Cymru ddysgu gwersi o'i ffordd o drin y Bil hwn i sicrhau na ddylai hyn ddigwydd eto. Mae'n rhaid i Weinidogion Cymru sicrhau bod y Senedd yn cael ei chyflwyno mewn modd amserol gyda'r wybodaeth angenrheidiol sydd ei hangen arni i gyflawni ei rôl ddemocrataidd. Diolch yn fawr.

17:20

Cadeirydd y pwyllgor newid hinsawdd nawr—Llyr Gruffydd.

Chair of the climate change committee now—Llyr Gruffydd.

Diolch yn fawr, Llywydd. Dwi'n ffeindio fy hunan mewn sefyllfa eithaf rhyfedd heddiw, yn cyfrannu at y ddadl yma pan nad yw'r pwyllgor amgylchedd, wrth gwrs, wedi cael cyfle i ystyried y memorandwm cydsyniad deddfwriaethol hwn, nac wedi cael cyfle i adrodd arno fe. Roeddem ni wedi bwriadu ystyried y memorandwm a chytuno ar ein hadroddiad yng nghyfarfod ffurfiol y pwyllgor yfory, ac mi fyddai hynny wedi caniatáu, wrth gwrs, inni fodloni dyddiad cau'r Pwyllgor Busnes, sef 15 Medi, ond mae cyflwyno'r ddadl ar y cynnig cydsyniad deddfwriaethol heddiw wedi rhoi stop ar hynny, wrth gwrs. Bydd fy nghyfraniad i'n fyr, gan fod nifer o'r pwyntiau pwysicaf wedi cael eu codi eisoes gan Huw Irranca-Davies, ac, wrth gwrs, mae'n dda bod ei bwyllgor e wedi llwyddo i adrodd ar y memorandwm mewn da bryd ar gyfer y ddadl heddiw.

Nawr, fel y soniwyd eisoes, fe osodwyd y memorandwm ar 29 Mehefin, ychydig llai na blwyddyn ar ôl i'r Bil Ynni gael ei gyflwyno yn Senedd y DU. Yn ôl y Gweinidog, mae'r bai am y llanast truenus hwn yn gorwedd wrth ddrws Llywodraeth y Deyrnas Unedig. Digon teg. Ond dwi yn ofni bod yn rhaid i Lywodraeth Cymru gymryd rhywfaint o gyfrifoldeb. Weinidog, pe bai Llywodraeth Cymru wedi gosod y memorandwm cydsyniad deddfwriaethol o fewn amserlen resymol, fyddai'r pwyllgor ddim wedi colli’r cyfle i chwarae rhan lawn a phriodol yn y broses yma o gydsyniad deddfwriaethol. Pan gyfeiriwyd y memorandwm at y pwyllgor am y tro cyntaf, fe wnaethom ni ysgrifennu at y Gweinidog i ofyn a fydd y Bil yn effeithio ar allu Llywodraeth Cymru i ddatblygu a chyflawni polisi ynni a newid hinsawdd yn y dyfodol sy'n diwallu anghenion Cymru, ac os bydd e, sut. Mae ein llythyr ac ymateb y Gweinidog, a dderbyniwyd ddiwedd fis Awst, wedi'u cyhoeddi ochr yn ochr â'r agenda heddiw. Ond, wrth gwrs, dyw'r pwyllgor ddim wedi cael cyfle i ystyried yr ymateb, na dod i unrhyw gasgliadau ar faterion sy'n ymwneud â pholisi. O ystyried y cynnig sydd ger ein bron ni heddiw, dwi yn siŵr, wrth gwrs, y bydd Aelodau'n awyddus i wybod a yw unrhyw un o'r pryderon y mae'r Gweinidog yn eu hamlinellu yn ei llythyr wedi cael sylw, ac os na, beth yw'r camau nesaf o ran polisi Cymru yn y dyfodol.

Llywydd, mae'r pwyllgor eisoes wedi mynegi barn bod problemau sylfaenol gyda'r broses memorandwm cydsyniad deddfwriaethol, a heddiw, wrth gwrs, mae'r sefyllfa yr ydym ni'n ffeindio ein hunain ynddi yn tanlinellu hynny unwaith eto.

Thank you very much, Llywydd. I find myself in a rather curious position today, contributing to this debate when the climate change committee has not had an opportunity to consider the LCM or an opportunity to report on it. We had intended to consider the LCM and agree on our report in tomorrow's formal committee meeting, and that would have allowed us to meet the Business Committee deadline of 15 September, but bringing forward the debate on the LCM today has put paid to that, of course. My contribution will be short, as a number of the most important points have already been covered by Huw Irranca-Davies, and it is good that his committee has managed to report on the LCM in time for today's debate.

As has already been mentioned, the LCM was laid on 29 June, just shy of a year after the Energy Bill was introduced in the UK Parliament. According to the Minister, the blame for this sorry mess lies firmly at the door of the UK Government. Fair enough. But I'm afraid that the Welsh Government must take some responsibility. Minister, if the Welsh Government had laid the LCM within a reasonable time frame, the committee would not have been denied the opportunity to play a full and proper part in this legislative consent process. When the LCM was first referred to the committee, we wrote to the Minister to ask whether the Bill would impact on the ability of the Welsh Government to develop and deliver energy and climate change policy in the future that meets the needs of Wales, and if so, how. Our letter and the Minister's response, which was received at the end of August, have been published alongside today's agenda. But, of course, the committee hasn't had an opportunity to consider the response or come to any conclusions on the matters relating to policy. Given the motion that is before us today, I'm sure that Members would be keen to know whether any of the concerns that the Minister outlines in her letter have been addressed, and if not, what the next steps are in terms of Welsh policy in the future.

Llywydd, the committee has previously expressed the view that there are fundamental problems with the LCM process, and today, of course, the position we find ourselves in underlines that once again.

How do I follow this one, really? When we hear conflicting perspectives put forward about whether UK Government have liaised with Welsh Government and vice versa, it doesn't inspire confidence, and I'll certainly, from the UK Government perspective, be writing to them, because we have to have this open dialogue on any LCMs that come forward.

So, overall, I do welcome the fact that the Welsh Government is supportive of the broad policy intent of the Energy Bill. The policy scope of this Bill is wide, covering everything from carbon capture, hydrogen production to energy code governance reform, heat networks, regulation and offshore wind electricity generation. The Minister has highlighted, in her letter to the CCEI committee, a concern that the Bill, as drafted, provides for broad regulation-making powers to the Secretary of State, with a requirement to only consult with Welsh Ministers if regulations contain provisions that would be within the legislative competence of the Senedd. The UK Government's intent to co-operate is clear, so I see no need to create a potential barrier by creating a requirement for consent. Concerns have also been raised that the ability of Welsh Ministers to use all the appropriate levers within its competence at the right time to forge a path to net zero is limited by the Bill, as currently drafted. However, the Bill will strengthen the UK's ability to achieve net zero.

Now, I'm sure none of you will disagree with the aim of delivering a cleaner, more affordable and more secure energy system for the long term, and that is what this Act will do. More so, there is no reason why the Welsh Government and UK Government cannot work together—and I say this numerous times. You may have different political parties each side, but, at the end of the day, we should all be working to represent our constituents, irrespective of party. In fact, UK Government officials have, we were told—but we're told otherwise now by our colleague Huw Irranca—been already co-operating with you, and, apparently, and whether the Minister can just confirm on this one that they've already shared draft clauses, where possible, and they've held a series of deep-dive sessions with your Welsh Government officials on each measure well in advance of this Bill's introduction. More so, UK Government officials apparently have sought to engage their counterparts extensively about the Bill, including seeking weekly meetings with the Welsh Government since the Bill was introduced. In addition—allegedly, apparently, whatever—there have been many conversations, meetings and e-mails between Welsh Government officials and UK Government officials who lead on the Bill's individual measures.

So, even now, I'm questioning myself whether Andrew Bowie MP, Minister for Nuclear and Networks, is correct when he states that:

'The Welsh Government’s delay in laying the Legislative Consent Memorandum has not helped our discussions. Indeed, the Memorandum presents the first instance I have seen which sets out the Welsh Government’s concerns with the Bill in full. As the Memorandum only covers the Bill as introduced, I still do not know the Welsh Government’s position on large parts of the Bill which have been amended. Close engagement between UK and Welsh Government officials has mitigated these shortcomings to an extent and has allowed for a package of amendments to be shared at official level.'

So, really now, all that remains for me to ask, Minister, is which of those statements that I've read out there are incorrect? How are they incorrect, and what are you doing as a Welsh Government to actually go back to the UK Government and address the situation? I assume this will be on the agenda for tomorrow in our committee meeting, but, frankly, it's really disconcerting as an elected Member to hear one thing from one Government and another one from another. So, I think we're all—. Well, I'm very concerned about it. Thank you.

Sut ydw i'n dilyn yr un yma, mewn gwirionedd? Pan fyddwn ni'n clywed safbwyntiau anghyson yn cael eu cynnig ynghylch a yw Llywodraeth y DU wedi cydgysylltu â Llywodraeth Cymru ac i'r gwrthwyneb, nid yw'n ennyn hyder, ac yn sicr, o safbwynt Llywodraeth y DU, byddaf yn ysgrifennu atyn nhw, oherwydd mae'n rhaid i ni gael y ddeialog agored hon ar unrhyw femoranda cydsyniad deddfwriaethol sy'n cael eu cyflwyno.

Felly, ar y cyfan, rwy'n croesawu'r ffaith bod Llywodraeth Cymru yn gefnogol i fwriad polisi eang y Bil Ynni. Mae cwmpas polisi'r Bil hwn yn eang, gan gwmpasu popeth o ddal carbon, cynhyrchu hydrogen i ddiwygio llywodraethu cod ynni, rhwydweithiau gwres, rheoleiddio a chynhyrchu trydan gwynt ar y môr. Mae'r Gweinidog wedi tynnu sylw, yn ei llythyr at bwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith, bryder bod y Bil, fel y'i drafftiwyd, yn darparu ar gyfer pwerau deddfu eang i'r Ysgrifennydd Gwladol, gyda gofyniad i ymgynghori â Gweinidogion Cymru dim ond os yw rheoliadau'n cynnwys darpariaethau a fyddai o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd. Mae bwriad Llywodraeth y DU i gydweithredu yn glir, felly nid wyf yn gweld bod angen creu rhwystr posibl drwy greu gofyniad am gydsyniad. Mynegwyd pryderon hefyd fod gallu Gweinidogion Cymru i ddefnyddio'r holl ddulliau priodol o fewn eu cymhwysedd ar yr adeg gywir i greu llwybr at sero net wedi'i gyfyngu gan y Bil, fel y mae wedi'i ddrafftio ar hyn o bryd. Fodd bynnag, bydd y Bil yn cryfhau gallu'r DU i gyflawni sero net.

Nawr, rwy'n siŵr na fydd yr un ohonoch chi'n anghytuno â'r nod o ddarparu system ynni glanach, fwy fforddiadwy a mwy diogel ar gyfer y tymor hir, a dyna fydd y Ddeddf hon yn ei wneud. Yn fwy felly, does dim rheswm pam na all Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU gydweithio—ac rwy'n dweud hyn sawl gwaith. Efallai fod gennych chi wahanol bleidiau gwleidyddol bob ochr, ond, ar ddiwedd y dydd, dylem ni i gyd fod yn gweithio i gynrychioli ein hetholwyr, waeth beth fo'u plaid. Yn wir, mae swyddogion Llywodraeth y DU, dywedwyd wrthym—ond mae ein cyd-Aelod Huw Irranca wedi dweud fel arall wrthym nawr—eisoes wedi bod yn yn cydweithredu â chi, ac, yn ôl pob tebyg, ac pha un ag y gall y Gweinidog gadarnhau ar yr un yma eu bod eisoes wedi rhannu cymalau drafft, pan fo hynny'n bosibl, ac maen nhw wedi cynnal cyfres o sesiynau manwl gyda swyddogion Llywodraeth Cymru ar bob mesur ymhell cyn cyflwyno'r Bil hwn. Yn fwy na hynny, mae'n debyg bod swyddogion Llywodraeth y DU wedi ceisio ymgysylltu'n helaeth â'u cymheiriaid ynghylch y Bil, gan gynnwys ceisio cyfarfodydd wythnosol gyda Llywodraeth Cymru ers cyflwyno'r Bil. Yn ogystal—yn honedig, yn ôl pob tebyg, beth bynnag—mae llawer o sgyrsiau, cyfarfodydd ac e-byst wedi bod rhwng swyddogion Llywodraeth Cymru a swyddogion Llywodraeth y DU sy'n arwain ar fesurau unigol y Bil.

Felly, hyd yn oed nawr, rwy'n cwestiynu fy hun a yw Andrew Bowie AS, y Gweinidog Niwclear a Rhwydweithiau, yn gywir pan fo'n datgan:

'Nid yw oedi Llywodraeth Cymru wrth osod y Memorandwm Cydsyniad Deddfwriaethol wedi helpu ein trafodaethau. Yn wir, mae'r Memorandwm yn cyflwyno'r achos cyntaf i mi ei weld sy'n nodi pryderon Llywodraeth Cymru gyda'r Bil yn llawn. Gan mai dim ond fel y cyflwynwyd y Bil y mae'r Memorandwm yn ei gynnwys, nid wyf yn gwybod beth yw safbwynt Llywodraeth Cymru ar rannau helaeth o'r Bil sydd wedi'u gwella. Mae ymgysylltu agos rhwng swyddogion Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru wedi lliniaru'r diffygion hyn i raddau ac wedi caniatáu rhannu pecyn o welliannau ar lefel swyddogol.'

Felly, mewn gwirionedd nawr, y cyfan sydd ar ôl i mi ei ofyn, Gweinidog, yw pa un o'r datganiadau hynny yr wyf wedi'u darllen allan sy'n anghywir? Sut maen nhw'n anghywir, a beth ydych chi'n ei wneud fel Llywodraeth Cymru i fynd yn ôl at Lywodraeth y DU a mynd i'r afael â'r sefyllfa? Rwy'n tybio y bydd hyn ar yr agenda ar gyfer yfory yn ein cyfarfod pwyllgor, ond, a dweud y gwir, mae'n anniddig iawn i mi fel Aelod etholedig i glywed un peth gan un Llywodraeth ac un arall gan un arall. Felly, rwy'n credu ein bod ni i gyd—. Wel, rwyf i'n bryderus iawn am hynny. Diolch.

17:25

Diolch, Gweinidog. This is concerning. The Minister had acknowledged in a letter to my colleague and Chair of the climate change committee recently that the Bill's provisions, when they come to Wales, will affect the Government here's ability to develop future energy and climate change policy that meets our needs in Wales. Now, this is yet another example—it is a particularly egregious example—about how LCMs have become a tool for Westminster to bypass the devolved administrations. They often ignore our concerns, they steamroll over our objections, and that's why Plaid Cymru believes resolutely that this undermines the principles of devolution. It disregards the democratic will of the people of Wales, it poses a significant threat to the powers of our Senedd.

Devolution was a hard-fought victory for the people of Wales. It has and it means that there is a mandate that exists to make decisions closer to home, ensuring that Welsh interests are put first. Now, LCMs, when they are abused, as is the case here—that undermines the core principle there. It makes a mockery of our devolution settlement, and we've become so used in the past few years to this happening. That's not how these things are meant to work, but it's become the norm. Plaid Cymru believes in a robust democratic system where elected representatives have the authority to make decisions for their constituents. LCMs do not reflect this ideal. They allow Westminster to impose its will without sufficient scrutiny or accountability. Too often, LCMs result in legislation, as we've heard in this example, that is not tailored to the specific needs and interests of Wales. What might work for other parts of the UK may not work for us. So, we reject this LCM that's before us today, and we would urge other Members to do the same.

Diolch, Gweinidog. Mae hyn yn peri pryder. Roedd y Gweinidog wedi cydnabod mewn llythyr at fy nghyd-Aelod a Chadeirydd y pwyllgor newid hinsawdd yn ddiweddar y bydd darpariaethau'r Bil, pan fyddant yn dod i Gymru, yn effeithio ar allu'r Llywodraeth yma i ddatblygu polisi ynni a newid hinsawdd yn y dyfodol sy'n diwallu ein hanghenion yng Nghymru. Nawr, mae hon yn enghraifft arall eto—mae'n enghraifft arbennig o ddybryd—am sut mae memoranda cydsyniad deddfwriaethol wedi dod yn arf i San Steffan osgoi'r gweinyddiaethau datganoledig. Maen nhw'n aml yn anwybyddu ein pryderon, maen nhw'n anwybyddu ein gwrthwynebiadau, a dyna pam mae Plaid Cymru yn credu'n gryf bod hyn yn tanseilio egwyddorion datganoli. Mae'n diystyru ewyllys ddemocrataidd pobl Cymru, mae'n fygythiad sylweddol i bwerau ein Senedd.

Roedd datganoli yn fuddugoliaeth yr ymladdwyd yn galed drosti i bobl Cymru. Mae wedi ac mae'n golygu bod mandad sy'n bodoli i wneud penderfyniadau yn nes at adref, gan sicrhau bod buddiannau Cymru yn cael eu rhoi yn gyntaf. Nawr, mae memoranda cydsyniad deddfwriaethol, pan fyddan nhw'n cael eu cam-ddefnyddio, fel sy'n digwydd yn y fan yma—yn tanseilio'r egwyddor graidd yno. Mae'n gwneud sbort o'n setliad datganoli, ac rydyn ni wedi dod i arfer, yn ystod yr ychydig flynyddoedd diwethaf, â hyn yn digwydd. Nid dyna sut mae'r pethau hyn i fod i weithio, ond mae wedi dod yn norm. Mae Plaid Cymru yn credu mewn system ddemocrataidd gadarn lle mae gan gynrychiolwyr etholedig yr awdurdod i wneud penderfyniadau dros eu hetholwyr. Nid yw memoranda cydsyniad deddfwriaethol yn adlewyrchu'r delfryd hon. Maen nhw'n caniatáu i San Steffan orfodi ei hewyllys heb graffu nac atebolrwydd digonol. Yn rhy aml, mae'r memoranda cydsyniad deddfwriaethol yn arwain at ddeddfwriaeth, fel yr ydym wedi clywed yn yr enghraifft hon, nad yw wedi'i theilwra i anghenion a buddiannau penodol Cymru. Efallai na fydd yr hyn a allai weithio i rannau eraill o'r DU yn gweithio i ni. Felly, rydym yn gwrthod y cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn sydd ger ein bron heddiw, a byddem yn annog Aelodau eraill i wneud yr un peth.

Diolch, Llywydd. I agree, actually, with Huw and with Llyr and others that it's unfortunate, hugely, that the committee has not had an opportunity to form a view on legislative consent. And the point here, and it's been made several times, is that the majority of the levers relating to energy policy are indeed already reserved. We should have had a wider opportunity than the one that has been afforded us, and that is simply reading the memorandum laid by the Welsh Government in June and all the subsequent supplementary documents that the Minister has given us sight of.

There is a problem here, of course, and Delyth outlined it nicely. We do have the powers already. This is trying to take them back. And the point here is, when we look at the Tories at the moment, and their inaction on the net-zero scrutiny group, they're just looking to block onshore wind and solar development at every single turn. So, if we were to approve this, what exactly are we approving? Because even the party who is governing, who is trying to impose this on us, can’t agree with themselves. So, there's a big, big issue here. I’m not sure—and I don't want to do anybody an injustice—but I thought that Janet Finch-Saunders did say—and if I've misunderstood, please tell me—that we can ask for permission. But the point is we have the permission. We are not going to go, every single time we want to do something where we already have the powers given to us by a clear mandate on devolution, to Westminster and say, 'Please, do you mind if we do—?' whatever we've already had a mandate given to us on behalf of the people of Wales. That's not devolution at all.

So, those are the comments I want to make. It is disappointing that we're here, and it is somewhat confusing, I have to say, from what we’ve heard from Huw Irranca.

Diolch, Llywydd. Rwy'n cytuno, mewn gwirionedd, gyda Huw a gyda Llyr ac eraill ei bod yn anffodus, iawn, iawn, nad yw'r pwyllgor wedi cael cyfle i ffurfio barn ar gydsyniad deddfwriaethol. A'r pwynt yn y fan yma, ac mae wedi cael ei wneud sawl gwaith, yw bod y mwyafrif o'r ysgogiadau sy'n ymwneud â pholisi ynni eisoes wedi'u cadw'n ôl. Dylem fod wedi cael cyfle ehangach na'r un a roddwyd i ni, sef dim ond darllen y memorandwm a osodwyd gan Lywodraeth Cymru ym mis Mehefin a'r holl ddogfennau atodol dilynol y mae'r Gweinidog wedi rhoi golwg inni arnynt.

Mae yna broblem yma, wrth gwrs, ac fe amlinellodd Delyth hi'n dda. Mae gennym y pwerau eisoes. Mae hyn yn ceisio eu cymryd yn ôl. A'r pwynt yn y fan hyn, pan edrychwn ni ar y Torïaid ar hyn o bryd, a'u diffyg gweithredu ar y grŵp craffu sero-net, yw eu bod ceisio rhwystro gwynt ar y tir a datblygiad solar ar bob un cam. Felly, pe baem ni yn cymeradwyo hyn, beth yn union ydyn ni'n ei gymeradwyo? Oherwydd ni all hyd yn oed y blaid sy'n llywodraethu, sy'n ceisio gorfodi hyn arnom, gytuno â nhw eu hunain. Felly, mae yna broblem fawr iawn yma. Dydw i ddim yn siŵr—a dydw i ddim eisiau gwneud anghyfiawnder ag unrhyw un—ond roeddwn i'n meddwl bod Janet Finch-Saunders wedi dweud—ac os ydw i wedi camddeall, dywedwch wrtha i—y cawn ni ofyn am ganiatâd. Ond y pwynt yw bod gennym ni'r caniatâd. Dydyn ni ddim yn mynd i fynd, bob tro rydyn ni eisiau gwneud rhywbeth lle mae gennym ni'r pwerau a roddwyd i ni eisoes gan fandad clir ar ddatganoli, i San Steffan a dweud, 'Os gwelwch yn dda, oes ots gennych chi os wnawn ni—?' beth bynnag rydyn ni eisoes wedi cael mandad wedi ei roi i ni ar ran pobl Cymru. Nid datganoli yw hynny o gwbl.

Felly, dyna'r sylwadau rwyf am eu gwneud. Mae'n siomedig ein bod ni yma, ac mae braidd yn ddryslyd, mae'n rhaid i mi ddweud, o'r hyn rydyn ni wedi'i glywed gan Huw Irranca.

17:30

Y Gweinidog Newid Hinsawdd nawr i ymateb.

The Minister for Climate Change to reply.

Diolch, Llywydd. Forgive me, Llywydd; I'm just going to go through the history again because I do think it’s important, and an apology is due from the Welsh Government as well, just to be clear. But I do want to put that in context, and I did do that in the committee, as you said, Huw.

It is important to recall that this Bill was first introduced when Kwasi Kwarteng was the Secretary of State for the then Department for Business, Energy and Industrial Strategy. The UK Government then paused work on the Bill to rush through the Energy Prices Bill, so the timing of that was that they introduced the Bill at the beginning of July—6 July, I believe, from memory—and then, by 7 September, they were pausing it. Now, we could have put an LCM in at the beginning of September, but at that time we were having a correspondence with your committee and others about the fact that we kept putting multiple LCMs up on the same Bill. So, I do feel we’re a little bit stuck between a rock and a hard place there. So, in trying to comply with the ‘don’t put 14 LCMs up on a single Bill’, we’ve now fallen into the ‘we didn’t put one up fast enough’ on the draft Bill. So, hands up, we didn’t. But I do think, in fairness, we were actually trying to put an LCM that encapsulated the Bill as we thought it would be presented rather than a sequential set of LCMs. I came to the committee, we discussed it, and we then did put up a set of sequential LCMs. So, I’m happy to apologise that we didn’t put that first one up, but I do think you should acknowledge that we were actually trying to comply with an earlier problem of the sequential LCMs. So, I’ll just leave that little bit there.

And then, in terms of the communication from the UK Government, well, you know, truth is an interesting thing, isn’t it? I absolutely agree that they consulted us on clauses in the Bill, but not the Bill. So, what I’ve said to you is that we kept having clauses in isolation given to us, but not within the context of the Bill. Well, there’s a very limited amount of work you can do on a clause that isn’t within the context. The Bill itself we were never given. So, yes, there were deep-dives on this bit of the Bill, but how can you work with that when you don’t know what the overall context is? Why didn’t they share the whole Bill with us? I’ve made these points repeatedly to them.

The other problem is that there are Henry VIII powers in it. So, trying to get behind the policy intent for giving the Secretary of State sweeping powers so that we could or couldn’t consent to that is really problematic. So, trying to engage the officials with what exactly is it that the Secretary of State intends to use these powers on—in exactly the same way as your committee would respond to me if I was trying to do that here, well, we have the same difficulty with that.

So, I absolutely do regret the lack of scrutiny possible on the LCMs, but this was laid yesterday, so in what universe was I able to do anything other than put us in the position that you're now in? I don't want to be in that position either. We asked for the Bill to be delayed; they were refusing to do that. 

Over recess, we've responded to an exceptional amount of amendments, and we are where we are. So, it's been impossible to move it. But there are some real fundamentals here as well. The Bill was a skeleton on introduction. It was clearly not complete. A series of discussions were ongoing at introduction, so even the UK Government was accepting that this was not a complete Bill at introduction. We then had to understand both the intent and analyse the extent of the provisions and try and understand whether it did actually engage the devolution settlement. The UK has consistently argued all the way through that this is to do with electricity and, even where the policy has quite clearly engaged with both waste and environment, they've tried to argue that, because the overarching issue is the generation of electricity, that somehow that doesn't engage the devolution process. Well, I would say that that was sophistry of the worst sort, and I think Delyth pretty much set out my view on that as well. So, we are not happy with that and we don't agree with it. And so an ongoing discussion ensues. So, the Minister who wrote to you is absolutely right, an ongoing discussion did ensue. What he didn't tell you was it was us saying, 'Don't be ridiculous, that's devolved.' So, the nature of the discussion is also important. 

We also had—. We had no full text of the Bill before it was introduced. We had small extracts shared in isolation, but the full text, which is 346 pages, was shared the evening before it was published. And it's now infamous in the Welsh Government that you are summoned to speak to a Minister of the UK Government for a 15-minute conversation and that must happen at 6.30 p.m. on a given night because they're clearly about to announce something the next morning and they've hitherto forgotten to tell you about it. That happens, I'm afraid, rather more frequently than you'd imagine. So, he is right, they did tell us, but what was I supposed to do with it at 6.30 at night, 346 pages? So, truth on both sides, I think, but the import of the truth is rather different.

You can hear that I'm cross about it, and I'm cross about it for this reason: it's not necessary. We broadly agree with the policy direction here. We agree that the UK needs to do this together. We agree that we need these provisions. This is not necessary. All the UK Government actually had to do was understand devolution from the start, engage with us properly and then ask for our consent—not consult us, ask for our consent in devolved areas. Now, they've conceded that consent in some areas and not in others, and it's a mystery to us why we have not had that conversation with them. And I'm afraid that's why we're not recommending consent to this Bill, because in two very important areas that I laid out in my original opening we disagree. And what I am most fundamentally upset about is the idea that somebody causing environmental damage in the Celtic sea pays into a fund that goes into the Treasury and that that somehow does something about the degradation to the environment. I don't believe that anyone in this Senedd, including you, Janet, thinks that's an adequate environmental protection. And on that basis alone, I do not like this Bill and I do not recommend that the Senedd gives its consent. Diolch.

Diolch, Llywydd. Maddeuwch imi, Llywydd; rwyf yn mynd i fynd trwy'r hanes eto achos rwy'n credu bod e'n bwysig, ac mae ymddiheuriad yn ddyledus gan Lywodraeth Cymru hefyd, i fod yn glir. Ond rwyf eisiau rhoi hynny yn ei gyd-destun, a gwnes i hynny yn y pwyllgor, fel y dywedoch chi, Huw.

Mae'n bwysig cofio bod y Bil hwn wedi'i gyflwyno gyntaf pan oedd Kwasi Kwarteng yn Ysgrifennydd Gwladol yr Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol ar y pryd. Yna oedodd Llywodraeth y DU waith ar y Bil i ruthro Bil Prisiau Ynni drwodd, felly amseriad hynny oedd eu bod wedi cyflwyno'r Bil ddechrau Gorffennaf—6 Gorffennaf, rwy'n credu, o'r cof—ac yna, erbyn 7 Medi, roedden nhw'n ei oedi. Nawr, gallem fod wedi rhoi memorandwm cydsyniad deddfwriaethol i mewn ddechrau mis Medi, ond bryd hynny roeddem yn cael gohebiaeth gyda'ch pwyllgor chi ac eraill ynglŷn â'r ffaith ein bod yn parhau i roi memoranda lluosog ar yr un Bil. Felly, rwy'n teimlo ein bod ni mewn sefyllfa amhosibl yn y fan yna. Felly, wrth geisio cydymffurfio â 'peidiwch â rhoi 14 o Femoranda Cydsyniad Deddfwriaethol ar un Bil', rydyn ni bellach wedi syrthio i 'wnaethon ni ddim rhoi un yn ddigon cyflym' ar y Bil drafft. Felly, dwylo i fyny, wnaethon ni ddim. Ond rwy'n credu, er tegwch, ein bod mewn gwirionedd yn ceisio rhoi LCM a oedd yn crynhoi'r Bil gan ein bod yn credu y byddai'n cael ei gyflwyno yn hytrach na set ddilyniannol o femoranda. Fe ddes i i'r pwyllgor, gwnaethon ni ei drafod, ac yna gwnaethon ni lunio set o femoranda cydsyniad deddfwriaethol dilyniannol. Felly, rwy'n hapus i ymddiheuro na wnaethon ni roi'r un gyntaf honno, ond rwy'n credu y dylech chi gydnabod ein bod ni mewn gwirionedd yn ceisio cydymffurfio â phroblem gynharach y memoranda cydsyniad deddfwriaethol dilyniannol. Felly, fe wnaf i adael y tamaid bach yna yn y fan yno.

Ac yna, o ran y cyfathrebu gan Lywodraeth y DU, wel, wyddoch chi, mae gwirionedd yn beth diddorol, onid ydyw? Rwy'n cytuno'n llwyr eu bod wedi ymgynghori â ni ar gymalau yn y Bil, ond nid y Bil. Felly, yr hyn yr wyf wedi'i ddweud wrthych chi yw ein bod wedi cadw cael cymalau ar wahân yn cael eu rhoi i ni, ond nid o fewn cyd-destun y Bil. Wel, ychydig iawn o waith y gallwch chi ei wneud ar gymal nad yw o fewn y cyd-destun. Y Bil ei hun, ni roddwyd i ni erioed. Felly, oedd, roedd yna sesiynau manwl ar y rhan yma o'r Bil, ond sut gallwch chi weithio gyda hynny pan nad ydych chi'n gwybod beth yw'r cyd-destun cyffredinol? Pam na wnaethon nhw rannu'r Bil cyfan gyda ni? Rwyf wedi gwneud y pwyntiau hyn dro ar ôl tro wrthyn nhw.

Y broblem arall yw bod pwerau Harri VIII ynddo. Felly, mae ceisio cefnogi'r bwriad polisi ar gyfer rhoi pwerau ysgubol i'r Ysgrifennydd Gwladol fel y gallem ni gydsynio neu beidio i hynny yn broblem wirioneddol. Felly, wrth geisio ymgysylltu â'r swyddogion ynghylch beth yn union y mae'r Ysgrifennydd Gwladol yn bwriadu defnyddio'r pwerau hyn arno—yn union yr un ffordd ag y byddai eich pwyllgor chi yn ymateb i mi pe bawn i'n ceisio gwneud hynny yn y fan yma, wel, rydyn ni'n cael yr un anhawster â hynny.

Felly, rwy'n difaru'n llwyr y diffyg craffu posibl ar y memoranda cydsyniad deddfwriaethol, ond gosodwyd hwn ddoe, felly ym mha fydysawd yr oeddwn i'n gallu gwneud unrhyw beth heblaw ein rhoi ni yn y sefyllfa yr ydych chi ynddi nawr? Dydw i ddim eisiau bod yn y sefyllfa honno chwaith. Fe wnaethon ni ofyn i'r Bil gael ei oedi; roedden nhw'n gwrthod gwneud hynny.

Dros y toriad, rydym wedi ymateb i nifer eithriadol o welliannau, ac rydyn ni lle'r ydym ni. Felly, mae wedi bod yn amhosibl ei symud. Ond mae yna bethau sylfaenol iawn yma hefyd. Roedd y Bil yn sgerbwd ar adeg ei gyflwyno. Yn amlwg, nid oedd yn gyflawn. Roedd cyfres o drafodaethau'n mynd rhagddynt ar adeg ei gyflwyno, felly roedd hyd yn oed Llywodraeth y DU yn derbyn nad Bil cyflawn oedd hwn ar adeg ei gyflwyno. Roedd yn rhaid i ni wedyn ddeall y bwriad a dadansoddi maint y darpariaethau a cheisio deall a oedd yn ymgysylltu â'r setliad datganoli mewn gwirionedd. Mae'r DU wedi dadlau'n gyson yr holl ffordd trwy hyn bod hyn yn ymwneud â thrydan ac, hyd yn oed pan fo'r polisi wedi ymgysylltu'n eithaf clir â gwastraff ac amgylchedd, maen nhw wedi ceisio dadlau, oherwydd mai'r mater trosfwaol yw cynhyrchu trydan, nad yw hynny rywsut yn ymgysylltu â'r broses ddatganoli. Wel, byddwn i'n dweud bod hynny'n dwyllresymu o'r math gwaethaf, ac rwy'n credu y gwnaeth Delyth nodi fy marn i yn sicr ar hynny hefyd. Felly, dydyn ni ddim yn hapus â hynny a dydyn ni ddim yn cytuno â hynny. Ac felly rydym yn cael trafodaeth barhaus. Felly, mae'r Gweinidog a ysgrifennodd atoch chi yn gwbl gywir, cafwyd trafodaeth barhaus. Yr hyn na ddywedodd e' wrthych chi oedd mai ni oedd yn dweud, 'Peidiwch â bod yn hurt, mae hynny wedi'i ddatganoli.' Felly, mae natur y drafodaeth hefyd yn bwysig.

Cawsom ni hefyd—. Doedd gennym ni ddim testun llawn y Bil cyn iddo gael ei gyflwyno. Cawsom ddarnau bach a rannwyd ar wahân, ond rhannwyd y testun llawn, sef 346 o dudalennau, y noson cyn iddo gael ei gyhoeddi. Ac mae bellach yn ddrwgenwog yn Llywodraeth Cymru eich bod yn cael eich galw i siarad â Gweinidog Llywodraeth y DU am sgwrs 15 munud a rhaid i hynny ddigwydd am 6.30 p.m. ar noson benodol oherwydd eu bod yn amlwg ar fin cyhoeddi rhywbeth y bore wedyn ac maen nhw wedi anghofio dweud wrthych chi amdano. Mae hynny'n digwydd, mae gen i ofn, yn amlach nag y byddech chi'n ei ddychmygu. Felly, mae e'n iawn, fe wnaethon nhw ddweud wrthym ni, ond beth oeddwn i i fod i'w wneud ag ef am 6.30 yn y nos, 346 o dudalennau? Felly, gwirionedd ar y ddwy ochr, rwy'n credu, ond mae mewnforio'r gwirionedd braidd yn wahanol.

Gallwch glywed fy mod yn grac am y peth, ac rwy'n grac amdano am y rheswm hwn: does dim ei angen. Rydyn ni'n cytuno'n gyffredinol â chyfeiriad y polisi yma. Rydyn ni'n cytuno bod angen i'r DU wneud hyn gyda'i gilydd. Rydyn ni'n cytuno bod angen y darpariaethau hyn. Does dim angen hyn. Y cyfan oedd yn rhaid i Lywodraeth y DU ei wneud mewn gwirionedd oedd deall datganoli o'r dechrau, ymgysylltu â ni'n iawn ac yna gofyn am ein cydsyniad—nid ymgynghori â ni, gofyn am ein cydsyniad yn y meysydd datganoledig. Nawr, maen nhw wedi ildio'r cydsyniad hwnnw mewn rhai meysydd ac nid mewn eraill, ac mae'n ddirgelwch i ni pam nad ydym wedi cael y sgwrs honno gyda nhw. Ac rwy'n ofni mai dyna pam nad ydym yn argymell cydsyniad i'r Bil hwn, oherwydd mewn dau faes pwysig iawn a nodwyd gennyf yn fy agoriad gwreiddiol rydyn ni'n anghytuno. A'r hyn rwy'n poeni yn fwyaf sylfaenol amdano yw'r syniad bod rhywun sy'n achosi niwed amgylcheddol yn y Môr Celtaidd yn talu i mewn i gronfa sy'n mynd i mewn i'r Trysorlys a bod hynny rywsut yn gwneud rhywbeth am y diraddiad i'r amgylchedd. Dydw i ddim yn credu bod unrhyw un yn y Senedd hon, gan gynnwys chi, Janet, yn credu bod hynny'n amddiffyniad amgylcheddol digonol. Ac ar y sail honno'n unig, nid wyf yn hoffi'r Bil hwn ac nid wyf yn argymell bod y Senedd yn rhoi ei chydsyniad. Diolch.

17:35

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Ac felly, gwnawn ni ohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] There is objection. We will therefore defer voting until voting time. 

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

Cynnig i atal Rheolau Sefydlog dros dro
Motion to suspend Standing Orders

Y cynnig nesaf fydd i atal Rheolau Sefydlog dros dro er mwyn caniatáu cynnal dadl ar y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Ardrethu Annomestig. Y Gweinidog cyllid i wneud y cynnig yn ffurfiol. 

The next item is a motion to suspend Standing Orders to allow a debate on the LCM on the Non-Domestic Rating Bill. The Minister for finance to formally move.

On the Standing Order suspension. 

Ar atal y Rheolau Sefydlog. 

Cynnig NNDM8342 Rebecca Evans

Cynnig bod Senedd Cymru, yn unol â Rheolau Sefydlog 33.6 a 33.8:

Yn atal y rhan honno o Reol Sefydlog 11.16 sy’n ei gwneud yn ofynnol bod y cyhoeddiad wythnosol o dan Reol Sefydlog 11.11 yn darparu’r amserlen ar gyfer busnes yn y Cyfarfod Llawn yr wythnos ganlynol, er mwyn caniatáu i NNDM8341 gael ei ystyried yn y Cyfarfod Llawn ddydd Mawrth, 12 Medi 2023.

Motion NNDM8342 Rebecca Evans

To propose that Senedd Cymru, in accordance with Standing Orders 33.6 and 33.8:

Suspends that part of Standing Order 11.16 that requires the weekly announcement under Standing Order 11.11 to constitute the timetable for business in Plenary for the following week, to allow NNDM8341 to be considered in Plenary on Tuesday, 12 September 2023.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Yes, I move the motion. 

Ydw, rwy'n cynnig y cynnig. 

Thank you. It's been moved. 

Diolch. Mae wedi ei gynnig. 

Y cynnig, felly, yw i atal y Rheolau Sefydlog dros dro. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r cynnig wedi ei dderbyn.

The proposal is to suspend Standing Orders. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed. 

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

8. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Ardrethu Annomestig
8. Legislative Consent Motion on the Non-Domestic Rating Bill

Sy'n caniatáu y ddadl ar y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Ardrethu Annomestig. Y Gweinidog cyllid, felly, i wneud y cynnig. Rebecca Evans.

Which allows us to move to the debate on the LCM on the Non-Domestic Rating Bill. The Minister for finance to move the motion. Rebecca Evans.

Cynnig NNDM8341 Rebecca Evans

Cynnig bod Senedd Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai Senedd y DU ystyried y darpariaethau yn y Bill Ardrethu Annomestig, i’r graddau y maent yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol Senedd Cymru.

Motion NNDM8341 Rebecca Evans

To propose that the Senedd Cymru, in accordance with Standing Order 29.6, agrees that provisions in the Non-Domestic Rating Bill, insofar as they fall within the legislative competence of the Senedd Cymru, should be considered by the UK Parliament.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Llywydd. I move the motion. I'm grateful to the Legislation, Justice and Constitution Committee, the Finance Committee, the Local Government and Housing Committee and the Economy, Trade, and Rural Affairs Committee for considering and reporting on the memorandum. I welcome the committees' proactive engagement and I recognise that, due to the summer recess and parliamentary timetabling, the opportunity to scrutinise the supplementary memorandum has been limited. 

I thank the Legislation, Justice and Constitution Committee for the report published this morning, which recognises that I had already set out the Welsh Government's position on the subject of the supplementary memorandum in response to questions that arose during the scrutiny of the first memorandum. 

The UK Government introduced the Non-Domestic Rating Bill on 29 March to provide for a number of changes to the NDR system in Wales and England. The Bill provides an opportunity to bring about certain reforms earlier than would otherwise have been possible and when new functions will be conferred on the UK Government bodies to ensure that ratepayers in Wales are not disadvantaged compared with ratepayers in England. The provisions extending to Wales include powers to establish new rate relief schemes and make certain reliefs available to ratepayers on the central rating list. Subject to ongoing consultation, we intend to use powers provided by the Bill to introduce improvement relief and heat networks relief from 1 April 2024. This could not be effected through primary legislation in the Senedd until 1 April 2025 at the earliest.

New functions conferred on UK Government bodies will enable information sharing on the same basis across Wales and England. Requiring the Valuation Office Agency to share more information with ratepayers will improve transparency and understanding of the NDR system. Enabling the exchange of information between HMRC, ratepayers and billing authorities will ensure that we're able to benefit from the shared aims of the digitalising business rates programme. 

The Bill also refines the process by which the annual multiplier is set, removing unnecessary timing constraints and a dependency on the local government finance reports. The changes will help ensure that the Senedd has appropriate time for scrutiny of any regulations and allow for more timely clarity for billing authorities and ratepayers. I believe that these provisions fall within the legislative competence of the Senedd. However, I am content that these provisions should be made in the UK Bill to ensure that ratepayers in Wales are not placed at a comparative disadvantage, and I ask the Senedd to approve this legislative consent motion.

Diolch, Llywydd. Rwy'n cynnig y cynnig. Rwy'n ddiolchgar i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, y Pwyllgor Cyllid, y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai a Phwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig am ystyried ac adrodd ar y memorandwm. Rwy'n croesawu ymgysylltiad rhagweithiol y pwyllgorau ac rwy'n cydnabod, oherwydd toriad yr haf a'r amserlen seneddol, fod y cyfle i graffu ar y memorandwm atodol wedi bod yn gyfyngedig. 

Diolch i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am yr adroddiad a gyhoeddwyd y bore yma, sy'n cydnabod fy mod eisoes wedi nodi safbwynt Llywodraeth Cymru ar bwnc y memorandwm atodol mewn ymateb i gwestiynau a gododd wrth graffu ar y memorandwm cyntaf. 

Cyflwynodd Llywodraeth y DU y Bil Ardrethu Annomestig ar 29 Mawrth i ddarparu ar gyfer nifer o newidiadau i'r system ardrethi annomestig yng Nghymru a Lloegr. Mae'r Bil yn rhoi cyfle i sicrhau diwygiadau penodol yn gynt nag a fyddai wedi bod yn bosibl fel arall a phryd y bydd swyddogaethau newydd yn cael eu rhoi i gyrff Llywodraeth y DU i sicrhau nad yw trethdalwyr yng Nghymru o dan anfantais o'u cymharu â threthdalwyr yn Lloegr. Mae'r darpariaethau sy'n ymestyn i Gymru yn cynnwys pwerau i sefydlu cynlluniau rhyddhad ardrethi newydd a sicrhau bod rhyddhad penodol ar gael i drethdalwyr ar y rhestr ardrethu ganolog. Yn amodol ar ymgynghori parhaus, rydym yn bwriadu defnyddio pwerau a ddarperir gan y Bil i gyflwyno rhyddhad gwella a rhyddhad rhwydweithiau gwres o 1 Ebrill 2024. Ni ellid effeithio ar hyn drwy ddeddfwriaeth sylfaenol yn y Senedd tan 1 Ebrill 2025 ar y cynharaf.

Bydd swyddogaethau newydd a roddir i gyrff Llywodraeth y DU yn galluogi rhannu gwybodaeth ar yr un sail ledled Cymru a Lloegr. Bydd ei gwneud yn ofynnol i Asiantaeth y Swyddfa Brisio rannu mwy o wybodaeth gyda threthdalwyr yn gwella tryloywder a dealltwriaeth o'r system ardrethi annomestig. Bydd galluogi cyfnewid gwybodaeth rhwng CThEF, trethdalwyr ac awdurdodau bilio yn sicrhau ein bod yn gallu elwa o nodau cyffredin y rhaglen cyfraddau busnes digideiddio.

Mae'r Bil hefyd yn mireinio'r broses o osod y lluosydd blynyddol, gan ddileu cyfyngiadau amseru diangen a dibyniaeth ar yr adroddiadau cyllid llywodraeth leol. Bydd y newidiadau yn helpu i sicrhau bod gan y Senedd amser priodol i graffu ar unrhyw reoliadau ac yn caniatáu eglurder mwy amserol i awdurdodau bilio a threthdalwyr. Rwy'n credu bod y darpariaethau hyn o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd. Fodd bynnag, rwy'n fodlon y dylid gwneud y darpariaethau hyn yn Bil y DU i sicrhau nad yw trethdalwyr yng Nghymru yn cael eu rhoi dan anfantais gymharol, a gofynnaf i'r Senedd gymeradwyo'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn.

17:40

Cadeirydd y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai, John Griffiths.

The Chair of the Local Government and Housing Committee, John Griffiths.

Diolch, Llywydd. I'll be speaking in my capacity, as you say, as Chair of the Local Government and Housing Committee. We laid our report on the legislative consent memorandum for the Non-Domestic Rating Bill on 22 June. As the supplementary LCM was laid on 1 August, regrettably, we did not have sufficient time to consider and report on it ahead of this debate today.

We noted in our report that most Members felt that they were able to recommend that the Senedd gives its consent for the UK Government to legislate on these devolved matters. Mabon ap Gwynfor, who was a member of the committee at that time, disagreed with the majority view. It is unfortunate that the supplementary LCM was laid during the summer recess and therefore, as a committee, we were unable to consider it. However, I note that the SLCM confirms the Welsh Government's updated position in relation to clause 13, which was outlined by the Minister in correspondence to the Legislation, Justice and Constitution Committee on 1 June, which we were able to consider. Diolch yn fawr, Llywydd.

Diolch, Llywydd. Byddaf yn siarad, fel y dywedwch chi, fel Cadeirydd y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai. Gwnaethom osod ein hadroddiad ar y memorandwm cydsyniad deddfwriaethol ar gyfer y Bil Ardrethu Annomestig ar 22 Mehefin. Gan fod yr LCM atodol wedi'i osod ar 1 Awst, yn anffodus, ni chawsom ddigon o amser i ystyried ac adrodd arno cyn y ddadl hon heddiw.

Nodwyd yn ein hadroddiad fod y rhan fwyaf o'r Aelodau'n credu eu bod yn gallu argymell bod y Senedd yn rhoi ei chaniatâd i Lywodraeth y DU ddeddfu ar y materion datganoledig hyn. Roedd Mabon ap Gwynfor, oedd yn aelod o'r pwyllgor bryd hynny, yn anghytuno â'r farn fwyafrifol. Mae'n anffodus i'r LCM atodol gael ei osod yn ystod toriad yr haf ac felly, fel pwyllgor, nid oeddem yn gallu ei ystyried. Fodd bynnag, nodaf fod yr LCM atodol yn cadarnhau safbwynt diwygiedig Llywodraeth Cymru o ran cymal 13, a amlinellwyd gan y Gweinidog mewn gohebiaeth i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad ar 1 Mehefin, yr oeddem yn gallu ei ystyried. Diolch yn fawr, Llywydd.

Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a Chyfansoddiad, Huw Irranca-Davies.

The Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Huw Irranca-Davies.

Diolch, Llywydd. Mae fy mhwyllgor wedi llunio dau adroddiad ar femoranda cydsyniad deddfwriaethol Llywodraeth Cymru ar gyfer y Bil hwn.

Thank you, Llywydd. My committee has produced two reports on the Welsh Government's legislative consent memoranda for this Bill.

We agree with the Minister that the clauses of the Bill and the Schedule to the Bill set out in the memoranda fall within a purpose within the legislative competence of the Senedd and therefore require our consent.

A significant portion of our first report focuses on the Welsh Government's approach to the Bill. The Minister requested provisions for Wales in the Bill and confirmed to us that discussions with the UK Government began in March 2022 and provisions for Wales, with the exception of those relating to the digitalisation of business rates, were sought in June 2022. So, we're still not clear why the Welsh Government chose not to bring forward, in the last 18 months, its own Bill, and it's with regret that we say we have not been convinced yet by the arguments put forward by the Minister.

Back in March 2022, the Minister announced, indeed, a programme of non-domestic rates reform that would be delivered over four years, and this reflected in its part an ambition outlined in the Welsh Government's programme for government. So, Welsh Government's intent was clear. When making the announcement to the Senedd in March 2022, the Minister was already in negotiations with the UK Government about requesting provisions in that Government's Bill. These negotiations were taking place, we understand, even though the Welsh Government's legislative programme for 2022-23 was yet to be announced. Now, the Minister told us that it was unclear if and when the UK Government’s Bill would be finalised and introduced, so, in that respect, we're similarly unclear why the Welsh Government didn't simply just take action and pursue its own Bill.

The Minister told us that the changes made by this Bill would be introduced during the course of the 2023 rating list and only potentially prior to Royal Assent of the planned local government finance (Wales) Bill. It does appear to us, therefore, as a committee that there was an opportunity for Welsh Government to use its forthcoming Bill to make the provisions it has now requested in the UK Bill, unless we are missing something. To add to our concern about this approach, the Minister confirmed that she has not pursued other 'desirable' provisions in the Bill and, indeed, has acknowledged that this will lead to discrepancies between the ratings systems in Wales and England.

Now, Welsh Government, as a whole, is aware of our view that it should be possible to look for opportunities for the Senedd and the UK Parliament to legislate in parallel, rather than going down the route of an England-and-Wales Bill: legislate in parallel, talking together, engaging together. This approach would still allow for co-operation between Governments and, if this is the desired effect, would not lead to inconsistencies for citizens or in the law of England and Wales. Just as importantly, it would allow Members of the Senedd to properly scrutinise a Bill made here and to test the legislation at amending stages. So, once again, the focus of our committee is on what is the best, most transparent scrutiny we can do here in this Senedd.

Our first report also focused on the delegated powers in the Bill. The Minister told us that the provisions relating to clause 13 and the digitalisation of business rates programme were not developed until earlier this year and that, on 17 March, she formally sought the extension of the provisions to Wales. The Minister also confirmed to us that the Welsh Government’s discussions with the UK Government on this matter concluded during the Bill’s passage through the House of Commons and that no amendments to the Bill were required.

So, while the Minister did provide an explanation of the new position she held, we respectfully suggest that the explanation was not as fulsome as we would have expected. Recommendation 2 of our first report asked the Minister to provide further detail to the Senedd, and the Minister told us that this is a complex matter, where a devolved policy area and the functions of a reserved authority are intentionally connected. The Minister also said that this means that any of the options to enable the digitalisation of business rates programme to be delivered in Wales must involve compromise. We understand that. The Minister concluded that, on balance, the delegated powers and duty to consult Welsh Ministers are appropriate to facilitate the administration of the DBR system. Members will be aware that these provisions are the subject of memorandum No. 2.

So, my final comments relate to the Minister’s request for the Bill to alter the scrutiny procedure for a regulation-making power that was delegated to Welsh Ministers via the Local Government and Elections (Wales) Act 2021. There was no detailed explanation given in the memorandum as to why the Minister is using a UK Bill to make this change. The Minister’s correspondence to us does provide an explanation, and I would direct Members to our report for the detail. But our committee does believe that it's regrettable that what we're seeing here is the Minister seeking to use a UK Bill to change the scrutiny procedure for a regulation-making power that Members of the Senedd only agreed in 2021.

I'll again say to the Minister that proper and full detail could have been set out in the memorandum, and, through this, could have been more explicit and transparent with Members of the Senedd about the Welsh Government’s intentions. So, Llywydd, the time has disappeared; I won't carry on ad nauseam. I just hope that our committee's analysis contained in our two reports is helpful for Members of the Senedd, and, once again, I thank all committee members, clerks and the support team for their work on this.

Rydym yn cytuno â'r Gweinidog bod cymalau y Bil a'r Atodlen i'r Bil a nodir yn y memoranda yn dod o fewn diben o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd ac felly yn gofyn am ein caniatâd.

Mae cyfran sylweddol o'n hadroddiad cyntaf yn canolbwyntio ar ddull Llywodraeth Cymru o ymdrin â'r Bil. Gofynnodd y Gweinidog am ddarpariaethau ar gyfer Cymru yn y Bil a chadarnhaodd i ni fod trafodaethau gyda Llywodraeth y DU wedi dechrau ym mis Mawrth 2022 a cheisiwyd darpariaethau ar gyfer Cymru, ac eithrio'r rhai sy'n ymwneud â digideiddio ardrethi busnes, ym mis Mehefin 2022. Felly, nid ydym yn glir eto pam y dewisodd Llywodraeth Cymru beidio â chyflwyno, yn ystod y 18 mis diwethaf, ei Bil ei hun, ac mae'n destun gofid ein bod yn dweud nad ydym wedi cael ein hargyhoeddi eto gan y dadleuon a gyflwynwyd gan y Gweinidog.

Yn ôl ym mis Mawrth 2022, cyhoeddodd y Gweinidog, yn wir, raglen o ddiwygio ardrethi annomestig a fyddai'n cael ei chyflawni dros bedair blynedd, ac roedd hyn yn adlewyrchu yn ei rhan uchelgais a amlinellwyd yn rhaglen lywodraethu Llywodraeth Cymru. Felly, roedd bwriad Llywodraeth Cymru yn glir. Wrth wneud y cyhoeddiad i'r Senedd ym mis Mawrth 2022, roedd y Gweinidog eisoes mewn trafodaethau gyda Llywodraeth y DU ynghylch gofyn am ddarpariaethau ym Mil y Llywodraeth honno. Roedd y trafodaethau hyn yn digwydd, rydym yn deall, er nad oedd rhaglen ddeddfwriaethol Llywodraeth Cymru ar gyfer 2022-23 wedi'i chyhoeddi eto. Nawr, dywedodd y Gweinidog wrthym ei bod yn aneglur a fyddai Bil Llywodraeth y DU yn cael ei gwblhau a'i gyflwyno, felly, yn hynny o beth, rydym yn yr un modd yn aneglur pam nad oedd Llywodraeth Cymru yn gweithredu a mynd ar drywydd ei Bil ei hun yn unig.

Dywedodd y Gweinidog wrthym y byddai'r newidiadau a wnaed gan y Bil hwn yn cael eu cyflwyno yn ystod rhestr ardrethu 2023 a dim ond cyn Cydsyniad Brenhinol y Bil cyllid llywodraeth leol (Cymru) sydd wedi'i gynllunio. Mae'n ymddangos i ni felly, fel pwyllgor, fod cyfle i Lywodraeth Cymru ddefnyddio ei Bil sydd ar ddod i wneud y darpariaethau y mae bellach wedi gofyn amdanynt ym Mil y DU, oni bai ein bod yn colli rhywbeth. Er mwyn ychwanegu at ein pryder am y dull hwn, cadarnhaodd y Gweinidog nad yw wedi dilyn darpariaethau 'dymunol' eraill yn y Bil ac, yn wir, mae wedi cydnabod y bydd hyn yn arwain at anghysondebau rhwng y systemau ardrethu yng Nghymru a Lloegr.

Nawr, mae Llywodraeth Cymru, yn ei chyfanrwydd, yn ymwybodol o'n barn y dylai fod yn bosibl chwilio am gyfleoedd i'r Senedd a Senedd y DU ddeddfu ochr yn ochr, yn hytrach na dilyn trywydd Bil Cymru a Lloegr: deddfu ochr yn ochr, siarad gyda'n gilydd, ymgysylltu â'n gilydd. Byddai'r dull hwn yn dal i ganiatáu cydweithredu rhwng Llywodraethau ac, os mai dyma'r effaith a ddymunir, ni fyddai'n arwain at anghysondebau i ddinasyddion nac yng nghyfraith Cymru a Lloegr. Yr un mor bwysig, byddai'n caniatáu i Aelodau o'r Senedd graffu ar Fil a wnaed yma a phrofi'r ddeddfwriaeth ar gamau diwygio. Felly, unwaith eto, pwyslais ein pwyllgor ni yw beth yw'r craffu gorau, mwyaf tryloyw y gallwn ni ei wneud yma yn y Senedd hon.

Roedd ein hadroddiad cyntaf hefyd yn canolbwyntio ar y pwerau dirprwyedig yn y Bil. Dywedodd y Gweinidog wrthym na chafodd y darpariaethau sy'n ymwneud â chymal 13 na'r rhaglen digideiddio ardrethi busnes eu datblygu tan yn gynharach eleni ac, ar 17 Mawrth, ei bod hi wedi ceisio ymestyn y darpariaethau i Gymru yn ffurfiol.  Cadarnhaodd y Gweinidog wrthym hefyd fod trafodaethau Llywodraeth Cymru gyda Llywodraeth y DU ar y mater hwn wedi dod i ben yn ystod hynt y Bil drwy Dŷ'r Cyffredin ac nad oedd angen unrhyw newidiadau i'r Bil. Felly, er bod y Gweinidog wedi rhoi esboniad o'r sefyllfa newydd a oedd ganddi, rydym yn awgrymu'n barchus nad oedd yr esboniad mor llawn ag y byddem wedi'i ddisgwyl.

Gofynnodd argymhelliad 2 o'n hadroddiad cyntaf i'r Gweinidog ddarparu rhagor o fanylion i'r Senedd, a dywedodd y Gweinidog wrthym fod hwn yn fater cymhleth, lle mae cysylltiad bwriadol rhwng maes polisi datganoledig a swyddogaethau awdurdod neilltuedig. Dywedodd y Gweinidog hefyd fod hyn yn golygu bod yn rhaid cyfaddawdu unrhyw un o'r opsiynau i alluogi cyflwyno rhaglen digideiddio trethi busnes yng Nghymru. Rydym yn deall hynny. Daeth y Gweinidog i'r casgliad bod y pwerau dirprwyedig a'r ddyletswydd i ymgynghori â Gweinidogion Cymru yn briodol i hwyluso gweinyddiaeth y system DBR. Bydd yr Aelodau'n ymwybodol bod y darpariaethau hyn yn destun memorandwm Rhif 2.

Felly, mae fy sylwadau terfynol yn ymwneud â chais y Gweinidog i'r Bil newid y weithdrefn graffu ar gyfer pŵer deddfu a ddirprwywyd i Weinidogion Cymru drwy Ddeddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021. Ni roddwyd esboniad manwl yn y memorandwm pam mae'r Gweinidog yn defnyddio Bil y DU i wneud y newid hwn. Mae gohebiaeth y Gweinidog atom yn darparu esboniad, a byddwn yn cyfeirio'r Aelodau at ein hadroddiad am y manylion.  Ond mae ein pwyllgor yn credu ei bod yn anffodus mai'r hyn rydyn ni'n ei weld yma yw'r Gweinidog yn ceisio defnyddio Bil y DU i newid y weithdrefn graffu ar gyfer pŵer rheoleiddio y cytunodd Aelodau'r Senedd arno yn 2021 yn unig.

Byddaf yn dweud unwaith eto wrth y Gweinidog y gallai manylion cywir a llawn fod wedi'u nodi yn y memorandwm, a thrwy hyn, gallai fod wedi bod yn fwy eglur a thryloyw gydag Aelodau'r Senedd ynghylch bwriadau Llywodraeth Cymru. Felly, Llywydd, mae'r amser wedi diflannu; dydw i ddim yn mynd i gario ymlaen hyd syrffed. Rwy'n gobeithio y bydd dadansoddiad ein pwyllgor yn ein dau adroddiad yn ddefnyddiol i Aelodau'r Senedd, ac unwaith eto, hoffwn ddiolch i holl aelodau'r pwyllgor, y clercod a'r tîm cymorth am eu gwaith ar hyn.

17:45

I wish other Members would keep an eye on the clock as well as you do, Huw Irranca-Davies. You even notice when it's not even on—[Laughter.]—which is very impressive. Peredur Owen Griffiths.

Byddai'n dda pe byddai Aelodau eraill yn cadw llygad ar y cloc cystal â chi, Huw Irranca-Davies. Rydych chi hyd yn oed yn sylwi pan nad yw hyd yn oed ymlaen—[Chwerthin.]—sy'n drawiadol iawn. Peredur Owen Griffiths.

Diolch, Llywydd. Fel dwi wedi ei ddweud o'r blaen, mae Plaid Cymru yn gwrthwynebu LCMs fel mater o egwyddor. Dylai penderfyniadau am Gymru gael eu gwneud yng Nghymru.

Thank you, Llywydd. As I've said previously, Plaid Cymru opposes LCMs as a point of principle. Decisions about Wales should be made in Wales.

In the case of the Non-Domestic Rating Bill, it is disappointing that the Welsh Government has not sought to introduce its own legislation on this matter, especially given the significance of non-domestic rate contributions to the Welsh budget. As was noted in the Legislation, Justice and Constitution Committee's report on this LCM, and also by Huw Irranca just now, the Welsh Government opened discussions on Welsh-specific provisions within this Bill 18 months ago. Can the Minister explain why such an extended period of time was not sufficient for introducing Welsh legislation in parallel with the UK Bill?

There also seems to be something of a contradiction in the Government's position. While the decision to seek these powers through the UK Bill was justified on the grounds of expediency, the Minister has nevertheless acknowledged that there are other desirable provisions in the Bill that won't be extended to Wales. This will inevitably lead to a period of discrepancy between the rating systems in Wales and England. While I note the fact that the absence of these particular provisions is considered to be low risk, it would be helpful if the Minister could elaborate on the nature of these discrepancies. Can she also confirm whether it is the intention of the Welsh Government to legislate for these powers in any future Senedd Bills?

Turning to the broader implications of these powers, and specifically to the provision to enable liability reliefs for new improvements, what is your expectation of the impact that exercising this power will have on the Welsh budget? I'd also be interested to learn more about how the Welsh Government envisages the use of this power within their broader strategy for fostering domestic business growth in Wales.

And finally, in relation to the provision for establishing the HMRC-led digitalisation of business rates programme, could the Minister clarify the mechanisms through which relevant data will be shared with the Welsh Government? Diolch.

Yn achos y Bil Ardrethu Annomestig mae'n siomedig nad yw Llywodraeth Cymru wedi ceisio cyflwyno ei deddfwriaeth ei hun ar y mater hwn, yn enwedig o ystyried arwyddocâd cyfraniadau ardrethi annomestig i gyllideb Cymru. Fel y nodwyd yn adroddiad y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad ar y Memorandwm hwn, a hefyd gan Huw Irranca nawr, agorodd Llywodraeth Cymru drafodaethau ar ddarpariaethau penodol i Gymru o fewn y Bil hwn 18 mis yn ôl. A all y Gweinidog egluro pam nad oedd cyfnod mor hir o amser yn ddigonol ar gyfer cyflwyno deddfwriaeth Cymru ochr yn ochr â Bil y DU?

Mae'n ymddangos hefyd bod rhywfaint o wrthgyferbyniad yn sefyllfa'r Llywodraeth. Er bod cyfiawnhad dros y penderfyniad i geisio'r pwerau hyn drwy Fil y DU ar sail hwylustod, mae'r Gweinidog serch hynny wedi cydnabod bod darpariaethau dymunol eraill yn y Bil na fyddant yn cael eu hymestyn i Gymru. Bydd hyn yn anochel yn arwain at gyfnod o anghysondeb rhwng y systemau sgorio yng Nghymru a Lloegr. Er fy mod yn nodi'r ffaith bod absenoldeb y darpariaethau penodol hyn yn cael ei ystyried yn risg isel, byddai'n ddefnyddiol pe gallai'r Gweinidog ymhelaethu ar natur yr anghysondebau hyn. A all hi gadarnhau hefyd a yw'n fwriad gan Lywodraeth Cymru ddeddfu ar gyfer y pwerau hyn mewn unrhyw Filiau Senedd yn y dyfodol?

Gan droi at oblygiadau ehangach y pwerau hyn, ac yn benodol at y ddarpariaeth i alluogi rhyddhad atebolrwydd ar gyfer gwelliannau newydd, beth yw eich disgwyliad o'r effaith y bydd arfer y pŵer hwn yn ei chael ar gyllideb Cymru? Byddai gennyf ddiddordeb hefyd i ddysgu mwy am sut mae Llywodraeth Cymru yn rhagweld defnyddio'r pŵer hwn o fewn eu strategaeth ehangach ar gyfer meithrin twf busnes domestig yng Nghymru.

Ac yn olaf, mewn perthynas â'r ddarpariaeth ar gyfer sefydlu'r rhaglen digideiddio ardrethi busnes a arweinir gan CThEF, a wnaiff y Gweinidog egluro'r mecanweithiau y bydd data perthnasol yn cael eu rhannu drwyddynt â Llywodraeth Cymru? Diolch.

17:50

Thank you and, again, thank you to all colleagues for their contributions, and to our committees for their scrutiny work. And in the light of the previous debate, I should, I think, just recognise that the experience with this particular piece of legislation has been a very positive one in terms of the collaborative working between Welsh Government and the UK Government. So, I just wanted to put that on record, to demonstrate that it can be done, and I think in this case, it has been a very positive experience, I hope on both sides.

In terms of our approach to this, I was very keen that we were only going to introduce an LCM in cases where the businesses in Wales would otherwise be disadvantaged or if there were things that we needed UK Government departments to be doing for us here in Wales, and I suppose therein lies the issue in terms of those other things and the discrepancies that were mentioned. So, there were lots of things that are desirable in the Bill, and things that we will want to perhaps do for ourselves in Wales, but I really did want to only have the UK Government legislate where it was absolutely necessary to do so, because, obviously, we have a huge piece of reform work going on in terms of local government finance, which stretches across both council tax reform—and there will be further consultation on that later this autumn—but then also non-domestic ratings as well.

We've listened very closely to calls from stakeholders for more frequent revaluations, ensuring that the tax base that we have here in Wales reflects the economic conditions and the environment in which businesses and not-for-profit organisations are operating, and so we intend to bring forward legislation to move towards a three-yearly revaluation cycle, but then considering how we can do it even more often as well. Also, we're looking to explore how we can reduce the gap between the valuation date and the new rating list coming into effect. And those are examples of things that weren't time-critical, and although there's a discrepancy in the legislation, it won't mean that there's a disadvantage for businesses here in Wales. And that was something that was very much at the forefront of my mind: ensuring that there weren't cases of disadvantage.

We're also intending to undertake a review of our rate relief schemes, and that's obviously been a crucial part of our support for businesses, and that's something that, again, we're taking forward as part of this work. But reforming local government finance in such a fundamental and all-encompassing way really is a huge piece of work, and it is taking us years in which to develop and years in which to deliver. But while we're doing that work, we're making sure that our businesses here aren't disadvantaged.

There's so much more I wanted to say in terms of giving examples. I did touch on, I think, in my opening remarks, in terms of our ability now to introduce heat network relief and improvement relief from April of next year. We've consulted on that, so that's something we wanted to do. We could do it from next year, not having to wait until the year after.

And then in terms of the digitalisation agenda, again, this is about having the necessary information gateways, ensuring that the programme that is operated by HMRC across England and Wales is able to benefit us, so we have the ability to use those really powerful databases for the benefit of businesses here in Wales. And again, the multiplier is about ensuring that the Senedd has the opportunity to scrutinise in a more timely way, and I think that's something that I hope colleagues will recognise and appreciate as well.

So, we're only seeking to legislate in these areas where we don't want to be at a disadvantage, but we have a huge programme of exciting reform work also going on at this point.

Diolch i chi ac unwaith eto, diolch i'r holl gydweithwyr am eu cyfraniadau, ac i'n pwyllgorau am eu gwaith craffu. Ac yng ngoleuni'r ddadl flaenorol, rwy'n credu, dylwn i gydnabod bod y profiad gyda'r darn penodol hwn o ddeddfwriaeth wedi bod yn un cadarnhaol iawn o ran y cydweithio rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU. Felly, roeddwn i eisiau rhoi hynny ar y cofnod, i ddangos y gellir ei wneud, ac rwy'n credu yn yr achos hwn, mae wedi bod yn brofiad cadarnhaol iawn, rwy'n gobeithio ar y ddwy ochr.

O ran ein hymagwedd tuag at hyn, roeddwn i'n awyddus iawn mai dim ond mewn achosion lle byddai'r busnesau yng Nghymru o dan anfantais fel arall y byddem yn cyflwyno cynnig cydsyniad deddfwriaethol neu os oedd pethau yr oedd angen i adrannau Llywodraeth y DU fod yn eu gwneud i ni yma yng Nghymru, ac mae'n debyg mai dyna yw'r mater o ran y pethau eraill hynny a'r anghysondebau a grybwyllwyd. Felly, roedd llawer o bethau sy'n ddymunol yn y Bil, a phethau y byddwn i efallai yn dymuno eu gwneud drosom ein hunain yng Nghymru, ond roeddwn i wir eisiau i Lywodraeth y DU ddeddfu dim ond pan oedd yn hollol angenrheidiol gwneud hynny, oherwydd, yn amlwg, mae gennym ddarn enfawr o waith diwygio yn mynd rhagddo o ran cyllid llywodraeth leol, sy'n ymestyn ar draws diwygio'r dreth gyngor—a bydd ymgynghoriad pellach ar hynny yn ddiweddarach yn yr hydref—ond yna hefyd ardrethu annomestig hefyd.

Rydym wedi gwrando'n astud iawn ar alwadau gan randdeiliaid am ailbrisiadau amlach, gan sicrhau bod y sylfaen dreth sydd gennym yma yng Nghymru yn adlewyrchu'r amodau economaidd a'r amgylchedd y mae busnesau a sefydliadau dielw yn gweithredu ynddynt, ac felly rydym yn bwriadu cyflwyno deddfwriaeth i symud tuag at gylch ailbrisio tair blynedd, ond yna ystyried sut y gallwn ni ei wneud hyd yn oed yn fwy aml hefyd. Yn ogystal â hyn, rydym yn ystyried archwilio sut y gallwn leihau'r bwlch rhwng y dyddiad prisio a'r dyddiad y bydd y rhestr ardrethu newydd sy'n dod i rym. Ac mae'r rheiny'n enghreifftiau o bethau nad oedd yn allweddol o ran amser, ac er bod anghysondeb yn y ddeddfwriaeth, ni fydd yn golygu bod anfantais i fusnesau yma yng Nghymru. Ac roedd hynny'n rhywbeth a oedd yn flaenllaw iawn yn fy meddwl: sicrhau nad oedd achosion o anfantais.

Rydym hefyd yn bwriadu cynnal adolygiad o'n cynlluniau rhyddhad ardrethi, ac mae hynny'n amlwg wedi bod yn rhan hanfodol o'n cefnogaeth i fusnesau, ac mae hynny'n rhywbeth yr ydym ni, unwaith eto, yn bwrw ymlaen ag ef fel rhan o'r gwaith hwn. Ond mae diwygio cyllid llywodraeth leol mewn ffordd mor sylfaenol a hollgynhwysol yn ddarn enfawr o waith, ac mae'n cymryd blynyddoedd i ni ei ddatblygu a blynyddoedd i ei gyflawni. Ond tra ein bod yn gwneud y gwaith hwnnw, rydym yn sicrhau nad yw ein busnesau yma dan anfantais.

Mae cymaint mwy yr oeddwn i eisiau ei ddweud o ran rhoi enghreifftiau. Fe wnes i gyffwrdd, rwy'n credu, yn fy sylwadau agoriadol, ar ein gallu ni nawr i gyflwyno rhyddhad rhwydwaith gwres a rhyddhad gwella o fis Ebrill y flwyddyn nesaf. Rydym wedi ymgynghori ar hynny, felly mae hynny'n rhywbeth yr oeddem ni eisiau ei wneud. Fe allen ni ei wneud o'r flwyddyn nesaf, heb orfod aros tan y flwyddyn wedyn.

Ac yna o ran yr agenda digideiddio, unwaith eto, mae hyn yn ymwneud â chael y pyrth gwybodaeth angenrheidiol, gan sicrhau bod y rhaglen sy'n cael ei chynnal gan CThEF ledled Cymru a Lloegr yn gallu bod o fudd i ni, felly mae gennym y gallu i ddefnyddio'r cronfeydd data gwirioneddol bwerus hynny er budd busnesau yma yng Nghymru. Ac unwaith eto, mae'r lluosydd yn ymwneud â sicrhau bod y Senedd yn cael cyfle i graffu arno mewn ffordd fwy amserol, ac rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth rwy'n gobeithio y bydd cydweithwyr yn ei gydnabod a'i werthfawrogi hefyd.

Felly, rydym ond yn ceisio deddfu yn y meysydd hyn lle nad ydym am fod dan anfantais, ond mae gennym raglen enfawr o waith diwygio cyffrous yn mynd rhagddo ar hyn o bryd.

17:55

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes mae yna wrthwynebiad, felly, fe wnawn ni ohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] There is objection. We will therefore defer voting until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

Cynnig i atal Rheolau Sefydlog dros dro
Motion to suspend Standing Orders

Cynnig i atal Rheolau Sefydlog dros dro er mwyn caniatáu cynnal dadl ar egwyddorion cyffredinol Bil yr Amgylchedd (Ansawdd Aer a Seinweddau) (Cymru) sydd nesaf. Dwi'n galw ar y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd i wneud y cynnig hwnnw'n ffurfiol.

Now a motion to suspend Standing Orders to allow a debate on the general principles of the Environment (Air Quality and Soundscapes) (Wales) Bill. And I call on the Deputy Minister for Climate Change to move the motion formally.

Cynnig NNDM8344 Lee Waters

Cynnig bod Senedd Cymru, yn unol â Rheolau Sefydlog 33.6 a 33.8:

Yn atal y rhan honno o Reol Sefydlog 11.16 sy'n ei gwneud yn ofynnol bod y datganiad a'r cyhoeddiad wythnosol o dan Reol Sefydlog 11.11 yn darparu'r amserlen ar gyfer busnes yn y Cyfarfod Llawn yr wythnos ganlynol , er mwyn caniatáu i NNDM8343 gael ei ystyried yn y Cyfarfod Llawn ar 12 Medi 2023.

Motion NNDM8344 Lee Waters

To propose that Senedd Cymru, in accordance with Standing Orders 33.6 and 33.8:

Suspends that part of Standing Order 11.16 that requires the weekly announcement under Standing Order 11.11 to constitute the timetable for business in Plenary for the following week, to allow NNDM8343 to be considered in Plenary on 12 September 2023.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch. Y cynnig yw i atal y Rheolau Sefydlog felly. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes.

Thank you. The proposal is to suspend Standing Orders. Does any Member object? No. 

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

9. Dadl ar Egwyddorion Cyffredinol Bil yr Amgylchedd (Ansawdd Aer a Seinweddau) (Cymru)
9. Debate on the General Principles of the Environment (Air Quality and Soundscapes) (Wales) Bill

Felly, mae'r Rheolau Sefydlog wedi'u hatal i ganiatáu y ddadl ar egwyddorion cyffredinol Bil yr Amgylchedd (Ansawdd Aer a Seinweddau) (Cymru) i gael ei gyflwyno gan y Dirprwy Weinidog, Lee Waters.

Standing Orders are therefore suspended to allow the debate on the general principles of the Environment (Air Quality and Soundscapes) (Wales) Bill to be introduced by the Deputy Minister, Lee Waters.

Cynnig NNDM8343 Lee Waters

Cynnig bod Senedd Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 26.11:

Yn cytuno i egwyddorion cyffredinol Bil yr Amgylchedd (Ansawdd Aer a Seinweddau) (Cymru).

Motion NNDM8343 Lee Waters

To propose that Senedd Cymru, in accordance with Standing Order 26.11:

Agrees to the general principles of the Environment (Air Quality and Soundscapes) (Wales) Bill.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd, and I move the motion, and I'm very pleased to open the debate on the general principles of the Environment (Air Quality and Soundscapes) (Wales) Bill. And I've now taken responsibility for the Bill as it continues to pass through the Senedd, and I look forward to working with Members on trying to secure as ambitious a Bill as possible. 

In helping to shape the earlier stages of the Bill, I made clear to the cross-party group on clean air that I'm keen to achieve cross-party consensus on this important legislation, and I hope that we are well on our way to doing that. I would like to thank the Finance Committee, the Climate Change, Environment, and Infrastructure Committee and the Legislation, Justice and Constitution Committee for their scrutiny of this Bill. I also thank stakeholders and members of the public who provided evidence and feedback on the Bill. 

Let me first address the title of the Bill. I think many of us would have preferred to call this the clean air Bill. But, of course, the scope of what we're proposing goes way beyond that. By considering air quality alongside soundscapes in Wales, we are breaking new ground. Noise pollution is regarded by the World Health Organization as the second biggest environmental contributor to poor health in western Europe after air pollution. By tackling both in this Bill, we are setting out an approach to environmental regulation that recognises the quality of life of our communities as well as the needs of future generations.

Llywydd, in my first meeting with officials to discuss the Bill, I asked what is the difference between sound and noise. And the answer is that sound includes what people want to hear; noise is a sound that we don't. So, I hope that the official opposition bears that in mind in their interventions.

We've received a series of questions and challenges from committees, and Welsh Ministers have agreed, where possible, to respond to reports from the Finance Committee before the general principles debate on Bills. But in a departure from usual practice, the Minister for Climate Change, in a flurry of candour, has already responded in writing to most of the recommendations in the reports from all three committees that have scrutinised the Bill, although civil servants are keen to make clear that this does not establish a precedent, before you get carried away. [Laughter.] So, this allows me to concentrate on what I see as the principle recommendations from each of the committees this afternoon. As I've said, we want to find a consensus. Where we don't agree, we'll say so—we'll say why and we'll commit to continue a dialogue. 

So, turning first to the Climate Change, Environment, and Infrastructure Committee, I'm delighted to say that we support the recommendations, that the Senedd supports the general principles of the Bill. We got off to a very good start with that one, we thought. We think the main tension to work through in this Bill is the extent to which the Bill commits to specific details on its face and how much is better left to measures that flow from the legislation. And this is a familiar debate in this Senedd.

We want to work with Members to secure a strong Bill. Our view is that a national air quality strategy with statutory underpinning provides the best of both worlds: a firm commitment in law to achieve cleaner air in Wales, as well as the flexibility to update the targets as the evidence and the circumstances change. Can I assure Members that where there is a difference, it is not one of ambition? The debate to be had is one of the most practical way of achieving our shared objectives. We are committed to targets that take account of the World Health Organization's stretching recommendations in the context of Wales.

We believe that our approach to considering new air quality targets is highly ambitious. We are leading the way in the UK on a project, which is already under way, to assess the case for bringing forward target-setting regulations relating to all World Health Organization air quality guideline pollutants and ammonia. Consideration of new air quality targets is taking place in parallel to this Bill to deliver our broader ambition for clean air in the quickest possible time. The main benefits expected from air quality targets are related to health: reduced mortality and morbidity, reduced healthcare expenditure, reduced absence from work due to illness and increased productivity at work. There will also be clear benefits to the environment, and new air quality targets will contribute to our broader response to tackling the climate and nature emergencies. 

We also need to think clearly about the impact our targets will have on those sectors that generate the pollution. Road transport vehicles, domestic heating, agriculture and industry are all significant emission sectors of air pollutants in Wales. The amount of pollution from each of these sectors is affected by many policies that influence key activities in areas such as transport, industry, energy, climate and agriculture. And a number of these policies are already part of wider policies we have under way: the clean air plan, the Net Zero Wales transport strategy, 'Planning Policy Wales', the nature recovery action plan and our sustainable farming scheme. We are not starting from scratch here. Setting effective targets is therefore a very complex piece of work with a range of policy interdependencies, and it's important that we set targets in a way that minimises unintended consequences. 

Now, we want to work this through in a transparent way with committees and stakeholders, as we have to date. The work to scope and develop cases for change and potential target options for air pollutants is expected to be completed for ministerial consideration by spring 2025. It's therefore likely that Ministers will consider the advice and determine the next steps during summer 2025. So, I can't agree the timescales recommended by committee for new air quality target duties ahead of the advice in relation to the individual pollutants. I'm also unable to predetermine the outcomes from engagement and consultation associated with this work. There is no disagreement about the need for targets. However, if we act in haste, it won't help to deliver clean air and we will, in all likelihood, repent at leisure. We have a complicated set of practical challenges with many different interested parties. Picking arbitrary dates for target setting could be counterproductive. Therefore, I do not agree with placing a duty on Welsh Ministers where we cannot guarantee this obligation will be met. That's in no-one's interests.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd, ac rwy'n cynnig y cynnig, ac rwy'n falch iawn o agor y ddadl ar egwyddorion cyffredinol Bil yr Amgylchedd (Ansawdd Aer a Seinweddau) (Cymru). Ac rwyf bellach wedi cymryd cyfrifoldeb am y Bil wrth iddo barhau i ddirwyn ei ffordd drwy'r Senedd, ac edrychaf ymlaen at weithio gyda'r Aelodau ar geisio sicrhau Bil mor uchelgeisiol â phosibl.

Wrth helpu i lunio camau cynharach y Bil, dywedais yn glir wrth y grŵp trawsbleidiol ar aer glân fy mod yn awyddus i sicrhau consensws trawsbleidiol ar y ddeddfwriaeth bwysig hon, a gobeithiaf ein bod yn gwneud cynnydd da yn hynny o beth. Hoffwn ddiolch i'r Pwyllgor Cyllid; y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith; a'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am eu gwaith yn craffu ar y Bil hwn. Rwyf hefyd yn diolch i randdeiliaid ac aelodau o'r cyhoedd a roddodd dystiolaeth ac adborth ar y Bil.

Gadewch i mi yn gyntaf fynd i'r afael â theitl y Bil. Rwy'n credu y byddai'n well gan lawer ohonom ni alw hwn yn Fil aer glân. Ond, wrth gwrs, mae cwmpas yr hyn rydym ni'n ei gynnig yn mynd ymhell y tu hwnt i hynny. Drwy ystyried ansawdd aer ochr yn ochr â seinweddau yng Nghymru, rydym ni'n torri tir newydd. Ystyrir llygredd sŵn gan Sefydliad Iechyd y Byd fel yr ail gyfrannwr amgylcheddol mwyaf at iechyd gwael yng ngorllewin Ewrop ar ôl llygredd aer. Drwy fynd i'r afael â'r ddau yn y Bil hwn, rydym ni'n amlinellu dull o reoleiddio amgylcheddol sy'n cydnabod ansawdd bywyd ein cymunedau yn ogystal ag anghenion cenedlaethau'r dyfodol.

Llywydd, yn fy nghyfarfod cyntaf gyda swyddogion i drafod y Bil, gofynnais beth yw'r gwahaniaeth rhwng sain a sŵn. A'r ateb yw bod sain yn cynnwys yr hyn mae pobl eisiau ei glywed; sŵn yw sain nad oes arnom ni eisiau ei glywed. Felly, rwy'n gobeithio y bydd yr wrthblaid swyddogol yn ystyried hynny yn eu hymyriadau.

Rydym ni wedi derbyn cyfres o gwestiynau a heriau gan bwyllgorau, ac mae Gweinidogion Cymru wedi cytuno, lle bo hynny'n bosibl, i ymateb i adroddiadau gan y Pwyllgor Cyllid cyn y ddadl egwyddorion cyffredinol ar Filiau. Ond yn gwyro oddi wrth arfer arferol, mae'r Gweinidog Newid Hinsawdd, yn hynod ddiffuant, eisoes wedi ymateb yn ysgrifenedig i'r rhan fwyaf o'r argymhellion yn yr adroddiadau gan y tri phwyllgor sydd wedi craffu ar y Bil, er bod gweision sifil yn awyddus i egluro nad yw hyn yn sefydlu cynsail, cyn i chi fynd i hwyl. [Chwerthin.] Felly, mae hyn yn caniatáu imi ganolbwyntio ar yr hyn rwy'n ei weld fel prif argymhellion pob un o'r pwyllgorau y prynhawn yma. Fel y dywedais, hoffem ganfod consensws. Lle nad ydym ni'n cytuno, byddwn ni'n dweud hynny—byddwn ni'n dweud pam a byddwn ni'n ymrwymo i barhau i drafod.

Felly, gan droi gyntaf at y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Seilwaith, rwy'n falch iawn o ddweud ein bod yn cefnogi'r argymhellion, bod y Senedd yn cefnogi egwyddorion cyffredinol y Bil. Cawsom ddechrau da iawn gyda'r un yna, rwy'n credu. Credwn mai'r prif densiwn i weithio drwyddo yn y Bil hwn yw'r graddau y mae'r Bil yn ymrwymo i fanylion penodol ar ei wyneb a faint sy'n well i'w gadael i fesurau sy'n deillio o'r ddeddfwriaeth. Ac mae hon yn ddadl gyfarwydd yn y Senedd hon.

Hoffem weithio gydag Aelodau i sicrhau Bil cryf. Ein barn ni yw bod strategaeth ansawdd aer genedlaethol gyda sail statudol yn darparu'r gorau o'r ddau fyd: ymrwymiad cadarn yn y gyfraith i sicrhau aer glanach yng Nghymru, yn ogystal â'r hyblygrwydd i ddiweddaru'r targedau wrth i'r dystiolaeth a'r amgylchiadau newid. A gaf i sicrhau'r Aelodau, lle mae gwahaniaeth, nad yw'n un o uchelgais? Mae'r ddadl arfaethedig yn un o'r ffyrdd mwyaf ymarferol o gyflawni ein hamcanion cyffredin. Rydym ni wedi ymrwymo i dargedau sy'n ystyried argymhellion ymestynnol Sefydliad Iechyd y Byd yng nghyd-destun Cymru.

Credwn fod ein dull o ystyried targedau ansawdd aer newydd yn uchelgeisiol iawn. Rydym yn arwain y ffordd yn y DU ar brosiect, sydd eisoes ar y gweill, i asesu'r achos dros gyflwyno rheoliadau gosod targedau sy'n ymwneud â holl ganllawiau ansawdd aer Sefydliad Iechyd y Byd ar lygryddion ac amonia. Ystyrir targedau ansawdd aer newydd ochr yn ochr â'r Bil hwn i gyflawni ein huchelgais fwy cyffredinol ar gyfer aer glân yn yr amser cyflymaf posibl. Mae'r prif fanteision a ddisgwylir o dargedau ansawdd aer yn gysylltiedig ag iechyd: llai o farwolaethau a morbidrwydd, llai o wariant gofal iechyd, llai o absenoldeb o'r gwaith oherwydd salwch a mwy o gynhyrchiant yn y gwaith. Bydd manteision amlwg i'r amgylchedd hefyd, a bydd targedau ansawdd aer newydd yn cyfrannu at ein hymateb ehangach i fynd i'r afael â'r argyfyngau hinsawdd a natur.

Mae angen i ni hefyd feddwl yn glir am effaith ein targedau ar y sectorau hynny sy'n cynhyrchu'r llygredd. Mae cerbydau trafnidiaeth ffyrdd, gwresogi domestig, amaethyddiaeth a diwydiant i gyd yn sectorau allyriadau sylweddol o lygryddion aer yng Nghymru. Mae llawer o bolisïau yn effeithio ar faint o lygredd o bob un o'r sectorau hyn sy'n dylanwadu ar weithgareddau allweddol mewn meysydd fel trafnidiaeth, diwydiant, ynni, hinsawdd ac amaethyddiaeth. Ac mae nifer o'r polisïau hyn eisoes yn rhan o bolisïau ehangach sydd gennym ni ar y gweill: y cynllun aer glân, strategaeth drafnidiaeth Sero Net Cymru, 'Polisi Cynllunio Cymru', y cynllun gweithredu adfer natur a'n cynllun ffermio cynaliadwy. Nid ydym yn dechrau o'r dechrau yma. Mae gosod targedau effeithiol felly yn ddarn cymhleth iawn o waith gydag ystod o gyd-ddibyniaethau polisi, ac mae'n bwysig ein bod yn gosod targedau mewn ffordd sy'n lleihau canlyniadau anfwriadol.

Nawr, hoffem weithio ar hyn mewn ffordd dryloyw gyda phwyllgorau a rhanddeiliaid, fel y gwnaethom ni hyd yma. Disgwylir i'r gwaith o gwmpasu a datblygu achosion ar gyfer newid ac opsiynau targed posibl ar gyfer llygryddion aer gael ei gwblhau i'w ystyried gan weinidogion erbyn gwanwyn 2025. Felly, mae'n debygol y bydd Gweinidogion yn ystyried y cyngor ac yn penderfynu ar y camau nesaf yn ystod haf 2025. Felly, ni allaf gytuno ar yr amserlenni a argymhellwyd gan y pwyllgor ar gyfer dyletswyddau targed ansawdd aer newydd cyn y cyngor mewn perthynas â'r llygryddion unigol. Nid wyf ychwaith yn gallu rhagweld y canlyniadau o'r ymgysylltu a'r ymgynghori sy'n gysylltiedig â'r gwaith hwn. Nid oes anghytundeb ynghylch yr angen am dargedau. Fodd bynnag, os byddwn yn gweithredu ar frys, ni fydd yn helpu i ddarparu aer glân a byddwn, yn ôl pob tebyg, yn edifarhau'n fawr. Mae gennym ni gyfres gymhleth o heriau ymarferol gyda llawer o wahanol bartïon â diddordeb. Gallai dewis dyddiadau mympwyol ar gyfer gosod targed fod yn wrthgynhyrchiol. Felly, nid wyf yn cytuno â gosod dyletswydd ar Weinidogion Cymru lle na allwn ni warantu y bydd y rhwymedigaeth hon yn cael ei chyflawni. Nid yw hynny er budd neb.

18:00

With regard to the practical measures and the powers Ministers have, the Bill amends the Environment Act 1995 to give Welsh Ministers the power to prescribe penalties for stationary car idling, and particularly—and it's a huge problem—stationary car idling outside of schools. I think the explanatory memorandum says it's currently set at a fixed penalty of £20. There's no detail on what the Ministers might plan to introduce as fixed penalties alongside an education programme, so what kind of fixed penalties would you suggest might be effective for that?

O ran y mesurau ymarferol a'r pwerau sydd gan Weinidogion, mae'r Bil yn diwygio Deddf yr Amgylchedd 1995 i roi'r pŵer i Weinidogion Cymru osod cosbau am segura yn llonydd mewn car, ac yn arbennig—ac mae'n broblem enfawr—ceir llonydd yn segura y tu allan i ysgolion. Rwy'n credu bod y memorandwm esboniadol yn dweud ei fod wedi'i osod ar gosb benodedig o £20 ar hyn o bryd. Nid oes unrhyw fanylion am yr hyn y gallai'r Gweinidogion gynllunio i'w gyflwyno fel cosbau penodol ochr yn ochr â rhaglen addysg, felly pa fath o gosbau penodol fyddech chi'n awgrymu a allai fod yn effeithiol ar gyfer hynny?

So, clearly, this is for discussion, but our current thinking is that we want to give local authorities the flexibility to tackle this in a bespoke way in their area. So, the current penalty of £20 will remain. However, we're intending to give them powers to levy higher fines of up to £80 where they think it's appropriate, particularly in areas of sensitivity—outside schools, for example. So, that's the toolkit approach we want to give at the moment, rather than having a one-size-fits-all approach. That's something that we're working through and obviously will continue to debate as this goes through committee. But I hope I've given some indication of the current thinking. 

So, as I was saying, whilst we do not agree with the target setting that has been recommended, we do propose an alternative duty that provides a stronger basis for ensuring progress is made to protect public health, which we think is more likely to deliver better outcomes. So, Welsh Ministers will be placed under a duty to provide an annual report to the Senedd, setting out the consideration they have given to using section 1 to set long-term targets in relation to the WHO air quality guideline pollutants, as updated in 2021, and ammonia. These pollutants would be named on the face of the Bill. This amendment means that no future Government will be able to neglect their power under section 1 of the Bill, and reporting annually on the consideration the Government has given to setting long-term targets for World Health Organization guideline pollutants and ammonia provides a robust basis for the Senedd to hold the Government to account for decisions it takes in relation to the use of the power under section 1.

Felly, yn amlwg, mae hyn i'w drafod, ond ein meddylfryd presennol yw bod arnom ni eisiau rhoi'r hyblygrwydd i awdurdodau lleol fynd i'r afael â hyn mewn ffordd bwrpasol yn eu hardal. Felly, bydd y gosb bresennol o £20 yn parhau. Fodd bynnag, rydym ni'n bwriadu rhoi pwerau iddyn nhw godi dirwyon uwch o hyd at £80 lle credant ei fod yn briodol, yn enwedig mewn meysydd sensitifrwydd—y tu allan i ysgolion, er enghraifft. Felly, dyna sut rydym ni am fynd ati ar hyn o bryd, yn hytrach na chael un dull cyffredinol i bawb. Mae hynny'n rhywbeth rydym ni'n gweithio drwyddo ac y byddwn yn amlwg yn parhau i'w drafod wrth i hyn fynd drwy'r pwyllgor. Ond rwy'n gobeithio fy mod i wedi rhoi rhyw arwydd o'r meddylfryd presennol. 

Felly, fel yr oeddwn yn ei ddweud, er nad ydym yn cytuno â'r gosodiad targed a argymhellwyd, rydym yn cynnig dyletswydd amgen sy'n darparu sylfaen gryfach ar gyfer sicrhau y gwneir cynnydd i ddiogelu iechyd y cyhoedd, sydd, yn ein barn ni, yn fwy tebygol o sicrhau canlyniadau gwell. Felly, bydd dyletswydd ar Weinidogion Cymru i ddarparu adroddiad blynyddol i'r Senedd, gan nodi'r ystyriaeth a roesant i ddefnyddio adran 1 i osod targedau hirdymor mewn perthynas â chanllaw ansawdd aer Sefydliad Iechyd y Byd ar lygryddion, fel y'i diweddarwyd yn 2021, ac amonia. Byddai'r llygryddion hyn yn cael eu henwi ar wyneb y Bil. Mae'r gwelliant hwn yn golygu na fydd unrhyw Lywodraeth yn y dyfodol yn gallu esgeuluso eu pŵer o dan adran 1 o'r Bil, ac mae adrodd yn flynyddol ar y gydnabyddiaeth y mae'r Llywodraeth wedi'i rhoi i bennu targedau hirdymor ar gyfer llygryddion ac amonia yn darparu sail gadarn i'r Senedd ddwyn y Llywodraeth i gyfrif am benderfyniadau a wna mewn perthynas â defnyddio'r pŵer o dan adran 1.

Recommendation 7 suggests bringing forward an amendment to reduce the time period for setting PM2.5 targets to two years. Now, the three-year time period for setting targets for PM2.5 is based on detailed planning of a significant number of steps that need to be undertaken to gather necessary evidence and make regulations. Our analysis shows that laying regulations within two years of Royal Assent is just not achievable. Actions taken to achieve PM2.5 targets are also expected to provide associated reductions in emissions of other pollutants.

Recommendation 11 suggests bringing forward amendments to ensure the Bill provides for regular reporting to the Senedd on progress towards the delivery of air quality targets. Now, in addition to reporting requirements in sections 5 and 6 of the Bill, section 7 places a specific duty on Welsh Ministers to make arrangements to collect data about air quality in Wales. This enables them to monitor progress towards achieving set targets, and ensures data is published. I appreciate the committee's desire for regular reporting that is set out in this recommendation. They also acknowledge that the Bill is silent currently on further reporting requirements once a target has been met. So, this is a helpful challenge, and I intend to bring forward a Government amendment that will ensure that Welsh Ministers will be under a duty to maintain any standard achieved by virtue of any target set under the Bill, and, in addition, Ministers will be under a duty to ensure reporting requirements are in place in relation to their duty to maintain standards after a target has been met. So, I hope that provides some reassurance. I also commit to reporting annually on the national air quality strategy, which will include updates related to promoting our awareness delivery plan.

Recommendation 18 suggested an amendment to ensure other organisations—the NHS, the office of the future generations commissioner, and public services boards—are listed as statutory consultees when reviewing the national air quality strategy, and we plan to table such an amendment at Stage 2.

Turning now to the recommendations made by the Legislation, Justice and Constitution Committee, we are happy to accept a significant number of their recommendations. For instance, as set out in recommendation 3, an explanation has been provided of why we need the Bill. Similarly, as requested in recommendation 6, we have been able to confirm the committee's understanding that there is nothing in the Bill that prevents Welsh Ministers using the Environment Act 1995 to set long-term targets for air quality. Consolidation of legislation and accessibility of the law are, rightly, topics of interest, and the Minister for Climate Change has provided detailed responses to committee recommendations 4, 5, 6 and 7 that deal with these topics.

Turning to the response to recommendations 9 and 10, we have provided confirmation to committee that no issues arise in relation to preservation of retained EU law within this Bill. Recommendation 11 highlights the committee's concerns regarding the potential confusion of defining retained direct EU legislation as primary legislation in light of section 9 of the Retained EU Law (Revocation and Reform) Act 2023. I agree with this point, and we will be tabling an amendment to remove reference to retained direct EU legislation from section 26 of the Bill.

I believe I've already spoken to recommendations 14 and 15 in relation to air quality targets. While I'll not be making an amendment in response to recommendation 18, to include a definition of 'ambient air' in section 2 of the Bill, I do accept recommendation 19 and intend to table an amendment to the Bill making it clear that a regulation setting a PM2.5 target must make provision defining 'ambient air'. So, I hope that achieves the objective in a different way. 

Looking ahead to recommendation 21, this recommends the Government should table an amendment to the Bill to require a superaffirmative procedure to apply to the making of regulations under sections 1 and 2 of the Bill. The affirmative procedure, coupled with our commitment to consult on regulations, we believe, provides sufficient opportunity to the Senedd to scrutinise target-setting regulations made under sections 1 and 2 of the Bill. A superaffirmative procedure significantly lengthens the timetable for making regulations, and increases risk of failing to comply with the statutory duty to lay regulations for PM2.5 by three years post Royal Assent. Additionally, the superaffirmative procedure is only used in rare cases when affirmative procedures are judged insufficient, and we don't believe that this is one of those cases.

Finally, to the Finance Committee recommendations—we're getting there, folks—I really am pleased the committee was broadly content with the financial implications of the Bill, and I accept all of the recommendations in this report. The Minister for Climate Change wrote to the committee to provide information and clarifications requested, and I have not covered all the recommendations in the respective committee's reports. However, I believe the written responses supplied do cover the broader details, and I'm happy to address that further in writing.

So, may I end by repeating that this is a Bill that crosses party divides? It is critical for the well-being of future generations, and I look forward to working with all Members who have an interest in passing an Act that works for Wales. Diolch. 

Mae argymhelliad 7 yn awgrymu cyflwyno gwelliant i leihau'r cyfnod amser ar gyfer gosod targedau PM2.5 i ddwy flynedd. Nawr, mae'r cyfnod amser tair blynedd ar gyfer gosod targedau ar gyfer PM2.5 yn seiliedig ar gynllunio manwl nifer sylweddol o gamau y mae angen eu cymryd i gasglu tystiolaeth angenrheidiol a gwneud rheoliadau. Mae ein dadansoddiad yn dangos nad yw gosod rheoliadau o fewn dwy flynedd i Gydsyniad Brenhinol yn gyraeddadwy. Disgwylir hefyd i'r camau a gymerir i gyflawni targedau PM2.5 ddarparu gostyngiadau cysylltiedig mewn allyriadau llygryddion eraill.

Mae argymhelliad 11 yn awgrymu cyflwyno gwelliannau i sicrhau bod y Bil yn darparu ar gyfer adrodd yn rheolaidd i'r Senedd ar gynnydd tuag at gyflawni targedau ansawdd aer. Nawr, yn ogystal â gofynion adrodd yn adrannau 5 a 6 y Bil, mae adran 7 yn gosod dyletswydd benodol ar Weinidogion Cymru i wneud trefniadau i gasglu data am ansawdd aer yng Nghymru. Mae hyn yn eu galluogi i fonitro cynnydd tuag at gyrraedd targedau penodol, ac yn sicrhau bod data'n cael ei gyhoeddi. Rwy'n gwerthfawrogi awydd y pwyllgor i adrodd yn rheolaidd a nodir yn yr argymhelliad hwn. Maen nhw hefyd yn cydnabod nad yw'r Bil yn dweud dim ar hyn o bryd ynghylch gofynion adrodd pellach unwaith y bydd targed wedi'i gyrraedd. Felly, mae hon yn her ddefnyddiol, ac rwy'n bwriadu cyflwyno gwelliant gan y Llywodraeth a fydd yn sicrhau y bydd Gweinidogion Cymru o dan ddyletswydd i gynnal unrhyw safon a gyflawnir yn rhinwedd unrhyw darged a bennir o dan y Bil, ac, yn ogystal, bydd dyletswydd ar Weinidogion i sicrhau bod gofynion adrodd ar waith mewn perthynas â'u dyletswydd i gynnal safonau ar ôl cyrraedd targed. Felly, rwy'n gobeithio y bydd hynny'n rhoi rhywfaint o sicrwydd. Rwyf hefyd yn ymrwymo i adrodd yn flynyddol ar y strategaeth ansawdd aer genedlaethol, a fydd yn cynnwys diweddariadau sy'n ymwneud â hyrwyddo ein cynllun cyflawni ymwybyddiaeth.

Awgrymodd argymhelliad 18 welliant i sicrhau bod sefydliadau eraill—y GIG, swyddfa comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol, a byrddau gwasanaethau cyhoeddus—yn cael eu rhestru fel ymgyngoreion statudol wrth adolygu'r strategaeth ansawdd aer genedlaethol, ac rydym yn bwriadu cyflwyno gwelliant o'r fath yng Nghyfnod 2.

Gan droi nawr at argymhellion y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, rydym yn hapus i dderbyn nifer sylweddol o'u hargymhellion. Er enghraifft, fel y nodir yn argymhelliad 3, mae esboniad wedi'i roi ynghylch pam mae angen y Bil arnom ni. Yn yr un modd, fel y gofynnwyd yn argymhelliad 6, rydym ni wedi gallu cadarnhau dealltwriaeth y pwyllgor nad oes dim yn y Bil sy'n atal Gweinidogion Cymru rhag defnyddio Deddf yr Amgylchedd 1995 i osod targedau hirdymor ar gyfer ansawdd aer. Mae cydgrynhoi deddfwriaeth a hygyrchedd y gyfraith, yn briodol, yn bynciau o ddiddordeb, ac mae'r Gweinidog Newid Hinsawdd wedi darparu ymatebion manwl i argymhellion pwyllgor 4, 5, 6 a 7 sy'n ymdrin â'r pynciau hyn.

Gan droi at yr ymateb i argymhellion 9 a 10, rydym ni wedi cadarnhau i'r pwyllgor nad oes unrhyw faterion yn codi mewn perthynas â chadw cyfraith yr UE a ddargedwir o fewn y Bil hwn. Mae argymhelliad 11 yn tynnu sylw at bryderon y pwyllgor ynghylch y dryswch posibl o ddiffinio deddfwriaeth uniongyrchol yr UE a ddargedwir fel deddfwriaeth sylfaenol yng ngoleuni adran 9 o Ddeddf Cyfraith yr UE a Ddargedwir (Dirymu a Diwygio) 2023. Rwy'n cytuno â'r pwynt hwn, a byddwn yn cyflwyno gwelliant i ddileu cyfeiriad at ddeddfwriaeth uniongyrchol yr UE a ddargedwir o adran 26 o'r Bil.

Rwy'n credu fy mod eisoes wedi trafod argymhellion 14 a 15 mewn perthynas â thargedau ansawdd aer. Er na fyddaf yn cyflwyno gwelliant mewn ymateb i argymhelliad 18, i gynnwys diffiniad o 'aer amgylchynol' yn adran 2 y Bil, rwy'n derbyn argymhelliad 19 ac yn bwriadu cyflwyno gwelliant i'r Bil gan ei gwneud hi'n glir bod yn rhaid i reoliad sy'n gosod targed PM2.5 wneud darpariaeth sy'n diffinio 'aer amgylchynol'. Felly, rwy'n gobeithio y bydd hynny'n cyflawni'r nod mewn ffordd wahanol. 

Wrth edrych ymlaen at argymhelliad 21, mae hyn yn argymell y dylai'r Llywodraeth gyflwyno diwygiad i'r Bil i fynnu bod angen gweithdrefn uwchgadarnhaol i wneud rheoliadau o dan adrannau 1 a 2 o'r Bil. Mae'r weithdrefn gadarnhaol, ynghyd â'n hymrwymiad i ymgynghori ar reoliadau, yn ein barn ni, yn rhoi cyfle digonol i'r Senedd graffu ar reoliadau gosod targedau a wneir o dan adrannau 1 a 2 o'r Bil. Mae gweithdrefn uwchgadarnhaol yn ymestyn yr amserlen ar gyfer gwneud rheoliadau yn sylweddol, ac yn cynyddu'r risg o fethu â chydymffurfio â'r ddyletswydd statudol i osod rheoliadau ar gyfer PM2.5 erbyn tair blynedd ar ôl y Cydsyniad Brenhinol. Yn ogystal, dim ond mewn achosion prin y defnyddir y weithdrefn uwchgadarnhaol pan fernir bod gweithdrefnau cadarnhaol yn annigonol, ac nid ydym yn credu bod hyn yn un o'r achosion hynny.

Yn olaf, ynghylch argymhellion y Pwyllgor Cyllid—rydym ni ar fin gorffen, gyfeillion—rwy'n falch iawn bod y pwyllgor yn fodlon ar y cyfan â goblygiadau ariannol y Bil, ac rwy'n derbyn yr holl argymhellion yn yr adroddiad hwn. Ysgrifennodd y Gweinidog Newid Hinsawdd at y pwyllgor i ddarparu'r wybodaeth a'r eglurhad y gofynnwyd amdanynt, ac nid wyf wedi ymdrin â'r holl argymhellion yn adroddiadau'r pwyllgor hwnnw. Fodd bynnag, credaf fod yr ymatebion ysgrifenedig a ddarperir yn cwmpasu'r manylion ehangach, ac rwy'n hapus i fynd i'r afael â hynny ymhellach yn ysgrifenedig.

Felly, a gaf fi orffen trwy ailadrodd mai Bil sy'n croesi rhaniadau pleidiol yw hwn? Mae'n hanfodol ar gyfer llesiant cenedlaethau'r dyfodol, ac edrychaf ymlaen at weithio gyda'r holl Aelodau sydd â diddordeb mewn pasio Deddf sy'n gweithio i Gymru. Diolch. 

18:10

Cadeirydd y pwyllgor newid hinsawdd yn gyntaf—Llyr Gruffydd. 

The Chair of the climate change committee first—Llyr Gruffydd. 

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Reit ar y dechrau fan hyn, dwi'n meddwl ei bod hi'n gwbl addas i mi ddiolch i Heledd Fychan, a gamodd i'r adwy fel cadeirydd dros dro y pwyllgor amgylchedd am ran helaeth o ystyriaethau Cyfnod 1 y pwyllgor o'r Bil yma—diolch i ti am dy waith yn hynny o beth. Dwi hefyd, wrth gwrs, eisiau diolch i'r rhai roddodd dystiolaeth i lywio'n hystyriaethau ni o'r Bil, ac i aelodau o'r cyhoedd hefyd a dreuliodd amser yn cwblhau ein harolwg ar-lein. Yn olaf, hefyd, diolch i'r Gweinidog am ymateb i'n adroddiad cyn y ddadl heddiw, a dwi'n cydnabod bellach mai'r Dirprwy Weinidog fydd yn arwain ar y Bil yma o hyn ymlaen ac, yn amlwg, yn edrych ymlaen i gydweithio ag e wrth i'r Bil, ar ôl heddiw, gobeithio, symud yn ei flaen. 

Nawr, ar yr olwg gyntaf, mae'n ymddangos bod yr ymateb gan y Llywodraeth yn eithaf cadarnhaol, ond, efallai, pan oeddwn i'n edrych yn fanylach ar ymateb y Gweinidog, mae’r Bil fel y’i cyflwynwyd, mae'n ymddangos, ym marn y Gweinidog beth bynnag, cystal ag y mae e'n mynd i fod.

Mae ein hadroddiad ni yn cynnwys, fel rydych chi'n gwybod, dwi'n siŵr, 35 o argymhellion. Mae 20 ohonyn nhw yn galw ar Weinidogion y Llywodraeth i gyflwyno gwelliannau i'r Bil yng Nghyfnod 2. Mae'r gwelliannau arfaethedig hyn, wrth gwrs, yn seiliedig ar y dystiolaeth rydyn ni wedi derbyn gan arbenigwyr a phobl sydd yn gweithio yn y maes. Hyd yn hyn, yn ei hymateb, mi wnaeth y Gweinidog nodi ei bod hi'n fodlon derbyn dim ond un o'r 20 o argymhellion, felly, gallaf ddim ond gobeithio y bydd y Dirprwy Weinidog yn cadw meddwl agored o ran gwelliannau wrth i'r Bil wneud ei ffordd drwy gamau eraill y broses graffu. A dwi'n nodi rhai o'r sylwadau adeiladol mae e wedi gwneud, mewn rhai achosion, beth bynnag—efallai ddim bob un—ac, yn amlwg, bydd angen i ni ystyried y rheini wrth symud ymlaen. 

Ond gan droi at egwyddorion cyffredinol y Bil, mi fydd yr Aelodau'n ymwybodol, wrth gwrs, fod disgwyl eiddgar wedi bod am y Bil yma. Mae rhanddeiliaid wedi ymgyrchu ers blynyddoedd lawer dros Ddeddf aer glân. Ac efallai, ie, shorthand yw'r teitl yna, yn sicr, erbyn hyn, am Fil sydd ychydig yn ehangach na hynny yn benodol. Ond iddyn nhw, wrth gwrs, yr ymgyrchwyr, mae'r Bil yn gam ymlaen sydd ei angen yn fawr iawn, ond dyw e ddim yn ddigon. Fel y dywedodd Awyr Iach Cymru, mae'n ddechrau da, ond mi allai fod yn well, mi allai fod yn gryfach, mi allai fod yn fwy manwl. Ac mae'r argymhellion yn ein hadroddiad ni, wrth gwrs, yn ceisio mynd i'r afael â'r diffyg yma o ran sylwedd ar wyneb y Bil, ac o ran uchelgais ar wyneb y Bil. A dwi'n derbyn y pwynt mae'r Dirprwy Weinidog yn ei wneud ynglŷn ag, wrth gwrs, bod, efallai, y sylwedd a'r uchelgais yna o safbwynt bwriad y Llywodraeth ond efallai ddim o reidrwydd yn ymddangos ar wyneb y Bil. Ond gan ystyried y cyfyngiadau amser, Llywydd, mi wnaf ganolbwyntio ar rai o'r argymhellion allweddol sydd gennym ni yn yr adroddiad.

Yn gyntaf, mae argymhellion 5 i 10 yn ymdrin â phennu targedau ansawdd aer, ac mi glywon ni'r Dirprwy Weinidog yn cyfeirio at beth o hyn. Does dim targedau ar wyneb y Bil. Yn hytrach, mae gofyniad i Weinidogion Cymru bennu targed ar gyfer PM2.5 o fewn tair blynedd wedi i'r Ddeddf gael Cydsyniad Brenhinol. Ynghyd â hyn, mae pŵer disgresiynol eang i bennu targedau hirdymor o ran, a dwi’n dyfynnu, 

Thank you very much, Llywydd. At the very outset, I think it's fitting for me to thank Heledd Fychan, who stepped in as temporary chair for much of the environment committee’s Stage 1 consideration of the Bill. So, thank you for your work. I also, of course, want to thank those who gave evidence to inform our consideration of the Bill, and members of the public too who took time to complete our online survey. Finally, I’d like to thank the Minister for responding to our report ahead of today’s debate, and I acknowledge that the Deputy Minister will now lead on this Bill, and I look forward to working with him as the Bill, after today, hopefully, moves forward.

Now, at first glance, it does appear that the Government's response is fairly positive, but once we looked in more detail at the Minister's response, the Bill as tabled, it would appear, in the Minister's view, is as good as it's going to get.

Our report, as you will know, I'm sure, contains 35 recommendations, 20 of which call on the Government Ministers to introduce Stage 2 amendments. These proposed amendments are based on the evidence that we've received from experts and those working in the field. Now, to date, in the Minister's response, the Minister noted that she was willing to accept only one of the 20 recommendations.  So, I can only hope that the Deputy Minister will keep an open mind in terms of amendments as the Bill makes its way through the remaining stages of the scrutiny process. And I note some of the constructive comments that he has made in some cases—not all, perhaps—and, clearly, we will need to consider those as we move forward.

But, turning now to the general principles of the Bill, Members will be aware that the Bill has been highly anticipated. Stakeholders have campaigned for many years for a clean air Act, and, yes, that title is shorthand now for a Bill that is slightly broader for that. But for them, of course, for those campaigners, the Bill is a much needed step forward, but it does fall short. As Healthy Air Cymru put it, it’s a good start, but it could be better, it could be stronger, and it could be more detailed. And the recommendations in our report, of course, seek to address this lack of substance on the face of Bill, and lack of ambition too. And I accept the point made by the Deputy Minister that, perhaps, the substance and ambition are there in terms of the Government's intention, but don't, perhaps, appear on the face of the Bill. But given time constraints, Llywydd, I’ll focus on some of those key recommendations that we have in our report. 

First, recommendations 5 to 10 deal with the setting of air quality targets, and we heard the Deputy Minister referring to some of this. There are no targets on the face of the Bill. Instead, there is a requirement on Welsh Ministers to set the target for PM2.5 within three years of the Act receiving Royal Assent. Now, along with this, there is a wide discretionary power to set long-term targets in respect of, and I quote, 

'unrhyw fater sy'n ymwneud ag ansawdd aer’.

Allech chi ddim bod yn fwy amwys na hynny. Rŷn ni'n gwybod eisoes, onid ydym ni, beth yw'r llygryddion mwyaf niweidiol, ac mae gennym syniad eithaf clir hefyd am y safonau y dylem fod yn anelu atyn nhw, diolch i ganllawiau diweddaraf Sefydliad Iechyd y Byd, fel rŷn ni wedi clywed cyfeiriad atyn nhw. Ond, fel mae'n sefyll, dyw’r Bil ddim yn rhoi’r sicrwydd y mae rhanddeiliaid yn chwilio amdano fe y bydd yna dargedau uchelgeisiol ar gyfer llygryddion allweddol yn cael eu pennu, a hynny, wrth gwrs, yn fuan. Mae ein hargymhellion yn ceisio mynd i'r afael â hyn. Rŷn ni wedi galw, er enghraifft, am gynnwys dyletswydd i bennu targedau ar gyfer yr holl lygryddion sy'n cael eu cwmpasu gan ganllawiau Sefydliad Iechyd y Byd. Gallech chi wneud hynny ar wyneb y Bil a chaniatáu'r hyblygrwydd ehangach yna, efallai, rŷch chi’n chwilio amdano fe.

Ond i ddychwelyd at darged PM2.5, fydd y targed hwn ddim yn cael ei bennu, fel rŷn ni wedi clywed tan, os dwi wedi gweithio pethau mas yn iawn, Rhagfyr 2026. Mae hynny yn y seithfed Senedd. Mae'r dystiolaeth gawsom ni fel pwyllgor yn awgrymu bod pennu’r targed o fewn y ddwy flynedd nesaf hollol bosib gan ddefnyddio data presennol. Nid act in haste—dwi'n meddwl dyna oedd y disgrifiad gan y Dirprwy Weinidog—fyddai hynny, ond gweithredu ar sail tystiolaeth arbenigol sydd eisoes yn bodoli. Felly, yn amlwg, mae angen trafodaeth bellach, o’n safbwynt ni, gyda'r Dirprwy Weinidog yn hynny o beth.

Mae'r Gweinidog wedi gwrthod argymhelliad 7, os dwi wedi deall yn iawn, gan nodi bod rhaglen dair blynedd ar gyfer datblygu'r targed eisoes wedi'i chytuno. Ond ein pwynt ni, wrth gwrs, Dirprwy Weinidog, yw y gallwch chi ac y dylech chi gyflymu y rhaglen. Y gwir yw bod aros tair blynedd, ym marn nifer ohonom ni, yn rhy hir i aros, a gobeithio y byddwch chi yn barod ystyried hynny eto yn ystod y camau diwygio.

Gan symud ymlaen at ofynion adrodd, dyw’r Bil ddim yn cynnwys digon o gyfle i'r Senedd graffu ar waith Gweinidogion Cymru o ran cynnydd tuag at dargedau a chyflawni ei strategaeth ansawdd aer genedlaethol. Mae hynny’n broblem. Mae'r pwyllgor wedi cael profiad uniongyrchol o anawsterau gyda gwaith craffu effeithiol ar gynnydd tuag at gyflawni targedau newid hinsawdd, a'r cynllun sero net, oherwydd gwendidau o ran gofynion adrodd yn Neddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016. Mae cyfle fan hyn i osgoi ailadrodd y camgymeriad yna. Mae argymhellion 11 i 15 yn galw am ddyletswydd i adrodd yn flynyddol ar gynnydd. Yn anffodus, yn yr ymateb ysgrifenedig, mae'r Gweinidog, unwaith eto, wedi gwrthod ein hargymhellion. Ond, mae'r Dirprwy Weinidog wedi cyfeirio, efallai, ei bod hi’n bosib edrych eto ar rai agweddau ar hyn, felly mi wnawn ni, gobeithio, weld meddwl agored yn hynny o beth hefyd.

Dwi am symud ymlaen at beth fyddai rhai, efallai, yn ei ystyried fel y darpariaethau mwyaf dadleuol—y rhai ar gynlluniau codi tâl ar ddefnyddwyr cefnffyrdd. Er bod y mwyafrif o randdeiliaid yn cefnogi'r darpariaethau hyn, doedd hynny ddim yn wir o ran mwyafrif yr aelodau hynny o'r cyhoedd a ymatebodd i'n harolwg ar-lein. Mae’n ddealladwy bod y posibilrwydd o dalu i ddefnyddio cefnffyrdd yn peri pryder i'r cyhoedd, yn enwedig yng nghyd-destun yr argyfwng costau byw parhaus. Mae'r ymateb chwyrn i ehangu parthau allyriadau isel iawn, yr ULEZ, yn Llundain yn ddiweddar yn enghraifft amlwg o hynny. Rŷn ni'n aml yn clywed mantra Llywodraeth Cymru ei bod yn bwysig mynd â'r cyhoedd gyda ni. Rŷn ni wedi clywed e yn gynharach y prynhawn yma mewn cyd-destun arall. Heb os, o ran cyflwyno cynlluniau codi tâl, mi fyddai hynny yn dasg heriol. Mae argymhelliad 28 yn galw am ddyletswydd i ymgynghori, gan gynnwys y cyhoedd lle maen nhw yn cael eu heffeithio, cyn cyflwyno cynlluniau codi tâl. Dyw e ddim yn llawer i'w ofyn, yn enwedig o gofio bod y Gweinidog eisoes wedi ymrwymo i ymgynghori â'r cyhoedd. Ond, unwaith eto, mae'r Gweinidog wedi gwrthod ein hargymhelliad ni. Mi ddywedodd wrthym ni na fyddai dyletswydd i ymgynghori yn ychwanegu gwerth o ystyried y rheidrwydd presennol i wneud hynny. Ond, unwaith eto, mae hyn yn methu'r pwynt. Fyddai Gweinidog yn y dyfodol, mewn Llywodraeth wahanol yng Nghymru, ddim o dan unrhyw rwymedigaeth i anrhydeddu ymrwymiad y Gweinidog presennol. Os ŷch chi, Dirprwy Weinidog, yn hapus i ymrwymo i ymgynghori, wel pam ŷch chi mor wrthwynebus i gynnwys dyletswydd ar wyneb y Bil? Unwaith eto, rwy'n gobeithio, efallai, y bydd hynny'n gallu cael ei ailystyried.

I gloi, dwi'n symud at ail ran y Bil, sy'n ymdrin â seinweddau. Roedd hwn yn gysyniad newydd i'r pwyllgor, ond fe ddaethom ni i ddeall yn gyflym bod seinweddau yn rhan hanfodol o'n hamgylchedd ni, gan gyfrannu'n aruthrol at ansawdd bywyd. Mi fydd awdurdodau lleol a chyrff cyhoeddus ar y rheng flaen o ran gweithredu polisi yn y cyd-destun yma. Fodd bynnag, roedd rhanddeiliaid yn pryderu am ddiffyg arbenigedd a diffyg adnoddau. Gall hyd yn oed y polisïau â’r bwriadau gorau fod yn annigonol heb hyfforddiant, heb adnoddau a heb ddealltwriaeth digonol. Felly, mae argymhelliad 34 wedi tynnu sylw at y bwlch posib yma. Rydym yn deall y bydd angen i'r Dirprwy Weinidog aros tan yr ymgynghoriad ar y strategaeth ddrafft cyn ymateb i hyn yn llawn.

Llywydd, mae'r pwyllgor yn argymell bod y Senedd yn cytuno ar egwyddorion cyffredinol y Bil, ac os bydd y Senedd yn gwneud hynny, mae gennym ni gyfle, wrth gwrs, dros yr wythnosau a'r misoedd nesaf, i sicrhau bod y Bil yn well, yn gryfach ac yn fwy manwl, gan helpu i ddarparu, gobeithio, aer glanach i'n cymunedau ac i fyd natur. Dwi'n edrych ymlaen at ddychwelyd at y materion yma yn ystod y camau diwygio.

'any matter relating to air quality'.

You couldn't be more vague than that. We already know, don't we, what the most damaging pollutants are, and we also have a pretty clear idea about the standards that we should be aiming for, thanks to the latest World Health Organization guidance, as we've already heard reference to. But, as it stands, the Bill fails to provide the certainty that stakeholders are seeking, that ambitious targets for key pollutants will be put in place, and that that will be done soon. Our recommendations seek to address this. We have called, for example, for the inclusion of a duty to set targets for all the pollutants covered by the WHO guidelines. And you could do that on the face of Bill and allow that broader flexibility that you are seeking.

But to return to the PM2.5 target, this target, as we've heard, if I've worked this out correctly, won't be introduced until December 2026. That's the seventh Senedd. The evidence that we received suggests that setting the target within the next two years is entirely achievable, using existing data. I think the Deputy Minister's description was 'to act in haste', but that would be acting on expert evidence that already exists. So, clearly, we need a further discussion with the Deputy Minister on that particular point.

The Minister has rejected recommendation 7, if I've understood things correctly, noting that there's a three-year programme for the development of the target that's already been agreed. But our point, Deputy Minister, is that you could and should accelerate the programme. The reality is that waiting three years, in the view of many of us, is simply too long to wait, and I hope you will be willing to reconsider that during the amending stages.

Moving on to reporting requirements, the Bill doesn't provide enough opportunities for the Senedd to scrutinise the work of Welsh Ministers on progress towards targets and delivery of its national air quality strategy. That's a problem. The committees had first-hand experience of difficulties with effective scrutiny on progress towards delivery of climate change targets and the net-zero plan due to weaknesses in the reporting requirements in the Environment (Wales) Act 2016. There's an opportunity here to avoid repeating that mistake. Recommendations 11 to 15 call for a duty to report annually on progress. Unfortunately, once again in the written response, the Minister has rejected our recommendations. But, the Deputy Minister has referred that we could perhaps look again at some aspects of this, so we hope that he'll be open-minded in that regard too.

I want to move on now to what some would consider the most contentious provisions—those on trunk road charging schemes. Whilst the majority of stakeholders supported these provisions, that wasn't true for the majority of those members of the public who responded to our online survey. It's understandable that the prospect of paying to use trunk roads is of concern to the public, particularly in the context of the ongoing cost-of-living crisis, and the vociferous response to the recent expansion of the ultra-low-emission zones in London is a stark illustration of that. We often hear the Welsh Government's mantra that it's important to take the public with us. We've heard it earlier in another context. Undoubtedly, when it comes to introducing charging schemes, that would be a challenging task. Recommendation 28 calls for a duty to consult, including the public where they are affected, before introducing charging schemes. It's not much to ask, particularly given the Minister has already committed to public consultation. But, yet again, the Minister has rejected our recommendation. She told us that a duty to consult would not add value considering the existing imperative to do so. But, again, this misses the point. A future Minister, in a different Government in Wales, would not be obliged to honour the Minister's commitment. Minister, if you're happy to commit to consulting, then why are you so reticent to including a duty on the face of the Bill? Once again, I hope that the Deputy Minister will reconsider.

To finish, I move to the second part of the Bill, dealing with soundscapes. This was a new concept for the committee, but we quickly understood that soundscapes are an essential component of our environment, contributing immensely to quality of life. Local authorities and public bodies will be on the front line in policy implementation in this context. However, stakeholders were concerned about the lack of expertise and resources. Even the best-intended policies can fall short without adequate training, resources and an understanding of the situation. So, recommendation 34 has highlighted this potential gap. We understand that the Deputy Minister will need to wait until the consultation on the draft strategy before responding fully on this issue.

Llywydd, the committee recommends that the Senedd agrees the general principles of the Bill, and in the event of the Senedd doing so, we'll have an opportunity, over coming weeks and months, to ensure the Bill is better, is stronger, and more detailed, helping to provide cleaner air for our communities and for nature. I look forward to returning to these issues during the amending stages.

18:20

Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad nesaf, Huw Irranca-Davies.

The Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee next, Huw Irranca-Davies.

Diolch eto, Llywydd.

Thank you again, Llywydd.

I'm speaking only as Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, not as a Member of Llyr's Climate Change, Environment and Infrastructure Committee, and not with a CPG on active travel hat on either—we'll do that some other time, Minister. We're looking forward to getting our teeth into this in different contexts. The remarks I'm going to make are recognising that our report drew four conclusions and made 32 recommendations, and it probably reflected our role—we come at it from a different angle than other committees—in reflecting the priority that we give to this legislature to scrutinise the Executive, and avoiding the Executive taking too many powers themselves, including for reasons such as futureproofing. But some of them do go to some policy-related issues as well.

The Minister was famously open and engaging and willing to listen to arguments, so that's what I'm going to put today, recognising, as he's actually said, that, indeed, the Government has accepted many of our recommendations, but there are some I want to focus on. We recommended that the Minister explain why the Bill is needed at this time. This is curious, because there is big support out there for this, myself included, but why it's needed at this time, given that regulations under sections 1 and 2 may not be brought forward within the next few years, as has been explained to us, and given also that there is an existing legislative framework, as the Minister has mentioned, in Part IV of the Environment Act 1995, which permits the setting of targets on air quality. We have not yet been persuaded by the Welsh Government's arguments in this regard, not least because, in the response to recommendation 6, the Minister confirms, as indeed he has repeated here today, that that 1995 Act could be used to set long-term targets for air quality and targets for the annual mean level of PM2.5 in ambient air.

One consequence of these parallel legislative vehicles is that a future Government, as the Minister indeed confirmed in his remarks, could decide not to use the powers in this Bill to set long-term air quality targets, but some Minister could decide instead to use powers under the existing framework in the 1995 Act. So, why should we be concerned? Well, it's particularly important, because the Welsh Ministers, if they acted in that way in future, would not be under a specific duty to meet future targets set under the 1995 Act, whereas they would be if they did it under this Bill. So, that's why we recommended that the Minister should bring forward amendments to incorporate Part IV of the 1995 Act into this Bill, as a way of delivering a consolidated, bilingual, accessible piece of law on air quality, consistent with the Government's own objectives on the accessibility of law. We've had many of these discussions with the Counsel General; he is at the forefront of this within the UK agenda. So, in that case, let's try and make it consistent across all the pieces of legislation we're doing. And notably, the Bill is already seeking to amend existing provisions in Part IV of the 1995 Act, so just bring it in.

One substantial benefit of such a consolidation exercise, I would argue to the Minister, is that it would have avoided having regulation-making powers to set air quality targets in two different Acts, and enabled a more consistent regime for reporting and reviewing and monitoring targets. We do not believe that such an approach would be confusing or result in a partial retelling of the story about air quality, as has been suggested to our committee. In our view, those consequences are more likely to happen if we don't undertake the consolidation. So, we're just asking you to keep an open mind, reflect on recommendations 4 and 5, as the committee believes. Otherwise, this could be a missed opportunity to provide clear, accessible bilingual law on air quality.

Sections 1 and 2 of the Bill provide broad framework regulation-making powers—and this always sends a shiver down our spines—permitting important policy to appear in subordinate legislation rather than on the face of the Bill. We've continually expressed concern at the inclusion of such powers, not just in this Bill, particularly for the purpose of futureproofing, and, accordingly, we've made recommendations to address this issue. And we note that the Minister agreed with the spirit of recommendation 12, but stated that the policy and the principles in relation to setting targets under section 1, which we advocated be placed on the face of the Bill, are

'already contained within the explanatory memorandum and regulatory impact assessment.'

I simply ask the Senedd to note, and the Minister to note also, that a future Government’s actions are dependent on what is required by law and not what is described in non-statutory documents. So, we would ask you to reflect again. We are disappointed that this recommendation has not been accepted, and we remain concerned that the regulation-making power is far too broad. So, we hope that there might be some reconsideration of this.

Finally, Llywydd, given the lack of detail on the face of the Bill, and the importance of targets for delivering the improvements in air quality, which we all support, we recommended that regulations under sections 1 and 2 should be subject to the superaffirmative procedure. The Minister has not accepted this—he's explained why today. We think that it would enable scrutiny by committees, including through engagement by stakeholders, and could be achieved within the three-year statutory deadline referred to by the Ministers. As it currently stands, that three-year deadline applies to the more specific section 2 regulation power, rather than the power to make regulations in section 1.

In closing, Llywydd, I ask the Minister to reconsider the rejection of recommendations 22 and 29. I have no doubt the Minister will undertake appropriate consultations. Placing duties to consult on the face of the Bill will place no additional burden on the Government, but it will ensure that future Ministers, of any Government, will be required to do so. So, I thank again our committee members, clerks and support team for their work, which I trust is of help to the Senedd. I thank the Minister for his responses, and his fellow Minister for her responses to date, and continue to ask for his engagement, with, as Llyr has said, an open mind.

Rwy'n siarad dim ond fel Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, nid fel Aelod o Bwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Seilwaith Llyr, ac nid yn gwisgo het CPG ar deithio llesol chwaith—byddwn ni'n gwneud hynny rhyw dro arall, Gweinidog. Rydym yn edrych ymlaen at gael trin a thrafod hyn mewn gwahanol gyd-destunau. Mae'r sylwadau rydw i'n mynd i'w gwneud yn cydnabod bod ein hadroddiad wedi dod i bedwar casgliad ac wedi gwneud 32 o argymhellion, ac mae'n debyg ei fod yn adlewyrchu ein swyddogaeth—rydym ni'n dod ati o ongl wahanol i bwyllgorau eraill—wrth adlewyrchu'r flaenoriaeth a roddwn i'r ddeddfwrfa hon graffu ar y Pwyllgor Gwaith, ac osgoi i'r Pwyllgor Gwaith gymryd gormod o bwerau eu hunain, gan gynnwys am resymau fel diogelu at y dyfodol. Ond mae a wnelo rhai ohonyn nhw â materion sy'n ymwneud â pholisi hefyd.

Roedd y Gweinidog yn hynod o agored a diddorol ac yn barod i wrando ar ddadleuon, felly dyna beth hoffwn i ei ddweud heddiw, gan gydnabod, fel y mae wedi dweud mewn gwirionedd, fod y Llywodraeth, yn wir, wedi derbyn llawer o'n hargymhellion, ond mae yna rai yr hoffwn i ganolbwyntio arnyn nhw. Argymhellwyd gennym ni bod y Gweinidog yn esbonio pam mae angen y Bil ar hyn o bryd. Mae hyn yn rhyfedd, oherwydd mae cefnogaeth fawr i hyn, gan gynnwys gen i, ond pam mae ei angen ar hyn o bryd, o gofio efallai na chyflwynir rheoliadau o dan adrannau 1 a 2 yn y blynyddoedd nesaf, fel yr eglurwyd i ni, ac o gofio hefyd bod fframwaith deddfwriaethol sy'n bodoli'n barod, fel y mae'r Gweinidog wedi dweud, yn Rhan IV o Ddeddf yr Amgylchedd 1995, sy'n caniatáu gosod targedau ar ansawdd aer. Nid ydym ni eto wedi cael ein perswadio gan ddadleuon Llywodraeth Cymru yn hyn o beth, yn anad dim oherwydd, yn yr ymateb i argymhelliad 6, mae'r Gweinidog yn cadarnhau, fel y mae wedi ailadrodd yma heddiw, y gellid defnyddio'r Ddeddf honno o 1995 i osod targedau tymor hir ar gyfer ansawdd aer a thargedau ar gyfer lefel cymedrig blynyddol o PM2.5 mewn aer amgylchynol.

Un canlyniad i'r cyfryngau deddfwriaethol cyfochrog hyn yw y gallai Llywodraeth yn y dyfodol, fel y cadarnhaodd y Gweinidog yn wir yn ei sylwadau, benderfynu peidio â defnyddio'r pwerau yn y Bil hwn i osod targedau ansawdd aer tymor hir, ond gallai rhai Gweinidog benderfynu yn lle hynny i ddefnyddio pwerau o dan y fframwaith presennol yn Neddf 1995. Felly, pam ddylen ni fod yn bryderus? Wel, mae'n arbennig o bwysig, oherwydd ni fyddai Gweinidogion Cymru, pe baen nhw'n gweithredu yn y ffordd honno yn y dyfodol, o dan ddyletswydd benodol i gyrraedd targedau a osodwyd yn y dyfodol a bennwyd o dan Ddeddf 1995, ond byddent pe baent yn gwneud hynny o dan y Bil hwn. Felly, dyna pam yr argymhellwyd y dylai'r Gweinidog gyflwyno gwelliannau i ymgorffori Rhan IV o Ddeddf 1995 yn y Bil hwn, fel ffordd o ddarparu darn o gyfraith gyfun, ddwyieithog a hygyrch ar ansawdd aer, sy'n gyson ag amcanion y Llywodraeth ei hun ar hygyrchedd y gyfraith. Rydym ni wedi cael llawer o'r trafodaethau hyn gyda'r Cwnsler Cyffredinol; mae yntau ar flaen y gad yn hyn ar agenda'r Deyrnas Unedig. Felly, yn yr achos hwnnw, gadewch i ni geisio cael cysondeb ar draws yr holl ddarnau o ddeddfwriaeth rydym ni'n eu llunio. Ac yn nodedig, mae'r Bil eisoes yn ceisio diwygio darpariaethau presennol yn Rhan IV o Ddeddf 1995, felly waeth i chi ei gynnwys ddim.

Un budd sylweddol o ymarfer cydgrynhoi o'r fath, byddwn i'n dadlau i'r Gweinidog, yw y byddai wedi osgoi cael pwerau i wneud rheoliadau i osod targedau ansawdd aer mewn dwy Ddeddf wahanol, ac wedi galluogi trefn fwy cyson ar gyfer adrodd ac adolygu a monitro targedau. Nid ydym yn credu y byddai dull o'r fath yn ddryslyd nac yn arwain at ail-adrodd y stori yn rhannol am ansawdd aer, fel yr awgrymwyd i'n pwyllgor. Yn ein barn ni, mae'r canlyniadau hynny'n fwy tebygol o ddigwydd os na fyddwn yn ymgymryd â'r cydgrynhoi. Felly, rydym yn gofyn i chi gadw meddwl agored, myfyrio ar argymhellion 4 a 5, fel y cred y pwyllgor. Fel arall, gallai hwn fod yn gyfle a gollir i ddarparu cyfraith ddwyieithog glir a hygyrch ar ansawdd aer.

Mae adrannau 1 a 2 o'r Bil yn darparu pwerau deddfu fframwaith eang—ac mae hyn bob amser yn anfon cryndod i lawr ein cefnau—caniatáu i bolisi pwysig ymddangos mewn is-ddeddfwriaeth yn hytrach nag ar wyneb y Bil. Rydym ni wedi mynegi pryder yn barhaus ynghylch cynnwys pwerau o'r fath, nid yn unig yn y Bil hwn, yn enwedig at ddibenion diogelu at y dyfodol, ac, yn unol â hynny, rydym ni wedi gwneud argymhellion i fynd i'r afael â'r mater hwn. A nodwn fod y Gweinidog yn cytuno ag ysbryd argymhelliad 12, ond dywedodd fod y polisi a'r egwyddorion mewn perthynas â gosod targedau o dan adran 1, yr ydym yn argymell eu gosod ar wyneb y Bil, 

'eisoes wedi eu cynnwys yn y memorandwm esboniadol a'r asesiad effaith rheoleiddiol.'

Gofynnaf yn syml i'r Senedd nodi, a'r Gweinidog i nodi hefyd, fod camau Llywodraeth y dyfodol yn dibynnu ar yr hyn sy'n ofynnol yn ôl y gyfraith ac nid yr hyn a ddisgrifir mewn dogfennau anstatudol. Felly, byddwn yn gofyn i chi fyfyrio eto. Rydym yn siomedig nad yw'r argymhelliad hwn wedi'i dderbyn, ac rydym yn parhau i bryderu bod y pŵer i ddeddfu yn llawer rhy eang. Felly, gobeithiwn y bydd rhywfaint efallai o ailystyried hyn.

Yn olaf, Llywydd, o ystyried y diffyg manylder ar wyneb y Bil, a phwysigrwydd targedau ar gyfer cyflawni'r gwelliannau yn ansawdd aer, yr ydym ni i gyd yn eu cefnogi, fe wnaethom ni argymell y dylai rheoliadau o dan adrannau 1 a 2 fod yn ddarostyngedig i'r weithdrefn uwchgadarnhaol. Nid yw'r Gweinidog wedi derbyn hyn—mae wedi esbonio pam heddiw. Credwn y byddai'n galluogi pwyllgorau i graffu arnynt, gan gynnwys drwy ymgysylltu â rhanddeiliaid, ac y gellid cyflawni hyn o fewn y terfyn amser statudol tair blynedd y mae'r Gweinidogion yn cyfeirio ato. Fel y mae ar hyn o bryd, mae'r terfyn tair blynedd hwnnw yn berthnasol i'r pŵer rheoleiddio adran 2 mwy penodol, yn hytrach na'r pŵer i wneud rheoliadau yn adran 1.

Wrth gloi, Llywydd, gofynnaf i'r Gweinidog ailystyried gwrthod argymhellion 22 a 29. Nid oes gennyf unrhyw amheuaeth y bydd y Gweinidog yn cynnal ymgynghoriadau priodol. Ni fydd gosod dyletswyddau i ymgynghori ar wyneb y Bil yn rhoi unrhyw faich ychwanegol ar y Llywodraeth, ond bydd yn sicrhau y bydd yn ofynnol i Weinidogion y dyfodol, o unrhyw Lywodraeth, wneud hynny. Felly, diolch unwaith eto i aelodau ein pwyllgor, clercod a'r tîm cymorth am eu gwaith, yr hyderaf sydd o gymorth i'r Senedd. Diolchaf i'r Gweinidog am ei ymatebion, a'i gyd-Weinidog am ei hymatebion hyd yma, ac rwy'n parhau i ofyn am ei ymgysylltiad, gyda meddwl agored, fel y mae Llyr wedi dweud.

18:25

Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid nesaf, Peredur Owen Griffiths.

The Chair of the Finance Committee next, Peredur Owen Griffiths.

Diolch, Llywydd. Dwi'n croesawu'r cyfle i gymryd rhan yn y ddadl yma heddiw. Yn ein hadroddiad, fe ddaethom ni i un casgliad ac fe wnaethom ni chwech argymhelliad, a diolch i'r Dirprwy Weinidog am ei sylwadau hyd yn hyn. Fel sydd wedi digwydd yn ddiweddar gyda Biliau eraill a noddir gan y Llywodraeth, rwy'n ddiolchgar iawn i'r Gweinidog am ymateb i'n hargymhellion cyn y ddadl heddiw. Mae hwn yn ddatblygiad cadarnhaol, sy'n ychwanegu'n fawr at y ddadl ar egwyddorion cyffredinol. Rwy'n nodi hefyd y bydd y cynnig ynghylch y penderfyniad ariannol ar gyfer y Bil hwn yn cael ei ystyried yr wythnos nesaf, yn hytrach nag yn syth ar ôl y cynnig ar egwyddorion cyffredinol fel sy'n digwydd fel arfer. Rwy'n gwerthfawrogi bod hyn yn debygol o fod wedi digwydd ar ddamwain y tro hwn, ond mae'r Pwyllgor Cyllid wedi galw o'r blaen am i'r cynigion hyn gael eu hystyried yn yr wythnosau olynol. Fe fyddwn i'n galw ar y Dirprwy Weinidog, felly, i droi'r gwall gweinyddol hwn yn rhywbeth cadarnhaol, drwy ddefnyddio'r dull hwn ar gyfer pob Bil yn y dyfodol, fel y bydd gan y Senedd fwy o amser i allu trafod goblygiadau ariannol Bil ac ystyried ymateb Llywodraeth Cymru i adroddiad y Pwyllgor Cyllid.

Thank you, Llywydd. I welcome the opportunity to participate in today's debate. In our report, we came to one conclusion and we made six recommendations, and I thank the Deputy Minister for his comments so far. As has been the case recently with other Government-sponsored Bills, I'm very grateful to the Minister for responding to our recommendations prior to today's debate. This is a positive development, which greatly enhances the debate on the general principles. I also note that the motion on the financial resolution for this Bill will be considered next week, rather than immediately after the motion on the general principles as is normally the case. I appreciate that this has likely happened by accident on this occasion, but the Finance Committee has previously called for these motions to be considered on consecutive weeks. I would call on the Deputy Minister, therefore, to turn this administrative error into a positive, by applying this approach for all future Bills, so that the Senedd has more time to consider the financial implications of a Bill and reflect on the response by the Welsh Government to the Finance Committee's report.

Turning now to our specific recommendations, the committee notes that improving health is a key driver for the Bill, alongside mitigating the economic impact of air pollution and its impact on nature, as well as noise pollution and the wider implications of air quality on the climate. While we note that the Bill contains some detailed provision, other elements are framework in nature and with the details to be set out out in future regulations. Therefore, it is disappointing that significant elements of the Bill cannot be fully costed, as the full financial implications will only become known once the regulations are made. We took evidence from the Minister Julie James, and thank her for the evidence given. During oral evidence, the Minister said she was very happy for regulations to be made by the superaffirmative procedure. This gave the committee some reassurance that sufficient opportunities would be provided for the Senedd committees and stakeholders to scrutinise the regulations made under the Bill, and we recommended the Minister provided further information on how the enhanced procedure would work. However, the Minister has now concluded that she will not apply further enhancements to the regulation procedures. Given that scrutiny could not be undertaken on parts of the Bill that will be made by regulations, this change of mind is extremely disappointing.

The largest area of costs associated with the Bill is the air quality monitoring capabilities. The RIA provides a range of costs for this activity. We heard that future targets for additional pollutants could increase estimated indicative capital purchase and installation costs. We therefore recommended that further information was provided on the costs relating to the air quality monitoring capabilities, including the circumstances that may lead to higher cost in this range being incurred. I'm grateful to the Minister for her explanation that the lower monitoring cost estimate in the regulatory impact assessment covers a PM2.5 expansion only, and that the upper monitoring cost would allow scope to deliver additional air quality needs in the future. Naturally, we expect to see a full cost analysis of any future targets.

Gan droi nawr at ein hargymhellion penodol, mae'r pwyllgor yn nodi bod gwella iechyd yn sbardun allweddol i'r Bil, ochr yn ochr â lliniaru effaith economaidd llygredd aer a'i effaith ar natur, yn ogystal â llygredd sŵn a goblygiadau ehangach ansawdd aer ar yr hinsawdd. Er ein bod yn nodi bod y Bil yn cynnwys rhywfaint o ddarpariaeth fanwl, mae elfennau eraill yn fframweithiol eu natur a chyda'r manylion i'w nodi yn rheoliadau'r dyfodol. Felly, mae'n siomedig na ellir costio'n llawn elfennau sylweddol o'r Bil, gan mai dim ond ar ôl llunio'r rheoliadau y daw'r goblygiadau ariannol llawn yn hysbys. Cawsom dystiolaeth gan y Gweinidog Julie James, a diolch iddi am y dystiolaeth a roddwyd. Wrth roi tystiolaeth lafar, dywedodd y Gweinidog ei bod yn hapus iawn i reoliadau gael eu gwneud gan y weithdrefn uwchgadarnhaol. Rhoddodd hyn rywfaint o sicrwydd i'r pwyllgor y cai digon o gyfleoedd eu darparu i bwyllgorau'r Senedd a rhanddeiliaid graffu ar y rheoliadau a wnaed o dan y Bil, ac fe wnaethom argymell bod y Gweinidog yn rhoi rhagor o wybodaeth am sut y byddai'r weithdrefn well yn gweithio. Fodd bynnag, mae'r Gweinidog bellach wedi dod i'r casgliad na fydd yn cymhwyso gwelliannau pellach i'r gweithdrefnau rheoleiddio. O ystyried na ellid craffu ar rannau o'r Bil a fydd yn cael eu gwneud gan reoliadau, mae'r newid meddwl hwn yn hynod siomedig.

Y maes costau mwyaf sy'n gysylltiedig â'r Bil yw'r galluoedd monitro ansawdd aer. Mae'r Asesiad Effaith Rheoleiddiol yn darparu ystod o gostau ar gyfer y gweithgaredd hwn. Clywsom y gallai targedau ar gyfer llygryddion ychwanegol yn y dyfodol gynyddu amcangyfrif o gostau prynu a gosod cyfalaf dangosol. Felly, argymhellwyd bod gwybodaeth bellach yn cael ei darparu ar y costau sy'n ymwneud â galluoedd monitro ansawdd aer, gan gynnwys yr amgylchiadau a allai arwain at ysgwyddo costau uwch yn yr ystod hon. Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei hesboniad bod yr amcangyfrif cost monitro is yn yr asesiad effaith rheoleiddiol yn cwmpasu ehangu PM2.5 yn unig, ac y byddai'r gost fonitro uchaf yn caniatáu cwmpas i ddarparu anghenion ansawdd aer ychwanegol yn y dyfodol. Yn naturiol, rydym yn disgwyl gweld dadansoddiad llawn o gostau unrhyw dargedau yn y dyfodol.

Yn olaf, Llywydd, yn argymhelliad 6 rydym wedi gofyn i'r Gweinidog ddarparu rhagor o wybodaeth am effaith y gost dybiedig i awdurdodau lleol a rhanddeiliaid eraill o ystyried a gweithredu ardal rheoli mwg. Rydym yn nodi barn y Gweinidog y bydd costau sy'n gysylltiedig â gweithredu ardaloedd rheoli mwg newydd yn amrywio, gan ddibynnu ar ffactorau megis lleoliad, dwysedd poblogaeth a nifer y stofiau nad ydynt yn cydymffurfio. Rydym yn falch o glywed bod y Gweinidog wedi ymrwymo i ddatblygu canllawiau rheoli mwg ar gyfer awdurdodau lleol, ac y bydd yr asesiad llawn o'r costau posib sy'n gysylltiedig â'r ddarpariaeth hon yn cael ei gyhoeddi ochr yn ochr â'r canllawiau drafft ar gyfer yr ymgynghoriad. Diolch yn fawr.

Finally, Llywydd, in our recommendation 6 we have asked the Minister to provide further information on the impact of the estimated cost for local authorities and other stakeholders of considering and implementing a smoke control area. We note the Minister's view that the costs associated with implementing new smoke control areas will vary, depending on factors such as location, population density and the number of non-compliant stoves. We are pleased to hear that the Minister has committed to developing the smoke control guidance for local authorities, and that a full assessment of the potential costs associated with this provision will be published alongside the draft guidance for consultation. Thank you very much.

18:30

I have to be honest—that was really well worth waiting for. I thought it was very well put, and I'd like to thank the Minister, her team, and of course, you, Deputy Minister and your team for bringing this forward. The contributions here, I have to say, in particular, and I'm going to mention again my colleague—you've had two name checks from me today—Huw Irranca-Davies, because I found that quite fascinating about the different Acts. 

Mae'n rhaid i mi fod yn onest—roedd hynny'n werth aros amdano mewn gwirionedd. Roeddwn i'n meddwl ei fod yn dda iawn, a hoffwn i ddiolch i'r Gweinidog, ei thîm, ac wrth gwrs, chi, y Dirprwy Weinidog a'ch tîm am gyflwyno hyn. Mae'r cyfraniadau yma, mae'n rhaid i mi ddweud, yn arbennig, ac rwy'n mynd i sôn eto am fy nghyd-Aelod—rydw i wedi eich enwi chi ddwywaith heddiw—Huw Irranca-Davies, oherwydd roeddwn i'n gweld hynny'n eithaf diddorol am y gwahanol Ddeddfau. 

Anyway, it is a bit disappointing, though—and I'm sure other Members feel the same—that it has taken five years from when our First Minister committed to bringing this forward. Anyway, we are where we are. In its current form, we cannot support the Bill, but it is my genuine hope to be able to work with you, Lee, and your team to be able to amend this legislation so that it is the most appropriate Bill coming forward for Wales. 

The CCEI committee—and again, excellent contribution by Llyr Gruffydd, our Chair—and I was part of this, we made a series of recommendations, stating that the Bill fails to fully meet the expectations, and we expressed concern that the Bill still lacks substance and ambition. Now, in the spirit of constructive scrutiny and challenge, I will outline why. According to section 1(1), Welsh Ministers will be given authority to set long-term targets in respect of any matter relating to air quality. I suppose, for me, long term being 10 years is rather concerning. Where there are targets in the legislation, I feel they're rather generous, having waited so long for this to come forward, and not withstanding what we've heard this afternoon from Huw Irranca-Davies. 

Section 3(8) gives you three years to set PM2.5 air quality targets. Despite your response to recommendation 7, why not look again? We've waited a long time. I always worried when they joined it and it became the soundscape—. You know, we've all been wanting a clean air Bill for very obvious reasons. I can understand the justification, because noise nuisance is something—and this is noise nuisance now—. Noise nuisance is a big issue for us all in our constituencies, so to have some parameters in place is a good thing. Short-term exposure to high levels of PM2.5 has been linked with an increased risk of heart attacks, and that's even after just a few hours of exposure. Section 5(4) gives you a year to lay a statement explaining why a target has not been met, so why so long? And section 14 seems to give local authorities an unlimited window to prepare an action plan and send it to you for approval. I believe that it is good to have strict targets in place for a Bill so important.

We need to see effective enforcement and monitoring. Far more detail is required as to how often Welsh Ministers obtain data about air quality. I believe if we're going to bring a Bill forward, we should set in law the consequence of public bodies not providing the data that Ministers require. This legislation should furnish you, and any future Government, with the information it requires so to be able to judge confidently what steps are being taken to benefit Wales.

I agree with promoting awareness, but you’ve not listed how or where. One suggestion I have is that we create a duty for schools, colleges and universities to promote awareness of this. Rather than try to dismiss the CCEI recommendation 3 by referring to section 8, why don’t you be bold, then, and use the Bill to encourage active travel?

More detail is required in section 13. I have no problem whatsoever with air quality reviews, but I would like to work with you to add a clear penalty for local authorities that simply do not comply. It is true that I believe that this Welsh Parliament has become a legislative body that produces too much law for local authorities, and usually at a huge cost to them. However, if we’re going to do it, I want to ensure that the law is tight enough to hold all 22 public bodies to account if they fail to act. Look at section 23, which creates a duty for a local authority 'to have regard to national strategy on soundscapes'. That wording is too vague, and perfect for a local authority to get away with doing very little on this. This remains my opinion even after reading your response to recommendation 16.

The penalty on burning solid fuel for use in a fireplace in a smoke control area seems excessive, so whether you can just outline today whether you will be considering any exemption for households where they already have a fireplace fitted—. Will you be introducing a grant fund to help households afford to shift from burning solid fuels in control areas? There is a real risk that this aspect of the legislation could hit the poorest the hardest. The same is true for section 19. We are firmly opposed—and I speak for all of us on this bench—to trunk road charging schemes. So, if you honestly wanted to listen in the first instance to the public, you would not be refusing recommendation 28. It should be made clear in this law that you do have a duty to consult before making a trunk road charging scheme.

Finally, British Heart Foundation Cymru have contacted me to raise concern that there is no reference to the World Health Organization guidance being embedded into the Bill. You’ve been unable to respond to recommendation 5. Therefore, are we correct to assume that you and your team have not considered in detail the WHO air quality guidelines?

Five years down the line, and I keep reiterating that, because we’ve all been keen to see a clean air Bill, and I’m not opposed at all to the soundscape aspect to it—. Whilst we are voting against the Bill today, I truly hope that we can work really positively on this legislation so that this Bill is actually fit for purpose. Thank you.

Beth bynnag, mae ychydig yn siomedig, serch hynny—ac rwy'n siŵr bod Aelodau eraill yn teimlo'r un fath—ei fod wedi cymryd pum mlynedd o'r adeg yr ymrwymodd ein Prif Weinidog i gyflwyno hyn. Beth bynnag, rydym ni lle'r ydym ni. Ar ei ffurf bresennol, ni allwn ni gefnogi'r Bil, ond fy ngobaith gwirioneddol yw gallu gweithio gyda chi, Lee, a'ch tîm i allu diwygio'r ddeddfwriaeth hon fel mai hwn yw'r Bil mwyaf priodol sy'n cael ei gyflwyno i Gymru. 

Y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith—ac eto, cyfraniad ardderchog gan Llyr Gruffydd, ein Cadeirydd—ac roeddwn i'n rhan o hyn, fe wnaethom ni gyfres o argymhellion, gan nodi bod y Bil yn methu â chwrdd â'r disgwyliadau yn llawn, ac fe fynegon ni bryder bod diffyg sylwedd ac uchelgais o hyd yn y Bil. Nawr, yn ysbryd craffu a herio adeiladol, byddaf yn amlinellu pam. Yn ôl adran 1(1), rhoddir awdurdod i Weinidogion Cymru osod targedau hirdymor mewn perthynas ag unrhyw fater sy'n ymwneud ag ansawdd aer. Mae'n debyg, i mi, bod cyfnod o 10 mlynedd fel tymor hir braidd yn bryderus. Lle mae targedau yn y ddeddfwriaeth, rwy'n teimlo eu bod braidd yn hael, ar ôl aros cyhyd i gyflwyno, er gwaethaf yr hyn yr ydym ni wedi'i glywed y prynhawn yma gan Huw Irranca-Davies.

Mae Adran 3(8) yn rhoi tair blynedd i chi osod targedau ansawdd aer PM2.5. Er gwaethaf eich ymateb i argymhelliad 7, beth am edrych eto? Buom yn aros am amser hir. Roeddwn i wastad yn poeni pan wnaethon nhw ymuno ag e a daeth yn seinwedd—. Wyddoch chi, rydym ni i gyd wedi bod eisiau Bil aer glân am resymau amlwg iawn. Gallaf ddeall y cyfiawnhad, oherwydd mae niwsans sŵn yn rhywbeth—ac mae hyn yn niwsans sŵn nawr—. Mae niwsans sŵn yn broblem fawr i bob un ohonom ni yn ein hetholaethau, felly mae cael rhai cyfyngiadau ar waith yn beth da. Mae amlygiad tymor byr i lefelau uchel o PM2.5 wedi'i gysylltu â pheryg uwch o drawiadau ar y galon, a hynny hyd yn oed ar ôl ychydig oriau o amlygiad yn unig. Mae adran 5(4) yn rhoi blwyddyn i chi osod datganiad yn esbonio pam nad yw targed wedi'i gyrraedd, felly pam mor hir? Ac mae'n ymddangos bod adran 14 yn rhoi ffenestr ddiderfyn i awdurdodau lleol baratoi cynllun gweithredu a'i anfon atoch i'w gymeradwyo. Rwy'n credu ei bod yn dda cael targedau llym ar waith ar gyfer Bil sydd mor bwysig.

Mae'n rhaid i ni weld gwaith monitro a gorfodi effeithiol. Mae angen llawer mwy o fanylion ynghylch pa mor aml y mae Gweinidogion Cymru yn cael data am ansawdd aer. Rwy'n credu os ydym yn mynd i gyflwyno Bil, y dylem osod yn gyfreithiol ganlyniad i gyrff cyhoeddus beidio â darparu'r data y mae Gweinidogion ei angen. Dylai'r ddeddfwriaeth hon roi i chi, ac unrhyw Lywodraeth yn y dyfodol, yr wybodaeth sydd ei hangen arni er mwyn gallu barnu'n hyderus pa gamau sy'n cael eu cymryd er budd Cymru.

Rwy'n cytuno â hyrwyddo ymwybyddiaeth, ond nid ydych chi wedi rhestru sut na ble. Un awgrym sydd gen i yw ein bod ni'n creu dyletswydd i ysgolion, colegau a phrifysgolion hyrwyddo ymwybyddiaeth o hyn. Yn hytrach na cheisio wfftio argymhelliad 3 Y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith drwy gyfeirio at adran 8, pam nad ydych chi'n feiddgar, felly, a defnyddio'r Bil i annog teithio llesol?

Mae angen mwy o wybodaeth yn adran 13. Nid oes gennyf unrhyw broblem o gwbl gydag adolygiadau ansawdd aer, ond hoffwn weithio gyda chi i ychwanegu cosb glir i awdurdodau lleol nad ydynt yn cydymffurfio. Mae'n wir fy mod yn credu bod y Senedd hon wedi dod yn gorff deddfwriaethol sy'n cynhyrchu gormod o gyfraith i awdurdodau lleol, ac fel arfer ar gost enfawr iddynt. Fodd bynnag, os ydym ni am wneud hynny, hoffwn sicrhau bod y gyfraith yn ddigon tynn i ddwyn pob un o'r 22 corff cyhoeddus i gyfrif os ydyn nhw'n methu â gweithredu. Edrychwch ar adran 23, sy'n rhoi dyletswydd i awdurdod lleol 'roi sylw i strategaeth genedlaethol ar seinweddau'. Mae'r geiriad hwnnw'n rhy amwys, ac yn berffaith i awdurdod lleol wneud cyn lleied â phosib ar hyn. Dyma fy marn o hyd hyd yn oed ar ôl darllen eich ymateb i argymhelliad 16.

Mae'r gosb ar losgi tanwydd solet i'w ddefnyddio mewn lle tân mewn man rheoli mwg yn ymddangos yn ormodol, felly a allwch chi amlinellu heddiw a fyddwch chi'n ystyried unrhyw eithriad i aelwydydd lle mae lle tân eisoes wedi'i osod—. A fyddwch yn cyflwyno cronfa grant i helpu aelwydydd i fforddio symud o losgi tanwydd solet mewn ardaloedd rheoli? Mae perygl gwirioneddol y gallai'r agwedd hon ar y ddeddfwriaeth daro'r tlotaf galetaf. Mae'r un peth yn wir am adran 19. Rydym yn gwrthwynebu'n gadarn—ac rwy'n siarad ar ran pob un ohonom ni ar y fainc hon—cynlluniau codi tâl cefnffyrdd. Felly, pe bai arnoch chi mewn difrif eisiau gwrando ar y cyhoedd yn y lle cyntaf, ni fyddech chi'n gwrthod argymhelliad 28. Dylid egluro'n glir yn y gyfraith hon bod dyletswydd arnoch chi i ymgynghori cyn sefydlu cynllun codi tâl cefnffyrdd.

Yn olaf, mae British Heart Foundation Cymru wedi cysylltu â mi i godi pryder na chaiff cyfeiriad at ganllawiau Sefydliad Iechyd y Byd ei ymgorffori yn y Bil. Nid ydych chi wedi gallu ymateb i argymhelliad 5. Felly, a ydym ni'n gywir i gymryd yn ganiataol nad ydych chi a'ch tîm wedi ystyried canllawiau ansawdd aer Sefydliad Iechyd y Byd yn fanwl?

Mae pum mlynedd wedi bod, ac rwy'n dal i ailadrodd hynny, oherwydd buom ni i gyd yn awyddus i weld Bil aer glân, a dydw i ddim yn wrthwynebus o gwbl i'r agwedd seinwedd arno—. Er ein bod yn pleidleisio yn erbyn y Bil heddiw, rwy'n gobeithio'n fawr y gallwn weithio'n gadarnhaol iawn ar y ddeddfwriaeth hon fel bod y Bil hwn yn addas i'r diben. Diolch.

18:35

Rwy'n siŵr y bydd nifer fawr iawn o bobl dros Gymru yn croesawu'r ddeddfwriaeth hon. Buaswn i'n hoffi hefyd estyn fy niolchiadau i bawb sydd wedi gweithio ar y Bil yma, y rhai sydd wedi cefnogi'r angen am ddeddfwriaeth, Deddf aer glân, y grwpiau trawsbleidiol o dan Huw, a nifer o bobl wahanol sydd wedi bod yn gweithio yn drawsbleidiol ar hyn, a'r gwaith mae Healthy Air Cymru a chymaint o bobl wedi'i wneud. Mae hyn i gyd wedi dod â ni at y pwynt hwn. Buaswn i hefyd eisiau diolch i'r gwaith mae'r pwyllgor newid hinsawdd o dan Llyr wedi'i wneud, a'r tîm.

Wrth gwrs, wnaethon ni aros lot rhy hir am y ddeddfwriaeth hon—mae'r pwynt wedi cael ei wneud yn barod heno—ond pleser mawr yw gweld ein bod ni wedi cyrraedd y pwynt yma.  

I'm sure that many people across Wales will welcome this legislation, and I'd like to thank those people who have worked on this Bill, those who have supported the need for legislation on air, the cross-party groups under Huw, and a number of people who have worked on a cross-party basis on it, as well as the work done by Healthy Air Cymru and others on this. This has all brought us to this point. I'd also like to thank the climate change committee and the work that Llyr has done with the help of his team.

Of course, we waited far too long for this legislation—that point has already been made tonight—but I'm very pleased to see that we have reached this point now.

Now, I was very glad to work with the climate change committee to scrutinise the Bill. Our report provides a series of recommendations, as has been ably set out, and though we do really welcome the principles behind this Bill, we have put forward some critical recommendations, in all senses of that word. We do have concerns about what is missing from it.

We've heard already, Llywydd, why this legislation is needed. Air pollution is one of the biggest environmental threats to public health, second only to smoking, and it contributes to the climate and nature emergencies we face on a global scale. The World Health Organization says 

'the combined effects of ambient air pollution and household air pollution are associated with 6.7 million premature deaths'

every year. The burden of poor air in the UK is estimated to be equivalent to between 29,000 and 43,000 deaths every year, and at a cost of £1 billion per year to the NHS, air pollution is draining our resources, straining our health system and cutting short almost 2,000 lives a year in Wales. It's a public health crisis.

Nawr, roeddwn yn falch iawn o weithio gyda'r pwyllgor newid hinsawdd i graffu ar y Bil. Mae ein hadroddiad yn darparu cyfres o argymhellion, fel y nodwyd yn llwyddiannus, ac er ein bod yn croesawu'r egwyddorion sy'n gefndir i'r Bil hwn, rydym ni wedi cyflwyno rhai argymhellion beirniadol, ym mhob ystyr y gair hwnnw. Mae gennym ni bryderon am yr hyn sydd ar goll ohono.

Rydym ni eisoes wedi clywed, Llywydd, pam mae angen y ddeddfwriaeth hon. Llygredd aer yw un o'r bygythiadau amgylcheddol mwyaf i iechyd y cyhoedd, yn ail yn unig i ysmygu, ac mae'n cyfrannu at yr argyfyngau hinsawdd a natur sy'n ein hwynebu ar raddfa fyd-eang. Dywed Sefydliad Iechyd y Byd 

'mae effeithiau cyfunol llygredd aer amgylchynol a llygredd aer y cartref yn gysylltiedig â 6.7 miliwn o farwolaethau cynamserol'

bob blwyddyn. Amcangyfrifir bod aer gwael yn y DU yn cyfateb i rhwng 29,000 a 43,000 o farwolaethau bob blwyddyn, ac ar gost o £1 biliwn y flwyddyn i'r GIG, mae llygredd aer yn disbyddu ein hadnoddau, yn rhoi straen ar ein system iechyd ac yn lleihau bron i 2,000 o fywydau'r flwyddyn yng Nghymru. Mae'n argyfwng iechyd cyhoeddus.

Ac mae hefyd yn gwestiwn o anghyfiawnder cymdeithasol. Dengys ymchwil fod llygredd aer yn uwch yn yr ardaloedd hynny yng Nghymru sy'n cael eu disgrifio fel y rhai sydd wedi cael eu hamddifadu. Mae'r cysylltiad rhwng llygredd aer, tlodi ac iechyd yn glir, ac mae'r bobl o ardaloedd llai breintiedig yn fwy tebygol o ddioddef gyda llygredd aer a hefyd, felly, yn fwy tebygol o ddioddef gydag iechyd gwael, yn enwedig clefydau'r ysgyfaint.

And it's also a question of social injustice. Research shows that air pollution is higher in those areas in Wales that are described as deprived. The link between air pollution, poverty and health is clear, and people from less privileged areas are more likely to suffer from air pollution, and therefore are more likely to suffer from poor health, particularly lung diseases.

I'd like to echo the concerns of public health organisations like the British Heart Foundation and Healthy Air Cymru that the Bill as drafted isn't strong enough and that there are so many missed opportunities. I really hope that, as the Bill progresses, as we're able to talk and scrutinise this further with the Deputy Minister, we'll be able to get into the detail of this and see where those missed opportunities can be made up. Improving our air quality and reducing harming pollutants is something that is going to be, yes, important now, but as the climate and nature emergencies continue to get worse for generations of children yet to be born, it's going to be a legacy that we leave for those generations whether we've done enough now.

I was disappointed with the Welsh Government's approach to some of the scrutiny earlier on, and I share the concern that we have not had sufficient time to properly consider and scrutinise the arguments put forward by the Government for whether they've accepted or rejected each of those recommendations, although I appreciate that there are time pressures. I know the Government want this legislation to pass as soon as possible, and I know that the Minister has felt very strongly about this and that's been made very clear by the Minister to us in committee. I'm sure that the Deputy Minister will echo that sense of urgency. I do understand about the need to get this right as well, but scrutiny is very important to make sure that that process happens properly.

On some of the specifics—and some of these points have been made already—I was disappointed that the Government rejected the climate change committee's recommendations 9 and 12, which, as has been set out, call for the legislation to provide that Welsh Ministers have regard to World Health Organization air quality guidelines when setting and reviewing targets. It seems strange that we should not want to benchmark ourselves against this standard. I take on board what the Deputy Minister has said on this, but it is what a number of specialists have suggested is necessary, and again, I hope that, as this progresses, we will be able to look in further detail at this. I take on board what he said.

Further to this, there are issues surrounding named pollutants, or the lack of them, in the Bill as it stands—again, this has been rehearsed. Fundamentally, we have to accept that there is no safe level of air pollution, with particulate matter and nitrogen dioxide being particularly damaging. Without an expanded set of pollutants, and timelines for their delivery specified in legislation, we risk further delay.

Now, Llywydd, I realise that I am out of time for this, so I would just echo again the points that have been made by the Chair of the climate change committee and many other Members in this Siambr, and I do welcome the principles and the fact that we are doing this. Diolch yn fawr iawn.

Hoffwn adleisio pryderon sefydliadau iechyd cyhoeddus fel y British Heart Foundation ac Awyr Iach Cymru nad yw'r Bil fel y'i drafftiwyd yn ddigon cryf a bod cymaint o gyfleoedd wedi'u colli. Rwy'n gobeithio'n fawr, wrth i'r Bil fynd rhagddo, wrth i ni allu siarad a chraffu ar hyn ymhellach gyda'r Dirprwy Weinidog, y gallwn ni drafod manylion hyn a gweld ble y gellir gwneud iawn am y cyfleoedd hynny a gollwyd. Mae gwella ansawdd ein haer a lleihau llygryddion niweidiol yn rhywbeth sy'n mynd i fod, ie, yn bwysig nawr, ond wrth i'r argyfyngau hinsawdd a natur barhau i waethygu i genedlaethau o blant sydd eto i'w geni, bydd yn etifeddiaeth y gadawn i'r cenedlaethau hynny a ydym ni wedi gwneud digon nawr.

Cefais fy siomi gyda dull Llywodraeth Cymru o ymdrin â rhywfaint o'r craffu yn gynharach, ac rwy'n rhannu'r pryder na chawsom ni ddigon o amser i ystyried a chraffu ar y dadleuon a gyflwynwyd gan y Llywodraeth yn iawn ynghylch a ydyn nhw wedi derbyn neu wrthod pob un o'r argymhellion hynny, er fy mod yn sylweddoli bod pwysau amser. Rwy'n gwybod bod ar y Llywodraeth eisiau pasio'r ddeddfwriaeth hon cyn gynted â phosibl, a gwn fod y Gweinidog wedi teimlo'n gryf iawn am hyn ac mae hynny wedi'i wneud yn glir iawn gan y Gweinidog i ni yn y pwyllgor. Rwy'n siŵr y bydd y Dirprwy Weinidog yn adleisio'r ymdeimlad hwnnw o frys. Rwy'n deall yr angen i wneud hyn yn iawn hefyd, ond mae craffu yn bwysig iawn i sicrhau bod y broses honno'n digwydd yn briodol.

Ynghylch rhai o'r manylion penodol—ac mae rhai o'r pwyntiau hyn wedi'u gwneud yn barod—roeddwn yn siomedig bod y Llywodraeth wedi gwrthod argymhellion 9 a 12 y pwyllgor newid hinsawdd, sydd, fel y nodwyd, yn galw ar i'r ddeddfwriaeth ddarparu bod Gweinidogion Cymru yn rhoi sylw i ganllawiau ansawdd aer Sefydliad Iechyd y Byd wrth osod ac adolygu targedau. Mae'n ymddangos yn rhyfedd na ddylem ni fod eisiau meincnodi ein hunain yn erbyn y safon hon. Rwy'n ystyried yr hyn y mae'r Dirprwy Weinidog wedi'i ddweud ar hyn, ond dyna mae nifer o arbenigwyr wedi'i awgrymu sy'n angenrheidiol, ac unwaith eto, rwy'n gobeithio, wrth i hyn fynd yn ei flaen, y byddwn ni'n gallu edrych yn fanylach ar hyn. Rwy'n ystyried yr hyn a ddywedodd.

Ymhellach i hyn, mae materion yn ymwneud â llygryddion penodol, neu ddiffyg hynny, yn y Bil fel y mae—eto, mae hyn wedi ei drafod. Yn sylfaenol, mae'n rhaid i ni dderbyn nad oes lefel ddiogel o lygredd aer, gyda mater gronynnol a nitrogen deuocsid yn arbennig o niweidiol. Heb gyfres estynedig o lygryddion, ac amserlenni ar gyfer eu cyflwyno a bennir mewn deddfwriaeth, rydym ni mewn perygl o oedi pellach.

Nawr, Llywydd, rwy'n sylweddoli bod fy amser ar ben ar gyfer hyn, felly byddwn yn adleisio'r pwyntiau a wnaed gan Gadeirydd y pwyllgor newid hinsawdd a llawer o Aelodau eraill yn y Siambr hon, ac rwy'n croesawu'r egwyddorion a'r ffaith ein bod yn gwneud hyn. Diolch yn fawr iawn.

18:40

I think recommendations 5, 6, 9 and 12 are the pivotal ones, really, which are about how we benchmark our legislation in line, or not, with the WHO guidelines. So, for those of you who are not on this committee, I think the key issue is how we are going to ensure that this legislation is fit for purpose, bearing in mind that we know that some people die of air pollution, but we don't know the full story yet, and there's considerable evidence that it isn't just the obvious chronic obstructive pulmonary disease or asthma that people are dying of, but that there is also a potential link with cancer, miscarriage, low birth weight, obesity and dementia. So, the evidence is catching up all the time.

But, frankly, the WHO don't collect data on harmful pollutants because they can't think of anything else to do. We need to remind ourselves that it is WHO guidelines that have enabled us to understand the illegal levels of air pollution that were routine in my constituency, around Westgate Street in the city centre and also on parts of Newport Road, for many years, where there were—where there still are—two primary schools, a major health centre with lots of out-patient services, as well as residential homes and sheltered accommodation. So, it was the WHO guidelines that forced Cardiff Council to take action by ensuring that the first electric buses that came on stream in Cardiff were put into these areas, because it was understood that this was not a situation that could continue. So, it is the WHO that has set the standard, and therefore there have to be very good reasons why we ignore the work and the body of evidence that the WHO has built up over the years.

I appreciate there are consequences of proceeding to Stage 2 on this basis because of the impact a suite of air quality targets would have, not just on modes of transport, as well as the benefits of cleaner air; it would also pose considerable challenges for (a) agricultural pollution and (b) industrial emissions as well. In these unprecedentedly austere times for public funding, we all need to recognise that there are costs as well as benefits to raising the bar on air quality. We certainly can't afford to go blindly in on any unintended consequences of legislation. There is yet a great deal we do not know about the interaction of different pollutants from, say, agricultural fertilisers with those of vehicle emissions. Does it create an even worse toxic cocktail of harmful air than what citizens already experience? We know that more research is needed on this.

But, ultimately, in my view, we have to address all these pollutants as part of our journey to net zero by 2050, anyway, so this is something we're going to have to do in any case. Whilst I understand the concerns expressed by my colleague on my right that we can't simply use futureproofing legislation to throw in absolutely everything, nevertheless, we need to ensure that the legislation we produce is going to be fit for purpose for the next several years, based on the evidence that we have to date.

Lastly, I just want to congratulate the Welsh Government on being brave enough to address measures around noise pollution. Soundscapes, not noise, very much depends on the eye of the beholder. I can remember, as a local councillor, being constantly barraged by residents who didn't like the fact there was a cock crowing further down the street, which was an unusual sound in an urban environment, much to our pleasure for most of us, but I can understand if you live next door to it and are constantly woken up at five in the morning, there could be problems. But I think that that's something that will enrich the discourse that we're going to have moving into Stage 2 of the legislation, because there is no doubt that this is something that really does impact on citizens' well-being and, therefore, it's entirely appropriate that we start to address that in our legislation. 

Rwy'n credu mai argymhellion 5, 6, 9 a 12 yw'r rhai creiddiol, mewn gwirionedd, sy'n ymwneud â sut rydym ni'n meincnodi ein deddfwriaeth yn unol â chanllawiau Sefydliad Iechyd y Byd ai peidio. Felly, i'r rhai ohonoch chi nad ydynt ar y pwyllgor hwn, credaf mai'r mater allweddol yw sut y byddwn yn sicrhau bod y ddeddfwriaeth hon yn addas i'r diben, gan gofio y gwyddom ni fod rhai pobl yn marw o lygredd aer, ond nid ydym yn gwybod y stori lawn eto, ac mae cryn dystiolaeth nad clefyd rhwystrol cronig amlwg neu asthma y mae pobl yn marw ohono, ond bod yna gysylltiad posib â chanser, camesgor, pwysau geni isel, gordewdra a dementia hefyd. Felly, mae'r dystiolaeth yn dal i fyny drwy'r amser.

Ond, a dweud y gwir, nid yw Sefydliad Iechyd y Byd yn casglu data ar lygryddion niweidiol oherwydd na allan nhw feddwl am unrhyw beth arall i'w wneud. Mae angen i ni atgoffa ein hunain mai canllawiau Sefydliad Iechyd y Byd sydd wedi ein galluogi i ddeall y lefelau anghyfreithlon o lygredd aer a oedd yn arferol yn fy etholaeth, o amgylch Heol y Porth yng nghanol y ddinas a hefyd ar rannau o Heol Casnewydd, ers blynyddoedd lawer, lle roedd yna—lle mae yna o hyd—ddwy ysgol gynradd, canolfan iechyd fawr gyda llawer o wasanaethau cleifion allanol, yn ogystal â chartrefi preswyl a llety gwarchod. Felly, canllawiau Sefydliad Iechyd y Byd a orfododd Gyngor Caerdydd i weithredu drwy sicrhau bod y bysiau trydan cyntaf a gyflwynwyd yng Nghaerdydd yn gwasanaethu'r ardaloedd hyn, oherwydd deallwyd nad oedd hon yn sefyllfa allai barhau. Felly, Sefydliad Iechyd y Byd sydd wedi gosod y safon, ac felly mae'n rhaid bod rhesymau da iawn pam ein bod yn anwybyddu'r gwaith a'r corff o dystiolaeth y mae Sefydliad Iechyd y Byd wedi'i gronni dros y blynyddoedd.

Rwy'n sylweddoli bod goblygiadau symud ymlaen i Gyfnod 2 ar y sail hon oherwydd effaith cyfres o dargedau ansawdd aer, nid ar ddulliau cludo yn unig, yn ogystal â manteision aer glanach; byddai hefyd yn peri heriau sylweddol i (a) llygredd amaethyddol a (b) allyriadau diwydiannol hefyd. Yn yr amseroedd digynsail hyn ar gyfer cyllid cyhoeddus, mae angen i bob un ohonom ni gydnabod bod costau yn ogystal â manteision i godi'r safon ar ansawdd aer. Yn sicr, ni allwn ni fforddio diystyrru unrhyw ganlyniadau anfwriadol o ddeddfwriaeth. Mae llawer iawn eto nad ydym yn ei wybod am ryngweithio gwahanol lygryddion o, dyweder, gwrteithiau amaethyddol â'r rhai o allyriadau cerbydau. A yw'n creu cymysgedd gwenwynig hyd yn oed yn waeth o aer niweidiol na'r hyn y mae dinasyddion eisoes yn ei brofi? Gwyddom fod angen mwy o ymchwil ar hyn.

Ond, yn y pen draw, yn fy marn i, mae'n rhaid i ni fynd i'r afael â'r holl lygryddion hyn fel rhan o'n taith i sero net erbyn 2050, beth bynnag, felly mae hyn yn rhywbeth y bydd yn rhaid i ni ei wneud beth bynnag. Er fy mod yn deall y pryderon a fynegwyd gan fy nghyd-Aelodau ar fy hawl i beidio â defnyddio deddfwriaeth diogelu at y dyfodol i daflu popeth i mewn, fodd bynnag, mae angen i ni sicrhau y bydd y ddeddfwriaeth a gynhyrchwn yn addas i'r diben am y blynyddoedd nesaf, yn seiliedig ar y dystiolaeth sydd gennym ni hyd yma.

Yn olaf, hoffwn longyfarch Llywodraeth Cymru ar fod yn ddigon dewr i fynd i'r afael â mesurau ynghylch llygredd sŵn. Mae seinweddau, nid sŵn, yn dibynnu i raddau helaeth ar farn bersonol. Gallaf gofio, fel cynghorydd lleol, cael gohebiaeth gyson gan drigolion nad oeddent yn hoffi'r ffaith bod ceiliog yn clochdar ymhellach i lawr y stryd, a oedd yn sain anarferol mewn amgylchedd trefol, er yn bleser i'r rhan fwyaf ohonom ni, ond gallaf ddeall os ydych chi'n byw drws nesaf iddo ac yn cael eich deffro'n gyson am bump y bore, efallai y bydd problemau. Ond rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth a fydd yn cyfoethogi'r drafodaeth a gawn wrth fynd rhagom i Gyfnod 2 y ddeddfwriaeth, oherwydd nid oes amheuaeth bod hyn yn rhywbeth sydd wir yn effeithio ar les dinasyddion ac, felly, mae'n gwbl briodol ein bod yn dechrau mynd i'r afael â hynny yn ein deddfwriaeth. 

18:45

Y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd nawr i ymateb i'r ddadl yma.

The Deputy Minister for Climate Change to reply to the debate.

Diolch. I'd like to thank all Members who have contributed. I thought that was a very mature and constructive debate, and, clearly, there's far more that unites us than divides us on this issue, and I look forward, with the support of the Senedd, to be able to go through these issues in detail at Stage 2 scrutiny. I will give Llyr Gruffydd the assurance he's asking for about keeping an open mind in exchange for a focus from all Members in scrutiny of what we can practically achieve, because I think that now has to be where the weight of discussion is happening. I don't think we're very far apart on the ambition, on the principle, of what we're trying to do. It's how we do it and, particularly, the issue, I think, of unintended consequences, because we've seen in this Chamber before a great ambition when it comes to high-level principles. We've certainly seen it on climate change targets, and perhaps I can just respectfully point out that, when it's come to the detailed implementation of some of those in some policy areas, it's proven to be more difficult and more controversial, and the consensus falls apart. I think we need to be mindful of that here. There's no point passing something that is not sincere in our willingness and ability to follow through. I just simply point to the ammonia regulations as an example. We know this will have a significant challenge for the farming sector, and we've seen the difficulties this Chamber has had in getting a consensus on dealing with various elements of pollution coming from agriculture. And it's all very well to call for us to put the targets on the face of the Bill for ammonia, but I'm not sure those implications have been fully thought through by every Member.

So, I make that point in a genuine spirit of not wanting to score a point, but just as an example of 'let's be careful what we wish for here', because we are firing with live ammunition here, and we need to be very careful about what we agree to and what we set in law. And I think we will have those debates in committee. As I say, we'll be more than happy to look again at the responses we've put, but any counter-responses need to be rooted in the practicable, of what can be achieved. And of course, this doesn't stop us from taking action now. We already have powers to do many things. We already have strategies and action plans covering these things and work is under way. And can I just assure colleagues that we will consult on PM2.5 draft regulations in this Senedd term? So, not everything is on hold while we get the right framework right for the future.

As always, we need to make sure that the perfect is not the enemy of the good, but I think we do have here the makings of a consensus on a very ambitious and powerful set of reforms that will improve all our communities, and I hope we're able to support it this evening and proceed to the next stage and continue our debates. Diolch.

Diolch. Hoffwn ddiolch i'r holl Aelodau sydd wedi cyfrannu. Roeddwn i'n meddwl bod honno'n ddadl aeddfed ac adeiladol iawn, ac, yn amlwg, mae llawer mwy sy'n ein huno ni nag sy'n ein rhannu ar y mater hwn, ac rwy'n edrych ymlaen, gyda chefnogaeth y Senedd, i allu ymdrin â'r materion hyn yn fanwl wrth graffu yn ystod Cyfnod 2. Rhof y sicrwydd i Llyr Gruffydd y mae'n gofyn amdano am gadw meddwl agored yn gyfnewid am sylw gan yr holl Aelodau wrth graffu ar yr hyn y gallwn ei gyflawni'n ymarferol, oherwydd credaf nawr mai dyna lle mae'r drafodaeth. Nid wyf yn credu bod gwahaniaeth mawr rhyngom o ran uchelgais, o ran egwyddor, yr hyn yr ydym ni'n ceisio'i wneud. Mae ynglŷn â sut rydym ni'n gweithredu ac, yn arbennig, y mater, rwy'n credu, o ganlyniadau anfwriadol, oherwydd rydym ni wedi gweld yn y Siambr hon eisoes uchelgais fawr o ran egwyddorion safon uchel. Rydym ni'n sicr wedi ei weld ar dargedau newid hinsawdd, ac efallai y gallaf dynnu sylw'n barchus, pan ddaw i weithredu rhai o'r manylion hynny mewn rhai meysydd polisi, y cafwyd ei fod yn anoddach ac yn fwy dadleuol, ac mae'r consensws yn cwympo'n ddarnau. Rwy'n credu bod angen i ni fod yn ymwybodol o hynny yn y fan yma. Nid oes pwynt pasio rhywbeth nad yw'n ddiffuant yn ein parodrwydd a'n gallu i barhau â hynny. Cyfeiriaf yn syml at y rheoliadau amonia fel enghraifft. Rydym yn gwybod y bydd hyn yn her sylweddol i'r sector ffermio, ac rydym ni wedi gweld yr anawsterau a gafodd y Siambr hon wrth gael consensws ar ymdrin â gwahanol elfennau o lygredd sy'n deillio o amaethyddiaeth. Ac un peth yw galw arnom ni i roi'r targedau ar wyneb y Bil ar gyfer amonia, ond nid wyf yn siŵr yr ystyriwyd y goblygiadau hynny'n llawn gan bob Aelod.

Felly, rwy'n gwneud y pwynt hwnnw mewn ysbryd diffuant o beidio â bod eisiau sgorio pwynt, ond dim ond fel enghraifft o 'gadewch i ni fod yn ofalus beth rydym yn dymuno amdano yma', oherwydd rydym yn tanio gyda bwledi byw yma, ac mae angen i ni fod yn ofalus iawn ynghylch yr hyn yr ydym yn cytuno iddo a'r hyn a osodwn yn y gyfraith. Ac rwy'n credu y cawn ni'r trafodaethau hynny yn y pwyllgor. Fel y dywedais i, byddwn i'n fwy na pharod i edrych eto ar yr ymatebion a roddwn, ond mae angen gwreiddio unrhyw wrth-ymatebion yn ymarferol, o'r hyn y gellir ei gyflawni. Ac wrth gwrs, nid yw hyn yn ein hatal rhag gweithredu nawr. Mae gennym ni eisoes y grym i wneud llawer o bethau. Mae gennym ni eisoes strategaethau a chynlluniau gweithredu sy'n cwmpasu'r pethau hyn ac mae gwaith ar y gweill. Ac a gaf i sicrhau cyd-Aelodau y byddwn yn ymgynghori ar reoliadau drafft PM2.5 yn nhymor y Senedd hon? Felly, nid yw popeth yn cael ei atal wrth i ni sicrhau'r fframwaith cywir ar gyfer y dyfodol.

Fel bob amser, mae angen i ni sicrhau nad yw'r perffaith yn gelyn i'r da, ond credaf fod gennym ni yma lun ar gonsensws ar gyfres o ddiwygiadau uchelgeisiol a grymus iawn a fydd yn gwella ein holl gymunedau, ac rwy'n gobeithio y gallwn ei gefnogi heno a symud ymlaen i'r cam nesaf a pharhau â'n trafodaethau. Diolch.

18:50

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, fe fyddwn ni yn gohirio'r bleidlais tan yr eitem yn y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] There is objection. We will therefore defer voting until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

10. Cyfnod Pleidleisio
10. Voting Time

Y cyfnod pleidleisio sydd nesaf, felly, oni bai bod tri Aelod yn dymuno i fi ganu'r gloch, fe wnawn ni symud yn syth i'r cyfnod pleidleisio. Ac mae'r bleidlais gyntaf y prynhawn yma ar y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Ynni. 

Cyn i mi agor y bleidlais, fe wnaf i jest oedi am eiliad i sicrhau bod pob Aelod yn y Siambr yn medru pleidleisio. [Torri ar draws.] Ie, mae yna rywfaint o broblemau technegol yn y Siambr ar hyn o bryd, felly fe wnawn ni oedi am eiliad.

Y bobl sydd yn y Siambr, pwy sydd â phroblem?

That brings us to voting time, and unless three Members wish for the bell to be rung, we will proceed directly to voting time. And the first vote this afternoon is on the LCM on the Energy Bill.

Before I open the vote, I will just pause for a moment to ensure that all Members in the Chamber are able to vote. [Interruption.] Yes, there are some technical issues in the Chamber at the moment, so we will just pause for a moment.

For those in the Chamber, can you identify yourselves if you do have a problem?

Who's got a problem in the Chamber? If you can show by—. Problem? Yes, lots of problems. I know you have lots of problems. Anybody with a problem in being able to cast their vote in the next few seconds, anybody need to indicate, other than those of you who already have technical support?

[Inaudible.]—the power of the oral vote at this point, so I'm minded to move on and allow the oral vote for, I think, three Members in the Chamber. No, maybe we're down to two Members in the Chamber. So, the first vote then—. Yes. The first vote, then, will be on the legislative consent motion on the Energy Bill. So, I call for a vote on that motion in the name of Julie James.

Pwy sydd â phroblem yn y siambr? Os gallwch chi ddangos drwy—. Problem? Oes, llawer o broblemau. Rwy'n gwybod bod gennych chi lawer o broblemau. Unrhyw un sydd â phroblem o ran gallu bwrw eu pleidlais yn yr eiliadau nesaf, mae angen i unrhyw un nodi, heblaw am y rhai ohonoch chi sydd eisoes â chymorth technegol?

[Anghlywadwy.]—grym y bleidlais lafar ar hyn o bryd, felly rwy'n bwriadu symud ymlaen a chaniatáu'r bleidlais lafar dros dri Aelod yn y Siambr rwy'n credu. Na, efallai ein bod ni i lawr i ddau Aelod yn y Siambr. Felly, y bleidlais gyntaf yna—. Ie. Bydd y bleidlais gyntaf, felly, ar y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Ynni. Felly, rwy'n galw am bleidlais ar y cynnig hwnnw yn enw Julie James.

Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 16, neb yn ymatal, ac mae 36 yn erbyn. Ac felly, mae'r cynnig cydsyniad yna wedi cael ei dderbyn.

Y bleidlais nesaf ar y cynnig cydsyniad—[Torri ar draws.]

Open the vote. Close the vote. In favour 16, no abstentions, and 36 against. And therefore, the LCM is agreed.

The next vote is on the—[Interruption.]

It's obviously the first day back for more than one of us. [Laughter.]

Mae'n amlwg mai hwn yw'r diwrnod cyntaf yn ôl i fwy nag un ohonom. [Chwerthin.]

Mae'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol yna ar y Bil Ynni wedi cael ei wrthod, a'r bleidlais: 16 o blaid, 36 yn erbyn. Felly mae'r cynnig wedi ei wrthod.

So, the LCM on the Energy Bill is not agreed, with 16 in favour and 36 against. So, the motion is not agreed.

18:55

Eitem 7. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Ynni: O blaid: 16, Yn erbyn: 36, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y cynnig

Item 7. LCM on the Energy Bill: For: 16, Against: 36, Abstain: 0

Motion has been rejected

Fe wnawn ni symud ymlaen i'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Ardrethu Annomestig. Galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 42, neb yn ymatal, 10 yn erbyn. Ac felly, mae'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol wedi ei dderbyn.

We will now move on to the LCM on the Non-Domestic Rating Bill. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 42, no abstentions, 10 against. And therefore, that LCM is agreed.

Eitem 8. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Ardrethu Annomestig: O blaid: 42, Yn erbyn: 10, Ymatal: 0

Derbyniwyd y cynnig

Item 8. LCM on the Non-Domestic Rating Bill : For: 42, Against: 10, Abstain: 0

Motion has been agreed

Y bleidlais nesaf a'r un olaf: egwyddorion cyffredinol Bil yr Amgylchedd (Ansawdd Aer a Seinweddau) (Cymru). Galwaf am bleidlais ar y cynnig yma felly, a gyflwynwyd yn enw Lee Waters. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 37, neb yn ymatal, 15 yn erbyn. Ac felly, mae'r cynnig wedi'i dderbyn. 

The next and final vote is on the general principles of the Environment (Air Quality and Soundscapes) (Wales) Bill. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Lee Waters. Open the vote. Close the vote. In favour 37, no abstentions, 15 against. And therefore, the motion is agreed.

Eitem 8. Dadl ar Egwyddorion Cyffredinol Bil yr Amgylchedd (Ansawdd Aer a Seinweddau) (Cymru): O blaid: 37, Yn erbyn: 15, Ymatal: 0

Derbyniwyd y cynnig

Item 8. Debate on the General Principles of the Environment (Air Quality and Soundscapes) (Wales) Bill: For: 37, Against: 15, Abstain: 0

Motion has been agreed

Dyna ni; dyna ddiwedd ein gwaith am y dydd heddiw. Diolch yn fawr iawn i chi i gyd.

That concludes our work for this afternoon. Thank you all very much.

Daeth y cyfarfod i ben am 18:57.

The meeting ended at 18:57.