Cynulliad Cenedlaethol Cymru

Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Y cwestiynau i'r Prif Weinidog yw'r eitem gyntaf. Dwi wedi cael gwybod, o dan Reol Sefydlog 12.58, y bydd y Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru yn ateb y cwestiynau ar ran y Prif Weinidog heddiw. Y cwestiwn cyntaf, Tom Giffard. 

Mae ein cenhadaeth economaidd yn nodi'n glir y gwerthoedd a'r blaenoriaethau sy'n llunio'r penderfyniadau rydym yn eu gwneud wrth gefnogi ein heconomi ledled Cymru gyfan. Enghraifft ragorol yng Ngorllewin De Cymru yw Bargen Ddinesig Bae Abertawe—buddsoddiad o £1.2 biliwn gyda'r nod o greu 9,000 o swyddi.

A gaf i ddiolch i'r Trefnydd am ei hateb? Yn amlwg, mae hon wedi bod yn wythnos anodd iawn i'r economi yng Ngorllewin De Cymru, yn enwedig ym Mhen-y-bont ar Ogwr, lle gwelsom golli, o bosib, 540 o swyddi yn ffatri Zimmer Biomet yn y dref. Ac, yn amlwg, mae wedi bod yn gwpl o flynyddoedd anodd ar ôl colli ffatri Ford, ddim mor bell yn ôl hefyd. Roeddwn i'n falch o weld Gweinidog yr Economi, yr Aelod dros Ogwr ac eraill yn mynegi eu dicter a'u rhwystredigaeth, rwy'n credu, ynghylch y ffordd y gwnaeth Zimmer Biomet ymdrin â'r colli swyddi posibl hynny, ac, rwy'n credu, os ydych chi'n chwilio am enghraifft o sut i beidio â thrin rhywbeth fel hyn, mae'n debyg y byddai digwyddiadau'r wythnos diwethaf yn lle da i ddechrau. Ond mae'r gwaith yn parhau, ac mae angen i ni i gyd nawr gefnogi'r dref i oroesi hyn, a'r gweithwyr yn benodol. Felly, a gaf i ofyn, Trefnydd, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru bellach yn eu cymryd i gefnogi'r dref, i gefnogi'r gweithwyr, ac i wella'r economi leol, wrth symud ymlaen?

Wel, mae hyn yn newyddion hynod siomedig ac mae'n peri pryder mawr i staff Zimmer Biomet, ac, wrth gwrs, y gymuned ehangach. Dylwn fod yn glir iawn na chafodd Llywodraeth Cymru rybudd am y penderfyniad hwn ymlaen llaw gan y cwmni. Yr unig ffordd yr oeddem yn gwybod amdano oedd pan glywsom sibrydion, ac fe wnaeth swyddogion Gweinidog yr Economi estyn allan mewn ymateb i'r sibrydion hynny. Mae Llywodraeth Cymru bellach yn ymgysylltu â'r cwmni i ddeall y rhesymeg dros y penderfyniad y maent wedi'i wneud ac i archwilio unrhyw opsiynau sy'n bodoli i ddiogelu swyddi. 

Mae'r newyddion yn peri pryder mawr, wrth gwrs, ac roedd y peth yr ydych chi wedi'i awgrymu yna, yn eich ateb i Tom Giffard, yn ymwneud â'r sioc, ac fe wnaeth arweinydd cyngor Pen-y-bont ar Ogwr, Huw David, hefyd ategu'r sioc honno. Mae'n syndod mawr i mi, fel y dywedwch, o wybod bod hwn yn gwmni a gafodd gefnogaeth y Llywodraeth yn y gorffennol, nad oedd mwy o gadw mewn cysylltiad, efallai, gyda'r cwmni hwn. Felly, tybed a allech chi amlinellu hefyd, fel rydych chi wedi'i wneud o ran y gefnogaeth i'r gweithwyr, a'r ymgysylltiad sydd, gobeithio, yn digwydd gyda'r Llywodraeth, gyda'r undebau, a hefyd y rhai yn ehangach yn ardal y dref, a'r ardal ar draws y sir, beth yn union y bydd y Llywodraeth yn ystyried ei roi ar waith i sicrhau nad yw rhywbeth fel hyn yn digwydd eto, bod yr wybodaeth honno'n cael ei derbyn a bod trafodaethau'n digwydd. 

Wel, rwy'n credu mai'r busnesau sy'n gyfrifol am fynegi eu pryderon i Lywodraeth Cymru, p'un a ydynt wedi cael cyllid gan Lywodraeth Cymru neu beidio. Rwy'n credu mai dyna yw'r sefyllfa, ond rwy'n gwybod bod y Llywodraeth a chynrychiolwyr etholedig—Sarah Murphy, yr Aelod o'r Senedd dros Ben-y-bont ar Ogwr—wedi gweithio'n agos iawn gyda'r cwmni ac wedi ymweld â nhw lawer, lawer gwaith, heb wybod dim am y penderfyniad hwn. Felly, rwy'n credu mai'r flaenoriaeth nawr yw cefnogi'r staff yr effeithiwyd arnynt gan y cyhoeddiad yr wythnos diwethaf. Bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio'n agos gyda Chyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr, gyda'r Adran Gwaith a Phensiynau ac, wrth gwrs, gyda'r undebau llafur yn y ffatri i sicrhau bod gweithwyr yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt. 

Fel Aelod o'r Senedd dros Ben-y-bont ar Ogwr, rwyf innau hefyd eisiau codi'r posibilrwydd o golli swyddi yn Zimmer Biomet yn fy etholaeth, a mynegais fy sioc a fy siom enfawr hefyd na fu trafodaethau cyn i'r cyhoeddiad hwn gael ei wneud. Cefais alwad ffôn, rwy'n credu, tua 10 o'r gloch fore Iau, pan oeddent eisoes wedi dechrau dweud wrth y staff, ac nid oeddent chwaith wedi siarad, hyd y gwn i, â Llywodraeth Cymru, nac â fy undeb llafur fy hun, Unite Wales, sydd yno bellach yn eu cefnogi. Mae'r rhain yn 540 o staff ffyddlon a medrus, y mae rhai ohonynt wedi bod yno ers degawdau. Ac rwyf eisiau ailadrodd hefyd fy mod i a Huw Irranca-Davies, yr AS dros Ogwr, wedi ymweld sawl gwaith dros y blynyddoedd diwethaf, ac ni roddwyd unrhyw arwydd i ni ar unrhyw adeg; yn wir, roedd y cwmni wrth ei fodd yn mynd â ni o amgylch y llawr gweithgynhyrchu wrth ein lobïo i'w helpu i wneud eu gwaith ymgynghori yn ein byrddau iechyd. Felly, hoffwn ofyn i Lywodraeth Cymru sut y gallwn ni sicrhau nawr, dros y chwe mis nesaf, fod hwn yn ymgynghoriad priodol ac nid sefyllfa o gadw dros dro yn unig o ran ein gweithwyr, wrth iddynt sefydlu eu safle newydd yn Galway yn Iwerddon? Diolch.

Diolch. Wel, rwy'n credu eich bod chi newydd ailadrodd y pwyntiau a wnes i Sioned Williams, fy mod i'n meddwl ei bod hi'n bwysig bod y sgwrs honno yn un ddwy ffordd—os yw busnesau'n poeni am unrhyw agweddau ar eu cynhyrchu, y dylen nhw roi rhyw fath o rybudd, oherwydd gallwch chi wedyn wneud cymaint mwy i helpu, i fod yn ataliol yn hytrach na gorfod bod yn adweithiol wedyn. Rwy'n gwybod eich bod wedi cyfarfod â Gweinidog yr Economi ynghylch hyn, a byddwn yn gweld beth allwn ni ei wneud i'w helpu. Rwy'n credu bod y pwynt rydych chi'n ei wneud ynghylch yr ymgynghoriad chwe mis yn bwysig iawn. Mae'n rhaid iddo fod yn ystyrlon er mwyn i'r staff—fel y dywedwch, staff medrus iawn, staff ffyddlon iawn; y mae rhai ohonyn nhw wedi bod yno ers blynyddoedd lawer—ein bod ni'n eu helpu nhw a'u cefnogi nhw yn y ffordd maen nhw ei hangen.

Mae'r cynllun gweithredu sgiliau sero net yn nodi ein nodau i dyfu ac arfogi ein gweithlu â'r sgiliau cywir i gefnogi ein pontio teg i sero net. Rydym yn gweithio'n agos gyda'r diwydiant ynni adnewyddadwy i nodi'r sgiliau sydd eu hangen i gefnogi'r sector i dyfu ei weithlu yn y dyfodol.

Trefnydd, byddwch yn ymwybodol o'r cyfleoedd cyffrous y mae'r sector gwynt arnofiol ar y môr a'r porthladd rhydd Celtaidd ehangach yn eu cyflwyno i drawsnewid ardaloedd yn economaidd yn fy etholaeth i yng Ngorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro, ac yn y de-orllewin. Os ydym am fanteisio i'r eithaf ar effaith technolegau a chyfleoedd newydd cyffrous, mae angen gweithlu arnom sy'n cael eu paratoi gyda'r sgiliau angenrheidiol i fanteisio arnynt. Mae Cyngor y Diwydiant Gwynt ar y Môr wedi amcangyfrif, ar draws y DU, y bydd angen i'r diwydiant gyflogi dros 100,000 o bobl erbyn 2030 i gyrraedd targedau, gyda RenewableUK Cymru yn nodi'r canlynol,

'Mae angen i ni gymryd ymagwedd eang, gyfannol ar draws yr holl gyfleoedd gyrfa a chyflogaeth sy'n gysylltiedig ag ynni adnewyddadwy, i gyd-fynd â'n huchelgais.'

Mae Canolfan Darwin yn sir Benfro yn gweithio'n agos gyda Floventis Energy i feithrin sgiliau STEM ar oedran ysgol gynradd. Ond o ystyried maint ein huchelgais yn y sector ynni adnewyddadwy, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod yr uchelgeisiau hyn yn cael eu cyflawni? Diolch.

Diolch. Rwy'n cytuno'n llwyr â chi—mae rhagolygon cyffrous iawn nid yn unig yn sir Benfro, ond o amgylch arfordir Cymru, ac mae gan wynt arnofiol ar y môr, rwy'n credu, y potensial i gyfrannu'n sylweddol at system ynni sero net Cymru ac, yn wir, at system ynni sero net Prydain Fawr yn y dyfodol. Rwy'n credu ei fod yn gyfle gwych hefyd i ddod â manteision cymdeithasol ac economaidd mawr eu hangen i'n cymunedau arfordirol. Rydym yn gweithio gyda'r diwydiant. Rydym yn gweithio gydag Ystad y Goron. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog Newid Hinsawdd a'r Prif Weinidog wedi cyfarfod ag Ystad y Goron yn ddiweddar, ac, wrth gwrs, gyda Llywodraeth y DU, i wireddu hyn mewn gwirionedd.

Roeddech chi'n cyfeirio at Ganolfan Darwin; rwy'n gwybod bod Gweinidog y Gymraeg ac Addysg wedi cyfarfod â nhw. Rwy'n credu bod hwnnw'n waith cyffrous iawn y maen nhw'n ei wneud gyda phlant ysgolion cynradd; rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ennyn y diddordeb hwnnw yn ifanc iawn, wrth symud ymlaen. Ond mae cael gweithlu medrus ac amrywiol, rwy'n credu, yn y maes hwn yn bwysig iawn. Wrth gwrs, mae yna swyddi nad ydym hyd yn oed yn gwybod amdanyn nhw nawr, felly mae cadw i fyny â'r sgiliau hynny yn bwysig iawn. Pan gawsom Gabinet y gogledd, pan wnaethom gyfarfod â maer metro Lerpwl a maer Manceinion, aethom i Borthladd Mostyn ac roeddem yn sôn am ynni adnewyddadwy yno. Roedd yn ddiddorol clywed am y problemau sgiliau oedd ganddynt yr ydym ninnau hefyd yn eu hwynebu yma. Ond, fel y dywedwch, cyfleoedd enfawr, a'r hyn y mae gwir angen i ni ei wneud yw ymateb i'r galw cynyddol gan wahanol sectorau, fel y rhai rydych chi'n cyfeirio atynt, i fwy o bobl feddu ar sgiliau yn y sectorau ynni adnewyddadwy.

Trefnydd, pan ddatblygodd Vattenfall fferm wynt Pen y Cymoedd uwchben Rhigos yn fy etholaeth i, fe wnaethant greu nifer mawr o gyfleoedd prentisiaeth a buddsoddi mewn datblygu ystod o sgiliau trosglwyddadwy. Yn wahanol i'w cynlluniau ar gyfer parc ynni Twyn Hywel yng Nghilfynydd, mae Bute Energy wedi rhoi gwybod i mi mewn rhai cyfarfodydd cychwynnol y byddent yn dymuno ariannu cyfleoedd prentisiaeth ar y safle o'u cronfa budd cymunedol. A fyddech chi'n cytuno â mi, Gweinidog, y dylai cyfleoedd prentisiaeth o fewn y sector ynni adnewyddadwy gael eu cefnogi gan gyflogwyr ac nid gan arian a allai ymddangos fel pe bai'n cael ei dynnu o gronfeydd cymunedol?

Yn hollol. Dylid gwneud pob ymdrech i sicrhau'r buddion mwyaf posibl i bobl Cymru, ac yn sicr i bobl leol, pan fyddwn ni'n datblygu prosiectau ynni yng Nghymru. Rwy'n cofio ymweld â Phen y Cymoedd pan oeddwn i'n Weinidog Ynni, a siarad â phobl o'r gymuned leol am y manteision yr oedd y prosiect wedi'u cyflwyno. Rydyn ni wir eisiau sicrhau'r potensial mwyaf ar gyfer perchnogaeth leol ar brosiectau fel ein bod ni wir yn cadw'r gwerth hwnnw yma yng Nghymru. Rydym wedi cyhoeddi canllawiau ar sut y dylid cyflawni perchnogaeth leol, a byddem yn disgwyl i brosiectau ddarparu budd sylweddol i'r gymuned trwy gronfa budd cymunedol a thrwy fuddsoddiad uniongyrchol yn y gadwyn gyflenwi, ac mae hynny'n cynnwys, yn amlwg, y gweithlu hefyd. Nid ydym wir eisiau i'r arian budd cymunedol gynrychioli'r nenfwd o fudd i gymunedau. Felly, byddwn yn annog pob datblygwr i weithio mewn partneriaeth â chymunedau lleol fel y gellir nodi cyfleoedd lle gall buddsoddiad gefnogi ac ychwanegu gwerth ar gyfer y bobl sy'n byw yn lleol.

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.

Diolch yn fawr, Llywydd. Arweinydd y tŷ, yr wythnos diwethaf, pasiwyd y Bil Amaethyddiaeth (Cymru), ac rwy'n eich canmol am hynny. Mae yna feysydd yr ydym yn anghytuno arnynt ynddo, ond mae dod â darn o ddeddfwriaeth fawr drwodd yn dasg fawr ac mae bellach ar y llyfr statud; mae yno, ar gael i chi ei ddefnyddio a'r Llywodraeth i'w ddefnyddio i wella'r diwydiant amaeth yma yng Nghymru. Un peth sy'n bwysig iawn yw ein bod ni'n tyfu mwy o fwyd—byddwn i'n gobeithio y byddech chi'n cytuno â hyn—yma yng Nghymru. Ddeng mlynedd ar hugain yn ôl, o'r cynnyrch y gallem ei dyfu, roeddem yn arfer bod yn 75 y cant yn hunangynhaliol. Rydym bellach o dan 60 y cant yn hunangynhaliol gyda'r bwyd y gallwn ei gynhyrchu yn y wlad hon. Pa fesurau fyddwch chi'n eu cymryd i wneud yn siŵr ein bod ni'n gallu gwella cynhyrchiant bwyd lleol a gwneud yn siŵr ein bod ni'n amddiffyn tir, fel ei fod ar gael—yn enwedig tir o ansawdd da—ar gyfer cynhyrchu amaethyddol? 

Diolch. Diolch i chi am eich cefnogaeth ac am gefnogaeth eich grŵp i'r Bil Amaethyddiaeth (Cymru). Mae'n ddarn nodedig o ddeddfwriaeth ac roeddwn yn falch iawn ei fod wedi'i basio'n unfrydol, a hynny oherwydd y gwaith a wnaethom ar y cyd, rwy'n credu, wrth symud ymlaen. Ac rwy'n llwyr werthfawrogi bod rhai meysydd na fyddech chi'n cytuno â nhw, ac, yn amlwg, cyflwynwyd gwelliannau, ac ati, ond rwy'n hapus iawn i barhau i weithio gyda phawb yn y Siambr, oherwydd dim ond y rhan gyntaf yw hon, mewn gwirionedd, fel y dywedodd y Prif Weinidog yr wythnos diwethaf yn ei ddatganiad ar y rhaglen ddeddfwriaethol, ar sut rydym yn bwrw ymlaen â deddfwriaeth amaethyddol. 

Rydych chi'n gwneud pwynt pwysig iawn: po fwyaf o fwyd y gallwn ni dyfu yma yng Nghymru a dod yn fwy hunangynhaliol—. Nid wyf yn credu y byddwn ni byth 100 y cant yn hunangynhaliol, yn sicr nid yn fy oes i, ond nid wyf yn credu bod hynny'n rheswm dros beidio â bod eisiau tyfu mwy o fwyd a chynhyrchu mwy o gig, ac ati, wrth symud ymlaen. Byddwch yn ymwybodol mai canolbwynt Bil amaeth Cymru, yr holl ffordd drwodd, o'r adeg y gwnaethom ymgynghori gyntaf yn ôl yn 2018, oedd sicrhau bod ffermwyr gweithredol yn cael eu gwobrwyo, a dyna'r hyn y byddwn yn canolbwyntio arno wrth symud ymlaen. Yn amlwg, bydd cynhyrchu bwyd cynaliadwy yn rhan bwysig iawn o'r cynllun ffermio cynaliadwy. Byddaf yn cyflwyno datganiad llafar ddydd Mawrth nesaf.

Y peth pwysig iawn yw bod gan bolisi'r Llywodraeth darged i'w daro, ac, fel y dywedais, roedd 75 y cant o'r bwyd y gallem ei gynhyrchu yn arfer cael ei gynhyrchu yn y wlad hon. Mae bellach yn llai na 60 y cant. A wnaiff y Llywodraeth fabwysiadu targed fel bod—. Rwy'n sylweddoli bod hynny'n anodd i'r Llywodraeth weithiau, oherwydd, yn amlwg, mae'n feincnod heriol i'w fodloni, ond, oni bai bod gennych yr adferiad, yn ôl i'r man lle'r oeddem 30 mlynedd yn ôl, a'r ysgogiadau polisi a ddefnyddiwyd i wneud hynny, mae perygl gwirioneddol, ymhen 10 mlynedd, na fyddwn ar 60 y cant, byddwn ar 50 neu 40 y cant. Felly, a gaf i bwyso arnoch chi i geisio deall a fydd y Llywodraeth yn mabwysiadu targed ar gyfer hunangynhaliaeth o ran y bwyd y gallwn ei gynhyrchu fel bod gan y diwydiant, y gwneuthurwyr polisi ac, yn bwysig, chi, fel Gweinidog, neu bwy bynnag sy'n dod ar eich ôl, darged i anelu ato ac y gallwn gyflawni'r nod hwnnw o 75 y cant yr oedd, yn hanesyddol, amaethyddiaeth Cymru ac amaethyddiaeth y DU yn arfer ei gyflawni? 

Wel, rwy'n credu y bydd llawer o bobl wedi fy nghlywed yn dweud  fy mod i'n Weinidog sy'n hoffi targedau, ac rwy'n hoffi targedau am y rheswm bod gennych chi rywbeth i'w fesur, ond mae'n rhaid iddyn nhw fod yn bragmatig ac mae'n rhaid iddyn nhw fod yn realistig. Ac rwy'n cofio, pan oeddwn i'n Weinidog ynni, yn cyflwyno rhai targedau ar faint o ynni adnewyddadwy y dylem ei gael yma yng Nghymru, ac mae'n eithaf anodd cyrraedd yno'n wyddonol. Felly, rwy'n credu, mae angen i chi edrych ar ble rydych chi eisiau bod, sut ydych chi'n cyrraedd yno, ac yna mynd ymlaen o'r fan honno. Felly, ni fyddwn yn ei ddiystyru, ond nid wyf am benderfynu ar bolisi o'r fath yma yn y Siambr heddiw. Ond yr hyn rwy'n ei gredu yw bod y polisïau hynny'n gweithio i'r sector. Mae'r sector amaethyddol—a does dim angen i mi ddweud hyn wrthych—yn mynd trwy gyfnod heriol iawn. Felly, mae'n bwysig iawn bod y polisïau rydyn ni'n eu cyflwyno—. Oherwydd, yn amlwg, rydym wedi bod yn datod degawdau o ddeddfwriaeth Ewropeaidd, a dyma'r cyfle cyntaf i ni gael Bil penodol i Gymru, ac rwyf wedi dweud trwy'r adeg y bydd yn rhaid i'r Bil hwnnw—pan ddaw'n Ddeddf—a'r ddeddfwriaeth honno weithio, ac mae'r cynllun yr un fath, ac, yn amlwg, y Bil yw'r cyfrwng ar gyfer y cynllun ffermio cynaliadwy. Bydd yn rhaid i'r cynllun hwnnw weithio i bob ffermwr ym mhob rhan o Gymru ar bob math o fferm, ac mae hynny'n cynnwys ffermwyr tenant, oherwydd gwn y bu rhywfaint o bryder ynghylch ffermwyr tenant. Felly, mae'n ymwneud â sicrhau bod popeth yn berthnasol i'r sector.

Rwy'n clywed yr hyn rydych chi'n ei ddweud am dargedau, Gweinidog, a gallaf werthfawrogi bod Gweinidogion yn ofalus iawn o ran y targedau y maent yn eu gosod, am resymau amlwg, ond un targed rydych chi wedi'i osod i'r Llywodraeth, yn y cynllun ffermio cynaliadwy, yw'r 10 y cant o orchudd coetir. Nawr, gallwn ddadlau ai 10 y cant yw'r ffigur cywir—a ddylai fod yn 15 y cant, a ddylai fod yn 5 y cant, a ddylai fod hyd yn oed yn bodoli? Ond rydych wedi nodi 10 y cant fel gorchudd coetir. Nid wyf eto wedi dod o hyd i rywun sy'n gallu deall pam mai 10 y cant oedd y ffigur a gafodd ei bennu. Felly, a allwch chi ymhelaethu heddiw ar sut y penderfynodd y Llywodraeth ar y ffigur 10 y cant hwnnw, a beth yw'r rhesymeg o gynnal y ffigur 10 y cant hwnnw, pan fyddwch yn cyflwyno'r datganiad mwy sylweddol ar y cynllun ffermio cynaliadwy sydd, fel yr wyf yn ei ddeall, yn dod yr wythnos nesaf? Ac, wrth i ffermwyr symud ymlaen i gynllunio eu mentrau busnes, bydd yn rhaid iddynt ystyried hyn ac effaith y 10 y cant hwnnw ar eu busnesau.

Felly, y 10 y cant—rwyf wedi herio a yw 10 y cant yn ddigon, ac mae'n debyg y gallech chi ddweud mai 10 y cant fyddai'r isafswm; os yw rhywun eisiau gwneud 20 y cant neu 30 y cant, yn amlwg, nhw sydd i benderfynu, a byddant yn cael eu gwobrwyo am hynny o fewn y cynllun ffermio cynaliadwy.

Deilliodd y 10 y cant o ymgynghoriadau, ond daeth hefyd o Bwyllgor Newid Hinsawdd y DU. Gwyddom fod angen i ni blannu mwy o goed; dydyn ni ddim wedi plannu digon o goed dros y blynyddoedd diwethaf ac, yn sicr y degawd diwethaf, ac mae angen i ni blannu mwy o goed. Mae ffermwyr yn y sefyllfa ddelfrydol i'n helpu ni i wneud hynny. Fydd rhai pobl yn methu â phlannu coed, felly rwyf wedi cael llawer o sgyrsiau gyda ffermwyr ar Ynys Môn, rwyf wedi cael sgyrsiau gyda ffermwyr yn sir Benfro, sy'n teimlo na fyddan nhw'n gallu gwneud hyn. Nawr, dydyn ni ddim eisiau iddyn nhw blannu'r goeden anghywir yn y lle anghywir—mae hynny'n bwysig iawn. Felly, os na allant blannu 10 y cant o goed, neu os nad oes ganddynt 10 y cant i'w cadw, yna ni fyddant yn cael eu cosbi am hynny. Bydd yn rhaid i ni ddod o hyd i ffyrdd o weithio o gwmpas hynny, er mwyn gwneud yn siŵr os ydyn nhw eisiau bod yn rhan o'r cynllun—ac rydw i eisiau bod yn glir iawn: rydyn ni eisiau i gynifer o ffermwyr â phosib fod yn rhan o'r cynllun hwnnw—nad ydyn nhw'n cael eu diystyru oherwydd nad ydyn nhw'n gallu gwneud hynny. Felly, mae'r rhain yn sgyrsiau a fydd yn parhau.

Rwy'n cyflwyno datganiad llafar wythnos i heddiw. Fodd bynnag, rydym wedi dweud y bydd ymgynghoriad terfynol eleni, mae'n debyg, byddwn i'n dweud, ddiwedd yr hydref eleni. Bydd ffocws mawr ar y cynllun ffermio cynaliadwy yn ein sioeau haf. I unrhyw un sy'n dod i bafiliwn Llywodraeth Cymru yn ystod sioe Cymdeithas Amaethyddol Frenhinol Cymru, byddwn yn sicr yn canolbwyntio arno. Felly, rydym eisiau parhau i glywed, ond dyna sut y cyrhaeddom ni'r 10 y cant.

Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Diolch, Llywydd. Rwy'n credu ei fod yn dod yn eithaf clir, hyd yn oed yn yr ychydig sesiynau sy'n canolbwyntio ar Gymru a gawsom yn ymchwiliad COVID y DU, nad oedd Llywodraeth Cymru yn barod ar gyfer y pandemig. Roedd grwpiau gorchwyl a gorffen yn ymgymryd â thasgau ond nid oedden nhw'n eu gorffen; diystyrwyd y posibilrwydd o bandemig nad oedd yn ffliw yn rhy fuan; roedd swyddfa Prif Swyddog Meddygol Cymru mor brin o adnoddau, roedd yn boddi—ni allai hyd yn oed ddelio â negeseuon e-bost a oedd yn dod i mewn. Ac, er bod y Trefnydd yn gwybod fy marn ynghylch Brexit ac, wrth gwrs, fe rwystrodd waith y Llywodraeth mewn llawer iawn o ffyrdd, sut ar y ddaear mae Brexit yn esbonio pam nad oedd dogfennau pwysig wedi'u diweddaru ers 2011?

Nawr, yr hyn rydyn ni'n ei weld—ac rwy'n ofni y bydd yn dod yn amlwg eto pan glywn ni'r Prif Weinidog yn siarad yn yr ymchwiliad y prynhawn yma—yw bod llawer iawn o gwestiynau i'w gofyn ynghylch pam nad oeddem ni'n barod o gwbl. A thrwy ymchwiliad y DU, dim ond crafu'r wyneb y gallwn ni ei wneud. Siawns na all Llywodraeth Cymru weld yn awr yr hyn yr wyf i a'r ymgyrchwyr mewn profedigaeth yn sgil COVID wedi galw amdano ers tro, sef bod angen ymchwiliad COVID llawn i Gymru arnom, os ydym am gael unrhyw siawns o gael y gwir a dysgu gwersi.

Wel, ar hyn o bryd, wrth i ni gael y drafodaeth hon heddiw, mae uwch weision sifil yn Llundain yn rhoi tystiolaeth, mae'r Prif Weinidog a Gweinidog yr Economi, a oedd, wrth gwrs, yn Weinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, hefyd yn dystion llafar y prynhawn yma. Rwy'n credu y byddai'n wirioneddol chwerthinllyd i mi ateb cwestiynau ar yr ymchwiliad COVID ar yr un pryd ag y mae'r Prif Weinidog yn rhoi tystiolaeth. Dydyn ni ddim, ac ni fyddwn yn darparu sylwebaeth am dystiolaeth a glywir yn yr ymchwiliad. Yr ymchwiliad yw'r lle cywir i'r cwestiynau hyn gael eu hateb, nid cwestiynau'r Prif Weinidog.

Rwy'n ddiolchgar am yr ymateb. Y gwir amdani, wrth gwrs, yw ein bod ni'n cael cipolwg, drwy'r sesiynau rydyn ni'n eu clywed yn ymchwiliad y DU, ar y ffaith fod pethau wedi mynd o chwith, ond mae angen i ni ddeall beth yw dyfnder y diffyg parodrwydd hwnnw; nid oedd gennym y cydnerthedd o ran parodrwydd ar gyfer pandemig. Ond gadewch i mi ymhelaethu, ar ben-blwydd y GIG yn 75 oed, a siarad am fy ofn bod y gwasanaeth iechyd yn ei gyfanrwydd yn brin o'r cydnerthedd sydd ei angen arno.

Y bore yma mi fues i yn y gwasanaeth cenedlaethol, ynghyd â nifer o Aelodau eraill yma, i nodi saithdeg-pum mlwyddiant yr NHS, a dwi eisiau defnyddio y cyfle yma, fel gwnaed y bore yma, i ddiolch o galon i bawb sydd wedi cyfrannu at waith yr NHS dros y degawdau—yn staff clinigol, yn staff gofal, a'r miloedd ar filoedd sy'n gwneud cyfraniad y tu ôl i'r llenni.

Rydym yn gwerthfawrogi pob un person sy'n gwneud, ac sydd wedi gwneud, y GIG yr hyn ydyw: sefydliad i'w drysori am y ffaith ei fod yn trin pob un ohonom yn gyfartal. Ond y staff yr ydym yn eu canmol ac yn diolch iddyn nhw heddiw yw'r rhai sy'n teimlo'r diffyg cydnerthedd hwnnw fwyaf. Mae dwsinau o sefydliadau iechyd yn y Senedd heddiw yn galw am weithredu i adeiladu'r cydnerthedd sydd ei angen i mewn i'r gweithlu. A yw'r Gweinidog yn cytuno â mi, fel cyn Weinidog iechyd ei hun, bod adeiladu cydnerthedd yn y gweithlu wrth wraidd adeiladu GIG cydnerth, a'n bod yn methu â rhoi'r cymorth sydd ei angen ar y gweithlu ar hyn o bryd?

Rwy'n cytuno'n llwyr ag arweinydd Plaid Cymru wrth ddweud 'diolch' twymgalon i'r holl bobl sydd wedi gweithio ac sy'n parhau i weithio i'r GIG, ac rwy'n siŵr ei fod yn wasanaeth meddylgar iawn y bore yma; mae'n ddrwg gennyf i nad oeddwn i'n gallu bod yno. Ond rwy'n credu bod GIG 75 yn gyfle enfawr i ddathlu pen-blwydd y GIG yn 75, GIG a ariennir yn gyhoeddus, sydd ar gael i bawb ac sydd am ddim lle bynnag y bo'i angen, a'i fod yn parhau felly. 

Yn amlwg, mae hwn wedi bod yn gyfnod hynod heriol i'n GIG, ac rydym wedi gwneud popeth o fewn ein gallu i geisio cefnogi staff y GIG. Fe fyddwn yn dymuno petai ein cyllideb yn ddigonol i allu rhoi'r codiad cyflog iddynt yr ydym i gyd yn credu eu bod yn ei haeddu, ond, yn anffodus, nid felly y mae hi. Wrth gwrs, nid yw'r GIG yn sefyll yn ei unfan; mae bob amser yn esblygu, mae bob amser yn ymateb i ddatblygiadau mewn meddyginiaethau a thriniaethau newydd, sy'n golygu bod pobl yn byw yn llawer hirach. Gwyddom fod y pandemig wedi cael effaith barhaol, nid yn unig arnom ni, ond ar y staff wrth gwrs. Weithiau ni allwn ond dychmygu'r hyn yr aeth y staff drwyddo yn ystod y pandemig hwnnw, ac roedden nhw'n hollol wych ac roedd y staff yn darparu gofal anhygoel. Mae'n rhaid bod eu cydnerthedd wedi ei herio mewn ffordd, unwaith eto, na allwn ond ei ddychmygu.

Rydym yn gwneud popeth o fewn ein gallu i gefnogi; mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn cynnal trafodaethau drwy'r amser. Rydyn ni'n edrych ar recriwtio, rydyn ni'n edrych ar yr ysgol feddygol newydd ym Mangor i geisio annog mwy o feddygon i ddod i hyfforddi yn y gogledd ac aros yn y gogledd, oherwydd rydyn ni'n gwybod, onid ydym ni, lle mae pobl yn hyfforddi, maen nhw'n aml yn aros. Ond mae'r cydnerthedd hwnnw'n rhywbeth y gwn iddo gael ei herio'n fawr, ac rydym eisiau parhau i weithio gyda'n staff i sicrhau eu bod yn deall pa mor werthfawr ydynt.

Mae'r Gweinidog yn rhestru nifer o fentrau, ac, wrth gwrs, mae angen mentrau newydd arnom. Rydyn ni i gyd eisiau i'r GIG ffynnu, wrth gwrs, ac yn ddiweddar fe wnes i a chydweithwyr gyhoeddi nifer o gynigion, sy'n edrych ar sut i gryfhau'r gweithlu drwy fynd i'r afael â'r mater o gyflog, gan fynd i'r afael â'r broblem o golli'r miliynau o bunnau mewn elw i asiantaethau preifat. Gwnaethom edrych ar yr angen am y chwyldro hwnnw mewn agweddau tuag at ofal iechyd ataliol, yr angen am arloesi yn yr aliniad rhwng iechyd a gofal cymdeithasol. Nawr, yn sicr nid oes gennym yr atebion i gyd yma—ni fyddem ni byth yn honni hynny—ond tra bod y Gweinidog yn cyfeirio at gyllidebau, mae'n ymwneud â syniadau newydd a pharodrwydd i newid cyfeiriad. A yw'r Gweinidog yn cytuno â mi bod angen newid cyfeiriad sylfaenol arnom o ran y GIG, pan edrychwch chi ar gyflwr presennol gwasanaethau? Ac a yw hi'n rhannu fy ofn, heb y parodrwydd hwnnw i gyfaddef pan nad yw pethau'n iawn ac i newid cyfeiriad, ein bod ni'n wynebu sefyllfa lle mae'r GIG hwn rydyn ni'n ei drysori nawr mewn perygl o beidio â bod yma fel rydyn ni'n ei adnabod, 75 mlynedd o nawr?

Diolch. Felly, rwyf wedi gweld y cynllun pum pwynt y mae Plaid Cymru wedi ei gyflwyno, ac mae'n rhaid i mi ddweud nad wyf yn credu ein bod yn anghytuno ag unrhyw beth rydych chi wedi'i gyflwyno. Ond hoffwn weld rhywfaint o fanylion y tu ôl i hynny, ac felly hefyd rwy'n siŵr y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol. Yn amlwg, nid yw iechyd yn rhan o'r cytundeb cydweithio, ond nid yw hynny'n golygu na fyddai gennym ddiddordeb mewn clywed eich barn ac i weld beth y gallem ei wneud. Rwy'n credu, o edrych ar y cynllun pum pwynt, ein bod yn gwneud hynny i gyd eisoes. Yn sicr, rhyngweithio mewn iechyd a gofal cymdeithasol, mae angen i ni gymryd ymagwedd llawer mwy cynaliadwy, rwy'n credu, er mwyn sicrhau ein bod yn cael y symudiad di-dor hwnnw o ofal iechyd i ofal cymdeithasol rydych chi'n tynnu sylw ato.

Rwy'n credu, newid cyfeiriad sylfaenol—. Rwy'n credu mai'r hyn sydd angen i ni edrych arno yw'r hyn rwy'n ei alw 'y gwasanaeth iechyd go iawn'; felly, rydych yn edrych ar addysg, rydych yn edrych ar dai, ac rydych yn edrych ar swyddi, gan fod y rheini i gyd yn dylanwadu ar ein hiechyd ni, onid ydyn nhw, os ydych yn meddwl am y peth, o oedran ifanc iawn. Rwy'n credu bod angen i ni wneud mwy hefyd fel unigolion. Rydyn ni'n gwybod bod ysmygu yn ddrwg iawn i ni, rydyn ni'n gwybod bod gordewdra yn ddrwg iawn i ni—mae angen i ni i gyd wneud llawer mwy. Felly, dydw i ddim yn siŵr am y newid cyfeiriad sylfaenol, ond rwy'n credu bod camau—. Mae angen i ni edrych ar ein hiechyd personol ein hunain, yn ogystal ag edrych ar y gwasanaeth iechyd, oherwydd, fel y dywedwch, mae 75 mlynedd yn amser hir, ac mae'n debyg na fyddai'r hyn a oedd yn arloesol 75 mlynedd yn ôl yn cael ei ystyried yn arloesol nawr, ac mae'n bwysig iawn bod y gwasanaeth iechyd yn cadw i fyny â'r arloesedd hwnnw. Rydym yn gwybod bod angen i ni roi mwy o gyllid i wasanaethau cyhoeddus, ond rwy'n ofni bod 13 mlynedd o gyni Torïaidd, rwy'n credu, wedi dal i fyny â ni, yn ogystal â'r holl heriau eraill yr ydym wedi'u hwynebu ac yn parhau i'w hwynebu.

Mae sicrhau bod y gofal gorau posibl ar gael i bobl Cymru yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru. Mae'r defnydd diogel ac effeithiol o feddyginiaethau a'u dewisiadau amgen yn alluogwr hanfodol ar gyfer y canlyniadau gorau posibl i gleifion a sicrhau'r gwerth gorau i GIG Cymru.

Diolch yn fawr, Trefnydd. Ddiwedd mis Mehefin fe wnaeth rhaglen Panorama y BBC ymchwilio i wrthiselyddion. Amlygodd y rhaglen y diffyg tystiolaeth cymharol ynghylch effeithlonrwydd gwrth-iselyddion, ac nad yw pobl yn cael eu rhybuddio'n iawn am sgil-effeithiau a phroblemau diddyfnu. Mynegwyd pryderon hefyd fod atgyfeiriadau i therapïau siarad wedi gostwng yn sylweddol ers COVID. Doeddwn i ddim yn gallu dod o hyd i ffigurau Cymru, ond yn y DU mae tua un o bob saith yn cymryd gwrth-iselyddion. Ni fyddai'n fy synnu os yw'r ffigur efallai yn uwch yma yng Nghymru. Er bod llawer o bobl yn cael budd o gymryd gwrth-iselyddion, pa ddewis arall y gallwn ei gynnig yng Nghymru i gynorthwyo pobl sydd eisiau rhoi'r gorau i gymryd meddyginiaeth ar bresgripsiwn ac edrych ar ddewisiadau eraill? Diolch yn fawr.

Diolch. Nid wyf yn ymwybodol o'r rhaglen y gwnaethoch gyfeirio ati, ond yn sicr rwyf wedi gweld y ffigur y sonioch amdano sef bod un o bob saith yn y DU yn cymryd gwrth-iselyddion. Mae'n rhaid tybio bod meddygon teulu wedi edrych ar therapïau amgen, er enghraifft, pan ddaw claf atynt cyn iddynt ragnodi gwrth-iselyddion, ond mae'n rhaid i ni gymryd hynny fel penderfyniad clinigol gan y meddyg teulu. Rwy'n credu mai'r hyn sy'n wirioneddol bwysig yw bod perfformiad meddygon teulu yn cael ei fesur, ac mae gennym feysydd allweddol fel dangosyddion rhagnodi cenedlaethol. Maen nhw'n seiliedig ar dystiolaeth ac yn galluogi byrddau iechyd neu glystyrau gofal sylfaenol neu bractisau meddygon teulu, er enghraifft, i gymharu eu harferion rhagnodi presennol ag arferion eu cyfoedion, fel y gallant gymryd camau i wella rhagnodi.

Nid wyf wedi arfer ag atebion mor fyr yn y sesiwn hon. [Chwerthin.] Fe wnaethoch chi fy nal i ychydig yn y fan yna, Gweinidog. Diolch. Russell George.

Roeddwn i'n meddwl y byddwn i'n rhoi awgrym bach i chi, Llywydd. Diolch. [Chwerthin.] Diolch am eich ateb, Gweinidog. Rwy'n amau bod yna lawer o feddyginiaethau ar bresgripsiwn nad ydynt yn cael eu defnyddio, yn aml yn mynd yn hen, mewn cypyrddau, ac yn aml maen nhw'n cael eu taflu, weithiau hyd yn oed yn cael eu defnyddio'n amhriodol os ydyn nhw wedi mynd heibio'u dyddiad defnyddio olaf. Tybed, Gweinidog, pa waith y mae'r Llywodraeth wedi'i wneud i ddeall lefel y meddyginiaethau ar bresgripsiwn nad ydynt yn cael eu defnyddio, a'r hyn y gellid ei wneud i leihau gwastraff meddyginiaeth nas defnyddiwyd.

Diolch. Rwy'n credu eich bod yn codi pwynt pwysig iawn ynghylch lleihau gwastraff meddyginiaeth ac mae lleihau gwastraff meddyginiaeth yn elfen bwysig iawn o'r agenda datgarboneiddio ac, wrth gwrs, ymagwedd gofal iechyd darbodus yng Nghymru. Nod Llywodraeth Cymru yw sicrhau GIG llawer mwy effeithlon ac effeithiol. Rydym wedi ymgymryd â nifer o fentrau dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf i leihau gwastraff meddyginiaeth, fel cyflwyno adolygiadau o ddefnydd o feddyginiaethau wedi'u targedu mewn practis meddyg teulu, ac wrth gwrs gwasanaeth adolygu meddyginiaethau wrth ryddhau yn ein fferyllfeydd cymunedol. Rwyf wedi gweld rhai o'r rheini yn ymarferol fy hun yn fy etholaeth fy hun.

Rydym yn disgwyl i fyrddau iechyd a gweithwyr iechyd proffesiynol flaenoriaethu gweithgaredd i leihau gwastraff drwy ragnodi cyfrifol, rhoi cyffuriau ar bresgripsiwn a sicrhau bod cleifion yn deall eu meddyginiaethau a sut i'w defnyddio'n briodol. Mae Llywodraeth Cymru wedi dyfarnu cyllid i Gomisiwn Bevan i gefnogi eu rhaglen 'Lleihau Gwastraff Gyda'n Gilydd'. Mae honno wedi'i chynllunio i ddarparu ymdrech unedig â ffocws i sicrhau gostyngiad amlwg mewn gwastraff mewn iechyd a gofal, ac yn ogystal, rydym yn gweithio gyda Chanolfan Adnoddau Meddyginiaethau Cymru ar raglen gatalydd optimeiddio meddyginiaethau a fydd yn ymgorffori mewnwelediadau ymddygiadol i gefnogi'r sawl sy'n rhagnodi a chleifion i feithrin perthynas well â meddyginiaethau, gan hyrwyddo dadragnodi a mynd i'r afael ag ymlyniad gwael. 

Rwyf eisiau codi peryglon posibl amlgyffuriaeth. Byddaf i, fel eraill yn yr ystafell hon, yn adnabod pobl sy'n cymryd wyth neu ddeg o dabledi gwahanol y dydd, neu sydd wedi cael presgripsiwn am wyth neu ddeg o dabledi gwahanol y dydd ac yn penderfynu pa rai i'w cymryd. Er bod diogelwch pob un wedi'i brofi, nid yw'r ffordd y maent yn gweithio gyda'i gilydd wedi'i brofi. A yw'r Gweinidog yn cytuno bod angen i ni ddefnyddio deallusrwydd artiffisial i sicrhau nad yw'r cyfuniad o gynhwysion actif mewn meddyginiaeth yn niweidiol?

Diolch. Maes pwysig arall mewn amlgyffuriaeth, ac mae meddyginiaethau yn cael effaith gadarnhaol enfawr ar fywydau cymaint o bobl. I lawer o bobl, mae angen iddynt gymryd nifer o feddyginiaethau, fel y sonioch chi, i reoli a thrin eu cyflyrau meddygol. Ond mae amlgyffuriaeth yn fater cymhleth sy'n cynyddu, a all mewn rhai achosion fod yn broblemus. Mae'n derm a ddefnyddir i ddisgrifio sefyllfa lle mae pobl yn cymryd nifer o feddyginiaethau, ac felly gallent fod mewn mwy o berygl o niwed posibl o sgil-effeithiau neu, yn wir, o'r rhyngweithio rhwng eu meddyginiaethau.

Wrth gwrs, gwyddom fod mwy o bobl nag erioed yn cymryd mwy o feddyginiaethau nag erioed, ac mae hyn yn duedd sy'n debygol o barhau, os edrychwn ar ganlyniadau datblygiadau mewn diagnosteg a thriniaethau clefydau, sy'n golygu bod pobl yn byw'n hirach gyda chyflyrau lluosog. Ond bydd mynd i'r afael ag amlgyffuriaeth broblemus yn arwain at fanteision i unigolion, gweithwyr iechyd proffesiynol a'r system gofal iechyd, ac rydym wedi buddsoddi mewn nifer o fentrau sy'n lleihau amlgyffuriaeth—er enghraifft, trwy gynlluniau gwella ansawdd a dangosyddion rhagnodi cenedlaethol, gan ganolbwyntio ar leihau rhagnodi llai diogel gan feddygon teulu.

Rydym yn cefnogi arloesedd ym maes gweithgynhyrchu yng Nghymru drwy gymorth cynghori arbenigol, cyllid grant a chyfleoedd cydweithredol trwy asedau fel y Ganolfan Ymchwil Gweithgynhyrchu Uwch. Yn ddiweddar, gwnaethom gyhoeddi £30 miliwn i gefnogi arloesedd mewn sefydliadau yng Nghymru, sy'n cynnwys busnesau gweithgynhyrchu, i ddatblygu cynhyrchion a phrosesau newydd.

Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Trefnydd am yr ateb yna. Ychydig wythnosau yn ôl cefais gyfle i ymweld ag Electroimpact yn fy etholaeth i, ac fel peiriannydd hyfforddedig, roeddwn yn teimlo'n gyffrous iawn ynghylch y dechnoleg a oedd yn cael ei datblygu ar y safle yng Nglannau Dyfrdwy. Yr hyn a oedd hefyd yn glir, Gweinidog, oedd pa mor bwysig yw prentisiaethau i lwyddiannau Electroimpact ac, heb os, ei lwyddiannau yn y dyfodol. Tybed a fydd y Gweinidog yn ymuno â mi, yn rhinwedd ei swydd fel Gweinidog Gogledd Cymru, i ymweld â'r safle, efallai ochr yn ochr â Gweinidog yr Economi, i drafod ymhellach yr hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i gefnogi gweithgynhyrchu a busnesau yng Nghymru sy'n arloesi yn y maes hwnnw, fel Electroimpact yn fy etholaeth i. 

Diolch yn fawr iawn, a byddwn yn hapus iawn i wneud hynny. Efallai y gallwn wneud hynny dros wyliau'r haf. Rwy'n ymwybodol iawn o'r rhan bwysig y mae'r cwmni'n ei chwarae yng nghadwyn gyflenwi Airbus. Mae gan y ddau ohonom lawer o gwmnïau yn ein hetholaethau sy'n chwarae rhan yno, ac, yn wir, maent yn gwneud gwaith arloesol gydag awtomeiddio a gyda roboteg. Mae Gweinidog yr Economi a minnau yn ymwybodol iawn o'r arloesedd rhyfeddol ledled y sector. Ymwelodd Gweinidog yr Economi â sioe awyr Paris yn ddiweddar ac rydym yn hapus iawn—. Mae'n debyg y byddai'n hapus iawn i ddod draw hefyd a gweld cynlluniau'r Ganolfan Ymchwil Technoleg Uwch hefyd ar gyfer eich etholaeth.

Gweinidog, gofynnodd arweinydd yr wrthblaid rai cwestiynau i chi yn gynharach ynglŷn â pholisi bwyd Llywodraeth Cymru. Nawr, fe wnes i wrando'n ofalus iawn ar eich atebion, ac rwy'n gwerthfawrogi bod strategaeth weithgynhyrchu Llywodraeth Cymru yn dweud wrthym fod bwyd yn sector economaidd â blaenoriaeth yng Nghymru. Ond mae tua hanner gwariant y sector cyhoeddus ar fwyd yn digwydd y tu allan i Gymru. Mewn gwirionedd, mae'r strategaeth yn dweud bod cyfanwerthwyr mawr i'r sector cyhoeddus yn cyflenwi llai na 10 y cant o'r cynnyrch sy'n dod o Gymru. Yng ngoleuni'r ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi pleidleisio yn erbyn Bil bwyd yr Aelod dros Fynwy, a allwch chi ddweud wrthym beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i leoleiddio gwariant y sector cyhoeddus ar fwyd, fel yr amlygwyd yn strategaeth weithgynhyrchu Llywodraeth Cymru? A beth mae Llywodraeth Cymru hefyd yn ei wneud i gefnogi arloesedd yn y sector bwyd?  

Diolch. Wel, y rheswm y gwnaethon ni bleidleisio yn erbyn Bil bwyd Peter Fox oedd oherwydd ein bod ni'n credu bod y mwyafrif o'r pethau roeddem ni'n cytuno â nhw eisoes yn cael eu gwneud ac nad oedd angen deddfwriaeth. Roedd rhai pethau y credaf y gallwn eu datblygu yn y strategaeth bwyd cymunedol, a gwyddoch fod honno'n ymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu yr ydym yn gweithio arni gyda Phlaid Cymru fel rhan o'r cytundeb cydweithio. Felly, rwy'n credu bod hwnnw'n un maes, i ateb eich cwestiwn—gallwn ddod ag ef i lawr i lefel leol gyda'r strategaeth bwyd cymunedol.

O ran arloesi, byddwch yn ymwybodol o'r Ganolfan Ymchwil Gweithgynhyrchu Uwch, sydd ynghlwm wrth Airbus yn etholaeth Jack Sergeant. Wrth i ni siarad, rwy'n credu bod seminar arall yn cael ei chynnal yno heddiw ynghylch arloesi yn y sector bwyd a diod yng Nghymru.

Cwestiwn 5 [OQ59801] wedi'i dynnu yn ôl. Cwestiwn 6, Buffy Williams. 

Ers storm Dennis, mae Llywodraeth Cymru wedi sicrhau bod £14.6 miliwn o gyllid cyfalaf a refeniw ar gael i Gyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf i leddfu'r perygl o lifogydd, gan gynnwys ym Mhentre. Mae Llywodraeth Cymru, Cyfoeth Naturiol Cymru a Chyngor Rhondda Cynon Taf yn parhau i weithio'n agos i leihau'r perygl o lifogydd a gwneud gwelliannau lle bo angen.

Diolch. Adeg storm Dennis, roedd hi'n amlwg, o'r dinistr a achoswyd i gartrefi, busnesau a'n tomenni glo, fod angen cefnogaeth Llywodraeth Cymru arnom. Ni all y miliynau sy'n cael eu gwario ar uwchraddio ceuffosydd a systemau draenio hyd yn hyn warantu na fyddwn yn gweld llifogydd yn y dyfodol, ond mae maint y gwaith yn bendant yn rhoi tawelwch meddwl i drigolion lleol. Felly hefyd mae gweld y gweithgaredd ar ochrau ein mynyddoedd i wneud ein tomenni glo risg uchel yn ddiogel. Mae mwy o fuddsoddiad lliniaru llifogydd ar y ffordd, ledled y Rhondda, a hoffwn ddiolch i Gyngor Rhondda Cynon Taf a Chyfoeth Naturiol Cymru am eu sesiwn galw heibio ar y cyd a gynhaliwyd yng Nghanolfan Pentre yr wythnos diwethaf. Rwy'n gwybod na all y Prif Weinidog fod gyda ni heddiw, ond yn ddiweddar ymwelodd â thomen lo Tylorstown, sydd yn un o'i gamau olaf. Hoffwn ofyn i'r Trefnydd heddiw a allai hi roi'r wybodaeth ddiweddaraf yn dilyn ymweliad y Prif Weinidog. Diolch.

Diolch yn fawr iawn, ac rwy'n gwybod, Buffy Williams, hyd yn oed cyn i chi gael eich ethol fel AS, rydych wedi bod yn ymgyrchydd hirsefydlog dros liniaru'r perygl o lifogydd yn eich etholaeth. Fel y dywedoch, ar 22 Mehefin, gwelodd y Prif Weinidog yn uniongyrchol raddfa'r gwaith sy'n mynd rhagddo yn Tylorstown, a ariannwyd gan Lywodraeth Cymru, ac rwy'n canmol gwaith Rhondda Cynon Taf wrth ymateb i'r her yn sgil y tirlithriad. Nid wyf yn credu y dylem danbrisio arwyddocâd y gwaith a wnaed yno. Bydd bron i 400,000 o dunelli o falurion wedi'u symud o'r domen, 320,000 o'r cyfnod presennol, ac yna 60,000 o dunelli wedi'u tynnu o'r afon. Rwy'n credu eich bod chi'n iawn; mae Cyngor Rhondda Cynon Taf wedi camu i'r adwy ac wedi gwneud gwaith gwych. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog Newid Hinsawdd yn gweithio'n agos iawn gyda nhw.

Hoffwn ddiolch i Buffy am godi'r mater pwysig hwn. Mae edrych yn ôl, wrth gwrs, yn beth gwych, ac rwy'n siŵr y bydd Cyfoeth Naturiol Cymru yn monitro'r ardal hon yn fanwl nawr, ond ni fydd hyn yn dod â llawer o gysur i'r rhai ym Mhentre yr effeithiwyd arnynt gan storm Dennis. Rwy'n nodi nifer y camau y mae Cyngor Rhondda Cynon Taf wedi'u cymryd i fynd i'r afael â rheoli'r perygl o lifogydd ym Mhentre a'r ardaloedd cyfagos yn dilyn storm Dennis, yn enwedig uwchraddio eu seilwaith cyrsiau dŵr cyffredin â chwlferi, a bod ymgynghoriad ar agor ar hyn o bryd, fel y cyfeiriodd Buffy ato, ar yr opsiynau a ffefrir ar gyfer cynllun lliniaru llifogydd Pentre. Fodd bynnag, rwy'n ymwybodol bod cwblhau'r prosiect hwn yn dal i fod sawl blwyddyn i ffwrdd, ac, yn anffodus, mae'n bosibl iawn y bydd trigolion sy'n byw yn y pentref yn wynebu premiymau yswiriant cartref uwch neu efallai fod eu hyswiriant perygl llifogydd wedi cael ei ddileu o'u polisi yswiriant o ganlyniad i'r llifogydd blaenorol. Gyda hyn mewn golwg, Trefnydd, pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o'r risg bresennol o lifogydd mynych ym Mhentre tebyg i'r hyn a welwyd ar ôl storm Dennis a pha arian fydd ar gael i drigolion os yw eu heiddo dan ddŵr ac nad oes ganddynt yr yswiriant perygl llifogydd angenrheidiol fel rhan o'u polisi yswiriant cartref? Diolch.

Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn cofio mai'r stormydd a welsom ym mis Chwefror 2020 oedd y gwaethaf yr oeddem wedi'u gweld yng Nghymru mewn 40 mlynedd. Roeddwn i yn fy mhortffolio blaenorol bryd hynny. Fe wnes i ymweld â'r ardaloedd a gweld y dinistr. Cafodd dros 3,000 o eiddo ei effeithio gan lifogydd, ac, i'r bobl hynny, roedd rhai ohonynt, fel y dywedwch, wedi dioddef llifogydd fwy nag unwaith. Roedd yn anhygoel o ddinistriol. Gweithiodd Llywodraeth Cymru, Cyfoeth Naturiol Cymru ac awdurdodau lleol yn dda iawn gyda'i gilydd bryd hynny ac maen nhw'n parhau i weithio gyda'i gilydd fel ein bod yn dysgu gwersi o'r hyn a ddigwyddodd ac rydym yn parhau i leihau'r risg i'n cymunedau a gwneud gwelliannau lle mae angen i ni wneud hynny.

Mae yswiriant tŷ yn bwynt pwysig iawn. Os ydych chi wedi dioddef llifogydd unwaith, mae'n debygol y bydd eich premiymau yn codi llawer ac efallai na fyddwch hyd yn oed yn gallu cael yswiriant. Yn amlwg, mae hwnnw'n fater nad yw wedi'i ddatganoli, mae'n fater a gedwir yn ôl i Lywodraeth y DU, ac rwy'n gwybod, fel Llywodraeth, ein bod ni wedi cael llawer o sgyrsiau â Llywodraeth y DU mewn cysylltiad â hyn. Eleni, byddwn yn buddsoddi £75 miliwn ar draws Cymru yn ein cynlluniau rheoli perygl llifogydd ac arfordiroedd. Dyna'r gwariant uchaf mewn un flwyddyn ariannol hyd yma, ac mae hynny'n cynnwys tua £4.8 miliwn ar gyfer Rhondda Cynon Taf ar gyfer 28 o gynlluniau a fydd, ar ôl eu cwblhau, yn diogelu bron i 2,256 eiddo. Rwy'n gwybod bod Pentre yn flaenoriaeth i Gyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf, ac unwaith eto, ers 2017, mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi £177,000 i'r awdurdod lleol fel y gallant ddatblygu achos busnes amlinellol ar gyfer cynllun i ddiogelu tua 400 eiddo yn y gymuned.

Wrth i ni ddathlu 75 o flynyddoedd ers sefydlu'r GIG ac edrych tuag at ddyfodol gwasanaethau yng Nghymru, gan gynnwys Blaenau Gwent, mae'n rhaid i ni ddiogelu'r egwyddorion sylfaenol y crëwyd ein GIG arnynt, gan ddeall y bydd angen i bob un ohonom ymateb i'r heriau yn ogystal â'r cyfleoedd sydd o'n blaenau.

Diolch yn fawr, Gweinidog.

'Nid yw salwch yn foethusrwydd y mae'n rhaid i bobl dalu amdano, nac yn drosedd y dylid eu cosbi amdani'.

Mae geiriau Bevan yn atseinio i lawr y degawdau. Mae ei weledigaeth yn gerydd i'r holl bobl hynny sy'n dibrisio gwaith y gwasanaeth iechyd gwladol ac sy'n dibrisio'r gwerthoedd y crëwyd y gwasanaeth iechyd arnynt. Ddydd Sul, fe orymdeithiom ni o Stryd Charles heibio swyddfeydd y gymdeithas cymorth meddygol i Barc Bedwellty i dalu teyrnged i Aneurin Bevan, i dalu teyrnged i'w weledigaeth. Tirnodau Tredegar yw tirnodau Prydain Fawr. Pan ddywedodd Aneurin Bevan ei fod yn mynd i 'Dredegareiddio' Prydain, yr hyn a olygai oedd y byddai ei werthoedd, gwerthoedd Cymoedd y De, gwerthoedd Llafur, gwerthoedd Cymdeithas Cymorth Meddygol Tredegar, yn trawsnewid bywydau pobl ar hyd a lled y wlad hon. Saith deg pum mlynedd yn ddiweddarach, mae'r gwerthoedd hynny'n parhau'n wir yn y blaid hon, yn parhau'n wir yn y Senedd hon, ac yn parhau'n wir yn y wlad hon.

Gweinidog, pan edrychwn ar y gwasanaeth iechyd cenedlaethol sydd ohoni, mae'n anadnabyddadwy o'i gymharu â'r hyn a brofodd Aneurin Bevan pan oedd yn blentyn yn tyfu i fyny yn Nhredegar. Mae meddygfeydd y gymdeithas cymorth meddygol yn dal i sefyll, ond mae canolfan gofal sylfaenol newydd yn cael ei hadeiladu ar safle'r hen ysbyty bach. Mae'r Blaid Lafur wedi trawsnewid y gwasanaeth iechyd unwaith; mae'n trawsnewid y gwasanaeth iechyd heddiw. Gweinidog, a wnewch chi roi ymrwymiad i'r Senedd hon ac i'n pobl, cyhyd â bod Llafur yn gyfrifol am y gwasanaeth iechyd yng Nghymru, na fydd byth yn cael ei breifateiddio, y bydd gweledigaeth Aneurin Bevan bob amser yn ein harwain yn ein gwaith, ac mai gwerthoedd Aneurin Bevan a gwerthoedd Cymdeithas Cymorth Meddygol Tredegar fydd y gwerthoedd y byddwn yn eu defnyddio i symud y gwasanaeth iechyd cenedlaethol ymlaen yn y ganrif hon a thu hwnt i hynny?

Rwy'n cytuno'n llwyr â'r Aelod, ac roedd yn ddiddorol, roeddwn i'n darllen am Bevan dros y penwythnos, ac roedd yn sôn am y GIG, ar yr adeg y cafodd ei sefydlu gyntaf, yn wynebu galw digynsail am wasanaethau, ond, wrth gwrs, er bod hynny'n dal yn wir, mae'r gwasanaethau hynny wedi newid ac wedi datblygu dros amser, ac mae'n amlwg bod yr hyn rydyn ni'n ei gymryd yn ganiataol nawr yn wahanol iawn i'r hyn oedd ar gael i'n cenedlaethau sefydlol. Rydych chi'n llygad eich lle ynghylch canolfan iechyd a llesiant Tredegar: bydd canolfan iechyd a llesiant Tredegar gwerth £19.5 miliwn yn gartref i ddau bractis meddyg teulu presennol sy'n gweithio'n annibynnol, a bydd yn dod ag ystod o wasanaethau i gleifion ynghyd mewn un lle, a pha ffordd well o ddathlu'r pen-blwydd yn 75 oed a dathlu Bevan.

Hoffwn ddiolch i'r Aelod dros Bontcanna—wps, sori, Blaenau Gwent—am ei gwestiwn ynglŷn â dyfodol y gwasanaeth iechyd. Gweinidog, yr wythnos diwethaf, cwrddais â sawl meddyg teulu o fy rhanbarth yn nigwyddiad Achubwch Ein Meddygfeydd yma yn y Senedd. Fe wnaethon nhw roi—[Torri ar draws.]

Ni allaf glywed yr Aelod. A gawn ni dawelwch os gwelwch yn dda? Roedd pawb yn gwrando'n dawel arnoch chi, Alun Davies; efallai y gwnewch chi nawr wrando ar Aelod arall. Natasha Asghar.

Gweinidog, yr wythnos diwethaf, fe wnes i gyfarfod â sawl meddyg teulu o ranbarth De-ddwyrain Cymru yn y digwyddiad Achubwch Ein Meddygfeydd yma yn y Senedd. Fe wnaethon nhw roi darlun hynod agored a gonest o rai o'r materion maen nhw'n eu hwynebu bob dydd. Daeth fy sgyrsiau gyda nhw ar ôl i Gymdeithas Feddygol Prydain rybuddio y bydd gwasanaethau meddygon teulu yng Nghymru yn dymchwel heb gymorth brys. Mae hwn yn rhybudd hynod o amlwg a ddylai boeni pob un person sy'n eistedd yn y Siambr hon heddiw, gan fod Cymdeithas Feddygol Prydain wedi cyhoeddi pedair galwad i Lywodraeth Cymru, ac rwy'n cefnogi pob un ohonynt yn llawn. Maen nhw eisiau gweld ymrwymiad o gyllid, buddsoddiad yn y gweithlu, strategaeth gweithlu yn cael ei llunio, a chamau gweithredu yn cael eu cymryd i fynd i'r afael â llesiant staff wrth symud ymlaen. Felly, Gweinidog, a wnaiff eich Llywodraeth ymrwymo i weithredu'r pecyn achub hwn ar gyfer meddygon teulu a chleifion ledled Cymru?

Wel, hoffwn ofyn i chi o ble rydych chi'n credu y cawn ni'r arian, oherwydd byddai angen llawer iawn—[Torri ar draws.]—mwy o gyllid, ac rwyf wir yn credu bod angen i'r Ceidwadwyr Cymreig ddechrau edrych ar y ffeithiau oer o ran cyllid. Fe adawaf hi'n y fan yna.

Roeddwn yn ymwybodol o'r digwyddiad yn y Senedd yr wythnos diwethaf ac rwy'n gwybod bod gan Gymdeithas Feddygol Prydain ymgyrch Achubwch Ein Meddygfeydd, ac maent wedi ysgrifennu at y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, a fydd, rwy'n siŵr, yn ymateb i'r pedwar pwynt y maent yn eu cyflwyno yn eu llythyr. Ond hoffwn ddweud wrth yr Aelod bod nifer y meddygon teulu sy'n ymarfer yng Nghymru yn y blynyddoedd diwethaf wedi parhau'n gymharol gyson yn gyffredinol, ac rydym wedi cael cynnydd yn nifer y meddygon teulu dan hyfforddiant, sydd, yn fy marn i, yn galonogol iawn, a chynnydd yn nifer y staff ehangach mewn practisau. Rwyf hefyd yn credu mai'r hyn sy'n wirioneddol bwysig yw bod angen i ni barhau â'r sgwrs honno gyda'r cyhoedd ynglŷn â'r ffaith nad oes angen i chi weld meddyg teulu bob amser. Rwy'n gwybod bod meddygon teulu yn fy etholaeth fy hun yn cyflogi nifer o staff yn y feddygfa, er enghraifft fferyllwyr a ffisiotherapyddion, fel bod ganddyn nhw staff eraill i dynnu rhywfaint o'r pwysau oddi ar feddygon teulu. Oherwydd mae'n mynd yn ôl at yr hyn yr oeddem yn ei ddweud—bod gofal sylfaenol, yn union fel gofal eilaidd, yn wynebu galwadau digynsail ar hyn o bryd.

Bwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan sy'n gyfrifol am ddarparu gwasanaethau iechyd yn Nwyrain De Cymru. Byddwn i'n disgwyl iddo barhau i addasu gwasanaethau i ddiwallu anghenion pobl er mwyn sicrhau bod y gwasanaethau cywir ar gael i'w cefnogi.

Diolch, Trefnydd. Fel yr ydym ni wedi ei glywed eisoes heddiw, yr wythnos hon rydyn ni'n dathlu pen-blwydd 75 mlynedd y GIG. Mae modd dadlau mai dyma'r rhodd fwyaf y mae Cymru, neu, i fod yn fwy manwl gywir, Blaenau Gwent, wedi'i rhoi i'r DU. Ond os yw i barhau am 75 mlynedd arall, mae'n rhaid i ni fod ar ein gwyliadwriaeth; ar ein gwyliadwriaeth yn erbyn y rhai sy'n well ganddyn nhw weld y gwasanaeth mewn dwylo preifat ar sail ideolegol. Rhaid i ni sicrhau nad yw staff yn cael eu digalonni na'u gorweithio, a'u bod yn cael telerau ac amodau teg. Nid yw'r GIG yn ddim heb ei staff. Gyda hynny mewn golwg, Trefnydd, a allwch chi roi syniad a yw'r pryderon a'r pleon cyfiawn am well tâl ac amodau sydd wedi'u codi gan y gweithwyr, p'un a ydyn nhw'n nyrsys neu'n feddygon teulu, yn mynd i gael sylw sy'n foddhaol iddyn nhw'n fuan?

Gwnes i sôn mewn ateb cynharach ein bod ni'n gwerthfawrogi'n fawr yr holl waith y mae staff ein GIG yn ei wneud. Rwy'n cytuno'n llwyr â chi am yr hyn yr ydych chi'n ei ddweud am ei amddiffyn rhag preifateiddio; yn sicr, nid yw ein gwerthoedd ni yn yr un lle ag y mae rhai gwleidyddion. Mae'n rhaid i ni fod yn realistig am y gyllideb. O na bai ein cyllideb yn ddigonol i'n galluogi ni i roi codiad cyflog o 35% i feddygon, sef yr hyn y maen nhw'n gofyn amdano, rwy'n credu, yn y sgwrs gyntaf. Bydden ni wrth ein boddau yn gallu gwneud hynny, ond dydyn ni ddim mewn sefyllfa i wneud hynny. Felly, beth sydd angen i ni ei wneud yw—. Mae'n iawn am delerau ac amodau; mae angen i chi ystyried hynny a'r ffyrdd y maen nhw'n gweithio, a gwn fod y Gweinidog yn parhau i gael sgyrsiau gyda'r holl undebau o ran cyflog. Maen nhw wedi bod yn ddyrys ac yn anodd iawn ac mae wedi bod yn waith caled iawn. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog wedi neilltuo oriau lawer—hi a'i thîm hi—i gael y trafodaethau hynny gyda'r undebau llafur.

Ac yn olaf, cwestiwn 9, James Evans.

Diolch. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i gynnal trafodaethau gydag amrywiaeth eang o drefnwyr digwyddiadau a deiliaid hawliau i ddod â digwyddiadau mawr i Gymru. Mae rhai trafodaethau eisoes yn y parth cyhoeddus, fel y cais ar gyfer Euro 2028. Mae angen cynnal trafodaethau eraill yn gyfrinachol.

Diolch, Trefnydd. Diolch am eich ateb. Yr hyn yr ydyn ni wedi'i weld yw, pan ddaw digwyddiadau chwaraeon mawr i Gymru, bod cyfranogiad torfol yn y math hwnnw o chwaraeon, p'un a yw hynny'n bêl-droed, rygbi neu golff. Rydyn ni nawr yn gweld rhwng un o bob tri ac un o bob pedwar plentyn yn ordew erbyn iddyn nhw gyrraedd pump oed, ac mae 600,000 o bobl yng Nghymru dros eu pwysau. Felly, pa waith y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i ddenu mwy o'r digwyddiadau chwaraeon mawr hynny i Gymru? Oherwydd wrth wneud hynny, byddwn ni'n gallu ymdrin â'r heriau gordewdra sydd gennym ni yn y wlad hon, drwy wneud i bobl gymryd fwy o ran mewn ffordd o fyw egnïol drwy chwaraeon. 

Diolch. Mae digwyddiadau yn rhan hanfodol o'r economi ymwelwyr. Mae effaith economaidd digwyddiadau yn sylweddol, ac rydyn ni'n amcangyfrif bod digwyddiadau wedi'u hariannu wedi cyflawni effaith economaidd flynyddol uniongyrchol o dros £55 miliwn ar gyfartaledd. Yn amlwg, mae hynny'n beth arall i'w groesawu, lle'r ydyn ni'n gweld plant, yn enwedig a phobl ifanc yn dilyn. Gwelais i raced dennis dros y penwythnos yn Wrecsam, rhywbeth nad oeddwn i wedi'i weld ers cryn amser—wyddoch chi, plentyn yn cerdded o gwmpas gyda raced tennis. Rydyn ni'n gwybod, on'd ydyn ni, ein bod ni yn y tymor tennis. Rwy'n cofio, pan oedd Caerdydd yn yr Uwch Gynghrair, i mi gredu ein bod ni yma yng Nghaerdydd yn gweld llawer mwy o blant—. A phan fydd Wrecsam yn yr Uwch Gynghrair, efallai y byddaf i'n gweld mwy o bobl yn dewis pêl-droed yno. Ond eto, y llwyddiant y mae clwb pêl-droed Wrecsam wedi'i gael—rydyn ni'n gweld mwy o blant nawr sydd eisiau chwarae pêl-droed. Felly, dydw i ddim yn anghytuno â chi y mae modd ei helpu. Rydyn ni'n gyfarwydd iawn yma yng Nghymru â chynnal digwyddiadau mawr yn llwyddiannus. Byddwch chi'n gwybod am yr holl ddigwyddiadau yr ydyn ni wedi'u cynnal. Rydyn ni wedi cael profion y Lludw, rydyn ni wedi cael Cwpan Ryder, ac wrth gwrs rydyn ni wedi cael rownd derfynol Cynghrair y Pencampwyr. Rwy'n gwybod bod y Dirprwy Weinidog bob amser yn agored i drafodaethau am ddod â digwyddiadau mawr cyffrous iawn i Gymru, ac mae gennym ni digwyddiadau sylweddol eisoes yn y calendr drwy gydol y flwyddyn.

Diolch i'r Trefnydd.

Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes.

Rwy'n gofyn i'r Trefnydd newid ei hetiau, neu yn hytrach ei ffeiliau, mewn pryd ar gyfer yr eitem hon.

Y Trefnydd i wneud y datganiad.

Diolch, Llywydd. Mae un newid i fusnes yr wythnos hon. Mae'r Pwyllgor Busnes wedi cytuno y dylai'r ddadl ar adroddiad blynyddol Comisiwn y Senedd ar ei gynllun ieithoedd swyddogol gael ei gohirio tan fis Medi. Mae'r busnes drafft am y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.

Mewn cyfarfod diweddar o'r grŵp trawsbleidiol ar y lluoedd arfog a'r cadetiaid, gwnaethom ni drafod y rhan bwysig y mae swyddogion cyswllt y lluoedd arfog yn ei chwarae yn ein hawdurdodau lleol ledled y wlad wrth gefnogi'r ymlyniad i gyfamod y lluoedd arfog yma yng Nghymru. Un o'r heriau, serch hynny, a gafodd ei godi gyda'r grŵp trawsbleidiol oedd diffyg pwyslais tebyg yn ein byrddau iechyd yng Nghymru. Mae gennym ni, wrth gwrs, bobl sy'n gweithio i gefnogi cyfamod y lluoedd arfog yn y gogledd. Mae gennym ni Zoe Roberts, sy'n gwneud gwaith rhagorol fel arweinydd cyfamod y lluoedd arfog ar gyfer Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr. Ond mae hi, ar hyn o bryd, ond yn cael ei hariannu gan gyllid prosiect, sy'n dod i ben ym mis Ebrill y flwyddyn nesaf, ac nid oes swyddi cyfatebol yn unrhyw un o'r byrddau iechyd eraill ledled Cymru. A gawn ni ddatganiad ysgrifenedig gan y Gweinidog iechyd, efallai ar y cyd â'r Dirprwy Weinidog sy'n gyfrifol am y lluoedd arfog, i weld a oes modd dod o hyd i adnoddau i sicrhau bod pob bwrdd iechyd yng Nghymru yn gallu elwa ar y rolau pwysig hyn?

Unwaith eto, rwy'n mynd yn ôl at yr hyn yr oeddwn i'n ei ddweud am ein cyllidebau, sydd dan bwysau sylweddol ar hyn o bryd. Rwy'n credu y byddai'n well pe baech chi'n ysgrifennu at y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol a gofyn iddi hi edrych ar hynny. Dydw i ddim yn ymwybodol o unrhyw sgyrsiau y mae hi wedi'u cael gyda'r Gweinidog, ond efallai y gall hi roi gwybod i chi am hynny.

Mae halogi afonydd, dyfrffyrdd a thir yn fater sy'n achosi dicter cyhoeddus, a hoffwn i ofyn am ddatganiad, os gwelwch yn dda, gan ymateb i'r hyn sydd wedi digwydd yn ddiweddar yn ardal chwarel Tŷ Llwyd yn Ynysddu yn fy rhanbarth i. Mae llythyr a gafodd ei gyhoeddi gan Cyfoeth Naturiol Cymru wedi cael ei wneud yn gyhoeddus gan ddweud bod troseddau amgylcheddol wedi'u cyflawni ar y safle, gan gyhuddo'r cyngor o ganiatáu i hylifau a oedd wedi'u halogi â chemegau peryglus ollwng o'r safle tirlenwi i ffordd gyhoeddus. Ymwelais i â'r safle gyda fy nghyd-Aelod Peredur a chynghorwyr lleol, ac rwy'n gwybod bod ymgyrchwyr, gan gynnwys Greenpeace a'r Parchedig Paul Cawthorne, wedi bod yn poeni'n ddirfawr. Mae pryder yn lleol o hyd nad oes tryloywder llwyr wedi bod ynglŷn â'r hyn sydd wedi digwydd ar y safle.

Hoffwn i'r datganiad, os gwelwch yn dda, ailadrodd canllawiau i awdurdodau lleol i sicrhau nad yw hyn yn digwydd eto—rwy'n gwybod bod pryderon am safleoedd eraill, gan gynnwys Maendy; i nodi'r hyn y mae modd ei wneud i rymuso pobl leol i wybod mwy am yr hyn sy'n digwydd i'r tir o dan eu traed; ac, yn olaf, nodi pa gamau y bydd y Llywodraeth yn eu cymryd i sicrhau nad yw safleoedd eraill o dir cyhoeddus yn cael eu halogi yn yr un modd gan wastraff niweidiol a hyd yn oed carsinogenaidd. Diolch.

Diolch. Yn anffodus, rydyn ni'n gweld gormod o lawer o ddigwyddiadau llygru yn ein hafonydd, oherwydd amrywiaeth o achosion. Byddwch chi'n ymwybodol iawn, rwy'n siŵr, o'r uwchgynadleddau ansawdd dŵr. Mae gennym ni ddau nawr sydd eisoes wedi'u cynnal, y mae'r Prif Weinidog wedi'u cadeirio, ochr yn ochr â mi a'r Gweinidog Newid Hinsawdd. Byddwn ni'n cael trydedd un yn ddiweddarach eleni. Rydyn ni'n gweithio gyda'n holl bartneriaid yno. Maen nhw o amgylch y bwrdd gyda ni yn yr uwchgynadleddau hyn, gan gynnwys awdurdodau lleol, sy'n ymwybodol iawn o'r canllawiau. Efallai y byddai'n well cyflwyno datganiad ar ôl yr uwchgynhadledd nesaf.

Rwy'n gofyn am ddatganiad ar gefnogaeth i bobl sydd â mwy nag un cyflwr niwrolegol. Mae pobl yn gallu bod â mwy nag un o glefyd Parkinson, sglerosis ymledol ac epilepsi—weithiau y tri. Dylai'r datganiad gynnwys pa gymorth ychwanegol sydd ar gael i'r rhai sydd â mwy nag un cyflwr.

Hoffwn i hefyd gael datganiad ar y grant amddifadedd disgyblion gan y Gweinidog addysg, i gynnwys: a yw'r ceisiadau wedi lleihau ar ôl prydau ysgol am ddim i holl blant ysgolion cynradd; a yw'r gostyngiad yn nifer yr hawliadau gan ysgolion oherwydd llai o geisiadau; ac a oes modd defnyddio methodoleg wahanol i gefnogi'r grant amddifadedd disgyblion yn hytrach na defnyddio ceisiadau am brydau ysgol am ddim. 

Diolch. O ran eich ail gwestiwn, nid yw cyflwyno prydau ysgol am ddim i holl blant ysgolion cynradd wedi cael unrhyw effaith ar gyllid grant datblygu disgyblion hyd yma, ond fe wnaf ofyn i Weinidog y Gymraeg ac Addysg gyflwyno datganiad ysgrifenedig.

O ran cymorth i bobl sydd â mwy nag un cyflwr niwrolegol, ers 2017 mae £1 miliwn o gyllid bob blwyddyn wedi'i ddyrannu i'r grŵp gweithredu cyflyrau niwrolegol i gefnogi datblygu a gweithredu gwasanaethau teg o ansawdd uchel i bawb sy'n byw gyda chyflyrau niwrolegol, gan gynnwys y rhai sydd â mwy nag un cyflwr. Byddwn ni'n parhau i gefnogi'r gweithgaredd hwn wrth symud ymlaen drwy Weithrediaeth y GIG sydd newydd ei sefydlu.

Gweinidog, a gaf i ofyn am ddatganiad brys gan y Prif Weinidog neu Weinidog yr economi am Fferm Gilestone? Mae penderfyniad y Llywodraeth hon i brynu fferm Gilestone am fwy na £4 miliwn ar fin cael effaith ddinistriol ar fusnes mawr yn y rhanbarth. Efallai ei fod yn swnio fel cysylltiad rhyfedd iawn, ond gadewch i mi egluro ac ymhelaethu. Mae Direct Healthcare Group, sydd â phrif swyddfa a safle gweithgynhyrchu yng Nghaerffili, yn cyflogi 600 o bobl ac yn bwriadu ehangu, a fydd yn golygu tua 700 o swyddi yng Nghaerffili erbyn 2026. Mae rhan allweddol o'r twf hwn yn dibynnu ar gaffael busnes arall sydd o dan ystyriaeth, ac sydd ar gam olaf y cyllido. Yn ystod y gwaith diwydrwydd dyladwy fel rhan o'r cytundeb cyllido, mae'r penderfyniad i brynu Fferm Gilestone gan eich Llywodraeth wedi cael sylw fel mater o ran sicrhau'r cyllid hwnnw ar gyfer cyfranddaliwr mwyaf y cwmni a noddwr ecwiti preifat. Mae'r noddwr yn cymryd ymagwedd gyfrifol tuag at gyllid, gyda phwyslais penodol ar yr amgylchedd, ac maen nhw'n pryderu ynghylch caniatâd yn cael ei roi i ddigwyddiad torfol fel y Dyn Gwyrdd i gynnal gweithgareddau mewn safle o ddiddordeb gwyddonol arbennig ac ardal gadwraeth arbennig. Mae wedi ei rybuddio y bydd y noddwr ecwiti preifat yn cael ei orfodi i ailystyried buddsoddiad yng Nghymru os bydd cynlluniau Fferm Gilestone yn mynd yn eu blaen. Nid yn unig y mae hyn yn peryglu ehangu a thwf swyddi Direct Healthcare Group, ond bydd hefyd yn peryglu buddsoddi arall yng Nghymru yn y dyfodol. Bydd gweithred y Llywodraeth hon i brynu fferm ym Mhowys o bosibl yn ergyd economaidd ddinistriol—[Torri ar draws.]

Mae gennyf i Weinidogion yn heclo'r Aelod, sy'n ceisio gwneud pwynt a gofyn cwestiwn yn y fan yma. Mae gen i ddiddordeb mewn deall beth sy'n cael ei ddweud. Rwyf i eisiau ei chlywed hi, ac rwy'n amau bod angen i'r Trefnydd ei chlywed hi er mwyn rhoi ymateb. Yr Aelod, os gwelwch yn dda, i barhau, a'r Gweinidogion i fod yn dawel.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Felly, Gweinidog, bydd gweithred y Llywodraeth hon i brynu fferm ym Mhowys o bosibl yn ergyd economaidd ddinistriol yma yng Nghymru. Mae datganiad gan y Llywodraeth ar y mater hwn yn gwbl hanfodol, Gweinidog, oherwydd mae hon yn sefyllfa hynod ddifrifol, ac yn ddealladwy, mae perchnogion busnes yn poeni am y trychineb posibl hwn ar eu busnes. Diolch.

Dydw i ddim yn credu mai dyma'r amser i gael datganiad, gan nad oes penderfyniad terfynol wedi'i wneud. Mae'n bwysig bod unrhyw asesiadau amgylcheddol yn cael eu cynnal ar sail defnydd terfynol arfaethedig o'r safle, ac nid defnydd posibl a archwilir.

Mi fyddwn i'n licio gofyn am ddatganiad ar fapio gwely'r môr o gwmpas Cymru. Mae o'n waith hanfodol er mwyn deall nodweddion gwely'r môr, deall y ffactorau sy'n effeithio ar fioamrywiaeth, adnabod y potensial i gynhyrchu ynni, a llunio strategaeth ar gyfer manteisio ar brosiectau ynni a fyddai ar hyn o bryd yn elwa Ystad y Goron, a thrwy hynny'n gwneud yr achos dros ddatganoli Ystad y Goron. Dwi'n ddiolchgar i'r Llywodraeth am ymateb yn gadarnhaol yn y gorffennol i lobïo gen i am wneud defnydd o'r llong ymchwil ym Mhrifysgol Bangor, y Prince Madog, a dwi'n falch o weld y Gweinidog Newid Hinsawdd yn ei lle heddiw hefyd. Hoffwn i wneud yr achos eto heddiw dros gomisiynu mwy o waith gan dîm y Prince Madog. Mae'r gallu gennym ni i fapio ein moroedd, ac mi fyddwn ni gyd yn elwa o hynny.

Rwy'n deall nad oes cysylltiad diweddar wedi bod rhwng Llywodraeth Cymru a thîm y Prince Madog; mae adnodd newydd yno, yn enwedig yng ngoleuni diwedd prosiect SEACAMS—buddsoddiad newydd sydd wedi'i roi ac sydd angen ei ddefnyddio. Felly, yn y datganiad, byddwn i'n gwerthfawrogi ymrwymiad i ystyried ariannu prosiect arddangos, efallai, i'r Prince Madog. Fe wnaf ysgrifennu at y Gweinidogion perthnasol gyda mwy o wybodaeth. Cyn bo hir, byddwn ni'n dathlu pen-blwydd y llong yn bump ar hugain; rwyf i eisiau gweld 25 mlynedd arall yno. Hoffwn i hefyd wahodd y Trefnydd a'r Gweinidog newid hinsawdd i'r Prince Madog i weld drosoch chi'ch hun adnodd mor wych ydyw.

Yn sicr. Rwy'n ymwybodol pa mor wych yw'r adnodd. Fe wnes i ymweld â hi—rwy'n ceisio meddwl ai'r llynedd oedd hi neu'r flwyddyn gynt—gyda'r Prif Weinidog, ac, fel y dywedwch chi, rydyn ni wedi cael gwahoddiad, rwy'n credu, i'r dathliad sydd ar ddod, rwy'n credu, yn ddiweddarach y mis hwn yn gysylltiedig â'r pen-blwydd yn pump ar hugain. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog Newid Hinsawdd yn deall yn llwyr y pwynt y gwnaethoch chi ei wneud. Mae'r cynllun morol cenedlaethol, sef y cynllun morol cyntaf oedd gennym ni yma yng Nghymru, yn ystyried hynny.

A gaf i ofyn am ddatganiad gan y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol y prynhawn yma ar ideoleg y cytundeb cydweithredu yn erbyn gwasanaethau ar gyfer plant sy'n derbyn gofal yng Nghymru sy'n gwneud elw? Rwy'n gwybod yr oedd sôn am hyn yn natganiad y Prif Weinidog yr wythnos diwethaf, ond a gaf i ofyn am ddatganiad am yr ymgysylltiad y mae'r Llywodraeth wedi'i gael gyda darparwyr preifat, gan fod llawer o fusnesau wedi cysylltu â mi fel Gweinidog yr wrthblaid dros wasanaethau cymdeithasol nad oes neb wedi ymgynghori â nhw a'u bod yn poeni am eu dyfodol? Rydyn ni i gyd yn gwybod bod gwneud elw a gwneud gorelw yn ddau beth hollol wahanol, ac mae angen gwneud elw er mwyn i fusnesau weithredu. Felly, a gaf i ddatganiad yn manylu pam mae diffyg ymgynghori wedi bod gan y Llywodraeth a'ch cynlluniau yn y dyfodol i ymgysylltu â'r sector preifat, sydd ar hyn o bryd yn cyfrif am 80 y cant o'r ddarpariaeth gyffredinol ledled Cymru?

Diolch. Mae'r Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol a'i swyddogion yn cymryd rhan lawn yn y gwaith. Yn wir, mae un o'i uwch swyddogion yn cadeirio'r bwrdd o ran y darn hwn o waith. Os oes gennych chi unrhyw bryderon penodol, byddwn i'n awgrymu eich bod chi'n eu codi'n uniongyrchol gyda'r Dirprwy Weinidog. 

Ac yn olaf, Heledd Fychan. 

Diolch, Llywydd. Trefnydd, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd, os gwelwch yn dda, ynghylch yr heriau sy'n wynebu cleifion yng Nghanol De Cymru—ac yn eang ledled Cymru—sy'n ceisio cael gafael ar eu presgripsiynau mewn fferyllfeydd lleol? Mae etholwyr wedi dweud bod amseroedd aros hir, diffyg meddyginiaeth ac anawsterau wrth gael presgripsiynau wedi'u llenwi mewn pryd. Mae'r materion hyn â goblygiadau difrifol ar eu hiechyd a'u lles, ond hefyd, o bosibl, maen nhw'n risg i fywyd. Un enghraifft o'r fath yw'r diffyg sydd wedi bod o feddyginiaeth i gleifion sy'n dioddef o myasthenia gravis, cyflwr awtoimiwnedd sy'n effeithio ar drosglwyddo signalau rhwng nerfau a chyhyrau, gan achosi gwendid yn y cyhyrau. Cysylltodd etholwr â mi nad oedd wedi gallu cael gafael ar ei bresgripsiwn am dros fis. Byddan nhw wedi gorffen yn fuan iawn, ac os nad fydd yn cael y feddyginiaeth hon, gallai fod yn angheuol. Mae'r Gweinidog wedi ymateb gan ddweud bod y feddyginiaeth ar gael, ond yn anffodus, mae pob fferyllfa wedi methu â chael gafael ar y presgripsiynau hyn hyd yn hyn. 

Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad i egluro i gleifion hefyd beth ddylen nhw ei wneud yn y sefyllfaoedd hyn, pan fyddan nhw'n cael gwybod bod meddyginiaeth ar gael, mewn gwirionedd, ond na all unrhyw fferyllfa gael gafael arni, ac maen nhw'n bryderus iawn am eu bywyd eu hunain, yn yr achos hwn?

Wel, fel y gwnaethoch chi ei ddweud, rydych chi wedi ysgrifennu at y Gweinidog ac mae hi wedi ymateb i chi. O ran eich cwestiwn olaf, byddwn i'n tybio—ac yn sicr, dyma'r cyngor y byddwn i'n ei roi i fy etholwyr fy hun—y dylen nhw fynd yn ôl at eu meddyg teulu i weld beth y mae modd ei wneud. Nid wyf i'n gwybod a yw'r Gweinidog yn ymwybodol o unrhyw gynhwysion penodol o feddyginiaethau nid oes modd dod o hyd iddyn nhw; mae hi'n ysgwyd ei phen felly rwy'n tybio nad yw hynny'n wir. Felly, efallai y byddai'n well ysgrifennu yn ôl ati a gall y Gweinidog edrych ar hyn eto. 

Diolch i'r Trefnydd.

Yr eitem nesaf, felly, fydd y cynigion i ethol Aelodau i bwyllgorau. Ac yn unol â Rheolau Sefydlog 12.24 ac 12.40, rwy'n cynnig bod y cynigion i ethol Aelodau i bwyllgorau yn cael eu grwpio ar gyfer eu trafod a'u pleidleisio.

Dwi'n galw ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynigion yma'n ffurfiol. Heledd Fychan.

Yn ffurfiol. 

Mae'r cynigion wedi eu gwneud. Felly, y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynigion? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na, does yna ddim gwrthwynebiad. Felly, mae'r cynigion wedi eu derbyn. 

Yr eitem nesaf fydd y cynnig, wedyn, i ethol Aelod i Gomisiwn y Senedd. Dwi'n galw ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig yma eto'n ffurfiol. Heledd Fychan. 

Yn ffurfiol.

Mae'r cynnig wedi ei wneud. A oes unrhyw wrthwynebiad? A ddylid derbyn y cynnig—unrhyw wrthwynebiad? Na, dim gwrthwynebiad. Felly, mae'r cynnig yna wedi ei gytuno hefyd.

Sy'n dod â ni nawr at y datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar y gwasanaeth iechyd gwladol yn 75 mlwydd oed. Y Gweinidog, Eluned Morgan. 

Diolch yn fawr. Rwy'n falch iawn o fanteisio ar y cyfle hwn i nodi 75 o flynyddoedd ers sefydlu'r GIG. Bore 'ma, cefais i'r pleser o ymuno â chynrychiolwyr o GIG Cymru mewn gwasanaeth aml-ffydd yn Nhrelái i ddathlu'r cyfoeth o dalent ac amrywiaeth yn ein gweithlu.

Dangosodd pandemig COVID-19 sut mai ein cydweithwyr yn y GIG yw asgwrn cefn ein GIG, ac, yn syml, ni fyddai'n bodoli hebddyn nhw. Pe bai Aneurin Bevan yma heddiw, byddai'n synnu o weld sut mae'r gwasanaeth a ddechreuodd 75 mlynedd yn ôl wedi esblygu i fod yn GIG yr unfed ganrif ar hugain, gan sicrhau bod dinasyddion Cymru yn gallu derbyn y gwasanaeth iechyd sydd ei angen arnyn nhw, ond gan gadw'n driw i'w weledigaeth o ddarparu gofal yn rhad ac am ddim pan fo angen, o'r crud i'r bedd.

Fel y cafodd ei ddathlu gan wobr medal Croes y Brenin Siôr y llynedd, mae ein GIG yn wirioneddol anhygoel. Mae'n cyffwrdd â bywydau pawb, ac yn ymdrin â thua dwy filiwn o gysylltiadau bob mis, mewn poblogaeth o ychydig dros dair miliwn. Rhwng 1948 a 2021, cafodd dros 2.75 miliwn o fabanod eu geni gyda chefnogaeth y GIG. Nawr, mae'r ffigur hwnnw'n cynnwys y rhan fwyaf ohonon ni, byddwn i'n dychmygu, yma heddiw. Mae pethau wedi newid er gwell. Mae disgwyliad oes cyfartalog y DU i fenyw wedi cynyddu o 70 mlynedd yn 1948 i bron i 83 mlynedd heddiw. Gall merch fach a anwyd yn 2020 ddisgwyl byw, ar gyfartaledd, hyd at 90 oed, er, yn hollbwysig, mae Llafur wedi ymrwymo i herio'r gwahaniaethau yr ydyn ni'n eu gweld mewn disgwyliad oes rhwng ein cymunedau cyfoethocaf a thlotaf. 

Mae'r GIG wedi trawsnewid yn llwyr ers ei sefydlu ym 1948, ond mae'n parhau i fod yn ffyddlon i'w werthoedd. Mae datblygiadau meddygol yn golygu bod babanod sy'n cael eu geni yn ddim ond 24 wythnos oed â chyfle i oroesi erbyn hyn. Ond ni allai'r GIG fod wedi goroesi tan heddiw oni bai am sgiliau aruthrol, ymroddiad, tosturi ac ymrwymiad y bobl hynny sy'n gweithio yn y sefydliad—106,000 o bobl heddiw, yn fwy nag erioed o'r blaen. Heddiw, fe hoffwn iddyn nhw fod yn ganolbwynt, ac fe hoffwn i roi teyrnged iddyn nhw. Ac fe hoffwn i dynnu sylw at ychydig o'r bobl ryfeddol sy'n gweithio yn y GIG yng Nghymru, i ddangos ymrwymiad rhai o'r bobl hynny sy'n cadw ein gwasanaethau ni'n rhedeg bob dydd.

Dechreuodd Tony Cheadle weithio yn y GIG yng Nghymru ym 1983 fel cynorthwyydd golchi dillad. Gweithiodd Tony ei ffordd i fod yn oruchwyliwr tŷ golchi ac ers mis Hydref 1991, mae wedi cadw'r swydd hon ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan, ac mae'n rhan o Wasanaeth Golchi Dillad Cymru Gyfan. Dros y 30 mlynedd diwethaf, mae'r golchdy wedi prosesu dros 330 miliwn o eitemau o liain, gan gynnwys dillad gwely, tywelion, gynau a siwtiau sgrwbio, ac mae wedi defnyddio'r hyn sy'n cyfateb i 374 o byllau nofio maint Olympaidd o ddŵr yn y broses o olchi.

Dechreuodd Dr Tracey Rees, prif swyddog gwyddonol Gwasanaeth Gwaed Cymru, weithio yn y GIG ym 1982, yn 18 oed, yn swyddog gwyddonol labordy meddygol dan hyfforddiant. Gan weithio yn agos gyda chydweithwyr trawsblaniadau, mae hi wedi defnyddio datblygiadau meddygol a thechnolegol i sefydlu rhaglen sy'n galluogi pobl sy'n aros am drawsblaniadau aren i dderbyn organau na fydden nhw wedi gallu eu derbyn o'r blaen.

Mae llawer o deuluoedd yng Nghymru gyda mwy nag un genhedlaeth yn gweithio i'n GIG. Dechreuodd Adele Roberts, pennaeth ansawdd a gofal cleifion Pwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru, ei gyrfa yn y GIG ym 1981. Dilynodd yn ôl troed ei mam, bydwraig, a'i mam-gu, nyrs. Y nhw a daniodd uchelgais Adele i hyfforddi i fod yn nyrs, ac mae hi wedi trosglwyddo ei balchder hi yn y GIG i bedwaredd genhedlaeth erbyn hyn, sef ei dwy ferch, sydd yn nyrs ac yn ffisiotherapydd ar hyn o bryd.

Mae Suresh 'Joe' Jaimangal yn nyrs arbenigol sydd newydd ymddeol, a weithiodd yn y gwasanaeth asesu cof yn sir Benfro. Mae Suresh wedi neilltuo 52 mlynedd anhygoel i'r GIG. O Mauritius yn wreiddiol, fe ddaeth i Aberystwyth ym 1969 a chofrestru mewn hyfforddiant nyrsio. Yn ystod ei yrfa, cymerodd ran yn natblygiad gwasanaethau iechyd meddwl henaint, ac yn ddiweddar, yn natblygiad gwasanaethau dementia. Yn 2022, cyrhaeddodd Joe restr fer nyrs y flwyddyn yng ngwobrau Cenedlaethol Iechyd a Gofal ar gyfer Pobl Dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig.

Mae Bernard Jones, ymarferydd adran lawdriniaeth yn Ysbyty Gwynedd, wedi rhoi dros 50 mlynedd o wasanaeth i GIG Cymru hefyd. Gan ddechrau yn dechnegydd dan hyfforddiant gweithredol ym 1971, treuliodd Bernard saith mlynedd yng ngwasanaeth ambiwlans Cymru, cyn ymuno ag Ysbyty Gwynedd yn gynorthwyydd yn yr adran lawdriniaeth, pan agorodd honno ym 1984.

Ac yn olaf, fe hoffwn i sôn am Carol Walton, cynghorydd bwydo ar y fron, sydd wedi rhoi 60 mlynedd syfrdanol o wasanaeth i'r GIG, gan hyfforddi i fod yn nyrs ac yn fydwraig wedyn, ac sydd wedi bod yn cefnogi mamau a babanod yng Ngwent am y 37 mlynedd diwethaf.

Nawr, rydym ni'n gwybod bod y pwysau a deimlir yn y GIG gan ei staff yn ddwys a bod digalondid wedi dilyn y pandemig. Felly, heddiw, er fy mod i'n derbyn nad yw pob triniaeth yn berffaith, fe hoffwn i ofyn i'r miliynau o blith y cyhoedd sydd wedi cael triniaeth werth chweil i wneud yr ymdrech i fynegi eu diolch iddyn nhw, i ddangos eich gwerthfawrogiad—ysgrifennu atyn nhw a'u llongyfarch nhw, nid dim ond ar ben-blwydd y GIG, ond bob tro y byddwch chi wedi cael gofal da. Mae angen codi eu hysbryd arnyn nhw hefyd, ac mae gennym ni i gyd waith i'w wneud o ran dangos iddyn nhw ein bod ni'n malio amdanyn nhw a'n bod ni'n gwerthfawrogi eu hymdrechion nhw er ein mwyn ni. Os ydym ni'n dymuno diogelu GIG sydd mor annwyl i ni a'r bobl sydd ynddo, mae cyfrifoldeb gan bob un ohonom ni i gymryd camau i fynd i'r afael â'r heriau yr ydym yn eu hwynebu.

Mae poblogaeth Cymru yn heneiddio ac mae hynny, ynghyd â niferoedd cynyddol o bobl â chyflyrau iechyd hirdymor, yn golygu y bydd pwysau ar GIG Cymru yn parhau i gynyddu. Mae datblygiadau o ran technoleg a meddyginiaethau newydd yn gyffrous ond maen nhw'n costio arian mawr.  Mae posibiliadau gan dechnolegau genetig a genomig newydd i chwyldroi meddygaeth ac iechyd y cyhoedd hefyd, ond mae angen buddsoddiad parhaus a sgiliau newydd arnyn nhw. Nid yw'r galw ar ein gwasanaeth yn gynaliadwy, ac felly, mae angen sgwrs ddifrifol gyda'r cyhoedd am ddisgwyliadau i'r dyfodol a diwygiadau posibl. I'r perwyl hwnnw, rwy'n croesawu'r briff a gyhoeddwyd heddiw gan Gydffederasiwn GIG Cymru, sy'n tanlinellu pwysigrwydd cael cefnogaeth y cyhoedd wrth i ni drawsnewid gwasanaethau i fod yn addas i'r dyfodol. 

Rwy'n cytuno yn llwyr â Chonffederasiwn y GIG o ran ei bod hi'n rhaid i'r cyhoedd fod â buddsoddiad personol yn eu hiechyd a'u llesiant eu hunain a bod angen iddyn nhw fod â rhan yng nghydgynhyrchu'r gwasanaethau. Mae Cydffederasiwn GIG Cymru yn gywir i nodi bod gan ein GIG ni hanes o addasu trwy'r amser i ymateb i gyfleoedd a heriau a thanlinellu pwysigrwydd ymgysylltu â'r cyhoedd mewn modd priodol i sicrhau ei gynaliadwyedd. Rwy'n croesawu pob cyfle i wneud hyn, gan gynnwys y gwaith y gwn i fod Comisiwn Bevan ac eraill yn ei wneud yn yr haf eleni.

Mae hi'n amlwg bod dewisiadau anodd o'n blaenau ni. Mae angen i bob un ohonom ni gymryd mwy o gyfrifoldeb am ein hiechyd, i gefnogi ein gwasanaethau iechyd a gofal a sicrhau eu bod nhw'n addas i genedlaethau'r dyfodol. Fe fydd dull ataliol, ynghyd â mwy o ofal yn y gymuned, yn sicrhau y bydd pobl yn mynd i'r ysbyty dim ond pan fo angen hynny, ond weithiau efallai fe fydd angen i gleifion deithio ymhellach i gael gwasanaethau arbenigol ar gyfer y canlyniad meddygol gorau.

Mae Llafur yng Nghymru wedi ymrwymo i barhau i wireddu'r weledigaeth honno gan Aneurin Bevan: gwasanaeth sy'n parhau i fod yn rhad ac am ddim pan fo'i angen. Ond i sicrhau parhad hynny, fe fyddwn ni'n parhau gyda'n rhaglen o ddiwygio ac fe fydd angen i ni ddod â'r cyhoedd gyda ni ar y daith honno. Mae'n rhaid i ni ddefnyddio ein gwasanaethau yn ddoeth, gan gydnabod, bob tro y byddwn ni'n defnyddio'r system, fod cost i hynny. Fe ddywedodd Aneurin Bevan,

'Bydd y GIG yn para cyhyd ag y bydd gwerin ar ôl gyda ffydd i ymladd amdano'.

Bydd y Llywodraeth Lafur yng Nghymru yn parhau i frwydro dros y gwasanaethau iechyd a gofal sy'n angenrheidiol ac yn ddymunol i'r dyfodol. Rwy'n dymuno pen-blwydd hapus yn 75 oed i'r GIG, ac rwy'n awyddus i ddiolch i'n staff iechyd a gofal i gyd am eu gwaith caled a'u hymroddiad parhaus. Diolch yn fawr. 

A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei datganiad y prynhawn yma? Rydyn ni'n aml yn meddwl am y GIG o ran ei ysbytai neu ei offer, ond y rhan orau o'r GIG, wrth gwrs, yw'r gweithlu ei hun. Heb y gweithlu, ni fyddai GIG o unrhyw fath i ni. Cyfeiriodd y Gweinidog at y rhai a anwyd i'r GIG. Roeddwn i'n un. Mewn gwirionedd, rwy'n credu, fe ddywedodd y Gweinidog fod y rhan fwyaf ohonom ni yn y Siambr hon wedi cael ein geni i'r GIG. Rwy'n credu mai ceisio bod yn ystyriol yr oedd hi, os ydych chi dros 75 oed, ni chawsoch chi ddim. Ond wrth gwrs, mae hynny'n wir, onid yw? Fe gawsom ni ein geni i'r GIG, rydyn ni'n cael ein cefnogi drwy gydol ein bywydau gan y GIG, ac mae'r GIG yno i ni ar ddiwedd ein bywydau hefyd. Felly, dyna pam mae cymaint o edmygedd i'r gweithwyr iechyd proffesiynol sy'n gweithio o fewn ein GIG.

Tynnodd y Gweinidog sylw at nifer o bobl a oedd wedi rhoi degawdau o'u bywydau i'r GIG, ac mae hi'n iawn i wneud hynny; mae hi'n iawn i dynnu sylw at arwyr lleol, yn fy marn i, ac efallai y dylem ni wneud mwy o hynny yn y Siambr hon hefyd. A bod yn deg, rwyf i'n derbyn, Gweinidog, lawer o negeseuon e-bost a gohebiaeth gan y rhai sydd wedi cael triniaeth dda yn y GIG. Yr hyn sy'n llenwi fy mag llythyron i'n fwy na dim yw, nid y rhai sydd wedi cael triniaeth, ond y rhai nad ydyn nhw'n cael eu trin a'r rhai sydd ar restrau aros. Dyna'r hyn sy'n llenwi ein bagiau llythyron yn y Siambr hon yn fwy na dim arall, ac, wrth gwrs, rydyn ni'n meddwl am y rhai sy'n dal i fod ar restrau aros. Yn aml rydyn ni'n siarad am ystadegau, onid ydym ni, ond yn aml mae pobl yno, yn disgwyl mewn poen sy'n effeithio nid yn unig ar eu bywydau nhw, am nad ydyn nhw'n gallu gweithio, ond ar fywydau eu teuluoedd hefyd. Ond rwy'n credu ei bod hi'n iawn i ni ddangos ein gwerthfawrogiad i'r rhai yn y gwasanaeth iechyd sydd wedi gweithio yn arbennig o effeithiol, am ddegawdau lawer.

Nawr, rwy'n credu ei bod hi'n iawn, wrth i ni edrych ymlaen at y dyfodol, ein bod ni'n pwyso a mesur ein sefyllfa. Mae hi'n iawn i ni ddathlu llwyddiant y GIG, ond, yn y Ceidwadwyr Cymreig—ac rwy'n credu ein bod ni'n siarad ar ran pawb yn y Siambr hon—rydym ni'n dymuno gweld ein gwasanaeth iechyd yng Nghymru yn fwy cydnerth ac yn goroesi am 75 mlynedd arall. Ac rwy'n credu y byddem i gyd yn y Siambr hon yn cytuno ag egwyddorion arweiniol gofal iechyd sydd am ddim pryd a lle bynnag y bo'i angen. Ond rwy'n credu ei bod hi'n iawn i ni edrych hefyd ar y gweithwyr iechyd proffesiynol hynny a'r hyn maen nhw'n ei ddweud wrthym ni am gyflwr y GIG ar hyn o bryd, wrth i ni feddwl am y dyfodol. Fe glywsom ni Gymdeithas Feddygol Prydain Cymru a'r Coleg Nyrsio Brenhinol yn cyhoeddi rhybuddion amlwg iawn yn ystod y dyddiau a'r wythnosau diwethaf am gyflwr ein gwasanaeth iechyd. Dywedodd y BMA y bydd gwasanaethau meddygon teulu

'yn mynd ar chwâl yng Nghymru ac fe fydd y GIG yn eu dilyn'

yn fuan wedyn oni bai fod cymorth brys yn cael ei ddarparu. Felly, rwy'n clywed yr hyn y mae'r Gweinidog yn ei ddweud o ran ymrwymiad y Llywodraeth Lafur i'r gwasanaeth iechyd, ond mae gennym ni GIG sy'n cael ei redeg gan Lafur sydd, mewn sawl ffordd, yn allanolyn o ran heriau unigryw iawn yma yng Nghymru. Nid yw hynny'n golygu nad oes pwysau ar rannau eraill o'r DU, ond mae gennym ni rai sefyllfaoedd unigryw iawn yma yng Nghymru, gyda siawns o 50:50 o gael ambiwlans ar amser ac, wrth gwrs, y nodau aros dwy flynedd hynny hefyd, y mae gwir angen eu gyrru nhw i lawr.

Ac mae'n debyg mai'r mater mwyaf yn hyn o beth, yn fy marn i, Gweinidog, yr hoffwn i ei godi gyda chi yw ariannu ein GIG yng Nghymru, ac fe fyddwn i'n gofyn, efallai, Gweinidog, i chi, o ran pa sgyrsiau a gawsoch chi gyda'ch cyd-Weinidog sy'n eistedd wrth eich ymyl chi, y Gweinidog cyllid, ynghylch amddiffyn ein cyllideb iechyd i'r dyfodol a sicrhau ei fod ag arian digonol. Ac rwy'n dweud hynny—[Torri ar draws.] Rwy'n gallu clywed rhywfaint o furmur.

Rwy'n credu ei bod hi'n deg gadael i'r Aelod ddirwyn ei gyfraniad i ben.

Wel, fe glywais i beth o'r murmuron, felly rwyf i am ymateb i hynny, Dirprwy Lywydd. Fe wyddom ni, am bob £1 sy'n cael ei wario yn Lloegr, mae Cymru yn cael £1.20, ond dim ond £1.05 sy'n cael ei wario yma yng Nghymru. [Torri ar draws.] Fe wyddom ni—. Nid oeddwn i am ddweud hyn, ond fe glywais i'r murmuron o feinciau cefn Llafur, felly rwyf i am ymateb iddyn nhw. Fe wyddom ni hefyd, eleni, na wnaeth Llywodraeth y DU dorri gwariant ar iechyd mewn termau gwirioneddol, ond dyna'n union a wnaeth y Llywodraeth Lafur yn y flwyddyn ariannol hon. Nid dyma'r tro cyntaf i hyn ddigwydd. Nid yw'r rhain yn faterion y byddwn i wedi eu codi yn y datganiad hwn y prynhawn yma, ond nid wyf am adael i aelodau meinciau cefn Llafur fod â rhwydd hynt i ddweud y mathau o bethau y maen nhw'n eu dweud yn y cefndir, Dirprwy Lywydd. Felly, rwyf i am ofyn i'r Gweinidog pa sgyrsiau a gafodd hi gyda'i chyd-Weinidog, y Gweinidog cyllid ynghylch amddiffyn y gyllideb iechyd mewn termau real ar gyfer gweddill y Senedd hon. Mae yna—

Mae'n rhaid i chi orffen nawr, Russell. Fe wnaethoch chi gymryd eich amser. Y chi a wnaeth ddewis ymateb i'r meinciau cefn. Rydych chi wedi defnyddio eich amser nawr, felly gorffenwch nawr, os gwelwch chi'n dda.

Felly, fe wnaf i orffen, Gweinidog, ar nodyn yr wyf i'n cytuno â chi arno: rwy'n cytuno bod atal yn rhan fawr o ddyfodol y GIG. Mae angen i ni sicrhau y gall pobl eu helpu eu hunain i osgoi mynd i sefyllfa o fod yn yr ysbyty yn y lle cyntaf. Un o'r materion a godwyd gan y Ceidwadwyr Cymreig ar gyfer hyrwyddo ffyrdd iach o fyw yw darparu mynediad yn rhad ac am ddim i gampfeydd yr awdurdodau lleol i bobl ifanc 16 i 24 oed. Felly, fe fyddwn i'n gofyn, o ran eich mesurau ataliol yr ydych chi wedi siarad amdanyn nhw heddiw, a yw hynny'n rhywbeth y byddech chi'n ystyried ei archwilio, Gweinidog.

Gweinidog. Datganiad yw hwn, ac nid dadl.

Diolch yn fawr. Nid heddiw yw'r diwrnod i fod yn ymhél ag ymryson gwleidyddol yn fy marn i; rwy'n credu mai heddiw yw'r diwrnod i ni ddathlu cyflawniadau aruthrol y GIG dros 75 mlynedd, gan ddeall yn iawn y gwaith anhygoel a gafodd ei wneud. Y gwir amdani yw, heddiw, fod yna bobl yn crwydro o amgylch ein strydoedd, yn iach, oherwydd ymyraethau gan ein GIG. Mae yna blant sydd ag ansawdd bywyd llawer gwell oherwydd yr ymyraethau a wnaeth ein gweithwyr GIG anhygoel ni, ac mae heddiw yn ddiwrnod i ddathlu hynny a dathlu eu cyflawniadau nhw, a dathlu cyflawniadau'r weledigaeth anhygoel honno—gweledigaeth a ddaeth o Gymru, o Dredegar, un o feibion y Blaid Lafur, un o feibion Cymru, a mab yr ydym ni'n hynod falch ohono heddiw.

Mae'r gwasanaeth iechyd yn drysor sydd angen ei amddiffyn a’i warchod. Byth ers ei greu, mae yna drafodaeth wedi bod am breifateiddio iechyd, neu gyflwyno rhagor o elfennau o breifateiddio i fewn i'r system iechyd, ond mae'n rhaid i ni ochel rhag hyn. Godidogrwydd y gwasanaeth iechyd ydy ei fod yn trin pawb yr un fath a bod gan bawb fynediad at wasanaethau iechyd hanfodol, gyda’r bwriad gwreiddiol hefyd na ddylai pobl sydd yn dioddef afiechyd, neu wedi cael damwain neu haint orfod dioddef dyled ariannol yr un pryd. Yn wir, un o’r effeithiau rhyfeddaf pan gyflwynwyd y gwasanaeth iechyd cenedlaethol 75 mlynedd yn ôl oedd iddo ddechrau torri i lawr y gagendor dosbarth sydd yn bodoli yn y wladwriaeth hon, gan fod pobl o bob cefndir a phob dosbarth yn gorfod rhannu ward efo dim ond cyrten yn eu gwahanu. Mae hyn yn anodd i ni ddirnad heddiw, ond roedd o’n newid byd bryd hynny. Mae’n gywir felly ein bod ni'n cymryd ennyd i edrych yn ôl a dathlu 75 mlynedd o'r NHS.

Ond beth am ddyfodol y gwasanaeth? Mae’n werth i ni holi ein hun ar y pwynt yma beth ydy’r NHS. 'Gwasanaeth iechyd' ydy’r ateb syml, er, oherwydd y diffyg buddsoddi mewn gofal ataliol, mae’n ymdebygu fwy i wasanaeth salwch na gwasanaeth iechyd. Ond, yn ei hanfod, pobl ydy’r NHS—y gweithlu sydd yn sicrhau bod pobl yn derbyn triniaethau a gofal pan fo'r angen yn codi. Mae buddsoddi yn yr NHS, felly, yn golygu cyfalaf yn aml, ydy, boed yn adeiladau, yn offer neu’n feddyginiaeth, ond buddsoddiad mewn pobl ydy’r buddsoddiad mwyaf gwerthfawr—ein nyrsys, ein meddygon, llawfeddygon, porthorion, radiolegwyr, rheolwyr, bydwragedd, a’r niferoedd eraill o broffesiynau talentog ac angenrheidiol sydd yn rhan o’r gwasanaeth iechyd yma.

Y gwir anffodus ydy fod y gwasanaeth iechyd o dan fwy o straen nag erioed o’r blaen, a hynny yn dilyn 13 mlynedd o lymder, camweinyddiaeth a diffyg blaengynllunio. Mae’r diffyg buddsoddi yn y gweithlu gan roi tâl teg a sicrhau amodau gwaith teilwng dros y degawdau wedi arwain at sefyllfa ble mae’r gwasanaeth heddiw yn gwegian. Gwn y bydd nifer yn pwyntio’r bys at COVID, gan ddweud fod yr haint erchyll honno wedi arwain at y straen affwysol heddiw, ond y gwir ydy fod y gwasanaeth yn gwegian cyn dyfodiad COVID.

Os ydym ni'n cymryd amddiffyn a diogelu'r GIG o ddifrif, yna mae'n rhaid i ni fuddsoddi yn y gweithlu. Fe wn i fod y Gweinidog wedi dadlau o'r blaen fod y GIG yn cyflogi mwy o nyrsys nag erioed o'r blaen, er enghraifft, ond eto, collwyd dros 8,000 o welyau ysbyty yng Nghymru ers 1993. Ni fyddai penseiri'r Parthenon yng Ngwlad Groeg wedi dadlau bod ganddyn nhw fwy o golofnau nag erioed o'r blaen dim ond i'r to gwympo i lawr trwy'r amser. Mae angen i ni fod â'r nifer angenrheidiol o nyrsys, meddygon teulu, clinigwyr, bydwragedd, radiolegwyr, anesthetyddion a'r holl staff gwych sy'n gweithio fel arall o fewn y GIG er mwyn gallu ateb y galw.

Y methiant i fuddsoddi yn y gweithlu, nid yn unig drwy gyflogau gwell—ac maen nhw'n llawn haeddu gweld eu cyflogau nhw'n cynyddu yn unol â chwyddiant—ond hefyd, ac o bosibl yn fwy hanfodol, yn yr amgylchedd gwaith—. Fe fyddai gwella llesiant staff yn arwain at well cyfraddau cadw staff. Meddyliwch chi am nyrsio, er enghraifft; mae 91 y cant yn fenywod ond mae eu contractau nhw'n dal i fod yn perthyn i ymarfer yn y 1970au, heb addasu i ofynion cydbwysedd rhwng bywyd a gwaith yr unfed ganrif ar hugain, sy'n golygu gallu ychwanegol i newid oriau gwaith, cymorth gwell gyda gofal plant neu ofal i bobl oedrannus. Mae angen cyfle ar staff clinigol i hyfforddi a dysgu. Fe ddylid rhoi amser iddyn nhw ar gyfer gwella eu sgiliau—wedi'r cyfan, mae hwn yn fuddsoddiad ynddyn nhw yn unigolion ond yn y GIG hefyd, ac, yn y pen draw, fe fyddai'r cleifion ar eu hennill. Ac mae angen i ni weld mwy o gydweithredu hefyd rhwng y byrddau iechyd yng Nghymru er mwyn i'n gwasanaeth iechyd gwladol fanteisio i'r eithaf ar yr adnoddau a'r sgiliau sydd ar gael.

Fel dywedodd arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth, yn gynharach, mae angen i ni weld mwy o gydnerthedd yn y gweithlu er mwyn gweld mwy o gydnerthedd yn y GIG. Dyma pam rydym ni wedi llunio cynllun pum pwynt i sicrhau bod cydnerthedd yn y GIG, drwy ddarparu cytundeb teg i weithwyr y GIG i osod y sylfeini ar gyfer gwasanaeth iechyd a gofal cynaliadwy; drwy wneud ein GIG yn lle deniadol i weithio ynddo; drwy ddyrchafu yn sylweddol yr amlygrwydd a'r flaenoriaeth a roddir i fesurau iechyd ataliol; drwy gymryd agwedd gynaliadwy i sicrhau symudiad di-dor rhwng gofal iechyd a gofal cymdeithasol, a thrwy greu gwasanaeth gofal iechyd cydnerth sy'n addas i'r dyfodol. Fel hyn, fe allwn ni edrych ymlaen at weld GIG cydnerth sy'n addas i'r unfed ganrif ar hugain. Rwy'n edrych ymlaen at glywed yr hyn sydd gan y Gweinidog i'w ddweud yn hyn o beth ar gyfer deall y weledigaeth o ran gwella'r mesurau ataliol a buddsoddi yn y gweithlu i ganiatáu mwy o hyblygrwydd yn y gweithlu hwnnw.

Fe ddeuthum i'r byd cyn fy amser, ac fe achubwyd fy mywyd gan y GIG. Mae'r GIG yn drysor mawr. Gadewch i ni ei drysori a'i ddiogelu a sicrhau y bydd yn parhau i fod ar gael am ddim pryd a lle bynnag y bo'i angen am y 75 mlynedd nesaf a thu hwnt i hynny.

Diolch yn fawr iawn i bawb yn yr NHS ddoe, heddiw ac yfory.

Diolch yn fawr. Un peth sy'n unigryw gyda'n system iechyd ni yw does dim ots beth yw’ch cefndir chi, does dim ots beth yw’ch gallu ariannol chi, mae’r gofal yna, ar gael i chi, o’r funud rŷch chi’n cael eich geni i’r funud rŷch chi’n marw.

Mae’n wir bod y system dan straen aruthrol ar hyn o bryd. Jest i roi enghraifft i chi, fe welon ni 93 y cant o gynnydd yn y galwadau i ambiwlansys coch—yr un mwyaf urgent—o 2019 i eleni. Mae hwnna'n gynnydd aruthrol—aruthrol—ac mae’n amlwg bod y system yn mynd i fod o dan straen gyda chynnydd o’r math yna. Rŷn ni wedi gweld, er enghraifft, ym mis Rhagfyr y llynedd, roedd yna un wythnos lle roedd 400,000 o gysylltiadau gyda GPs mewn wythnos. Mae 2,000 o GPs gyda ni, fwy neu lai. Jest meddyliwch am y pwysau arnyn nhw.

A phan fydd hi'n dod i nifer y gwelyau sydd yn yr NHS, mae’r Nuffield Trust wedi dweud bod yma, yng Nghymru— 

—mae 270 o welyau fesul 100,000 o bobl yng Nghymru, medd Ymddiriedolaeth Nuffield, ond yn Lloegr 170 o welyau sydd fesul 100,000 o bobl.

Nawr, yr hyn y byddwn i'n ei ddweud yw y byddwn ni, mewn gwirionedd, yn gweld newid. Fe fyddwn ni'n gweld newid tuag at ofal eilaidd yn y gymuned. Mae'n rhaid i ni ddeall ei bod hi'n rhaid i'r mathau o alwadau sydd ar ein gwasanaeth, gofynion gwasanaethau acíwt sy'n ymateb i argyfyngau, newid oherwydd mae demograffeg y boblogaeth yn newid. Rydym ni'n gweld pobl hŷn sydd â phroblemau mwy cymhleth ac mae angen gofalu amdanyn nhw, ac maen nhw'n dymuno cael gofal yn eu cymunedau. Nawr, fe fydd hynny'n costio rhywbeth. Os ydym ni am symud pethau oddi wrth ofal eilaidd i'r gymuned, os ydym ni am symud staff o'n hysbytai i'r gymuned, mae angen i ni dderbyn y bydd newid, mae'n debyg, yn nifer y gwelyau. Felly, mae'n rhaid i ni ddeall y bydd pethau yn newid wrth i ni foderneiddio, wrth i ni ymateb i'r gofynion ar ein gwasanaeth, a dyna oedd pwrpas y £30 miliwn Ymhellach yn Gyflymach a roddwyd ar y bwrdd gennym ni'n ddiweddar iawn. Ystyr hyn yw sicrhau ein bod ni'n dilyn yr hyn a nodwyd gennym ni yn 'Cymru Iachach', yn ein dogfen sy'n lasbrint. Fe wn i mai newydd ddod i'w swydd y mae ef—ewch a darllenwch y ddogfen 'Cymru Iachach', achos mae'r glasbrint yno, mae'r weledigaeth yno; yr hyn sydd angen i ni ei wneud yw cyrraedd y nod cyn gynted ag y gallwn ni.

Ond mae hynny'n anodd, ac fe ddywedaf i wrthych chi pam mae hynny'n anodd—mae hynny oherwydd bod cyfyngiadau ariannol difrifol ofnadwy iawn arnom ar hyn o bryd, ac mae hynny oherwydd pwysau chwyddiant sydd wedi digwydd yn rhannol o ganlyniad i brisiau ynni a'r rhyfel yn Wcráin. Rydych chi i gyd wedi fy nghlywed i'n dweud ein bod wedi ni wedi cael bil am £200 miliwn ar gyfer costau ynni'r llynedd. Wrth gwrs, nid oedd gennym ni unrhyw gyllid dros ben, bron a bod, ar gyfer cwmpasu hynny. Yn amlwg, rydyn ni wedi dod o hyd i arian ychwanegol ar gyfer staff eleni. Rydyn ni wedi gweld cynnydd ym mhrisiau meddyginiaethau, ac wrth gwrs mae costau COVID gennym ni. Rydyn ni'n gweithio allan sut ydym am gyflwyno rhaglen newydd o frechiadau atgyfnerthu COVID yn yr hydref—miliynau ar filiynau ar filiynau o frechiadau sy'n cael eu rhoi heddiw nad oedd ar gael o gwbl i'w rhoi dair blynedd yn ôl, ac eto nid oes mwy o arian gennym ni yn y system. Bydd yn rhaid talu am hynny yn rhywle, ac mae honno'n sgwrs anodd iawn, iawn y byddwn ni'n ei chael, ac mae honno'n sgwrs y byddwn ni'n ei chael gyda'r cyhoedd. Rydyn ni'n deall bod angen iddyn nhw ddod gyda ni ar y daith hon.

Ond, yn olaf, gadewch i mi ddweud rhywbeth am y gweithlu, oherwydd rwy'n credu'n gryf ei fod yn ymwneud â'r gweithlu. Rwyf i o'r farn fod y ffaith ein bod ni wedi setlo 'Agenda ar gyfer Newid' gyda'r undebau yn rhywbeth y dylai pawb ei groesawu. Rwy'n deall nad yw honno wedi bod yn drafodaeth hawdd. Mae hi wedi bod yn anodd iawn, iawn yn wyneb y ffaith mai cyllideb gyfyngedig sydd gennym ni, mewn gwirionedd. Nid yw'r arian hwnnw wedi dod o unman arall; fe ddaeth o'r gyllideb iechyd ac, yn rhannol, oherwydd haelioni, a dweud y gwir, rhai o fy nghyd-Weinidogion i o amgylch bwrdd y Cabinet. Mae hwnnw'n beth anodd iawn i ofyn amdano, ond dyna'r hyn a ddigwyddodd. Ond daw her anodd iawn yn ei sgil hefyd. Yr hyn yr ydym ni'n ei wneud nawr yw canolbwyntio ar yr elfennau i'r gweithlu hwnnw nad ydyn nhw'n ymwneud â thal.

Dyna pam rwy'n credu, mewn gwirionedd, pan fyddwch chi'n siarad â rhai o'r bobl hyn yn y GIG, ac rwyf i wedi siarad â llawer ohonyn nhw heddiw—. Mae hi wedi bod yn hyfryd siarad â nhw, nid yn unig yn y gwasanaeth y bore yma, ond i fyny'r grisiau hefyd. Yr hyn y maen nhw'n ei ddweud yw, 'Nid yw hyn yn ymwneud â chyflog yn unig. Mewn gwirionedd, rydyn ni'n dymuno i bobl roi'r gorau i'n cam-drin ni. Rydyn ni'n dymuno i bobl roi'r gorau i'n cymryd ni'n ganiataol. Rydyn ni'n dymuno cael ein gwerthfawrogi ryw ychydig.' Dyna pam rwyf i'n erfyn ar y cyhoedd yng Nghymru heddiw: gwerthfawrogwch y bobl hyn sy'n rhoi'r cyfan sydd ganddyn nhw.

Y foment fwyaf teimladwy yn y gwasanaeth y bore yma yn fy marn i oedd pan gawsom ni ennyd o ddistawrwydd i feddwl am yr holl bobl hynny ar y rheng flaen a roddodd eu bywydau wrth gyflawni gwasanaeth, gan ddal COVID wrth wneud eu gwaith. Roedd honno'n ennyd hynod deimladwy wir. Mae'n rhaid i ni gofio bod y bobl hyn ar y rheng flaen er ein mwyn ni. Roedden nhw yno er ein mwyn ni yn ystod y pandemig, a'r peth lleiaf y gallwn ni ei wneud yw diolch iddyn nhw bob tro y byddwn ni â chysylltiad â'r GIG.

Diolch i chi, Gweinidog. Mae gwir berffeithrwydd yn amherffaith. Mae ein gwasanaeth iechyd cenedlaethol annwyl ni'n berffeithrwydd, yn ei gysyniad a'i symlrwydd, ac mae angen y buddsoddiad y mae'n ei haeddu arno. Yn wir, ddim mor bell yn ôl â hynny, bu farw fy mam-gu i wrth eni plentyn, gan i fwrdd y gwaith wrthod unrhyw gymorth meddygol, tra bod fy nhad-cu yn crefu ar fwrdd o wŷr am ei bywyd hi, er mwyn iddi gael gweld meddyg na allai ef ei fforddio. Dyma beth o hanes fy nheulu i.

Gadewch i ni, gyda balchder mawr yn ein Senedd, ein Senedd yng Nghymru, ddiolch i Aneurin Bevan o Gymru a Llafur am greu rhywbeth mor arbennig. Gweinidog, rydych chi'n gywir yn nodi bod y GIG wedi derbyn medal Croes y Brenin Siôr y llynedd, ac eto mae'n rhaid i bob un blaengar, bob dydd o'n hoes ymladd am ei bodolaeth.

Ym mhapur newydd Rupert Murdoch The Times yr wythnos hon, roedd dyfyniad gan gyn-Ysgrifennydd Iechyd Lloegr, Sajid Javid, yn dweud bod y

'GIG sâl wedi ein gwneud ni'n salach.'

Fe wnaethoch chi ddyfynnu geiriau Aneurin Bevan hefyd, pan fynegodd ef:

'Bydd y GIG yn para cyhyd ag y bydd gwerin ar ôl gyda ffydd i ymladd amdano'.

Felly, Gweinidog, pa mor beryglus yw'r bygythiad y mae'r GIG yn ei wynebu oherwydd ideolegau asgell dde, fel y rhai ar dde'r blaid Dorïaidd a'r biliwnydd Rupert Murdoch, gyda'u dymuniad eglur iawn i ddatgymalu'r GIG, elwa a gwneud elw ar gefn y GIG? A beth all Llywodraeth Lafur Cymru ei wneud—

Rydych chi wedi mynd ymhell dros eich amser.

—i amddiffyn y ddelfryd annwyl o ofal iechyd am ddim pryd a lle bynnag y bo'i angen?

Diolch yn fawr iawn, Rhianon. Mae hi'n wirioneddol ddirdynnol clywed am hanes eich teulu chi, ac rwy'n credu ei bod hi'n beryglus i ni i gyd i gymryd y GIG yn ganiataol. Mae'n rhaid i ni frwydro er mwyn hyn, fel awgrymodd Aneurin Bevan. Dim ond cyhyd ag y bydd gennym ni nerth i ymladd amdano, ac fe wn i y bydd pobl ar y meinciau Llafur yn gwneud hynny. Rwy'n cael fy nhemtio yn fawr iawn, Rhianon, gan eich cynnig chi i ymgodymu â'r adain dde a siarad am rai o'r bobl sy'n tynnu ein sylw ni efallai, ond nid heddiw yw'r diwrnod i wneud hynny. Diwrnod yw heddiw i ddathlu a chofio gwaith gwych y GIG yng Nghymru mewn gwirionedd.

Wel, rwy'n cytuno â'r Ceidwadwyr. Nid dyma'r diwrnod mewn gwirionedd i ni fod yn canolbwyntio ar wleidyddiaeth. Diwrnod yw hwn i ni ddathlu a siarad am gyflawniadau'r GIG. Mae gweithlu'r GIG mor haelfrydig, ac mae'r holl ymarferwyr iechyd hynny ar draws ein holl wasanaethau gofal iechyd yn gwbl syfrdanol. Fel mae'r Gweinidog yn dweud, fe glywsom ni'r bore yma yn y gwasanaeth am y rhai a gollodd eu bywydau yn ystod COVID, a pheidiwn fyth ag anghofio amdanyn nhw. Rwyf am enwi rhai o'r rhai a fu farw ar ddechrau'r pandemig COVID yng Nghymru.

Fe gollasom ni Donna Campbell, gweithiwr cymorth gofal iechyd; Jenelyn Carter, cynorthwy-ydd gofal iechyd; Gerallt Davies, parafeddyg; Rizal Manalo, nyrs; Jitendra Rathod, llawfeddyg; a Sharon Scanlon, gweithiwr gofal. Bu farw llawer o bobl eraill gan roi eu bywydau drosom ni ac er mwyn gofalu amdanom ni yn ystod y pandemig COVID diweddar hwn. Trwy eu haelioni nhw, eu tosturi a'u dewrder y gallwn weld y gwasanaeth iechyd wrth iddo ddod i'r amlwg heddiw, ac rwy'n cytuno â chi, Gweinidog, na allwn ni barhau fel rydym ni. Mae'n rhaid i ni edrych ar y GIG wrth iddo barhau i fod yn anadl einioes y genedl, ond ni ddylem ni fyth anghofio'r rhai a fu farw er mwyn y GIG a ninnau. Diolch yn fawr iawn. 

Diolch yn fawr, Jane, ac roedd honno'n ennyd ddwys iawn, fel roeddech chi'n sôn, fore heddiw, oherwydd yr hyn y mae'n rhaid i ni ei gofio yw'r bobl hynny a roddodd eu bywydau ar y rheng flaen yn ystod y pandemig, y bobl hynny yr oeddem ni i gyd yn eu cymeradwyo nhw ar y nosweithiau hynny yn ystod y dyddiau duaf, pan nad oeddem ni'n gwybod yn iawn beth yr oeddem ni'n ei wynebu, ac mae rhywfaint o'r stori honno'n cael ei hadrodd, wrth i ni siarad nawr, yn yr ymchwiliad draw yn Llundain heddiw. Ond fe hoffwn i ddiolch i chi am ddod â'r enwau hynny i'r Siambr heddiw, oherwydd mae'n rhaid i ni gofio nad rhifau oedd y rhain. Nid rhifau moel oedd y bobl hyn. Roedd pob un o'r rhain yn unigolion â theuluoedd, ac fe fu'n rhaid i'r teuluoedd hynny aberthu wrth i ni dderbyn gofal ac wrth i'n hanwyliaid ni dderbyn gofal. Rwy'n credu y dylem ni fynegi ein diolchgarwch ni i'w teuluoedd nhw heddiw i sicrhau eu bod nhw'n deall ein bod ni'n gwerthfawrogi'r aberth anhygoel a wnaethant er ein mwyn ni a'n cenedl ni.

Diolch yn fawr iawn am eich datganiad y prynhawn yma, Gweinidog, ac am gael y cyfle i ddathlu 75 o flynyddoedd ers sefydlu'r GIG. Rwyf i'n falch fy mod i'n bersonol wedi cyfrannu at ei hanes, er mewn ffordd fechan, gan i mi gael fy nghyflogi gan y gwasanaeth iechyd am 11 mlynedd rhwng 2010 a chael fy ethol i'r Senedd yn 2021. Yr hyn sydd wedi fy siomi i yw nad yw'r Llywodraeth wedi cynnwys dadl ar y pwnc ar agenda'r wythnos hon, a Llywodraeth Lafur hefyd. Diolch byth fod y Ceidwadwyr Cymreig wedi gwneud hynny ar gyfer yfory a'u bod yn gwerthfawrogi'r GIG yn well na'r Blaid Lafur. Wrth edrych ar y datganiad y prynhawn yma, ni welais i unrhyw gyfeiriad at y gogledd na Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, pam tybed, a tybed beth fyddai Aneurin Bevan yn ei feddwl pe byddai'n edrych ar gyflwr y gwasanaethau iechyd yn y gogledd ar hyn o bryd.  

A gaf i achub ar y cyfle hwn y prynhawn yma i ofyn i chi, Gweinidog, a ydych chi'n gweld dathlu'r GIG yn 75 oed yn gyfle i'r Gweinidog iechyd i fyfyrio ar gyflwr y ddarpariaeth gyffredinol yn y gogledd ers dechrau datganoli oherwydd, ers i'r Llywodraeth Lafur gael ei dwylo arno ym 1999, mae Ysbyty Glan Clwyd wedi cwympo o fod yn un o'r ysbytai â'r gwasanaethau gorau yn y wlad i fod yn un o'r rhai gwaethaf? A ystyriwch chi'r wythnos hon yn ysbrydoliaeth i ddefnyddio a gweithredu eich awdurdod o'r diwedd i chwyldroi tynged Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr a gwneud cyfiawnder â'm hetholwyr i yn Nyffryn Clwyd a phobl ledled y gogledd?

Diolch yn fawr, Gareth. Fel dywedais i, nid heddiw yw'r diwrnod i gael fy nhynnu i frwydr wleidyddol o ran y GIG, diwrnod yw heddiw i ddathlu cyfraniad anhygoel y bobl sy'n rhan o'r GIG, ac felly fe fyddaf i'n gwneud rhai datganiadau yn ddiweddarach yn ystod yr wythnos, ond mae heddiw, rwy'n credu, yn ddiwrnod i ddathlu.

Ac yn olaf, Carolyn Thomas.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Pan gyflwynodd y sosialydd Llafur mawr Aneurin Bevan y gwasanaeth iechyd gwladol dan Lywodraeth Clement Attlee, fe welodd ef raglen enfawr hefyd o adeiladu dros 1 miliwn o dai cyngor ac roedd ef yn gyfrifol am lywodraeth leol, hefyd, i sicrhau nad oedd neb yn cael ei adael ar ôl. Roedd hynny'n rhan o system les, system iechyd a lles gyffredinol. Yng Nghymru, fe gafodd y cyllid hwn ei gywasgu oherwydd 13 mlynedd o gyni a phwysau chwyddiant. Mae'r gwariant ar y GIG yr ydym ni'n ceisio ei ddiogelu nawr yn cyfrif am dros 50 y cant o gyllideb Llywodraeth Cymru, o'i gymharu â 39.1 y cant yn 2009-10. Mae adrannau eraill fel gofal iechyd cymdeithasol, hamdden, trafnidiaeth, diogelu'r cyhoedd a gwasanaethau ieuenctid sy'n cael eu darparu drwy awdurdodau lleol wedi lleihau. Gweinidog, a ydych chi'n credu ei bod hi'n bryd i'r gwasanaeth iechyd gwladol fod yn gyfannol, yn hytrach na dim ond yn canolbwyntio ar ysbytai, ac y dylai Trysorlys Llywodraeth y DU werthfawrogi ac ariannu'r gwasanaethau cyhoeddus i gyd, oherwydd eu bod nhw i gyd yn cyfrannu at iechyd?

Diolch yn fawr iawn, ac mae hi'n hyfryd eich clywed chi, unwaith eto, yn rhoi teyrnged i Aneurin Bevan. Heddiw fe gefais i'r pleser o fod mewn digwyddiad lle cafodd Aneira Thomas, a oedd, wrth gwrs, y baban cyntaf i'w eni yn y GIG drwy'r Deyrnas Unedig i gyd, ond o Gymru yn digwydd bod, ac roedd hi yno, yn rhoi enw ar drên newydd. Felly, roedd hi'n bleser mawr cael bod yno, oherwydd rwy'n credu bod rhaid i ni goffáu'r achlysur hwn.

Yr hyn y byddwn i'n ei ddweud yw bod dealltwriaeth, dealltwriaeth eglur iawn yn Llywodraeth Cymru nad yw iechyd yn rhywbeth a gyfyngir i'r adran iechyd yn unig. Mae yna effeithiau aruthrol o ran tai, addysg, ansawdd aer, ac mae'r pethau hyn i gyd ag effaith ar ein gallu ni i ffynnu a chael bywyd da. A dyna pam mai un o'r pethau, i feithrin hynny, nid yn unig ar draws y Llywodraeth, ond y tu hwnt i hynny mewn llywodraeth leol a meysydd eraill hefyd mewn gwirionedd, y byddwn ni'n ddiweddarach eleni, yn cyflawni ac yn sicrhau ein bod ni'n datblygu ac yn mynd allan i ymgynghoriad ynglŷn ag asesiad o'r effaith ar iechyd, a fydd yn angenrheidiol ar gyfer pob deddfwriaeth gan y Llywodraeth yn y dyfodol; nid yn unig yn Llywodraeth Cymru, ond y tu hwnt i honno hefyd.

Felly, diolch am y cyfle i ddweud hynny, a diolch yn fawr am y cyfle i ddathlu'r achlysur gwych hwn. Fe ddylem ni fod yn falch o Aneurin Bevan, yr unigolyn o'n plith ni a sefydlodd y GIG mewn gwirionedd, a roddodd y rhodd hon i ni a'n rhodd ninnau yw sicrhau ein bod ni'n gofalu am y rhodd honno. Fe fydd yn newid; fe fydd angen i'r cyhoedd ein cefnogi ni, ond mae heddiw yn ddiwrnod pwysig i ddathlu a dathlu'r cyflawniadau anhygoel dros 75 o flynyddoedd. Diolch yn fawr.

Diolch i'r Gweinidog.

Eitem 4 y prynhawn yma yw datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg: diweddariad ar ddatblygu’r gweithlu ôl-16, a galwaf ar y Gweinidog, Jeremy Miles. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae ein rhaglen lywodraethu yn ymrwymo i sicrhau’r un parch i lwybrau galwedigaethol ac academaidd mewn addysg yng Nghymru. Mae hyn yn adlewyrchu pa mor bwysig yw'r ddau i greu'r gweithlu medrus, arloesol a hyblyg sydd ei angen arnom ni.

Fel y dywedais yn fy araith ar fy ngweledigaeth ar gyfer addysg bellach y llynedd, mae cefnogi dysgu proffesiynol a datblygiad gyrfaol y staff addysgu yn y sector ôl-16 yn hanfodol. Er mwyn i ni allu sicrhau gwydnwch a gwelliant parhaus, rhaid i ni roi mynediad i'n hathrawon a'n haseswyr at ffynhonnell gyfoethog o ddatblygiad proffesiynol i'w galluogi nhw i adnewyddu a gloywi eu sgiliau.

Mae dysgu o ansawdd uchel yn gofyn am athrawon o ansawdd uchel. O ddarparu ystod o opsiynau cymhellol i'n pobl ifanc, cefnogi dysgwyr ar draws ein cymunedau i gymryd y cam dewr hwnnw yn ôl i ddysgu, neu ddarparu cyfleoedd dysgu parhaus i'r rhai mewn cyflogaeth, mae ein gweithlu ôl-16 yn un yr wyf yn hynod falch ohono. Mae’r sector yn hyblyg, yn gallu addasu ac yn canolbwyntio ar y dysgwr—rhywbeth sydd wedi bod yn amlwg dros y blynyddoedd diwethaf. Mae'n hanfodol ein bod yn rhoi'r amser a'r cyfle i'n gweithlu ni i ddatblygu a gwella eu hunain yn broffesiynol ac yn bersonol.

Heddiw, felly, Ddirprwy Lywydd, mae'n bleser mawr lansio'r hwb datblygu proffesiynol a fydd yn dwyn ynghyd gwybodaeth ac arweiniad ar bopeth o'r cymwysterau cychwynnol sydd eu hangen a sut i ddatblygu gyrfa yn y sector ôl-16.

Rydym wedi datblygu safonau proffesiynol ar gyfer pob rhan o’r sector. Rydym wedi gweithio mewn partneriaeth â'r sector i ddiwygio'r safonau proffesiynol ar gyfer addysg bellach ac ar gyfer athrawon dysgu seiliedig ar waith, i gynnwys ymarferwyr dysgu oedolion. Mae dysgu proffesiynol a chydweithredu wrth wraidd y safonau hyn. Maen nhw’n adlewyrchu anghenion y sector ac yn gwella dysgu proffesiynol mewn ffordd strwythuredig a chydlynol.

Ond nid athrawon yn unig yw ein gweithlu. Rydym wedi datblygu safonau hefyd ar gyfer staff cymorth. Am y tro cyntaf, rydym yn adlewyrchu'r cyfraniad unigryw y mae staff cymorth yn ei wneud i helpu ein dysgwyr i gyrraedd eu potensial llawn. A chyn hir, bydd gan ein harweinwyr ar draws y sector ôl-16 eu safonau proffesiynol eu hunain hefyd, a fydd yn llywio eu harferion gwaith ac yn darparu fframwaith ar gyfer datblygu pellach. Mae'r safonau hyn yn darparu glasbrint ar gyfer rhagoriaeth. Nid safonau Llywodraeth Cymru yn unig ydyn nhw. Yn hytrach, maen nhw’n perthyn i'r gweithlu. Maen nhw wedi’u hysgrifennu gan y sector a’u llywio gan y sector.

Dirprwy Lywydd, rydym yn cefnogi datblygiad proffesiynol parhaus. Rydym yn darparu cyllid yn uniongyrchol i golegau ar gyfer dysgu proffesiynol, ac yn annog cydweithio ar draws y sector i sicrhau datblygiad a darparu adnoddau a gynlluniwyd gan y sector ei hun.

Rydym yn chwilio'n gyson am ffyrdd newydd a chreadigol o wella cysylltiadau'r gweithlu â diwydiant, er mwyn sicrhau bod ein hathrawon a'n haseswyr yn cadw ac yn mireinio eu sgiliau a'u profiad proffesiynol. Mae technoleg yn newid yn gyflym, ac mae'n rhaid i ni sicrhau y gallwn ni addasu a chadw i fyny. Rydym wedi parhau i gefnogi'r rhaglen trosglwyddo gwybodaeth, sy'n cefnogi colegau i ddarparu gweithgareddau sydd wedi'u cynllunio i gyflymu ac adeiladu arbenigedd staff a chynyddu profiadau dysgu i bawb. Mae'r rhaglen yn datblygu arbenigedd diwydiant yn y sector, gyda'r pwrpas penodol o gyflwyno cynnwys a chysyniadau newydd. Mae hyn yn sicrhau bod ein gweithlu'n cael y wybodaeth ddiweddaraf am dechnolegau ac arferion sy'n newid yn y gweithle.

Rydym yn cynnig cyfleoedd i arddangos rhagoriaeth. Am y pum mlynedd diwethaf, mae Comisiwn Brenhinol Arddangosfa 1851 wedi gweithio mewn partneriaeth â'r Sefydliad Addysg a Hyfforddiant yn Lloegr i ddarparu cymrodoriaethau addysgu technegol sy'n dathlu, datblygu a lledaenu arfer eithriadol ym maes addysgu technegol. Eleni, am y tro cyntaf, bydd y broses ymgeisio ar agor i ymarferwyr o bob rhan o Gymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon, ac rwyf am annog yr holl ymarferwyr gwyddoniaeth a thechnoleg ardderchog yng Nghymru i wneud cais. Gadewch i ni ddefnyddio'r cyfle hwn i ddangos rhywfaint o'r gwaith anhygoel sy'n cael ei wneud gan ein hymarferwyr ôl-16.

Rydym yn newid y ffordd rydym yn cefnogi addysg ôl-16. Y flwyddyn nesaf, bydd newid enfawr i'r ffordd y caiff addysg a hyfforddiant ôl-16 eu darparu yng Nghymru, pan fydd y Comisiwn Addysg Drydyddol ac Ymchwil yn dod i rym. Bydd ymchwil wrth wraidd swyddogaethau'r Comisiwn a bydd annog ymchwil yr amgylchedd ôl-16 yn sbardun allweddol i'r sefydliad pan fydd yn dod i rym fis Ebrill nesaf. Rydym yn annog ymarferwyr i gymryd rhan mewn prosiectau ymchwil weithredu i ymchwilio i'w hymarfer eu hunain a gwneud newid uniongyrchol i'w harferion addysgu a dysgu. Mae datblygu'r capasiti ar gyfer ymchwil yn y sector ôl-16 yn hanfodol er mwyn sicrhau bod y sector yn parhau i ddatblygu ac adeiladu ar gyfer y dyfodol. Rydym yn gwybod bod y sector addysg bellach yn awyddus i gymryd mwy o ran mewn ymchwil ac arloesi, ac mae'r Comisiwn newydd yn cynnig cyfle unigryw, rwy'n credu, i feithrin gallu a chysylltiadau.

Rydym yn diogelu ein dysgwyr ac yn proffesiynoli ein gweithlu. Rydym yn datblygu deddfwriaeth sy'n ei gwneud yn ofynnol i fwy o ymarferwyr ar draws y gweithlu gofrestru gyda Chyngor y Gweithlu Addysg. Bydd hyn yn darparu haenau diogelu ychwanegol i'n dysgwyr ac yn gwella proffesiynoldeb y gweithlu ar draws y sector ôl-16 cyfan. P'un a ydym yn darparu cyfleoedd i ddysgu mewn coleg, mewn diwydiant, neu mewn lleoliad cymunedol, rydym am sicrhau bod ein gweithlu yn fedrus, yn gallu addasu ac yn hyderus.

Rydym yn cadw ein dysgwyr wrth wraidd popeth a wnawn. Mae rôl ein gweithlu ôl-16 yn glir: sicrhau bod ein dysgwyr, waeth beth fo'u hoedran, profiad neu gefndir, yn cael cyfleoedd i ennill y sgiliau a'r cymwysterau sydd eu hangen arnynt i symud ymlaen mewn bywyd a chyrraedd eu llawn botensial, ac yn cael eu cefnogi i fanteisio ar y cyfleoedd hynny. Gall gyrfa yn y sector ôl-16 fod yn hynod werth chweil. Ble arall allwch chi ddod o hyd i ddysgwyr o gynifer o ddiwylliannau a chefndiroedd amrywiol, lle gall dysgwyr fod yn 16 neu'n 96 oed, a lle gall y pynciau sy'n cael eu haddysgu fod mor eang, arloesol a heriol?

Rwy'n hyderus y gallwn ni sicrhau bod Cymru'n genedl lle nad yw hi byth yn rhy hwyr i ddysgu, ac mae hynny'n cynnwys yr ymarferwyr eu hunain. Rwy'n falch o gefnogi ein gweithlu ôl-16 gyda'r gyfres o ddeunyddiau sydd ar gael heddiw, ac rwy'n edrych ymlaen at barhau i ddatblygu a buddsoddi yn y tîm rhagorol hwn o bobl ar gyfer y dyfodol.

Diolch am eich datganiad heddiw, Gweinidog, yn y maes pwysig hwn, ac rwy'n croesawu lansio'r hwb, sy'n ceisio mynd i'r afael â'r darlun o'r gweithlu ôl-16 sy'n peri mwyfwy o bryder. Fodd bynnag, rwy'n pryderu bod hyn efallai'n rhy hwyr, gyda'ch ystadegau eich hun yn dangos bod llai o fyfyrwyr wedi bod yn cofrestru ar gyfer hyfforddiant athrawon ôl-16 yng Nghymru o flwyddyn i flwyddyn ers 2017. Mae hynny'n golygu ei bod wedi cymryd bron i bum mlynedd i chi edrych i mewn i'r argyfwng hwn a dwy arall i chi weithredu. Nododd eich astudiaeth gwmpasu fod diffyg sylweddol o ran data cyflawn sydd ar gael ar y setiau sgiliau cyfredol yn y sector, sy'n golygu nad yw pynciau yn debygol o fod â'r cyflenwad i ateb y galw. Sgil-effaith hyn, wrth gwrs, yw gweithlu heb sgiliau. Rydym yn gwybod bod hyn yn wir, gyda 60 y cant o gyflogwyr ym mhrifddinas-ranbarth Caerdydd yn nodi mai prinder sgiliau yw'r brif her o ran recriwtio. Er bod gwefan newydd yr hwb yn cyfeirio athrawon at gymwysterau pellach, nid yw'r arlwy sydd ar gael i ymarferwyr wedi newid, felly rydym yn ôl yn yr un sefyllfa ag o'r blaen heb unrhyw gymorth ychwanegol. Felly, ydych chi'n mynd i sicrhau bod digon o athrawon yn cael eu huwchsgilio i allu cefnogi'r galw cynyddol am bynciau gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg?

Yna, mae ystadegau hefyd wedi dangos bod llai o siaradwyr Cymraeg yn cofrestru ar gyfer lleoedd hyfforddi athrawon ôl-16 yng Nghymru. Er fy mod i'n croesawu'r prosbectws a'r cyfleoedd i bawb rydych wedi'u hamlinellu o ran cymrodoriaethau addysgu, sy'n amlinellu ystod o gyrsiau Cymraeg sy'n cael eu cynnig, efallai fod eich dull wedi bod yn llawer rhy fewnblyg ac nid yw'n ystyried athrawon ôl-16 medrus ychydig dros y ffin, sydd â'r sgiliau y mae angen mor daer amdanynt. Mae'n hanfodol ein bod ni'n hyfforddi ac yn cadw talent o Gymru, ond mae'n rhaid i ni hefyd ddenu'r dalent honno o'r ochr arall i'r ffin.

Wrth edrych ar yr hwb, hoffwn gael rhywfaint o eglurhad ar y cyllid ar gyfer y cyrsiau Cymraeg a gynigir. Ar hyn o bryd maent wedi'u rhestru fel 'wedi'u hariannu ar gyfer ymarferwyr'. Felly, fy ail gwestiwn i chi, Gweinidog, yw: fyddwch chi'n darparu ac yn ariannu cyrsiau Cymraeg dwys i helpu i ddenu'r dalent honno o fannau eraill ac annog cyn-athrawon yn ôl i'r maes, neu ai dim ond ar gyfer y rhai sy'n ymarfer yng Nghymru ar hyn o bryd ydyw?

Fy mhryder olaf—er fy mod i'n llwyr gefnogi cynyddu'r capasiti ymchwil yng Nghymru, gan ei fod yn allweddol i'n llwyddiant yn y dyfodol—beth sydd ar gael i gymell yr ymarferwyr i gymryd rhan yn y prosiectau ymchwil weithredu rydych chi'n eu hamlinellu yn eich datganiad? Diolch.

Diolch i'r Aelod am y cwestiynau hynny a'r croeso y mae hi wedi'i roi i'r cyhoeddiad heddiw, gan gydnabod, fel y mae ei chwestiwn yn ei wneud, pa mor bwysig yw hi ein bod ni'n cefnogi ein gweithlu ôl-16, ac rwy'n croesawu ei chefnogaeth i'r hyn yr ydym yn ei wneud fel Llywodraeth er mwyn gallu gwneud hynny. Fe fydd hi'n gwybod bod rhaglen ar gyfer datblygu'r gweithlu ôl-16 wedi bod ar y gweill gennym ers peth amser ac, yn wir, ein bod ni wedi comisiynu Dr Steve Bell o Estyn i gynnal adolygiad ar ein rhan, fel rhan o'r rhaglen ehangach honno, i edrych ar addysg gychwynnol athrawon ar gyfer y gweithlu ôl-16 a nifer o argymhellion eraill y mae wedi'u gwneud. Mae 22 o argymhellion yn yr adroddiad y mae Dr Bell wedi'i roi i ni, ac maent yn ymdrin ag ystod o feysydd, y mae rhai ohonynt yn crybwyll y pwyntiau a wnaeth yr Aelod yn ei chwestiwn, a byddaf yn ymateb yn ffurfiol i'r argymhellion yn yr adroddiad cyn bo hir. Mae'n dod, wrth gwrs, ar adeg, fel y soniais yn fy natganiad, pan fo rheoleiddio a chyllido ôl-16 yn newid, onid yw, drwy'r sefydlu'r Comisiwn newydd, y mae'r Senedd wedi'i gymeradwyo. Felly, rydym yn edrych ar ba agweddau ar hynny y bydd y Comisiwn newydd yn gyfrifol amdanynt a pha agweddau y bydd Llywodraeth Cymru yn gyfrifol amdanynt, a'r hyn y mae angen ei wneud, os mynnwch chi, yn y cyfamser, i sicrhau bod cynnydd yn gallu digwydd mewn ffordd ddi-dor, sy'n rhywbeth rwy'n gwybod y bydd hi'n ei gefnogi.

Nid wyf yn siŵr fy mod i'n cydnabod y cyfeiriad y mae'r Aelod yn ei wneud at broffesiwn mewnblyg. Rwy'n credu mai'r hyn sydd gennym yw proffesiwn sy'n manteisio ar ystod o wahanol ddoniau a phrofiadau, rhai proffesiynol a rhai personol. Ac mae'r rhwydwaith sy'n gallu cael ei adeiladu trwy'r cysylltiadau y mae'r rhaglen trosglwyddo gwybodaeth, er enghraifft, yn eu sefydlu rhwng y gweithlu a diwydiant, rwy'n credu, yn dangos ffocws allblyg iawn, a dweud y gwir.

Ac rwy'n credu bod ei phwynt olaf, o ran yr ymchwil weithredu—pa gymhelliant sydd yna—yn fy mhrofiad i, y cymhelliant yw'r cymhelliant sydd gan weithwyr proffesiynol i fod eisiau gwella eu hymarfer yn barhaus, ac rwy'n credu bod y cyllid sydd ar gael i wneud hynny yn eu galluogi i gael y lle i ddatblygu eu hymarfer yn seiliedig ar ymchwil weithredu.

Rwy'n credu y bydd cyfle pwysig, a dweud y gwir, wrth i'r Comisiwn newydd ddechrau dwyn ynghyd yr holl gyfrifoldebau gwahanol ym maes ymchwil, i ddatblygu hynny yn y gofod addysg bellach, i raddau llawer mwy nag yr ydym wedi'i wneud hyd yma. Ac rwy'n credu bod llawer o frwdfrydedd, a dweud y gwir, yn y sector. Bydd yn fath gwahanol o ymchwil i'r hyn y bydd prifysgol yn ei gwneud, ac rwyf eisoes wedi gweld, fel rwy'n siŵr y bydd hi wedi ei wneud wrth ymweld â cholegau, gysylltiadau diddorol iawn rhwng colegau a busnesau mawr mewn sectorau allweddol yn eu heconomi leol, sy'n gweithredu ar raddfa na fyddai'n gweithio o bosibl i brifysgol, ac rwy'n credu ein bod ni am weld mwy o hynny: mae'n dda i ddysgwyr, mae'n dda i'r ymarferwyr ac mae'n bendant yn dda i'r economi leol.

Diolch, Weinidog, am y datganiad heddiw. Mae nifer fawr o bethau i'w croesawu, a gwych yw cael y links i'r gwefannau wedi eu rhannu gyda ni hefyd, a dwi'n falch iawn o weld y rheini. Ambell i gwestiwn, oherwydd, yn amlwg, rydym ni'n croesawu'r pwyslais o ran addysg gydol oes. Mae hwn yn sector gwirioneddol pwysig o ran sicrhau cyfleoedd i bobl i allu ymwneud efo addysg ar ba bynnag oed maen nhw, eu bod nhw'n dychwelyd neu'n ailhyfforddi ac ati. Felly, yn sicr, mae'n rhaid inni sicrhau gweithlu a phobl yn gweithio yn y sector hwn sydd gyda'r sgiliau er mwyn gallu datblygu'r holl sgiliau yna sy'n angenrheidiol ar gyfer datblygu'r genedl ymhellach.

Rhai o'r pethau hoffwn i ganolbwyntio arnyn nhw o edrych o ran amrywiaeth yn benodol, a sut rydym ni'n sicrhau bod y gweithlu—. Mi wnaethoch chi sôn ynglŷn â sicrhau cyfleoedd i ddysgwyr o bob cefndir ac ati, ond sut yn benodol o ran y gweithlu? Rydym ni wedi gweld amryw o adroddiadau dros y blynyddoedd a'r degawdau diwethaf yn dangos bod yna fwlch o ran cyfleoedd i ferched yn benodol yn y sector hwn, neu bobl o gefndiroedd du, Asiaidd ac ethnig ac ati, lleiafrifol, ein bod ni'n gweld nad yw hynny'n cael ei adlewyrchu, yn arbennig felly pan fydd hi'n dod i rolau arweinyddiaeth o fewn y sector hwn. Felly, pa bwyslais fydd yna o ran sicrhau ein bod ni'n cael cynrychiolaeth, fel, wedyn, bod dysgwyr yn gweld eu bod nhw â llwybrau hefyd yn y dyfodol yn y meysydd hyn?

Os caf i ddilyn yn bellach o ran pwyntiau Laura Anne Jones o ran y Gymraeg, yn amlwg, o ran y Comisiwn Addysg Drydyddol ac Ymchwil, mi fydd yna ddyletswydd ar y comisiwn hwn i hyrwyddo darpariaeth drydyddol Gymraeg a dwyieithog ac annog galw amdano. Felly, sut ydych chi'n mynd i sicrhau bod y neges hon yn glir gan ein darparwyr oll, a hefyd o ran y sicrwydd yna o ran datblygu'r gweithlu? Dwi'n sicr yn croesawu nifer o bethau o ran y cyfleoedd hyfforddiant, ond dwi'n meddwl, o ran ateb y galw a chreu'r galw, yna'n sicr mae hwn yn rhywbeth rydym ni mynd i fod angen sicrhau, yn enwedig mewn ardaloedd megis yr un dwi'n ei gynrychioli yng Nghanol De Cymru rŵan, lle rydym ni'n gwybod dyw'r ddarpariaeth yna ddim yn bodoli a bod dirfawr angen hynny.

Dwi hefyd eisiau holi o ran—. Mae'n wych bod yr adnoddau yma ar gael, a dwi'n lwcus eich bod chi wedi e-bostio linc i fi ddod ar eu traws nhw. O ran hybu a hyrwyddo'r holl adnoddau yma, pa waith fydd yn mynd i mewn i hynny, a hefyd yn gweithio â'r rheini sy'n cynnig cyngor mewn ysgolion o ran gyrfaoedd, ond hefyd mewn canolfannau gwaith ac ati, i sicrhau bod pobl yn ystyried hwn fel opsiwn gwirioneddol o ran gyrfa ac yn gallu elwa o'r holl adnoddau sydd wedi derbyn y buddsoddiad? Diolch.

Cwestiynau pwysig gan yr Aelod, felly diolch am y rheini. O ran sicrhau bod digon o amrywiaeth a bod y gweithlu'n adlewyrchu'r gymdeithas sydd ohoni ac efallai pwyslais—dwi'n credu, yn y cwestiwn—ar elfennau STEM hefyd, fod y bias o ran rhywedd yn parhau, os hoffwch chi, yn anffodus, beth wnaeth fy nharo fi, wrth fy mod i wedi mynd i lansiad y technical teaching fellowships yn ddiweddar—ac mae'r pwyslais yn y rheini yn bwrpasol iawn ar bynciau STEM yn ehangach—roedd cymaint o'r bobl oedd wedi llwyddo fel rhan o hwnnw, menywod oedden nhw, nid dynion. Dyw hynny ddim wastad y profiad, ond roedd e'n drawiadol y diwrnod hwnnw—byddwn i'n dweud, y rhan fwyaf wnes i siarad gyda nhw, fod mwy o fenywod na dynion. Felly, mae hynny'n rhywbeth calonogol iawn, rwy'n credu, ac mae gweld hynny felly'n cael ei ymestyn yng Nghymru'n bwysig, oherwydd mae'n rhan o'r gwaith ehangach roedd yr Aelod yn sôn amdano fe o ran modelau rôl ac ati. Felly, mae hynny'n bwysig.

Ond mae hefyd eisiau sicrhau—roedd hwn yn rhan o'r cwestiwn roedd Laura Anne Jones yn ei ofyn hefyd—fod pobl gydag awydd i ddod i mewn i'r proffesiwn i ddysgu ôl-16. Mae darn o waith wedi bod yn digwydd eisoes—ers blwyddyn a mwy, rwy'n credu, erbyn hyn—i gydweithio gyda'r colegau, gydag undebau dysgu, i fynd i'r afael â'r heriau pwysau gwaith. Mae'r rheini yn hysbys iawn yng nghyd-destun ysgolion; efallai ein bod ni'n trafod llai o hynny yng nghyd-destun colegau, ond mae'r gwaith hwnnw wedi bod yn mynd ymlaen fel ein bod ni'n gallu sicrhau ein bod ni'n gwneud cynnydd yn hynny o beth hefyd.

Un o'r pwyntiau wnaeth yr Aelod gloi arno byddwn ni'n trafod efallai ymhellach yn y ddadl prynhawn ar adroddiad Hefin David, sef ein bod ni'n annog, o ran gyrfa, disgyblion ysgol i edrych ar yrfa o fynd i ddysgu ôl-16 hefyd. Dwi'n credu bod mwy i'w wneud i sicrhau gwell perthynas rhwng ysgolion a cholegau. Mae amryw o heriau ar y llwybr i sicrhau bod hynny'n digwydd yn well, ond un o'r gwobrwyon wrth sicrhau hynny, rwy'n credu, yw ein bod ni'n gallu gwneud fel mae'r Aelod yn awgrymu, a sicrhau bod disgyblion yn edrych ar yrfa dysgu ôl-16 fel opsiwn go iawn iddyn nhw.

Beth am y Gymraeg?

Mae'n flin gen i. Esgusodwch fi—gwnaeth Heledd Fychan hefyd ofyn am rôl y Gymraeg. Dwi newydd ddynodi'r Coleg Cymraeg Cenedlaethol fel y corff i gynghori'r comisiwn ar y Gymraeg yn gyffredinol, ac rwy'n credu bod y berthynas honno yn mynd i fod yn bwysig iawn. Dwi'n falch fy mod wedi gallu gwneud hynny'n gynnar, fel bod y coleg yn gallu helpu i siapio gwaith y comisiwn o'r cychwyn cyntaf, a hefyd sicrhau bod uchelgais yn rhan o hynny. Rŷn ni wrthi ar hyn o bryd yn edrych ar apwyntiadau i'r bwrdd, ac rwy'n falch iawn o weld bod ystod o bobl wedi cynnig i fod ar y bwrdd gyda'r gallu a'r profiad o ddysgu trwy gyfrwng y Gymraeg. Felly, mae sicrhau bod y pethau yma'n rhan o brif ffrydio gwaith y comisiwn, rwy'n credu, yn bwysig iawn, er mwyn sicrhau y lefel o uchelgais rŷn ni eisiau ei weld ar draws y system. 

Ac yn olaf, Joyce Watson. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, rwy'n croesawu'r datganiad hwn heddiw. Mae yna adroddiad gan y grŵp trawsbleidiol ar adeiladu, sef 'Insights from Industry'. Cafodd yr adroddiad hwnnw ei lunio gyda chefnogaeth Bwrdd Hyfforddi'r Diwydiant Adeiladu a hefyd gyfranogwyr o'r byd diwydiant. Wrth gwrs, rydym yn croesawu'r datganiad hwn heddiw, ac yn cydnabod, fel yr ydych chi'n ei wneud yn eich adroddiad, fod technoleg yn datblygu'n gyflym. Mae hynny'n wir, wrth gwrs, am y diwydiant adeiladu, a allai fod yn bartneriaid allweddol wrth gyflawni ein hymrwymiad i sero net. Mae'n faes allweddol ar gyfer datblygu sgiliau. Yn ôl yr adroddiad, dylai'r Llywodraeth godi ymwybyddiaeth o gyfrif dysgu personol gwyrdd y Llywodraeth; gall hwnnw, yn amlwg, gael ei ddefnyddio yn y maes hwn. Bydd yn gwneud dau beth. Bydd yn helpu i gefnogi'r diwydiant, ac, wrth gwrs, bydd yn helpu i gefnogi darpar newydd-ddyfodiaid. Bydd y rhaglen trosglwyddo gwybodaeth sy'n cefnogi colegau, yr ydych chi wedi sôn amdani, hefyd yn hanfodol yn y maes hwn. Felly, allwch chi, Gweinidog, roi sicrwydd y byddwch chi'n gweithio gyda CITB a rhanddeiliaid i helpu i ddatblygu'r sgiliau y bydd eu hangen ar y diwydiant adeiladu wrth symud ymlaen i gyflawni ein haddewid, sef adeiladu'n gyflymach ac adeiladu'n wyrddach?

Rwy'n credu bod Joyce Watson yn gwneud pwynt pwysig iawn. Yn sicr, mae gan y diwydiant adeiladu rôl bwysig i'n helpu i gyflawni ein nodau sero net. Rhan o hynny, fel y dywedodd, yw ehangu, mewn gwirionedd, ein cyfrifon dysgu personol, a'r elfen o hynny sydd wedi'i chlustnodi ar gyfer sgiliau sero net. Byddaf yn gwneud cyhoeddiadau pellach cyn bo hir, yr wyf yn siŵr y bydd hi'n eu croesawu, o ran dyfodol hynny. Mae wedi bod yn beilot llwyddiannus ac rydym am wneud mwy ohono, ac rwy'n credu bod y sector adeiladu yn gallu manteisio ar hynny. Rydym hefyd wedi ehangu ein rhaglen prentisiaethau gradd i'r sector adeiladu yn ddiweddar, gan gydnabod y pwynt y mae hi'n ei wneud bod dosbarthiadau sgiliau ar draws yr ystodau, y mae eu hangen ar y sector, ac y gall dysgwyr gymryd rhan ynddynt gyda'r sgiliau lefel uwch hynny hefyd.

Mae'r rhaglen trosglwyddo gwybodaeth bellach yn ei thrydedd flwyddyn ariannu, a holl bwynt hynny—fe soniodd hi am dechnoleg yn ei chwestiwn—yw gallu cadw'n hollol gyfredol, onid ydyw? Adeiladu yw un o'r sectorau hynny lle mae newid cyflym o ran technoleg. Rydym yn gwybod bod y Llywodraeth hon yn cefnogi adeiladu modiwlaidd, ond mae yna elfennau eraill sy'n cyffwrdd ar y defnydd o gynigion ynni adnewyddadwy gwahanol ym maes adeiladu. Felly, rwy'n credu ei fod yn sector sy'n symud yn gyflym. Gall y mathau o bethau rydym yn sôn amdanynt yma fod o fudd arbennig i'r sector hwnnw, rwy'n credu, ac mae gan y sector lawer i'w gynnig i golegau hefyd. 

Diolch i'r Gweinidog. 

Nesaf mae'r datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd—diweddariad ar ddiogelwch adeiladau. Galwaf ar y Gweinidog, Julie James. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n falch o gael y cyfle hwn i rannu'r wybodaeth ddiweddaraf am y camau yr ydym yn eu cymryd, ar y cyd â Phlaid Cymru, i fynd i'r afael â diogelwch adeiladau yng Nghymru. Mae saith rhan i'r diweddariad heddiw, gan gynnwys ein cynllun adeiladau amddifad, y cynlluniau gwaith datblygwyr sydd ar waith gydag amserlen ar gyfer cyweirio adeiladau, mynediad i forgeisi, y sector cymdeithasol, yn ogystal â'r cynlluniau cymorth lesddeiliaid a'n gwaith i ddiwygio'r system diogelwch adeiladau yng Nghymru.

Y cyntaf o'r rheiny, Dirprwy Lywydd, yw adeiladau amddifad. Yn fy natganiad llafar ym mis Mawrth, cyhoeddais fy mod i'n bwrw ymlaen â 28 adeilad fel rhan o'r cynllun peilot adeiladau amddifad. Ar gyfer pob un o'r 28 adeilad, mae'r datblygwr naill ai wedi rhoi'r gorau i fasnachu, yn anhysbys, neu cafodd yr adeilad ei ddatblygu dros 30 mlynedd yn ôl. Cysylltwyd â pherchnogion yr adeiladau hyn, gan eu cynghori am y camau nesaf, ac mae ein hymgynghorwyr yn paratoi cynlluniau gwaith a gwaith i'w wneud. Dirprwy Lywydd, fel a gyhoeddwyd yn flaenorol, bydd costau ar gyfer y gwaith hwn yn ein cynllun adeiladau amddifad, yn cael eu talu gan Lywodraeth Cymru, a'r gwaith i fod i ddechrau'n fuan ar y cyntaf o'r adeiladau.

Yma yng Nghymru, rwy'n benderfynol o fanteisio ar bob cyfle y gallaf i ddiogelu lesddeiliaid. Rwyf wedi cael gwybod am achosion lle mae lesddeiliaid wedi talu ymlaen llaw am waith diogelwch tân mewn adeiladau amddifad. Dirprwy Lywydd, nid ydym ni eisiau i lesddeiliaid dalu am rywbeth nad yw'n fai arnyn nhw, a dyna pam yr wyf i wedi cytuno i ariannu gwaith cymwys sydd eisoes wedi'i wneud, mewn adeiladau canolig ac uchel sy'n perthyn i'r categori adeilad amddifad. Felly, pan fo lesddeiliaid wedi talu am waith diogelwch tân mewn adeiladau amddifad sy'n ymwneud â namau adeiladu cynwysedig, byddan nhw'n cael eu had-dalu. Bydd y taliadau cyllid ar gael i asiantau rheoli ar ran lesddeiliaid drwy gais o heddiw ymlaen. Rwy'n annog pobl gyfrifol sydd yn y sefyllfa hon i gysylltu â fy swyddogion. Pan fo lesddeiliaid wedi gorfod talu i gywiro gwaith diogelwch tân mewn adeiladau sydd wedi'u datblygu gan gwmnïau sydd wedi ymrwymo i gontract Llywodraeth Cymru, rwy'n annog y cwmnïau hyn yn gryf i ad-dalu lesddeiliaid. Rwy'n falch bod rhai cwmnïau eisoes wedi dechrau ad-dalu lesddeiliaid. Rwy'n cymeradwyo'r cwmnïau hyn; maen nhw wedi gosod esiampl y dylai eraill ei dilyn.

Dirprwy Lywydd, y trydydd o'r eitemau yr wyf i eisiau eu trafod heddiw yw cynlluniau gwaith y datblygwr. Ym mis Mawrth, cyhoeddais fod chwe datblygwr wedi llofnodi ein contract cyfreithiol rwymol sy'n sail i gytundeb ein datblygwyr, ac roedd tri datblygwr wedi cadarnhau eu bwriad i'w arwyddo. Heddiw, rwy'n falch iawn o gadarnhau bod pob datblygwr yr oedd disgwyl iddyn nhw lofnodi ein contract cyfreithiol rwymol wedi gwneud hynny erbyn hyn. Mae hyn yn cynrychioli eu hymrwymiad a'u bwriad i ymdrin â materion diogelwch tân mewn adeiladau y maen nhw wedi'u datblygu yn ystod y 30 mlynedd diwethaf. Mae ein contract yn nodi amserlenni llym, gan ofyn am gynlluniau gwaith a'r wybodaeth ddiweddaraf ar waith sydd ar y gweill. Heddiw, rwy'n falch o gyhoeddi bod pob datblygwr yn ymgysylltu'n weithredol â ni, gyda phob un ond un o'r cynlluniau gwaith, un nad yw'n ddyledus tan 7 Gorffennaf, wedi'u dychwelyd erbyn hyn.

Rwyf hefyd yn hapus i roi'r wybodaeth ddiweddaraf ganlynol am y gwaith y mae datblygwyr eisoes yn ei wneud: mae Persimmon nawr ar y safle yn Century Wharf ac Aurora; mae Bellway ar y safle yn Prospect Place ac mae cladin ACM wedi'i dynnu o fflatiau Quayside; mae McCarthy Stone nawr wedi adfer yr holl waith diogelwch tân mewn adeiladau yng Nghymru y maen nhw wedi'u datblygu; ac mae Redrow erbyn hyn wedi darparu cyllid ar gyfer gwaith diogelwch tân mewnol. Rwy'n falch bod datblygwyr wedi wynebu eu cyfrifoldeb. Mae hyn yn dangos eu hymrwymiad i ddiogelwch adeiladau yng Nghymru. Bydd fy swyddogion i'n monitro'r gwaith yn ofalus, ac yn sicrhau bod amserlenni'n datblygu, er mwyn sicrhau bod y dechrau cadarnhaol hwn yn parhau. Rwyf i hefyd yn falch bod fy swyddogion wedi cael trafodaethau cadarnhaol gyda'r datblygwyr sy'n weddill, sy'n gweithio ar gynlluniau i ddechrau gwaith cyn gynted â phosibl.

Mae pwynt 4 fy ngwybodaeth ddiweddaraf heddiw, Dirprwy Lywydd, ar fenthycwyr. Cyhoeddais ym mis Mawrth fod Sefydliad Brenhinol y Syrfewyr Siartredig wedi cytuno i ymestyn eu canllawiau i briswyr i wneud cais i Gymru a Lloegr. Heddiw, rwy'n falch o gadarnhau y bydd y canllawiau, ar ôl eu cyhoeddi, yn cynnwys dolen i dudalen we Llywodraeth Cymru. Bydd hyn yn cynnwys rhestr o eiddo sydd wedi'u cynnwys o fewn cwmpas ein rhaglen diogelwch adeiladau, yn benodol y rhai sydd wedi'u henwi o fewn contractau unigol y datblygwr a'r adeiladau hynny sydd wedi'u cynnwys yn y garfan gyntaf o adeiladau amddifad. Bydd hefyd yn cadw gwybodaeth fel statws adeiladau a chynlluniau adfer. Bydd hyn yn rhoi syniad i briswyr o ran statws yr adeilad ac yn helpu i gefnogi dileu rwystrau, ac yn galluogi prisiadau morgeisi o fflatiau mewn blociau sydd wedi'u heffeithio arnyn nhw. Rwy'n parhau i weithio'n agos gyda Sefydliad Brenhinol y Syrfewyr Siartredig a Chyllid y DU i sicrhau bod lesddeiliaid mewn adeiladau y mae materion diogelwch tân yn effeithio arnyn nhw'n gallu cael morgeisi.

Tai cymdeithasol yw pumed pwynt fy ngwybodaeth ddiweddaraf heddiw. Ym mis Mawrth, rhoddais i'r wybodaeth ddiweddaraf hefyd am y gefnogaeth a roddais i adeiladau preswyl canolig ac uchel yn y sector cymdeithasol. Mae Llywodraeth Cymru wedi darparu cyllid drwy'r grant landlordiaid cymdeithasol i adfer adeiladau canolig ac uchel yn y sector cymdeithasol. Bydd y cylch diweddaraf a'r olaf o gyllid yn cau ym mis Gorffennaf 2023. Yn dilyn y cylch terfynol hwn o geisiadau, rwy'n rhagweld y bydd holl adeiladau'r sector cymdeithasol lle'r ydyn ni wedi derbyn cais cymwys naill ai wedi'u cwblhau neu bydd ganddyn nhw gynllun gwaith ar waith.

Y chweched maes yw'r cynllun cymorth i lesddeiliaid. Dirprwy Lywydd, rwy'n ymwybodol o'r effaith sylweddol y mae materion diogelwch adeiladau yn ei chael ar breswylwyr yr effeithiwyd arnynt, yn ariannol ac, yn wir, ar eu hiechyd a'u lles. Mewn ymateb i hyn, lansiais y cynllun cymorth i lesddeiliaid. Dim ond yng Nghymru y mae'r cynllun yn bodoli, ac mae wedi'i anelu at y rhai sy'n wynebu caledi ariannol o ganlyniad uniongyrchol i'r materion diogelwch adeiladau hyn. Ym mis Mawrth, rhoddais i'r wybodaeth ddiweddaraf yn dilyn adolygiad o'r cynllun. Rwy'n falch o adrodd bod un eiddo, erbyn hyn, wedi'i brynu'n llwyr, ac mae pum eiddo yn mynd drwy'r broses prynu eiddo. Pan gaiff yr eiddo hwn ei brynu, bydd hyn yn rhoi'r dewis i lesddeiliaid symud ymlaen neu rentu'r eiddo yn ôl. Rwyf hefyd yn falch o weld cynnydd yn nifer yr ymholiadau yn dilyn yr adolygiad, ac rwy'n parhau i annog unrhyw lesddeiliaid sydd mewn anhawster ariannol i gwblhau ein holiadur cymhwysedd i weld a allan nhw fanteisio ar gymorth drwy'r cynllun hwn. Am ragor o wybodaeth, ewch i wefan Llywodraeth Cymru.

Dirprwy Lywydd, y rhan olaf ohono yw cyfnod diwygio, dylunio ac adeiladu a meddiannaeth y rhaglen adeiladu. Rwy'n parhau i fod yn ymrwymedig i ddiwygio'r system bresennol o ddiogelwch adeiladau yng Nghymru. Cafodd ein cynigion ar gyfer diwygio cyfnod dylunio ac adeiladu adeilad eu nodi yn ein Papur Gwyn, 'Adeiladau Mwy Diogel yng Nghymru'. Mae cyfnod cyntaf y diwygiadau i'r drefn rheoli adeiladu yn cael ei ddatblygu. Bydd hyn yn dechrau newidiadau deddfwriaethol i gywiro problemau sydd wedi'u nodi o fewn y drefn bresennol. Bydd y cyfnod cyntaf yn dod â phroses o reoleiddio'r proffesiwn rheoli adeiladu yn fwy llym, sy'n cynnwys ardystwyr rheoli adeiladau preifat, arolygwyr adeiladu ac awdurdodau lleol sy'n arfer swyddogaethau rheoli adeiladu. Bydd y newidiadau yn gwella lefelau cymhwysedd, tryloywder ac atebolrwydd yn y proffesiynau rheoli adeiladu. Mae hyn er mwyn sicrhau mai dim ond unigolion sydd â'r sgiliau a'r cymhwysedd perthnasol sy'n cynghori'r rhai sy'n gwneud penderfyniadau cyn bod mesurau rheoli adeiladu pwysig yn cael eu cymryd.

Mae nifer o ymgynghoriadau cysylltiedig wedi dod i ben yn ddiweddar a bydd ymatebion yn cael eu cyhoeddi yn fuan. Yn yr hydref, byddwn ni mewn sefyllfa i wneud y gyfres gyntaf hon o is-ddeddfwriaeth i greu cofrestrau ar gyfer yr holl arolygwyr adeiladu ac ardystwyr rheoli adeiladu. Mae'n debygol y bydd y broses gofrestru yn cael ei hagor ym mis Hydref eleni, gyda'r bwriad o symud i'r drefn newydd o fis Ebrill 2024. Bydd mwy o wybodaeth am y trefniadau hyn yn cael eu cyhoeddi yn fuan.

Mae fy swyddogion hefyd yn gweithio'n gyflym ar Fil Diogelwch Adeiladu i Gymru, a fydd yn cael ei gyflwyno yn ddiweddarach yn nhymor y Senedd hon. Bydd y cynlluniau hyn ar gyfer diwygio yn gwella atebolrwydd ar gyfer diogelwch adeiladau yn ystod y cyfnod meddiannaeth. Y bwriad yw i'r drefn cyfnod meddiannaeth newydd gynnwys pob adeilad preswyl amlfeddiannaeth, nid dim ond rhai sy'n 18m ac yn uwch, fel sy'n digwydd yn Lloegr. Yn ystod y 12 mis diwethaf, rydyn ni wedi bod yn gweithio gyda rhanddeiliaid mewn diwydiant a gyda thrigolion i'n helpu ni i ddatblygu ein syniadau ymhellach. Rwy'n teimlo mai'r awdurdodau lleol fyddai'r sefyllfa orau i reoleiddio trefn cyfnod meddiannaeth newydd, gan gydweithio'n agos â'n gwasanaethau tân ac achub. Fis diwethaf, ysgrifennais i, ynghyd â'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol a'r Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol, lythyr at Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, gwasanaethau tân ac achub ac awdurdodau lleol i ofyn am eu cefnogaeth i archwilio'r cynnig hwn. Rwy'n falch o adrodd bod y trafodaethau hynny nawr ar y gweill, drwy gyfres o weithdai ym mis Mehefin a mis Gorffennaf, y mae swyddogion yn bwrw ymlaen â nhw.

Dirprwy Lywydd, rydyn ni'n gwrando'n astud ar yr hyn y mae rhanddeiliaid yn ei ddweud wrthyn ni. Bydd yn cymryd amser i weithio drwy'r manylion. Ond yr hyn sydd ei angen arnon ni yw trefn sy'n gweithio'n effeithiol i ddiwallu anghenion Cymru, un sy'n helpu i leihau'r risgiau i breswylwyr fel y gallan nhw deimlo'n ddiogel ac yn saff yn eu cartrefi. Rwy'n parhau i fwrw ymlaen â'n rhaglen diogelwch adeiladau ac rwy'n edrych ymlaen at roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r aelodau wrth i ni ddatblygu ein cynlluniau uchelgeisiol ar gyfer cyflawni. Diolch. 

Diolch yn fawr, Gweinidog, am eich datganiad cynhwysfawr. Fel yr wyf i'n siŵr y byddwch chi'n cytuno, mae'n rhwystredig iawn i lesddeiliaid sydd wedi cael eu hunain yn y sefyllfa hon, ac heb os, mae llawer ohonyn nhw wedi dioddef problemau iechyd meddwl difrifol o ganlyniad. Rwy'n credu bod llawer o'r problemau wedi codi oherwydd bod pobl yn cael eu gadael mewn cyflwr o anwybodaeth, a phan fyddan nhw'n dechrau chwilio am atebion, maen nhw'n wynebu wal o dawelwch ac, yn anffodus, nid yw llawer o'r wybodaeth sy'n cael ei rhyddhau, gan gynnwys datganiadau fel eich un chi heddiw, o reidrwydd yn ddealladwy iddyn nhw, neu hyd yn oed yn cael eu codi gan y rhai yr effeithiwyd arnynt.

Yn ôl fy nealltwriaeth i, Gweinidog, er bod datblygwyr wedi llofnodi contract i wneud y gwaith adfer i gywiro cladin peryglus ac anniogel, ac mae rhai erbyn hyn wedi dechrau gweithio, fel y sonioch chi, mae rhai perchnogion eiddo yn dal i fod ar dir neb ac nid ydyn nhw wedi derbyn gohebiaeth ynghylch pryd y bydd y gwaith yn dechrau. Mae rhai asiantiaid rheoli hyd yn oed wedi cael cyfarwyddyd i beidio â disgwyl i'r gwaith ddechrau tan o leiaf 2024. Yn anffodus, mae hyn yn golygu, Gweinidog, bod pobl yn dal i fyw mewn eiddo sydd wedi'i nodi bod ganddo cladin anniogel ac yn anffodus, gallan nhw ddisgwyl aros felly am beth amser, ac, felly, gallan nhw wynebu'r pryderon, pryder ac iechyd meddwl sy'n dod oherwydd y materion cladin. Gyda hyn mewn golwg, A gyda'r bwriad o dawelu meddwl lesddeiliaid at ddibenion helpu gyda'u pryderon, a fyddech chi'n ystyried ysgrifennu at lesddeiliaid sydd wedi'u heffeithio arnyn nhw gan esbonio'r camau yr ydych chi'n eu cymryd a beth y gallan nhw ei ddisgwyl wrth symud ymlaen?

Hoffwn i hefyd fanteisio ar y cyfle hwn i dynnu sylw at y ffaith bod rhai asiantiaid rheoli sydd wedi gweld costau yswiriant adeiladau'n codi oherwydd yr ansicrwydd ynghylch cladin wedi trosglwyddo hyn i denantiaid ac wedi codi llawer mwy yn eu ffioedd, gyda rhai lesddeiliaid nawr yn wynebu codiadau mewn prisiau yn eu ffioedd rheoli gymaint ag 831 y cant. Gyda hyn mewn golwg, Gweinidog, a wnewch chi sefydlu ymchwiliad i ddarganfod yn union sut mae pob asiant rheoli sy'n gyfrifol am eiddo yng Nghymru wedi ymateb i'r argyfwng cladin a datgelu os oes rhai'n manteisio ar y sefyllfa drasig hon? 

Cafodd y cynnig deddfwriaethol trawsbleidiol ar ddiogelwch adeiladau uchel yng Nghymru, dan arweiniad fy nghyd-Aelod, Janet Finch-Saunders, gefnogaeth y rhan fwyaf o'r Siambr hon. Yn benodol, galwodd ar y Llywodraeth hon i greu dyletswydd ar ddatblygwyr i ad-dalu lesddeiliaid am gostau rhesymol a gafodd eu tynnu yn ystod y materion diogelwch adeiladu. Ond, yn anffodus, ni wnaeth rhaglen ddeddfwriaethol y Prif Weinidog unrhyw sôn am hyn o gwbl, ac ni wnaeth Bil ar ddiogelwch adeiladau yn flaenoriaeth yn ystod y 12 mis nesaf. O ystyried nifer y bobl y mae hyn yn effeithio arnyn nhw, eich datganiad heddiw a'r gefnogaeth drawsbleidiol yn y Siambr hon ar gyfer Bil o'r fath, a allwch roi union ddyddiad pryd y byddwch chi'n cyflwyno deddfwriaeth o'r fath gerbron y Senedd Cymru hon?

Yn olaf, Gweinidog, er bod llawer o adeiladwyr wedi llofnodi'r cytundeb a'r contract sy'n ymrwymo i waith adfer, mae'n dal yn bosibl i lawer o'r rheiny gymryd cryn dipyn o amser cyn iddyn nhw ddechrau a chwblhau'r gwaith. Mae gennyf ddiddordeb mewn gwybod pa systemau sydd gennych chi ar gael i sicrhau eu bod yn cyflawni'r gwaith mewn modd amserol a didwyll. Diolch.

Diolch yn fawr, Joel. Fe wnes i, mewn gwirionedd, rwy'n credu, ateb cryn dipyn o'r cwestiynau hynny yn fy natganiad, ond dim ond i ailadrodd: mae'r Bil wedi'i amseru cyn diwedd tymor y Senedd hon—rwyf i bob amser wedi bod yn glir iawn ynglŷn â hynny. Nid yw yn y flwyddyn nesaf, oherwydd y rhesymau yr wyf i wedi'u nodi yn fy natganiad.

Mae'r pwynt am asiantau rheoli yn un da. Rydyn ni'n cyfarfod yn rheolaidd iawn gyda grŵp o asiantau rheoli, fodd bynnag, yn anffodus, nid oes gennyf i'r pŵer i reoleiddio asiantau rheoli. Rwyf i mewn cysylltiad cyson â Llywodraeth y DU ynghylch eu rhaglen diwygio lesddaliadau, ac rwy'n gobeithio y bydd hynny'n cynnwys diwygio'r broses asiantau rheoli, y mae ei angen yn fawr, ac rwy'n gobeithio'n fawr iawn y bydd yn rhan o'r broses diwygio lesddeiliaid.

Rwyf i hefyd wedi gofyn i Lywodraeth y DU a hoffen nhw ystyried rôl gwerthwyr tai yn hynny hefyd, gan fod gennym ni nifer fawr o bobl yn y Siambr hon yr effeithiwyd arnyn nhw nid yn unig gan adeiladau uchel, ond gan arferion rheoli ystadau, yr un grŵp o bobl yn aml. Ond, yn anffodus, nid oes gennyf i'r pŵer i'w rheoleiddio, Joel. Ond rydyn ni'n cwrdd â nhw'n rheolaidd iawn ac rydyn ni'n ymgymryd â gwahanol materion, gan gynnwys costau a chostau gweinyddol gyda nhw, er mwyn rhoi gwybod ein barn ni.

O ran gwybodaeth yn mynd at bobl, mae'n berffaith bosibl cofrestru ar ein taflen newyddion gwybodaeth. Rwyf i wedi annog, lawer gwaith, holl Aelodau'r Siambr hon i ymrwymo i hynny; yna gallwch chi ei drosglwyddo i'ch etholwyr ac unrhyw un sy'n cysylltu â chi. Felly, os nad ydych chi wedi gwneud hynny eisoes, rydyn ni'n eich annog chi i wneud hynny. Mae'n hawdd ei gyrraedd o wefan Llywodraeth Cymru. Pan fyddwch chi wedi cofrestru i wneud hynny, gallwch chi drosglwyddo ei fanylion i unrhyw etholwr sy'n dymuno cadw mewn cysylltiad. Mae'r cylchlythyr hwnnw'n cael ei anfon yn rheolaidd iawn ac mae ganddo'r holl wybodaeth ddiweddaraf. Mae hefyd yn bosibl cael mynediad at gylchlythyrau hŷn, os nad oes gennych chi'r wybodaeth gyfredol ar hyn o bryd, a dyna'r ffordd fwyaf effeithlon o sicrhau eich bod chi mewn cysylltiad â'r broses wrth iddi fynd yn ei blaen.

Os hoffech chi ysgrifennu ataf i am unrhyw adeilad penodol, oherwydd eich bod chi'n poeni am yr amseru, yn amlwg nid oes gennyf i'r wybodaeth ar gyfer pob un o'r 193 adeilad arnaf i, felly os ydych chi eisiau ysgrifennu ataf i am adeilad penodol, gwnewch hynny.

Diolch i'r Gweinidog am y datganiad yma heddiw. Dwi'n ddiolchgar am y diweddariad, ac unwaith eto, dwi'n croesawu'r camau y mae'r Llywodraeth yn eu cymryd er mwyn mynd i'r afael â'r broblem ddifrifol a chymhleth yma. Eto, mae'n dda gweld ffrwyth llafur y cytundeb rhwng Plaid Cymru a'r Llywodraeth ar waith, gan wneud y gwahaniaeth cadarnhaol hynny i fywydau pobl bob dydd. 

Mae'n rhaid inni beidio ag anghofio y trasiedi ddinistriol a ddatblygodd yn Nhŵr Grenfell nôl yn 2017. Roedd y tân a ddinistriodd y tŵr hwnnw wedi arwain at 72 o farwolaethau, ac mae'n ein hatgoffa ni o'r angen brys i sicrhau diogelwch i'n hadeiladau ac amddiffyn bywydau ein dinasyddion yma. Yn sgil Grenfell, mae yna drigolion ar draws y Deyrnas Gyfunol, gan gynnwys yma yng Nghymru, wedi bod yn byw mewn pryder ac ofn cyson. Maen nhw'n byw o dan gysgod Grenfell, yn pryderu nad ydy eu cartrefi eu hunain yn ddiogel, ac y gall yr union le yna sydd i fod yn noddfa ac yn lloches iddyn nhw fygwth eu bywydau. 

Felly, am lawer yn rhy hir, rydym ni wedi gweld diwylliant o dorri corneli gan ddatblygwyr mawr, a hynny ar draul diogelwch y cyhoedd, ac mae'n dda gweld camau difrifol yn cael eu cymryd i fynd i'r afael â hynny. Rydym yn gwybod bod yna 171 adeilad efo problemau diogelwch, yn cynnwys 28 adeilad amddifad mae'r Gweinidog eisoes wedi cyhoeddi, y bydd yn edrych i'w cael eu hatgyweirio. Ond fe hoffwn i godi sefyllfa Doc Fictoria yng Nghaernarfon. Fel dwi'n ei deall hi, mae'r datblygiad yma yn enghraifft o ddatblygiad sy'n syrthio rhwng dwy stôl fel petai: dydy o ddim yn adeilad amddifad nac yn dod o dan pact y datblygwr. Felly, beth ydy'r ffordd ymlaen i breswylwyr Doc Fictoria, a faint o ddatblygiadau eraill, o'r oddeutu 171 adeilad efo problemau diogelwch yr ydym yn gwybod amdanyn nhw, sy'n syrthio rhwng y ddwy stôl yma?  A all y Gweinidog gadarnhau pa waith sydd yn mynd yn ei flaen, a'r camau nesaf, ar gyfer preswylwyr yr adeiladau hynny, os gwelwch yn dda? 

Mae cynlluniau'r Llywodraeth i'w croesawu, ond, tan i'r gwaith atgyweirio gael ei wneud er mwyn gwneud yr adeiladau yma yn ddiogel, bydd y preswylwyr yn parhau i fyw mewn gofid. Mi fydd nifer o breswylwyr yn parhau i bryderu am yr amserlen ar gyfer gwaith i wneud eu cartrefi yn fwy diogel. Pryd felly fedrwn ni ddisgwyl cyrraedd pwynt pan fydd pob adeilad yn ddiogel i’r preswylwyr heb iddyn nhw, neu eu perchnogion, orfod talu am y gwaith? Beth ydy'r amserlen ar gyfer hynny? Pryd fedrwn ni ddisgwyl y bydd y gwaith wedi ei orffen? 

Unwaith eto, fe hoffwn i nodi fy mod i’n cefnogi’r Gweinidog wrth iddi ddweud y bydd yn edrych i fewn i bob opsiwn, yn cynnwys addasu deddfwriaeth ac atal datblygiadau, ac mae'n dda gweld nad oes angen gwneud hynny gan ei bod hi wedi llwyddo i gael y cwmnïau i gyd i gefnogi ac arwyddo i fyny, felly llongyfarchiadau ar y pwynt yna. Yn y datganiad, ddaru'r Gweinidog ddweud ei bod hi am annog lesddeiliaid i wneud cais am gymorth ariannol. Felly, pa gamau mae'r Gweinidog yn eu cynnig er mwyn sicrhau bod y bobl yma yn gwybod am yr opsiynau sydd ar gael, ac yn deall sut mae gwneud cais am y cymorth? Yna, ddaru'r Gweinidog sôn am fenthycwyr a dweud fod yna ganllawiau am gael eu cyhoeddi. Mae'n dweud bydd hyn yn digwydd ymhen amser. A gawn ni sicrwydd pryd mae hynny am ddigwydd mewn gwirionedd? Am faint yn rhagor o amser y bydd rhaid i bobl aros tan fod y benthyciadau yma ar gael? 

Yn olaf, dwi am groesawu'n fawr fod yna fwy o reolaeth llym am gael ei gyflwyno ar reoli adeiladu, ond mae yna amwysedd am amserlen y broses gofrestru ar gyfer rheolwyr adeiladu. Pam yr amwysedd felly, ac a all y Gweinidog roi mwy o sicrwydd o ran yr amserlen yma hefyd? Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. 

Diolch, Mabon. Dim ond ar Ddoc Fictoria a'r un llai—. Felly, cafodd Doc Fictoria yn benodol ei ddatblygu gan Watkin Jones, rwy'n siŵr eich bod chi'n gwybod hynny. Rwyf i wedi ysgrifennu at Watkin Jones, ac maen nhw wedi cadarnhau eu bod nhw'n gweithio gyda'r perchnogion cyfrifol o ran y gwaith adfer. Felly, rwy'n falch iawn o hynny, wrth gwrs. Mae gan swyddogion gyfarfod gyda Watkin Jones yn fuan i drafod y cynlluniau sy'n cael eu hamlinellu yno, felly mae hwnnw'n adeilad penodol iawn sydd ar y gweill. Yn fwy penodol, o ran adeiladau gyda datblygwyr llai nad ydyn nhw yn y cytundeb neu'r contract—. Mae tri chategori o adeiladau, felly, mae yna adeiladau wedi'u cynnwys gan y datblygwyr mawr, mae yna adeiladau amddifad, ac yna mae'r adeiladau wedi'u cynnwys gan y datblygwyr llai, y mae rhai ohonyn nhw ond wedi adeiladu un adeilad. Ac nid cwmnïau bach yw rhai o'r datblygwyr llai, ond o ran adeiladau preswyl, mae ganddyn nhw ond ychydig o ôl traed. Mae nifer o'r rheiny, felly efallai'u bod nhw'n gwmnïau adnabyddus, ond efallai mai dim ond un neu ddau o adeiladau sydd ganddyn nhw yng Nghymru.

Felly, rydyn ni yn y broses o gysylltu â'r holl ddatblygwyr a'r asiantau rheoli, ac rydyn ni'n ymchwilio i'r hyn y mae modd ei wneud ar gyfer y datblygwyr llai. Felly, mae hyn ychydig yn fwy cymhleth, mae arna i ofn. Lle mae datblygwr llai yn ddatblygwr bach at ddibenion preswyl, ond mewn gwirionedd yn enw adnabyddus, rydyn ni'n disgwyl iddo wneud i'r gwaith adfer ddigwydd. Lle mae'r datblygwr yn ddatblygwr bach ym mhob—beth bynnag—nid ydyn ni eisiau gwthio pobl i fethdaliad. Felly, fe wnawn ni archwilio gyda nhw sut y gallwn ni eu cael nhw i wneud y gwaith adfer mewn ffordd nad yw'n gwthio'u cwmni i fethdaliad, am resymau amlwg. Felly, byddwn ni'n gweithio gyda nhw i sicrhau bod system ariannu yn cael ei darganfod sy'n gwneud iddyn nhw barhau i fod yn gwmni hyfyw. Mae angen cwmnïau datblygu arnon ni yng Nghymru; mae llawer ohonyn nhw'n gyflogwyr lleol pwysig, ond eu bod yn talu am y gwaith adfer fel y bo'n briodol. Felly, mae hynny'n gategori mwy cymhleth o bobl, am resymau amlwg, ond rydyn ni wir yn y broses o weithio gyda nhw.

Fel y dywedais i mewn ymateb i Joel, rydyn ni'n gweithio gyda'r holl asiantau rheoli hefyd. Felly, rydyn ni'n weddol sicr bod gennym ni'r holl adeiladau, ond fel yr wyf i bob tro yn annog pob Aelod, os dewch chi ar draws un nad yw, yn eich barn chi, wedi'i gynnwys, yna dywedwch. Mae'n bosibl cofrestru ar gyfer y cylchlythyr ar unrhyw adeg, ac rwy'n gobeithio y bydd pob un ohonoch chi wedi ymuno ac y dylech fod yn cael hwnnw, ac mae'n bosibl i chi ei anfon at etholwyr ac unrhyw un arall sydd â diddordeb. Rydyn ni'n awyddus iawn i'w ledaenu mor bell â phosibl. Ac yna, rwyf i hefyd yn gweithio gyda grŵp rhanddeiliaid sydd â nifer o sefydliadau tenantiaid, Cymdeithas Genedlaethol y Landlordiaid Preswyl, Cladiators Cymru, TPAS Cymru—pob sefydliad cynrychioliadol yr ydyn ni wedi gallu'u cael i gyfarfod â ni i wneud yn siŵr ein bod ni'n ei ledaenu cyn gynted â phosibl. Dim ond yr wythnos diwethaf y gwnes i gyfarfod â nhw, rwy'n credu—mae'n ddrwg gennyf i, mae fy nyddiadur braidd yn—. Dydw i byth yn cofio pryd wnes i beth, ond rwy'n credu mai ym Mharc Cathays 2, wyneb yn wyneb oedd hi, ac roedd yn braf iawn. 

O ran y rheolwyr adeiladu, amlinellais i'r system yr ydyn ni'n mynd i'w rhoi ar waith i wneud rhywfaint o waith rheoleiddio ar hyn o bryd, ac yna bydd gennym ni Fil a fydd yn diwygio'r system gyfan erbyn diwedd tymor y Senedd. Nid ydyn ni wedi gallu rhoi amser ar y Bil hwnnw oherwydd bod peth ohono'n gysylltiedig â sut mae'r rheoliadau'n gweithio, a sut mae'r diwygiadau amrywiol sy'n mynd drwodd yn Lloegr sy'n ymwneud ag ef yn gweithio, oherwydd mae hwn yn faes anodd iawn i ddatganoli. Nid yw'n syml o gwbl pa ddarnau sydd wedi'u datganoli a pha rai nad ydyn nhw wedi'u datganoli. Felly, er enghraifft, nid yw cyfraith eiddo wedi'i datganoli, ond mae cyfraith lesddaliadau wedi'i datganoli. Wel—dyna ddwy ochr yr un geiniog, ynte? Felly, mae'n rhaid i ni weithio yn ofalus iawn gyda chyfreithwyr Llywodraeth y DU i sicrhau bod gennym ni'r pwerau cywir i wneud y gwahanol ddarnau ohono y gallwn ni eu gwneud. Ac yn ddiweddar iawn rwyf i wedi gohebu â, ac wedi siarad â, Gweinidog perthnasol y DU, sy'n dweud wrthyf i fod eu Bil diwygio lesddaliadau nhw yn dal i fod ar y trywydd iawn ar gyfer yn ddiweddarach eleni, felly rwy'n gobeithio bod hynny'n wir. 

Diolch yn fawr iawn, Gweinidog, am eich datganiad. Mae'n dda gweld ei fod yn cael yr amser ar lawr y Senedd. Diolch i chi am eich medrusrwydd a'ch ymatebion hefyd i'r maes cymhleth iawn hwn. Roeddwn i eisiau canolbwyntio, yn yr amser sydd gennyf i, ar un maes, sef y cynllun cymorth i lesddeiliaid; mae 'prynu yn ôl' yn ddisgrifiad arall. Felly, dim ond i holi am gefnogaeth ynghylch hyn a'r cynnydd, clywais i gan rywun sy'n cymryd rhan yn y cynllun ei fod nawr flwyddyn yn ddiweddarach o'i gais cychwynnol. Gwnaeth ei gyflwyno yn syth ar ôl i'r ffenestr agor, ond nid ydyn nhw wedi cael canlyniad eto. Felly rwy'n awyddus i ddeall yr amserlenni yno, ac os yw hyn yn eithriad, efallai y gallwn i ysgrifennu atoch chi gyda'r manylion ynghylch hynny. Felly dim ond ychydig mwy am yr amserlenni ar gyfer hynny.

Ac yn ail ac yn olaf, a wnewch chi hefyd egluro, pan fydd yr eiddo'n cael ei brynu, beth yw'r broses wedyn ynglŷn â lesddeiliaid yn cael y dewis i symud yn ôl neu i rentu'r eiddo yn ôl? Diolch yn fawr iawn.

Diolch yn fawr, Jane. Felly, mae'r cynllun hyd yma wedi cael 17 cais. Mae un wedi'i gwblhau, pump yn dal i fynd drwy'r broses, mae un yn mynd drwy broses werthuso ar hyn o bryd, ac roedd 10 yn anghymwys. Fe wnaf i ddweud, serch hynny, os ydych chi'n adnabod rhywun sydd wedi'i farnu'n anghymwys, ein bod ni'n ei adolygu bob tri mis, felly mae'n werth ailymgeisio oherwydd mae'n anodd iawn deall faint mae'n mynd i'w gostio, felly wrth i ni ddeall faint o bobl sy'n dod drwodd, rydyn ni'n llacio'r gofynion, os mynnwch chi. Felly mae'n ddigon posibl y byddwch chi'n gymwys os nad oeddech chi o'r blaen.

Rwy'n annog pawb sydd mewn anhawster ariannol i lenwi'r holiadur cymhwysedd. Rydyn ni'n rhoi'r dewis i bobl, felly unwaith y bydd wedi bod trwyddo, gallwch chi ei rentu'n ôl os ydych chi eisiau, ac os ydych chi eisiau symud ymlaen yna, rydych chi eisiau symud ymlaen. Mae rhai pobl eisoes wedi symud ymlaen. Rydyn ni eisoes wedi ymestyn y cynllun, er enghraifft, i bobl sy'n landlordiaid, a brynodd ar gyfer cymorth pensiwn ac sydd ag un eiddo yn unig, felly mae rhai eraill—. Nid oes rhaid i chi fod yn breswylydd i wneud hynny. Rydw i wedi cael llawer o lythyrau oddi ar bobl sydd wedi bod yn sownd oherwydd nad ydyn nhw'n gallu gwerthu ac maen nhw wedi cael mwy o blant nag y gall y fflat ddarparu ar eu cyfer nawr, er enghraifft. Felly, rwy'n awyddus iawn i helpu pobl symud o'r amgylchiadau hynny.

Weithiau, pan fydd pobl yn gwneud cais, gallwn ni eu helpu nhw i'w werthu ar y farchnad agored yn unig, oherwydd gallwn ni esbonio'r broses ar gyfer y EWS1, ac yn y blaen. Ac mae cyngor ariannol ar gael i bawb sy'n gwneud cais oherwydd weithiau dyna'r cyfan sydd ei angen arnyn nhw mewn gwirionedd. Felly, mae'n werth ei wneud. Os oes gennych chi fater penodol, yna bydd yn rhaid i chi ysgrifennu ataf i, Jane, os yw hynny'n iawn. Nid oes gennyf i fanylion pob un ohonyn nhw arnaf i, ond gallaf eu darganfod yn hawdd i chi.

Rwy'n croesawu'r datganiad hwn yn fawr. Yn gyntaf, a all y Gweinidog gadarnhau, er gwaethaf y datganiadau sy'n cael eu lledaenu ar y cyfryngau cymdeithasol, nad oes ateb cyflym syml o ran dim ond pasio deddf ac y bydd y cyfan yn cael ei gyflawni? Oherwydd rwyf i—ac rwy'n siŵr bod y Gweinidog—wedi cael llond bol ar bobl yn dweud wrthyn ni mai dim ond un peth sydd angen i chi ei wneud a bydd popeth yn disgyn i'w le. Wel, mae'r ddau ohonon ni'n gwybod nad yw hynny'n wir.

Rwy'n croesawu'r datganiad nad ydych chi eisiau i lesddeiliaid dalu am rywbeth nad eu bai nhw ydyw. Dyna pam rydym ni wedi cytuno i ariannu gwaith cymwys sydd eisoes wedi'i wneud mewn adeiladau canolig ac uchel sy'n perthyn i'r categori adeiladu amddifad. A fydd South Quay, a gafodd ei adeiladu gan Carillion, sydd wedi darfod erbyn hyn, yn cael ei gynnwys?

Rwy'n croesawu bod pob datblygwr yr oedd disgwyl iddo lofnodi contractau cyfreithiol rwymol nawr wedi gwneud hynny. Mae hyn yn cynrychioli'u hymrwymiad a'u bwriad i fynd i'r afael â materion diogelwch tân mewn adeiladau y maen nhw wedi'u datblygu dros y 30 mlynedd diwethaf. Rwy'n falch iawn o hynny, a'r hyn rwy'n ei ofyn nawr yw eu bod wedi'i lofnodi ac rydyn ni'n ymwybodol o'u hymrwymiad, ac rydyn ni'n gwybod eu bod nhw wedi gosod amserlenni llymach ar gyfer gofyn am gynlluniau gwaith, a'r wybodaeth ddiweddaraf ar waith ar y gweill, a wnaiff y Gweinidog neu'r datblygwr rannu'r wybodaeth honno â phobl sy'n byw mewn datblygiadau fel Altamar? Oherwydd rwy'n credu mai diffyg gwybodaeth gan y bobl hyn sydd wedi gadael twll yn y system sydd wedi'i lenwi gan y rhai sy'n ceisio achosi trafferth.

Diolch yn fawr, Mike. Nid oes un datrysiad yn unig ar gyfer hyn. Pe bai yna, bydden ni wedi dilyn y llwybr hwnnw, wrth gwrs. Nid oes ateb syml, uniongyrchol. Mae'r llwybr y mae Lloegr wedi'i ddilyn yn caniatáu i bobl erlyn y datblygwr eu hunain. Rydyn ni bob amser wedi bod o'r farn bod hynny'n fwy cymhleth na'r hyn yr ydyn ni'n ei wneud. Mae'n well gennyf i sefyllfa lle mae Llywodraeth Cymru yn cymryd y cyfrifoldeb cyfreithiol dros sicrhau bod contract yn cyflawni. Felly, rydyn ni'n glir iawn ynglŷn â hynny. Yn sicr, nid oes ond un datrysiad.

Mae South Quay, rwy'n credu, yn perthyn i'r categori adeiladau amddifad, ond, os ydych chi eisiau ysgrifennu ataf i, Mike, gallaf i gadarnhau hynny mewn ffordd fwy uniongyrchol, oherwydd rwy'n gwneud hynny o'r cof, ond rwy'n credu ei fod. Rwyf i wedi ysgrifennu at Altamar, ac rwy'n eithaf hapus i drafod hynny gyda chi ar wahân. Rydyn ni'n gwybod lle'r ydyn ni gydag Altamar; rydw i newydd ysgrifennu atyn nhw.

Ac yn olaf, Rhys ab Owen.

Gweinidog, rwy'n falch bod Mabon ap Gwynfor wedi gofyn am eglurhad ar beth oedd 'maes o law' yn ei olygu. Nid wyf i'n credu i mi glywed ateb i hynny, felly, pryd fydd y canllawiau i briswyr yn cael eu cyhoeddi? Mae mor bwysig bod lesddeiliaid yn gallu cael morgeisi. Ond a yw'r Gweinidog yn gwybod ar ba ganran yn erbyn prisio fydd hynny, a beth fyddai'r gyfradd llog? Rwy'n croesawu'ch datganiad o ran lle mae lesddeiliaid eisoes wedi talu i gywiro gwaith diogelwch tân, y byddwch chi'n annog datblygwyr yn gryf i'w had-dalu. Ond a oes unrhyw bwerau gorfodi o ran hynny?

Cefais wybod fod trigolion Celestia wedi ysgrifennu at swyddogion Llywodraeth Cymru, gan dynnu sylw at fethiannau datblygwyr wrth gydymffurfio â'r contract. Maen nhw'n credu bod datblygwyr yn llusgo eu traed ac yn gwrthod arolygon ac yn torri contract Llywodraeth Cymru yng Nghaerdydd ac yn Abertawe, ac nid ydyn nhw wedi derbyn cynllun adfer nac amserlen. A allwch chi nodi pryd y bydd trigolion Celestia yn derbyn ateb, a sut y byddwch chi'n sicrhau cydymffurfiaeth â'r contract?

Tynnodd Jane Dodds sylw at y cynllun cymorth lesddalwyr. Er iddo gael ei gyhoeddi dros 18 mis yn ôl, dim ond un eiddo sydd wedi'i brynu a dim ond pump ar y gweill. Yn groes i'r datganiad, Gweinidog, mae trigolion yn credu na fyddan nhw'n cael rhentu eu heiddo yn ôl, oherwydd rhesymau cyfreithiol. A allwch chi egluro hynny? A fodd bynnag, a ddylen ni fod yn rhentu eiddo a ystyrir yn anniogel? Diolch yn fawr. 

Diolch yn fawr, Rhys ab Owen. Felly, mae Cladiators Cymru yn rhan o'r grŵp rhanddeiliaid y gwnes i gwrdd ag nhw yr wythnos diwethaf. Mae'r mater gyda Celestia yn gymhleth iawn ac yn destun ymgyfreitha, felly nid yw'n rhywbeth y gallaf i ei drafod yn hawdd ar lawr y Senedd. Rwyf i wedi cynnig cyfarfod â nhw i drafod eu pryderon penodol, ond rwy'n credu bod eu pryderon penodol yn gysylltiedig â'r ffaith eu bod nhw mewn ymgyfreitha cymhleth ac nid y cynllun ehangach, pwynt a gafodd ei wneud yn y grŵp rhanddeiliaid dan sylw, ac rwy'n amlwg yn ailadrodd hynny yma er gwybodaeth i chi.

O ran ad-dalu, rydyn ni'n disgwyl i'r datblygwyr ad-dalu. Os na wnawn ni, yna bydd yn rhaid i mi weld beth y mae modd ei wneud. Nid oes gennyf i unrhyw reswm i feddwl na fyddan nhw'n gwneud hynny. Rydyn ni wedi gofyn iddyn nhw, ac nid oes yr un ohonyn nhw wedi gwthio'n ôl ar hynny. Dydw i ddim yn mynd i gymryd cyngor cyfreithiol drud nes bydd ei angen, felly rydw i o'r farn eu bod nhw'n mynd i wneud yr hyn y gwnaethon nhw ddweud y bydden nhw'n ei wneud nes ei bod yn amlwg nad ydyn nhw. Dyna lle'r ydyn ni gyda hynny.

Rwyf i wedi datgan yn bendant nifer o weithiau ar lawr y Senedd nawr, os bydd rhywun yn mynd drwy'r cynllun cymorth lesddeiliaid a'n bod ni'n prynu'r eiddo, gallan nhw ei rentu yn ôl gennym ni. Nid wyf i'n gwybod sut i'w egluro yn well na hynny. Yn amlwg, nid yw'r adeiladau'n ddiogel yn yr ystyr bod angen gwaith adfer arnyn nhw, ond nid yn anniogel i fyw ynddyn nhw. Pe baen nhw'n anniogel i fyw ynddyn nhw, yna byddai'r gwasanaeth tân wedi'u gwagio a'u cau. Mae gan nifer ohonyn nhw nifer o bethau i'w gwneud nhw'n ddiogel i fyw ynddyn nhw—felly, mae ganddyn nhw faterion diogelwch tân y mae'r awdurdod tân wedi barnu eu bod yn angenrheidiol. Ond mae hynny'n golygu eu bod nhw'n ddiogel i fyw ynddyn nhw. Fel arall, fel y dywedais i, byddai'r awdurdod tân wedi'u cau, ac mae fy nghyd-Aelod, Hannah Blythyn, wedi cael nifer o sgyrsiau gyda'r awdurdod tân am yr arolygiadau y maen nhw'n eu cynnal. Felly, dim ond i fod yn glir iawn. Nid yw hynny i ddweud na ddylai'r adeiladau gael eu hadfer cyn gynted â phosibl—wrth gwrs y dylen nhw.

Os yw lesddeiliad yn mynd drwy'r cynllun cymorth ac nad yw eisiau'i brydles yn ôl, mae hynny hefyd yn hollol iawn gennym ni. Mae'n cymryd amser hir i wneud hynny. Mae'n broses gymhleth. Mae'n rhaid iddo fynd drwy broses brisio. Mae'n rhaid iddo fynd trwy nifer o gamau. Nid ydw i'n synnu'n fawr ei bod hi'n cymryd 18 mis o'r dechrau i'r diwedd, a bod yn onest. Fel yr wyf i'n ei ddweud, rydyn ni'n adolygu'r meini prawf yn rheolaidd iawn—bob tri i chwe mis—oherwydd nad oes cymaint o bobl ag yr oedden ni'n tybio wedi gwneud cais i fynd drwyddo, ac felly rwy'n ystyried a allaf i lacio pethau ychydig er mwyn sicrhau y byddai pobl eraill na fydden nhw efallai wedi bod yn gymwys nawr yn gymwys. Rydyn ni'n gwybod nad oedd 10 o bobl yn gymwys pan wnaethon nhw gais am y cynllun, ac rwyf i wedi bod yn eu hannog nhw i gyflwyno eto, os ydyn nhw eisiau, oherwydd rydyn ni wedi llacio pethau ychydig ar y cynllun, felly mae'n bosibl y bydden nhw'n gymwys. Mae pobl yn y sefyllfa hon yn ysgrifennu ataf i'n bersonol, ac rwyf i bob amser yn eu cyfeirio nhw at y cynllun, ac rwyf i hefyd yn eu cyfeirio nhw at yr wybodaeth ddiweddaraf, yr wybodaeth ddiweddaraf reolaidd sydd gennym ni. Unwaith eto, os nad ydych chi wedi cofrestru, gwnewch hynny, mae'n amlwg iawn ar wefan Llywodraeth Cymru, ac yna gallwch chi ei drosglwyddo i'ch etholwyr, sydd â hawl i'w derbyn. Mae'n cael ei gyhoeddi'n electronig yn rheolaidd iawn gyda'r holl wybodaeth ddiweddaraf.

O, mae'n ddrwg gennyf i, o ran y sefydliad siartredig, ni wnes i ateb hynny gennych chi chwaith, Mabon, ymddiheuriadau. Felly, nid wyf i'n rheoli'r amserlen ar gyfer hynny; eu canllawiau nhw ydyn nhw ac nid ein rhai ni. Rydyn ni wedi bod yn gweithio gyda nhw. Rwy'n falch iawn eu bod nhw wedi cytuno i gynnwys Cymru a'u bod yn cynnwys cysylltiadau Cymru, ond rwy'n ofni nad oes gennyf i unrhyw ffordd o wneud i'r canllawiau hynny ddigwydd unrhyw bryd heblaw am yr hwnnw y mae'r sefydliad ei hun yn ei weld yn addas. Ond rwy'n gwybod eu bod yn gweithio arno ac yn bwriadu'u cyflwyno cyn gynted ag sy'n rhesymol ymarferol.

Diolch i'r Gweinidog.

Eitem 6 sydd nesaf, ail ddatganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd, ymateb y Llywodraeth i’r ymgynghoriad ‘Datblygu Cynllun Masnachu Allyriadau’r DU’. Galwaf ar y Gweinidog, Julie James.

Ar ôl iddi orffen ei diod, wrth gwrs. [Chwerthin.]

Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae'r newid yn yr hinsawdd yn fygythiad dirfodol i'n cymdeithas ac, erbyn hyn, mae effeithiau yn cael eu gweld ledled y byd. Mae tymereddau byd-eang yn parhau i godi, ac, fel yr amlygwyd yn adroddiad synthesis y Panel Rhynglywodraethol ar y Newid yn yr Hinsawdd, a gyhoeddwyd ym mis Mawrth 2023, rydym yn cyrraedd pwynt di-droi'n-ôl. Felly, mae'n hanfodol ein bod ni'n gweithredu ar y newid yn yr hinsawdd er mwyn gwarchod ein planed ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Ac wrth i ni wneud hyn, mae'n rhaid i ni warantu bod y camau hyn yn darparu proses bontio deg, ac yn sicrhau bod y trawsnewid i economi gynaliadwy yn gynhwysol, yn deg ac nad oes unrhyw un yn cael ei adael ar ôl.

Mae cynllun masnachu allyriadau'r DU yn gynllun pedair gwlad ar y cyd. Mae'n ffordd hynod dechnegol a hynod bwysig o gyflawni'r polisi o gyrraedd sero net. Ar hyn o bryd, mae'n berthnasol i'r sectorau diwydiant, pŵer a hedfan, sy'n cynrychioli bron hanner allyriadau tiriogaethol Cymru, ac mae'n gweithio trwy osod terfyn a chost ar allyriadau a ganiateir gan gyfranogwyr. Mae hyn yn sicrhau bod y llygrwr yn talu am effeithiau amgylcheddol ei weithgareddau ac yn cymell datgarboneiddio.

Cyflogwyr mawr sy'n cymryd rhan yn y cynllun ar y cyfan, ac mae'n rhaid i ni ystyried ffactorau economaidd ac amgylcheddol mewn ffordd gyfannol. Byddai'r niwed economaidd mwyaf yn deillio o fethiant i atal y newid yn yr hinsawdd, ac mae'n hanfodol ein bod ni'n ysgogi newid cadarnhaol. Fodd bynnag, mae angen i ni wneud hynny mewn ffordd sy'n sicrhau nad yw diwydiant Cymru yn cael ei roi o dan anfantais ac sy'n cefnogi eu llwybrau datgarboneiddio tuag at fyd sero net. Os byddwn ni'n methu â gwneud hynny, bydd y diwydiannau hyn yn adleoli i wledydd lle nad oes ganddynt yr un uchelgeisiau o ran yr hinsawdd, gan arwain o bosibl at fwy o allyriadau byd-eang yn hytrach na llai ohonynt. 

Roedd ymgynghoriad 'Datblygu Cynllun Masnachu Allyriadau'r DU', a gynhaliwyd yn 2022, yn ymdrin ag ystod eang o gynigion. Rwyf i, ochr yn ochr â'm cymheiriaid yn Awdurdod Cynllun Masnachu Allyriadau'r DU, yn falch o fod wedi cyhoeddi ymateb y llywodraeth i'r ymgynghoriad hwn. Rwy'n hyderus ein bod ni wedi sicrhau'r cydbwysedd sydd ei angen wrth wneud cyfres o benderfyniadau anodd.

Cynnig strategol allweddol yr ymgynghoriad oedd lleihau cap allyriadau'r cynllun, gan sicrhau ei fod yn gyson ag uchelgeisiau sero net y DU. Bydd lleihau'r cap yn cyfyngu ar allyriadau, yn eu lleihau ymhellach o flwyddyn i flwyddyn, ac yn ein cadw ar y llwybr i sero net. Rydym wedi cytuno i osod y cap ar frig yr ystod yr ymgynghorwyd arni. Er bod hyn, yn anffodus, yn caniatáu'r nifer fwyaf o allyriadau, mae hyn yn bragmatig er mwyn sicrhau nad yw diwydiannau'n cael eu gorfodi allan o Gymru a'r DU i wledydd nad ydynt yn cyflawni ein huchelgeisiau o ran yr hinsawdd. Mae hefyd yn bwysig nodi bod hwn yn gap mwy uchelgeisiol nag a adlewyrchir yn llwybr cytbwys y Pwyllgor Newid Hinsawdd, y mae ein targedau'n seiliedig arno. Felly, bydd yn alinio'r cynllun â sero net, ac yn parhau i gefnogi trosglwyddiad llyfn i gyfranogwyr a lliniaru risgiau i'r farchnad ar yr un pryd.

Ochr yn ochr â hyn, fe benderfynon ni y bydd y cap ar ddiwydiant—sef lefel y lwfansau sydd ar gael i'w rhoi am ddim i'r rhai sydd mewn perygl o ddadleoli carbon—yn cael ei gosod ar 40 y cant o'r cap cyffredinol. Bydd hyn yn sicrhau bod digon o gymorth i weithredwyr penodol sy'n wynebu risg, sy'n arbennig o bwysig i gyfranogwyr yng Nghymru, a allai wynebu mwy o heriau na rhanbarthau eraill wrth gael mynediad at dechnolegau llwybrau datgarboneiddio oherwydd eu lleoliad neu seilwaith presennol. Bydd Awdurdod Cynllun Masnachu Allyriadau'r DU yn parhau i ddatblygu'r polisi a'r fethodoleg lwfansau am ddim, gan wella ymhellach y broses o dargedu lwfansau am ddim i'r rhai sy'n wynebu'r risg fwyaf o ddadleoli carbon. Mae'r rhai sy'n derbyn lwfansau am ddim yn parhau i gael eu cymell i ddatgarboneiddio. Mae datgarboneiddio yn caniatáu i'r sawl y rhoddir lwfansau iddynt werthu lwfansau nad oes eu hangen arnynt mwyach ar y farchnad eilaidd, a thrwy hynny sicrhau budd ariannol.

Hefyd, bydd 53.5 miliwn o lwfansau yn cael eu rhyddhau ledled y DU i hwyluso trosglwyddiad didrafferth i'r cap sero net ymhellach a sicrhau hylifedd yn y farchnad wrth i ni symud i'r cap tynnach newydd. Mae'r lwfansau hyn yn rhai nas dyrannwyd o flynyddoedd blaenorol y cynllun, felly nid ydynt yn effeithio ar uchelgais uchel y cynllun. Penderfynwyd hefyd neilltuo 29.5 miliwn o lwfansau ar gyfer rheoli'r farchnad yn y dyfodol. Bydd hyn yn sicrhau cronfa wrth gefn bwysig ar gyfer ail hanner y degawd hwn, pan fydd mwyfwy o bethau anhysbys o ran technolegau a heriau eraill i ddatgarboneiddio a phan fydd y cap yn mynd yn dynnach.

Rwy'n croesawu'r penderfyniad i gael gwared yn raddol ar y dyraniad am ddim i'r sector hedfan. Mae hyn yn cefnogi canfyddiadau diweddar nad yw'r sector mewn perygl o ddadleoli carbon ac yn cydnabod yr angen hanfodol i annog datgarboneiddio yn y sector. Bydd hyn yn cael ei wneud yn raddol, er mwyn caniatáu amser i fusnesau baratoi.

Ac er fy mod i wedi cadarnhau'n ddiweddar bod Llywodraeth Cymru wedi cyflawni'r gyllideb garbon gyntaf a tharged interim 2020 ar gyfer lleihau allyriadau, mae gwaith i'w wneud o hyd i sicrhau ein bod yn cyflawni ein hail gyllideb garbon a thu hwnt. Mae Cymru eisoes wedi sicrhau gostyngiad o 39 y cant mewn allyriadau yn 2021, o'i gymharu â'r llinell sylfaen. Fodd bynnag, rydym yn cydnabod bod angen i Lywodraeth Cymru ac eraill gymryd mwy o gamau i barhau â'r cynnydd a chyrraedd targedau'r dyfodol. Ar hyn o bryd, nid oes pris carbon wedi'i bennu ar gyfer dros hanner yr allyriadau a gynhyrchir yng Nghymru, a gallai ehangu'r cynllun masnachu allyriadau gynorthwyo'r broses ddatgarboneiddio mewn sectorau eraill.

Mae ymateb y Llywodraeth yn cynnig ehangu cynllun masnachu allyriadau'r DU i'r sectorau morwrol a gwastraff. Mae'r rhain yn feysydd synhwyrol i ddechrau ehangu, gan nad yw'r naill na'r llall wedi cyflawni'r gostyngiadau sydd eu hangen o ran allyriadau ac mae cefnogaeth gref i'w cynnwys gan ein rhanddeiliaid.

Er mai fy mlaenoriaeth absoliwt yw cymell datgarboneiddio, rwyf hefyd yn ymwybodol y gallai fod angen i ni fynd i'r afael â rhai allyriadau gweddilliol yn y dyfodol. Felly, rwy'n falch o'r penderfyniad i gynnwys dulliau tynnu nwyon tŷ gwydr wedi'u peirianyddu a chludo carbon deuocsid heb ddefnyddio piblinell yn y cynllun. Bydd hyn yn helpu gweithredwyr i ddal a chludo carbon deuocsid trwy ddulliau fel morgludiant, os bydd dal a storio carbon yn cael ei brofi ar raddfa. Bydd cynnwys y rhain yn cymell buddsoddiad i ddiwydiannau, yn enwedig y rhai yn y de.

Bydd dulliau tynnu nwyon tŷ gwydr yn amodol hefyd ar gwblhau'r gwaith sydd ei angen i sicrhau bod allyriadau yn cael eu monitro, eu hadrodd a'u gwirio mewn ffordd gadarn. Mae'r ymrwymiad hwn yn arwydd cryf i ddiwydiant, yn caniatáu i baratoadau gael eu gwneud ac yn sicrhau bod yr holl opsiynau'n cael eu hystyried.

Rwyf hefyd yn croesawu'r gydnabyddiaeth bod angen gwneud gwaith yn y dyfodol i asesu a yw cynllun masnachu allyriadau'r DU yn farchnad briodol ar gyfer dulliau tynnu sy'n seiliedig ar natur. Bydd hyn yn caniatáu i risgiau sy'n gysylltiedig â ffermio, prisiau tir a sefydlogrwydd gael eu hasesu cyn ymrwymo i'w cynnwys; materion sy'n achosi mwy o bryder yng Nghymru. Rwyf hefyd yn croesawu'r gwaith i ddeall MRV allyriadau amaethyddol ac yn hyderu y bydd y canfyddiadau'n helpu i ddatblygu cynlluniau datgarboneiddio ar gyfer y sector yn y dyfodol.

Bydd y newidiadau i gynllun masnachu allyriadau'r DU yn chwarae rhan hanfodol wrth gyflawni targedau hinsawdd Cymru. Trwy gymell gostyngiadau mewn allyriadau a'r cyfrifoldeb ariannol a roddir ar lygryddion, mae cynllun masnachu allyriadau'r DU yn annog diwydiannau i fabwysiadu arfer mwy cynaliadwy. Mae hyn nid yn unig yn cyfrannu at ymrwymiadau Cymru o ran y newid yn yr hinsawdd, ond hefyd yn hyrwyddo'r gwaith o ddatblygu economi wyrddach, gan greu cyfleoedd newydd a meithrin cynaliadwyedd amgylcheddol hirdymor. Fodd bynnag, mae'n hanfodol bod hyn yn cael ei wneud mewn ffordd sy'n rhagweld yr heriau y bydd ein partneriaid diwydiannol a'u gweithlu yn eu hwynebu ac yn eu cefnogi i gyflawni, gan sicrhau proses bontio deg a llai o allyriadau yn fyd-eang ar yr un pryd. Diolch.

Diolch, Dirprwy Lywydd, ac mae'n dda bod yma yn lle Janet Finch-Saunders heddiw. Hoffwn ddiolch i'r Gweinidog am eich datganiad, ac rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedoch chi yn eich sylwadau agoriadol bod newid yn yr hinsawdd yn fygythiad dirfodol i'n bodolaeth ar y blaned hon. Rhaid i ni wneud cymaint â phosibl i gyfyngu ar effeithiau newid yn yr hinsawdd, ac mae'n iawn, fel y dywedwch chi, fod y llygrwr yn talu. Mae angen i ni symud i ddyfodol mwy cynaliadwy lle mae pawb yn mynd ar y daith honno, ac nid y rhai sy'n gallu ei fforddio. I'r perwyl hwnnw, Gweinidog, pa drafodaethau rydych chi wedi'u cael gyda'r awdurdod ynghylch sicrhau bod gosodiadau ar gael yn gyflym i helpu'r busnesau hynny i ddatgarboneiddio? Mae'n dda gweld bod dull pedair gwlad o ddatblygu'r cynllun yn y datganiad.

Yn eich datganiad, rydych chi'n sôn am y sector hedfan, ac rwy'n deall y bydd darpariaethau yn cael eu rhoi ar waith i gefnogi cwmnïau hedfan a llwybrau un lle. Ond allwch chi amlinellu pa asesiad effaith sydd wedi'i wneud ar Faes Awyr Caerdydd i weld pa effaith y bydd y cynllun hwn yn ei chael ar y sector hwnnw?

Mae'n dda gweld bod Llywodraeth Cymru wedi bod yn bragmatig ynghylch y cap, oherwydd rwy'n siŵr eich bod chi'n cytuno â mi, Gweinidog, na allwn orfodi ein problemau ar fannau eraill yn y byd a gwthio ein busnesau dramor, felly rwy'n falch bod Llywodraeth Cymru wedi gwneud hynny, er ei bod yn anffodus iawn, fel rydych chi wedi'i ddweud, ein bod ni yn y sefyllfa honno.

Yn eich datganiad, fe wnaethoch chi sôn na fydd y cynllun yn rhoi busnesau Cymru dan anfantais. Hoffwn ddeall ychydig mwy am hynny, a'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'w wneud i sicrhau na fydd hynny'n digwydd, a pha gynlluniau neu unrhyw beth rydych chi'n ei roi ar waith i gefnogi busnesau.

Fe wnaethoch chi hefyd grybwyll yn y datganiad y bydd hyn yn cael ei ymestyn i'r sectorau morwrol a gwastraff. Yr hyn yr hoffwn ei ddeall gennych chi heddiw, Gweinidog, yw sut y bydd hyn yn digwydd, a pha effeithiau y gallai hyn eu cael ar y diwydiannau hynny a pha drafodaethau rydych chi wedi'u cael gyda'r sectorau hynny ynghylch hyn.

Fel y soniais i yn gynharach, mae'n dda bod hwn yn ddull gweithredu ledled y DU, ond, wrth symud ymlaen, mae'n amlwg bod drwgdeimlad weithiau rhwng Llywodraethau ynghylch sut mae pethau'n cael eu cyflwyno, felly hoffwn wybod pa fframweithiau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u rhoi ar waith gyda'r Llywodraethau eraill i ddeall sut mae hyn yn mynd i weithio ac i sicrhau bod y cynllun yn llwyddiant.

Ac yn olaf, Gweinidog, un rhan y gwnaethoch chi sôn ychydig amdani yn y datganiad oedd amaethyddiaeth. Gallai hyn gael effaith enfawr, enfawr ar amaethyddiaeth ac ar y llygryddion sy'n deillio o hynny. Rwy'n gwybod bod gennym y Carboniadur nawr, sy'n cael ei gyflwyno, ond hoffwn ddeall ychydig mwy am y cynllun hwn a'r effeithiau y gallai eu cael ar ein sector amaethyddol yma yng Nghymru.

Hoffwn ddiolch i chi unwaith eto am eich datganiad. Pe gallech chi ateb y cwestiynau hyn, byddwn i'n ddiolchgar iawn. Diolch, Dirprwy Lywydd.